tin cy nht.

Sau tc phm l thm bnh:

tuyn cc bi vit xut sc nht v tc
phm qua cc giai on nghin cu, sp
xp theo trt t nm xut bn ngi c
tin theo di bc pht trin ca t duy ging
bnh Vit Nam. Tip theo l thng
ngon. Phn ny ngi lm sch s tuyn cc
cng trnh nghin cu c sc v phong
cch, thi php chung ca tc gi. Bn cnh
l mng hi k nhm cung cp cho bn
c ci nhn bao qut v cuc i, s
nghip ca nh vn.

Li ni u

Thm bnh tc phm vn chng trong

nh trng l b sch cung cp kin thc c
bn, phong ph, a dng v hin i v cc
tc phm c a vo chng trnh ging
dy Vit Nam. B sch c bin son trn
c s tuyn chn cc bi vit, cng trnh
nghin cu, lun n tin s, chuyn lun...
ca cc chuyn gia thuc nhng lnh vc
ny.

B sch c quy m rt ln nhm hng

n mc tiu tng kt mt th k (th
k XX) nghin cu v tc phm - tc gi,
qua p ng yu cu bi dng, h thng
ha kin thc, nng cao kh nng phn
tch, bnh ging nhm gip hc sinh, sinh
vin, gio vin, bn c yu thch vn chng
ni chung hiu rng v su hn v tc
phm, tc gi.

Chng ti chn thnh cm n cc nh

nghin cu, ph bnh cho php tuyn chn
cc cng trnh ca mnh v cng thnh
tht co li cng tc gi ca nhiu cng
trnh khc m khi tuyn in chng ti cha c
iu kin xin php.

Mong bn c hng ng.

Ngi lm sch

D kin b sch s bao gm trn 50

tp. Mi tp xoay quanh mt tc phm - tc
gi. Cu trc nh sau: sau phn gii thiu s
lc v tc gi, tc phm, lch s nghin
cu..., ngi lm sch chn in tc phm, vi
vn bn c cc nh nghin cu cho l ng
299

300

Tc gi - tc phm
L Huy Bc

L con trai ca c Ph bng Nguyn Sinh Sc v

b Hong Th Loan, H Ch Minh sinh ngy 19-5-1890
ti Kim Lin, Nam n, Ngh An. Thu nh, Ngi
tng kinh thnh Hu v theo hc trng Quc hc
Hu. Sau , Ngi theo ngh dy hc mt thi gian
ngn ti trng Dc Thanh (Phan Thit) di tn gi l
Nguyn Tt Thnh, Ngi ra i tm ng cu nc vo
nm 1911. Thi k u hot ng cch mng, Ngi ly
tn l Nguyn i Quc. Cng cuc tm ng cu nc
ca Ngi tri qua nhiu chng gai. Cui cng Ngi gp
c l tng gii phng dn tc, l tng Cng sn t
hc thuyt ca Mc - ngghen - Lnin. Ti Hi ngh
Vecxay (Php) din ra vo thng 1-1919, Ngi a ra
bn Yu sch ca nhn dn An Nam i quyn
bnh ng, t do. Nm 1920, Ngi d i hi Tua v
tham gia thnh lp ng Cng sn Php. Ngy 3-21930, ti Hng Cng, Trung Quc, H Ch Minh ch tr
Hi ngh thng nht cc t chc cng sn trong nc v
thnh lp ng Cng sn Vit Nam. Nm 1941, tnh
hnh chin s th gii chuyn bin c li cho cuc
khi ngha ginh c lp ca dn tc sp n, Ngi
v nc thnh lp Mt trn Vit Minh, hot ng b
mt ri lnh o thnh cng cuc Tng khi ngha
299

thng Tm nm 1945. Ngy 2-9-1945 ti qung trng

Ba nh, Ngi c Tuyn ngn c lp khai sinh ra nc Vit Nam Dn ch Cng ha. Trong cuc tng
tuyn c u tin ca nh nc Vit Nam c t chc
ngy 6-1-1946, Ngi c bu lm Ch tch nc Vit
Nam Dn ch Cng ha. Di s lnh o ca Ch tch
H Ch Minh, ng Cng sn, qun v dn Vit Nam
lin tip thu nhiu thng li trn cc mt trn sn
xut, xy dng v chin u chng ngoi xm (Php
v M). Ngy 2-9-1969 v lnh t knh yu ca dn
tc trt hi th cui cng trong nim tic thng v
tn ca ng bo Vit Nam v th gii.
Cuc i H Ch Minh l c mt qu trnh u
tranh khng mt mi v c lp, t do, v hnh phc
cho dn tc Vit Nam, cho nhn loi, nhng ngi b
p bc. Khng ch l lnh t kit xut ca dn tc, H
Ch Minh cn l nh vn, nh th ln. Ngoi mng th
vit chc tt, tuyn truyn c v ng vin tinh
thn chin s, nhn dn, H Ch Minh cn c mng
th vit ring cho mnh. y l tp Nht k trong t.
Tp th c vit trong khong t 28-8-1932 n 109-1933, khi Ngi b chnh quyn Tng Gii Thch bt
gii i quanh qun gn 30 nh lao ca 13 huyn
Qung Ty. Tp th gm 135 bi (theo bn in ln th
su do Vin Vn hc bin son, Nxb Gio dc, H., 1995).
Tuy tp th c vit bng ch Hn, nim lut cht ch
theo phong cch ng Thi nhng phong thi ca mt ngi chin s cch mng lun vt ln cht liu thi php
c v tnh Nht k. Ta bt gp y mt tm hn
va nng nn, say m va tnh to, trit l hm
300

hnh, tim n nhiu ngha su xa ca mt thi s

trc cnh vt, con ngi, x hi. Nh th rung ng
theo mt ting g gy, mt bp la hng, mt cnh
chim; vn vng vi chic chn giy ca mt bn t, mt
cht trng nng ni ca s... v trn ht l ni nim
khao kht t do. Qua , ta thy c ch v ngh
lc v song ca ngi chin s cch mng, ngi sn
sng qun i bn thn mnh v bao cnh c hn,
kh i. H Ch Minh, v th, tr thnh nh th chin s tiu biu cho nn thi ca dn tc v l ngi
gp phn khng nh trong vic i mi thi php th
ng.

299

300

Gii i sm
(To gii)

Tc phm
Phin m:
I
Nht th k d v lan,
Qun tinh ng nguyt thng thu san;

Chiu ti

Chinh nhn d ti chinh thng,

(M)

Nghnh din thu phong trn trn hn.

II

Phin m:
Quyn iu quy lm tm tc th,
C vn mn mn thin khng;
Sn thn thiu n ma bao tc,
Bao tc ma hon, l d hng.

ng phng bch sc d thnh hng,

U m tn d to nht khng;
Non kh bao la ton v tr,
Hnh nhn thi hng ht gia nng.

Dch ngha:
Chim mi v rng tm cy ng,
Chm my l tri lng l trn tng khng;
Thiu n xm ni xay ng,
Ng xay va xong, l than .

Dch ngha:
I
G gy mt ln, m cha tn,
Chm sao nng vng trng ln nh ni
ma thu;
Ngi i xa ct bc trn ng xa,

Dch th:
Chim mi v rng tm chn ng,
Chm my tri nh gia tng khng;
C em xm ni xay ng ti,
Xay ht, l than rc hng.

Gi thu tp mt tng cn tng cn lnh lo.

II
Phng ng mu trng chuyn thnh hng,
Bng m cn ri rt sm ht sch;
Hi m bao la khp v tr,

Nam trn dch

299

300

Hng thm bay vo thu trong ngc,

Ti k vi ngi trong ngc ni bt bnh.

Ngi i thi hng bng thm nng.

Dch th:
I
G gy mt ln m cha tan,
Chm sao nng nguyt vt ln ngn;
Ngi i ct bc trn ng thm,
Rt mt, m thu, trn gi hn.

Dch th:
Hoa hng n hoa hng li rng,
Hoa tn, hoa n cng v tnh;
Hng hoa bay thu vo trong ngc,
K vi t nhn ni bt bnh.

II
Phng ng mu trng chuyn sang hng,
Bng ti m tn, sm sch khng;
Hi m bao la trm v tr,
Ngi i, thi hng bng thm nng.

Nam trn dch

Mi ra t, tp leo ni

Nam trn dch

(Tn xut ngc hc ng sn)

Phin m:
Vn ng trng sn, sn ng vn,
Giang tm nh knh tnh v trn;
Bi hi c b Ty Phong lnh,
Do vng Nam thin c c nhn.

Cnh chiu hm
(Vn cnh)

Dch ngha:
My m dy ni, ni m my,
Lng sng nh gng, khng cht bi;
Mt mnh bi hi do bc trn nh ni Ty
Phong,
Trng v pha tri Nam xa xm nh bn c.

Phin m:
Mai khi hoa khai hoa hu t,
Hoa khai hoa t lng v tnh;
Hoa hng thu nhp lung mn l,
Hng ti lung nhn t bt bnh.
Dch ngha:
Hoa hng n hoa hng li tn,
Hoa n hoa tn u v tnh;

Dch th:
Ni p m my, my p ni,
Lng sng gng sng, bi khng m;
299

300

Bi hi do bc Ty Phong lnh,
Trng li tri Nam, nh bn xa.

Phin m:
Ngc trung v tu dic v hoa,
i th lng tiu ni nhc h?
Nhn hng song tin khn minh nguyt,
Nguyt tng song khch khn thi gia.

Nam trn dch

Ngi bn t thi so
(Nn hu xuy ch)

Dch ngha:
Trong t khng ru cng khng hoa,
Trc cnh p m nay bit lm th no?
Ngi hng ra trc song ngm trng sng,
T ngoi khe ca, trng ngm nh th.

Phin m:
Ngc trung ht thnh t hng khc,
Thanh chuyn th lng iu chuyn su;
Thin l quan h v hn cm,
Khu nhn cnh thng nht tng lu,
Dch ngha:
Trong t bng nghe khc nhc nh qu hng,
m thanh tr nn th lng, tnh iu tr nn
su mun;
Nc non xa cch nghn trng, cm thng v
hn,
C ngi khu ph li bc ln mt tng lu.

Dch th:
Trong t khng ru cng khng hoa,
Cnh p m nay, kh hng h;
Ngi ngm trng soi ngoi ca s,
Trng nhm khe ca ngm nh th.
Nam trn dch

Dch th:
Bng nghe trong ngc so vi vu,
Khc nhc tnh qu chuyn iu su;
Mun dm quan h, khn xit ni,
Ln lu ai ngng trng nhau.

i ng
(Tu l)

Nam trn dch

Phin m:
Tu l ti tri tu l nan,
Trng san chi ngoi hu trng san;
Trng san ng o cao phong hu,

Ngm trng
(Vng nguyt)
299

300

Canh t, canh nm va chp mt,

Hn mng qun quanh ni ngi sao nm

Vn l d c min gian.
Dch ngha:
C i ng mi bit ng i kh,
Ht lp ni ny li tip n lp ni khc;
Khi vt cc lp ni ln n nh cao cht,
Th mun dm nc non thu c vo tm
mt.

cnh.
Dch th:
Mt canh hai canh li ba canh,
Trn trc bn khon, gic chng thnh;
Canh bn, canh nm va chp mt,
Sao vng nm cnh mng hn quanh.

Dch th:
i ng mi bit gian lao,
Ni cao ri li ni cao trp trng;
Ni cao ln n tn cng,
Thu vo tm mt mun trng nc non.

Nam trn dch

Nam trn dch

Khng ng c
(Thy bt trc)
Phin m:
Nht canh nh canh hu tam canh,
Trin chuyn, bi hi, thy bt thnh;
T, ng canh th ti hp nhn,
Mng hn hon nhiu ng tim tinh.
Dch ngha:
Canh mt canh hai li canh ba,
Trn trc bn khon khng ng c;
299

300

c l chim ang mi, v

lm sao ni chc c mc ch ca chim l v rng
tm chn ng, nh th trong lng chim m ra? Cu
th ch l tn hiu cho thy
l tri chiu, mi vt hot ng ban ngy mi
mt, n lc tm chn ngh ngi. Cu th tng
phn vi hnh nh chm my c n di:

thm bnh

Chm my tri nh gia tng khng

Chiu ti
Trn nh S

ng Phm Vn ng trong bi vit H Ch tch hnh nh ca dn tc c ni i : H Ch tch l ngi rt giu tnh cm, v v giu tnh cm m ngi
mi i lm cch mng. Trong th gii tnh cm bao la
ca Ngi dnh cho nhn dn, cho cc chu nh, cho
bu bn gn xa, hn c mt ch dnh cho tnh cm
gia nh. Bi Chiu ti c l h m cho ta nhn thy
mt thong c m thm kn v mt mi nh m, mt
ch dng chn trn con ng di mun dm.
Chiu ti l bi th th 31 trong tp Nht k trong
t, ghi li cm xc ca nh th trn ng b gii i
qua ht nh lao ny n nh lao khc. Trn con ng
kh i y, mt chiu kia, Ngi cht nhn thy cnh
chim chiu:
Chim mi v rng tm chn ng
Cu th khng gin n ch ghi li cnh vt m
cn bc l mi tnh cm ca nh th. Lm sao bit r
299

Cu th dch tuy p nhng th c phn nh

hn so vi nguyn tc ch Hn. N b mt ch "c"
trong "c vn", ngha l chm my c n, tr tri,
rt c ngha. Hai t "tri nh" cng khng lt t c
ca my ch "mn mn ". Bi v "" l hot
ng nhm i t b ny sang b kia, v nh "
thuyn" i thuyn sang sng, " nht", cho qua
ngy. " thin khng" l chuyn dch t chn tri
ny sang chn tri kia, con ng ca my mi xa vi
v hn bit chng no! Cn "mn mn" l dng v tr
hon, chm chp. Chm my c n i t chn tri
ny sang chn tri kia; m li cn chm chp, tr hon
na, th bit bao gi mi ti ni?! V hin nhin khi
tri ti n vn cn lng l bay gia bu tri! Chm
my c n tri chm ri gia tng khng l hnh
nh n d v ngi t ang b gii trn ng xa vn
dm, cha bit u l im dng! Trong hnh nh
y hn cn gi gm tnh cm thng mnh c n,
st rut v khao kht c mt mi nh. Ch hai cu
th m va t cnh vt, va t ngi, t tnh ngi.
l ci hm sc, d ba ca th c in.

300

Nu hai dng u ni ti chim mi v rng tm

chn ng v chm my c n cha bit dng ni
nao, th hai dng sau ca bi th hin din mt chn
ng ca con ngi:
C em xm ni xay ng ti,
Xay ht, l than rc hng.
Trong bn dch, ngi dch a vo ch "ti" l
liu, trong khi thi php th c ch mun ngi c t
cm thy chiu ti ph xung m khng cn mt s
thng bo trc tip no. iu lm l t th. Nhng
l ci kh ca ngi dch. iu ng ch l mt
cnh lao ng gia nh, rt i bnh thng, dn d:
c em xm ni xay ng ht, ng ht xay xong, bp
hng. C em, bp la tng trng cho cnh gia nh.
Ng ht xay xong, bp hng li tng trng cho cng
vic v ngh ngi. Mt khng kh m cng i vi ngi l th. iu ng ch th hai l trong nguyn tc
ch "hng" l m, nng ch khng phi l mu ,
cng chng t iu nh th ngh n l sc m
nng, ch khng phi nh sng hng. Bp lnh, tro tn
l tng trng cho s c qunh, l loi. iu ng ch th
ba l nh th ng ni nh th, y nh th ng gn
gi bn cnh. Li na nh th phi ng rt lu mi
thy c cnh thi gian tri trong cu: C em xm ni
xay ng ht. Ng ht xay xong bp hng? y ch
l bi th trn ng. Vy ch l cnh tng tng
trong tm tng, trc xm ni bn ng, xut hin nh
l biu trng ca mi m gia nh, ni on t ca
nhng ngi thn thuc. Ci kt ny tuy khng sng
bng ln mu hng lc quan cch mng nh ai hiu,
299

cng vn p p tnh ngi, lm cho ni lng ngi i vi

bt ni c n, tch mch. Cng vi hnh nh y mt c m thm kn v mi m gia nh thp thong
u . Nu ta ch ti bi th trc bi ny l bi i
ng: "i ng mi bit gian lao, Ni cao ri li ni cao
chp chng" - mt con ng v tn; v bi sau l
bi m ng Long Tuyn: "i nga" ngy i chng
ngh chn, Mn "g nm v": ti thng n; Tha c
rt, rp xng vo nh, Oanh sm, mng nghe ht
xm gn; th ta s thy s xut hin khung cnh gia
nh kia l rt d hiu. N chng t tri tim ca nh
cch mng vn p theo nhng nhp ca con ngi
bnh thng, gn gi vi mi ngi.
Ngh thut ca bi th l mt ngh thut gin
tip c in, ni cnh ni tnh. Hnh nh trong
th cng l tm cnh. Nu ch phn tch n nh mt
bc tranh hin thc gin n, chc chn ta s ri xa
th gii ni tm phong ph ca nh th.

300

"Chiu ti" ca H Ch Minh

H Minh c

Chiu ti (M) l mt trong nhng bi th c vit

ra trn hnh trnh b p gii, ngi t vn ang trn ng i, tri th sp ti, khng gian, thi gian trong
mt hon cnh c bit gi cho tc gi nhiu cm
xc.
Bn dch ca bi th cho n nay vn c nhiu
kin khc nhau. Cu th th hai trong nguyn bn l:
"C vn mn mn thin khng" dch l "Chm
my tri nh gia tng khng" nh vy l cha ni c
c im ca chm my c n v dng tri chm
chm ca ng my chiu. Gn y trong mt bn
dch mi c thay i:
Chim mi v rng tm bi ng,
Lng l my l lt tng khng;
C em xm ni ang xay bp,
L t hng ri xay cng xong.

y l mt vng rng ni qunh vng, tri gn ti,

ngi t vn trn hnh trnh b p gii. Lc ny trc
mt l mt con ng xa v trn tm cao l bu tri
ang i thay khi mt ngy sp ht. Quan tm
miu t bu tri vi hnh nh cnh chim, chm my
v sc tri ang ti dn.
Ni v bu tri thng cc nh th hay ni ti cnh
chim. T xa n nay cnh chim thng tng trng cho s
bay bng, vt ln nhng gii hn cht hp, v bay
ling vo khong khng gian rng ln t do. Nh th
Huy Thng c ln m c:
Ti mun lm con chim cng gi
Bay ln cao mn trn si my hng
Hay nh trng hp ca T Hu, khi tip nhn l tng
cch mng, tc gi thy mnh nh mt cnh chim bay
bng:
Ri mt hm no ti thy ti
Nh nhng nh con chim c li
Hng ng say nng vui ca ht
Trn chn tng cao bt ngt tri
Nhng ri hnh nh cnh chim cn mang nhiu
ngha khc:

Bn dch ny cng thua km bn dch c.

Chim rng thng u v ng trn nhng cy cao.
Cm t tm bi ng dch va khng st ngha li
khng thch hp. Ch lt ch vn ng nhanh khng
ph hp vi trng thi di chuyn chm chm ca m
my (C vn mn mn...).
Trong bi th ny tc gi c bit quan tm miu
t nhng c im ca khng gian v thi gian.
299

Chim bay v ni ti ri
(Ca dao)

Chim hm thoi tht v rng

(Kiu)

v cu th bun ca B Huyn Thanh Quan:

300

Ngn mai gi cun chim bay mi

Rng liu sng sa khch bc dn
y l nhng cnh chim mt mi tm v t
khi tri sp ti. V con ngi cng phi nhanh chng
thu xp cng vic khi mt ngy sp qua.
i lc hnh nh cnh chim chiu cng ni ln s
b v, nh nhoi trong bu tri rng ln:
"Chim nghing cnh nh: bng chiu sa"
(Trng giang)

Hnh nh chm my trn bu tri cng kh ph

bin trong vn chng, gp phn ni ln v p ca
bu tri. y l ng my l loi, l chm my c
n nh mt mi bay chm chm trn bu tri chiu.
Tt c ha hp trong khng kh ca mt bui chiu
vng rng ni tha vng bng ngi. C th ni ton b
khung cnh thin nhin khng gi ln mt v ti sng
no. Thin nhin khng khch l con ngi; mt s bi
th khc trong Nht k trong t chng ta cng thng
hay bt gp nhng hnh nh ti sng nh nhng
vng trng v chm sao trong bi Gii i sm, hng
hoa thm ngt trong bi Trn ng i.
Trong bi Chiu ti tng phn vi cnh vt thin
nhin l mt bc tranh x hi kh sinh ng, c sc
sng. Ngi t ang trn hnh trnh b p gii, cha c
ngh ngi nhng khng bc l nhng du hiu ca s
mt mi, chn chng, m ang vt ln nhng kh
khn ca cnh ng ring. Bi th gy n tng c
bit hnh nh ngi con gi xay ng xm ni bn
ng i, mit mi trong cng vic, v hnh nh ca
299

l than rc hng. l trung tm ca bc tranh lm

cho thin nhin nh bt i v hiu ht, bun chn v
em li s tin cy v sc sng trong ton b bi th,
lm mt i s mt mi, u oi, s vi v, nng n
din ra trong ba cu u, lm sng rc ln
khun mt ca c em sau khi xay xong ng ti. Hong
Trung Thng cho l con mt th (thi nhn) hoc l
nhn t (ch mt). Bi th c nhiu cht ha hp
dn. Trong Nht k trong t nhng bi th vit trn
ng b p gii thng c nhiu cnh to nn cht ha
hp dn ca bi th. Tc gi H Ch Minh bn cnh
vic miu t su sc nhng tm trng cng rt gii
trong cng vic miu t cnh vt v con ngi. Bi th
l mt bc tranh c cnh vt v con ngi, khng gian
v thi gian, bc tranh c sng v ti, ng v tnh,
v con ngi l trung tm. y cng l c im
chung ca nhng bi th ca H Ch Minh vit v
thin nhin.
Chiu ti l mt bi th v bui hong hn. Trong
Nht k trong t c nhiu bi th vit v hong hn,
v cnh chiu ti. Phn ln nhng bi th ny c
vit ra trn hnh trnh b p gii, ngi t ang trn ng i, ng cn xa v trong lc hong hn nn tm
trng d bun. Cc bi th t xa n nay khi vit v
hong hn thng mang mt tm trng bun, khc vi
cnh bnh minh, mt tri rc r v n cho ngy
mi. Trong Truyn Kiu, Nguyn Du t tm trng nh
thng ca nhn vt trong bui hong hn: "Nay
hong hn li mai hn hong". Nh th Thi Hiu
300

trong bi th Lu Hong Hc c mt th c
bit khi ni v ni nh qu trong bui hong hn:
Qu hng khut bng hong hn
Trn sng khi sng cho bun lng ai
Trong bi Trng giang, Huy Cn cng mn th ca
Thi Hiu khi vit: "Khng khi hong hn cng nh
nh". Khng c khi hong hn nh cch ni ca ngi xa
nhng vn c mt bui hong hn trn sng nc, gi
bun, gi nh thng.
B Huyn Thanh Quan c nhiu bi th miu t
bui chiu v ni bun mnh mang ca tc gi. Trong
Nht k trong t, nhng bi th vit v bui hong
hn, chiu ti, c th c nhng xc cm, nh thng
nhng khng mang ni bun nng n, v ngi trong
cuc l ngi chin s cch mng ang hnh ng,
ang vt ln trn nhng ni kh khn ca hon cnh
v tin cy vo mt iu g tt p hn.
Chiu ti l mt bi th trong nhng bi th xut
sc vit v nhng hnh trnh b p gii v gp phn
th hin mt ti nng th qua vic miu t bc tranh
v thin nhin, con ngi, ht sc gi cm.

Chiu ti

1. Mt ngi yu i, say m cuc sng bao gi

cng nhy cm trc thi gian. i vi H Ch Minh, thi
gian l nhp iu ca v tr, nhp sng ca con ngi,
thi gian l s vn ng pht trin ca cuc sng. Khi
ri vo hon cnh t y, mt hon cnh m thi gian
tm trng c di gp hng ngn ln thi gian t
nhin th thc v thi gian ca Bc cng c biu
hin r nt. Trong Ngc trung Nht k; Bc c hng
chc bi th vit v thi gian v s vn ng ca
hin thc trong bc lu chuyn ca thi gian. Mi thi
khc trong mt ngy u li trong tm hn Bc
nhng n tng mi m, c o ri to thnh
nhng thi t c sc, thi hng nng nn. m nm
canh ngy su khc, thi khc no cng c mt
trong nhng trang Nht k trong t: "To", "Triu
cnh", "To tnh", "Ng", "Ng hu", "Vn", "Vn
cnh", "Hong hn", "M" "Thu d"... iu chng
t rng thi gian l mi quan tm ln, thng trc trong
cuc sng hng ngy ca H Ch Minh, c bit l
trong thi gian b giam cm, t ti. Khi thi gian t
nhin thng qua thc, cm nhn ca Bc, n c
chim hu bin i thnh thi gian tm trng, thi
gian mang mu sc tnh cm. c bi th Chiu ti
(M), chng ta khng nhng thy c cm nhn thi
gian ca Bc m cn hiu c dng tm trng ca thi
nhn trong bc lu chuyn ca thi gian, trong nhp
sng ca cuc i.
2. C l cm hng ca bi th Chiu ti xut pht
t mt bui chiu, trn con ng b gii, chng cui

Trn Khnh Thnh

299

300

cng ca mt ngy y i, ngi i va tri qua mt

chng ng di vi bao vt v v gian lao. Thi gian
v hon cnh d gy nn trng thi mt mi, chn chng. Vy m cm hng th li n vi Bc tht t
nhin:
Chim mi v rng tm chn ng
Chm my tri nh gia tng khng

C vn c kh nhn)
Hnh nh th ca L Bch v ca H Ch Minh c
nhng nt tng ng. Nhng hai cu th ca L Bch,
sc thi biu hin thi gian khng r nt. Cn hai
cu th ca H Ch Minh va c ngha biu hin
thi gian va c ngha biu hin tm trng:
Quyn iu quy lm tm tc th

Hai cu th ti hin thi gian v khng gian

ca bui chiu ti chn ni rng. Lc y ngi i ngc mt nhn ln bu tri v cht thy chim bay v t,
my chm chm tri. Nh th khng trc tip ni v
thi gian nhng thi gian vn hin v qua cnh vt.
y l cch cm nhn thi gian mang tnh truyn
thng tng in m qua nhiu bi th. Chim bay
v t c ngha bo hiu thi gian ca bui chiu
ti. T trong ca dao c hnh nh:
Chim bay v ni ti ri.
n Truyn Kiu cnh chim mang theo c thi gian
v tm trng:
Chim hm thoi thp v rng.
Ri bui chiu nghing xung theo cnh chim nh
b trong Trng giang ca Huy Cn:
Chim nghing cnh nh: bng chiu sa.
Hai cu th ca Bc trong Cnh chiu hm cn gi
nh n hai cu th ca L Bch trong bi Mt mnh
ngi trn ni Knh nh (c ta Knh nh sn):
Chim by vt bay ht
My l i mt mnh

y khng phi chim bay trong trng thi bnh

thng m bay mt mi, bay mi mit cho kp ti chn
ngh ngi ni rng xanh quen thuc. Qua hnh nh
cnh chim mi mt, ngi i cn tm thy s tng
ng ha hp vi cnh ng v tm trng ca mnh.
Cnh chim mi mt mi mit bay v rng xanh tm
chn ng, nh th cng mt mi l bc trn ng i
y gi y khng bit u l chng ngh qua
m. S tng ng y d to nn s cm thng su
sc gia ngi v cnh. Ci ngun ca s cm thng
y chnh l tnh yu thng rng ln ca Bc lun dnh
cho mi s sng chn chnh trn i.
Cu th th hai tip tc phc ha khng gian, thi
gian v tm trng:
Chm my tri nh gia tng khng
Cu th dch cha chuyn ht c , t trong
nguyn bn. Trong nguyn bn, Bc vit:
C vn mn mn thin khng
(Chm my l loi chm chm tri gia tng
khng)
Chm my nh c tm hn, nh mang tm trng.
N c n, l loi v lng l lng l tri gia khng

(Chng iu cao phi tn

299

300

gian rng ln ca tri chiu. Bu tri c chim c my

nhng l loi (c vn), chim mt mi (quyn iu)
th li ang trong cnh ng chia la. Chim bay v
rng, chm my li gia tng khng. Hai cu th
t cnh m m ra c mt khng gian tm trng. Cnh
bun, ngi bun. Nhng trong ni bun trc cnh chiu
mun cn c mt kht vng t do n kn trong i
mt di theo cnh chim ln my gia bu tri rng.
3. Hai cu th tip theo ti hin qu trnh vn
ng ca thi gian v khng gian:
C em xm ni xay ng ti
Xay ht, l than rc hng
(Sn thn thiu n ma bao tc
Bao tc ma hon, l d hng)
Cm quan bin chng v thi gian thm vo tng
hnh nh, s chuyn i ca cc hnh nh gi ln
bc i thi gian. L Tr Vin bnh kh tinh t v s
vn ng thi gian trong bi th ny: "Nguyn vn
khng ni n ti m t nhin ni n: thi gian tri
dn theo cnh chim v ln my, theo nhng vng
xoay ca ci ng, quay quay mi, "Ma bao tc", "Bao
tc ma hon"... v n khi ci xay dng li th "l d
hng", l rc hng, tc tri ti, tri ti th l rc
ln" (1).

Trong ngh thut th ca, nh th c th dng xa

ni cao (2), dng ng ni tnh (3), dng sng
ni ti. Trong bi th Chiu ti, Bc khng h ni
n ti m ngi c vn hiu c bng ti ang
bung xung xm ni l nh c ch "hng" cui
bi th. Tri ti, ngi i mi nhn thy nh la rc
hng ln n th.
Cng nh nhiu bi th khc ca Bc, hnh tng
th trong bi Chiu ti vn ng tht khe khon v
bt ng. Trong cnh chiu mun vng sn cc tng
chng ch c bng ti hong hn bao ph, ch c heo
ht qunh hiu, no ng u nh sng m p rc ln
xua tan gi lnh, bng ti. S xut hin hnh nh ngi
thiu n trong khung cnh lao ng, bn l than rc
hng mang li nh sng v nim vui, mang li s
sng mnh lit v p p. Mc d thi gian vn ng t
chiu n ti, t ngy sang m nhng hnh tng th
vn vn ng theo xu th pht trin.
Khi bng ti ca ngy tn bung xung nhng khng
gian khng h tm ti, con ngi kp thp ln ngn
la, con ngi to nn nh sng, to nn hi m
si m cho ngi, cho cnh vt thin nhin. nh sng,
hi m, con ngi a li nim vui bnh d cho ngi
(

1) Hc tp phong cch ngn ng Ch tch H Ch Minh. Nxb Khoa

hc x hi, H
Ni, 1980.

299

2) Vng Chi Hon: Dc cng thin l mc

Cnh thng nht tng lu
(Mun tm mt nhn thu nghn dm
Hy ln mt tng lu)
(ng Qun Tc Ln)
3) Nguyn Khuyn:
L vng trc gi kh a vo
(Thu iu)

300

t nhn xa x. Trong cnh ng bun ca ring mnh,

Bc vn tm thy nim vui. Nim vui y xut pht t
cuc sng lao ng ca mt ngi dn Trung Hoa
mt xm ni no trn t Qung Ty. Nu khng
c mt tnh ngi tha thit th lm sao Bc c c
mt nim vui nh th gia t ngi xa l.
Bi th Chiu ti khng ch miu t cnh chiu
ni sn cc vi ln my cnh chim v cuc sng lao
ng ca con ngi. Tot ln ton b bi th l hnh tng nhn vt tr tnh c tm lng yu thng rng ln
lun lun nng niu trn trng mi s sng trn i,
c tm hn lc quan lun hng v tng lai v nh
sng. Chnh cch nhn bin chng v thi gian v
cuc sng, chnh tnh ngi tha thit to nn gi tr
to ln cho thi phm c o ny.

299

300

lng l trn tng khng). Cch dng trong th ng

ra cng khng c g tht l. Vng Duy trong bi Tng
bit c cu:

Chiu ti

Anh i, ti chng di li
Ka ln my trng bn tri ngn ngang

L Bo

Thin nhin i vo th Bc phn ln dng k ha

tc thi. Nh mt nh ha s c sn gi bn mnh, Bc
dng nh ng khu m thnh th (theo hi k ca
ng ch Xun Thy, bi Nguyn tiu xut sc ca
Ngi c ra i nh th). C nhng cnh t nhin m ti tn nh "Cnh ngoi ng"... Song, hu ht cnh
no cng y p tm t. Khi th "nh bn" phng tri,
lc bn khon cho ngi cy, cuc: "Mi phn thu hoch
ch vi phn". C c nhng lc gin i m gin
cnh nh bi n Qu Lm. Chnh v kh nng cha
ch tm s ny m nhng bi th t cnh ca Ngi
c khng kh su m ca cht ng thi:

"Chng di li" u phi l t ? Chnh l

nng tnh su m ngn ng tr nn bt lc, nht
nho, nh cho ln my ni h. S dn nn trong
ci " ti ngn ngoi" m bit my ngng ng, d ba.
cu th ca Bc, gia my trng v chim bay tng
nh vng bn trong ci th b i, bng xut hin mt
i nghch au lng. C c s tng phn trong hng
bay v tc . Hng bay ca cnh chim l rng, l ni,
l ni tr tm qua m, bt u li hm sau mt
ngy vt v, nhc nhn trong cuc mu sinh thng
nht. Cn my bay l li vi ci mnh mng tri,
khng tm u cho thy cnh chim. Th Thi Hiu
ni ting cng t ny:
Hc vng i mt t xa
Ngn nm my trng by gi cn bay

Chim mi v rng tm chn ng

Chm my tri nh gia tng khng
Mt cnh chim l th, mt chm my phiu bt
giang h! Cht liu th n gin vy thi m phc
ha c c bu tri tm trng. Du hiu ca n l
ting ni cm thng ca mt s chia la. Th song
hnh gia my v chim b t nhin ph v. Nh mt
nht dao, hong hn chia ct si dy bn cht kia
ht v hai ng. Chim v ni, cn my li vi ngn
ngang thng nh y tri, Nguyn bn "C vn mn
mn thin khng" (Chm my l loi, c n tri
299

(Lu Hong Hc)

ng l chim tri c nc! C si dy no tri c

mt cnh chim bay, cho nn theo Nguyn Du ch cn
mi mt cch l trng i d cho c th ho hon:
Cnh hng bay bng tuyt vi
mn con mt phng tri m m
(Truyn Kiu)

Cn v tc th trc mt chng ta l mt ng
bay mi mit, mt m v hong hn bung xung
300

"Ngn mai gi cun chim bay mi" (B huyn Thanh

Quan). n mt lc, n ch cn l mt ci chm
nh mi kim trc khi khut dng nhp vi chn tri. Cn
my th vn nh chng c chi l vi v c. N vn
nhn nh, quanh qun v khng bit v u, v n
u c ni no tr . T ngn nm, my trng vn
ch l my trng "My trng ngang hng t thu xa, Bao gi vin vng n by gi" - Xun Diu.
Tm li, vi hai cu u, thi nhn dn dng
mt khng gian tm trng. Mt ci g nh nha nht lc
hong hn. l ci nhp cu gia ngy tn v m
ang dn n. Bi cnh y d mang ti cho con ngi
nhng hoi cm mnh mng. C khi l ci mnh mng
ca tri rng, sng di (Sng di, tri rng bn c liu)
hoc ni n ci l bng: "Dng chn ng li: tri,
non, nc, Mt mnh tnh ring ta vi ta"... Liu Tng
Nguyn trong bi Giang tuyt gi c s ha v c
tch ca con ngi trong ci trng cu ca dng sng:
Nghn non, bng chm tt
Mun no du ngi khng
Thuyn n ng ti nn
Mt mnh cu tuyt sng.
Trong nguyn bn, t dng ch thuyn v ch
ngi l "c chu" v "c iu" ngha l ch c mt
mnh v nh th t bao th k. Th cm nhn ci heo
ht mnh mng qu vng n khng khi rn ngp,
bng khung. l mnh t ch ng cho nhng
mi tn cm ngh rt xa v cng thng l rt xa. iu
ny khng c g l mt khi thc t cuc i trc mt
l mt th "ph vn" chm ni, con thuyn th phi
299

bng mi cch nh hng cho mnh l neo buc vo

nhng chn "o nguyn": "o nguyn lc li u
m n y". Nht l hon cnh ca Bc nh cnh
chim chiu, nh m my lu lc (mt ch "c" tm
trng, Bc dng khng khc ngi xa), nu xut hin
mt cm ngh "t hng" ngun ci t ni gc bin
chn tri th cng nh nng Kiu thu trc gia "Bn
b bt ngt xa trng", khng t nc, khng ngi thn
ch lnh lo mt qu ngi, t khch. Nhng m khng.
iu m ng thi v ngi c ng thi ch khng
n:
C em xm ni xay ng ti
Xay ht, l than rc hng
Nguyn bn: "Sn thn thiu n ma bao tc, Bao
tc ma hon, l d hng". Ngi dch th d gii my
c u truyn th ht c ci tinh t ca vn chng.
y chnh l ci m sng duy nht ca bi th. N
ngc li vi tin trnh ca quy lut t m ngy sang
lnh ti. Quy lut m ta va ni y l ci g khch
quan, khng i. Nhng cuc sng con ngi, ca lch
s u ch ph thuc vo khch quan m b ng,
trng ch. Bc tranh chiu tuy vch mt ng su,
lnh, mt khong trng vng ca thin nhin, nhng k
ngay sau li l s u i: b p bng hi m
tnh ngi. Con ngi y l con ngi bnh thng
ch u phi nng tin. Th m p, m ti k l v
n n s, n gn gi, n i thng. C gi y ang
phi lm ci vic m ban ngy cha th lm; xay ng
ti. Xay la, xay ng l cng vic quanh nm ca nh
nng ngoi cy, cuc ban ngy. N i hi thi gian
300

v nht l s kin tr, sc lc. "Ci xay tre nng n

quay, T ngn i nay, xay nm thc". Cu vn giu
cht nhc ca Thp Mi din t sinh ng v cm
ng cnh lam l, nhc nhn quen thuc qu. Nhng c
gi kia u c vo ci tm th b ng, nn nhn
ca cng vic nng n, ci m la bp bng p
nht khng phi l than. Trc ht, s ta sng l t
chnh con ngi to ra ci nim vui bnh d nh chic l
than i thng y. Mch th trong hai cu vm v.
Gia cu trc v cu sau l mt chic n gnh tre
"chn rn hai vai" (ch ca Nguyn Du) k diu. N
nhc bng c ci khi lng nhc nhn, n chin thng
c ci m lnh vo khuya. Con ngi vn bnh thng
vt ln ln nh huyn thoi, lp lnh ho quang. Thng
yu con ngi, t ho v tin cy con ngi, phi chng
chnh l ci mm sng xanh ti khng mt th
"m thu" no c th lm cho n ho tn, ngui lnh.
iu ln lao ny lm tm hn Bc m ln trong bng
gi bui tn ng.

hn ngi si cho nhau tr thnh b bn. C ai ng

gia ci hun ht ti t, Bc vn c mt ngun an i:
Cha xa chung ngc ngi nhanh bc
Tr dt tru v, ting so bay
V th, hin tng "Chiu ti" u phi l mt
ngu nhin. t no th cy y, cy no th hoa tri
y...
Khng thot tc bc vo sng khi v hnh,
cng khng chm i trong qu kh, th Bc, nh tm
hn Bc bao gi cng hng ti thc ti. Cch nhn ca
Bc va l s tru mn nng niu va l thi ng
vin c v d khng n o nhng c tc dng nng,
du dt con ngi, khng tt i mt nim tin vo
cuc sng.
Cch nhn l t tm hn ln ca Ngi nng mt
bi th nh mang ct cch ng thi ln hng mt bu
vt.
(Nhng bi th hay, tp II. Sd)

Mt trng hp khc: bi Hong hn chng hn. C

ai thu hiu ci gi, ci rt thu xng nh nhng ln
Bc b gii i trn cc no ng ca t nc Trung
Hoa mnh mng thu nh li trong "Mi tm nh lao
tri qua" y:
Gi sc ta gm mi ni
Rt nh di nhn chch cnh cy
y th m cha mt ln Bc c cm gic c n,
trng tri. Ci m ca cuc sng bt vo ngn la ca

299

300

ci tri cho c ng. au kh nh vy nhng C vn vui

v. C sung sng c thy phong cnh thay i. C H
va i va ngm nga. Thnh thong C H lm
th..."(2).

to gii
Hong Dung

Ln u tin, sau 30 nm i khp bn bin nm

chu tm ng cu nc, ngy 8-2-1941 Nguyn i
Quc v nc v n hang Pc B. Thng 5-1941 hi
ngh Trung ng ng Cng sn ng Dng c triu
tp, ri Mt trn Vit Minh c thnh lp, t
phong tro nh Php ui Nht ginh c lp t do
ngy mt dng cao. Thng 8-1942, ln u tin vi
mt tn mi l H Ch Minh, Bc H ca chng ta ln ng sang Trung Quc, "Nhn danh i biu dn Vit
Nam, Tm n Trung Hoa hi m" (1). Bn Tng
Gii Thch vu cho Ngi lm gin ip, ri bt b t.
Khng chng c buc ti Ngi, chng y a
bng cch gii Ngi i ht nh t ny sang nh t khc.
Trn Dn Tin thut li rng:
"Tay b tri trt cnh kh, c mang xing xch, c
su ngi lnh mang sng gii i. C H Ch Minh i
mi, i mi nhng khng bit l i n u. Dm ma
di nng, tro ni qua trung. Mi bui sng g gy
u, ngi ta li gii C H i. Mi bui chiu khi chim
v t, ngi ta li dng li trong mt a phng no
, giam C vo x lim trn mt ng r bn, khng
(

1) Cu th trong bi ng i kh khn, - Bi s 5 Ngc trung

Nht k.

299

Khng nhng Bc H lm th, m ng hn l Ngi

ghi Nht k bng th. Ngc trung Nht k l mt tp
Nht k vit bng th, gm 134 bi c sng tc trn
con ng lu y gian kh, chng cho, quanh co t
ty nam ln ng bc tnh Qung Ty, qua hn ba
mi nh t x v huyn, t 29-8-1942 n 10-9-1943,
tt c l 378 ngy.
Hai bi To gii trch trn y l bi th 41 v 42
ca tp Ngc trung Nht k. Bc H vit hai bi th
ny trn ng chuyn t nh lao Long An (nh lao th
6) sang nh lao ng Chnh (nh lao th 7) sau khi
i b hn 200 cy s (k t Cao Bng) v b giam
hn 60 ngy. Cn c vo vic Ngi n nh lao ng
chnh ngy 2-11-1942 (tc ngy 24-9 Nhm Ng (1)
th To gii c l c vit vo nhng ngy cui thng
10 u thng 11-1942 (tc l t 21 n 23 thng 9
m lch) (2).
C hiu thu tt c nhng ni gian kh, cay
ng ca nhng ngy trn ng chuyn lao y cng
nh ngy thng c th xut hin hai bi th trn, chng
(

2) Trn Dn Tin: Nhng mu truyn v i hot ng ca H

Ch tch, Nh xut bn Vn hc, H Ni, 1969.

1) Ngy thng ghi trn bi ng chnh, bi s 43 - Ngc trung
Nht k.
2) Trong To gii c ni n trng v gi vt nh ni pha
ng na m v sng. "Hai mi gic tt, hai mt na m". Uc
on bi th c vit vo nhng ngy 21-23 thng 9 m lch l
c cn c.

300

ta mi c iu kin hiu r hai bi th v iu

ny quan trng hn l qua ni dung v cht th, hiu
r hn tm vc v i ca Bc H knh yu.
To gii c ngha l gii i sm; hiu chnh xc
hn l b gii i sm. y l mt chm th i y,
ghi li rt thc (Ngi ghi Nht k bng th) cnh
chuyn lao khi tri ang ti v khi tri rng ng.
ng ring, mi bi th u c ngha tng i c
lp ca n. ng chung di mt u , hai bi th
b sung ngha cho nhau.
Cnh chuyn lao din ra trc mt chng ta nh
tht. V tht hn vn l tm hn cao p ca nh
th, trc cnh ng ng bun: Mt ngi t trn ng
chuyn lao. S tht l nh vy. Nhng hnh tng c
ngha thm m m chm th li cho ngi c li l
mt chin s thi s, mt nh th vt ln trn au kh
m vui vi thin nhin v cng ha vo thin nhin tm
hn rc la cch mng ca mnh.
Trong vn hc c kim ng ty, ti ra i sm
hay th lm trn ng i y khng him. Nhn
chung ra i trong cnh ng y khng my khi vui nu
khng phi l d c n hiu qunh; c n hiu qunh
trong lng ngi v c n hiu qunh cnh vt.
y, b gii i rt sm, gia gi lnh mt mnh
ni t khch qu ngi, ni hiu qunh c n ng
nh c nhn ln. Nhng khng, d m ca bi th
li cho chng ta l mt nim lc quan tin tng, sng
khoi ho hng. Chnh l du hiu ca mt tc
phm ln, sn phm ca mt tm hn "i nhn, i

299

tr, i dng" (tc l c ba c tnh: Nhn, tr, dng

u ln).
1. Bi th nht:
Cu 1: Nht th k d v lan,
(G gy ln th nht, m cha tn),
Dch th: G gy mt ln, m cha tan,
Dng ting g gy ch thi im ln ng.
Cch m v ch thi im kh quen thuc vi dn
tc ta xa nay v cng thng gp trong vn hc c
Trung Quc.
"G gy ln th nht, m cha tn" nhn mnh ra
i sm, rt sm. Mt cu th bnh thng, ng ring
cha mang du n g ca ngi vit. Nhng xung cu
th th hai th khc nhiu:
Cu 2: Qun tinh ng nguyt thng thu san.
(Chm sao a trng vt nh ni ma thu)
Dch th: Chm sao a nguyt vt ln ngn.
Qun l by, n, (c ngha l nhiu).
ng l m, hp li, i theo, bo h...; dch l a,
cha t; dch l rc e trang trng qu.
ng y mang ngha nm gia a v rc y.
Thng mang ging bng ca kh thanh, tng thm
m hng vn ln ca cu th.
Thu san l ni ma thu. Ngi i vo mt tit thu.
Th H Ch tch ni nhiu n ma thu. Ngc
trung Nht k cng vy. Nh nhiu nh th khc, Ngi
d nhy cm vi ma thu.

300

Qun tinh ng nguyt thng thu san trc ht l mt

cu th t thc, nhiu trng v sao trn tri nhn
mnh thm sm, rt sm c cu trn (tri cng
v sng, trng sao cng tha dn). Hn th, r rng l
mt th p ca mt hn th tinh t, d nhy cm
vi ci p ca thin nhin. Trong cnh ng y, thin
nhin thng l bun, hiu qunh, khc nghit. Nhng
y, qua tm hn Ngi, thin nhin tr thnh sinh
ng, thn mt, vui (nh cc t qun, ng, thng, thu
san). Sinh ng m khng no nhit; vui m khng n
o, vn gi c ci yn tnh ca mt bui sng sm,
rt sm m cng rt nn th.
Ngi khng i mt mnh. Hnh nh trng v sao
cng cng Ngi ln ng (1).
Cng l cnh ra i bui sm, c ting g, c... nhng th c hai cu th ny:
"K thanh mao im nguyt,
Nhn tch bn kiu sng".
Sao m vng lng qu, vng lng n heo ht,
heo ht n mt c ngi. R rng c ngi i y
(nhn... khng thy ngi u na, ch cn vt giy
in trn mt cu m sng. T heo ht, hiu qunh nh
th tht l tuyt. Chnh Nguyn Du cng mn t
th ny t Kiu lc trn ra khi nh Hon th:
"Mt m dm ct i cy,
(

1) C kin cho rng "bao nhiu v sao nh ang cng knh nh

nguyt, phi chng l qun chng gic ng ang ng h ngi dn
ng". C kin khc li cho rng vng trng l Bc, chm sao l
bn lnh gii Bc i.
Chng ti khng ng tnh vi hai kin trn, nhng cng dn ra
y bn c tham kho.

299

Ting g im nguyt, du giy cu sng".

Cnh heo ht tht. Nhng vn khng ch cnh
m tm trng b v, qunh hiu ca Thy Kiu.
Cu 3: Chinh nhn d ti chinh thng.
(Ngi i xa trn con ng xa)
Dch th: Ngi i ct bc trn ng thm.
Chinh nhn: Chinh l i, thng dng ch i
nh gic, i trn mc, i xa v i ngha. Chinh
nhn l ngi i xa. Kt cu ny t gp. Thng gp
l chinh ph, chinh chin, chinh yn, chinh pht...
Chinh l ng xa. T "chinh" c ly li hai ln
tng thm xa, gian kh. Mt khc b gii i m
dng "chinh" gy c cm gic ra i mt cch ch
ng.
D ti l . khng nh. Tri cn sm m ngi
i xa trn ng (phi i xa) ri. Mt cu th t
thc, khng giu s gian kh. "D ti" va gi c
vt v gian kh ca cu th t thc, va bao hm
ch ng, mnh bo ca ngi ln ng.
"Chinh nhn d ti chinh thng", trc ht cng
l mt cu th t thc, ghi li ci gian kh ca ngi t
trn ng chuyn lao rt sm. Nhng khng phi ch
c mt hnh nh tht y. Cn mt hnh nh khc, ln
hn cng rt tht; l hnh nh ca mt chin s
ln ng v i ngha, ln ng mt cch dt khot,
ch ng: y con ngi t nng mnh vt ln trn
hon cnh, khng cho hon cnh khut phc
mnh.
Cu 4: Nghnh din thu phong trn trn hn.
(i mt, trn trn gi thu lnh).
300

Dch th: Rt mt m thu trn gi lnh.

Nghnh din l hng v trc mt, i mt. Nghnh
din y l mt kt cu trng t ch phng hng.
(Thu phong trn trn hn nghnh din (xuy lai). Tng
trn gi thu lnh trc mt (thi ti).
Cng c kin hiu "nghnh din" l "ngng mt
ln (n tng trn gi thu thi tp)"(1). ng nhin xt
v ch ngha th cng c th hiu "nghnh din" l
ngng mt ln. T th y cng ch hnh ng hin
ngang nhng c v ph trng, e khng ph hp vi phong
cch ca Bc. Ngi, ng l c hin ngang, ch ng
nhng khim tn, kn o. Ngi khng rt r trc gi
lnh, nhng cng khng thch thc gi lnh. Nh mi ngi
bnh thng, Ngi cng lnh, nhng khc mi ngi bnh
thng, Ngi khng cho ci lnh hnh h mnh. Cho
nn trong th, Ngi ch vit "i mt, trn trn gi
thu lnh".
"Trn trn hn" ng ra l phi lnh lm. Xt trn
ch ngha vy; hiu c th hn li cng lnh. Gi
thu lc a, min ni, tri cha sng, ci lnh nh c
nhn ln. Vy m y c lnh nhng hnh nh va
phi. Ngi c khng c cm gic lnh but xng da.
"Trn trn hn" t trong vn cnh trn khng ph
ni ci t th ch ng ln ng ca ngi chin s,
khng t ni ci khng kh c to ra bi t th p,
vui, sinh ng ca cu th th hai. Qun ng, thng,
thu san, chinh nhn, d ti, chinh hp nhau li
to nn mt vn cnh lm cho "trn hn" mc du vi
ni dung vn c v l nhng t cui cng ca mt bi
(

1) ng Ngc H: Chm sao a nguyt, Bo Vn ngh, s 550, ngy

17-5-1974.

299

th t tuyt cng khng pht huy c tc dng ngc

ln nh thng gp nhng bi th khc (2).
Tm li, v cu th "nghnh din thu phong trn
trn hn" cn c hiu mt cch chnh xc hai t
"nghnh din" v cn t "trn trn hn" trong mch
th v vn cnh ca bi th.
ng tic khi dch l "Rt mt m thu trn gi
lnh", bn dch b mt mt ch "trn". nh rng
nh trn phn tch "trn trn" khng ph ni vn
cnh bi th, nhng b i th li lm gim bt ngha
t thc ca cu th v khng din t ht s c gng
bn trong ca ngi i ng; "trn trn hn" lm cho
hai t "chinh" c ngha, lm cho ngi chin s ra i
hng trng, t m thm mt xng pha ca ngi
chin s. i khng gian kh th thnh ra hnh nhn.
chinh nhn th phi c "trn trn hn".
Bn cu th trn dng li c bc tranh chuyn
lao khi tri cha sng.

2) V d bi th sau y ca Nguyn Chn tin Bch C D khi

nghe tin bn b ging lm T m Giang chu:

"Tn ng v din nh chng chng,
Th tch vn qun trch Cu giang;
Thy t bnh trung knh ta khi,
m phong xuy v lc hn song".
(Leo heo cht m ngn n tn.
Nghe bn m nay y Cu giang;
Trong lc bnh nguy vng nhm dy.
Gi a ma lnh tt vo song).
(Bn dch ca Khng Hu Dng)
Ch hn cui bi th ny xuyn ngc ln c bi th, li cho ngi c mt ci lnh thu tn rut gan, v tuy ci lnh bn ngoi
thc ra l ni ln lnh bn trong c chun b t ba cu
th trn.

300

Mt ting g, mt chm sao, mt vng trng, mt

nh ni, mt con ng, tng trn gi lnh, v mt ngi t gia t khch qu ngi.
Cnh ng y thng d to ra mt tm trng hiu
qunh, c n, hiu qunh c n trong lng ngi v
hiu qunh c n cnh vt. Nhng y c khc.
Thin nhin khc nghit y. Mt mnh gia t
khch qu ngi tht. Nhng "Mun nn s nghip ln.
Tinh thn cng phi cao" (1). Ngi lun lun phn u,
rn luyn, tu dng, khng cho bun nn qunh hiu
xm chim mnh. M bun nn, qunh hiu trong
cnh ng y th d c. C iu l phi gt n i,
ng n lm ch mnh. Cng nh Ngc trung Nht
k, mt bi th khc. Ngi vit:
"T do ai cm ta ng,
ng xa u cng bt chng qunh hiu"

Cnh chuyn lao c ngi ghi li rt thc; rt

thc m vn nn th; nn th m trnh c thi v ha.
2. Bi th hai:
Cu 1: ng phng bch sc d thnh hng,
(Mu trng phng ng thnh mu

Trn ng chuyn lao, c sm, c xa, c gi lnh, c

gian kh, nhng khng xa nha c con ngi m ch
lm cho con ngi thm cng ci, vng vng, kin
quyt, dt khot... Thp chnh l y! Con ngi

Bc, trong bi th, coi thng gian kh nhng khng

ph trng sc chu ng, khng thch thc vi gian
kh. C vt v nhng thanh thn; khn trng m ung
dung; khc phc b ng thnh ch ng. Mt
mnh m khng c n; tnh mch m khng heo
ht. Ngi, cn thit v t nhin ch l mt.

(2)

Nh mi ngi bnh thng trong cnh ng y. Ngi

cng d b qunh hiu xm chim. Nhng khc mi ngi
bnh thng, Ngi phn u vn ln lm gim bt
qunh hiu, khng qunh hiu lm ch mnh. Ngi
khng bung xui trc hon cnh m lun lun phn
u vn ln lm ch hon cnh.

y thanh thn, ch ng, bit nng mnh ln

ngang yu cu ca hon cnh. R rng l c mt s c
gng, c gng m khng n o, khng ln gn, tri li
khim tn, kn o, t nhin nh vn c.

1) "Dc thnh i s nghip. Tinh thn cnh yu i". (Bi th

ngoi ba Ngc trung Nht k).
2) "T do lm thng v nhn cm, Li th chinh gim tch lng" (L thng- Bi s 50, Ngc trung Nht k).

299

hng),
Dch th: Phng ng mu trng chuyn sang
hng.
Bi th m u bng mt cnh p chn tri
khi rng ng. Chn tri mu trng nay ng hng.
Mt cnh p v cng l mt nim vui. Ta ch nn qun
Ngi va i hng gi lin trong m lnh.
Cu 2: U m tn d to nht khng.
(Bng m ri rt b qut sch).
Dch th: Bng ti m tn qut sch khng.
Bng m cn st li b qut sch. To nht khng
c ngha l qut sch trn. mnh, trit , nhanh
chng. Cu th th hai ny tng thm sc mnh cho
300

t th vn c cu th nht. Nim vui c

cu th trn nh c tng hn. Mu hng nh hng
thm.
Cu 3: Non kh bao la ton v tr,
(Hi m bao la trm c v tr),
Dch th: Hi m bao trm v tr,
Bao la, ton v tr u l nhng t gi ln ci rng
ln, mnh mng. Kh m ca tri t c, nhng cha
nhiu. Mi rng ng thi! Vy m sao m, tt c u
m, mt sc m bao la trn ngp c t tri. Chnh l
nh c sc m t con ngi ta ra. Khng c ci kh
phch ho hng ca ngi chin s ln ng v ngha
ln ca bi th trn, t tri cha th m n th. C
sc m ca t tri, nhng nhiu hn l sc m t mt
tri tim rc la cch mng.
Cu 4: Hnh nhn thi hng ht gia nng.
(Hn th ca ngi i ng bng thm
nng),
Dch th: Ngi i thi hng bng thm nng.
Hnh nhn l ngi i ng, mt ngi i ng
bnh thng. Trn dng "chinh nhn", y ch dng
"hnh nhn". bi th trn; thin nhin khc nghit,
khng t nng mnh ln ci t th ca ngi chin s,
ra i v ngha ln th khng thch ng ni vi thin
nhin, d b chm mt trong thin nhin. By gi tri
rng ng, m p, dng "hnh nhn" l . Trc cnh
p ca bnh minh, tm hn Bc sng khoi, dt do

299

thi hng. Mt ngi t? Khng. Mt chin s - thi s. Mt

nh th!
Ht l bng; nhn mnh sau.
Gia l thm; c ri, nay thm vo. Ht v gia
lm cho t "nng" tng thm sc m. "Nng" tuy cui
bi th, nhng sc ta m khp bi th, m n
ngy hm nay, m n tn mai sau. V sao vy? V
t "nng" tuy cui bi mi xut hin, nhng "nng"
c chun b, ngy cng tng trong ba cu th trn
qua t "d thnh hng", "to nht khng", "non kh".
Mi cu th t trn xung di nh m hn ln mt t,
v cui cng, n cu th th t th "nng" bng ln;
"nng" li c nhn mnh bi "ht v gia " nn sc m
nh li cng c tng. Cng nh chn tri mi lc mt
rc hn, v sau cng mt tri mc. l ni ci sc
ta m ca mt t "nng".
"Thi hng ht gia nng". Hng lm th bng thm
nng. Hn th thm lai lng. Khng phi n by gi
mi c hng lm th. Hng lm th c t trc. Nay
thm nng. ng l hng lm th ca Ngi c t khi
"G gy mt ln m cha tan". Khng c hng th
y lm g c c "Qun tinh ng nguyt thng thu
san". trn phn tch, y l mt t th p.
V p hn l hn th ca nh th sau t th .
"Thi hng" y khng b hp ngha hn th
m cn l nhit tnh cch mng rc la chin u,
tinh thn lc quan cch mng sng ngi ca mt chin
s cng sn lo thnh tay nm vng chn l, mt
300

nh hng trc mt bng soi"

nhn thu tng lai, "Kin quyt khng ngng th tn

cng" (1).
Bn cu th dng li bc tranh chuyn lao khi
tri rng ng: c mt vng ng ng hng bt ngt.
Khng gian nh rng n v cng. V mt ngi i ng, dt do thi hng nh cng ang ta sng.
Mt cnh thc: mt thin nhin sinh ng, vui, m.
V p hn, m hn l tm hn trn y lc
quan, tin tng, sng khoi ho hng ca nh th. Bc
ng trn au kh m n vi thin nhin - ch
qun rng Ngi vn l mt ngi t - vui vi cnh p
ca thin nhin nhng cng ha vo thin nhin tm
hn cao p ca mnh v si m thin nhin bng
nhit tnh cch mng rc la ca mnh.
Cm hng ca nh th y rt ln. ng trc cnh
rng ng m nh ng trc cnh m u mt thi i
huy hong trong lch s(1). Cnh bui sm ny ta cn
gp my ln na trong Ngc trung Nht k:
"u non sm sm vng dng m
Khp ni ni ni rc nh hng"
(Cnh bui sm)

"Trong ngc gi y cn ti mt,

(

1) Cu th trong bi Hc ch k (Bi s 17, 18, 19 Ngc trung

Nht k).
1) ng Ngc H (ti liu dn) ng rng cm hng rt ln ca
bi th bt ngun t chin thng Sta-lin-grat (Lin X) thng 21943. Nh phn tch phn xut x, bi th ny lm vo
nhng ngy cui thng 11-1942.
"Thi sn mi ta tng sn thng,
Chiu c ton sn x x hng".
(To - Bi s 8, Ngc trung Nht k)

299

(Bui sm)

Hoi Thanh cho rng "trong mu hng... ca Cch

mng thng Mi v i... ca ngn c sao vng
Vit Nam ang hin hin"(2) .
To gii l mt bi th th hin s hi ha gia l
tng cng sn ch ngha v mt tm hn th do dt.
Bi th cn tiu biu cho bt php t thc, hin thc
m lng mn, c in m hin i ca tp th Ngc
trung Nht k.
c To gii chng ta nh thy hin ra nhng gian
kh m Bc H phi chu ng trn ng chuyn
lao. Ngi khng ph trng v cng khng c che
du. B gii i khi tri cn y trng sao v khi
rng ng trn ng xa - rt xa, gi lnh tng trn trc
mt...
Ngi ghi li mt cch chn thc, nhng s thc y li
c nng ln bi mt kh phch ho hng, mt thi
ung dung ch ng, mt tinh thn lc quan cch mng
phi thng nn tr thnh sng khoi, vui ti, ho hng.
Nhiu kin cho rng con ng Ngi b gii i t
bng ti ra nh sng y tng trng cho con ng cch
mng. Cch mng thng bt u bng gian kh. Vt
c gian kh chc chn c thng li. "Ht kh l
vui, vn l i" (1). Ci l i y chnh l quy lut u
(

2)

k).
1) Kh tn cam lai l t nhin (Tnh thin. Bi s 130. Ngc trung
Nht k).

300

"Lung l hin thi hon hc m,

Quang minh khc d din tin lai".
(Triu cnh - Bi s 111, Ngc trung Nht

tranh cch mng. Bng ti v nh sng, gian kh v

hnh phc, hin ti v tng lai, thc t v c m
quyn vi nhau nh th y trong To gii, ngha tng trng ca bi th tuy c tht, nhng cng khng nn
suy din vt qu con ng cch mng y (2).
y, Ngi ghi li mt cnh thc ch khng dng
lm th tng trng (Tuy rng trong Ngc trung Nht k
cng c lc ngi vit nhng bi th tng trng nh
nhng bi Nghe ting g gy. Ct cy s...).
Nhng thc hn cng l tm hn Ngi. Tuy Ngi
khng c ni vic cch mng nhng v lo cho dn
cho nc, v l mt lnh t cch mng cho nn bao gi
Ngi cng hng v mt ci p hn. Th gii quan
cch mng quyt nh cm quan ngh thut ca
Ngi. R rng l mt cnh ngi t trn ng chuyn
lao, trn ng b gii i. Nhng n tng su sc hn,
c ngha thm m hn vn l hnh tng mt ngi
chin s cng sn dy dn vi gian kh, tng tri vi
gi sng ang ta sng gia m en. V khi bnh
minh bt u th sc ta sng ca con ngi li cng
rc r bi phn. Ni b gii m khng b gii l nh th.
Ni b t m l khch t do cng chnh l nh th.
(

To gii c ci sc tch, khong t, hng v ca ng thi nhng vn nh ln cht thp ca mt hn th

cng sn "Mun nn s nghip ln. Tinh thn cng phi
cao". Bi th "i su vo lng chng ta do cm xc
hm nay c biu hin bng nhng hnh tng v cht
th cha cht t ngn xa, li do cht thp di do m
cuc sng ngy nay i hi th".
Ni To gii, l bi th lm trn ng b gii i,
mt bi th i y m nh ht mt hnh khc ln ng; trm hng giai on u; v m hng bi th
cng v sau cng vui ti m p, sng khoi v cui
cng vt ln nt nhc chin thng ho hng.

2) ngha tng trng ca bi th tuy c tht, nhng cng khng nn

suy din qu xa nh nhng kin sau y:
"Ting g gy l ting ni chnh ngha, ting ku gi ca ch
ngha x hi, ca ch ngha Mc-Lnin. Sau cch mng thng Mi
v trc khi phe x hi ch ngha c thnh lp, ting gi mi l
ting g gy ln th nht trong m ti -Phng ng ch phng
ng ca th gii, s vng ln ca ng, gi ng thi bt gi
Ty sau ny - Mu trng mu hng c th lin h n s thay
th ch ca bn Quc dn ng thng tr bng ch x
hi ch ngha".
(Ging dy vn hc Vit Nam, tp I. Nh xut bn Gio dc,
H Ni, 1967).

299

300

Trong kh th ny, thin nhin i lp vi con ngi,

con ngi phi vt ln bit bao nhiu kh khn trn hnh
trnh b p gii, t g gy u ngi t phi thc
dy chun b ln ng:

"Gii i sm" ca H Ch Minh

H Minh c

Gii i sm l mt trong nhng bi th hay, vit

v hnh trnh b p gii. Bi th tuy c ghi s 41 v
42 nhng l mt bi hon chnh, gn b thng nht.
Tnh cm b p gii d trong cnh chiu ti hoc
trong bui sng sm u din ra vt v, nng nhc.
Gii i sm t nh lao Long An sang ng Chnh, cuc
chuyn lao c tin hnh t lc m sp tn v c
th ngi t phi vt v trn ng cho n ti mt mi
n c nh lao mi. Trn Dn Tin trong tc phm
Nhng mu chuyn v i hot ng ca H Ch
Minh k: "G gy u, ngi ta li gii C H i, mi
bui chiu khi chim v t ngi ta li dng li mt
a phng no , giam c vo x lim trn mt
ng rc bn, khng ci tri cho c".
on vn trn c nhng nt gn gi vi bi th Gii
i sm. Nhng chng ng p gii vi nhng vt v
nhc nhn, ni bun v nim vui in du trong th
ca Ngi.
Nht th k d v lan,
Qun tinh ng nguyt thng thu san;
Chinh nhn d ti chinh thng,
Nghnh din thu phong trn trn hn
299

G gy mt ln m cha tan
Cu th nhn mnh n thi gian v thi gian
lng qu xa Vit Nam thng c nhc n qua
nhiu hin tng thin nhin: bng nng, ting g,
vng trng... Ting g gy u ch thi im m
sp tn, khong canh t. Ting g gy bo hiu thi
im ra i ca ngi t gp phn ni ln chng ng
p gii s rt xa, rt di.
T thi gian tc gi chuyn sang khng gian, ngi
chin s cch mng chun b cho vic ra i. Lc ny
nhn ln bu tri m c vng trng, chm sao v c
khng gian cn m mt trong m ti. Ngi t dng nh
khng n s nng n ca xing xch m
nhn bao qut bu tri. Vng trng, chm sao l hnh
nh p ca cnh tri m. Trng sao nh cng c
mt lc ngi t ln ng, phi chng nh mt du hiu
c v khch l cho con ngi trong lc kh khn? Tuy
nhin cng c ngi gii thch c tnh cht khin cng
v chm sao v vng trng. C kin cho rng trng
l hnh nh ca Bc v sao l nhng ngi lnh t.
ny khng thch hp v trong vn chng ngi ta rt t
lin h nhng con ngi xu trong i vi trng sao l
nhng hin tng thin nhin p. Li c kin cho
rng trng l Bc, cn chm sao l qun chng cch
mng: "Bao nhiu sao nh ang cng knh nh
300

nguyt, phi chng qun chng gic ng ang ng h

ngi dn ng". kin ny c cn c hn nhng cng
c ch g b, qun chng cch mng l ai, nht l
trong hon cnh t nc ngi, lng xm cn chm
trong gic ng say, ngi t phi ra i trong tnh cnh
c n.

Con ngi khng b xa nha trc khung cnh thin nhin

m l trung tm ca bc tranh. Kh th 1 c nhng
tng, hnh nh chun b cho kh th tip theo pht
trin.
ng phng bch sc d thnh hng
U m tn d to nht khng
Non kh bao la ton v tr
Hnh nhn thi hng ht gia nng

Hnh tng trng sao y khng th lin h mt

cch khin cng vi nhng con ngi trong x hi:

(Phng ng mu trng chuyn sang hng

Bng ti m tn qut sch khng
Hi m bao la trm v tr
Ngi i thi hng bng thm nng)

Ngi i ct bc trn ng thm

Rt mt m thu trn gi hn
Cu ba dch cha st ngha vi nguyn bn:
Chinh nhn d ti chinh thng
Chinh nhn l ngi i xa v chinh l con ng
xa. Tri cn ti, m cha tn, ngi t c mt trn ng i vi tinh thn ch ng: "Tay b tri git cnh
khuu, c mang xing xch, c su ngi lnh mang sng
gii i" (Trn Dn Tin). Ngoi nhng iu kin ht
sc kh khn m ngi t phi chu ng cn thm
nhng hin tng thin nhin khc nghit nh hnh h
con ngi: m ti, gi lnh tng cn thi v:
Nghnh din thu phong trn trn hn
Nghnh din l i mt, hng v pha trc, chp
nhn v vt ln nhng kh khn. Ton b kh th trn
tr i hai hnh nh thin nhin ti sng l trng v sao,
cn li l hon cnh y th thch: ng xa, m ti,
gi lnh v cnh xing xch m ngi t phi chu ng
trn ng i. y ni ln mt con ngi khng chu
khut phc, chp nhn nhng th thch vt qua.
299

Thin nhin v con ngi ha hp. Cm hng v tng

lai tt p.
Tc gi miu t mt khung cnh hon ton khc
nh tng phn, i lp vi nhng hnh nh y kh
khn ca kh 1: mt bnh minh p ang m ra,
tri t chuyn dn t m ti sang mt ngy mi.
Mn m b xa dn, nhng tia sng ban mai ng
hng ni chn tri, sng gi lnh ang tan. y
tc gi miu t mt bc tranh thin nhin vi cm hng
v tr tinh vi. Trong th H Ch Minh c nhng
cm nhn tinh vi khi vit v v tr, nhng hin tng
thin nhin ln. Cc bi th i ng, Tri hng, Gii i
sm, u c cm hng v tr ti p.
V pha ch quan, ngi i ng vt qua nhng
th thch trong m gi lnh v t r bn lnh, ch
nn xng ng tip nhn v p ca mt ngy
mi. Thin nhin v con ngi ha hp, cc hin tng thin
300

nhin u p v con ngi cng trong mt trng

thi phn chn, thi hng n nng nn say m.
Ngi ngm thin nhin to vt vi cm hng thi nhn.
y l mt trong hai bi th trong Nht k trong t m
Ngi xem mnh l thi nhn trc thin nhin to vt.
Bi th vit v thin nhin m c hm x hi su
sc. c hai kh th hnh tng thin nhin c miu
t nhiu nhng ni ln trung tm vn l con ngi.
Bi th miu t nhng hin tng thin nhin ang
vn ng vi tnh cht bin chng su sc, t m
ti sang mt ngy mi, t nhng th thch gian kh
sang nim vui. S vn ng mang tnh cht bin chng
hp l nh mt quy lut. Qua s vn ng bin chng
trong t nhin nh d bo v mt tng lai tt p trong
cuc sng. Nh ph bnh Hoi Thanh xem kh th
th hai l mt bc tranh p, lc quan v trn y
nim tin: "Khng th no c c nhng nt bt hng
trng nh vy nu khng c sn trong lng mt nim tin
st v mt bnh minh ln lao trong lch s". Tt
nhin khng th suy din qu xa nh mt s ngi cho
rng: y l tng lai, l hnh nh p ca Cch
mng thng Mi, ca Hng qun Lin X v Gii phng
qun Trung Quc.
Bi th th hin mt tinh thn lc quan. Kh khn
th thch nhiu nhng ngh lc, nim tin v mt tng
lai tt p h m qua cm hng th ti sng, lc
quan.

299

Gii i sm
L Bo

Gii t, mt hnh pht nng n nht trong cc th

i rt, m au m ring Bc phi gnh chu ni a
y. Hi tng li "Mi bn trng t ti gng cm" y, c
mt ln Bc c i thuyn mc d chn th b tri
(Lng lng chn treo ta gio hnh), mt ln c i
xe ha d ch l "ngi trn mt ng than". Cn tt c
u phi i b, ngy no cng phi i "Nm mi ba
cy s mt ngy", i trong mi a hnh, thi tit d
"Mt ngy hng nng chn ngy ma" c bit l
phi i sm. C ln mt nhm mt m "Cn ti nh bng phi i" v v ti m "Trt chn l bc sa vo
h, May nhy ra ngoi sut na nguy" (Trt ng). l
mt chuyn i ng nh, nh cm gin v nh
cng l xt xa. Thi im ra i ln ny cng th:
G gy mt ln, m cha tan
Chm sao a nguyt vt ln ngn
"G gy mt ln" tc l vo khong qu na m,
chng mi mt gi sng. Ting g gy y khng l
mt chi tit t cnh. N ch l mt s im nhp
cm canh, gi bng nh thi tit, m mt nh sng
khuya. G ch mi gy c mt ln, eo c, vng tha, ri
rc. Cha phi ci ting g dn dp, bn chn "Mt
ting, nhn dn bng tnh mng" bo hiu mt
bnh minh. Cng khc cu th trong Truyn Kiu:
"m khuya khc lu canh tn" trong s en c
ca bng m chng nh vi bt. y, n ngng
300

ng, n tr l "G gy mt ln" l rt sm. Cn

"m cha tan" vn ch l mt s dm chn ti ch,
khng nhch c mt giy. Vy ti sao hai thng bo
khng khc nhau li cng tn ti trong mt cu th
mang ct cch ng thi ngha l phi tit kim, dn
nn n tng , tng li? Phi chng y l s chp
lm mt ca hai gic quan: mt t khch quan bt
pht (g gy mt ln) v mt t ch quan lnh hi
(m cha tan) tr nn mt ting th di? S
nghim trng ca tnh th n mc: thng bo bng
khch quan (g gy) cha . N phi tr li bng vic
t dn mnh v nhng bt trc ang rnh m, n
i ci phn khng sng sa ca m. Cu th va
hin thc hon cnh va hin thc c tm trng con
ngi. N c su.
Minh ha cho s ti tm, m mt ca m, mt
thin nhin h l ra nha nht: "Chm sao a nguyt
vt ln ngn". Cu th chng nh run ry v ci lnh
thm dn. V gia ci bao la v tr kia, khng c g
con ngi bu vu. Ci m Bc gp ch l trng
sao, chng tch ca mt thi hng hoang, nguyn
thy, vn lnh gi gia thin h. Bu tri tng nh sng
ra mt cht, thc th ti li nhiu hn. Nhng m
khng, hy xem kia: "Chm sao a nguyt vt ln
ngn". Trng, sao va l ci cch o m hun ht
vo khuya m (trng y l trng t ch khng
phi "Nh trng mi mc nh n mi khu" - Ca dao), va
vi Bc nh mt ngi bn ng hnh. Bc i, trng, sao
theo Bc cng i. Trong ci hoang lnh ca m, vn
cn y mt tri k cho d ch l hiu ht v n li
299

ang t mt i v pha chn tri. Vi mt ngi phi

i xa, do vy, cng c c cht g ng cnh ng.
Ct cch lc quan v bn cht trong nhng ngi nh
Bc l ch: cuc i d c en ti n u vn
cn mt ci g d mng manh lm nn hy vng.
Sau ny, trong bi i thuyn trn sng y cnh trng
sao, tri nc vn mnh mang nh m p hn nhiu "Sao
a thuyn chy, thuyn ch trng theo". Cnh v ngi
qun qut, sum vy v bi th l hng sc ca mt
vn hoa ang bc vo ma v. S nghip khng chin
gian nan d mi bt u nhng trc mt con thuyn
m Ngi cho li lp l hin ra ci bn "rng ng"
(Thuyn v tri rng ng, Bao la nhum mt mu
hng p ti).
Trung tm ca bi mt l hai cu:
Ngi i ct bc trn ng thm
Rt mt m thu trn gi hn.
Hai i nghch song trng cng nhc v lin tip
hin ra mc d c chuyn ha, vn ng. Gi vn
ng bc chn vn ng v khng ngng ch mt
giy. Cn ci bt ng l khun mt ngi, mc tiu
ca ci vng vy vn ng. Bc chn ngi th ngn,
cn con ng li xa. Khun mt ngi hu hn cn gi
c theo nhau ti tp thi vo. Ly ci hu hn m n
ci v hn th s gian nan c y ln n mc
tt cng. y l cha ni "thu phong" ngha l gi thu
nhng thc th l gi ng, mt th gi kh lc
a t phng Bc trn v n cy, v tri cng
hoc mn vt i (Gi sc nh gm mi ni) hoc
300

ta mu (Rt nh di nhn chch cnh cy) ni g n

da tht con ngi, nht l ci phn nhy cm nht
(nghnh din: ph vo mt).
Nhn chung, bi th u l bc tranh mu ti.
Cnh v ngi ha quyn vi nhau trong ci lng l ca
m su (cha phi m tn). ng nt va nht nha
va lc c: mt chm sao, mt vng trng, mt
nh ni ma thu v... mt con ngi ct bc. Tri t
mt m con ng thm thm, ci ch xa xi. Bc
tranh thin nhin v bc tranh tm trng ph hp vi s
khng nh hnh, khng d g nm bt c ca
tri m.
n bi th sau, s vn ng - gc hnh hi
mi tht l r nt. T , ta hiu ci g p
chng va qua. Th ra, ci ht bin chng gieo mm
trong lng t su ang chuyn ha, ngng t, phi
thai. N lng l, m thm. n mt lc no , tng nh bt ng, hai chic l non bt khi mm cy
nh tri ln mt t:
Phng ng mu trng chuyn sang hng
Bng ti m tn qut sch khng
Vn l tri t y; vo ci thi im ny, n
mang mt gng mt l lng dng nh khng cn l
chnh n. Cu th bi hi, xn xang nh cha ch mt
nim vui qu ln. T ci mt mng kia (bi mt) r
dn ra mt phng hng, mt bn b neo u cho con
thuyn gia mnh mng sng v:

Cu th T Hu (trong T y) rt mi trong cch

nhn so vi th ca ng thi v trc . Song, c s
ca n, sc hp dn ca n ch yu vn l u th ca
mt th gii quan. Cn y, cm nhn v ci bn
b ny mi tht l trc gic. V l trc gic, n thuyt
phc v c bit, n mnh m khc thng: thay th
cho mu ti ca m lc "g gy mt ln" l mu
sng. Va trng li ng hng. Mau l v rc r
dn ln ci phng ng hy vng y. Tri t ang
chuyn mnh t n thot ra khi m su. S
chuyn mnh ny mi k diu, ln lao bit my! m
dy c nng n tng nh vnh vin khng th i
thay m ch cn xut hin ci tn hiu u ca nh
ngy rng r l lp tc "Bng ti m tn qut sch
khng". Nhn thc mt cch th s v duy vt v qu
trnh vn ng y ca thin nhin v cng l ca lch
s, tc ng c cu: "Sng c khc, ngi c lc". V
trong th, Bc cng tng nhn i nhn li nhiu ln:
"S vt vn xoay nh sn. Ht ma l nng
hng ln thi" (Tri hng). Khi qut th nh vy, nhng
phi l ngi trong cuc vi tm l t nhin ca mt
khch "chinh nhn" lc lng chi vi gia ci m gi
rt mi cm nhn ht nim hnh phc v bin khi
nhn ra, khi bt gp ln u ci mu non t mn mt ang chm chp hin ra t pha chn tri. "Tri
hng" l mt khi nim, trong bi th, n chp cnh
cho con ngi.
Qu tht, tri t m dn ln. Hnh phc vn v
hnh nhng li c kh nng cm nm c trong tay.

Nh con thuyn gia bin mnh mng

Cn xa t vn tin ngy cp bn
299

300

N l "bt cm y" vi ngi nng dn sau mt quy

trnh nng ma cay ng. Sc nng cu th l do
s chim nghim, do tng tri ca ngi i ng
v "Tm ng i cho dn tc theo i" (Ch Lan
Vin), nay thy r ra mt chn tri trc mt. Cho
nn tri khc v con ngi cng khc. Vn l ngi t
nhng xing xch, dy tri khng cn:
Hi m bao la trm v tr
Ngi i thi hng bng thm nng
Tri t y khng qua cu th (cu ba) nh nng
nn mt th men say tinh khit. Ung cc ru vo,
con ngi ta nh c php thn tin. S cng thng, tht
ngt t n mt i, nhng ngi cho mt hng cm trn
ngp v b. T "chinh nhn", Bc tr thnh mt
"hnh nhn" t buc tri rt tung buc tri, t b
ng tr nn ch ng, t nn nhn, Bc ha
mt thi nhn. V l thi nhn, Ngi mi c cm gic:
"Ngi i, thi hng bng thm nng". Bc tr thnh
mt ng tin trong t, mt ng tin hin i. Th ra,
bng ti m tn vn l mt s tht. Cn mt s tht
na m trm hn: l sc mnh c th qut i mi
th bng ti, m tn. l rng ng ca mt ngy
mi, mt s bt u theo quy lut khch quan ca n.

s kin ln lao ca Cch mng thng Mi nm 1917.

l mt bc ngot, mt cc tiu nh du: bng m
ca ch ngha t bn khng cn vn nguyn v dy
c na. Bi xut hin mt khong tri xanh trn
u nhn loi - l c hy vng ca hng triu con ngi
b p bc trn khp hnh tinh.
Tm li, vi mt hm sc ni dung, Bc em li
mt gng mt mi cho th, iu Bc tng quan nim
"Nay trong th nn c thp". Chnh l t cht
"thp" ny m mc d thi liu, kt cu, ngn t ca
"Gii i sm" chu nh hng kh su sc ca ng
thi, nhng n li l mt tiu biu cho th hin i. Ch
c iu, Ngi ni ra nhng vn ht sc h trng
ln lao nhng ging th, cu th vn bnh d, t
nhin, ng nh mt thi nhn ngon cnh. Tc gi
th T y, t s kim chng ny, ngha l t nhng
non nt khng trnh khi trong tp th u lng m
nhn ra phong cch ca mt nh th ln Ngi: "au
kh th m ging th vn bnh tnh lng su, nng
ngh m vn nh nhng, khng mt cht "ln gn"
m bit bao gang thp".
(Nhng bi th hay, tp II, Sd)

Khng th khng t bi th trong tnh hnh

quc t lc ny. l lc nguy c ca ch ngha pht
xt nh nhng m my en tng c th lm ma lm
gi v ang b y li. K gy chin tranh t o
h chn mnh, phi chng l quy lut "Bng ti
m tn qut sch khng" ang c ng nghim?
Rng ra hn na, lch s loi ngi v vang ghi nhn
299

300

quan h gia ch th tr tnh v ngoi cnh trong

hai bi th ny.

gii i sm
Trn Khnh Thnh

I-1. Ngc trung Nht k l tp Nht k bng th ghi

li nhng cm ngh v hin thc cuc sng trong t,
ng thi l tp Nht k v cuc hnh trnh bt c
d ca ngi chin s cng sn phi i khp mi ba
huyn v mi tm nh giam tnh Qung Ty (Trung
Quc). n nh lao no Bc cng c th, sau cuc
chuyn lao no Bc cng c th. V iu t nhin,
cm hng ca hu ht cc bi th trong tp Nht k
xut pht t hai mng hin thc . Trong s 113 bi
th trong tp Ngc trung Nht k c 35 bi th ly
cm hng t nhng s kin, s vic trn hnh trnh
b gii, 80 bi th ly cm hng t hin thc cuc
sng trong t, cn 18 bi th t lin quan trc tip ti
hai mng hin thc ni trn.
2. To gii I v To gii II l bi th 42 v 43 ca
tp Ngc trung Nht k. Cm hng ca hai bi th ny
c gi ln t cuc chuyn lao t Long An n ng
Chnh trong mt m cui thng 9 nm Nhm Ng
(1942) (1). Hiu r thi gian v hon cnh y chng ta
s c thm c liu l gii cc hnh nh v mi
(

1) Gio s Hong Dung cn c vo vic Bc n nh lao ng

Chnh ngy 2-11-1942 c on To gii c vit trong khong
thi gian t ngy 21 n ngy 28 thng 9 Nhm Ng (Ging
vn, tp 2, NXB i hc v Trung hc chuyn nghip, H Ni, 1982).

299

Tn gi ca bi th l To gii. iu c ngha
thng tin cho ngi c bit rng bi th vit v mt
cuc gii t bt u rt sm. Nhng iu k l l c
ht tm cu th trong hai bi To gii chng ta khng
h thy nh t nhn b gii, khng h thy hnh nh
ngi lnh gii t m ch thy hnh nh ngi i bnh
minh rc r nh hng. Phi chng ngha t tng - thm
m ca bi th chnh l s tng phn gia cnh ng
v tm trng gia con ngi hin thc - t nhn v con
ngi tr tnh - chin s v thi s trong th.
II-1. Bi th To gii ti hin mt cuc hnh
trnh. Cu th m u gii thiu thi gian, ng
thi m ra khng gian khi u ca cuc hnh trnh
:
G gy mt ln m cha tan
Thi gian y c nhn qua m thanh quen
thuc; ting g gy. y l cch cm nhn mang m
mu sc phng ng v gi ln c nhiu ngha. G
gy ln th nht l lc qu na m, ng l lc y
m cha tan, bng ti vn cn ng tr nhng mt ngy
mi cng bt u m ra. Xt theo thi gian t nhin
th cuc hnh trnh ca Bc i t ngy c sang ngy
mi, t m sang ngy, t bng ti n nh sng, t
hm nay n ngy mai. Ting g gy va c ngha
ch thi gian va c ngha bo hiu m qua ngy
ti, bnh minh sp n ri. m thanh y bng rn
ln gia m thu, xua i s vng lng ca m tn.
300

Sau cu th ghi nhn thi gian khi u ca cuc

hnh trnh, bi th bng chuyn sang mt hnh nh
mi ti sng, p :
Chm sao nng nguyt vt ln ngn
Khng gian c chuyn dch nhanh chng t mt
t n bu tri theo ci ngc nhn ca ngi i.
Khng gian mt t rn ting g, khng gian bu tri
y trng sao. Bu tri sng nh c "qun tinh", bu
tri p p hn nh c "qun tinh ng nguyt". p
bit bao trc cnh trng sao qun qut sum vy, m
p, nng v cng nhau vt ln ngn ni xa. Trng ln
trong cnh hng ngn ngi sao ang n rc nng
. T thn cnh y tot ln v p ti sng, m
p nim vui. Nhng hnh nh thin nhin khng t
nhin n trong th nu khng c mt hn th vy
gi.
Khi bnh v hnh nh ny, gio s Nguyn ng
Mnh c nhng pht hin th v v v p tm
hn ca Bc:
C nhin trng sao c thc trn bu tri th mi c
c trong th ca ngi t thi s. Nhng nu tm hn xa
nh th cch mng khng lun lun hng v nh sng
th trng sao cng khng th i vo th p v
sng nh th.
iu t ngt khc; ngi t ln ng mt mnh,
cnh ng c n (bn lnh gii t u phi l bn
ng hnh); vy m t ra khng c n; cng mt
lc, khi ngi t ln ng th trng sao trn tri dng
nh cng khi hnh. M phi ai xa l, l nhng ngi
299

bn thn quen vn tri m tri k vi nh th: trng v

sao(1). Trng sao ang vt ln rng ni ma thu, con ngi i ang vt ln gian kh trn con ng xa thm.
Hnh nh thin nhin hin ln tng ng hi ha vi
hnh nh con ngi. Nh c ngi bn thin nhin y m
ngi i cm thy "ng xa u cng bt phn qunh
hiu".
2. Trong hai cu th trn, hnh tng tr tnh ch
soi bng qua cnh, n cu th th ba, th t mi
xut hin trc tip vi t cch "ngi i xa" (chinh
nhn):
Ngi i ct bc trn ng thm
Con ng xa thm ang by ra pha trc nhng ngi i vn bc ti ch ng hin ngang. T th ch ng
y tot ln t m hng trm hng ca cu th, m hng ca khc ht ln ng:
Chinh nhn d ti chinh thng
Hai ch "chinh" ip li trong mt cu th cng vi
nhp th mnh m, dt khot gi ln bc chn vng
vng chc nch tin v pha trc. y hnh nh
thin nhin c kha cnh i lp vi con ngi. Thin
nhin khc nghit nh hin ln cn bc ngi i:
Rt mt m thu trn gi hn
Thi tit cui thu vng sn cc gi lnh v cng.
Cu th dch cha phn nh y tnh cht khc
nghit ca thin nhin v c phn lm sai lch t th
ngi i. Trong nguyn bn, Bc vit:
(

1) Vn 12 (Sch gio vin). Nh xut bn Gio dc, H Ni, 1992,

tr.23.

300

Nghnh din thu phong trn gi hn

(Mt n trn trn gi thu lnh)
Hai ch "nghnh din" din t c t th bnh
tnh, ch ng, t tin; hai ch "trn trn" ni tip
nhau gi t cnh gi thu lnh gi lin tip thi ti. Thin
nhin khc nghit nh vy nhng khng th cn bc
chn ngi. Ngi i dm n nhn v vt ln mt cch
khe khon, t nhin. Hnh nh th trc ht mang
ngha t thc, t cnh ngi i trong m ti gi lnh
nhng th khng dng li ngha t thc. Nhng
ngn gi y chnh l "nghch phong" (ngn gi ngc)
ang c cn cnh chim bay thng v pha trc.
Trong bi th "Tt song thp b gii i Thin Bo",
Bc tng ni n hnh nh ngn gi nh vy:
Ng khc kim thin b bang gii.
Nghch phong hu tr phi bng.
(Th m hm nay ta b tri gii i.
Ngn gi ngc y c cn i cnh chim

Xuyn sut bi th To gii I l hnh nh ngi

chin s ln ng v ngha ln ch khng phi l
hnh nh "t nhn" trong mt cuc chuyn lao. Trn
bc ng i ti cn nhiu gian lao vt v nhng ngi
chin s dm n nhn v vt ln hon cnh mt cch
bnh tnh t tin.
III-1. Hai bi th To gii va c tnh cht tng
i c lp va c tnh cht chuyn tip, b sung
cho nhau. Hai bi th vit v hai giai on ca mt
cuc hnh trnh t trong m ti gi lnh n bui
sm p tri, t trong hin ti y gian trun vt v
n ngy mai sng bng nim vui hnh phc. Thi
gian, khng gian u c Bc m t trong qu trnh
vn ng bin chng y. Nu trong bi th th nht
cnh thin nhin c phn tm ti gi lnh th sang bi
th th hai, mt cnh ti sng rc r y hi m c
m ra:
Phng ng mu trng chuyn sang hng
Bng ti m tn, qut sch khng.

bng).
Hnh nh nhng trn gi ti tp thi ti gi ln
mun vn kh khn gian kh, gi ln nhng nghch
cnh, nghch l, ni oan ung m Bc phi chu sut
trong thi gian b bt b giam cm. Xt tng th
ton b cuc hnh trnh cch mng ca Bc th mi
bn thng Bc phi gp "Nghch phong". Ngn gi
ngc c phn lm chm cuc hnh trnh ca Bc nhng
khng th ngn ni con ng m Bc chn v
quyt tm dn bc n cng.

iu ng ch l thin nhin chuyn bin tht

mau l, v tr vn ng tht nhanh chng. nhn
mnh s bin i mau chng v trit y, Bc
dng cc cm t "d thnh hng" ( thnh hng),
"to nht khng" (sm ht sch). Trong chc lt mu
hng thay th cho bng ti m tn. C v tr bao la
t mt t n bu tri bng rc r ti sng. Mt
tri ln ta sng, v ta hi m cho vn vt, th tht
lgic, bin chng:
Hi m bao la trm v tr

299

300

L mt nh cch mng lo thnh, mi tnh cm

ngh suy ca Bc u hng v cch mng. Nhng suy
ngh v nung nu v cch mng cng li du n
c bit trong th. Trong qu trnh tip cn hin
thc khch quan, Bc c bit ch n tnh cht
cch mng. Tnh cht cch mng biu hin bc nhy
vt to nn s bin i su sc trit . Cm quan
cch mng tr thnh mt yu t trong t duy ngh
thut ca Bc, chi phi cch xy dng hnh tng, cch
la chn hnh nh, cch ti hin thi gian, khng gian.
c Ngc trung Nht k, chng ta thng gp nhng
hnh nh tng phn ca thin nhin trong nhng bc
chuyn giao thay i; m tn v bnh minh, tri
ma v tri hng, ma ng v ma xun, bng ti v
nh sng, lnh lo v m p, "bi cc" v "thi lai".
Hai bi th To gii to nn hai khng gian tng
phn v mu sc v nh sng. Nn ca khng gian
th nht l mn m, nn ca khng gian th hai l
nh sng, l mu hng rc r. S tng phn gia m
v ngy, gia bng ti v nh sng, gia lnh lo v m
p khng nhng mang li tnh thm m cho khng
gian ngh thut m cn c ngha gi ln bc chuyn
i nhanh chng t hin ti n tng lai, t cuc
i tm ti trong t ngc ti th gii t do, t kh au
n hnh phc. Hnh nh bnh minh trong bi th
To gii nh ang m ra trc mt ngi i mt tng lai
ti sng, mt k nguyn mi yn bnh.

299

2. Vi nim tin to ln, vi cm quan cch mng bin

chng, vi tm nhn thu sut tng lai, Bc li tip tc
ln ng mt cch ho hng:
Ngi i thi hng bng thm nng.
Thin nhin vn ng bin i, ch th tr tnh
cng vn ng i thay. Trong khung cnh m
khuya gi lnh, con ng xa thm, Bc dng hai ch
"chinh nhn" (ngi i xa). Khi bnh minh ta nng,
ta m, lng ngi phi phi nh nhm Bc chuyn hai
ch "chinh nhn" thnh hai ch "hnh nhn". Ngi
i trong tm trng lc quan, lng dt do cm hng thi
ca. chnh l ci ti tr tnh - thi s c biu hin
r rng m kn o. Khng phi i n lc "Phng
ng mu trng chuyn sang hng" cm hng th
mi n vi Bc. Thc cht cm hng n lc "g
gy mt ln m cha tan" nhng gi y, trc cnh
thin nhin m p ti sng cm xc th cng dt do
hn, nng m hn.
IV. Hai bi th To gii kt tinh ci nhn sc so
i vi hin thc v cm quan bin chng v thi
gian, cuc sng v thi i. T mt gii t trn thc t,
Bc biu hin mt cuc hnh trnh l tng trong
tm tr ca mnh. l cuc hnh trnh t trong
m ti gi lnh n bnh minh rc r m p, t hin
ti y gian lao th thch n ngy mai phi phi
nim vui. Vi cm quan bin chng y, Bc lun lun hng v trc, sn sng vt ln mi kh khn tr ngi
ginh ly thng li. Trn con ng ln ca cch mng,
Bc khng nhng c mt nim tin lc quan to ln m
300

cn c mt tm hn phong ph nhy cm ghi

nhn ci p ca thin nhin v cuc sng vo th.

Gp phn l gii ngha v v p

ca bi th vn cnh
Nguyn Khc Phi

Trong s khng t nhng bi th hay ca Ch tch

H Ch Minh, Vn cnh (Cnh chiu hm) l bi c
bn ti nhiu nht, v v n, c bit l v cu th
hai, cu "kh hiu nht"(1) nhng ng thi cng l
"im nt hiu bi th" (2), v ang tn ti
nhiu cch hiu khc nhau. Mi cch hiu u em ti
t nhiu khm ph mi v ngha v v p ca tc
phm.
Do v b ngoi c g nh l mu thun gia s "hu
tnh" r rt ca "hoa" hai cu sau vi hai ch "v
tnh" cu th hai, xut hin xu hng i tm mt
ch ng ngoi vn bn ca bi th, ni c th hn l
mt "ch ng hm n" cho hai ch "v tnh". Trong
mt thi gian di v trn mt phm vi tng i rng,
qu nh GS Nguyn ng Mnh v H Qung nhn xt,
tng c quan nim cho rng "ch Quc dn
ng Trung Quc v tnh vi ci p"(3), "ch ng ca
v tnh l bn ch huy v gc t"(4). Quan nim ny dn
(

299

1) Trn nh S, Ch ng hm n trong bi th "Cnh chiu

hm". Vn ngh - S 28 nm 1994.
2) Trn nh S, Ni thm v bi th "Cnh chiu hm". Vn
ngh, S 47 nm 1994.
3) v (6) Nguyn ng Mnh, Vn hc lp 12, Ban KHXH - Sch gio
vin, Nxb Gio dc, H., 1995, tr. 80.
4) v (7) H Qung, Gp thm mt cch hiu v bi th "Vn cnh".
Tp ch Hng Lnh, s 15, tr. 18 - 82.

300

t ra khng ng vng bi khuynh hng x hi hc

tm thng v li phn tch thot ly vn bn ca n. C
bn vn theo hng trn, anh Nguyn S Cn gn y li
cho rng ch ng ca "v tnh" l "nhn th, s i",
l bn ngi "chy theo giu sang", trng p cng
khng bit, hoa n cng ch hay, t cho rng Vn
cnh l "bi th trit l ni v mt s th i" (5). GS
Trn nh S, trong bi vit ng trn tun bo Vn
ngh s 28 nm 1994 i t mt hng khc tm
ch ng hm n: "Hai cu u bi th din t ngh
ca nh th v s v tnh ca mnh. Nh th phi rt
mc hu tnh vi thin nhin th mi t thy l mnh
v tnh vi hoa, mi cm thy hoa "bt bnh" vi mnh
mt cch chnh ng". Xut pht t quan nim y, tc
gi bi bo chuyn dch cu th th hai thnh:
"Hoa n, hoa tn, (ta - ngi t) u v tnh". Trong bi
ng trn tun bo Vn ngh s 47 - nm 1994, GS Trn
nh S iu chnh t nhiu kin v vn ch
ng hm n. GS cho rng, tuy khng th xem cu th
hai l cu "v ch ng", song v thc cht "vn
ch ng hm n vn c ny sinh": "K v tnh thng
ch c th l con ngi", "Nu vn dng cu "tho mc
v tnh, v tri gic" ni hoa n hoa tn u v
tnh nh bn thn n vn th th li mu thun vi hai
cu th sau, l hng hoa bay i tm ngi tri k
th l ni nim! Nh th mun cho hoa hu tnh
hay v tnh th ty , min l phi nht qun. Trong th
xa, hoa c thng l hu tnh. Ngi xa ni: "Hoa ri hu

5) Nguyn S Cn, Ai v tnh trong bi th "Vn cnh". Tp ch

Hng Lnh, s 15, tr. 82-83.

299

, nc chy v tnh"(*). xc nhn lun im ca

mnh, Gio s trch dn bn dch ra Hn ng hin i
cu th: "Thy lu hoa lc lng v tnh" - mt cu m
Gio s cho l "rt ging vi cu th ca Bc H" - trong
bi Xun tch l hoi ca Thi i ng, y
dch gi Trn T Vn cng quan nim k v tnh l con
ngi ch khng phi s hoa n hoa tn. GS Nguyn ng
Mnh tn thnh vi Xun Diu cho rng khng phi "ch
thin h v tnh, m hn na kia, to ha v tnh" v
bi th ni ln "s bt bnh ca hoa i vi thi
dng dng v tnh ca to ha" (6). Anh H Qung cho
khng nn gn s "v tnh" vo bt c ch th no
khc ngoi vn bn, ng thi ch trng cn ch mt
cch tha ng n s gn b cht ch gia tnh v
cnh trong bi th(7) v.v...
Thc t kin phn tn ni trn chng t vn
qu khng d gii quyt, i hi mt s phn tch
tht thu trit.
Trc ht, chng ti t xc lp mt s nguyn tc tip
(

*) Xin lu l Vn cnh, hoa xut hin vi nhng t cch khc nhau

na trn v na di bi th; chng cng c nhn nhn di nhng gc
khc nhau ca ch th tr tnh. Song cho d l "mt", cng cn
quan nim tnh "nht qun" trong th, nht l th tr tnh, khc vi
suy lun lgc. Trong Tn An li ca Ph, trn va ni "thin a
chung v tnh" th di vi cu, tc gi ni ni sng "hu
tnh": "Nht m thy ng lu, Thanh sn do khc thanh" (Chiu ti
nc chy v ng. Ni xanh cn ct vang ting khc). C khi s mu
thun hnh thc nm ngay trong mt cu th: Em hi! V tri hoa
bit ti ( Huy Nhim. Khc Ly Tao. Xem Hoi Thanh v Hoi Chn.
Thi nhn Vit Nam, Nxb, Vn hc, 1988, tr.260). Phi chng c th
thay mt ch trong v sau ca cu th tm tt ca bi Vn
cnh: V tri hoa bit gin? y ngi c c th t lp "ch trng"
mt cch hp l khi cm nhn cu th: "n loi hoa vn v tri m
cn bit gin!". n v tri nh hoa m cn bit gin th qu l "Tri
bin mnh mang mi hn trng"! (th Nguyn Thng Hin).

300

cn nh sau:
- Th t tuyt ca H Ch Minh, mc du mang
tnh hin i su sc v c khng t ch ph v
khun kh c, song , vn c th "lng nghe ci
m vang su nng ca truyn thng", "vn c th
thy phng pht khp ni v ca th ng, th
Tng"(8). Bi vy, khi phn tch th H Ch Minh, c
bit l nhng bi nh Vn cnh, cn v c th so snh
vi mt s bi th t tuyt c in gp phn lm
r mt s kha cnh ca vn .
- Nht k trong t l mt tp th gm 134 bi, mi
bi c mt ngha v gi tr ring, tuy nhin, xt trn
nhiu mt, li phi xem n nh mt chnh th, chnh
th mt tp th c vit trong t, c vit theo trnh
t thi gian, , hnh nh c "mt kt cu cht ch,
bi ny mc xch vi bi n, mi bi l mt biu tng
ngh thut c cn nhc tnh ton nhm gip tc gi
ginh ly thng li tng bc trong cuc u tranh bn
b..."(9). Bi vy, phn tch bt c bi th no ca tp
th, d th nghe tng nh l thun ty t cnh nh
Vn cnh, vn phi lin h vi cuc u tranh trong t,
vi nhng bi th khc trn nhng bnh din cn
thit.
- Cui cng l phi tn trng vn bn. nh rng
trong c php th c in, tnh lc l mt th php
c s dng ph bin song khng phi bao gi cng
(

8) Lng Duy Th, m vang th ng trong Suy ngh mi v "Nht

k trong t", Nxb Gio dc, H., 1996, tr. 184 - 185.
9) Nguyn Hu Chi: Dn lun, Suy ngh mi v "Nht k trong t",
Sd, tr. 56.

299

c th ty tin in vo "ch trng" hoc nhng ch

"tng l trng" y. Nhng bi th c in hoc
mang phong v c in c tnh hm sc cao bao gi
cng c nhng "ch trng", nhng ch " o nhi bt
bt o" dnh d a suy ngm cho ngi c,
song ng thi cng cn lu l, "thm ch" - d ch
l "trong ngh" ngi c - thng c nguy c ko
theo tnh trng "bt ngha", thm ch c lc cn lm
"sai ngha".
*
*

Hai ch "v tnh" trong cu th th hai ca bi

Vn cnh qu l t c kh nng to ra nhng cch hiu
khc nhau. Mun r "ai v tnh", "v tnh vi ai",
khng th khng xt n trong quan h vi hai cm ch
v "hoa khai", "hoa t" mang tnh cht danh ng lm
nhim v ch t. "Hoa khai", "hoa t" (hoc nhng t
c ngha tng t nh "hoa pht", "hoa phi", "hoa lc"...)
c s dng vi tn s rt cao trong th c in v
thng c gn vi nhng ngha c tnh quy c song
khng nht thit l hon ton c nh. ng nh GS
Trn nh S nu, ngi xa thng ni "hoa lc hu ,
thy lu v tnh", song iu li khng hon ton
ph hp vi tinh thn hai cu th sau trong bi Trc chi
t ca Lu V Tch: Hoa hng di suy t lang , Thy lu
v hn t nng su (nc tri v hn nh tnh thip, Hoa
d tn phai ta chng - Nguyn Th Bch Hi dch).
iu cng khc ngay vi cu th ca Thi m
GS Trn nh S trch dn. Nu cu thnh ng
"ha lc" "hu ", "thy lu" "v tnh" th Thi
300

, "thy lu hoa lc lng v tnh". Khc vi cch hiu

ca GS Trn nh S v Trn T Vn, chng ti cho
rng y cng nh Vn cnh, chng c con ngi
no c, v c "thy lu" ( Vn cnh l "hoa khai") ln
"hoa lc" u l "v tnh" c. Nhiu ngi cng hiu
vy. Bng on v Bi Khnh n dch cu th
ca Thi thnh: Nc v tnh c chy, Hoa v tnh
c rng(10). H Khnh Thin cng bnh lun cu th
nh sau: "Ngay t u, bi th nhum cnh
sc cui xun: nc xun tri v ni xa, hoa xun tn
li. "Nc chy, hoa ri: ma xun qua ri" (thnh
ng: "thy lu hoa lc, xun kh d"). Nh th thm
tha ng lng th than cho cnh p ngy xun d
tri qua, cho nm thng v tnh"(11).
Trong Vn cnh, "hoa khai", "hoa ta" c dng sng
i theo trnh t hoa khai hoa t... Khng nhng
th, tc gi dng hai ln v ln u, gia "hoa" v
"t" cn dng lin t nhn mnh trnh t: "hu" (li). D
l Vn cnh, y tc gi khng h t cnh m
ch k mt cch khch quan s vic theo ng trnh
t thi gian(*). Vic li xy ra khng phi thi im
(

10) Bng on - Bi Khnh n, ng thi trch dch, T sch Hoa

Xun - Si Gn, 1959, tr. 208.
11) Tiu iu Phi... Hoc Tng Lm ch bin, ng thi gim thng
t in. Thng Hi t th xbx. T.H. 1982, tr. 1367.
*) (Khng nn xem nh ngha ca tn s xut hin "hoa khai",
"hoa t" cng nh trnh t sp xp ca chng. Rt tic l khi dch
cu th th hai, N.T o trnh t thnh hoa tn - hoa n.
Trong bi Tri hng v bi T khuyn mnh, cng l ni "s vt
tun hon nh sn", song nhn mnh s pht trin, tng lai, tc gi xp "ngy ma" trc "ngy nng", "cnh ng
tiu ty" trc "cnh xun huy hong". bi Co tt th chng ca
Mn gic thin s, tc gi cng hai ln ni n "hoa n", "hoa rng"

299

"chiu hm" v hn cng khng phi ch trong mt

ngy. Nu sng n ti tn th y chng phi l "hoa
hng" na m ch c th l "ph dung" ("ph dung" hiu
theo ngha Vit Nam, cn trong ting Trung Quc li l
mt bit danh khc ca hoa sen hoc mt loi hoa bt
u n thng 8, thng 9, rt bn, gii chu rt nn cn
gi l "c sng"). R rng tc gi ang dng s pht
trin, bin ha ca hoa im thi gian, ni nh GS
H Minh c, "thi gian nng n tri qua, thi gian b
ko di"(12). c na cui tp th, qu ta lun bt gp
hnh nh thi gian tri qua "nng n' v "b ko di"
nh vy. bi 68 (Ng khng c), tc gi im thi gian
v m theo n v c truyn: Nht canh... nh
canh... hu tam canh. bi 69 (Nh bn), tc gi tnh
theo nng v: "Hn bn v khi la ng" m "Nay
gt xong, cy khp" (Nam Trn dch). bi 103
(Bn thng ri), tc gi a ra mt cch o thi gian
c o bng cch nu chnh gia thi gian tm l
v thi gian c hc - khng phi gia ci tin v ci
trn: "ln tin" vi ngy c th ng vi my nghn nm

nh Vn cnh song xp theo trnh t ngc vi Vn cnh, ngha l

t "hoa rng" ln trc. Ln th hai, cu kt, ni ng hn
khng phi l "hoa n" m l s tn ti ca mt nhnh mai (c th
n hoa va nh, cng c th ch mi h n!). Khng nn sa "Mt
nhnh mai" (nht chi mai) thnh "N nhnh mai" nh tin s on
Hng lm trong bi vit Th gii m vn hc Vit Nam... tp
ch Vn hc s 3 nm 1996. "Mt nhnh mai", cn hn th, nhn
mnh s tn ti vnh hng ca s vt. Vn cnh, t "hoa lc" phi
t sau din t chun xc vng quay ca thi gian, va ph
hp vi tn th (thnh ng c ni: nht trung hoa khai, nht m
hoa lc) li chuyn c mt cch t nhin v hp l sang t "hoa hng" cu di).
12) H Minh c, Th t tuyt ca H Ch tch trong Nghin cu
hc tp th vn H Ch tch, Nxb KHXH, H., 1979.

300

ni trn th - m l gia "trong nh t" v "ngoi nh

t": Nht nht t thin thu ti ngoi! Bao thng nm t,
my thin thu! bi 108 ("?"), tc gi kho lo kt
hp vic k li mt cch chn thc s kin v vic s
dng th php im thi gian bng cch "khng gian
ha trnh t thi gian": Liu Chu, Qu Lm, hu
Liu Chu... T "hu" c s dng lin tc va din
t sinh ng tm trng bn chn ca tc gi, va
hnh dung c bc i nng n chm chp ca thi
gian. Rt tic l cu kt ca bi th: "Bt tri gii o
k thi hu?" (Chng bit gii n bao gi mi thi?),
bn dch th hin hnh, mang thm ni dung mi:
Gii n bao gi, gii n u?" (N.K.P nhn mnh).
i vi H Ch Minh lc , gii n u tuyt i
khng quan trng bng gii n bao gi. Thm ch
vo nh th l lm gim mt hm lng ca cu th,
lm m mt ch ca tc phm.

Con ngi nhn thc nh s biu hin ca dng chy v

tn mt i khng tr li na ca Thi gian"(13).
C th dn hng lot dn chng trong th ca c
in chng minh rng hu ht trng hp "hoa
n", "hoa tn" khi c dng sng i u ch dng
chy v tn, v t, v tnh, mt i khng tr li ca
Thi gian:
- Xun quang nhim nhim quy h x?
Cnh hng hoa tin b nht bi.
Tn nht vn hoa, hoa bt ng,
V thy linh lc, v thy khai?.
(Tm dch:
Ngy xun thm thot v u?
Trc hoa ct chn tiu su mt thi.
Sut ngy hi, vn im hi,
V ai hoa n, v ai hoa tn?)

Qua bi Vn cnh (114), n bi 120, tc gi ni r

rng, ch ch danh bn cht ca vn , ct li ca
tm trng c th hin qua bao hnh nh, sc thi
khc nhau trong tt c cc bi dn bng chnh tn
gi ca bi th: Tic thi gian. C t Vn cnh vo
trong chnh th nh vy ta mi thy ht ngha ca t
"v tnh". Tn th (Tic thi gian) gi cho ta thy
hai lp ngha ca t "v tnh" cn khai thc.
lp ngha th nht, chng ti c bn tn thnh
cch gii thch ca anh o Thi Tn: "C hai vic n
hay tn ca Hoa Hng u V tnh, khng c t g,
khng v ai n, cng chng v ai m tn... Ci
ngha ca s v tnh ca con to kia ch t cng c
299

Lc hoa - Nghim Vn (ng)

- Hoa khai hoa lc tc kinh xun!

(Hoa n, hoa rng th l qua xun!)
M xun - Lc Du (Tng)

- Hoa khai hoa t nin nin hu,

Nhn lo h tng chuyn thiu nin?
(Hoa n hoa tn nm no cng c,
Ngi gi sao c th ha thnh chng trai
tr?)
Trung Hoa ngn hi - S Tng Tai
(

13) o Thi Tn, Xin ng v rn thm chn. Vn ngh thnh ph

H Ch Minh, s 163, tr. 21.

300

(Thanh)

v.v...
Xin nu thm vi v ch Lng, mt t cng
tng to nn nhiu cch hiu khc nhau. Dch l "hai
ln", "hai s "..., xt v mt ch xem ra l st,
song thc cht khng din t ng tinh thn nguyn
bn. Chng ti tn thnh kin Trn nh S v H
Qung cho rng "lng" l ph t lm b ng. Khi dch
ngha "lng v tnh", Trn nh S sa "cng v
tnh" thnh "u v tnh", thin ngh nh th l
ng. Ch "lng" vn c ngha l 2 ln, 2 ngi, 2 s
vt, 2 s vic, song phng, c hai u... song khi i
vo h thng t vng ca th c in, n cn mang
mt ngha thng c dng ph bin hn l u. C
khi ch mt s vic nhng c tnh cht ph qut hoc
s s vic, s vt nhiu hn hai ngi ta vn dng ch
"lng". Ch "lng" dng theo tinh thn y c tc dng
khi qut hoc nhn mnh(14). Vn cnh, "lng" va
khi qut mt quy lut khch quan ca t nhin, va c
tc dng nhn mnh thm tnh cht "v tnh" ca n.
C th t cu hi: Nu "v tnh" ch c ngha
vy th t Mai khi (hoa hng) cu th nht tr nn
tha v hoa no m chng th hin quy lut khch
quan ca t nhin? Trc ht, nu khng c t "mai
khi" th t "hoa hng" cu th ba khng c ch
ng v "mai khi" cng nh "mt l" (hoa nhi) c
xem l nhng loi hoa c "hng thm ngo ngt" (T
(

14) Xin xem mc Ch "Lng" trong ng thi ngn ng nghin cu

ca Tng Thiu Ngu. Trung chu c tch xbx, Trnh Chu, 1990,
tr. 362.

299

nguyn, Thng v n th qun. BK.1993, tr. 1112 v

tr.1428). Mt khc, khng phi H Ch Minh bng dng
bn lun v s sinh thnh v hy dit ca cc loi hoa
(c th dng ch cc v cu th hai ch "hoa"
mang tnh cht khi qut cao hn cu th nht) m
nhn mt thong hng thm ca hoa hng lt vo
nh t, H Ch Minh mi lin tng ti nh th.
Thi gian, cng vi khng gian, l hnh thc tn ti
ca vt cht, trong c hot ng c thc ca con
ngi. Th nhng, khng phi khng c ngi cha bit
qu thi gian v nht l Tic thi gian. L ngn t
ngh thut, t "v tnh" va phn nh mt thuc tnh
khch quan ca thi gian, va th hin c s cm
th, thc ring bit v thi gian ca H Ch Minh
trong hon cnh b t y, thi im m s hin
din ca Ngi trong nc l c ngha v cng trng
i i vi vn mnh ca T quc.
lm sng t thm lp ngha th hai ny ca t
"v tnh", chng ta c th so snh vi th Lc Du, ch
s - nh th yu nc ln i Tng, ngi cng tng
tri qua nhng gi pht c i nt tng ng vi H
Ch Minh thi im ny. Qun Kim xm lc Trung
Nguyn, nh th phiu bt v Nam. Sut i c binh
th, luyn cung kim, song mi n ngy qua i
tui trn 80, nh th vn "cha c ch thn ra ni
chin trng" (mn li th ca H Ch Minh). Tm trng
au xt c th hin trong hng trm bi th
cha chan tnh yu nc, , t "v tnh" - vi hm
ngha tng t nh Vn cnh v theo cch l gii ca
300

chng ti - c s dng vi tn s rt cao.

- Bch pht v tnh xm lo cnh,
Thanh ng hu v t nhi thi.
(Tm dch:
Tc bc v tnh xm ln ngi bc vo cnh gi,
(Song khi c sch di ngn) n xanh li c v nh lc
cn son tr)
c sch m thu

- Giang thanh bt tn anh hng hn

Thin v t tho mc thu!
(Tm dch:
Ting sng trn sng cha ra ht hn anh
hng
Tri t v tnh khin c cy tn t)
Hong Chu

- Kim n hong hong v nhp th,

Bch pht chng chng lai v tnh.
(Tm dch:
n vng rc r cha n tay
Tc trng ci cn v tnh n)
Trng can hnh v.v...

Bi vy, Vn cnh, ni nh th "v tnh" vi hoa d l v hon cnh - chng bng ni thi gian - m
biu tng trong th l chui hnh nh "hoa n" "hoa
tn" - "v tnh" vi H Ch Minh: D H Ch Minh
xt xa, bn chn, chic ng h thin to vn c tch
tc v tnh p theo nhp "Khai - t - khai - t..."
vnh hng ca n! Trn mt chng mc no , lp
299

th hai ny, ch "v tnh" bao hm ngha "c v

tnh" gn vi tm s phin mun dng nh mun "on
trch con to" ca tc gi. Chng th m trong bi
Tic ngy gi vit ngay sau Vn cnh, tc gi ni
thng l "Tri xanh c hm anh hng" sao?
*
*

S phn tch ni trn t c s cho s tm

hiu hai cu th cn li. Nu trn, "hoa hng" ch
c nhc qua vi t cch i din cho loi hoa ni
chung th y, hng thm ca n "bay thu vo
trong ngc" thc s l mt hnh nh sinh ng, chn
thc, v rt c th l mt vic c thc. Trong khng
gian yn tnh y, hng thm ngy ngt ca hoa
hng ngoi ta vo. Trong m ng t loi, hn
H Ch Minh, vn "yu tng ngn la, mi nhnh hoa"
(T Hu), l ngi cm nhn thy u tin. Song, ang
b vn bc xc khc thng trc dn vt - tic thi
gian - Ngi khng th tip tc im nhin thng thc
hng hoa c, m t mt thong hng a, Ngi
lin tng ngay n sinh mnh ca c loi hoa trong
dng chy ca thi gian, t , li cng cm thy
thm tha hn tt c tnh cht v tnh, khc nghit
ca thi gian t y. T nim au xt y, v c t
nhn thc v a v v s mnh ca bn thn i
vi phong tro cch mng na, H Ch Minh cng cm
nhn su sc hn v p ca hoa hng - mt loi
"hoa khi" trong lng hoa - cng nh hng thm ngt
ngo ca n, v ni nh GS Nguyn ng Mnh, Ngi
"bt t ha" "vnh vin ha" ci p .
300

Tht ra, "bt t ha" v p ca hoa, ca hng

hoa khng phi l "c sng" ca H Ch Minh, cng
cha phi l trng im cn phn tch hai cu sau.
L Thng n, tng b xem l nh th bi quan tiu
cc, dng hnh nh "hoa ri" ng vin mt
ngi bn hng thi:

thong c cht hng v ng cay song khng h c

phn n"(15).
Trong th c in Trung Quc cng tng c
"th t", cng c hnh nh "hoa thm vo t":
Danh hoa nh v im
Dic nhp th trung lai.
Ng b ng mng thp,
Chn c v l khai...

Lc thi do t v, To hu cnh vn hng.

(Lc ri, hoa cn t ma ln c, Sau lc b qut,
vn cn nghe hng thm.)
Ha bi "Lch hoa hu cm" ca Trng T Ti

Ch "lc" mang tnh cht "song quan" v "lc "

l hng thi.
Cng T Trn, ch s yu nc cui i Thanh cng
li cho i hai cu th bt h:
Lc hng bt th v tnh vt,
Ha tc xun n cnh h hoa.
(Hoa ri khng phi l vt v tnh,
S ha thnh bn xun che ch cho nhng bng
hoa (mai sau)).
K Hi tp thi

Theo chng ti, nhn t hai cu sau chnh l hai

ch cui: bt bnh. Khi ni v hnh nh "hoa ri, l
rng" trong th ng, nh Trung Quc hc Thy S
G.Jeager nu nhn xt: "c o gio, Pht gio gy
cm hng, t cnh t nhin l mt trong nhng ti
chnh ca th ng. S thong qua ngn ngi ca con
ngi trong thin nhin bt bin lm ny sinh s su
mun; Hoa ri, l rng gi nhc s tri chy ca tui
xun, s n gn ca tui gi v ci cht. Thnh
299

(Tm dch: My l loi danh hoa khng t vt (th

m) cng phi vo chn ny. B bn ngi v tri u tr
nht nhm, n ra tht ph n ma mc).
Kim Thnh Thn - Thy bng hoa nhi trong t

Bi th khng phi khng hay song so vi Vn cnh,

ta thy khong cch kh xa. y ch l ting ku than
i minh oan cho c nhn, y cng ch c mi v
ng cay nh G. Jeager ch r. im mi m, "c
sng" ca Vn cnh m khng bt c bi th no i
ng, i Tng c th t ti l ch: H Ch Minh
cho thin nhin ct ln ting ni phn n. Ngi "yu
hoa" nhng khng "thin lch", a c c cht
"thp" vo ngay trong c nhng ln hng hoa ngo
ngt. "Hng hoa" y khng ch l biu tng ca
"tinh thn thp". Qua nhng bi th dn, ta cm
nhn thy tm trng bt bnh ca H Ch Minh bao
ph khp Nht k trong t bi 82 (Gii i V Minh)
t bt bnh vang ln nh mt ting tht cm hn do
(

15) G.Jeager, Potes des T'ang et leur milieu (Cc nh th i ng

v mi trng ca h). Ed. de la Baconnire, Neuchtel. 1977, P. 147.

300

c t ch kt thc ca mt bi th yt hu ph
cch v qu kh. Cn y, ni bt bnh xm
nhp, lan ta vo c vt v tri v gic. S bt bnh
y l kt qu ca s pht trin ni tm hp lgc
v tt yu t ni bun bc, phin mun m ta thy
trong hai cu u. Bi vy, c l s khng g p
nu cho rng s bt bnh ca hng hoa y l
ha thn ca tm trng bt bnh ca H Ch Minh.
Hn th, y khng phi l mt s ha thn n
thun, mt s chuyn dch tnh cm ng ng: Hng hoa t ngoi nh t bay vo t co vi ngi t c
ngha l ngi t ng mt v th cao hn hng
hoa, s lnh nhim v gp phn gii ta ni bt bnh
cho hng hoa, trong c ni bt bnh ca chnh
mnh, ca nhng ngi t v c nhng ngi ngoi
nh t na.

kt thc. Chnh din khng t m t phn din,

din mo vn c khng t li t i din, trc din;
cn phi nh nhn bng m thy c cy mi l k
diu... Ly chim biu th ma xun, ly cn trng
biu th ma thu, to vt mn c ng nh
th . Ci gi l "qua nh thy ln" tuyt c cng
ging vy"(16).
Nu ri y vn tip tc c nhng kin khc
nhau v Vn cnh cng l chuyn thng tnh. Bi v,
cn lu chng ta mi thy ht c tm vc v i ca
H Ch Minh. V v, Vn cnh, cng nh bt c bi th
tuyt c tuyt tc no khc, u li d m khn
cng cho ngi c do bt php "d bt tn tn chi" ca
n.
(In trong tp ch Vn hc s 5-1996)

*
*

ng nh nhiu ngi nhn xt, Vn cnh s

dng y v c hiu qu li ni gin tip trong thi
php th c. Cn ni thm l li ni gin tip cn th
hin khc nhau ty tng th th v nhiu yu t khc.
Vi t tuyt, do khun kh nh b, li ni y li cng
phi c s dng mt cch nghim ngt.
V c im ca li ni gin tip th t tuyt,
mt nh ph bnh ni ting ch r: "Con ng i
ca tuyt c qu ch su kn, khc khuu, v
khng bao gi ht nn phi dng ci khng c kt thc
299

16) Lu Hi Ti, Chuyn n t ng nhn tuyt c tinh hoa, Lu

Vnh T tuyn chn, ch thch. Nhn dn vn hc xbx, 1990, tr.
368.

300

Chim ca rn ni hng bay ngt rng;

Vui say ai cm ta ng,
ng xa u cng bt chng qunh hiu.

"Cnh chiu hm" ca H Ch Minh

(Trn ng i)

H Minh c

V hoa p trong bi Tin thng trn trong cnh

rng Vit Bc:

Cnh chiu hm (Vn cnh) l mt trong nhng bi

th hay trong Nht k trong t va giu cht trit l,
va chan cha cht th. Cho n nay bi th vn c
lun bn v cn c nhng kin khc nhau. Th ca
H Ch Minh trong Nht k trong t thng c nhiu lp
ngha, bn cnh lp ngha trc tip l lp ngha bn
trong vi nhiu suy ngh su sc. Cnh chiu hm l
mt sng tc c nhiu tng ngha.
Nh vn c chc Scn c c mt chm th
ca Nht k trong t, trong c bi Cnh chiu hm,
ng c bit ca ngi bi Cnh chiu hm v tm
n Nht k trong t dch v gii thiu. Nh th
Xun Diu cho rng y l mt bi th rt hay nhng
khng d hiu ht ngha bn trong. Cng c cng
thy dng nh c mt iu g vn cha rt ra c.
Cnh chiu hm vit v mt bng hng. Bng
hng l mt i tng c miu t v ngi ca trong vn
th nhiu th k. y tc gi khng lp li s ca
ngi v p m sng to ra nhng t mi, c
o. Trong i, Bc l ngi yu hoa, chm sc cc loi
hoa v hoa cng c miu t trong th Bc qua nhiu
sng tc, khi gi nhiu cm xc p:

Xem sch chim rng vo ca u

Ph vn hoa ni gh nghin soi
Hoa tng trng cho ci p, hoa l tinh hoa ca to
vt. Hoa cng c trng cho v p ca ngi con gi.
Hoa p nhng khng bn vng, mng manh, sm n
ti tn. Chnh iu ny lm cho nhiu ngi phi
suy ngh, tic thng. Ti sao to ha li nghit ng, li
v tnh vi ci p cho kip hoa qu ngn ngi,
l s v tnh hay hu ? Thc ra l chuyn v
tnh nh mt quy lut khch quan ca to vt. Nhiu
nh th t xa ti nay khai thc nhiu v hin tng
ny. Trong bi thu Xun Diu c nhng th v v
p ti thm ca cc loi hoa nhng ng vn luyn
tic:
nh sao hoa li phi ri?
Xun Diu khi c bi th Cnh chiu hm cng
vit: "Theo chu ngh u c phi l thin h v tnh
m hn na kia to ha v tnh. Cc lp hoa hng n
rng, rng n to ha vn c v tnh, ch c to ha
v tnh".
Hoa hng n hoa hng li rng,
Hoa tn hoa n cng v tnh;
Hng hoa bay thu vo trong ngc,

Mc d b tri chn tay

299

300

K vi t nhn ni bt bnh
Nhiu ngi cho y l ch c bn ca bi
th v ch ny c khai thc nhiu trong th
ca t xa ti nay. Tc gi H Ch Minh cng bc l
nhng suy ngh v cm xc vi s tic thng ci p
ca bng hoa tn t trc s i thay ca thi gian.
Lin h vi cuc i, nhiu ngi cng cho rng, ci
p trong i cng mng manh, nht l v p ca
nhng ngi con gi. Phi chng cng l mt quy
lut chi phi t thin nhin to vt cho n cuc i?
Xun Diu c ln vit:
Hoa n m tn
Trng trn m khuyt
Bo hp chia tan
Ngi gn ly bit
Nh th Lu Trng L cng vit:
Vn sau oanh gic gi
Nhn ra hoa ua n
Ri ngy li ngy
Sc mu: phai
l cnh: rng
(Xun v)

Nh th Ph trong bi th Khc giang vit:

Nht phin hoa chi gim khc xun
(Mt cnh hoa ri lm gim cnh xun)
Trc thc t ph phng , nhiu ngi cm thy
tic thng.
Trong tiu thuyt Hng lu mng, Lm i Ngc
299

thng tic hoa v nht nhng cnh hoa rng em

chn. Trong i cng nh trong sng to vn th, nhiu
ngi cm thy nhng bng hoa cng nh nhng sinh
th sng, c nim vui ni bun v n cn n s
nng niu v chm sc ca mi ngi. Nh th Huy
Nhim trong bi th Hoa ti vit:
Vn xun nng mi hoa ang p
Em lnh lng qua chng oi hoi
Em hi v tri hoa bit ti
m a chu l ht sng mai
Nh th l khng ch to ha m chnh l cuc i
xung quanh, s quan tm sn sc ca con ngi cng
tc ng, khch l n nhng bng hoa p. Bng
hng trong th Bc cng chu s chi phi nghit ng
ca to ha, n ri tn nh l v tnh. Nhng y
chnh mi trng thiu nhn tnh hon ton khng
thch hp vi cnh p. Bng hng trong tnh cnh
khng ch ti thn m tc gin, bt bnh. Bng
hoa phi tm n mt s gii thot; lc ny khng
cn l mt bng hng bnh thng vi v p t nhin
m mang ngha tng trng nh mt sinh th, mt
ch th i tm mt ting ni, mt s ha hp c tnh
cht tri m, tri k. Bng hoa cng khng n c trc
tip trong s nng niu tay cm nn gi ln hng
bay thu vo trong ngc tm n ngi chin s cch
mng ang phi chu ng cnh t y by t,
tm s. C s tng ng, gn gi gia hai i tng. Ngi chin s cch mng l ngi ang tranh u
cho t do, bo v ci p ca thin nhin to vt. T
300

th v s gp g k l ny l mt sng to c bit
ca tc gi. N l cht th bay bng, l s gp g ci
p vi ci cao c. Nh th Lu Trng L cng c bit
quan tm n t th p ny "hoa n ri hoa tn,
p nh hoa hng n ri cng phi tn. Quy lut y
vn lnh lo v tnh th y. Nhng trong ci n tn v
tnh ca hoa vn c mt cht hng hu cn bay mi
gia cuc i... Nhng ti sao cht hng li bay vo tn
nh ngc t co vi ngi t? Mt lng au tm
n mt lng au. Hn th na ngi t tuy b cm
kp, lng vn mang nng nhn ngha, vn l mt
quan ta cng minh nht, mt chin s dng mnh
nht p phng mi bt bnh".

c o, gp phn m rng s phong ph v mt

ti vn quen thuc nh cch ni ca Garcia Lorka: Cn
g vng v hn l vit v mt bng hng v mt
bng hng cm tay. C ci g tha ra hoc l bng
hng hoc l bi th.

V pha ngi chin s cch mng ang trong cnh

t y cng phi ang chu ng nhng ngy m
thi gian tri qua mt cch v ch, nhng thng nm
hao mn vi xch gng. Tr tu, sc lc ng l phi
c em phc v cho cuc i th li b ri vo cnh
th ng, mn mi, chnh c s cng to iu
kin thu hiu tnh cm ca bng hng. Pht
gp g c tnh tri m tri k ny l mt th c
o, tc gi qua bi th th hin nhiu suy ngh
c tnh trit l. Ci p ca tinh hoa to vt, ci p
phi c bo tn, cho d quy lut ca thin nhin to vt
nh v tnh khc nghit vi ci p, th chnh mi trng sng ca con ngi cng phi bit tn trng, bo
v ci p.
Vit v ci p ca mt bng hng l iu thng
thy trong th ca xa v nay nhng tc gi H Ch Minh
qua bi th Cnh chiu hm sng to mt t th
299

300

Hoa hng n hoa hng li rng

Cnh chiu hm
Trn Khnh Thnh

1. c th Bc chng ta c tip xc vi mt tm
lng yu ngi mn cnh, nng niu trn trng mi s
sng, mi ci p trn i. H Ch Minh l mt nh
chnh tr thin ti, l mt nh cch mng v i ng
thi l mt ngh s c tm hn phong ph, nhy cm.
Bc xt xa cho kip hoa sm n ti tn, xt xa cho s
sng ngn ngi, ci p chng tn phai. Phi chng
l tng c bn m Bc gi gm qua bi th
Vn cnh:
Hoa hng n hoa hng li rng
Hoa tn hoa n cng v tnh
Hng hoa bay thu vo trong ngc
K vi t nhn ni bt bnh.
2. Nhan ca bi th l "Vn cnh" tc l cnh
lc chiu hm nhng y khng phi l bi th tr
tnh phong cnh. Cnh chiu hm ch mang ni
dung thng tin v thi gian xut pht cm hng v gi
ln im nhn ngh thut ca ch th tr tnh.
l mt bui chiu cui xun, trong tit thanh minh (1).
C l lc y ngi t khng khi bun b xt xa, th li
nhn thy cnh:
(

1) Bi Vn cnh l bi th 114, bi th 113 trc l Thanh minh,

v vy chng ti on Vn cnh c vit vo mt chiu cui
xun.

299

Cnh thc trong bui chiu y l hoa hng rng,

hoa hng tn. Nhn thy hoa tn m ngh n hoa
n; l mt lin tng kh t nhin. Nhng c iu, t
hin tng hoa n hoa tn, Bc suy ngm
v quy lut ca t nhin, mt quy lut nghit ng nm
ngoi mun ch quan ca con ngi. Bit rng hoa
n, hoa tn t mun i nay vn th m sao lng Bc
vn khng thi thn thc xt xa. Mt cu th a
thanh, cng mt lc vng ln hai ting ni: ting ni l
tr tnh to nhn thy quy lut t nhin v ting ni
tnh cm khng chu chp nhn mt v p b li
tn nh l quy lut bt di bt dch.
Ting ni a
thanh y thm vo tng hnh nh, tng m thanh
ca bi th. Nm m tit mang ph bnh thanh "Mai
khi hoa khai hoa" din t cnh hoa n bng b ko
hn xung bi hai m tit "hu t" cui cu. Bit
bao xt xa nng trong lng Bc ri kt thnh
hai ch "hu t" (li rng) tht nng n, chan cha
bao luyn tic, bun thng.
l ngh s ai m khng yu ci p, ai khng
xt xa khi ci p b li tn, b vi dp. Hoa l hin
thn ca ci p, ci p trong sng thm tho, ci
p v t ca thin nhin. T xa n nay bit bao th
h thi nhn tng thn thc trc cnh hoa tn.
Ph, nh th ni ting i ng mi nhn thy mt
cnh hoa ri lo cho ma xun gim sc, khi nhn
thy mun hoa ri trc gi lng man mc ni bun:
Hoa bay mt cnh km xun ri
300

Gi tt mun bng tht no ngi

(Nht phin hoa phi gim bc xun
Phong phiu vn im chnh su nhn)(1)

ngi, v i, v quy lut ca to ha. Trc y Thi

mt nh th Trung Quc i nh ng tng
vit:

Mnh Ho Nhin va tnh gic xun lo u ngh

Thy lu, hoa t, lng v tnh

Tng tn ng phong qu S Thnh

ti:
m nghe ting gi ma
Hoa rng nhiu hay t?

(Nc chy hoa tn, c hai u v tnh

a ht gi xun qua S Thnh)(1).

(D lai phong v thanh

Hoa lc tri a thiu?(2)
n th k XX ny nh th Xun Diu vn cn
bn khon t hi:
nh! sao hoa li phi ri?
( thu)

l cu hi mun i ca ngh s trc ci p,

l kht vng mun i ca loi ngi mun ci p
thuc v vnh vin. Cu th m u ca Vn cnh
c nim khc khoi bn khon rt ngh s y. Cu
th ny trong bi t tuyt c nhim v m ra (khai).
M v hng no? Th gii ngoi cnh hay th gii ni
tm?
Hoa tn hoa n cng v tnh
(Hoa khai hoa t lng v tnh)
Hnh nh hoa n hoa tn ch l nguyn c, ch l
im ta cho nhng suy ngm su sc v cnh, v
(

1) Khc giang nh th (Hai bi sng Khc). Th ng, Nxb H Ni,

1987, tr. 134.
2) Xun hiu (Bui sm ma xun). Th ng, Nxb Vn hc, H
Ni, 1987, tr. 55.

299

y Thi nhn thy "nc chy, hoa tn" m

ngh n thi gian tri qua nhanh chng, ma xun
thot n thot i lm cho mi tc ngi im bc.
Hai s u v tnh, n u c ch a ht gi
xun i. Nc chy, hoa tn cng nh thi gian tri i
theo quy lut, tui xun qua i, tui gi s ti u
phi l ch ca con ngi. Bc cng nhc n hai
hin tng "hoa n hoa tn" vi mt ch ch khc: s
phn mng manh ca ci p, mt vn mun i
lm nhc nhi tri tim ngh s.
Mt vn quan trng t ra y l sao kip
hoa sm n chiu tn, sao ci p li mong manh v
tn ti ngn ngi nh vy? Sao li v tnh nh vy? Sao
li nghit ng n kia? Nhng ci g v tnh, ai v
tnh? C ngi hiu, ch Tng Gii Thch v tnh
trc ci p, h hng b ri bng hoa xinh p
cnh chn ngc t. Nu hiu nh vy bi th s t gii
hn trong ngha t co ch , mt ch th
ch vi ci p, th ch vi th ca. Nhng hin tng
hoa n, hoa tn u ty thuc vo ch no.
(

1) Xun tch l hoi (Tnh l th lc m xun), Sd, tr. 297.

300

Vy phi chng hoa n hoa tn mt cch v tnh,

hoa v tnh n rng, rng n, hoa khng c ch nh
nh th, khng thc c iu . Nhng con ngi li
c thc, con ngi hiu ci g to nn cnh hoa
tn. Tri tim ngh s H Ch Minh khng th chp
nhn quy lut nghit ng y. Tm hn nh th cng
"thu nhp" vo hn hoa cm thng chia s,
ni h ni bt bnh ca hoa, ni ln s v tnh ca to
ha.
Nh th Xun Diu bao nm bn khon trc
cu th ny, mi n khi sp t gi cuc i ng mi
tm s: "Theo chu ngh, u c phi ch l thin h
v tnh, m hn na kia, to ha v tnh (...) cc lp
hoa hng n rng rng n, to ha vn c v tnh, ch
c to ha v tnh"(1). Cch hiu ca Xun Diu, cch
cm nhn ca Xun Diu gip cho chng ta thy
c phm cht ngh s v cng giu c ca H Ch
Minh. Ni v Nht k trong t trc ht l ni n H
Ch Minh - con ngi ngh s. Phm cht ngh s di
do c tp trung biu hin qua bi th Vn cnh.
Cu th ca Bc tng nh c vit ln mt cch thn
nhin, khch quan m tim n bao ni nim tm s.
Mt cu hi thit tha chy bng nh bt ln t cu
th: Sao to ha v tnh n th? Sao ci p tn
ti ngn ngi v mong manh nh vy? Con ngi phi
lm g ci p vnh hng, bt t?
3. Bit bao th h thi nhn tng t ra cu
hi . t ra xt thng, chia s ri nhn v
(

1) c li th "Nht k trong t", Vn ngh s 21, ngy 12/5/1984.

299

mnh ni bun b c n. Cn H Ch Minh - mt nh

th cch mng, mt nh th chin s, Bc khng
nhng xt xa thng cm m cn gii ta, ti sinh cho s
sng ca hoa:
Hng hoa bay thu vo trong ngc
K vi t nhn ni bt bnh.
Hoa tn cnh rng nhng i hoa cha phi l kt
thc; Bc vn nhn thy trong a hoa tn kia l c
mt s sng di do, s sng kt tinh thnh hng
thm mt ngt. Bng hng nh nhn y vn tip tc
sng trong dng v hnh ca ln hng, sng mnh m
n mc c th "thu nhp" qua cnh ca ngc t gi
lnh n vi mt t nhn - ngh s ang b giam
cm. Hng hoa khng tm n vi to ha bi to ha
vn v tnh, vn dng dng. Hng hoa tm n mt
ngi t. l ngi c tm hn nhy cm, bit yu thng trn trng ci p, hiu c s phn ca ci
p, v ng cm su sc vi ni bt bnh ca hoa.
Ba cu th "khai", "tha", "chuyn" c li l nh
nhng nhng cha ng mt hnh tng th ang vn
ng khe khon, mnh m hng v s sng. Cm xc
th cng vn ng khng ngng to nn s bng
n mnh m ca cu cui:
Hng ti lung nhn t bt bnh
Hng hoa u chp nhn yu mnh, ci p
u chp nhn s phn mng manh. Bit bao phn
ut dn nn vo hai ch "bt bnh" y. Hoa bt bnh
v to ha dng dng, v tnh, hoa bt bnh v to
ha bt cng phi l. Ni bt bnh ca hoa c thi
300

nhn ni h. C c s ng cm su sc y trc
ht l nh Bc c tm hn ngh s, mt phn na l
do cnh ng ring ca Bc mang li. C l Bc cng bt
bnh nh hoa, bt bnh v b bt giam mt cch oan
ung, bt bnh v tic thi gi v giam lu ngy
khng c th v chng kin bit bao chuyn ng
bt bnh trong hin thc nh lao. Nhng y khng
phi Bc nh hoa ni h nhng bt bnh ca mnh,
m ngc li t cnh ng ca mnh, Bc hiu thu ni
bt bnh ca hoa v m rng hn mnh cm
thng chia s. Lt trang no trong Ngc trung Nht k
chng ta cng c th tm thy mt tm lng u i dnh
cho con ngi v vn vt. Chnh phm cht nhn vn,
cht ngh s trong con ngi H Ch Minh l mt yu
t c bit quan trng a Ngi ln tm vc danh
nhn vn ha ca nhn loi.

299

300

Cnh chiu hm
Nguyn c Quyn

Tp th "Nht k trong t" ca H Ch Minh c

nhiu bi th c tnh Nht k, ghi chp li nhng s
vic hng ngy trong t hoc trn ng gii t, nhng
cng c mt s t bi th din t cm hng ca nh
ngh s vi trit l su thm. "Vn cnh" (Cnh chiu
hm) thuc vo loi nhng bi th y b n y. Cht
liu ca bi th khng ch l nhng chi tit thc ca
cuc sng lao t m ci thc ha quyn vi ci o, t
th mi l hnh thnh qua tr tng tng bay bng
ca nh ngh s. n Xun Diu cng phi ngc
nhin v bi th ny: C nhng cu c th coi l qu
gin d, nhng ti sao ti c i c li vn c thy
mt ci g trong m mnh rt cha ht v nh l
"Cnh chiu hm" hoa hng bn ngoi n ri rng:
Mai khi hoa khai hoa hu t
Hoa khai hoa t lng v tnh
Hoa hng thu nhp lung mn l
Hng ti lung nhn t bt bnh
Dch th:
Hoa hng n hoa hng li rng,
Hoa tn, hoa n cng v tnh.

Trong nh ngc Qung Ty "rp b lm ngm nh

xe cc, mui ln nghnh ngang ta my bay" chng c
g l hoa vi hng c. Trong bi th "Ngm trng",
Bc cng ni: "Trong t khng ru cng khng hoa".
Ngi cng cho ta thy c nhu cu ca tm hn Ngi;
tm hn ca mt bc hin trit, mt nh th, mt
ngh s. Ngi yu v p ca thin nhin, m hoa l
linh hn ca v p y, sao Ngi khng yu qu, trn
trng? Trong t b giam hm cch bit vi thin nhin,
nn c dp tip xc vi c cy hoa l, trng sao l Ngi
li din t ni kht khao ca mnh: Thm ch, ch
thong qua mi hng hoa hng bay vo trong ngc vo
mt bui chiu tn, tm hn nh th b xo trn.
Ngi ph din bng hai cu th m u m trit
l:
Mai khi hoa khai hoa hu t
Hoa khai hoa t lng v tnh
(Hoa hng n hoa hng li rng
Hoa tn, hoa n cng v tnh)
Hai cu th m u bi th "Cnh chiu hm"
dn n nhiu cch hiu khc nhau. C cch hiu
thin v chnh tr, cho rng x hi Trung Quc by gi
en ti, tn bo b qun ci p, r rng ci p, vi
dp ci p m y "hoa hng" l biu tng cho ci
p, cng l nn nhn ca s tn bo . Hiu nh
vy e rng suy din qu xa.
C kin khc cho rng H Ch Minh gi vo
bi th ni bt bnh ca chnh mnh nh mt loi hoa
p (hoa hng) b b ri v b vi dp, bt bnh vi

Hng hoa bay thu vo trong ngc

K vi t nhn ni bt bnh
299

300

cnh ng. Hiu nh vy, l Bc ang ni v mnh v

c phn t cao mnh, nh th e khng hp vi cch
suy ngh ca Bc, vi cch sng "nng niu tt c ch
qun mnh" ca Bc.
Ta th hnh dung li bi cnh hnh thnh t th
trit l ny. C l l vo mt bui chiu hm trong
nh ngc, bng s nhy cm ngh s, Bc nhn ra mi
hng thoang thong ca hoa hng v Ngi tng tng
ra cnh hoa n hoa tn mt cch v tnh:
Hoa hng n hoa hng li rng,
Hoa tn, hoa n cng v tnh.
Cm xc y tht l ngh s: Cc nh th xa nay
thng thng tic cho kip hoa sm n ti tn.
Hoa thu khng nng cng phai mu
(Xun Diu)

y, Bc cng thng cm, xt xa vi cnh "hoa

tn hoa n cng v tnh", xt xa vi s v tnh ca to
ha i vi ci p, i vi kip hoa. t hoa trong
mi tng quan vi t nhn, ta hiu thm kha cnh mi
ca t th ny. Cn ngi yu hoa, thch ngm hoa, thng hoa th ang b t trong ngc, ci hu tnh cn
trong ngc th "hoa tn hoa n cng v tnh". Qua
trit l ny ta thy Bc khng t cao mnh m
ch din t mt s tht ph phng gia hai cnh ng
ng thng l hoa v ngi thng hoa. Hoa n cho con
ngi, hoa mang li nim vui cho i sng, nhng con
ngi bit trn trng hoa th li trong t ngc. Cnh
ng tht tr tru.
299

trong t, Bc tng c c tnh cm v t tng

ca nhng ngi bn t bt hnh (nghe ting so ca ngi bn t, Bc nhn ra ni lng qu hng ca ngi bn
t), chiu nay Bc li c c t tng ca mt mi hng
hoa hng:
Hoa hng thu nhp lung mn l
Hng ti lung nhn t bt bnh
(Hng hoa bay thu vo trong ngc
K vi t nhn ni bt bnh).
Tc gi s dng bin php nhn ha khin cho
mi hng tru tng tr thnh c th nh con ngi (ngi
p), c hnh ng (thu nhp), c ngn ng (t), c
tnh cm (bt bnh). T th, tr nn hp dn l thng. Nghe c ni "bt bnh" qua mi hng hoa hng
th qu tht y l ci l tai ca ng ch bt t bo
"Ngi cng kh". Th l trn ci i ny, ci p cn
tm thy ngi tri k. Tr tru thay, tri k ca ci p li
l mt t nhn phi chu bao nhiu khn kh.
"Ni nim ca mt bng hoa b b qun: Bao nhiu
bng hoa b b qun trong tri t! Nht l khi tri
t cha phi l tri t ca cc loi hoa v hng hoa
cn phi bay vo trong t tm bn. Lm sao thy
ht c chiu su ca mt bi th nh vy! Chiu
su ca mt ci nhn, mt tm lng tinh t, ch l
m bao la nh tri bin" (Hoi Thanh).
Sng trong t, Bc phi chu bao nhiu kh i, nhng Bc qun i ni au kh ca ring mnh. Vi
tm lng u i, Bc quan tm, ng cm, thng yu
ht thy nhng con ngi bt hnh, nhng cnh ng tr
300

tru, thng tm v su sc hn na l Bc quan

tm ng cm vi thin nhin. Vi tnh yu thng
mnh mng, Bc nghe c nhng iu v cng tinh
t trong cuc sng. Mt khc, chng ta thy trong
hon cnh khc nghit ca lao t. Bc vn yu i,
yu cuc sng v ng nh nh th T Hu ni "nng
niu tt c ch qun mnh".

299

300

tnh vi hai s . Phi hiu nh vy th mch th mi

ni c vo hai cu sau.

Cnh chiu hm
Trn nh S

Th v hoa hng, yu hoa hng tic hoa hng xa

nay rt nhiu, nhng kt hp mt lc tnh yu hoa vi
kht vng t do nh bi th Cnh chiu hm ny th
tht c bit.
Hai cu u bi th din t mt i hoa b b
qun:
Hoa hng n hoa hng li rng
Hoa tn, hoa n cng v tnh;
Cu mt dch rt st cu "Mai khi hoa khai
hoa hu t". Cu hai do thanh lut o li trt t.
ng l ni "hoa n" trc ri mi ni "hoa tn" y
nh "hoa tn" trc. Song cng khng phng hi
lm. Bi hai thi im quan trng nht ca i hoa
l hoa n v hoa tn u c nhc n. Hoa n
m vui, hoa tn m tic. Nhng c hai thi
im y ca mt i hoa chng lm ai bn tm,
chng ng bun sao! l thc cht ca cu th
hai. Trong mt s bn dch ngha hin hnh, cu th
hai din thnh "Hoa tn, hoa n (hai s ) u v
tnh", lm cho cu th tr nn v ngha. Nu mun
din ra vn xui cho d hiu th phi ni: Hoa tn,
hoa n (hai s , hai s kin , hay hai thi im
) u din ra trong s v tnh. Ngha l khng phi
hai s kin v tnh vi chnh n m l ai v
299

Ci nim bng khung no lng m cu th hai

gieo vo lng ngi c, nh mt ch mong, mt khc
khoi, ri mt tht vng m thm l do ba ch "u
v tnh" ca n. C mt ci l khng cn chng minh
m nhng ai c tnh u tha nhn l khng th v
tnh vi hoa n, li cng khng nn v tnh vi hoa tn.
Tha nhn ci l mi tha nhn nim tht vng .
y i hoa tht vng n hai ln. Nu hoa n
m c ngi bit n khng ai hay, u chm vo
qun lng, chm vo im lng th cn g bun hn?
Nhng bng hoa ca nh th H Ch Minh khng
ging nh bng hoa bt hnh trong th ca qu kh.
Trong thi ca truyn thng, hoa hng l hnh nh ca
ph n, ca v p v ti hoa. Khi ci p, ti nng
b ng qun hay b vi dp, cc bng hoa trong th thng c ci v m hn, ngm ngi. Chng hn nh th Vi
Tha Khnh i ng trong bi Nam hnh bit c
cu: "Hoa rng cng chia hn. Ti t cng khng mt
ting ku". Hoc hoa mai trong bi t Vnh mai ca
Lc Du i Tng d c ri rng, b xo nt tan thnh
bi, "vn gi hng nh c". Hoa hng trong bi th ny
ca H Ch Minh vn gi hng ca mnh, nhng
khng chu lng l, ngm ngi, m bay i k bt
bnh:
Hng hoa bay thu vo trong ngc,
K vi t nhn ni bt bnh.
Cu dch th t b mt ci ngi ang trong t
(ti lung nhn). Ngi ang trong t vi ngi t (t
300

nhn) khng ging nhau, bi v nu ngi t b gii

trn ng, th li khc. Hn mi ngi cn nh bi Trn
ng i trong Nht k trong t":
Mc d b tri chn tay,
Chim ca rn ni, hng bay ngt rng;
Vui say, ai cm ta ng,
ng xa u cng bt chng qunh hiu.
(Nam Trn dch)

Ngi t trn ng d b tri cn c "t do thng

thc khng ai cm c", cn ngi t trong t th
khng c c ci t do y na. Hai cu th by ch
m nhc ti hai ln ch trong ngc th r rng ci
nh ngc l th phm ngn cch hoa vi ngi yu hoa!
S la chn ca hng hoa mi tht k th! Sao li
phi chn ngi trong ngc? Nh ni trn, ch
nhng ai tha nhn quyn c thng thc, c yu
chung ca hoa th mi chia s vi ni bt bnh ca
hoa. V hoa cng ch ni bt bnh vi nhng ai yu
hoa m khng ch n hoa. H Ch Minh l ngi rt
i yu hoa, lun khao kht c giao ha vi thin
nhin, hoa c, nn hoa tm n.
Nu hiu bi th c cho rng hoa n, hoa tn
u khng c ai bit thng thc ht, ch c mt
mnh nh th H Ch Minh mi bit thng thc v
tic hoa, th nh vy v tnh ta bin nh th thn
yu, gn gi thnh mt ngi kiu ngo, xem thng ngi
khc mt cch v li, khng ph hp vi tinh thn khim
nhng ca tp th. Ngi bnh thng ai m chng yu
ci p v thng thc ci p mc khc nhau.
299

Cho rng ch c ngh s, thi s mi tht s cm thng

vi ci p c l cng cha tha ng. Pht hin v
sng to l thin chc ca ngh s, cn cm thng l
vic ca mi ngi. Cha c cn c no ni chc
rng a hia hng kia tn v n m thin h, mi ngi
xung quanh u v tnh. C l vn khng nm
ch i lp gia mi ngi, to ha v tnh v ch mt
ngi xut chng hu tnh, m ch thng ngon, cm
thng ci p bao gi cng l hot ng tinh thn c
tnh cch c th, c nhn. Cho d mi ngi v c to
ha u khng v tnh vi hoa tn, hoa n, m ch
ring ta v tnh thi, th hoa vn c c th bt bnh
nh thng. Trng hp bi th ny l nh vy. Mt ln hng hoa bay thu vo trong ngc su, ngi t bng
nhn ra, u y, ngoi nh ngc c hoa hng, th
m ta khng th thng ngon, hoa n, hoa tn u
khng hay! Hng hoa nhc nh tnh trng mt t do
ca con ngi. Hng hoa bay thu vo trong ngc
ni bt bnh vi ngi trong ngc l hoa ch tnh vi
con ngi. Con ngi t thy mnh v tnh vi hoa, t
cm thy mnh ph mt v p ca to ha cng l
ch tnh vi hoa. Rt cc ch c ci nh ngc v tnh
trng giam cm l ng bt bnh hn c, bi n ngn
cch ngi vi hoa! Bi th kt hp ti tnh lng yu
thin nhin vi kht vng t do, ln n vic giam gi.
Xt v tr bi th trong tp th, ta thy bi th
nm sau cc bi th t co vic giam gi. Chng hn
bi Cnh bui sm (s 112) c cu:
Ch bi trc lao cn bng ti
Mt tri cha ri thu vo trong.
300

ca H Ch Minh

Bi Tit thanh minh (s 113) c cu:

T do th hi u l
Lnh canh tr li thng ra cng ng.

H Minh c

V bi Cnh chiu hm, (s 114) vi cu:

Hng hoa bay thu vo trong ngc,
K vi t nhn ni bt bnh.
thc v vic mt t do, bt bnh vi vic giam
gi l thng trc v nht qun trong Nht k trong t.
Mt nh mt tri bui sng mt cn ma thanh minh,
mt hng hoa bay vo trong ngc u khin ngi bt
bnh vi vic mt t do. Thit ngh: tm hiu bi th
m tch ri vn cnh ca n trong tp th c tnh cht
Nht k th kh m l gii cho thu o.
Nh nhiu bi th khc trong tp th, Cnh chiu
hm kt hp bt php c in vi hin i. Bt php
c bn l gin tip. Ni hoa n hoa tn trong v tnh
l ni ngi hu tnh vng mt. Ni bt bnh vi ngi
hu tnh l bt bnh vi vic mt t do. Nhng hnh
nh hng hoa vo tn trong nh ngc ni s bt
bnh l rt mi, tht mnh m v ng yu. N nh
du cht hin i ca mt hn th c in.

Mi ra t, tp leo ni l mt bi th khng nm
trong Nht k trong t. Sau nhng ngy b giam gi,
tc gi c t do, lc ny tin tc v nhng quan h vi
ng ch b bn nc nh t lu khng c bit n
v Ngi c vit trn ra mt t bo nhn tin v:
"Chc ch huynh nh mnh khe v c gng cng tc.
bn ny bnh yn". V bn cnh l bi th Mi ra
t, tp leo ni. Bi th c vit ra trong hon cnh Ngi ang rn luyn thn th tip tc nhng ngy
hot ng mi. Khi ra t sc khe gim st, mt km,
chn bc i khng vng. Trong tc phm Va i ng va k chuyn tc gi T.Lan k li s rn luyn
ca Bc: "Quyt tm i mi ngy mi bc, d au m
phi b, phi lt cng phi mi bc mi thi. Cui
cng Bc chng nhng i vng m cn tro c ni".
Bi th c vit ra trong khung cnh .
M u bi th l hnh nh my v ni quyn
luyn quyn ha vi nhau:
Ni p m my my p ni
Hnh tng my ni trong th Bc cng c miu t
nhiu ln v thng ni ln v p v s hng v ca
t nc. y cng l c im c tnh cht truyn
thng trong th ca xa. My v ni l hnh nh tng trng cho t nc, v p, s giu c v sc mnh. Nm

Mi ra t, tp leo ni
299

300

1950 trong bi Ln ni tc gi vit:

Chng gy ln non xem trn a
Vn trng ni vn trng my
Qun ta kh mnh nut Ngu u
Th dit xm lng l si cy
cu th th hai hnh tng my ni cng ni ln
sc mnh ca T quc nht l trong nhng nm thng
chin tranh bo v t nc. Cng c kin cho rng
hnh nh my ni trong bi Mi ra t, tp leo ni m
ch tnh hnh chnh tr Trung Quc xu, phc tp,
my ni m mt.
Nhn xt trn khng chnh xc v y ch
bi th ni ln tnh bn, tnh ng ch v s gn b
nh thng. My ni y to nn v p ch khng
phi trong trng thi m mt tm ti:

cm, nhng lin h ring vi cnh ng ca mnh.

chin s cch mng trong nhng nm thng t
vn gi vng tm lng trung thnh vi t nc,
chung vi bn b. C th lin h vi khung cnh
trm nm v trc khi Nguyn Tri do cnh ni
n,

ng v mt sng phng lng nh "Mt bn nc

bic trong vt".
V tr bng nhin tan bi bm
Lng st son khng gn phong ba
Hai cu th ba v bn ni ln tnh cm ca tc
gi nh thng ng ch bn b m Ngi c bit
quan tm. Trong Nht k trong t bi th Nh bn cng
ni ln su sc tnh ng ch bn b:
Ngy i bn tin n bn sng
Hn bn v khi la ng
Nay gt xong, cy khp
Qu ngi ti vn chn lao lung

Lng sng gng sng bi khng m

y l mt hnh tng thin nhin p m tc gi
t trn ni cao chim ngng lng sng trong vt
khng mt cht bi m. Ni sng c miu t p,
ha hp. Tuy nhin y hnh nh lng sng trong
vt khng mt cht bi m cn n ng sau mt
na, phi chng y tc gi lin tng n tm
t v tnh cm ring ca ngi chin s cch mng sau
nhng nm thng b t y.
Nh vn ng Thai Mai nhn xt: "ng sau bc
tranh phong cnh ny chnh l tm trng va trong
trng su sc va cao c ca con ngi". Bc thng t
dng thin nhin miu t tnh cch con ngi, nhng
trong trng hp ny cu th mang theo nhng tnh
299

Ngi
y
thy
nm
Vn

Tnh cm bu bn trong th Bc khng phi l tnh

bn gn b vi nhng k nim vui chi, khi chn ru, khi
cuc c. Tnh bn, tnh ng ch gn vi nhng k
nim trong u tranh cch mng, lc thun li lc kh
khn. V th gia tnh cm nh thng t nc v nh
thng b bn cng thng nht l mt. Tnh cm li
di ln trong nhng ni nh da dit sau nhng thng
nm xa cch v trong hon cnh mi va c gii thot
khi cnh t y. Tm trng ca ngi lc ny va vui li
va bun. Vui v thot khi cnh t y, vui v Ngi gi
c tm lng trung kin trong th thch u tranh, vui
v sp gp li bn b; nhng Ngi cng ang trong
300

mt tm trng bun v cn phi xa t nc, xa bn b.

t nhiu Ngi cng cm thy cnh ng ring c tnh
cht c n. Nim vui v ni bun nh xen ln nhau v
to nn cm xc bi hi nhng nim vui vn l ch yu.
Bi th Mi ra t, tp leo ni tuy miu t nhiu bi cnh
thin nhin nhng li gn b nhiu vi cuc i v tnh
ngi. Hnh nh ngi chin s cch mng c mt ct
cch v v p thanh cao. Ni nh Hoi Thanh: "C ai
ng gia cnh thin nhin hng v v trong tro y con
ngi ng mt mnh do bc trn nh ni kia vi
phong thi rt tin phong o ct li l mt chin s
cng sn ca thi i chng ta ang chun b bc
vo mt cuc chin u sng cht vi k th...".

Mi ra t, tp leo ni
Kim Hi

Hai cu u ca Mi ra t, tp leo ni l mt bc
tranh thy mc c v bi ngn t, c sn (ni)
cu trc v thy (dng sng) cu sau, hi ha, cn
xng. Hn th vt ln ti tn ni my v ni "p m"
nhau, qun qut ly nhau, ri li h xung tn lng
sng, su mi bn di (hy rng tc gi khng
vit mt sng nh mt gng, m l "lng sng gng
299

sng". Tht r l dng sng c nhn t tt trn cao

xung). Cho nn, tc gi khng cn dng n ch cao,
m ta vn thy cao vi vi, nh cch sp t hnh
nh ni my quanh hai ch ng; khng ni n su,
m ta vn thy thm thm mt chiu su nh cc
ch giang tm. C s bao la na, m ta c th mng
tng qua hai ch trng sn. V gia ci rt cao v rt
su y, man mc mt cm gic v mt ci h khng ci h khng vn vn l v p (k diu bc nht trong
thm m hi ha v thm m thi ca ca phng ng
c).
C th y l ci l khin chng ta cm thy hai
cu th c gi ln ci kh, ci thn ca mt tm tranh
quc ha.
Bc ha thin nhin y cn p mt v p tinh
thn. Phi u l s tnh c khi trong hai cu th,
tc gi ch nhn mnh nhiu nht n v thanh khit
ca t nhin, s tuyt i trong ca lng sng v
tuyt i sch ca khng gian yn tnh (tnh v trn
- tuyt nhin khng c bi - m dch l bi khng m
th tht lm th, v c tnh th sai lc i v
bn cht). Nn nh: ch trn (bi) trong h thng c l
ca th xa, cn mang ch ci phn khng thanh cao
ca cuc i:
Dm hng trn bing ngi chen.
(Nguyn Bnh Khim)

Ra trng danh li, vinh lin nhc,

Vo chn trn ai, khc ln ci.
300

n nh trong bi Mi ra t, tp leo ni ny.

(Nguyn Cng Tr)

Nh th c th hiu: trong hai cu th l hnh

nh thin nhin c lc qua mt tm hn cao
khit.
V hnh nh con ngi mang tm hn cao khit
s trc tip hin ln t cu th ba, cu th
chuyn.
Ci c th c cm nhn trc tin l mt t thi tht
ung dung gia cnh tri my, sng ni ca mt con
ngi c tr c nhn. (Ngi xa vn quan nim: ngi c
nhn yu thch ni, cn ngi c tr th yu thch nc nhn gi nho sn, tr gi nho thy).
Th thi, thung dung c nh th trc ni my, hn
phi l mt n s, hoc tin ng. H Ch Minh khng
phi l n s (ci l tng "cy nhn, cu vng", vui
vy cng "hc c", "trng xa" ch c Ngi ni n nh
mt nguyn vng, mt c m). Nhng c l hn mt
ln, Ngi thy mnh c ci t do ca bc khch tin:
My ma, my tnh bay i ht,
Cn li trong t, khch t do.

V th, cu th c ch c (c b) m vn
khng mang cm gic c n. Ci v bin ca thin
nhin khng i lp vi ci b v, nh b ca con ngi
(nh trong th Huy Cn trc y). M thin nhin y l
ca con ngi y.
Nhng cng ngay t u cu th ba, c ch bi
hi. Con ngi ng sn y khng siu thot, m
mnh mang mt ni nh "c nhn". ng nh nhn xt
ca Quch Mt Nhc, bi th mang thi t ang cao c
hu (ln cao nh bn) rt quen thuc vi c thi. Ch c
nhn vn gi ln mt khong xa vi ca khng
gian. Nhng ni bi hi trong hai cu th tr nn v hn
khng ch v th, m cn v trong n, nh hin v,
nh m mng ng vng ting lng nh tri k ca cc
thi nhn nghn nm trc.
Lng nghe m iu cu th cui:
Dao vng Nam thin, c c nhn,
qu c thy d vang ca cc cu ng thi, Tng ph
thu no:
Dao tri huynh ng cao x

(Vo nh lao huyn Tnh

Ty)

(Vng Duy)

hay
Vng m nhn h, thin nht phng

T do tin khch trn tri,

Bit chng trong ngc c ngi khch tin.

(T Thc)

(Qu tra)

Tuy nhin, vn phi ni rng cha bao gi ci thn

thi ca mt bc tin phong o ct li hin r v p
299

Nhng cng rt ng l nu kt gn Mi ra t, tp
leo ni vi hon cnh n c sng tc ra, ta bng thy
tc phm mang m mt ngha khc. Khng ch
n hon cnh sng tc, ta s mt mt nhiu gi
300

tr ca bi th.
Nh ai ny u bit, bi th c ng nhn tin.
Song iu khin ta cm kch li ch thng qua tng
ngha nhn tin m ta bit c:
Con ngi Bc du cho sut trong "mi bn trng t
ti", c b y a trong ci ni y ry nhng s
nh nhp ca cuc i, th cng khng h vng d
ch mt cht bi m. khng ch l "mt mnh lng
bng trong bnh ngc"(1) m l c mt "lng sng gng sng" ang t gii by ra gia cao rng t tri.
Mt khc khi hon ca tinh thn con ngi sau mt
chng hnh trnh di qua a ngc.
Con ngi y d phi lu lc gian lao trn t khch, d
b bt tin qu lu ngy, nhng lng lc no cng
gn b vi T quc v cch mng. Con chim Vit chn
ni lm t cnh nam. Cn con ngi Vit Nam ny
cng lun chn "tri Nam", ni c nhng ngi ng
ch, lm phng hng ca tm mt, v ca tm lng
(ch khng phi l mt phng tri v nh - thin
nht phng (nh li ph ca T ng Pha va dn
trn).
Tm lng trn vn thy chung y s khng th c
nhn ra nu khng bit hon cnh sng tc bi th.
V iu th v bt ng l nh th c th gi ci
rt ring, rt hin i y vo trong mt hnh thc th
c knh.
Nhng cn mt iu khc c kh nng gy xc
ng mnh m hn nhiu. Nh nm c hon cnh
sng tc bi th m ta bit c rng: con ngi ang
(

1) Th Vng Xng Linh, bi Trn lu Ph Dung tin Tn Tim.

299

mt mnh do bc nh mt tin ng trn nh Ty

Phong my ph kia, mi y thi, chn cn "mm
nh bng", v thy "mun ng nho" ngay khi mi
th tp bc i. Th ra Bc tro ni l luyn i
chn.
Vy m ci s au n cc nhc phi thng y, l
thay, khng h lu mt cht hnh bng no bi th.
Dng nh nhng n au cc nhc y Bc vt qua
m khng cn n mt c gng ng k no.
y chnh l biu hin v song ca sc mnh H Ch
Minh. Sc mnh y tuyt lun chnh ch n khng
cn t ra l sc mnh. Tinh thn thp y phi thng
chnh ch n khng cn biu hin qua ging thp.

Mi ra t, tp leo ni
on c Phng

y l mt bi th nm ngoi tp Nht k trong t.

Theo ng V Nguyn Gip (hi k T nhn dn m ra),
Bc vit bi th ny di mt t bo ting Trung Quc
cng vi dng ch "Chc ch huynh bn nh mnh
khe v c gng cng tc. bn ny bnh yn". Trung
ng ng ta nhn c t bo ny, xem xong, thy r
nt ch ca Bc, "mi ngi khn xit vui mng. Trong
mn m m m ca cuc khng b trng v cng
khc lit ti Cao - Bc - Lng, tin Bc bnh yn tr v
300

vi chng ti nh nhng tia nng rc r va xut hin

chn tri, bo hiu mt ngy mai ti sng ang
n". Tuy vy, c th d dng nhn thy ngoi
ngha nhn tin, iu ch yu nht l bi th th
hin quyt tm rn luyn sc khe v ch ca Bc
bc vo chng ng hot ng mi; ng thi
cng l ting lng tha thit ca ngi chin s nh thng bn b ng ch, nh thng t nc qu hng.
Trc ht, khng th khng ni ti ni dung su xa
hm n ng sau nhan bi th. "Tn xut ngc,
hc ng sn" - ch my t n gin m gi bao tng nh. Sau "Mi bn trng t ti gng cm", khi
Bc va ra t vi c th hon ton suy nhc: mt m,
rng rng, tc bc gn ht, i khng vng... Vy m
"Bc quyt tm tp i mi ngy mi bc, d au m
phi b phi lt cng phi i mi bc mi thi. Cui
cng, Bc chng nhng i vng m cn tro c ni"
(T.L - Va i ng va k chuyn). Dng nh nhng c
gng y ca Bc u hng v nhng ngy hot ng
sp ti qu nh iu biu hin mt thc trch
nhim tht su sc trc vn mnh ca t nc, trc
cuc sng ca ng bo.
C iu, nhng tnh nh b Bc "b qun"
trong c bn cu th ca bi t tuyt ny. M u
ngi ta ch thy mt bc tranh sn thy tht hu
tnh.
Vn ng trng sn, sn ng vn
Giang tm nh knh, tnh v trn,
Qua hai cu th c th thy Bc ln rt cao, v
th Bc mi nhn r mt phong cnh va hng v va
299

mnh mng nh th. Nhn ln: thy ip trng my

ni "Ni p m my, my p ni" - chnh hnh
thc ip t v bin php nhn ha gi c hnh
nh mt thin nhin sng ng, ti vui, qun qut
giao ha, m p tnh ngi. Trong tm trng ca mt
ngi va tri qua nhng ngy di c n, au kh
trong t nh Bc lc , phi chng th ny t nhiu
gi ti nim khao kht tnh cm bn b ng ch yu
thng gn b vi nhau nh ni v my kia? Nhn
xung: thy dng sng lng l lp lnh di nh mt tri
"Lng sng gng sng, bi khng m". Nu s
thy Bc khng vit "dng sng", "mt sng" m l
"lng sng" (giang tm) - tht r l ci nhn t tt
trn cao xung. ng ch hn, y l mt hnh nh
so snh tht p: Mt sng sng nh gng, khng mt
cht bi, tht sch s, trong sng, thanh khit (tnh v
trn - tuyt nhin khng c bi - m dch l bi khng
m th lm hao ht c th v tnh th). Vi mt
hn th thm trm, su sc nh H Ch Minh, dng
nh mt sng sng nh gng trong cuc i thc y
tr thnh biu tng kn o cho mt sng sng nh gng trong lng ngi, l ch cch mng kin cng, l
lng trung thnh v hn vi T quc ca Bc khng b
bao y a kh i lao t lm cho m i, lm cho
vn c, tri li, ch cng thm sng trong.
Nh ti 500 nm trc, khi do cnh "Ni Vn n",
Nguyn Tri v mt sng ni y phng lng nh
"mt bu nc bic gng trong vt" khin ngi ngm
cnh tng chng "V tr bng nhin tan bi bm Lng st son khng ng phong ba". l s ni lin
300

t nhin gia qu kh v hin ti, s gp g gia

nhng tm hn cao khit, trng trong.
Ch n hai cu tip theo, nh th mi trc tip
xut hin vi bao ni nim tm s tht da dit, khc
khoi:
Bi hi c b Ty Phong lnh
Dao vng Nam thin c c nhn
th gi r hnh nh Bc ang mt mnh ct bc
(c b) gia phong cnh thin nhin qun qut giao
ha cng gi r s bun vng, c qunh. Nhng con ngi "ng sn" y khng n c, nh b, b v
trc ci bao la hng v ca t tri non nc, cng khng
hon ton siu thot say sa ngm cnh p, m
ngi y mnh mang nim u hoi hng v "Nam thin",
mnh mang bao cm xc bng khung xao xuyn
"c c nhn". y "Nam thin" (tri Nam) l mt
hon d ch t nc xa xi mun trng ang si ng
bao bin c nng bng, d di, cn "c nhn" (ngi xa) chc l nhng ngi bn chin u, nhng ng
ch trong Trung ng ng cng Bc lnh o cch
mng m ch my thng trc Bc tng xc ng ni ti
trong bi nh bn:

mng. Vi mt ngi va thot khi nhng ngy t y

kh nhc, mt ngi c ln cao khng ch rn
luyn m cn hng v bu tri phng Nam ni
T quc xa xi, th hai ch "bi hi" ny cn cha
cht bao cm xc: Bc bun v cn phi xa cch t
nc, Bc lo lng v phong tro cch mng nc nh
khng bit by gi ra sao; nhng lng Bc cng c bao
nim vui v hy vng, vui v gi vng ch qua
bao th thch lao t, vui v c t do, vui v sp
gp li bn b ng ch v hy vng v sp c tr v
tip tc cuc chin u cho mt ngy mai ti sng
ca T quc... C th ni hai ch "bi hi" l trung
tm, l nt "thn" ca bi th ny, n l nh phn
quang rc r ca "cht ngi cng sn H Ch Minh".
i vn ho Php V.Huyg tng vit: "C mt cnh tng ln hn bin, y l tri; c mt cnh tng ln hn
tri, y l ci th gii bn trong ca tm hn con ngi".
c bi th ny, mi u ngi ta tng l mt bi th
vnh cnh hoc mt bi th lp li ci thi "ng
cao, c hu" (Ln cao, nh bn) rt quen thuc ca c
thi, nhng cui cng bt gp mt th gii mnh
mng nh th ca tm hn Bc.

Ngy i bn tin n bn sng

Hn bn v khi la ng
Nay gt xong, cy khp
Qu ngi, ti vn chn lao lung
Nhng tm trng "bi hi" khi y ca Bc u ch
c "c c nhn", u ch c nh thng v cm
thng, chia s vi nhng ngi bn chin u bao ni
gian kh, vt v, him nguy trn con ng cch
299

300

Mi ra t, hc leo ni
Trn Duy Thanh

Trong hai ln xut bn, bi th cui cng c in

trong tp th Nht k trong t l bi Tn xut ngc,
hc ng sn (Mi ra t, hc leo ni). Tht ra, y
khng phi l bi th kt thc Nht k trong t. Ngy
10/9/1943, sau 14 thng b giam cm v c, chnh xc
l 378 ngy, Bc vit bi th Kt lun. y mi chnh
l bi th kt thc ca tp th Nht k trong t. Nh
th Khng Hu Dng dch:

v hn, hai hng nc mt c rng rng" (Bc H - Hi k Nxb Vn hc 1960 - trang 194) "Th ri sau , cc
ng ch Trung ng nhn c mt t bo Trung Quc
gi v, ra t bo c my hng ch bng nc cm, bi
canh ky dt vo th ch ni ln ng l nt ch Bc
vit. Chc ch huynh nh mnh khe v c gng
cng tc, bn ny bnh yn. Li km theo mt bi th
Bc lm, chnh l bi Tn xut ngc, hc ng
sn ni trn. y l bi dch ca Vin Vn hc m ai
ny u quen thuc.
Ni p m my, my p ni
Lng sng gng sng bi khng m
Bi hi do bc Ty Phong lnh
Trng li tri Nam nh bn xa
Cn ni thm rng, chnh Bc cng dch bi
th ny.

May gp ng Hu ngi sng sut

Nn nay mnh c t do ri
T nay Nht k trong t dt
Ti to n ng nh sut i
Nh th, bi Tn xut ngc, hc ng sn mc d
c in lin trong tp Nht k trong t, nhng y l
Nht k ngoi t.
Nu hn trm bi th trong Nht k trong t sau
ny mi c dch v cng b (1960) th bi th Tn
xut ngc, hc ng sn n vi cc ng ch
Trung ng ngay lc . Lc Bc ang cn t, trong
nc c tin n Bc mt. ng ch V Nguyn Gip
k li: "Ti cn nh sau my hm bi ri y, ti li tip
tc xung chn Ngn Sn. Ti cng i vi mt ng
ch trong i Nam Tin, m i trn nhng trin ni
gianh vng v lnh but... trong lng cm thy b v
299

My m ni, ni m my
Lng sng sch chng my may bi hng
Bi ngi do nh Ty Phong
Trng v c quc chnh lng nh ai.
(T.Lan. Va i ng, va k chuyn. Nxb S tht,
1976) T.Lan l mt bt danh ca Bc. (Xem th mc ca
Ch tch H Ch Minh trong tp Nhng s kin lch
s ng, Nxb S tht, trang 672).
Phi chng y l ln duy nht Bc dch th
mnh? iu ny c nhiu ngha trong vic tm
hiu bi th. Bi v c nhiu cch hiu khc nhau
v hnh nh "Ni p m my, my p ni" (Vn ng
trng sn, sn ng vn).
Cn ni thm rng bi th ny vn khng c nhan
300

. Bi th, cng xut hin nhng kin khng

tn thnh ci nhan "Tn xut ngc, hc ng
sn". Trn bo H Ni mi ch nht ngy 11/12/1990,
tc gi bi Bc H vi hai bi th nh bn cho rng:
"Vic lm ny cng hi ty tin v trong Nht k
trong t, Bc c mt bi th ring ni v vic ra ngoi
ngc tp i". Thc ra, vic t tn bi th nh
quen, khng h ty tin, n cn c vo nhng dng
vit ca Trn Dn Tin (cng l mt bt danh khc ca
Bc - ti liu dn): "Ra khi t, c H thy mt
km i, chn yu khng bc c. C t nh: Mt
chin s b bnh t thp th cn lm g c..." v c
ra sc tp leo ni".
Bi th nm trong thi ng sn, c hu (ln
ni, nh bn) kh quen thuc trong c thi. Trong khun
kh ca thi quen thuc, bi th c nt dng hin
i ca mt t duy ngh thut, iu y cng d thy.
Ai cng thy hai cu u ca bi th t tuyt ny
ni n thin nhin cnh sc mt vng t. Nhng
cng chng ai n gin ngh rng y ch l my
cu th t ni my. Mc d ch qua vi nt chm
ph thi, nhng sn thy hin ln tht hng v. Trong
thi php ng thi, cnh sc thin nhin xut hin trong
s la chn v mang tnh mc ch rt r: Gi gm
mt t th, mt tm trng. Gi l t cnh ng tnh
hay bo rng thin nhin mang tnh chc nng th
cng l nhng cch din t khc nhau m thi. iu
l th l t y s xut hin cch hiu khc nhau trc
mt m ngh thut.
y l cch gii m ca mt nh nghin cu "Khi
299

Bc ni, my m dy ni v dy ni m my, tht s

Bc mun dng hnh tng mt cnh m mt m
t cc din chnh tr ca Trung Quc vo nhng nm
1940, di thi gic Tng (Nghin cu hc tp th vn
H Ch Minh, Nxb Khoa hc x hi, 1979, trang 176).
nh rng trong th Bc ta vn gp nhng hnh tng
th c ngha tng trng v ci cc din chnh tr. Nhng nu suy lun nh th th s thc s phn vn trc
mt bi th ng sn (Ln ni) vit 1950:
Hu trng ng sn quan trn a
Vn trng sn ng vn trng vn
Xun Diu dch:
Chng gy ln non xem trn a
Vn trng ni vn trng my
bi Tn xut ngc, hc ng sn, nu tch ci
hnh nh ni p m my, my p ni ra khi bi th
th kh c th cm nhn c thi ng sn c
hu. Gia ci hnh nh ni my m p v con ngi
mt mnh bc i (trong nguyn vn: c b) c mi
lin h khng kht vi nhau. Cu th th nht l mt
hnh nh giu sc gi v s ta nng, gn b, qun
qut ca my ni nhm lm ni bt ci trng thi chnh
lng ca Bc. Cu th dch ca T.Lan ni r hn
th ny:
Trng v c quc chnh lng nh ai
Nhn cnh ni my qun qut, c nhau li l thm
chnh lng, cng thm nh bn.
Th Bc gin d, nhng cng li hm sc. Cu th
300

Vn ng trng sn sn ng vn l ci gin d hm
sc y.

Ngi bn t thi so

1990

L Bo

Trong tp th t ngc ca Bc H, Ngi bn t thi

so l mt bi th hay. Nm trong khun hnh ca
ngn t Nht k, n c y ti mt hiu qu t tng
ngh thut khc thng. l s giao lu, gp g gia
ci phn nh v ci biu hin, mt ni ca nhng g
mt thy, tai nghe v su cm ngh. ng sau
bi th l mt s phn. V qua s phn y, bi th
xu chui c bit bao oan khc xt thng m con
ngi trong x hi xa phi tng gnh chu. S cm t
y khng ch ng khung trong mt phm vi nh
hp ca tng cao, lnh gc m c nhng ngi tng
nh cha mt ln b tri buc, ngha l vn tng c t
do. l ci lng c v hnh m cng v cng tht
ngt. ngha t co kt hp lm mt vi ch ngha
nhn vn to nn sc sng, sc ngn vang c kh
nng xc cm c mi tm lng, nht l tm lng,
nht l tm lng ca hng triu ngi b p bc...
Thc ra, vi sinh hot trong t, mt ting so ct ln
c g l l. M c l y cng khng phi ln u. Trc hai bi, bi Chiu hm (Vn), Bc ghi nhn
mt nt c o:
Cm xong, bng xung trm trm
Vang khc n ca, rn khc ngm
Nh ngc Qung Ty m mt ti
299

300

Bng thnh nhc qun vin hn lm

Trong ci bn ha tu t nhin v t nguyn y,
khng vng mt mt ai, mc d trc h n u
c v sau h ng u c yn? Bit vy m
vn ca ht. C l h ca ht cng ging nh Bc lm th
mc d "Ngm th ta vn khng ham", th thi. Nu
vy th ting so kia v sao vi Bc li l mt bt ng,
bt ng n run ry? Phi chng: ting so ny c
mt ci g khc l lm. N khng ging ting n ht
quen thuc lc chiu hm ni ngc ti mang tnh tp
th, cng ng nhm y li s tn cng ca ci i,
ci rt. H - nh mt b a, mt ly tre - bu bm vo
nhau, che cho nhau trc ging bo cuc i. Bi th
y c tnh cht tuyn ngn - v mi s phn u
khng thiu mnh trong . Cn by gi l lc ting
ni ha ng kia im lng hoc cha kp ct ln.
Ting so bung bt m h, bung ra dng nh khng
phi lc... Th ra vi mi con ngi, ngoi ci chung li
cn c mt ci g ring - m ci chung u din t
ht. Vy th nhu cu gii by ci ring nht thit mt
lc no phi tm n mt con ng, mt cch
bc l, s chia nhm vi bt. Khng nn i c lu
hn, n cn n mt cht ging s l, ht tu mt
mnh. V c l s kinh ngc v cm ng ca Bc bt
ngun t ci nhu cu t thn ca chnh n?
Bng nghe trong ngc so vi vu
Khc nhc tnh qu chuyn iu su
Chim lnh ci v tr rt quan trng cu th l
t "bng" - "bng nghe" y. Trong nguyn bn, n
299

khng ng u cu nhng vn c gi tr nh u
cu (Ngc trung ht thnh t hng khc). Mt thiu
st ca bn dch ln u l mt cu nguyn (nguyn
tc) phi din t bng hn mt cu dch. Ci "t hng khc" phi chuyn xung cu sau. Trong bn
dch in li ln th t nm 1990, thiu st ny c
khc phc. V t l hi oi ngn t ch l mt trn
mt m thi: "Trong lao vng khc nhc tnh qu".
Nhng n li m i mt "con mt ch" (nhn t) rt
quan trng ny (ch "bng" khng th thay bng ch
"vng" c). Dn hai bn dch li, ta mi hiu c
ca nguyn tc. l s thit thi thng thy trong
lnh vc dch th.
Tr li vn - bt u t ch "bng" y. Cu
th c ch "bng" ni c mt s git mnh. Mt thi
ging nh l ng ngc, bi khng bit chuyn g
xy ra lm vy? Gn vi ch "bng" y l mt
ging iu khc thng ca ting so c tn l "t hng
khc". Rt c kh nng l Bc khng thuc c li ca,
nhng ch cn nghe m sc, giai iu no nng ca
n m nh th on nh nh inh ng ct: ting
so nh nh. Chao i! Cn g thing ling hn ngun
ci. Chim c t, ngi c nh. Ngi xa ni: chim Vit
u cnh Nam. Bc tng vit: "Chim mi v rng
tm chn ng". Bi rng i vi chim l t, ch cn
m my bi ri "l lng gia tng khng" v v
nh, khng nh. V mt iu na xy ra l kh
nng dn in ca cu th ang dt du ting so
n. Phi chng ci "khc nhc tnh qu" y ng
thu vo ci ni nim su thm ca chnh Ngi 300

ang ngy m hng v T quc? Ni nh nc, nh nh

trong Bc nh mt vt thng su "n mt ming ngon
cng ng lng v T quc" (Ch Lan Vin). Qu
tht Bc n khng ngon, ng khng yn. C nhng trng hp rt tnh c nhn ngm mt nhnh cy
"Cnh l kho in hnh Dc c, Vng hng sng mi d
Quan Cng" th l Bc li bi ngi:
Nm trn c quc tm hi vng
Tin tc bn nh ba ba trng
(Tc cnh)

Ta c th k ra y khng t bi th tng t
(m thu, c li gio hun ca ng Tng...). Bi vy
ting so "t hng" kia phi chng chm phi cn
bnh "ni thng" ca Ngi? iu ny ct ngha
v sao tng m tit, tng giai iu vi cung bc thp
cao khc thng, vi Ngi, n u c "gii m":
Thanh chuyn th lng, iu chuyn su
"Thanh" l m thanh. "iu" l tit tu, giai iu.
l m thanh v giai iu ca hn ngi. iu ny
th Bc u c xa l. Bi l: mt l vi bt k mt s
phn no Bc gp, d ch mt ln, gng mt h nht
l ni kh au ca h, Bc u c d dng qun? V
ngi bn t n thm chng, m phu lm ng vt
v, mt b lo ngho bn cho di lm cy... Bc
quen v hiu h c trong ting ni khng li. Vy th
ting so trong bi th c g l hng ro ngn cch
na? Cn ci l th hai, Bc hiu iu ny - iu nh
thng ny trc , trc khi c mt ting so vo von
kia. Bc hiu n t chnh lng mnh, t trong chp
chn thc ng:
299

Mt canh, hai canh, li ba canh

Trn trc, bn khon, gic chng thnh
Canh bn canh nm va chp mt
Sao vng nm cnh mng hn quanh
Cng nh ngi bn t - c th cn cha quen bit, d
khng c mt ngi v i ch, mt mi m gia nh
yn , Bc vn c mt ngun nh thit tha: T quc.
Ni nh ca ngi t cng chnh l nhng cung bc tht
lng ca Bc m thi. Ch c iu Bc n rng hn,
n m trm ln c mt phng tri au u "Trng li
tri Nam nh bn xa". Tm li, y c mt s ha
ng ca hai con ngi cng cnh ng, hai ngi "nn
hu" m Bc vn rt tri m. V c l v vy, khi ting
so ln ti cao tro, lng Ngi cng xt xa, qun tht.
Con ng m "thanh" v "iu" ang i nh ngi leo
dc. Cui ci dc cheo leo y l mt m sng khi, l
ngng ng nhng git bun. "Su thng" hay "ti t"
(bn dch mi) u l nhng con sng v hnh, ng
dng. Chng c tan vo mnh mng, vo v hn tri, v
hn cm...
Vi hai cu u, bt php phc ha v ngn t
cht lc dn bi th vo vng t ca ng thi.
Chun b v pha ngi c, ngha l s nn li i
ch n bt ci mnh mang cm ngh vo
ci nc thang cui cng ca n. Ci g s xy ra?
Mun dm quan h khn xit ni
Ln lu ai ngng trng nhau
Tt yu l nh vy. y th m li vn bt ng. Bt
php miu t t ngt chuyn hng, nhng ci mch
th vn ch l mt m thi. Nu hai cu u l ni
nh th hai cu sau l chnh ni nh y tng hnh.
300

N hin ra nh trong mt gic chim bao khi ting so

m di i, khng cn tnh thc. V trong chim
bao, s cch mt xa lng c rt ngn v rt
ngn m ngi chng c c trn khun mt v
mnh nh trn mt phin bn nhng dng au v thng nh bi bi. Nhng o le l s gp g xy ra ch l
trong chim bao, v v th m nh m dng cch tr.
Nhn nhau, thy nhau m u c ni c mt li?
n nh "Anh ng trong ca st, Em ng ngoi ca
st, Gn nhau trong tc gang, M bin tri cch mt"
kia m? Ni g n mt gic chim bao! Th l
"Hnh th cn, bng cht i nau" (Cung on ngm)
cu th khc khoi tr trn, t ni. Th Trng Cu
Linh c cu: "Ng i, trong mng ha l gp nhau".
Ngha l hnh phc, sum hp ch cn c kh nng
xy ra trong mng tng, ho huyn. Con ngi tht l
bo bt, ng bun. C ci x hi kia ng nguyn ra
bi s c c, n "Cht ui ngi trn cn m chi"
(Vn Cung on ngm). l mt x hi git ngi, git
ngi bng nhiu cch, c bng ci cch khng dao!

Nay gt xong cy khp

Qu ngi, ti vn chn lao lung.
(Nh bn)

V vy, y ta hiu hn bao gi ht ci "khc

t hng" nh mt mi tn lm trng thng hai tri tim r
mu. Ring vi Bc n cng khc ha mt tc lng: nh
nc, thng ngi, mt ch ngha nhn vn, nhn o
su thm, mnh mng. Trong bng ti nh t, v sao
Bc c mt ngh lc v song? Chc chn phi nh
vo l tng, phi nh vo s rn luyn kin tr. Nhng
cng chc chn, tt c nhng ci u bt u
t mt tnh yu - tnh yu con ngi - m trm ln cuc
sng.
(Nhng bi th hay, tp II, Sd)

Thng ngi v thng mnh khi Bc vit nhng

cu th y nc mt y. Bn thn Ngi tng
khc cho chnh mnh, cho mt ni nh thng "m
m nc, ngy thy hnh ca nc, Cy c trong chim
bao xanh sc bic qu nh" (Ch Lan Vin). Cng rn
nh Bc m c lc phi mm lng "Ha l thnh th
t ni ny". C nhng bi tng khng c g, c ln
c rng rng nghn nghn.
Ngy i bn tin n bn sng
Hn bn v khi la ng
299

300

Khm chui trng soi cng thy lnh

Nhm song, Bc u nm ngang
(m lnh)

Khng ng c
L Bo

Nu lm cng vic thng k nhm h thng ha

nhng bi th trong tp Nht k ca Bc, ta nhn ra
s hnh thnh t nhin ca ba khu vc. Trc ht l i
sng trong t vi nhng chuyn: n, ng, i rt, m
au cng vi s phn ca bit bao ngi lm nn (nn
hu). K n l nhng bi th i ng trong nhiu
bi cnh a hnh, thi tit: nng, lnh, nng, ma.
Phn sau cht l nhng ni nim tm trng. Ni cho
ng th: tht ra c bi th no d ghi chp s vic,
hoc c t "my, gi, trng, hoa", Bc khng k
thc mt bun vui, ni m lnh ca hn ngi. Tuy vy,
c l nhng iu ring t, su khut qua cc bi ni
trn nh mt ngn gi thong i th khu vc cui
cng ny n dng li, kt tinh, lu gi. V t , bc
chn dung tinh thn t ha ca Bc c hnh thnh
va chn thc li va c su. Mt trong nhng bi
th vo loi ny l Khng ng c.
Trong mi bn thng b giam cm, y u phi
ln u Ngi khng chp mt. Bi nhiu l do v
trong nhiu hon cnh. C khi v i: "Nhng mi ba
n lng bt cho, Cho nn ci bng c ku hoi" (Nh
ngc Nam Ninh). C khi v lnh:
m thu khng m cng khng chn
Gi qup lng cng ng chng an
299

Trong th Bc, ta bit: trng thng rt p, trng

rt hu tnh. Nhng c khi v ci i ci lnh giy v,
cha mt ln no trng li h hng, th nh bi va
dn. Dng nh n tan bin vo sng khuya thnh
nhng gt bun t tch ri trn mi nh, tu chui.
m vn lnh, thm mt ln t ti...
V vy, Khng ng c l mt trng hp khng
hn l him hoi, c bit. N tr i tr li nhiu ln
(khng ch Nht k trong t m cn trong nhiu bi
th sau - tt nhin trong mt hon cnh khng
ging nh xa). V ln ny, cng vi gi tr t co, bi th
cn ta nh sng - t ngt, bt ng v v cng rc r t mt tm hn trm m ln t nc, ni sng m ta
quen gi l T quc.
Mt canh... hai canh... li ba canh
Trn trc, bn khon gic chng thnh
M u bi th l mt tm trng rt c th ca
ngi t: st rut. "Mt canh... hai canh..." khng cn l
mt cch o m v tnh, khch quan t ting kng
cm canh hoc mt ging g xa ngi ng. m, m li
l m ma ng khng ch m mt m cn rt rng,
rt di. "Thc lu mi bit m di" (Tc ng). "m
trng d ti tm tri t" (Nguyn Du). l ni
chung. Cn ci m trong t mi tht l su thm v
"Mt ngy t, nghn thu ngoi". Ngy di. m
cng dng nh bt tn. Bi trong ci gii hn thi gian v
300

khng gian y, tng ngi t, nht l 't ngho" khng

ch i m cn lnh, v i m cng lnh nhiu hn,
cha ni phi chng vi bit bao hng tn cng, y
a ca ci i, ci lnh nh, cn mui, rp, cn
m au, gh l... S phn cng - ngha l chng
lin tc ny nhm m mt th "mt trn th hai": dn
ng cho gic ng. Thi th, d sao cng c ng qua
m, ng cho li sc, ng ngy mai cn bao
nhiu th thch ang ch, v bit u c khi ch
va na m, Ngi b t ngt nh thc
ra i ( hn mt ln Bc b gii i ng vo ci
thi im khc nghit ny). Nhng gic ng mun
mn m Ngi i mong u d n. Bao nhiu trn
tr l by nhiu loay hoay gng gi, nhc nhn... Nhng
tt c u khng hiu qu. Hnh nh c con sng tr
tru v hnh no c o o x y tm tr Bc
khng neo u c vo mt bn b. V th l tt c
mi n lc ca Ngi khng khc g cng sc ca con
d trng xe ct. Cu th din t mt tm thi bun
phin, bc dc v bt lc, khoanh tay. m c cp i
ca Ngi bao nhiu thi gian l ra phi dnh cho gic
ng. Mt canh... hai canh... b cp, b mt m Bc
u bit lm g hn, Bc u c cch gn gi ni.
C gng lm, trn trc, bn khon lm m gic ng
vn "chng thnh".
Mc d ch din t mt tm trng c tnh cht c
nhn m bi th, cu th c ngha t co ch
nh t - mt s t co v cng gay gt. Ch ngha t
bn, ch ngha quc hay ni mt cch hoa m
n hai ch "nhn quyn", nhng trong thc t, bn
299

phong kin - qun phit - bn b ng minh ca

chng y con ngi n b vc t ci i ban
ngy n ci rt thu m.
Th l, m sp sa qua i. V nu n trn
vn qua i th bi th ch ngn vang trong mt
khng gian hn hp ca chn ngc t (bi m lnh
dn trn l mt v d). Nhng m khng! Gia ci khi
qu mt mi v ch i m thip i, gic ng ca
Ngi t n. N lng l trn nhng bc chn mn mt
kh khng v n khng cn mt bn tay no cho n
c:
Canh bn, canh nm va chp mt
Sao vng nm cnh mng hn quanh
Tht bt ng, t ngt - t ngt n sng s!
Ci m Bc ang i, ang ch ch l gic ng, th
va khi gic ng nh cnh bm u vo (bng i cnh
thn tin), Ngi bt gp ngay mt gic chim bao k
diu. Ci ng tc "va chp mt" t nhin nh mt s
n nt, nh mt th cng tc n. Gn nh c t
ng ha, ngha l nhy cm n mc kh chm tay
vo l tri t bng bng ln. Ci bt ng l ch:
khng hn m gp. Ci Bc gp l ci Bc u c
i, c ch! iu Ngi i ch ch l mt gic ng
bnh an. Chnh v "gic chng thnh" m Bc
"trn trc, bn khon" nh ta bit. Nhng ci p li
xe n l lng nh mt bng hoa hng sc tuyt vi.
l hnh hi ca mt t nc. Hnh hi y nhen
nhm, phi thai t lc Bc c Lun cng ca Lnin
"Hnh ca ng lng trong hnh ca nc, Pht khc
u tin l pht Bc H ci" (Ch Lan Vin). Ci t
300

ngt th hai l t pha ngi c khi pht hin ra mt

iu tm c. "Sao vng nm cnh" phi l mt m
nh, am m, mt p m ngy. Vi Bc, n phi nh
bng vi hnh. Chnh n theo Ngi i vo ba n (n
mt ming ngon cng ng lng v T quc) nay li
theo Ngi vo gic ng. u cng l l thng tnh. Thng
tnh m cm ng, gin d m qu i ln lao. Sc
nng v sc mnh t hnh hi ny lm cho tt c mi
th thch ni ngc ti a y, v phng din tinh
thn, tr thnh v ngha...

ngoi lao". Bc ni nh th v s tht cng ng l

nh th. Tt nhin c "s tht" ny, Bc phi khng
ngng rn luyn t c th ng vng, c
th nguyn vn l mnh. Cho nn khi k th mun trit
tiu mi cm ngh, mi c tnh, c nhn - ngha l
hy dit con ngi ton din th Bc vn hin ngang
trong t th ca ngi chin thng. Ch c iu: chin
thng ny khng ch nm trong khun kh c nhn.
Bc chin u v chin thng cho con ngi, v c
bit thing ling hn: cho T quc.

Va mi bc qua mt ni au i ( hai cu trn)

th hnh phc, nim vui p n. Hai qu trnh ny
thc ra l khng cng mt tuyn. Chng ch gp nhau
trn mt im m thi. ng dy th nht l ci
trn trc tm kim mt an bi, mt gic ng qua
m. Cn ng dy sau: "Sao vng nm cnh" l
ci thc hin v trong ci mng. ng dy th hai ny
l mt s pht trin t thn, do qu trnh tch t, ngng kt di ngy (nhng n li khng c mt bi th).
Ch c th, n mi sc hin hnh trong mt gic
chim bao. Do vy, y nh c hai con ngi nhp
thn lm mt. Trc ht, l mt ngi t. V phng
din ny, bi th l mt nhn chng m k th khng
th bin minh. Song, cn mt con ngi khc, con ngi
t do. V t do m k th ch c th lm c ci vic
chng vn thng lm vi ngi t l "tri chn tay". Bc
ch khng t do thn th, khng t do phng tin.
Cn ci chng khng th lm c theo kiu "Cp nht
mi nm cng phi lnh" l tm hn ngi t y vn ct
cnh bay cao. Vi tm hn ny, khng mt th nh lao
no kha tri c. "Thn th trong lao, Tinh thn

Nh th l mt m trn vn, khp kn, mt chu

trnh vn ng theo trc ng thng xy ra. n
gin vy thi m bao vn v x hi, v con ngi
t vo trong . Bn nhc khng li m lp tng,
su lng em li nhiu n tng khng d m phai:
trn tuyn ging co gia bng m v nh sng. Cha
mt ni no m bng ti li dy c, nng n nh
hon cnh Bc tri qua. Cng cha mt ni no,
phm cht ca Ngi, nht l c m cho T quc ca Ngi nh mt th mm xanh vn c th tt ti gia mt
bng m ci cn n th. Bi mnh t nui sng
ci th "cy i" trong Bc l mnh t pha tri
Nam, ni khng phi mt ln, khng phi mt m, m
l mt i Bc tng "trn trc, bn khon, gic
chng thnh" p.

299

Khng phi ngu nhin m ngay sau bi Khng ng

c li l bi Nh bn. Phi chng t nc Vit Nam,
con ngi Vit Nam tng hnh ln trong ni nh ngy
m ca Bc trn qu ngi t khch ging nh mt
chm qu chn vo ma. N d bo mt vin cnh ti
300

sng, lc quan. D sau ny, cch mng nc ta mi thu hi,

nhng ngay t ngy gieo ht bi ngi gieo ht "m m
nc ngy thy hnh ca nc" y, chng ta khng khi rng rng ngh n bc chn u tin t ln tri t
thnh ng ( ca L Tn). l s ra i ca T
quc hin i Vit Nam trong trng nc.
(Nhng bi th hay, tp II,
Sd)

i ng trong ma gi:
Giy rch ng ly chn lm lp
Vn cn dn bc dm ng xa.
(Ma lu)

Ri i ng gia nhng chng ng ni non

him tr. i ng l bi s 29 trong tp Nht k trong
t. Bi th m u cho hnh trnh b p gii:
i ng mi bit gian lao
y l kinh nghim ca ngi ra i. C i ng
mi c nhng kinh nghim v chuyn i ng. y
li khng phi l con ng bng phng m l mt
chng ng ni non him tr: "Ni cao ri li ni cao
trp trng". Cu th dch c gng th hin nhp
iu ca cu th trong nguyn bn:

i ng
on c Phng

Trong nhng ngy b t y, H Ch Minh b p

gii qua nhiu nh lao. Theo Trn Dn Tin trong
Nhng mu chuyn v i hot ng ca H Ch
tch th Ngi b giam gi trong gn ba mi nh lao
huyn v x. ng Thai Mai v gi Bc l "ngi t
lu ng". Chuyn i ng l vic xy ra hng ngy.
C chng ng m ngi i tht d chu trong khung
cnh "Chim ca rn ni hng bay ngt rng" (Trn ng i). Ph bin hn l nhng chng ng vt v,
i ng gia nhng ngy gi lnh:
Gi sc ta gm mi ni
Rt nh di nhn chch cnh cy

Trng san chi ngoi hu trng san

Vit v chuyn i ng, cc nh th xa, t
nhng chuyn i c th khi qut ln ng i
gian nan m nhiu ngi phi chn nn tht vng. T
th "ng i kh khn" trong Nht k trong t cng
mn t th ca ngi xa.
Trong Cung on ngm khc, Nguyn Gia Thiu ni
v ng i au kh:
Mi tc ly li t tn kh
ng th gt r k khu
v Cao B Nh trong T tnh khc li xt xa cho thn
phn trn ng i xa xi:
Nhng l si gi e sng
Thng thn chua xt ngh ng xa xi.

(Hong hn)

299

300

Vi i ng, tc gi hiu r ng i kh khn. ng i y cng l con ng u tranh cch mng.

V ngi chin s cch mng l ngi i ng, khng
mt mi. Chp nhn v vt ln nhng kh khn, ngi
i ng bao gi cng hng ti ch:
Giy rch ng ly chn lm lp
Vn cn dn bc dm ng xa.
(Ma lu)

Th H Ch tch ni nhiu n chuyn i ng

v nhng kinh nghim vt kh. Kh khn nht thng l
chng cui cng. Sut c cuc hnh trnh mt mi,
nhiu ngi b cuc chng cui cng, khi cng sc b
ra nhiu, nhng vn cn phi n lc n c
ch:
Thuc ng cn liu cng thy ng
ng gay cui chng li thm gay.
(Giam

lu

khng

cao". Ngi li nu tip mt kinh nghim khc. Ci kh

nht c th li chng ng bng phng:
i khp o cao khp ni cao
Ng u ng phng li lao ao
Ni cao gp h v v s
ng phng gp ngi b tng lao.
Trn chng ng bng phng, ngi i ng d
ch quan v bnh ch quan li l mt trong nhng
nguyn nhn chnh dn ti tht bi. Phm Vn ng c
ln nhn xt rng i vi Bc H th khng c vic
g kh, v kh my m quyt tm th cng hon
thnh, v cng khng c vic g d, nu d m ch
quan cng tht bi.
Trong bi th i ng, nhng kh khn tht chng
cht, cng ngy cng nhiu v nng ln n cao
im. Cu th nh mt th thch:

chuyn)

C khi s kh khn li vo lc bt u. "Vn s

khi u nan", cu ni cng ph hp vi chuyn i
ng.
Bi th Nhm la cng nu ln kinh nghim ca
con ng u tranh cch mng. Kh khn nht l lc
khi u.
Lc leo lt bt u nhm la
Bit bao nhiu l s kh khn
Ch u hiu mt my gi xun
Cng lo s c khi tt mt...
nhng khi la bn th "gi cng cao ngn la cng
299

Ni cao ln n tn cng,
Liu ngi chin s cch mng c th vt qua c
th thch ny? V ngi chin s cch mng chin
thng. Trn cao im thng li, bit bao tnh cm
vui mng c biu hin. Mng vui v nh cao
c chim lnh, v Ngi lm trn trch nhim c
giao ph. Tht khng d dng nh chuyn bc thm
mt vi tng lu c c mt chiu cao m chim
ngng thin nhin to vt nh Vng Chi Hon i ng bc thm ln lu cao ngm sng Hong tri rng v
mt tri chiu rc r.
Cng cn nhn rng trong th H Ch tch c
nhiu nh cao, l tm cao v t tng nh trong li
300

 t v cc bi th Hc nh c, Khng ng c, T
khuyn mnh, Tri hng..., v cng l nh cao
trong nhiu hnh tng v thin nhin to vt qua cc
bi Ln ni (1942), Mi ra t tp leo ni (1943), Ln ni
(1950). Nhng hnh tng thin nhin ny c nhiu hm
su xa v mt x hi. Trn nh cao con ngi c
nhng cm xc c bit.
Thu vo tm mt mun trng nc non.
C th quan st v bao qut nhiu phn vi ca i
sng. i mt khng cn b hn ch trong tm nhn
m c m rng, thu tm c bit bao cnh vt.
i ng l mt bi th hay c nhiu lp ngha,
ngha en, ngha bng. Bi th c ngha c kt
v kinh nghim, kinh nghim i ng, kinh nghim
u tin ca chng ng cch mng. Trong my cu
th u, thin nhin vi nhng vng ni non him tr
nh che lp con ngi. Nhng ri con ngi ch ng vt qua th thch v tr thnh nhn vt trung tm ca
bc tranh.

299

300

nim in hnh th c l y cng l mt th in

hnh hon cnh. T , nhn vt c bc l ht
mnh. Gia ci thin la a vng v hnh tri buc
v ngy cng sit cht li kia, con ngi cn n mt
k lc tinh thn no c th vt qua, mt kh nng
no chin thng?

i ng
L Bo

V sao gii t l mt ti tr i tr li nhiu ln

trong tp Nht k bng th ca Bc? C th v: so vi
cc "nn hu", y l mt cch m ring Bc phi
gnh chu ni a y. Th tng tng: mt con ngi
bnh thng nh Bc, ch sau bn thng t y dng
nh tr nn hon ton khc hn n ni chnh Bc
cng khng nhn c ra. Bi rng rng, tc bc, nht l
"Gy en nh qu i, Gh l mc y thn". Th
th ly u ra sc lc cho nhng cuc "i ng",
ngha l bc vo nhng cuc trng chinh gn nh l
bt tn? Cn c th v mt l do: y l mt th
on, mt m mu nhm hy hoi Ngi - c c th v
ch cng nhanh cng tt. Chng c l: ngi t b bt
l c l do. Gii t cng l c l do. Nhng vi Bc th
khng, gii t khng lm g c:
Liu Chu - Qu Lm, li Liu Chu
qua li bng chuyn nhau
y a Bc tr thnh mt th chng giu ct,
chng a vui. Kim ch c nh Bc, ngha l "kin
tr v nhn ni" n th m c lc Ngi khng chu
ni, phi ni to ln v cm gin, cm gin n nghn
ngo "Qung Ty gii khp mi ba huyn, Gii ti bao
gi, gii ti u?". Cho nn nu cp n khi
299

V vy, c nhng bi th gii t trong tp Nht

k, chng ta cm nhn trc tip ci khng kh rt gn,
rt thng ngy v rt ring m Bc tng sng trong
"Mi bn trng t ti gng cm" cng vi s pht sng
ca bao nhiu phm cht t n mc tinh hoa.
i ng mi bit gian lao...
M u thi phm l mt cu th dng nh khng
nm trong khun hnh ca th loi. N ging nh mt
ci g ln vo. Bi "Nht k" l ghi chp thng
ngy. "k" th phi c "s", m "s" th cn c th.
Nh v thi tit chng hn th i ng c th gp
ma "Mt ngy hng nng chn ngy ma", gp rt
"Rt mt m thu trn gi hn". Cn v a hnh
th c th l ng ni "i khp o cao khp ni
cao", ng sng "p thuyn thng xung huyn Ung
Ninh". Trong lc yu cu ca th loi l ci c th ny
th "i ng mi bit gian lao" li l mt khi qut tru
tng, mt tha s chung, vn dng vo hon cnh i
ng no cng u c c. Li na, cng vi ci khung
t s (Nht k), cch miu t v th hin li l th ngha l i hi tnh hnh tng, hnh nh ca ngn
t - d i vo tm hn, th cu th ny li l
chnh lun!
300

y th m c iu l l n vn vo - vo tr tu
v tm hn ngi c. Hm sc, c ng nh mt dng
kt tinh m thm m m hi ca ngi trong cuc.
"Gian lao" l mt s tht nhng ch mi l khi nim. Sc
nng y chnh l s nm tri ca mt ngi va
mi tng qua mt cnh a ngc kinh hong. N hm
cha bao ni gian trun khng k xit. C khi th tri
ti v lnh "Cn ti nh bng phi i", c khi tri ma
tm t trn sut dc hnh trnh (53 cy s mt ngy,
o m dm ma rch c giy). Cho nn hai ch "gian
lao" ch c th gy phn ng tc thi vi nhng ai m
vn hiu th trn cng mt ti c kh nng ngng
t, ngha l theo di Bc trn nhng no ng trng.
S tinh t ny c lp li trong mt trng hp khc: bi
Bn thng ri. D Bc ch nhc li mt nhn xt ca
ngi xa m dng th tru nng v cm nhn
ng cay c tro ra ngoi cu ch:
"Mt ngy t, nghn thu ngoi"
Li ni ngi xa u c sai
Sng khc loi ngi va bn thng
Tiu ty cn hn mi nm tri
Chnh bi v Bc l ngi trong cuc, Bc va tri qua,
va trc nghim trn c th mnh. S so snh khim
nhng cng c sc vang xa v n chn thc, v n
rt gn vi cuc sng m ngi ta c th hnh dung...
chng minh cho ci nhn xt m trm l "i ng mi bit gian lao", Bc tip:
Ni cao ri li ni cao trp trng
Nguyn vn "Trng san chi ngoi hu trng san". Ci
299

trng ip ni, trng ip cao c cht ngt, c dng

y, lp tng, v cng, v tn. y c c ci khi lng s ni, c c ci khi thm mt r ri trong
tm l ca ngi tro ni (bi tro ni khng bit i
u?). Va vt qua mt ip trng ni ny, tng
thot, tng c x hi, nhng cha kp ngh, ngng th
mt dy ni khc sng sng hin ra, mc d ngi
i ng dng nh khng cn sc lc na. S vng cn
v tm l, tinh thn ny cn mt, cn kh hn vic
tro ni rt nhiu! Bi, trc khi tro ni, con ngi ta phi
vt c ngn ni d v hnh v nh chnh bn thn
mnh. M con ngi Bc c phi l thn thnh g
u, nht l con ngi y va mi tri qua bao nhiu
thiu thn, ch tha c mi mt s a y. V tit
tu ca cu th, ta d lin tng n bi o Ba di:
"Mt o, mt o, li mt o" ca H Xun Hng.
Nhng, b cha th Nm r i theo mt hng khc, hng
c t thin nhin ca ngi khch tao nhn du ngon.
N nh mt ting reo vui v mt khm ph c phn
nghch ngm, bng a. Cn vi Bc, ni o kia l mt
s cn ti, th sc. Cao my cng phi vt qua. Di
bao nhiu cng cn i ti ci ch cui cng ca n.
Th l con ng pha trc khng bit i ch. Bc
nh lng lng ng ln ct bc. Tip tc cuc hnh
trnh khng hn trc, Ngi va i va t ng vin.
D th no chng na cng "khng chu li mt
phn". Bc chn ca Bc c th v ui sc m
chm hn, nhng cha mt ln dng li. C th, c t
ln nhng li mn cheo leo, dng ngc m i... n
mt lc khng ng no , mt ci g ging nh s
hng ht xy ra. Khng phi do s chao o ca ngi
300

i m v ng i khng cn na. Th ra ni c
cao, c di, c ip trng n u ri cng ht:
Ni cao ln n tn cng
Chin thng y khng thuc v ci tng nh l
v hn. N thuc v mt i tng hu hn: ngi. Chn
l "chn cng mm" qua mt ln th nghim
khng ch dng li s pht ngn. N ha thn
thnh mu tht con ngi, con ngi ang i, ng
tm mt chn l cho bn thn mnh v mt
ngha chin lc cn ln hn: cho ton dn tc. Chin
thng y khng c nh ho quang, cng khng vnh
nguyt qu. N ch l mt nim vui, mt hnh phc
khim nhng nhng khng mt bc vng gi c kim
no so snh c. Dng nh trong vn hc phng ng,
cha c ai chim lnh c hai cao song hnh nh
Bc. l cao ni v cao ca ngh lc, ca
ch con ngi. Mi quan h bin chng v nhn qu
ca hai qu trnh ny c an dt vo nhau, tip sc
cho nhau i ti nh...
Cu th th t t ngt chuyn hng: t b ng
bin thnh ch ng. Thin nhin khng ch l
mt mn qu u i, mt vinh quang cho ngi chin
thng mi th ni cao m n cn hin din mt t th,
mt tm nhn:
Thu vo tm mt mun trng nc non
Lm ch thin nhin ti mc ng trn c "mun
trng nc non" l mt t th rt ng kiu hnh, t
ho. y xy ra mt qu trnh vn ng ngc.
Nu trc ni ip trng ni cn l mt hi hng e
da, n l ci bng ma m nh nng ln ci ngh,
299

ci ngi ca con ngi, th gi y, trong chin thng

ca con ngi, trong rc r v hnh ca khi hon mn
chung cc "mun trng nc non" tr nn thi v. Bi
mt l ng nhin: n c thu gn trong "tm
mt" ca con ngi. Va nhanh chng, va khi qut,
va l nim sng khoi v bin! Song nh l va qua
mt cn c mng, cuc u tranh d dn b y
li li pha sau. Con chim i bng ca ni cao, t ch
ng ny, ang hng v khong tri pha trc.
Lc bt u cuc hnh trnh, ni ch l ni. Kt
thc cuc i xa, ni l "ni non" (vn l d )
ngha l mt khi nim rng hn, ton vn hn, mt
ci g gn nh l t nc. V th n mi mt m ti
p - v c cuc sng con ngi (ni non y
cha phi l T quc). C l khi nim y cng tng
ng vi my cu trong bi th kt thc Nht k
trong t:
Ni p m my, my p ni
Lng sng gng sng bi khng m
Chnh s qun quyn gia ni vi my, gia tri
vi t m "tc cnh sinh tnh". N gi ra mt ni nh
"Trng li tri Nam nh bn xa" (Mi ra t tp leo ni).
i ng nm trong bt php ca loi hnh Nht k.
N khim nhng, nh nh. Ngn t ca n khng cao
o, khoa trng. Chnh v vy m bi th c c
chiu su v thm. Hnh trnh ca Bc ln lao l
th - t bng m ra nh sng, t xing xch ti t do
cng ch hu nh thu nh tm vc trong mt bi th
t tuyt, gin d nh mt bng hoa thu hi c trn
ng. Trong ci sc hng i thng ca n l nc
300

mt, m hi - c l c mu ca ngi trong cuc. V

vy bi th i ng l mt trong nhng bng hoa v
gi ca tp th.

Ngm trng
L Tr Vin

1. Mt i ngi d c ti my nghn trng hp

nhn thy cnh trng. Nhng ai nh c bao nhiu m
trng trong i mnh? Cha ni, c ghi li bng vn
th. Cha k vn th y nhm ci g.
Bc H khng phi l nh vn chuyn nghip. Nhng
lt qua vn th ca Bc, cng thy nhiu cnh trng
ng li gia cc trang giy. M c l khng? Thu n,
nh trng no cng nh cha cht suy t. Trng u tin
trn con tu lnh nh trn mt bin, nhn ngm
sut m. Trng m ma ru r, vng vt nh t nc
n l trong truyn ngn bui u cm bt. Trng,
khng phi trng m nh ngy nht nht lt qua khung
ca s hnh trng khuyt tn trn nc nh giam Hng Cng. Trng mi ba thng gng cm... Cn t Cch
mng thng Tm tr i, bit bao l trng trong li Bc,
nhng li l trng vui; trung thu c trng cc chu, thc
khuya c trng lng c th, bn vic qun v trng
ch y thuyn, i ngc dng sng trng theo bn
mn, bn khng c th th trng g ca nn n...
299

y l mt cnh trong loi trng Nht k trong t.

By gi Bc mi vo nh ngc Tnh Ty hn
mi ba. Trc mt hy cn bn b no l ng tra, n
chiu, ci cm, con rn, nh c, chia nc..., th
lng nhng ca cnh t. Trong bng hy cn mt im
lo: cha r bn Quc Dn ng nh lm g mnh
cho tht c th c cch i ph thch hp. y vy,
m nh ln ci m trng sng r trc trung thu ny.
2. C ngi khng tha mn vi bn dch, mun xt
li ch ngha. Cng c l. Nhng ci thn ca bi th
u?
Mt sc sng bn trong, ro rc, di do, mt sc
sng ng l phi c biu hin thnh hnh ng bc
l, si tro, li phi giu kn lng l, bi hon cnh no
c cho php. Hon cnh l giam cm, tri buc, th
tiu mi s. Nhng sc sng kia v hn, bn lnh no
chu tun theo. Do vy, m ci c nh phi biu
hin thnh ci khng. Trong khng li c, c m nh
khng. Ci mnh, ci siu vit ca mt tm hn li ng
trong ci khng y.
Tinh thn ca bi th l vy. Li dch no tri li,
i xa, t khng n. Khi cn cng c th so snh i
cht.
3.1. Ngm trng. u l vy, trong t ngm
trng.
Ngi t m ung dung, phong thi trng phu y, mt
cu vn d c hi c trong Vn t Phan Chu Trinh ni
nghe cng sng:
"Thn, Du, Tut, by nhiu nm tn kh, khi
300

o cy, khi lm , gia bin trn gi bi cng

thung dung.

b np sng bnh thng, c iu bit sng phi hn,

p hn.

"ng, Hong, Ng, ba bn bc hn huyn, lc

ung ru, lc ngm th, ngoi ca ngc lm than m
khng khi".

V lun ni dung th hay hay d, vi mt vic

ngm trng trong t y cng l mt nt l. L v
trong t m vn bnh thng.

Cn o m c ung ru, c ngm th. y th

m mt cun Thi t tng thoi ca Hunh Thc Khng
n my trm bi th, cu th, cu i, cng ch
vn vn ba ln c ng n trng! Ni ng n
trng thi, v trng khng phi l i tng miu t trc
tip: mt ln l trng vi ngha trit hc: "Trng kia
khuyt li trn"; mt ln nhn trng m chnh lng
thng v mt i kh s v ly phi chng khng (v
khng i lm quan m li lo vic nc phi t): "Su
ring hi th trng rm, My ma ghen ght my nm
li trn", mt ln tr li Hu sau mi su nm, ch thy
trng trn sng Hng l cn hiu mnh: "La c Cu
Hng trng p . Tc sng qua li di mnh
mnh". Cn gi tp Th vn cch mng 1930 - 1945
ca Nh xut bn Vn hc nm 1980 dy trn 650
trang cng ch c mt bi ni chuyn ngm trng
trong t, th li chnh l bi ny ca Bc H.
T ra ci trng phu, ci ung dung trong t ngi
khc l ng vo nhng chuyn khc, ch yu l u
tranh, l nhim v, l rn luyn, st son. Ngha l
trong vng nhng tnh cm cng dn, chin s. Cha
phi l ca mt con ngi hi ha, cn i, c lm
nhim v to ln vi i, nhng cng sng bnh thng
nh mi ngi bnh thng, d gp gian nguy cng khng
299

Ngc trung v tu dic v hoa

i th lng tiu ni nhc h
Trong t khng ru cng khng hoa
Cnh p m nay kh hng h.
Theo l, trong t lm sao c th bnh thng c?
l thn t th mi ci hu nh do ch ngc quyt
nh. Trong hon cnh m i ngm trng, lm
mt cng vic an nhin, thi bnh nh vy, l c v tri.
Cng vic y xy ra nh th thng vi bn b, c hoa,
c ru. Ci th tao nh t xa l th. Tic qu by bn
hoa, ru thm chm di nguyt. Nhng y, trong
ngc lm g c? Khng ru, khng hoa, v iu ny
khng ni ra: khng c bn b. l mt thc t, v l
mt thc t khng th chi ci. Khng ru th hoa
cng c, ng ny cng chng hoa. Khng hoa
chng ln khng ru cng khng nh thc t y,
khng nh ci khng kh y, phm tc n kh
khc, chng cht g thun li ch ng ni thanh tao.
Bi th bt u bng mt ci trng khng. Ci
trng khng y do nh t m ra. t trong t ln u
cu, tip theo l khng ri cng khng l ln n ci
nh t y. N l th phm. i vi ngi chnh ngha, n
l v nhn o.
Nhng c ai ng, trong ci khng y li hm ng ci
c. Bi v cn c tri tim bit cm ci p ca ngi t.
300

Khng ru, khng hoa ? Nhng ai cm lng ta c ? M

cng bt chp. V c sao u? Ta vn c th ngm
trng sung m c p! Ai chn mt ta ngm nh
trng trong? Ai ngn lng ta xn xao trc m p?
Sp trung thu. Tri x Bc hn trong, trng hn
trn v sng. m trc rm u tin t ngy b giam
gi. Mi my ngy qua, tr ci bc mnh ban u khi
b bt gi v c, ci khng nh mnh vn l khch
t do, ch l mt xu nhng s vt lnh knh, lch
kch ng l, ng ci, ng ght ca b mt nh
giam. Bng m nay trng sng qu chng. Trong sut,
bao la, huyn o, v v. Ngay bn ca s, lng trong
bng cy. m nay rt p. Trong lng ro rc bao ni
nim. Cm lng khng u, ngi t phi tht ln:
i th lng tiu li nhc h
(Cnh p m nay kh hng h)
Tht ln li l mt cu tnh t c. Cht na th
ta ng y l cu ca chng Trng trong m trng
thao thc v ngi ngc. Bn cha Ph Cu l trng
xun, tui xun, tnh xun. y l nh giam, lng
t, nn nc. Nhng k g. Phng php sng tc truyn
thng cho php dng ci tng trng, th c g phi l ru v hoa mi ni hoa v ru, c g phi m xun,
tnh xun mi dng c lng tiu v ni nhc h. Min
ci tng trng ca hoa ru, ca m p ca bit lm
sao l cn cho th, l c tht trong lng ngi.
Vy trc cnh p m nay, trc ci p m lnh
ny (i th lng tiu), bit lm sao by gi? (ni nhc h). Mt cu hi hay mt cu than u c ngha.
N l du hiu ca mt tm trng dt do nn sinh bn
299

khon. Hn na, bi ri, xao xuyn. N m p tnh

t, n ro rc, n mun yu, mun thng thc, mun
chan ha, mun gii by, bc l. Phi i ra vi m,
phi tm mnh trong nguyt, phi vui, phi lm th.
Tm trng ngi t nh vy nhng ngi t nh nh phi
lm l. Nh nh mc cho m p m lnh,
cho trng mi trng gic. Ngha l bao nhiu dt do
trc trng trc m, trc ci p ci lnh, phi n vo
bn trong, vi vo im lng. Xa trong hon cnh bnh
thng, ngi ta cn gi n trng, nh n bng, ri
ngi ta chuc ru khuyn mi cho c n. y ch
im lng. Ngi cng nh trng: lng l.
Mt ln na, c li lp di ci khng, ci c li biu
hin ci khng. Bao nhiu sng gi nh ln xung
y b by ln trn mt mt h phng lng. Trng i
trng, trng hiu cho ngi ch!
Vy nn, cnh thng trng ch thu li trong mi mt
hnh ng khng hi khng ting, ngi quay ra ca
s nhn trng sng v trng t khe ca nhn nh
th:
Nhn hng song tin khn minh nguyt
Nguyt tng song khch khn thi gia
(Ngi ngm trng soi ngoi ca s
Trng nhm ca s ngm nh th)
C ngi khng bng lng lm vi ch ngm. Vng
cng ngm, khn cng ngm. Cho l c i, th
ngm cng cn i cht g thch th, say m bc l
ra bn ngoi, trong khi khn ch l xem, c mt th
xem, cha km sc thi tnh cm no. Tng l tun
300

theo mt tnh trng hin nhin, c khe ca th trng

lt vo, ch khng phi nhm l mt c ch ch
ng, pha t tinh nghch, lu lnh, khng hp lm.
Hm hnh l mt nt c th Bc H, nhng cht vui
y e l tan mt ci khng kh ton lng l, suy t.
M lng l, suy t mi ng.
C cho l c ch, l hnh ng i, th hng v
tng vn l th im lm lng l. Cn khn, nhn th
hon ton ch dng i mt, khng c ng c th
no khc, khng cht ting ng. i ci nhn! Bao
nhiu ni nng trong ci nhn. C ci nhn pht chc
thanh thn, giao cm vi ci p ca cuc sng yu thng. Ci nhn ca ngy i xem tranh, xem tng, thi
gian kim sng cc nhc v u tranh kh khn. Ci
nhn hoa nghe chim trn ng chuyn lao, chn tay
b xing xch. Ci nhn lc tm hn lng lc bao
nhiu gay gt, lo toan tr thnh trong veo, mt ri.
Chnh v th m ngi t tr thnh thi gia rt t
ngt cui bi. Lm g cn ngi t. Lao ngc cng
b ph nh mt cch thn tnh. M u bi th l
nh t m kt thc li l nh th. Tht ra, ngay t lc
t ra vic ngm trng, trng ra no hoa no ru mt
cch phi lgc trong cnh t l bt u ph nh
tinh thn t m khng nh tinh thn th ri. Trn kia
ni khng hoa khng ru m cn c tri tim bit cm
ci p l nh vy.
Cu th song song nhn v nguyt, song tin vi
song khch, minh nguyt vi thi gia, v c hai cng ha
tan trong mt ci nhn. Cn c g nhp nhng hn,
299

hi ha hn, cm thng hn? Ngi xng vi trng, trng

thu hiu ngi. Trng p ln v sng, ngi p ln
bi tm hn thnh th. Tm hn ngi thnh th nn
trng cng sng, trng cng sng nn con ngi cng ha
thnh th. V bn nhau, trng sng cng m th v
tm hn th cng lung linh nh sng. Hai m mt,
mt m hai. Bi tt c u gi trong mt ci nhn
lng l.
Ai hiu cho ht nhng cm xc g, nhng tnh
cm no, nhng suy ngh g, nhng t tng no
y su ci nhn y? iu chc chn l trung
tm si ng im lm y phi l mt xc cm p,
p tri, p trng, p m, v vui lng, vui tr,
vui ngi.
Cn g na trong ci giy lt chia s ra t tm
trng nhiu ng nhiu nt ca Bc by gi, th xin
ty lng ngi c th. Bi th hai mi tm ch ch
c th v ln c mt ci khung. N nh mt qun tr
Ty Ban Nha. Khch tr hy mc lng mang thc n
n. Min ng lm v qun.
Ln th ba, ta c ci si ng qua ci im lm
lng l. Ngha l trong ci khng li tm thy ci c,
ci c li biu hin bng ci khng. Bi th nht qun
ci thn ca n.
C ngi bnh bi Mt mnh ung ru di trng
(Nguyt h c chc) c cu: "Trong th c lc trng
khng li sinh c" chnh l vy.
4. Xa nay ni v trng, c bit bao li p. Trong
cuc sng lao ng trong sch, nu c nng la ma
300

du th li c trng thanh gi mt. Hnh nh nhn loi

mun dnh cho trng phn hnh phc, c m, lng mn
ca cuc i. Th nn trng n vi con ngi nh mt
bn tri m, mt v p, lm vui, lm mt, ch t
lm du bt ci chy da, r gt ca cuc i. Cao hn
mt bc, l c trng th gii khch th, khng
cho trng nhum mu sc tnh cm ca ngi, m coi
l mt v p ca t tri, dnh cho s hi ha,
cn i cao qu ca tm hn, c bng phi c trm,
c m phi c nht, c lm vic nhng c ngh ngi,
c lo toan nhng c th thi, v lun lun ch ng, tch
cc...
l trng hp Bc H. Mt con ngi t thu cn
ang lm ph bp trn tu hng ngy dy tht sm
xem mt tri mc, n nhng nm thanh nin
sng vt v, phi dng hn gch nng si ban
m, m vn thng xuyn i xem cc bo tng m
thut t Pari n Rma... con ngi y hnh thnh
trong tm hn mnh mt s hi ha, mt s cn i
cao su v tuyt diu, tuyt diu nht l ch hn
nhin, gin d.
Khng phi i chiu vi phong thi sng ca Mc,
khng cn vin tr n th Bc sau Cch mng thng
Tm. Mt tp Nht k trong t cng .
Ch ngha cng sn cho php c m mt cch c
cn c n mt cuc sng c "T chc theo quy lut
ca ci p". Con ngi trong c pht trin ton
din, cn i, hi ha. D l chiu no, c th hay
tr tu, o c hay ti nng, tm hn hay lao
ng, cng u tt p c. Cng hin ht mnh v
299

hng th chnh ng, con ngi vi x hi v con ngi

vi thin nhin, bn lm vic v vn cy, cy ba v
hp mu... khng lch bn no m kt thnh mt khi
trong sut, lin bn, khng thy du ni, ng ghp.
Ci c bng dng no cc bc v nhn cha ng
khng? C mm mng no trong truyn thng m hc
dn tc khng? Nhng Bc H l nh vy.
Cho nn, d l hon cnh trong t, Bc vn "Vui say
ai cm ta ng". Ngha l Bc vn vt ra ngoi hon
cnh y, vn ginh ly ci t do m nh ngc khng
sao gng xing c. Nh vy m ta c c bao nhiu
iu thch th, ngng m v hc tp i i:
chn treo ngc ln mui thuyn m lng vn hn hoan
vi lng xm ng c, vn lng lng vi chic
thuyn cu nh tnh nh my; chn tay mang xing
xch m tai vn rn ting chim rng, v mi vn m
hng hoa di, v y, bi th ny mt vn ngm
vn nhn, vn chuyn tr vi trng bng im lng. Hn
th. Khng c g c, m vt ln trn, bin khng thnh
c. Khng c hon cnh, khng c iu kin, nhng
vn thng trng y . y trong lng.
Ci l, ci hay ca bi th ch . Sc mnh ca
con ngi, ci p ca tm hn, ca Bc l .
Nu trng thuc phn vui, phn p, phn c m
lng mn, phn trin vng, vy ngc t c phi l bao
nhiu ci kh khn, gian kh, ci tri buc, lng tng
tiu cc trn ng i ti mt cnh trng p chng?
Trong t m ngm c trng, ng nng la ma du
m nhn c trng thanh gi mt, u ch l
mt phong thi. l mt bi hc o c, mt bi
300

hc lc quan, tin tng, mt bi hc cch mng tht

khng ng, nhng tht th v.

Ngm trng
L Bo

Vit Nam, mt phng din k tha m nt v

cng l ci ranh gii khng mt cht m h gia th xa v th nay phi chng bt u t tp Nht k bng
th ca Bc? Phong, hoa, tuyt, nguyt - nhng
ti ngm vnh, nhng cht liu mun i i vi ng thi to nn tc phm ni ting ca Ngi mt
mu xanh s sng tt ti. y l ni trn nhng nt
bao trm. Cn thc ra trong , ngi bn ng hnh
vi Ch tch H Ch Minh ch yu l trng. Mt chng
mc no c hoa (Chim ca rn ni hng bay ngt
rng... Hoa hng n, hoa hng li rng v.v...). Sau ny,
trong khng chin, khng t ln "Trng vo ca s
i th", ngha l g ca vo tm hn ca Bc...
t , trong th Ngi c c mt gii sng trng.
Trong s pht trin ca ti, Ngm trng l bi th
u tin, n nh du chng ng th nht.
M u bi th l mt s to th nh tnh hung
kch bt ng. Mt th hng ro v hnh sng sng
dng ln ngn cch gia th vi Bc. Bi v bng hoa
tm hn Ngi va h n vi trng th cnh ca nh t
ng li. cng l ci bi ri ni tm gn lin vi
mt cnh ng c bit - khng ging vi th xa. Bi
trong t, tt c mi th u thiu thn, t cm n, nc
ung. V th nu trng ging nh mt tri cm trong v299

300

n th cng l mt l ng nhin. S u i ca thin

nhin y khng p dng lut cng bng. Song,
nu th v vi mt tm hn nh th, c l no Bc nh
bt lc khoanh tay?
Trong t, khng ru cng khng hoa
Cnh p m nay kh hng h
Cc thi nhn kim c c bao gi ngm trng m
thiu c ru v hoa. Kim, Kiu lc th nguyn xe t
kt tc di "Vng trng vng vc gia tri" "Chn
h snh ging qunh tng". Khi ti hp sau ny, sau mi lm nm lu lc: "Chng trong chn gi cng ngoi
cm th" bit bao tm c:
Khi chn ru khi cuc c
Khi xem hoa n khi ch trng ln
Hon cnh ca Bc y tht oi om, tri ngc.
Mt mt, tm hn ang i ct cnh, mt mt, ci
si dy thc t ph phng (khng ru, khng hoa) nu
li. Hai cu th to ci th ging co, vt ln. Pha khch
th, ng l mt th vng vy. Nguyn bn "Ngc
trung v tu dic v hoa", ngha l mt con s khng tht s, nhn tm. Trc xc ng ca nh th, hai ch
"khng" im nhp cho hai v ca cu u nh mt
s rung chung bo ng: ht nhin liu cho tt c
nhng chuyn bay, nhng chuyn bay vo v tr d
ch vi con thuyn mng tng m thi. N khu lnh,
rn e bng gng mt l lm ca bn bc tng nh
lao cng , lnh ngt. Nu bc ht lp ngn t c l
ny i, cn tr li ci i, ci rt trin min, cha ni
n chuyn gh l, m au, cht chc - c ci cht nh
299

a v xy ra khng him. Nh vy l ci ti thiu con

ngi cn khng c, ni g n ru, n hoa!
Song, nu chu xing xch c c th ln tm
hn, ngi t c th ng yn - tr ci rt thu xng v
mui rp honh hnh "Rp b lm ngm nh xe cc,
Mui ln nghnh ngang ta my bay". Cn vi Bc, tnh
hnh khng hn th. Khng th nhm mt ch
ng ni ng yn v trng ln. Trng t, trng ngi,
trng p, trng y, trng thy chung nh mt ngi
bn qu. o le thay: ly g i bn, c cht g th
tc cng trng? Tm th ny Bc H rt ging vi
Nguyn Khuyn khi bn ng - gn nh i mt na vng
tri t n thm ng " by lu nay, bc ti nh, Tr
thi i vng, ch thi xa". Qu bn n ri nc mt
khi nhng bn tay kh gy xit cht vo nhau nh
th, nhng cnh nh tht ngt bit i bn ra sao? Tr
li cu th ca Bc, nu cu mt l lp tro lnh gi
ca bui u m th cu sau li l mt khi than
hng ang nhen nhm ln t n. Khi than m ny
khng bn bt c vo ci mi trng t dn nhit
chung quanh. V vy hai kh nng n i. Mt l
mch th tip tc nu m than kia c mt ngun
nhit lng d tha t mnh pht sng. Hai l n tt
lm nh m, nh m ti chn lao t, ni m c l
khng cn ai thc c. Nu xy ra ci iu ng bun
- m cng l l thng tnh ny, bi th khng phi v
th m khng hay. "Nghe ngi khc" - ting v khc
chng, ting m khc con, Bch C D khi qut v
t trn an:
Quanh xm cn nh th
300

Thin h cht non nhiu

Mi hay ngi ci tc
Bc u c bao nhiu?

phi "Sen vng lng ng nh gn nh xa", y th m

gia mt ngi (Bc) vi mt na khng hn l ngi
(trng) c nh t ht vo nhau. V nh th l, trong mt
khonh khc m chm, tt c thc ti, c ci i
rt, m au, c ci nh t kia tr thnh v ngha.

y, hng i ca bi th ngc hn li:

Ngi ngm trng soi ngoi ca s
Trng nhm khe ca ngm nh th
t ngt n bt ng l cnh ngm trng cha mt
ln xy ra trong th c in. p qu! Ci p trc
ht l ch: di bu tri th mng, tt c - ngi v vt
khoc trn mnh mt chic o vng vc mu
trng. C tm hn cng lp lnh. Trng va l bi cnh
va l ca ng giao ha, giao cm. Trng v ngi trong
im lng ni vi nhau rt nhiu bng mt th ngn
ng thin nhin mun thu - kiu "i din m
tm". T mt hin tng thin nhin, trng vi Bc
ha thn nh mt con ngi, mt bu bn tri m ng
i xng ngm nhn trong mt gic chim bao rt
p "By gi r mt i ta, Bit u ri na
chng l chim bao" (Truyn Kiu). V vy cnh ca
nh t mi tr nn thanh thot, mt th "Song tha
mc bng trng vo" (Nguyn Khuyn). iu bt ng
l ch: bng xc cm, tng tng. Bc thay i c
mi trng sng: b ng thnh ch ng, kh au
thnh hnh phc trn y. V cng nh Nguyn
Khuyn - trong bi th, gt ra ngoi tt c - c
"khng ru" vi "khng hoa", c "Tr thi i vng, ch
thi xa", ch cn li hai tm lng vn nguyn, hai tri
tim chn thnh cng mt nhp p "Bc n chi
y: ta vi ta". Trong th Bc, ci hnh hi trng r
rng cu to bng cht liu ngn t n hin ngha l
299

Vy, thay cho ru, cho hoa phi l mt tr lng tm

hn y p. N nn lng, n ch i. V ri n bt
gp: Trng ln! Trng bn la vo tm hn y.
Ngm trng l mt bi th c in trn cc kha
cnh ca ti, t th, c sc nn dn, lng su, n
tng. Song, gn vi hon cnh ca ngi t, bi th
c y ln mt cht vt cao su m khng mt bi
th Tng, th ng no t ti. Bi y xy ra ci
iu k l: Bc lm giu c thm cho i bng cht
thp trong th.
Bc "thi tin" - ch soi ca th xa - L Bch c
cu th ni ting v trng:
Ngi nay chng thy trng thi trc
Ngi trc, trng nay soi tng
Ngi trc, ngi nay nh nc chy
Cng xem trng sng u th y.
(Nng chn hi trng)

Cn Xun Diu:
Thu lnh cng thm nguyt t ngi
n gh nh nc, lnh, tri i.
(Nguyt cm)

Xa khc, nay khc. Cng mt thi im nhng khng

cng mt trit hc nhn sinh, cch nhn trng cng
300

khc. Mc cm, c n v bt lc v s hu hn ca
kip ngi trc ci vnh hng v v hn ca thin nhin,
L Bch mun ung cng cc ru trn y ci nh trng
m ngi xa nhn ngm bt r vo vi vnh cu,
trng tn. Cn trong th Xun Diu, ci lnh ca i,
qua ci lnh ca trng m thm vo gan rut. V th,
mi ting n ri nh mt git nc mt "n bun,
n lng, i n chm, Mi git ri tn nh l ngn".
Khng c ru, c hoa nh L Bch, Bc vn ngm
trng. Vi Xun Diu, trng xi mn, trng c n,
trng lnh, th vi Bc, n li l mt hnh ng m p,
sum vy...
Trong hon cnh t y, mi ngy l mt cn c
mng "Ngonh li hn trm ngy c mng" (n Liu
Chu) v Bc ang sng mt cuc sng khng phi
ca con ngi (Sng khc loi ngi va bn thng - Bn
thng ri), Ngm trng hn hu, t nhin m ngha
khch quan nh mt li thch thc. m sng tm hn
ny cng rng r ln trong hon cnh ti tm. N c tc
dng y li bng ti. Nm trong xu th lch s ang
lm ci vic "Bng ti m tn qut sch khng" (Gii
i sm), tc gi ca n nh mt th "chim bo bo" ca
Gcki. N gin d hn, nh cch ni ca T Hu: "Ngi
i trc nghn sng mun tuyt, Dt du dn nc
Vit Nam ta" (Ba mi nm i ta c ng). S dn
dt y khng ch l ng li m cn l mt cch
sng, cch sng ca con ngi, ngha l xng ng vi
danh hiu m Gcki t nht mt ln ngh vit
hoa hai ch y.

299

300

thng ngon

Suy ngh thm v ngha thi i

v c gi Nht k trong t
ng Thai Mai

S hoan nghnh ca bn c i vi Nht k trong

t v s lng xut bn tp sch cng vi nhng bi ni,
bi vit v tc phm trong my chc nm qua xc
nhn chiu hng nh gi ca ng o cng chng
bn c.
c tnh ca nhng cng trnh sng tc vn ngh
v i l th: mi ngi c bao gi cng c th tm
thy y nhng nt p ring bit, hp vi khu v
ca mnh. Th ri mi th h u c th lng nghe
y, c nh l bt chp s khc bit v thi gian v
khng gian, ngn vang ca mt tm hn cao p
vn lun lun sc lm cho khiu thm m ca ngi
c sng sut hn, phong ph hn. Sng tc l mt
cng trnh tng hp. Thng thc l cu chuyn c
tnh. C nhin, thu ht c tinh ty ca mt tc phm
lm ca ring mnh khng phi l n gin. Bm
cng nh ong, cng ling i ling li trn mt vn hoa,
nhng bm u c lm ra mt.
299

Du sao nh nghin cu vn hc Vit Nam c l vn

nn ch thm na ngha ca tp Ngc trung Nht
k xt v mt ngn ng th loi. D cha c ai lu tm
n mt cu hi l ra phi l cu hi u tin khi
c Nht k trong t - vic H Ch Minh vit th Nht
k bng ch Hnch khng phi bng mt th ch no
khc l c l do g? Ngu nhin cm bt theo s trng
v thi quen, hay c mt nhu cu g thi thc
y? T cu hi ny, s dn ta ti mt cch t vn
hn khng cn chung chung nh trc y: vy th
mun ni g v tp th phi chng nn tch n ra,
thm ch tch ra tng bi, bnh phm ring, hay
nn t n trong bc tranh ton cnh ca vn hc
Vit Nam trc nm 1945, hoc chi tit hn, t trong
nhng tng quan c th vi dng vn chng Vit Nam
vit bng ch hn? Ta c l do ngh rng tp Nht
k bng th ny c mt ngha thi i v c c tm
quan trng ca mt cng trnh kt thc c mt qu
trnh lch s ko di n chn, mi th k.
Do yu cu ca lch s, do vic bi dng tinh thn
ngi tr thc nc ta qua cc thi i, phn sng tc th
bng ch Hn du sao cng phi k l mt b phn
quan trng trong kho tng vn hc ch Hn Vit
Nam. y, khng ch ni v s lng m thi, tuy
rng nhng cng trnh nghin cu sau ny cng nn
ch v mt y. Cng khng nn ngh rng tt c
sng to thi ca ca cc nh khoa bng, s thn, quan
li trong lch s nc ta u l:
"Li li chu ngc, hng hng gm thu"
300

Nhng ngoi v s nhng bi "cung duy", th tc v

nhng cu giai on, ngoi cc ti liu vn dng
in c vn chng; li chi ch, ngi g trc bng,
bng trc v lp ghp nhng nim lut, lut nim
th vn cn c mt kho tng vn chng thc s th
ca ngi Vit vit bng ch Hn. Phn ny m u t
thi L - Trn vi nhng bi th "d Nho nhp Thch" i vo o Pht qua Nho hc. H l nhng ngi
sng vo nhng nm nc nh bc vo thi k c lp.
Trang s cn chp li y l kh th ho hng, tm
trng lc quan ca hng triu ngi dn ang xy
dng mt i sng mi; i sng ca nhng con ngi
t do. Cc nh tu hnh ni ting thi ny cng l
nhng ngi tch cc tham gia vo cng cuc u
tranh gi nc v dng nc. Tm hn h c bi dng trong tinh thn bt khut ca dn tc, trong np
sng phng khong yu l tng v yu thin nhin ca
o Pht v trong ch ngha thc dng ca Nho gio.
Sau , thi k cui Trn u L cn li tc phm
ca cc nh nho tng mi gm di bng nguyt
lo bo quc th. Ni lng u i i vi vic nc vic dn,
tm s ca mt v danh thn trong cnh hung "cng
thnh thn thoi" bt c d, kt tinh vo nhng
bi th c phn u ut ca Nguyn Tri. T cui th k
XV tr v sau, m mn vi L Thnh Tng, mt nh th
c th t ho lm c nhng cu th ngang vi L,
, vn th ch Hn n r vi 28 ngi sao ca Tao n
di thi Hng c. Nhng li hc khoa c nhanh
chng tim nhim vo hc thut nc nh nh mt vi
khun y c t: li hc t chng theo ngh "c
t". Ni cho cng qu c nhng nh th trong khi i
299

s Tu c th chi bt vi cc ng trng nguyn,

tin s ngi Trung Quc. Sut i Hu L, c bit di thi Hin Tng, vn th ch Hn li cng nhiu. Nhng ni n th th ngoi vn phi Hng Sn m tiu
biu l Nguyn Du v vn phi h Ng, h Phan vi t
nhiu cy bt cng cp "nh ni" ra, cng khng c
my tc phm tht s c sc cm ng trong dng
th tr tnh, trung thnh v mt t thc. Di i
Nguyn, ting tm n thi v Siu, Qut, Tng, Tuy (1)
k cng khng phi l khng c dm by phn s
thc. T c l mt ng vua hay ch. Triu nh T
c cng nhan nhn nhng bc vn thn hay ch. Nhng vn th ch Hn kh nhiu ca thi i vn i
theo li c: tn dng thng minh c ca nh vua,
ca tng "thi bnh" ca thi i, gia lc gic ngoi
xm ang gm dn ht t nc v nhn dn lun
lun sng trong tnh th khng hong, ni lon ngoi
xm. Thc ra th tr tnh, th hin thc tht s c
gi tr hi ny khng nn tm trong nhng bi c
"i th c th" in ln s sch cng khai, trong nhng
tu s dng ln vo cc dp vua n mng t tun, ng
tun, m phi c trn di co ca nhng ngi thc s
quan tm lo lng v vic dn vic nc, u
tranh v hy sinh cho t nc. iu ng ghi nh
y l th ch Hn thc s kt tinh c gi tr thi
i li xut hin kh nhiu sau nhng nm triu
nh Hu ci u hng qun xm lc. Mt th h
(

1) Vn nh Siu, Qut v tin Hn, Thi o Tng, Tuy tht thnh ng, Nguyn Vn Siu (1799 - 1872), Cao B Qut (1808 - 1855),
Tng Thin Vng (1819 - 1870) v Tuy L Vng (1820 - 1897) c
k l nhng i gia hay th di thi Minh Mng v T c.

300

thanh nin ang ln ln vo khong 10 nm cui th

k XIX. H l nhng "cu gia t ", con chu cc i
gia va lm vo cnh tht th, hay l nhng nh nho
c bi dng k cng trong ngh hc c t v ni
ting v ch ngha vn chng. H su sc cm
thy ci nhc ca ngi dn mt nc, suy ngh
nhiu v trch nhim ca ngi "tin gic". H cng
c nhiu dp c cc loi tn th nh: lch s duy
tn ca nc Nht, lch s ci lng ca Trung Quc, vn
th, kch, tiu thuyt ca cc nh i quc Anh, Php,
M, ... nht l vn th ca nhm Tn dn tng bo,
vn chng i quc Nht Bn. H tham gia vo cc
phong tro ci cch, vo cuc vn ng ci lng.
xut dng du hc nhng nm u th k XX, u
tranh trong cc "minh x", "m x", v ri cui cng b t
y hoc ang dn mnh vo cuc vn ng b
mt chun b mt cuc cch mng v trang. Vn
th cch mng ch Hn thi i ny qu tnh c
mt ni dung mi, mt kh sc mi - nhit tnh yu nc, tinh thn dn ch v phong cch mi di nh hng
ca cc nc ng phng: Nht Bn, Trung Hoa. Khu
kh ny la ca vn th tuyn truyn, nhit tm cch
mng ca nhng chin s tin tuyn, ngi bt lm ly
khng khi trn bc ng tu ngha hy sinh ca nhiu
nh ch s lm cho vn hc ch Hn c c mt
kh th cao c nh n cha tng c bao gi v cng
ghi li thi huy hong ca mt phong tro tht bi
nhng vn li nhng tia hi quang sn ln. Ri y,
ci hn th anh dng y thnh thong vn lp le
trong mt vi tc phm ca Nguyn Thng Hin, Phan
Bi Chu t nc ngoi gi v, hay t cc tp th t ca
299

cc nh ch s "bt ph Cn Ln" (2) m Hunh Thc

Khng tng ct cng ghi li (3). Nhng di ch phong
kin v chnh quyn thc dn, l mn quc
cm. c mt thi gian gn nh trong tm l thanh
nin c nc, ai c tr c trong ti mnh mt vi bi
th loi th mi ng mt trang nam t, mi c
coi l thuc lp ngi cao qu, nhng ngi c dnh dng
n "quc s" t nhiu. Nhng s i l th, ci g
kh i vo tr nh, li b cm k th lm sao thot
khi quy lut dn dn ri rng i. Ri vi thi gian,
tm l cng ngy mt thay i, ngi ta vn tm tc
trc nhng hng ch nho ca cc bc "tin tri, tin
gic" y, nhng ngi ta khng cn hiu v cm c
ni dung ca chng bao nhiu! Ngay n vic truyn
b, cng ch cn b hp li trong lp con chu cc nh
ch s; h knh cn nghe ng cha c nhp tm cc
bi th ny sau mt cu chp ming: "i s kh h"
(Vic ln xong ri).
Th ch Hn, tuy vy cng vn c sn xut in ra
trn trang giy ngy cng eo hp ca bo Nam phong.
l nhng bi t s, t tnh kh v v, hay l nhng
bi nhm hn na tn tng triu nh Hu v
mt l quan to ngi Nam, ngi Php. Lp thanh nin hi
ny li ang dc lng vo c vn th Php. Nhng
ngi cn hiu cht t ch nho trong bn h khng c
th gi c m cng chng thch th g cho
lm trc nhng bi ng lut hay c phong trn t bo
(

2) Ngha l "khng s Cn Ln". Phan Chu Trinh c cu th:

"Nam nhi h s ph Cn Ln" dch: Nam nhi vic g m s Cn
Ln.
3) Trong cc tp Thi t kho ca L Anh, Thi t tng thoi (Hunh
Thc Khng son).

300

ca Nguyn B Trc v Phm Qunh. Tn bi hi kch

ca mt Hong An Nam - vua Khi nh - bt
buc phi "ng bt" nhng khng "" ni mt vn th
no, nhn dp Ngi ng n thm mt bo tng vin
ca nc Php trong chuyn "Php du" ca ngi vo
khong 1922 m ch bt h Phm, ngi c i thp
tng, ghi li mt cch hm hnh, c th ni l ch
giu na, trn t Nam phong ca ng thu y, u
cng gp thm mt nt ma mai vo ci quang cnh
chung cc khng trng khng kn ca mt quc gia
phong kin tng c my trm nm "vn tr", tng t
th l vua cha ngi no cng snh th, cng "xut
khu thnh chng"!
Th ri, gia khng kh ho hon tn li ca b
phn vn chng khng cn my ai bit n l vn
hc ch Hn do ngi Vit Nam sng tc, bc vo thp
nin cui cng ca na u th k XX bng u li c
mt ting ni t xut khc thng, ct ln t mt
chn tri mi l! Tp Ngc trung Nht k ca H Ch
Minh - Nguyn i Quc chnh l chn tri cha bit
n y v l ngun sinh lc mi lm ti tn tr li
dng th Vit - Hn, to nn mt kt cc vin mn
t ai ng cho tin trnh mt nghn nm th ca ch
Hn Vit Nam.
Mt tp Nht k trong t bng th nhng khng phi
ca mt nh th chuyn nghip, m ca mt lnh t
cch mng. Khng phi mt nh cch mng thuc lp
ng Gii San hay ng Ngh Ng, m l mt lnh t cch
mng lp mi, tng t chn ln rt nhiu x s phng Ty. V cng khng cn mang nng dng dp
ca mt Thi t tho, mt tp Thi t tng thoi vi y
299

cc khun php, c l quen thuc trong vn th

ch Hn xa xa, y l mt tp th - Nht k kh
phng khong, gp g ghi ny, xc cm th no th
ghi nh th, trong c t nhng chuyn nh
nht, tm thng nht ca ci sinh hot nh t, nhng
chuyn khng th mt cht no nh chuyn chia nc,
gi gh, b tri cng tay, b gii i sm, phi ngi h
x, lnh ngc nh cp mt chic gy... cho n
nhng tin tc nng bng v ngn la cuc Th chin
ang lm a mu tri tim nhn loi trn mi no a
cu. Li cng c c nhng chuyn v trng, v hoa,
nhng gic m ci rng ln tri, ri nhng m thu
huyn o - ci p mun i ca nh thi s phng
ng c in.
Phi ni l mt tp th gy c trong ng o
ngi c ngi xem cng mt lc kh nhiu n tng!
Hnh nh mi truyn thng tt p ca thi ca ch Hn
u c dp hi t li y? Mt khc, li hnh nh c
mt ci g bt chp truyn thng, ph cch n to
tn, hm cha trong tp th ny? Hnh nh c khng t
t ng bch thoi v c t ng chu u - c hai loi
ny u l nhng li n ting ni vn khng my khi
c bn mng ti tao n ca "Nng th" - li c du
nhp vo y mt cch phng tng? Mt khc, li
hnh nh tp th vn li du n su m trong
tnh cm chng ta v mt phong cch ngn t rt
mc trang nh ca thi ca c in?
Hnh nh ngoi trnh t thi gian, tp th khng
cn tun th mt rng buc no khc, chu s chi
phi ca mt ch no nh trc? Mt khc li cng
300

hnh nh c tp th l mt kt cu cht ch, bi ny

mc xch vi bi n, mi bi l biu tng ngh thut c
cn nhc tnh ton nhm gip tc gi ginh thng li
tng bc trong cuc u tranh bn b nhm ra khi
nh t? v.v.. v v.v... Khng th ni quyt rng n tng
no ca ta l chnh xc hn, bi Ngc trung Nht k
qu c trong mnh n tt c nhng phng din tri
ngc nh vy. iu ng ni l mc du ngi vit
khng quan tm n hiu qu ngh thut ca
nhng g mnh vit ra, thm ch mc d lun lun
b bng bt trong bn bc vch nh ngc, tp th v
khch quan vn phn nh xu th ln lao ca thi i,
vn tip nhn hi th nng hi ca thi i trong ni
dung cng nh ngh thut. y l nhng thng ngy
ging co cng thng nht i ti quyt nh cc
din cuc chin tranh th gii. C mt nhn loi ang
rn xit, qun qui, ang vt v u tranh "thot
xc", trt b trn c th mnh nhng phn gi ci
nht, v to thi c cho nhng nhn t mi sinh
thnh. Trong cm hng su xa ca mi bi th cng
nh trong nhng li chim nghim v v tr, nhn
sinh, tp th vn khc khoi mt ni au, mt cm
thng nhn bn v cng rng ln, v c tm trng no
nc i ch cn hoi thai ca nhn loi. Bn thn
ngh thut ca tp th m ngi vit khng my dng
cng t im, cng l mt hin tng hoi thai: n
ang nh c kt li mt ci g, cng nh ang m ra
mt ci g . y chnh l ngha thi i, l sc
cha ln lao ca mi tc phm vn chng chn chnh.
299

*
*

Bt tt phi l mt nh x hi hc thm thy mi

hiu rng: khi mt nh th cm bt sng tc th bao
gi cng ngh n nh xut bn sp in tc phm,
n cng chng s c mnh v nhng bi ph bnh
di ngn sp c in ra xung quanh tp sch. C phn
chc y khng phi l s quan tm ca tp Nht
k vit bng th ny. iu kh r c ghi t bi
u ca bn nhp bng bt ch trn tp s tay:
Lo phu nguyn bt i ngm thi,
Nhn v t trung v s vi;
Liu t ngm thi tiu vnh nht,
Th ngm th i t do th.
(Khai quyn)

K cng l mt cu chuyn kh l th: c ngi

vit hn mt trm bi th v ch vit cho mnh, ch
vit mnh c ly mnh. Trong vn hc nhn
loi xa nay nhng trng hp nh vy khng phi l
nhiu lm. chnh l iu hn c nh hng quan
trng n cch nhn nhn tc phm m hnh nh lu
nay cha c my ai quan tm ng mc. Nhng cng
cha chc ch c nh vy m thi u! Cn c th
ngh rng: H Ch Minh dng vit bng ch Hn
v cng nhm vo mt s c gi ch Hn na
chng? Ngi t cn tiu khin nhng ci cn hn vn l
t do. Hn l Ngi cng mong rng ri y... bit
u y, trong bn cai t, trong bn lnh Tu ang
gii mnh i t nh lao ny n nh lao khc chng
c ly mt lo bit ch v ri do tnh hiu k cng s
300

d mi ln trang giy mnh va nguch ngoc xong?

Bit u y! Bn chng s khng bm bo ln cp
trn nhng g chng va nhn thy trn cun s tay
ca ngi t? Bit u y! Trong bn thng ti ca
chng, mt tn lao, mt tn Tri huyn cng s thc
mc mun c xem nhng bi th ca ngi t di
ng ang hng ngy lm ra? V bit u y,
nhng iu ut c c ng li thnh my vn th
ny ri s khng p tn mt nhng bn ng
quyn cp cao hn na ca Quc dn ng ang
lm ma lm gi hi ny trn t Qung Ty?
Thit tng nu ni rng tc gi cng ch i mt
lp c gi bn x v c ao rng bn chng cng c k
m mt ra gip vo vic sm tr t do cho mnh th cu gi thit c l cng khng phi l hon ton
v l.
Tp th ch Hn ny s ni g vi chng, vi ngay
c nhng k quyn th trong bn chng?
C phn chc l c nhng lo s h hng bo nhau:
Ci anh An Nam ny t ra cng bit lm th, th ng,
th lut, th t do kiu, t nhng bi nim lut
chnh t n nhng cu bch thoi ht sc gin d,
t nhng v i rt chnh, nhng cu trc t ng rt
cn xng n nhng bi m u vi 3 ch "Oa, oa,
oa", n nhng bi tht ngn "tit hu" vi hai ch
"Bt bnh". Lp "cao minh" hn na s c th ngi khen
nhng cu tr tnh rt cm ng, hay nhng cu
t thc rt chn tht khi Ngi ni n i sng trong
mt nh lao, hay khi t nh sng mt bui bnh minh
hoc l khi ch ghi li mt gic chim bao:
299

Mng kin tha long thin thng kh.

Ni n th, ngi Tu vn trng ci gi l khu
kh. t ra, nhng k hiu c t nhiu th ch Hn
cng d dng cm thy rng trc mt chng khng
phi ngi tm thng, khng phi ch l mt ngi c v
nh mt "cu cng khanh".
Nu h bit c th tp th cn c th cung cp
cho h nhng dp suy ngh v bn tnh con ngi, v
b mt ca c mt x hi; con ngi vi bn cht lng
thin ca n, vi nhng nhu cu ti thiu trong i
sng, t ming n thc ung cho n quyn t do
vn ng, quyn thng thc ci p ca thin nhin,
ca sng to m thut. Cn x hi Trung Quc hi ny
th ch l mt x hi mc rung di ch quan liu
Quc dn ng.
Con ngi m m quan nha Quc dn ng vi
chnh quyn tm b trong tay em ra hnh h vi
nhng th on ca thi Trung c, con ngi y khng
h s hi khut phc trc oai v ca chng. Ngi vn
ng thng trc mt chng v t tn cho chng bit
tt c nhng g mnh khng th chp nhn c i
vi mt chnh quyn sn sng vu oan gi ha cho ngi
khc vi cc danh t gin ip, gian t, du ch l
cu chuyn tnh nghi.
Khng! Ngi khng phi l ngi gian, m l i
biu ca mt dn tc ang hin ngang ng dy
chng bn thc dn Php, chng quc Nht! V
Ngi t chn ln t Trung Quc vi mt s mng
cao c, vi mun gp g nhng "yu nhn" ca
Trung Quc. V li y cng khng phi ch hon
300

ton l vn nghi thc ngoi giao trong thi chin

khi bn Bch Sng Hy, Tng T Vn, Tng Gii Thch
ang khm nm n tip on M ri n on
Anh. y l c mt vn chnh tr quc t. y l
cu chuyn lin quan n li ch ca Trung Quc. K
th trc mt khng phi ai khc l bn Nazi, v ri
y, nu nh Trung Quc cn c s ng h th ch
nng ta chc chn khng phi ch l nhng l c
ln m chnh l nhng l c nh, cho nn iu m
nhng "yu nhn" Trung Quc cn phi hiu ngay l
ngay t gi h cn phi tnh ton ti giai on phn
cng trong cuc chin tranh chng Nht; v cng cn
ngh n ting ni ca tt c cc nc:
Khng Nht c bay khp chu,
C to, c nh chng u nhau;
C to hn l nn c,
C nh d sao, thiu c u.
(Ngy 11 thng IX, III)

Hiu nh vy, c gi tp th m ngi vit ang

ch i y qu khng phi trc ht l nhng bn
c ngi Vit Nam m chnh l ngi Trung Quc,
chnh l nhng k c cht lng tri trong gii cm
quyn ca Trung Quc hi ny Hoa Nam. S thc l
th, nhng cng bt tt phi tic cho bn h l cha h
c tp Ngc trung Nht k ca v lnh t, ca ngi
i biu cho mt dn tc anh hng.

tnh cm bt pht t y con tim nh th, ci phn

linh hn su thm m "Gi H" mun gi vo tp
th. V cn bn Ngc trung Nht k vn l mt tp
th "hng ni", mt thi phm vit cho mnh tiu
khin ngm nga, mnh c t do i din vi
mnh trong dng suy tng, nhng lc c th m
chm vo suy tng, cng nh c bung th cm xc
trong cnh hung ca mt ngi t. Trong tim thc ca
nh th, ngun cm hng sng to ny chc mnh m
hn, nhng n khng ln t m tn ti song song cng
vi ci thc lm th "nh thc" lng tri m
cng chng bt c d ca mnh, nhng k vn lm
ui lm ic. V vi mt t cch song trng nh vy,
hn rng i tm i tng ca Ngc trung Nht k
cng nh xc nh c im ca tc phm, khng phi
l iu n gin.
Ngay y na, Ngc trung Nht k cng bo
hiu mt thnh tu mi, mt bc pht trin, so vi th
ca ch Hn trc . Trong kho tng vn hc Vit Nam
phi chng y l tc phm xng ng ng vai tr
kt thc mi chng ng lch s ca th ca ch Hn
do ngi Vit Nam vit sau thi i L - Trn, thi i
nh L, thi nh Nguyn, v thi i cc nh nho cui
th k trc u th k ny.

Du sao, c l do ngh rng, nhng g mang

m thanh "hng ngoi" trong tp Ngc trung Nht k,
tuy rt quan trng, v mt mt no c th xem l
"mc tiu hng u" na, vn khng phi l nhng
299

300

Mt ting ni hng ni:

Th gii nh t v con ngi
Kin ngh - tr tnh ca tc gi
Trn Th Bng Thanh, Nguyn Hu Chi

1. Phi ni rng tnh "hng ni" s d c nhn

nhn nh mt bn sc m nt trong Nht k trong t,
trc ht chnh l do s hi t ca nhng c im
khc thng v mt th loi ca tc phm: n va l
Nht k va l th. Xa nay, c mt ngi cm bt vit
Nht k no m inh ninh sn trong u rng mnh
vit l ct in ra - du rng nhiu sch Nht k
c in ra cho bn c thng thc khng phi mi y
m cch ngy nay d c n hng mi th k(1)? Nu
inh ninh trc v nhng trang ghi chp ca mnh l
ct c in th s hn nhin trong c trng ca
th loi lm sao cn gi c? Ni cch khc, th gii
bn trong ca ngi vit chc s khng cn h m nh
khi vit nhng trang ch ct dnh cho mt mnh
mnh. D nhin nu l Nht k bng vn xui th d
vit ch cho ring mnh c, tnh cht "chp vic"
i khi vn thao tng thi quen tc gi, v nhng
iu tc gi vit ra cng c th khng "cht nng
tm trng" bao nhiu. Ch c bit ca tp Nht k
(

1) Chng hn trng hp nh vn n Nht Bn Idmi Xikib (974 1036). Xem thm Nguyn Hu Chi, T in vn hc, T1, Nxb
KHXH, H.1983, tr. 334.

299

trong t ny l n li c vit bng th, bng nhng

bi th b ngoi l t s song ch yu l k thc
tm tnh. Bi th, tnh cht "chp vic" tuy vn cn
nhng b hn nh li trong s lng cu v ch; cn
tnh tr tnh th r rng c nhn ln, v l tr
tnh l ting ni gia nhng khong trng ca ch
v cu, l ting ni khng li cn vang mi, vang xa
sau khi li th khp li.
Nhng iu ng ni y c l cn l tnh cht
c bit ca hon cnh ra i tc phm: mt tp
th - Nht k m li vit trong t. "Mt ngy t, nghn
thu ngoi"! Dng nh c c hai ba yu t hp li lm
nn gi tr nhng cnh i t "nghn thu" y, ci
hin thc c o, ci mi trng sng tc c bit,
cng vi ci gi tr ch thc ca thi t, ca vn chng
trong tng cu ch, li cng c vi nhn vt c khi
khng hin din nhng vn l mt thc th n tng
sau nhng ngn t, l tc gi - ngi t. C th ni
yu t sau cng ny c v tr c bit, l yu t bn
th lm nn m cm, to nn s ng iu phi thng
gia ngi c v ch th sng to. Tuy nhin, hon
cnh lm th t ca H Ch Minh li c nhng c
im rt ring, khng ging vi mt tp th t no
khc. Trong hn mt nm phi sng trong nh t ca
chnh quyn Tng Gii Thch - ngi "ng minh", "ngi bn b" nh tc gi ni (Gi Nru, bi II), ng vo
mt tnh th ht sc k quc: b bt bt ng, b
mt, quanh co giu gim, khng hi cung, khng c
n, khng c ni giam gi nht nh. ng cng phi
chu ng mt tnh th y bi kch, n c phi
300

lun lun gi mnh. Cc bn t no c bit mnh l ai,

m ngay ngi dn thng Trung Quc cng khng th
tip xc, cn mi lin h vi "bn nh" th hon ton
b ct t. Trong mt hon cnh tr tru nh vy, du
c mang tm trng ca cc "thi t" kim c mun ht
bi ca Chnh kh nh mt Vn Thin Tng i Tng
cng u c ai nghe, ai hiu! ng cn c cch no
hn l lm th nh mt li c thoi, nh mt suy tng
v l i. ng vit v cnh ng, v c cy, hoa l, v
ni kh, v t tri... m thc ra cng l nhng cch
thc bc l tm trng c nhn mnh di nhiu cung
bc khc nhau - bun ru, ut c, nim tin, hy vng...
Chnh v th, vic tm hiu Nht k trong t cn
c bit ch n tin lch s, n hon cnh
c th ca qu trnh sng to - nhng iu ngi t H
Ch Minh t ni vi mnh hn l vi ngi khc, ni v ci
tm, ci ch, ci tnh ca mnh.
2. Trc ht l hin thc ni t khch c chit x
qua lng knh cm ngh ca ch th thi nhn. ang
l mt ngi t do, mt chin s u tranh chng pht
xt, l "mt on thm nc bn", th m b y vo
tnh th mt t nhn, thm ch mt Hn gian! Nh
lnh o cch mng Vit Nam hn xit i bt ng bt ng v s tro tr ca ngi i m thc cht cng
l s tro tr ca nhng ngi i din cho nh nc
Trung Hoa dn quc. H nu ngn c ng minh nhng
li "dnh ring mt li hoan nghnh" cho ngi ng
minh gn gi nht v chc chn l kin nh nht.
T s bt ng , H Ch Minh rt ra chn l: 299

ng i kh khn, con ngi nhiu khi cn ng s hn

h d. V rt ng tic, iu li khng ch l s
vic hn hu, n ph bin n mc nh thnh quy
lut:
"Thi thng chia m lnh,
V ng nc chy m!"
(Cc bo ng tin: hi hp ln hoan nghnh Uyki)

Tuy nhin, s bt ng khng lm cho H Ch Minh

chong vng n mt thng bng. ng c gng trn
tnh xem xt, phn tch mi s kin. V ngay
vo u tp th, c mt bi th bng lm ta ngc
nhin: sau my ngy b bt ph Tc Vinh, va bc
vo nh ngc huyn Tnh Ty, ng hnh nh tm
ra ci b quyt ring nhn thc ti. l mt cch
nhn "lng phn", n gip ng cng mt lc cm nhn
y s hin din ca hai th gii tri ngc: c mt
th gii no ng, rt thc, m k thc li l tm b th gii ca ngi t b y i; v c mt th gii khc,
tng chng siu thc, song li l mt hin thc mnh
lit nht - th gii yn tnh, t do t ti trong tm hn
ngi t:
Trong lao t c n t mi,
Trn tri my tnh ui my ma;
Tnh, ma, my ni bay i ht,
Cn li trong t khch t do.
(Vo nh ngc huyn Tnh
Ty)

C th ni t y tr i, trong mi cnh ng khc

nhau ca i sng t y, cch nhn "lng phn" s 300

c nh th vn dng tht uyn chuyn, v cng rt nht

qun. Nh th, bt k cnh ng no ta cng c th
c thy mt li chim nghim su sc, nh mt
nghch l v hin thc. V lun lun hai lung sng
ngc chiu - ci hin thc v ci siu thc - nh x vo
th, soi sng cho nhau, lm cho bc tranh t ngc cng
c gi tr biu tng m nt. Trong s quan st ca ngi
t phng xa H Ch Minh, ci gi bng cng l v chn
l ni nh t Trung Hoa dn quc u phi xem xt
li. Bi v hu nh mi s tri ngc v l u c th
ngang nhin tn ti y. Ci g php lut cm th
trong nh t - c quan thc thi php lut - li c thc
hin cng khai: nh bc, bt ngi v ti, bt tr em,
ph n lm con tin (Chu b trong nh lao Tn Dng;
Gia quyn ngi b bt lnh), tc ot (Cm ht thuc
l), nh cp (Lnh ngc nh cp chic gy)... Nh
t ng l phi l ni nhng con ngi ti li "ci t
quy chnh", gip h vt qua hon cnh ca mnh, thi
xu ca mnh m ly li nhn phm, tr thnh ngi lng thin th tri li y ch cn nhiu tin lm bc
l c bo tr, sng ph phn no say, cn nhng ngi
ngho, m yu, chc chn khng phi l loi nguy him
cho x hi th b i rch a y, nh p, km
kp v m m h cht lng l nh nhng chic l
rng khng ai nhm ng n (Mt ngi t c bc b
cht; Li mt ngi na). H cng nh ngi t H Ch Minh
phi chu ng bit bao lut l qui g: phi tr tin
n (Tin n), tin phng giam (Qun tr; Tin vo
nh giam), phi t lo ly mui, du, go, ci (Nh lao
Qu c; Sinh hot trong t), phi chu ng c ci
"lut rng" m ngi xa cho rng ch c ma qu mi
299

i x vi nhau nh th:
L thng t mi n,
Phi nm cnh cu tiu;
Mun ng cho ngon gic;
Anh phi tr tin nhiu.
(Qun tr)

C khi iu tri ngc vt ra khi khung cnh mt

nh t, tr thnh tnh cht tiu biu cho c x hi Trung
Hoa thi y (m tht ra cng chng ring g cho
Trung Hoa v cho thi y): quan trn tr tr, v trch
nhim, cp di ch lo xoay x kim n, mc cho mi
t nn c t do honh hnh:
Ban trng nh lao chuyn nh bc,
Gii ngi Cnh trng kim n quanh;
Chong n Huyn trng lm cng vic,
Tri t Lai Tn vn thi bnh.
(Lai Tn)

Tt c nhng vic k cc by ra trc mt nh th

c ngha g? Phi chng y khng l mt s "lng
phn" tip tc trong nhn thc ca nh th: ngay khi
phi "nhp thn" vo thc ti nh mt hin hu
khng th chi b, ng vn ln lt i tm ngha ca
ci thc v ci gi tng kha cnh khc nhau v trong
cc hnh thc tn ti khc nhau hin nhin ca n. C
khi iu rt ra l mt n ci bun, v ng thy con
ngi b y n ch phi chp nhn c nhng iu
phi l:
Ngh vic trn i k l tht,
Cm chn sau trc cng tranh nhau.
300

(Ci cm)

C khi, y l s cm nhn thm thy, y v

trit hc, v ci gii hn nc ci ca nhng khong
cch tng khng c ngha g m li l tt c:
Anh trong song st,
Em ngoi song st;
Gn nhau ch tc gang,
M cch nhau tri vc.
(V ngi bn t n thm
chng)

Ri, xui theo dng trm tng, H Ch Minh bng

nhn ra, hnh nh mi s khc nhau trn i u xut
pht t nhng khong cch v ngha i loi kiu y.
Khong cch gia ngi lng thin v ngi khng lng
thin, gia th gii trong t v th gii ngoi nh t, v
khong cch gia chnh th gii t nhn vi nhau. Ch
mt s so le rt nh thi, mt khonh khc xo ng
bt ng no y, l ci th gii vn c th khng khc
g nhau kia tr nn phn cc:
Ng th ai cng nh lng thin,
Tnh dy phn ra k d hin.

p trong nhng con ngi khng cn l ngi na. y

cng l cht "ngi" c trong nhng anh cai, anh lnh,
nhng v Ch nhim, tin sinh ny n m ngi t thng vn gp chung vo mt b, coi h nh th d. iu
cn th v hn, bng s rung cm tinh t ca mt
tm hn ngh s chn chnh, H Ch Minh pht hin
ra ci nhn t tch cc gp phn vo s hon
chuyn, to nn giy pht thn k, mi s
cch bit tng nh khng cn. y l mt ting so t
ngt ct ln - mt sc mnh k diu ca ngh thut rt ngn khong cch "nghn trng sng ni"
a mt ngi chng tr v vi ngi v ti qu hng,
ang "ln thm mt tng lu" vi bit bao mong ch
khc khoi. y cng l mt khc ca dn d, nhng
ting so, ting n lm cho bng ti m u ca mt
nh ngc pht chc nh sng bng, bin thnh... mt
"vin hn lm m thut nh":
Nh ngc Tnh Ty m mt ti,
Bng thnh nhc qun vin hn lm.
(Chiu hm)

Nh th t - chin s H Ch Minh qu nhn

th gii bng th nh sng bn trong ch khng phi
bng con mt thng thng.

(Na m)

Tt nhin, tm hn cao c ca nh cch mng H

Ch Minh khng mun v khng bao gi mun chp
nhn s phn cc ni trn. ng mun hon chuyn li
th gii sao cho cng bng hn, ng vi din mo t
nhin ban u ca n. V ng tm ra nhng tin
ca s hon chuyn: y l cht "ngi" tht s vn cn
299

3. Nhng khng phi ch b hp ci nhn trong th

gii t ngc, H Ch Minh cn bit cch cho hnh
bng ca th gii bn ngoi nh t thp thong len vo
cc trang th ca mnh. y l mt th gii hon
ton gin cch, du l cnh hay ngi th nh th cng
khng bao gi tht s c tip xc, tr nhng lc rt
300

him hoi trn ng gii i, bng qua mt ngn ni

"y mi hng v ting chim", hoc theo chn anh
lnh ngi gh bn mt "hng cho" n. Cho nn, tt c
ngi v vt trong ci th gii gin cch ny, i vi nh
th ch c ngha nh mt bc tranh thin nhin, th
ng khng hn khng km. V y l ch khc
nhau thc t, nu em so snh mi quan h thin
nhin ca cc nh th phng ng truyn thng vi
mi quan h thin nhin ca nh th t H Ch Minh.
y th nhng khi xem xt t gc rung cm ca hn
th, s rt kh nhn ra ch khc nhau. Cng nh cc thi
ho ni ting xa kia, H Ch Minh khng qun
nhng tri buc nghit ng ca mt "thn t", vn
lun lun tm thy thin nhin s du dng, rng
m, ni gi gm, giao ha mi suy t. V bt c ni
no m lc no, thin nhin vn c th bt ng xut
hin trong tm hn ng nh khng c mt th lc no
c th ngn cch, em n cht m p, vui ti, rng
r cho tm hn. Mt nh dng sm len li qua khe ca
nh giam lm sng ln trc mt tia hy vng trong lc
c nh giam cn ti mt; mt bng hng trc ca nh
ngc c lng l n ri rng, cng mang cht hng
thanh khit ca n vo thu trong ngc chia s
cng nh th - t nhn "ni bt bnh". Ngay c trn
nhng chng ng b gii, chn tay b tri cht,
m o t m, giy rch bm, th nhng ting chim
ca, nhng bng hoa ni, mt chm my, mt cnh
ng vo v gt, cnh ni non hng v... cng mang
li cho ng cm gic c c mt khu vc t do: "T do
lm thng v nhn cm". C th ni, bn cnh nhn
vt ci "ti" tr tnh, bn cnh nhng nhn vt bn t
299

v nhng anh cai, anh i, thin nhin l nhn vt

th ba trong th t ca H Ch Minh. Nhng y l
nhn vt th ba ha thn ca nhn vt th nht - ci
"ti" tr tnh ca nh th - nn cng c v tr ht sc
c bit. C khi y l cu cnh, gip nh th ph v
nhng tnh th c n khng khip, v lm cho
cnh sng ca ng thng bng hn trong mt tng tng y v tr tnh:
Trong t khng ru cng khng hoa,
Cnh p m nay kh hng h;
Ngi ngm trng soi ngoi ca s,
Trng nhm khe ca ngm nh th.
(Ngm trng)

Nhiu ngi tng nhn mnh n mi quan h

thm thit, tri m tri k gia trng v ngi qua bi
th c o ny, v iu cng l ch l. Nhng
d cha my ai xem xt k tnh cch "nhn ha" c
th ca trng m ngn ng hnh tng bi th m t:
r rng y l mt "ch Hng" tnh t nh, khng
dm i din vi nh th ni ca s, m ch dm
nhm "qua khe song"... kn o by t ni nim.
gi gm ca bi th, do , cng thit tha, su
nng hn nhiu. Bi th qu c th y ta ti nhng
lin tng xa hn, v ngm ngh mt cht, ta s cng
bng hn vi nhng tnh cm rt "ngi" ca H Ch
Minh, khng cn cm nhn hnh nh lnh t theo hng
cc oan - mt "bc thnh" qu cao c, n mc tr
nn v cm, c th d dng vt b tt c mi th
quan h ring ty chm chm hin mnh cho
300

cch mng.
C nhin, l mt ngi vn ly cch mng lm l sng
nn c khi thin nhin cng l phng tin, l gic m,
gip ngi chin s - t nhn thc hin tip cuc hnh
trnh l tng m trong lng ng khng lc no thi
nung nu, nhng cnh t y khin cho tm thi
dang d:
Phng ng mu trng chuyn sang hng,
Bng ti m tn qut sch khng...
Ngi i thi hng bng thm nng.
(Gii i sm, II)

Li c khi, thin nhin cn l si dy n nhiu

phm, bt cht xao xuyn rung ln, c kh nng nh
thc dy tt c mi k nim ca nh th v cuc
sng i thng. Mt ting chung cha xa vng, mt
ting so tr chn tru bay l lng gia chiu t, hay
mt bp than hng ang dn ln theo nhng
vng quay khng mi ca mt thiu n xay ng bui
ti, hoc na, nhng lng xm ven sng tr mt, gia
dng mt chic thuyn cu thnh thnh lt nh... Ngi
c th c th t t cho mnh cu hi: tt c
nhng bc tranh nm trong kt cu tng trng y l c
tht hay khng c tht? V cu tr li r rng vn a
ta n mt dng thc "lng phn": c ci qu c tht
v c ci dng nh l mt m vang, mt chuyn ng
c tnh cht gi tng m thi. Nhng nu nh ci c tht
ch l mt bc tranh sinh hot bnh thng, u
cng c th c, th ci gi tng li chnh l mt bc
tranh rt sng ng, mt s kt tinh hin thc n
299

cao m con mt nhn cha chan thi v ca H

Ch Minh c nn c: l ci ung dung thch
thng trong tm hn mt nh cch mng bit nm
vng quy lut ca cuc sng, bit s dng ngoi cnh
nh mt phng tin m hc gii ta mi nn
ca hon cnh i vi mnh. m hng ca bp la
mi lc mt hng thm l c ngha tng trng hay
hin thc? Nim vui "thnh thnh" ca bc chi trn
chic thuyn cu l c ngha tng trng hay hin
thc? Nhng cu hi kiu nh th b y li, khng
cn ngha g my trc nim cm hng trn vn ca
ngi c, khi c chim lnh ci th gii t do, t ti
y p trong tm hn nh th.
4. Nu vic ghi chp cc cung bc tm trng khi
n nhn nhng iu tai nghe mt thy t th gii
bn ngoi l mt mch cm hng ng k ca Nht k
trong t th cng phi ni, mt mch cm hng ng
k khc, c an quyn vo tp th, l trc tip
dnh cho cuc c thoi ni tm lu di ca chnh
nh th. l cuc u tranh thm lng m v cng
gian kh trong t tng ngi t H Ch Minh nhm vt
qua tt c mi ca i ca ch nh t. Ta bn
thng u nh th ghi chp kh u n, ho hng
na, hu nh ngy no cng c s kin thnh th. Nhng cuc sng y i ca nh t Tu Tng tht tnh c
sc tn ph gm gh! Du rng l mt chin s kin
ngh, mt ngi lun lun gi c trng thi tm l
cn phn, tnh to, c th "t phm" H Ch Minh
cng ch chu ng c c bn thng. V ch cn
300

bn thng y a thi, "Bn thng cm khng

no - Bn thng m thiu ng - bn thng o khng
thay - Bn thng khng git gi", l bin ci mt
con ngi khe mnh, bnh thng thnh mt ngi khc
hn:
Rng rng thm mt chic,
Tc bc thm my phn;
Gy en nh qu i,
Gh l mc y thn.
(Bn thng ri)

Nhn li bn thng "ti t" , tc gi tp Nht k

phi ngc nhin tht ln:
May m:
Kin tr v nhn ni,
Khng chu li mt phn;
Vt cht tuy au kh,
Khng nao nng tinh thn.
Hai ch "may m" gi trong bao nhiu ngha
v mt hnh vi tng chng gin n: gng sng nh
mt con ngi khng chu gc ng, sng v lm th tc l suy t, c vng - cho n ngy ra t. "May m" l
mt cch ni khim tn v mnh, nhng qu cng l
mt cch ni rt "ngi"! Cho nn suy t, c vng m bao
gi cng ch nh mt li t nhc nh thm ch khng
ln ting, chnh l mt cch tr li cu hi "tn ti hay
khng tn ti" ca ngi t H Ch Minh. N c th
hin bng nhiu cch: bng con ngi thc v bng
gic m, bng cm xc tr tnh v bng c n ci
tro lng.
299

Ngi anh hng nng dn Nguyn Hu Cu hi th

k XVIII, sau khi chu s phn "chim trong lng" vn
c nhng c ao p :
Bay thng cnh mun trng Tiu Hn,
Ph vng vy bn vi kim ...
H Ch Minh cng tng "m thy ci rng ln thng
gii", nhng gic m ca ng t v lng mn hn v
trc sau ng vn khng th ri b mnh t ng
chn ca mnh l ci i thc: "Tnh ra trong ngc
vn nm tr". Thm tha hn ai ht rng ch c "t
trong thc tin mi chng minh c sc mnh, tnh bn
ny ca t duy" nh li Mc ni, mt khc li cng hiu
hn ai ht v nhng ci "thng tnh" trong mi mt
con ngi m chnh mnh cng c, nh th tm
cch gi c nhng hnh nh thch ng T
khuyn khch mnh vt ln khi cnh ng, chin
thng mi o le ca cnh ng: ht go trong chic ci
gi b ch xt au n lm, nhng n tr nn trng
ngn:
Go em vo gi bao au n,
Go gi xong ri trng ta bng;
Sng trn i ngi cng vy,
Gian nan rn luyn mi thnh cng.
(Nghe ting gi go)

mt s bi khc, ng li dng hnh thc t tro,

ly li bng a c gng qun i nhng ni y
a v th cht. Gh l tm y ngi c coi l
o gm, dy tri qun quanh thnh tua ai quan v,
xing xch va nhau thnh ting nhc; v thn t cm
300

c thnh v cng khanh oai v, i c lnh h tng,

ng c lnh bng sng gc, l "khch tin" snh c vi
"tin khch trn tri"... Tuy nhin, s nhn ni gng gi
cng ch ko di c n bn thng. Bi m
nng sau bi Bn thng ri nh mt ci mc ca Ngc
trung Nht k, nh du s chuyn bin v cp
ca cm hng th. Nhng bi th lm trong hn tm
thng sau t hn v s lng, khng cn nhng li
"ni cho vui", t bng dng ngi t, v c thin nhin
cng tha vng hn. Chon ly ht mi cm hng th
gi y ch cn l tm s ca chnh tc gi. Ni
bun nh nc, nh bn ch thong hin mt ln trong
bn thng trc nh mt ting th di v li hn:
Ngy i bn tin n bn sng,
Hn bn v khi la ng".
(Nh bn)

Ni bun y tr nn mi lc cng thm da dit,

khc khoi trong nhng ngy ny:
Nm trn c quc tm hi vng,
Tin tc bn nh ba ba trng.
(Tc cnh)

Diu php "ngy di ngm ngi cho khuy" dng

nh khng cn hu hiu. S ch i tr thnh qu
nng n. Nhng cu hi cm ln, xoy vo tm tr.
Ni nghi ng day dt v tnh lng thin v lng nhn
i ca vin quan ta t khi H Ch Minh mi b bt vo
nh giam Tnh Ty by gi c khng nh. ng
khng th gi thi "trung lp" nh khi phn x hai
nhn vt gia hai thi cc "quan ta v phm nhn"
ngy y. Khng th ch thn cng l, ngi t H Ch
299

Minh phi t khng nh chn l v pha mnh:

Phm ti g y? Ta th hi,
Ti trung vi nc vi dn ?
(n Cc chnh tr chin khu
IV)

Qung Ty i khp lng oan c,

Gii n bao gi, gii ti u?
Ni bun phin bc gin c nh thm vo tng cu,
tng ch nhng trang th. Cm gic u ut nh giam
Qu Lm sut ngy m b bng ti v s vng
lng nng; ni phin mun v bn mi ngy kh
cc b gii i quanh qun: Liu Chu - Qu Lm Liu Chu; s bt rt khng yn v "tri tht v tnh",
"mt ngy hng nng chn ngy ma" v cm gic
bun n nu rut trong tit ma phn lnh lo, v.v... V
nh cao ca tm trng bc bi, bun phin y c
dn nn, chng cht li, thnh mt nt m trong bi
m thu. Tt c mi cm gic giy v, bc bi cc bi
trn, n y gn nh li c lp li trong nhng
hnh nh mang mt ngha biu tng mi (Rp b
ngang dc nh xe cc - Mui ln hung hng ta my
bay). V sau khi b ba vy, b xua ui t mi
pha, ngi t - nh th cm thy nh n ch cng
cc ca c n, n ci ngng "kh tn chi th" n ni trong mt lc khng nn c, bt ln ting
khc:
t nm trn thn v ti,
Ha l thnh th t ni ny.
Mt nm tri t ti vi bao gian nan kh cc, y
300

l ln u tin v cng l duy nht ngi c gp mt

git nc mt tr tnh, lm sng r hn din mo ci
"ti" ca tc gi. Git nc mt him hoi kh khn v,
v th cht cha sc nng ca c mt qu trnh suy
cm. Tng chng nh l git nc cui cng s lm
trn cc nc, lm v tung mi ni bt bnh. Nhng tht
l may mn, ch ngay sau , nhng trang Nht k
c ti tn li vi v rng r ca mt ngy Tri hng:
Tri m, hoa ci, cho gi nh,
Cy cao chim ht rn cnh ti;
Ngi cng vn vt u phi phi,
Ht kh l vui, vn l i.
Li th tht vui v lng ngi h hi. Bi th nh mt
kt thc c hu, mt li d bo tt p ca chnh
ngha, tin b trong cuc u tranh ginh t do, u
tranh t gii phng. V qu tht ch sau chng
na thng, "t phm" H Ch Minh c tr li t do.
Cnh chim bng c tr v vi gi, ngi lnh t c tr
li vi phong tro v vi ring nh th, ng c tr li
cuc sng i thng.
Xa nay, nhng tc phm vn hc tr thnh bt h
bao gi cng chinh phc ngi c bng chnh v p
ch thc ca n. Nht k trong t l mt tc phm
nh vy. V trong tt c mi v p, bt php v phong
cch hng ni ca tc phm l mt v p c sc
chinh phc ng k.
Nh th Trn Nhn Tng i Trn tng c mt
cu th rt m thm v vn ny:
299

Vn s, nc tri nc,
Trm nm, lng nh lng(1)
(Ln ni Bo i)

Bi l, cuc sng l mt thc th bin thin, tri

chy khng cng, nhng tm lng vi nhng ni nim
th cn mi mi, n soi ri vo tm hn ngi c v
ht ra nhng nh phn quang, lm thnh ngun m
cm cho mun i. Nht k trong t cng vy, phi ni
ci tnh iu hng vo bn trong, hng vo chnh
tm hn mnh ca tc gi lm nn sc cun ht
thm trm, dai dng ca tc phm, t trong y vt
ra nhng s tht khng cng iu, t v, nhng li
chn cht, qu gi, v c mt th nh sng bn trong
soi chiu lm cho n tht v sng hn bt k s tht
no khc; v quan trng na l n a li cho ngi c
khng phi l mt bc tranh x hi t m tng
thm sc cm phn, t co, m lm cho ngi c t
mnh chim nghim, phi vn vng suy ngh v mi
l nng su, cao thp i. S cht nng tm trng
y khng bt ta phi ngp vo nhng ci c th
qun quanh cht hp, m ngc li c gi tr lay tnh
tm thc, li trong lng ta mt ngun cm xc
trong tro v ngun nhn thc trit hc nhun nhy
m v cng su sc.

1) Ng Tt T dch, Th vn L - Trn, T 2, Q. Thng, Nxb KHXH, H.

1983, tr. 456.

300

T duy ngh thut

Trong th H Ch Minh
Trn nh S

I
C th xem Nht k trong t l tp th ch Hn
cui cng trong lch s vn hc Vit Nam, nhng t duy
ngh thut ca n ch yu li thuc mt loi khc so
vi truyn thng. Nt ni bt ca th ca c in
Trung Quc v Vit Nam l ci nhn "v tr" i vi
con ngi v cuc i. L nhng con ngi sng trong
cc quan h nhn sinh c th, nhng trong quan nim,
cc nh th li t thy h ch sng gia c cy, ni
sng, t tri. V vy, khi kh khi th i tri p
t, chc tri khuy nc; khi tht th gii by vi
nht nguyt, c cy; khi ut hn, hi tri xanh, to
ha; khi th cng, gi tm s vo kip sau. Th tr
tnh Vit Nam t th k X cho n th k XX, mc
d c nhiu bin i rt quan trng trong khuynh hng t tng, tnh cm - v cng c nhiu ti nng
ln, vt ra khi mi thng l thng thy - nhng v c
bn vn t duy trong ci m hnh y. Hi u th k,
nh th cch mng Phan Bi Chu khi vo t ni:
" khch khng nh trong bn bin - Li ngi c ti
gia nm chu", cn c Hunh Thc Khng trong Bi
ht lu bit li ht: "Trng trn tri c khi trn khi
khuyt...". Li t duy ny lm cho hin thc x hi lch
299

s c th b tru tng i, cn cc hnh nh thin nhin

cha y ngha tng trng thm thy. iu lm cho
H Ch Minh mang ct cch nh hin trit phng ng
chnh l v ng vn gi li t duy ny v th hin
c bit ni bt trong th ch Hn thi khng chin
chng thc dn Php. Trong nhiu bi th ch Hn
lm lc y, H Ch Minh l ngi lm vic nc sng gia
hoa, chim, trng, sui, tr nh, vn rau... Cch t duy
ny ng vin c s ng cm c hu tn ti hng
bao th k trong tm l ngi Vit, dng ln hnh tng
mt con ngi siu phm, ung dung, v t, ton tm
khng chin, hin thn cho non sng, ct cch v tr
tu Vit Nam.
V tr trong Nht k trong t vn mang m mu
sc truyn thng vi nhng "ph vn", "trng sn",
"chinh nhn", "thu nguyt"... Nhng v tr ny cng
mang r ni dung x hi, thi i c th, th hin
nhiu bi. ng k l bi Bui sng: "Trong ngc gi
y cn ti mt - nh hng trc mt bng soi".
Hoc bi Cnh bui sng: "Khp ni ni ni rc nh
hng - Ch bi trc lao cn bng ti - Mt tri cha ri
thu vo trong". Nh ngc c t trong mt lung
nh sng bao trm bc l r tnh cht cc b, lc
lng ca n. c ht tp th, ta thy nh ngc l
c mt x hi en ti vi nhng lut l ring l lng,
cn mt tri khng cn l ngun sng chung trong
"nht nguyt", ngun dng kh ca th gii, m l
mt mt tri vt cht vi nhng ngha tng trng mi
m. ngha tng trng ny th hin tp trung bi
Nng sm:
300

Nng sm xuyn qua ni ngc tht,

t tan khi c vi sng dy;
t tri pht chc trn sinh kh,
T phm ci ti n mt my(*)

gian ngh thut trong vn hc thi i trc.

y khng ch l cnh nng sm sinh ng trong

t m cn l c m i thay, ci to ton b cuc sng
- ci nh ngc ca con ngi - vi mt cm xc mnh m,
mt kh th khng g ngn cn c.
c kin cho rng th H Ch Minh y trng.
C l phi ni thm: th ng y nh nng sm. Nu
nh th c c nhiu nh trng th nh nng sm
y l mt hnh nh rt mi m. Th xa ch thng
ni "tch dng", "t huy", "lc nht", "nht m"... Phi
lin h vi cc bi th m di, m ti, m ma h,
Gnh nc m... ca Nguyn Khuyn, T Xng, Tn ,
T Din ng, Trn Tun Khi... mi thy ci nh nng
sm v y gn lin nh th no vi kht khao i
i v cm quan v thi i mi. Trc , trong bi Li
than vn ca b Trng Trc - Nguyn i Quc cng
mt ln dng hnh nh mt tri bui sng tng trng
cho thi i mi, chng t s nht qun trong cm
quan ca ng. iu ny cng chng t thi gian ngh
thut l s ko di ca thi gian thc ti trong tm
tng v l s tip ni, m rng gii hn vn c ca thi
(

*) Dch st nguyn vn cng d thy hn tnh cht tng trng ca

bi th:
"Nng mai xuyn xut ton cn ngc,
t sch hi m ln khi en;
Sc sng tc thi y v tr.
T nhn ai ny rng ci ln"
Nhng ch ton, sch, y, ai ny cho thy mt c m i thay
trit nh th no.

299

Mt s ngi snh th c thng c thi quen nh

gi tp th theo ti ngh vn dng thi liu truyn
thng v mc ging ca n so vi cc mu mc ca
ngi xa. Nhiu kin khc gp phn khng nh
tp th ch, bn cnh phng thc t duy ngh thut
truyn thng, n cn m ra mt ci g rt mi, gp
phn ph v nhng gii hn c sn trong thi ca tr
tnh c in.
y c nhiu kha cnh bn. Nhng iu d
thy l th Nht k trong t thin v th ti th k s,
th sinh hot hng ngy. Ai cng bit qu na tp th
vit v ci phn tn ti rt vt cht ca ngi t; bt
rn, gh l, i, cm chn, ng cnh h x, chia nc,
rng rng, mt gy, m lnh, gii i ng, trt ng,
ngi xe than, np tin n... Nu ni a cht vn xui
vo th l mt hng pht trin quan trng ca th ca
th gii th Nht k trong t qu l tp th Vit Nam
th hin hng ny mt cch c o.
Khc vi qu trnh pht trin ca th mt s nc
phng Ty, hoc Nga, t ch ngha c in, trong
th c ch Hn khng c i lp tuyt i cc
ti cao c vi cc ti sinh hot hng ngy ca nhn
dn. Nhng cc hin tng nh i rch, ht rong, n xin,
bn o, bt lnh... m cc nh th ng tnh vi
nhn dn ghi nhn nh nhng iu "s kin", ch
yu li gii hn trong phm vi cc s kin gy tnh
cm bi phn, thng thit, ai on. Nht k trong t cng
c mt s bi nh vy. Nhng ci chnh m tp th
mang li khng gin n l nhiu s thc sinh hot
300

hng ngy hn, m l mt ci nhn mi i vi cc

hin tng "vn xui" hng ngy khng gn lin vi ci
thng thit (Pathtique), mt phm tr c nhiu nh
th cch mng u th k y ln tt . Xt v
mt ny th t Nguyn Tri, th Nm Vit Nam c
con ning ning, m ng ong, b mung, lnh
mng, cy nc nc, ch vn, b nga, tm m lc
nhc... mang v m bc, thanh bn ca cuc sng
hn vi, n dt.

ting lng v ting nc ngoi. Cht chm bim,

"uymua" y dng nh ch tot ra t bn cht ca
hin tng, nhm tha mn tr tu ch khng phi
cho sng ming:

Ri n ba, bn trm nm sau H Xun Hng li

a thm nhng con c nhi, hn mi, tri mt "da
n x x mi n dy", ci qut "xp li hai bn tht vn
tha", ci chy knh "tiu sung khng nh"...,
thm nhng ting chi, ting xng h ngoa ngot. Ci
mi ca b l a ting ni "nm na mch qu", ci
nhn v ging iu dn gian vo th. Cc s vt
trong th b khng gin n l hin tng trn tc, m
cn mang mt n ring ch th b mi c. Th
Nm Nguyn Khuyn, T Xng... sau ny giu ln
vi nhiu s thc sinh hot ca thi i y, nhng c
sc ca h ch yu l ch giu, bn ct, tro lng. V
vy m nhiu bi th ca h c gi mt cch xc
ng l th "tro phng". Cht tro phng ch yu
tot ra li. Nhiu bi th tro phng dng bin php
bi bn, h nhc gy ci. Tip ni mch th sinh
hot, th s, nhng th tro phng ca Nht k trong t
li l no cng chng mc, nh nhn, hu nh khng
ch no dng ting th chm chc hay h thp
i tng, du l i tng xu xa, b i. Khng phi do
tc gi dng ch Hn, v ch Hn ca H Ch Minh
phn nhiu l ting bch thoi, khu ng, c xen c

Nu th thng c hiu l th loi giu cht tng

tng k diu nht, th nhiu bi th Nht k trong t
hu nh chng tng tng g c. Trong cc bi r rng l
c tng tng th tng tng khng bao gi che lp cc
s thc trn tri. Cm hng nh th l ni c nhiu
s thc a dng vn l chng nhn cho s tn ti v
cc quan h x hi ca con ngi. By tm ln ni ci i
trong nh t vi cc biu hin khc nhau: i ku cha,
i si nc bt ha nc mt, i bng ro go, i cn
co, i run bn bt di nh in, i v mun gi
cm, i cht ngi ny ngi khc. Bn ln ni b tri
gii i ng, tinh thn tc gi rt cao m lc no ta
cng thy Ngi b tri git cnh khuu, tri bng si
thng gai, tri bng xch st, tri theo ngc i
chn! Phng php ca tc gi l cho s vt t ni
ln bn cht ca chng. Ci gng di trong th Cao B
Qut l ci c tc gi ni n s v tnh ca ci
gng v tm trng "khng h thn" ca mt ngi t
nh mnh, tuy b a y nhng vn gi vng l sng.
Chnh cch t duy y lm cho cc s vt, d l s vt c
tnh vn xui nht, mt khi vo th th khng cn gi
cht vn xui na. Ci cm trong th H Ch Minh th

299

Ht thuc ni ny cm gt gao,
Thuc anh n tch, b vo bao;
N th ko tu tha h ht,
Anh ht, cng y, tay gh vo
(Cm ht thuc)

300

li khc, n hin ln khng phi nh mt biu tng v

mt loi ngi no y m vi tt c tnh cht vt th:

Chnh ng ni: "Ngi i thi hng bng thm nng", li

ni: "C qunh ng xa vi t nhiu".

D ta hung thn ming chc nhai,

m m h hc nut chn ngi;
Mi ngi b nut chn bn phi,
Co dui cn chn bn tri thi

Cht vn xui v cch t duy i mi h

thng th Nht k trong t, lm cho th ng khi theo
truyn thng t v mnh vi rng, vi tin... th
tin v rng y cng xut hin trong mt khung
cnh rt "vn xui". c im ny i hi phi cm
th tp th theo mt cch khc.

(Ci cm)

Gp qun cho ngho bn ng, rt d gy cm

xc th lng, cm cnh cho ngi l khch. Nhng cm
hng bi th li ngha vn c ca ci qun ngho
y, thm ch cn c cht hi hc v s gin d qu
ng y:
Bn ng np di bng lm cy,
Mt tp lu tranh: "tim ru" y;
No mn cho hoa v mui trng,
ng xa khch tm ngh ni ny
(Hng cho)

Nhiu ngi khng nh cch cm th trong th

H Ch Minh rt gin d. iu rt ng, v gin
d v s thc lun lun i i vi nhau. Nhiu kin
cng xc nhn sc mnh tinh thn ln lao ca nh th
c th ung dung thng thc thin nhin trong
nghch cm. Qu l sc mnh gn lin vi bn
lnh nhn thc s vt. Th ng th hin mt kiu tng quan cnh - tnh mi, trong tnh xy dng
trn ngha khch quan ca cnh vt, s kin, ch
khng phi theo kiu "ngi bun cnh c vui u bao
gi", cng khng phi do mt "tnh nng ng ch
quan" c bit lm tc gi lun thy c cnh vui.
299

Nhiu nh bnh lun mun tm thy "ngha

bng" quen thuc trong th H Ch Minh, trong khi
th ca ng dng nh ch mun khm ph ci ngha
en ch thc ca s vt, gii phng n khi nhng
nim c trc hay lin tng truyn thng che ph n
i. Do m khi p ci chn giy th thy n m
hn khng c chn; i xe la tuy ngi toa than nhng
rt cuc vn "tuyt" hn i b; ra khi nh lao
trnh oanh tc, nhng mi ngi khoan khoi l v c ra
khi lao! Khuynh hng ny lm cho th H Ch Minh
giu cht phn tch, th hin ch dng nhiu h t
ch nguyn nhn, so snh, i lp, nhiu th php tng phn loi tr, thm ch l nghch l, nhiu cch
ni gii hn xc nh nh kiu "C to hn l nn c C nh d sao thiu c u"; "Rt n cho than,
tuy chng my"; "n ung i khi cng tho i";
"Phn nhiu do gio dc m nn"... Nh th nh mun
i lp li vi loi th "khu kh", trong bn thn
s "xut khu" l mt s kin t n c ngha.
Nghe ting g gy, ng nhn xt: "Ngi ch mt con
g bnh thng" m sng sng gy ln cho dn chng
300

tnh gic th "Cng ngi cng khng phi l xong".

Khc hn vi th trong mt bi t: "Nht xng hng k
thin h bch". Cng vy "Ct cy s", "Ci rng rng",
"Chic gy b mt cp"... u mang nhng ngha
thng thng, biu hin mt tnh cm dung d ca H
Ch Minh i vi mi ngi, mi vt, ch khng c g l
"khu kh" c.
Nhn mnh cch t duy theo "ngha en" ca s
kin v s thc trong th Nht k trong t khng h c
ngha l lm ngho ni dung lin tng v tng trng ca
th H Ch Minh. Tnh a ngha phong ph ca cc
bi th nm ch pht hin s vt trong cc th i
lp v y mu thun, giu lin h ca bn thn
chng. V cng l mt phng din ca cht th,
nu hiu cht th trong xu hng vn ng ca t duy
thm m nhm hng ti hin i.
Nhng iu ni trn cho php khng nh rng
Nht k trong t chng nhng hay v th hin sinh
ng mt nhn cch ln, mt tinh thn cng ci, tha
thit tnh i, v c nhng tc phm snh ngang vi
nhng mu mc thi ca c in qu kh, m cn hay
v bn cnh cn c hng lot bi th th hin mt
li t duy mi, xut hin nh l nhng mu mc mi,
ng gp vo s pht trin ca t duy ngh thut Vit
Nam v lm phong ph cho vn th nhiu hng sc
chng ta.
1983
Vit nhn k nim
40 nm tp th Nht k
trong t
299

II
T duy ngh thut trong tp th Nht k trong t
ca H Ch Minh rt c o. Nhng t duy nghin cu,
ph bnh, do nhiu khi khng trnh khi nh kin,
hoc tha mn vi yu cu ngi ca lnh t mt cch
n gin, khng nhn ra nhng nt c o y.
Nhiu khi ngi ta c th H Ch Minh ch
khm ph phm cht, phong thi lnh t trong th nn
khng trnh khi suy din d di. Trong Nht k
trong t c mt s bi th ni v cng lao, ngha
ca cc s vt bnh thng nh con g, ct cy s, ci
gy, ci rng... Chng hn bi Nghe g gy:
Ngi tuy ch mt ch g thng,
Bo sng, ngy ngy ting gy vang;
Mt ting, ton dn bng tnh mng,
Cng ngi u c phi l xong
C nhiu kin bnh lun xem con g, ct cy
s, chic gy... l "hnh tng ngi cch mng gic ng
qun chng, dn li a ng", "hnh tng ngi cch
mng kin cng", "ngi bn chin u thy chung".
Hiu nh vy l t nhiu bin cc bi th thnh
mt loi th "vnh vt khu kh", c vit ra ch
ph by ch kh siu phm ca tc gi, nh th vnh
trong Hng c quc m thi tp. V d nh bi Con ch
sau y:
Ln k xun thu bit my mi,
Ca nghim thm thm mt mnh ngi.
300

m thanh nguyt di mng trng nguyt,

Ngy vng rui bu bing ngp rui.
Cn k tiu nhn no oi ming,
Cho ngi qun t chng phe ui.
Phng trong sc c ngn cn nng,
Du nhn ai lay cng chng di
(Phn Phm vt mn)

Con ch c nhn cch ha hon ton

gi gm "kh tng" vng.
Chng ti khng ph nhn mi lin h gia bi th
"vnh g" ny ca H Ch Minh vi th vnh vt
truyn thng. Song y th H Ch Minh c c
mt nt mi hn: nh th hiu s vt theo "ngha
en" ca s vt - con g y trc ht l con g.
Chnh tc gi ni r: "Ngi tuy ch mt con g thng". Bn dch th chuyn "con g" thnh "ch
g". Ting gy ca n tt cng bnh thng nh mi con
g khc, tc l hng ngy "nh thc gic ng ca
dn chng". V lm c nh vy, th "cng ngi cng
chng xong". l thc v ngha quan trng ca
cc s vt bnh thng, c th ni l tm thng. Con
g y cng nh ct cy s, ci rng, ci gy, ngha
l bt c ci g, bt c ai, h lm trn bn phn c
ch th u c cng lao, u ng c ghi nhn.
l mt t tng dn ch gin d m su sc. Sau ny
H Ch Minh s tr li t tng ny trong cu chuyn ng
ngn v chic ng h, mt ng ngn khng ch
" thng" nhng ai "thc mc" v a v cng tc
ca h, m thc s nh gi ng s vt v con ngi
theo ng chc nng x hi ca tng loi. Khng phi
299

ngu nhin H Ch Minh c bit quan tm ti

nhng ngi lm ng, ngi cp dng, ngi lm vic
"tm thng". Chnh ngi dch v tnh quy cho con
g vai tr lnh t nn dch cu "Nht thanh hon
tnh qun l mng" thnh "Mt ting ton dn bng
tnh mng". Thc ra, "qun l" ch l dn chng thi.
Nu thc tnh ton dn th u cn l con g thng! Cng chnh ci thc mun thy ng sau ct
cy s mt tm vc lnh t lm ngi dch miu t
ct cy s thnh "Mt phin nho nh - ng sng
sng bn ng". "nho nh" th lm sao cn "sng
sng" c? Trong bi th cng vit l "khng cao
cng khng thp" kia m. Thc ra "Ngt lp i o
bng", ngha l ng thng bn ng ln. iu quan
trng i vi i vi ct cy s l phi ng thng,
khng nghing lch, ch u phi l "sng sng"!
Th v nht l bi th dch Rng mt mt chic rng.
Bi dch th hin mt tm l nh kin tm thng.
khen ci g th ch ngay ci khc vi ci m mnh
khen :
Cng rn nh anh khc thi thng,
Phi u mm ta li khng xng
khen ci rng "cng rn", "kin cng" th tt ch
ci li, nn h cho n mt cu "phi u mm ta
li khng xng" rt ng ght. Thc ra tinh thn
nguyn tc u phi th: "Tnh anh cng rn li kin
cng - Khng nh ch li mm v di". Hai "anh chng"
tnh cht hon ton tri ngc nhau, v d nhin u
c hu ch ring theo thuc tnh ca chng, v u
ng qu nh nhau. Bi v rng rng hn l rt
300

au xt, nhng nu rng... li th cn sng lm sao!

Vy l thc dn ch trong t duy th ca H Ch
Minh dn n h qu l chp nhn mi khc bit
c ch, khng v ci mnh yu m ght b ci khc
bit vi n!(*)
Cng vi tm l xem vic bnh th H Ch Minh l
cng vic ngi ca lnh t nn d dng b qua nt c
o ca t duy th, c bit l th thi khng chin
chng thc dn Php lm chin khu Vit Bc ca
Ngi. Chng hn Cnh khuya l mt bi th hay lm
vo nm 1947:
Ting sui trong nh ting ht xa,
Trng lng c th, bng lng hoa,
Cnh khuya nh v ngi cha ng
Cha ng v lo ni nc nh
Nhiu nh bnh th nhn thy "ba cu trn th
hin ct cch ngh s ca Bc, cu kt th hin ct
cch cch mng ca Bc. V tng hp bn cu th
hin phong thi ung dung t ch, ci bn lnh tuyt
vi ca ngi sng lp ra ng v Nh nc ta". Hiu nh
vy hn l ng ri. Cn sai lm sao c! Nhng
nh vy l mi xem th nh l t biu hin ca mt con
ngi c th, him c, ngi c ch cn bit ng
xa m bi vng. Thc ra th tr tnh ch thc th(

*) Bi th ny trong bn in mi ca Nxb Gio dc, 1993, c dch

li cho ng hn:
"Cng rn nh anh chng km ai,
Chng nh lo li do v di,
Ngt bi cay ng tng chia s
Nay k chn my, k cui tri"
(Trn c Th dch)

299

ng ni ti nhng iu ph qut ca mi tm hn, v

iu lm cho mi tm hn tm n nhau. Th
H Ch Minh cng khng ngoi l. Bi th ny cng
nh nhiu bi th ch Hn ca H Ch Minh lm trong
thi khng chin chng Php u th hin mt phong
cch t duy c in - biu hin nim sinh th, l th
i, mt iu m ai cng c th th nghim v chia
s. Xa T ng Pha i Tng ni: "Th ly k th lm
tng, tri thng m hp o l th"(1). T Trn i Minh
trong T Minh thi thoi ni: "Th c bn cch: mt l
hng, hai l th, ba l , bn l l"(2). Ngi xa lm th
rt ch trng th. Nu trong th c tnh, cnh, l, s
th tnh c tnh th, cnh c cnh th, l c l th,
s c s th. Khng hn m gp l th, t nhin sng
ng l th, truyn thn l th, siu thot bay bng
l th, xo diu l th, v l th. Hiu c phm tr
th ny ta s hiu ci hay ca bi th. Bi th th
hin mt nim vui th cht n trong nhng ngy
bn rn, gian lao. c th H Ch Minh trong giai on
ny ta thy, hu nh lc no Ngi cng bn cng vic,
nhng Ngi khng ch lm vic say m m cn bit
sng mt cch y th v. Trong bi Cnh khuya, Ngi
ang mi lo vic nc, qun c thng thc cnh p,
th cnh p n nhc. Cnh p nhc mi bit
tri khuya m Ngi cha ng, cha ng chnh l do bo
v cho cnh p gm gc nc nh ny y. Ngi lo
lng cho cnh, cnh bo p cho Ngi, tht l th v.
(

1) Trung Quc c in m hc t in, Nxb Gio dc, Qung

Ty, 1991, tr. 185.
2) Tinh tuyn lch i thi thoi, Nxb Trung chu c tch H Nam,
1988, tr. 228.

300

Khng phi v c m bi th bt u t tn hiu m

thanh. m thanh l th tn hiu m con ngi d c
nhm mt, quay lng cng khng trn c (Con ngi
ch cn nhm mt, quay lng l trnh c tc ng
ca tn hiu nh sng!). "Ting sui trong nh ting
ht xa" l mt hnh tng m thanh tht p, ting
thin nhin biu hin ting ht con ngi. Cng vi m
thanh, con ngi bng mt v thy cnh p bng th
gic: "Trng lng c th, bng lng hoa". Tri khuya
tnh mch th m thanh v nh sng mi trong tro,
mn mt sc nt nh vy. Tht l th v khi con ngi
lm vic ti khuya, khng ngh g ti cnh, th li bt
gp c cnh p m ch nhng ai thc khuya mi
c thng thc! V khi nhn ra cnh khuya nh v th
mi cng hiu thm rng mnh thc l lo cho nc
nh ny y! Cnh v ngi khng hn m gp! Th
l th.

cu kia cng thy r hn cm nhn v l th, tnh

th ca Ngi. Nguyn bi th Khu Chun gm bn
dng:
Ch hu thin ti thng
Cnh v sn d t
C mc hng nht cn
Hi th bch vn
(Tm dch: Ch c tri trn cao
Cng khng c ni bng
Ngc mt, mt tri gn,
Nhn li, my trng bay di chn)
C bi th ni ci th c ln cao, mt cm nhn
khng gian. Bi th ca H Ch Minh ni v mt ci
th khc hn, cm nhn v thi gian.
Bi Nguyn tiu nguyn vn l:
Kim d nguyn tiu nguyt chnh vin,
Xun giang, xun thy tip xun thin.

Bi Thng sn (Ln ni) li biu hin mt ci th

khc: Ln ni chi, bt ng bt gp cnh phi hp:
Ngng u: mt tri ,
Bn sui, mt nhnh mai
Mt v p cch mng hin i: mt tri rt
gn (bn dch nh mt ch "cn"), kt hp vi v
p thanh thot, cao qu c xa: mt nhnh mai. Mt
tri gn l tri cn rt sm, mt cnh mai cng l
mai n sm, mt cm nhn ca ngi i u, tt c
u bo hiu mt ngy mi, mt ma mi, mt thi i
mi. i chiu vi bi th Thng sn ca nh th Khu
Chun (961 - 1023) i Tng m H Ch Minh mn
cu th ba "C mc hng nht cn" v thay hn ba
299

Yn ba thm x m qun s,
D bn quy lai nguyt mn thuyn
Ci th ca bi th l: cnh nguyn tiu trng sng
lng lng. Tc gi khng dng ch "sng" m c bi
th u sng ln, bi trng lm cho "Xun giang,
xun thy tip xun thin". Nhng chnh lc cnh
sng p nh th th ngi li phi tm ni kn o
(thm x) "m qun s". tng vic bn
khng c thng trng na, nhng trng nh i ngi "m v bt ngt trng ngn y thuyn" - Vng
trng nguyn tiu khng hn m vn dnh nguyn vn
cho ngi!
300

Bi Bo tip cng vn ci th nh th. Trong gic

m "trng vo ca s i th", ngi trong m tr li:
"Vic qun ang bn xin ch hm sau". Nhng chung
lu cht tnh gic thu, bo tin thng trn, vy l xong
mt vic v c th lm th, chnh l bi Bo tip ny.
tng bn vic khng lm c th, th li l lc "Bo
tip" em li ngun cm hng mi cho th, khng th
v l g?
Bi i trng th hin ci th ca ngi lm xong
vic, c th c giy pht ngh ngi ha hp vi thin
nhin:
Vic qun vic nc bn xong
Gi khuya ngon gic bn song trng nhm
Bi Cnh rng Vit Bc th hin mt thong hng
th lm tuyn:
Cnh rng Vit Bc tht l hay
Vn ht chim ku sut c ngy
Khch n th mi ng np nng
Sn v thng chn tht rng quay
Non xanh nc bic tha h do
Ru ngt ch ti mc sc say
Khng chin thnh cng ta tr li
Trng xa hc c vi xun ny
(1947)

Su cu u u k v th lm tuyn vi mt
ging iu say sa, tha thu, t do, phng tng,
khng h c mt cht g b: "th mi", "thng chn",
"tha h do", "mc sc say". l g, nu khng phi
l ci th ca ngi lm ch? Nhng l lc Trung ng
299

ra "Li ku gi nhn dp su thng khng chin ton

quc" (19/6/1947): "Chng ta phi hy sinh, chu kh
v phi gng sc. Nhng chng ta quyt hy sinh, chu
kh v gng sc 5 nm, 10 nm ph tan ci xing
xch n l 80 nm va qua, tranh ly quyn thng
nht v c lp cho mun i sp n". Chng c
g mu thun gia nim lc th lm tuyn trong bi
th v li ku gi gng sc, hy sinh, chu kh c. Bi
v ci th ng hng c th hng, nhng nn nh,
"khng chin thnh cng" ri s tr li hng trn vn,
by gi cha tht s phi lc u. Ngi khng nh
nhim v trn ht, trc ht, nhng khng v th m
kh hnh, t chi nim vui chnh ng ca con ngi.
C th ni hu nh bi th no cng c mt ci th n
lm thnh linh hn ca bi th, ci th chnh l cht
th, ci th cuc i c nng cao, chuyn thnh ci
th trong th, hay c th ni rng: mt tm hn th
y sinh th lun to ra nhng ci th lm cho cuc
sng c vui ti, nh. Trong th Ngi, ci th c
in ha quyn vi cuc sng khng chin hin i,
vi nhp khn trng hin i. V nhiu mt, ta c
th ni th H Ch Minh l mt mu mc kt hp hi
ha truyn thng v hin i. Mun hiu n ngi c
va phi am hiu hin i, li va am hiu truyn
thng mi mong trnh c nhng s cm nhn khng
thch hp.
(Bo Vn ngh, s 35 ngy 29/8/1987. Tc gi
vit li)

300

hon cnh lc by gi. Cho nn trong Nht k trong t,

bt u, Bc vit:
Ngm th ta vn khng ham,
Nhng v trong ngc bit lm chi y?...

Th bc
L nh K

Trit hc Mc l trit hc ci to th gii. Ngi mc

xt trc ht l con ngi hnh ng. Vi Bc, sng l
hot ng cch mng. Bc b bn Quc dn ng
Tng Gii Thch bt v Nht k trong t vit ra vo lc
Mt trn Vit Minh va mi thnh lp, lnh o ton
dn chun b tng khi ngha, con thuyn cch
mng ang lt sng xng vo ni u sng ngn gi.
C th ni cng vi s ph phn, chm bim ch
mc nt ca Tng Gii Thch, Nht k trong t l tm t
trong t ca mt ngi cng sn v i phi tm ngng
hot ng ng vo lc cch mng ang r sang mt
bc ngot quyt nh.
Thng thng ngi t chnh tr lm th ni ln
ci ch hay ci bt c ch ca mnh, nhn gi
n li vi i. Th Bc khng phi nh th:
Trong ngc ngi ngi nhn qu i,
Ch cao m chng ng ng chinh.
Khng th nh ai, t khuy kha vi ci ch cao
(nguyn vn: hng tm) ca mnh. Vi Bc, lm th
cng l mt cch hnh ng. Rt thc tin, ngay t
tn gi: Nht k trong t. V Nht k ny cng ch ghi
li nhng iu ni ra c li hay khng c hi trong
299

th c th hiu vic Bc lm th cha c th c tc

ng trc tip n phong tro v phi li li sau so vi
ni lo lng v trch nhim v s nghip ln lao ang
ch i Bc.
Con ngi ca nhng hnh ng quyt nh
thnh thong i qua bi th nh mt tia chp:
Tn cng, thoi th nhanh nh chp,
Chn l, ti cao t thng ngi.
Phi nhn cho rng, suy cho k,
Kin quyt, khng ngng th tn cng.
(Hc nh c)

Khng phi li th khu kh xa kia. Cng khng

phi chuyn ng Chu hay Tam Quc, m chnh l
phm cht khng th thiu c ca nhng lnh t ca
thi i. Bc b giam va lc cch mng ang chuyn
sang u tranh v trang v bi Hc nh c l ni ln
bng th nhng iu c bn ca khoa hc cch mng
Mc - Lnin v khi ngha. Cm hng bi th l cm
hng hnh ng. Bc ch ni chuyn i ng:
i ng mi bit gian lao
(i ng)

nhng phn tng tri, lch lm n trong cu th th

khng th nhm ln c. ng l ca nh cch mng lo
300

luyn, dy dn kinh nghim.

(Nh chin s)

Th Bc gin d qu, bnh thng qu, nhiu khi ta

khng sao hiu ngay v hiu ht c. Nhng ri ngh
n cuc i hot ng ca Bc, bnh sinh ca Bc,
cng c ta cng thm thm tha ci bnh d ln lao
ca cuc i y, ca tm hn, ca th ca y. Bc xc
nh nhim v ca nh th thi i:

Gi sc ta gm mi ni,
Rt nh di nhn chch cnh cy.
(Hong hn)

Cnh vt m Bc ch l nhng cnh vt ng,

trn chuyn bin tin ln, nu khng phi l kt
qu ca hot ng tch cc ca con ngi:

Nay trong th nn c thp,

Nh th cng phi bit xung phong.

Thin trng tn vn i nguyt phi,

(Trn tri m my tn mang trng bay i).

li l ho hng, dt khot v ngha th tht l v cng,

ngi lm cng tc vn ngh cng t lin h cng thy
mnh phi c gng vn ln sut i, thnh tch c
t c n u cng cha c th coi l . Ci cht
thp y l cht anh hng nh ln trong th Bc, khi d
nhn ra:

(m thu)

Chm sao a nguyt vt ln ngn.

(Gii i sm)

Ngy i, bn tin n bn sng,

Hn bn v khi la ng.
Nay gt xong, cy khp...

Trng s ua nhau ra mt trn,

Hon cu bc la rc tri xanh.

(Nh bn)

(Bun)

Th cht chng cam n l mi,

Tung bay c ngha khp trm min.
Xt mnh giam hm trong t ngc,
Cha c xng ra gia trn tin.
( Vit Nam c bin ng)

khi th gin tip trong nhng bc tranh cnh vt tht

l m , rt th v khng thiu kh th chin
u ni ti:
Sng khuya xung ta ma thu trt,
Sng sm dy nh my bin dng.

Trong Nht k trong t, Bc khng tin gi gm tt

c nhng cm ngh su kn nht ca mnh. Nhn
sinh quan cng sn ch ngha y ch c th bc
l mt cch gin tip. Cho n lng yu nc cng ch
c th ni ra mt cch d dt, phi cn nhc, phi
ct xn. Nhng t tng ngi vit khng v th m km
hin din trong tp th, trong mi bi th:
Bng nghe trong ngc so vi vu,
Khc nhc tnh qu chuyn iu su;
Mun dm quan h khn xit ni...
(Ngi bn t thi so)

Nhng ni gian kh, bc bch trong t c th hin

299

300

li t gc ca tm lng yu nc, nhng khng phi ni

yu nc nh nc thng tnh ca nhng ngi xa nc. Cn
c mng ny, nc mt ny l ca mt ngi yu nc v
i m khng lm g c cho t nc. Cng khng
phi nim u i ng qu ca nhng bc tin bi. Th
Bc vang vng nhng ni nim y, nhng cng l ca
mt ngi ang nhp lm mt vi mt thc tin cch
mng ln, to nn thc tin y:

rng gip ch cho dn tc,

Thu trc thu ny h km nhau.
Ngha l t khi b t ti, t khi tri qua sinh hot
"phi nhn loi" trong lao t Tng Gii Thch, Bc cha h
"li mt phn". V khi Bc ra t, trong bi Mi ra t, tp
leo ni kt thc tp Nht k trong t, ta li thy Bc ung
dung, v tm lng Bc trong sng vng vc nh bao
gi:

Nm trn c quc tm hi vng,

Tin tc bn nh ba ba trng.

Ni p m my, my p ni,
Lng sng gng sng, bi khng m.

(Tc cnh)

Mt canh... hai canh... li ba canh,

Trn trc, bn khon gic chng thnh.
Canh bn, canh nm va chp mt,
Sao vng nm cnh mng hn quanh.
(Khng ng c)

Bc mong ch tin tc nc nh, trn trc khng ng,

va chp mt thy sao vng hin ra, nhng tin tc
y gn lin tht da vi Bc, vi vn mnh ca T quc
v ngi sao vng y l linh hn ca cch mng, ca
dn tc, nhng cng l ngi sao ca Bc.
Con ngi mang nhng trch nhim nng n, sut
i bn ba hot ng, st rut khi b t y hay khn
trng khi lm Ch tch nc, bao gi cng t ra ung
dung t ti. Ung dung v nim lc quan cch mng
khng g lay chuyn c, v Bc ch cng v t, v
lng Bc quang minh chnh i:
Phm ti g y, ta th hi,
Ti trung vi nc, vi dn ?...
299

Bc l mt trong s nhng lnh t cch mng ln

nht ca thi i, cng l ngi kt tinh c nhng tinh
hoa tt p nht ca cha ng. ng nh c ngi nhn
xt, Bc lm ta nh n Nguyn Tri. Bn cnh , Bc
l bn ca cc dn tc b p bc, tng trc tip
chin u cho cc dn tc Phi v M la tinh, con ngi ng gp vo s thnh lp ng cng sn Php
v cho phong tro cng sn quc t hn na th k
nay, mang trong ngi dng mu rt Vit Nam, c mt
phong rt Vit Nam. Tnh dn tc i vo vn th
bng trm nghn no. Cm ngh tnh iu dn tc
l mt, nhng sc thi th v vn. Tnh dn tc c
th hin trong th ting Vit ca Bc theo mt cch
v trong th ch Hn theo mt cch khc. V dng
ting Hn v vit theo li th c truyn, cng l
thch hp v c hiu qu nht biu hin phong
cch dn tc ca Bc.
Hn th ca Bc nm trong t th chi tit. iu
rt qu, nhng ng qu hn na l ci th chung ca
tng bi th, ca c tp th, va ln lao, va gn gi,
300

bao gi cng gin d nh chn l. l ci th ca "tri

xanh, bin rng, rung ng, nc non" (T Hu), hiu
theo ci ngha va v cng va thn gn ca tri t,
bin c, sng ni. Tnh trong th ca Bc va tm
vi mi ngi, va mang ci tm ring ca mt v lnh t
khng th thay th c ca mt cuc u tranh cch
mng ang tr thnh in hnh trn qui m ton th
gii. Ta c i c li th Bc v ngm ngh, tm
nim v cuc i ca Bc. nh lm th i vi
Bc ch l vic ph. Th Bc khng ni ht ci ln ca
cuc i Bc, nht l Nht k trong t khng tin ni
ht nhng iu mun ni. Nhng cng ng quan
nim th l mt th tiu s, ct t thut, hay k mt
s liu cng nhiu tnh tit cng hay. Lm th l t
biu hin. Bt k vit v ti g, con ngi anh
cng theo anh m vo trong th, nh bng vi hnh. i
vi tc gi chuyn nghip l nh th, i vi ngi vit
khng chuyn nghip li cng nh th.
S quan trng ca chi tit trong vn hc ngh
thut l iu khng th coi thng. Nhng quan trng
hn vn l ci th chung, l ci tm ca tc phm, n
c quyt nh bi th gii quan ca nh vn, hiu theo
ngha y nht ca khi nim. C th gii quan
ln, th d vit v ti g cng khng b tt li sau
thi i, khng b hin thc b ri.

Th nc non mun dm thu c vo trong

tm mt.
(i ng)

Trong th Bc khng c ci g l ring cho mnh.

Nhng gian kh bt cng phi chu ng trong nh
t khng phi l ting ku than hay nim cm gin ca
mt ngi ch lo ring cho mnh. Ni kh ca Bc
trong t l ni kh ca nhng nn nhn ca ch Tng Gii Thch, n nm trong ci kh chung trong x
hi c Trung Quc hay Vit Nam. Tuyt i khng
th tch vic nc v "vic ring" ca Bc, thi Nht k
trong t cng th v sau cch mng cng th. Qu cam
ng bo tng ring cho Bc nhng ngy u cch
mng rt t nhin bin thnh tnh cm chung:
Hay l kh tn n ngy cam lai.
v qu ring Bc tng cho ngi, l thnh qu cch
mng ca Bc, ngha l ca ton dn:
Tng cng ch nht c:
Khng chin tt thnh cng.
Trong Nht k trong t tr i tr li hai ch t do: ni
t do, cnh t do, tri t do, ngy t do, ngi t do. T
do lm con ngi thm ln, nhng t do cng ln ln sng
sng nh c con ngi nh Bc.
Trong lao t c n t mi,
Trn tri my tnh ui my ma;
My ma, my tnh bay i ht,
Cn li trong t khch t do.

Th gii quan l ch ng, l tm nhn. Ch ng

ca th Bc l li ch ca giai cp, ca nhn dn, ca
T quc, ngha l t nhng nh cao ca thi i,
v qua ci cao p ca tm hn Bc:
Tro ln n nh cao ca dy ni,

(Vo nh lao huyn Tnh

Ty)

299

300

T liu nht thin thng cc bt,

Tng lung mn vng t do thin.

Thuyn cu r sng nh thnh thnh.

(Gia ng p thuyn i

(Xong bi, gc bt ngh ngi,

Nhm qua ca ngc ngng tri t do).

Ung Ninh)

Bc ln ngay trong tht bi:

(m khng ng)

Bc khng ni ra, nhng ta hiu ngi t do, tri t do

y l ca ch ngha cng sn. Trong thi i ngy
nay, ch c ngi cng sn mi thc s l t do v cng
ch c ch ngha cng sn mi tr li cho hai ch t
do vi tt c ngha ca n. T do ca con ngi nm
c hng i ca lch s, v gn lm mt vi qun
chng l lc lng lm nn lch s. Bc, cn l ci t do
ni ti, ci ung dung ca con ngi t ti l ch cng,
ch thin.

Thng thin hu ta anh hng

(Tri xanh c hm anh hng)
(Tic ngy gi)

Nghch phong hu tr phi bng.

(Oi om gi cn cnh chim bng).
(Tt song thp b gii i
Thin Bo)

Tuy b tnh nghi l gin ip,

M nh khanh tng v ung dung.

Con ngi nh th th c ngc t no m giam gi

c:

(i Nam Ninh)

Bc u c mun ni v mnh. Nhng s mnh ln

lao m nh b b d, ci s nghip cao c ang ch
n Bc, khin Bc khng vit khc c. V s thc l
nh th. V s thc y, nu bn Tng Gii Thch bit c, cng hay.

Thn th trong lao,

Tinh thn ngoi lao.
(Nht k trong t)

c xing xch no m tri buc ni:

Mc d b tri chn tay,
Chim ca rn ni, hng bay ngt rng.
Vui say, ai cm ta ng...

Ngi anh hng y, con i bng y, ngi khanh tng

ca thi i mi, t ngc hc m khng th xa nha
c, v hin ra trong nhng khonh khc khc nhau
nht. Khi lng theo trng:

(Trn ng di)

c cm kp no m cu thc c:

Lng theo vi vi mnh trng thu.

p thuyn thng xung huyn Ung Ninh,

Lng lng chn treo ta gio hnh.
Lng xm ven sng ng c th,
299

Khi c trng oi nhn:

Trng nhm khe ca ngm nh th.
(Ngm trng)

300

Gp tun trng sng do chi trng,

Sn nhn vi cu hi ch Hng.

khi dy dn gi sng:
Ngi i ct bc trn ng thm,

(Hi trng)

Rt mt m thu trn gi hn.

(Gii i sm)

khi chu oan c bt cng:

Mang ni oan i khp t Qung Ty.
Con ngi y ln khi c tr li t do:
Bi hi do bc Ty Phong Lnh.
(Mi ra t tp leo ni)

v khi lm Ch tch nc, trong tng gia sn xut:

Vic qun vic nc bn
Xch bng, dt tr ra vn ti rau
(Khng )

hay trong gic ng:

Gi khuya ng gic bn song trng nhm
(i trng)

Th tng Phm Vn ng vit trong H Ch tch,

hnh nh ca dn tc: "Chnh sch ch trng, con
ng chnh tr ca H Ch tch l sng ln, ni hi
ng ca nhiu sui nh sng con pht nguyn bt c
ni no v lc no. Sui chy thnh sng, nhng phi
gp sng th sui mi khi kh cn. Gp sng sui
bin thnh sng, cng theo mt hng, cng chy mt
dng, cng nhum mt mu vi tri t". Th Bc cha
chan tnh i, tnh ngi. Ngi lng nghe:

Trong th Bc, ngoi nhng ni nim thng nc

cu nc, cn c ting khc oa oa ca em b va mi ra
i, c nc mt lng trng ca ngi v n thm chng
t, c chuyn rp, rn, mui, gh l. Ch Lan Vin ni
trong th Bc c chuyn "mm, mui, tng, c", v
ta c th thm: c chuyn cm, o, go, tin, ci nc,
tm git, v sinh... Nhng khng c trng hp no v
th m Nht k trong t ri vo vn vt, tm thng,
v ng sau nhng chuyn y l mi quan tm ln
n nhng vui bun ca qun chng, l trch nhim
ni ln ting ni ca lch s i vi mt ch , mt
tnh trng x hi cn phi nhanh chng y li vo qu
kh cho nhn loi tip tc tin ln.
T tng, ch ng ca ngi vit phi rt ln, rt cao,
nhng ring t tng v ch ng cha to nn th ca
cng sn: ch "trong tp th ny, ngi ta hiu r
thm ngi cng sn l tnh"(1). Ci tnh y l lng
thit tha n vn mnh ca dn tc, ca ton nhn
loi, v gn gi trc mt l i vi nhng ngi chung
quanh, gp g chung ng hng ngy, bt k trong
hon cnh no. Tnh nhn o, tnh thng ngi
l iu su sc nht, tt p nht trong con ngi
H Ch tch".
Th tng Phm Vn ng ni:
"Khng c g c ch cho chung quanh, cho hnh

Ting sui trong nh ting ht xa,

tr chuyn vi trng thu nh vi mt ngi sng thc:

299

1) Pht biu ca T Hu, Lu Quang Thun ghi, bo Vn hc s 937,

1960.

300

phc, cho s tin b chung m khng c s quan

tm ca Bc. Con ngi m c dn tc ta hin nay v
cc th h mai sau i i bit n, con ngi nng
niu trn trng tng c ch tt p, tng c gng
ng gp ca mi ngi, mi vt".
Bc lm th v ct cy s, v ting g gy, v
chic gy, v chic rng rng. Th hi my ai ngh
n cng lao ca nhng ci , v ngh n mc l
a c vo th ca? Vit h n cho ngi ta, vic
cng thng thi, nhng ci tnh ca ngi vit khng
phi ai ai cng c c:
Ngi cng hi cng thuyn th gip nhau,
Ngha khng t chi c.

ng xa, khch tm ngh ni ny.

(Hng cho)

Bi th bun bun, v di ch c i vi ngi

ngoi t hay ngi t y u u cng l c cc,
nhng bit bao n hu v cu mang trong y. Cm
tnh ca Bc trc ht l dnh cho nhng ngi lao
ng. Gia ngi t b gii v ngi phu lm ng,
khng bit ai vt v v ng i ngi hn, nhng Bc
chng ngh n mnh:
Nga xe, hnh khch thng qua li,
Bit cm n anh c my ngi.
(Phu lm ng)

(Vit h bo co cho cc bn
trong t)

Bi Quch tin sinh ghi li vic Bc chu n ngi

khc, n nh thi, nhng ngi chu n vn c ci g
trn trng, mt s tin yu rt ln con ngi, cuc
sng.

B gii i gii li, t nh lao ny n nh lao khc,

tay chn b tri, ta thy Bc khi th lo ci lo ca
nhng ngi lao ng:
Nghe ni xun nay tri i hn,
Mi phn, thu hoch ch vi phn.
(ng Chnh)

Khi th vui ci vui ca h:

Tuyt trung tng thn tuy nhin thiu,

Th gii nhng tn gi chng nhn.

Khp chn nng dn ci hn h,

ng qu vang dy ting ca vui.

(Rt n, cho than, ca tuy chng l bao,

Nhng trn i vn c nhng ngi nh th
ny).
Lm sao qun c ci hng cho m Bc gh li
trn con ng t y:

(Cnh ngoi ng)

V ci cnh quen thuc ny nhng gia nh lao

ng, phi c ci nhn thng cm v u ym mi ghi
li c tt c ci p ca n:
Chim mi v rng tm chn ng,
Chm my tri nh gia tng khng;
C em xm ni xay ng ti

Mt tp lu tranh... "qun ru" y.

Ch c cho hoa v mui trng
299

300

Xay ht, l than rc hng

Tm gi, cm sng kng vang ri;

Khuyn anh hy gng n no bng,
Kh lm t l n lc vui.

(Chiu ti)

Th Bc ln m khng cn phi ng tr trn cc

nh ni hay phiu diu trn cc tng my. Nhng
bi th tuyn truyn c ng Bc lm thi k Mt
trn Vit Minh va mi thnh lp tht l d hiu, tht
l hp vi tnh cm v nhn thc ca ngi dn thng.
Sau khi lm Ch tch nc, nhng li chc mng, ku
gi ca Bc cng nh th. Quan h gia Bc vi cc nn
nhn trong t l quan h bnh ng, nhng chuyn
i rt, mt t do Bc k li nh l s phn chung.
Khng ch ngi thi so trong t m tt c cc t nhn
u c Bc gi l "nn hu".
Mc gm, bn t u khch qu,
Gy n trong ngc, thy tri m.
(Gh)

Bi th c tnh cht tro lng, nhng ci nhn

bnh ng ca Bc l chuyn thc. My ai trong t c
c ci thc v t do nh Bc, nhng Bc khng mun
c s phn bit:
T nhn ngng mt ngm tri t do.
Bc quan tm n nhng thong ti vui trn nt
mt h:
Trn y sinh kh trong tri t,
Tt c t nhn mt n ti.
Thng cm v n cn bit bao trong nt v v li
nhn gi ny:
Sm dy ngi ngi ua bt rn,
299

(Bui sm)

Tnh i, tnh ngi trong th Bc hn nhin,

"mnh mng bt ngt" l nh th. cng l ci c lc
quan, ci sc sng vt qua mi th thch, khng c gian
kh ngang tri no dp tt c. Nhng bt k u,
thng cm, chan ha, chia s nhng vui bun ca
qun chng, m Bc vn l Bc:
My ma, my tnh bay i ht,
Cn li trong t khch t do...
T do tin khch trn tri,
Bit chng trong ngc c ngi khch tin?
Mc rt thch cu chm ngn ny: "Ti l ngi v
khng c g thuc v con ngi i vi ti l xa l".
Nh th Maiacpxki vit v Lnin, coi l ngi gii
nht trong nhng con ngi". Khng c g lin quan
n con ngi, c ch cho i sng, cho s tin b
ca con ngi l xa l i vi Bc. V chnh l s
gn lin vi nhn dn, l quan im qun chng, l
lng yu mn cuc sng rt nhun nhuyn trong th
Bc.
Th tro phng ca Bc chim mt phn ba s
bi trong Nht k trong t, c mt s phong ph a
dng t c. iu ny c th ct ngha c. Th Bc
vn thm nhun ch ci to th gii, nn d pht
hin ra nhng mu thun ca i sng, d thy s
tro lng ca s vt. Ngi cng sn c tri tim nng
300

nhit, nhng u c th li rt tnh to v bao qut, c

tm t tng bay bng n nhng nh cao nht, nhng cng c cp mt rt tinh tng thu sut. Cuc
sng l v cng tn, ngha va rt tng hp, rt tru tng, nhng cng l khp ni, khp ch, tc l cng rt
c th v chi tit. Bc quan tm n mi vic, mi
s. Th tro phng ca Bc rt t nhin, i khi ta
khng ng l tro phng, khng phi ch v n
mang cht uymua kn o m cn v n khng b
qua v khng coi s vic g l nh nht. Hn mt
nm t, Bc lm trn mt trm bi th l nh th, v
th Nht k cng l nh th. Khng c ci tm tng
lun lun thc tnh ca ngi cng sn, khng c ci
tc phong c th v s quan tm thng xuyn n
sinh hot mi mt ca qun chng, th khng lm c nh vy.
Th Bc l mt s kt tinh, l mt s hi ha gia
lnh t v nhn dn, gia thi i v dn tc, gia
chnh tr v tnh i tnh ngi, gia cao siu v
bnh d, gia a dng v thng nht.
l th ca ca mt nh chin lc cch mng kim
mt nh th ln, ca mt ngi cng sn chn chnh
ton din.
(In trong c Nht k trong t.
Nxb Tc phm mi, 1977)

299

300

 l "cha ", n hon cnh x hi trong v ngoi

nc hm nay, vn t do, dn ch ca con ngi v
vn vn mnh gn b gia cc cng ng ngi
ang t ra si ni trn phm vi ton th gii, th
mt thi coi nh vic tm hiu t cht nhn loi
trong cc hin tng vn ha r rng l khim khuyt.

Mt biu hin ca tnh lo thc:

Cm thc nhn loi
Vn Tm

i biu ng Dng: "Nhn danh ton th loi

ngi..."
(Bin bn tc k i hi Tua 1920)

"u tin l cng vic i vi con ngi".

(Di chc - H Ch Minh)

"Ai m cun sch ny s gp mt con ngi" (Oan

Uytman) - Nhng li p dng nh ngh ra v
vit ring cho cun "Nht k trong t".
(Phlich Pita Rrighx)

1. Cm thc ngi - nhn loi l mt t cht hin

nhin trong tm linh H Ch Minh, trong Nht k trong
t ni ring. My chc nm va qua, gii nghin cu vn
hc tp trung tm hiu tnh ng, tnh giai cp, tnh
dn tc... ca cun Nht k bng th ny; iu
cn nhng cha . Tnh hnh y lin quan n mt
nhn quan thc cht c tnh siu hnh v trit hc
lch s - n gin on ha, s lc ha lch s t tng
nhn loi; v th, n dn n km hm s pht trin
ca cc khoa hc nhn vn, to iu kin thun li
cho s bnh trng bnh x hi hc dung tc. Trc y
299

Quan im x hi hc dung tc, ch ngha "l lun

khng c con ngi"... thng "k hy" cc khi nim:
"con ngi", "tnh ngi", "tnh ngi"...; trong khi cc
nh kinh in ca ch ngha Mc mc du khng
pht biu nhiu v my vn ny (do hn ch v
iu kin thi gian, do s chi phi ca chin lc
nghin cu...), nhng cc v cng khng ph nhn tnh
hin thc ca con ngi ph qut. Khi hai con gi ca
Cc Mc t cu hi: "Chm ngn a thch nht ca
cha l g?", Mc tr li bng cu chm ngn ni
ting c i La M: "Khng c g ca con ngi m ti
li coi n nh xa l i vi ti"; Mc cng tng quan
nim: "Con ngi l thc th cao nht i vi con ngi"; Enghen th mun xc nh con ngi trong mt
mi quan h bin chng: "Con ngi l ng vt c xng sng, trong y thin nhin t ti thc v mnh"
(1)
; v Lnin trong trc tc Nh nc v cch mng cng
dnh khng t dng cp hin thc mt cng ng
ngi ph qut vi "nhng quy tc n gin ca tt
c mi s chung sng gia ngi vi ngi" (2).
"Khen cho con mt tinh i" ca mt nh th nc
ngoi, gn 70 nm v trc, mi s giao vi chng tr
(

1), (2) Dn theo Trn c Tho, Vn con ngi v ch ngha "L

lun khng c con ngi", Nxb thnh ph H Ch Minh, 1988.

300

tui cch mng Nguyn i Quc, xip Mandenxtam

(Ossib Manzelstam) pht biu: "T Nguyn i Quc
ta ra mt th vn ha, khng phi vn ha chu u,
m c l l nn vn ha tng lai". Th "vn ha tng
lai" tng ha (v khng phi ca ring "chu u") y
hn c ci ngun tnh ngi ph qut. Cng do iu
kin thi gian v s nh hng trc tc... Nguyn i
Quc - H Ch Minh t c dp lp ngn v tnh ngi
ph qut y; bn tnh H Ch Minh li khng ch
trng vic lp ngn; ng l nh trit hc v ngn: bit
bao iu lp ngn ch l phng tin ca cu cnh
lp c v lp cng: "... Lm sao cho nc ta c hon
ton c lp, dn ta c hon ton t do, ng bo
ta ai cng c cm n o mc, ai cng c hc hnh"
(1946). Bi vy, chng ta thng ch c th nhn ra
bng dng nhng iu lp ngn v tnh ngi - nhn
loi ca Ngi mt cch gin tip qua nhn cch, phong
ng nhn x th, v qua nhng trang tuyn
truyn, ng vin nng tnh cht hng ngoi, cng
nh nhng dng tm tnh hn nhin v hng ni. Nht
k trong t, sng tc vn chng ch yu ca H Ch
Minh, mt cun nht k ch thc - do cng l thi
phm hng ni nht, ng thi cng rt hn nhin v
"lo thc": vit m nh ("Ha l thnh th t ni
ny" - m nng) v vit cng m qun ("Ngy di
ngm ngi cho khuy" - M u tp Nht k) - s lm
tng minh thm mt t cht ng trn trng nhn
vt vn ha ln ny.
2. Khng gian ngh thut trong Nht k trong t
299

ch yu l x hi - mt khng gian x hi c bit

song li kh ph bin trong vn hc cch mng: chn
ngc t vi hnh tng ngi chin s cch mng thng
xuyn phi n thng c m chng chi vi hon
cnh c nghit him nguy... - nhng trong khng gian
ngh thut Nht k trong t li hin r mt nt c
th: trn y hnh nh thin nhin v tr. im li hn
mt trm bi th, ta thy xut hin cng gn c trm
lt nhng cnh tr, vt th t nhin: rng, ni, ni cao,
ni, sng, sng su, my, khi, m, sng c,
gi nh, gi mnh; trng, nh trng p, nh trng lnh,
hoa, hoa hm tiu, hoa hng, hng thm ca hoa; ma,
ma phn tit thanh minh, nng sm, nh sng, mt
tri, hi m v tr; sao, sao Bc u; cy, ngn cy,
cnh cao, khm chui; chim, chim bng, chim ua ht,
ting cn trng ban m, bu tri, cnh ma xun,
cnh ma thu, bnh minh, hong hn, v.v... Tuyt i
a s nhng hnh nh thin nhin v tr y khng
phi hin ra di nhn quan "ph phn", bi vy theo quy
lut "ngi bun cnh c vui u bao gi": nhn
thy trc mt trn y thanh sc hnh th thin
nhin v tr th cng l trn y thin nhin v tr
trong ci lng - c cng "di tn" mi d bt c nhau,
c "duyn" (ch nh Pht) th mi "nng tng ng"
nhn ra nhau nu khng th s xy ra ni ru lng
"i din bt tng phng".
Khng nhng "tiu v tr" ch th Nht k trong t
nhn ra thin nhin v tr nh mt biu hin ca php
bin chng "thin nhin t ti thc v mnh" m
"tiu v tr" ny cn nh ha ng vi v (khng gian)
300

v tr (thi gian). V d: ca nh t trong thc t lun

lun ng, nhng v "tinh thn ngoi lao" nn tm
thc nh th thng xuyn bt buc ca ngc t phi
m rng (tng t th gii quan xa quyt nh cc
hnh tng "song tha", "ca st" xut hin ph bin
trong th c) (1) thi nhn c "i din m
tm" thn thit cng Tri Cha t M. Tiu biu
nhng ln hai bn ngm ngha nhau (Ngm trng),
a n nhau (Gii i sm), an i nhau (Trn ng),
mi nhau i du ngon (Bui tra)... v c bit l
nhng ln nh th - chin s b kit sc trong cnh t
y th c thin nhin tip liu sinh lc v tr: "t
tri pht chc trn sinh kh - T phm ci ti n mt
my" (Nng sm); "Hi m bao la trm v tr - Ngi i
thi hng bng thm nng" (Gii i sm).
V tht l lng hn na, trong Nht k trong t, ngi
chin s cng sn, nh t tng duy vt bin chng
hng u ca Vit Nam cn "rt gin d, lo thc"
(Phm Vn ng) m hn nhin bc l phng php
nhn thc ng ha quy lut x hi vi quy lut t
nhin. Thm ch c th ni: nh th nh quan nim
quy lut t nhin din bin l din, m quy lut x hi
din bin l im ca mt "chng trnh" v tr ph
qut: "S vt vn xoay nh sn - Ht ma l nng
hng ln thi [...] Ht kh l vui vn l i" (Tri
hng); "Khuyn anh hy gng n no bng - B cc ri ra
t thi lai" (Bui sm)...

nhn loi; nht l ngi ng phng trc cm n tn

xng ty chn l: "Thin a vn vt nht th", v
vy m: "Thin nhn tng d". Thc ra, thng nht
ha x hi vi t nhin, quy ng nhn sinh vi thin l,
iu khng ch xut hin trong t duy phng
ng; m cc khoa sinh thi hc hin i (sinh thi kh tng hc; sinh - nht x hc...) cng quan nim loi
ngi l mt b phn ca sinh quyn, nhng l b phn
pht trin v cht t n "tr quyn" v ni
chung l mt thnh t hu c ca Tn ti v thy v
chung; "c con ngi ln vi sinh vt, khng ch l sinh
vt tri t, m cn l nhng sinh vt v tr, ton b
sinh lc ca mnh, tt c cc phn t ca cc vt th
ca mnh u gn lin vi v tr, vi cc tia, cc
dng, cc trng v tr" (A.N. Trigiepxki (A.N. Trijevski) Ting vng t tri t ca nhng cn bo mt tri);
hoc pht biu theo A.I. Ghecxen (A.I. Herzen) t th
k trc: "Lch s loi ngi v lch s tri t l hai chng ca cng mt cun tiu thuyt, hai giai on ca
cng mt qu trnh. Gia t nhin v x hi khng c
h ngn cch, x hi l mt b phn ca t nhin - mt
chnh th rng ln hn x hi". Cho nn: "Ting ni
ca thin nhin c khi lm mm du nhng tri tim
hung bo ca chng ta" (Rutx)... Nh vy, kt hp quan
im ng - Ty: "Thin a vn vt nht th" l bi
Thin a - theo nhng l thuyt hin i v ngun
gc v tr - hnh thnh t mt "V n ln" hoc do

Nhng phn x cm thc thin nhin v tr trn,

suy cho cng, chnh l mt biu hin ca tnh ngi (

1) Xem Trn nh S, Thi php th T Hu, Nxb Tc phm mi, H

Ni, 1987.

299

300

"S rt gn b sng" nh l thuyt mi y ca nh

vt l hc thin ti Xtphen Haoking (Stephen
Hawking) - "Galil (Galileo Galilei) ca th k XX". Do
nhn thc v tr nh mt khi thng nht: "Thi cc
sinh lng nghi, lng nghi sinh t tng, t tng sinh bt
qui" (Kinh dch); "o sinh nht, nht sinh nh, nh
sinh tam, tam sinh vn vt" (o c kinh), do :
ton th sinh t mt m (Huyn tn, T mu)...; cho
nn ngi phng ng sng giu tnh cm thng
cho tm v tr m mnh vo Qu hng ln, ht th
sinh lc v tr, nh tr s sinh tm n bu sa m,
nh nhn vt thn thoi Hy Lp n ch c kh nng thu
li sc mnh bt kh chin thng ca mnh khi c
tip xc vi M t.

h tr hu hiu cho ngi vi ngi sng tng thm tnh

hu i. Nht k trong t ca H Ch Minh vi nhng
cm thc thin nhin v tr m thm tha - phn
x ca ngi trc To ha - theo quy lut y, c kh nng
gp phn nhc li my trang "nhn loi ph" cho
nhn dn ton cu ngy hm nay ang ao c c
i thoi thn tnh ch khng mun t st tp th di
hng vn u n ht nhn.

Lin h n th tr tnh ca H Ch Minh thi

khng chin chng Php, ta thy trong nhng bi th
y cng trn y cnh sc thin nhin v tr (Cnh
rng Vit Bc, Cnh khuya, Nguyn tiu, Bo tip,
Tng Bi cng, Thu d, i nguyt, ng sn...). c
im thi t ny tuy gn lin vi tinh thn dn tc,
song mt phn khng phi khng c quan h huyt
mch vi tnh ngi - nhn loi "truyn thng" Nht k
trong t.

Tri xanh n Ngi cu nc v,

au lng chng sinh trn ng m;
Xa nay him bc lo anh kit,
Chic l thu bay: tri (1).

Con ngi l con ngi giai cp, dn tc, chng tc...

nhng con ngi cn l con ngi nhn loi c quan h
"ng hng" thm ch "ng bo" (lch s giai cp
mi mc my nghn nm, cn lch s nhn loi th
hng triu nm). Xa nay, nhng sng to ngh
thut u m ca loi ngi trng tn theo nm thng
khng khi no li thiu tnh ngi v tnh nhn loi, n
299

Trn th gii, c l ngi ngh s cm nhn su sc

nht mi quan h huyt mch gia tc gi Nht k
trong t vi thin nhin v tr l thi nhn - cao tng
Nht Bn Rik nisi vi nhng vn th tng nh Ch
tch H Ch Minh sau khi ng mt, trong bi Tri xanh
n Ngi v:

"Tri xanh n Ngi v" l V tr n Ngi v,

"Chic l thu bay" l Thin nhin a Ngi i.
Tr ln l tm hiu nhng cm thc thin nhin v
tr biu th tnh ngi ph qut - tt nhin t cht ny
mt lnh t cch mng Vit Nam kit xut th k XX
khng th khng c quan h t nhiu i vi sinh lc
k diu ca mt dn tc tng chin thng m mu
ng ha ca ngoi bang; cng nh i vi sinh lc
mnh lit ca cc lc lng sn xut tch cc ang
m nhim mt trng trch lch s. Sau y l my
(

1) Trn Duy Vn dch. In trong tp th Tn ngi l c mt nim

th, Nxb Thanh nin, H., 1974.

300

suy ngh v nhng cm thc x hi mang tnh ngi nhn loi trong tp Nht k bng th.
3. H Ch Minh tng s dng tiu ch "tnh ngi" nh gi tc phm ngh thut. Xem Trin lm
ngh thut to hnh nm 1963, Ngi nhn xt: "Cc
ch lm vic tt y. Tranh tng th l c tnh ngi"
(1)
. Tic thay my chc nm qua khng t nh nghin
cu vn ha li king k ci khi nim "tnh ngi",
"tnh ngi"... m "t kim duyt" b mt a bn
nghin cu. Nguyn bn ch Hn Ngc trung Nht k
vn c 133 bi, th nhng bn dch Nht k trong t c cng b ln th nht (1960) vng mt 20 bi; bn
dch c b sung xut bn 1983 c thm 13 bi; nh
vy vn cn 7 bi na cha c ra mt. L do no
khin nm 1960 cha xut hin 20 bi? Theo Li ni
u bn in 1983, l do: "Trc y cha c iu
kin". C th l iu kin chnh tr i vi mt vi
bi, cng c th l iu kin "kh dch" i vi mt
vi bi khc; nhng nhng ai c dp quan tm n
ton b 20 bi th khng c mt trong ln in u
tin (1960) hn u nhn ra rng: ni dung rt nhiu
bi khng cng b u m cm thc ngi, c
bit l cha ng tnh cm bit n chn thnh i
vi bt c ai nhn ngha trn i gp phn gii
nguy, cu nn tc gi Nht k trong t: S trng Long
An h Lu, c u i, Khoa trng h Ng, Khoa vin h
Hong, Khoa vin h Trn ti thm, Ch nhim h Hu
n tng mt b sch, Kt lun.
(

1) Trn Vn Cn, c v v nn tng Bc. In trong Bc H vi vn

ngh s, Nxb Tc phm mi, H., 1985.

299

Trc y khong 30 nm, mt thi im chnh

tr nht nh, c th ni H Ch Minh cha mun cho
ph bin mt s bi th trong Nht k trong t; nhng
chng ta kh m ngh rng chnh ng gt ra ngoi
tp th k s nhng thng ngy "c mng" (Hi c
bch d thin c mng - o Liu Chu) hu ht nhng
bi th lu nim tn tui nhng n nhn "trong
tuyt cho than" (tuyt trung tng thn - Quch tin
sinh) lm cho qung i t y c lc "Nh nng bng
ln gia gi sng" (Gi tng ng hn ng non thin Ng khoa trng, Hong khoa vin) khin: "Cm kch
lng ta ni chng nn" (Ng tm cm kch bt thng
ngn - Mng u i)... Nh chng ta r: H Ch Minh
l ngi sng giu lng nh n. Phong cch i nhn
x th y th hin thi v vn n cn trong ma
xun 1960 i vi ng b lut s Ldbai (Loseby) ni
ting (nhng ngi cu Nguyn i Quc thot him
t nh t Hng Kng - 1933) cng nh i vi ngi bn c
m la thng dn vn l thy th tng sng Pari,
nm 1946 c ng ng Ngh (Hi Phng)... o l y
cng bc l trong Di chc (phn b sung, thng
5/1968) - khi ni ti k hoch hu chin, H Ch Minh
c bit nhn mnh chnh sch i ng i vi
nhng ngi dn T quc ghi cng: lit s, cn b,
binh s, dn qun, du kch, thanh nin xung phong,
cha m, v con thng binh lit s, nng dn... Do ,
gi y tm hiu cm thc ngi - nhn loi ca tp
th, chnh l b sung cho nhng trang nghin cu
cn c phn dang d.
4. Gii tm l hc x hi cho rng con ngi tui
300

nhi ng cha c tnh giai cp (mt thut ng vi hm

ngha c xc nh ca ch ngha Mc); dn dn
sang tui trng thnh, tm l giai cp xut hin, nhng tm l u th - tin giai cp vn tn ti nh mt "bn
cht hng hai" ca con ngi - "bn cht hng mt" l
bn cht giai cp. Ci "bn cht hng hai" thng nht
loi ngi to nn b phn tnh ngi ph qut c
ngun gc t thi "th u" cha phn chia giai cp
trong lch s nhn loi. Mc nh gi thi k y "vi
tt c tnh ngy th v gin d ca n, ch th tc
qu l mt t chc tt p bit bao..." (1). phng
ng, giai on lch s xa xi c l tng ha
thnh ci thi Nghiu Thun "i ng" cha chan hnh
phc. Hn khng sai lm khi quan nim rng: trong
ng c u tranh cch mng hin i vn tn ti
nhng gi tr tinh thn xut pht t tnh ngi ph
qut sn sinh trong x hi cng sn nguyn thy v c
duy tr sut trong qu trnh nhn dn lao ng
chng p bc bc lt.
V bnh din khng gian x hi ca Nht k trong
t, nhng thi hng cha ng cm thc nhn loi ph
qut th hin tp trung trong cc bi th mang ch
bit n. Mt s trong nhng bi ny c gii thiu t
1960: Tin sinh h Quch, Trng ban hc Mc, nm 1983
thm: S trng Long An h Lu, c u i, Khoa trng h
Ng, Khoa vin h Hong, Khoa vin h Trn ti thm.
Cn my bi na t ngi c bit: Ch nhim h Hu
n tng mt b sch (Hu ch nhim n tng nht b
th), Kt lun. Nhng li khen chn thc ca H Ch
(

Minh i vi S trng Long An h Lu "cng bng"; Trng

ban h Mc "khng khi", "n ngha"; Khoa vin h
Trn "nho nh", ch nhim h Hu "anh minh"... cho
chng ta thy tc gi Nht k trong t sng khng c
nh kin giai cp kht khe, ngc li c mt ci nhn
rt thong, rt "cn nhn tnh" ca mt con ngi i
vi ng loi; trn i c "Ban trng nh lao chuyn
nh bc - Gii ngi Cnh trng kim n quanh" (Lai
Tn) th cng thy xut hin "Trng ban h Mc ngi
ho hip - Dc ti mua cm gip phm nhn"; c k
nghit ng: "Chc lt nghe Ban trng qut: "Khng
rnh rng na, phi vo ngay!", th cng cn ngi t
tm: "Lm vic ng thay Lu S trng - Ai ai cng bo
bc cng bnh"... V mt trit l, nhng cm thc y
biu th nhn quan bin chng, v hin thc x hi,
bnh din o c l thi thc s cu th, lng
tn trng l cng bng.
Trn phng din nhn thc tnh ngi, c l tc gi
Nht k trong t nghing v ngh "nhn chi s, tnh
bn thin" (ci "tnh bn thin" tui nhi ng phin
bn ca "thi th u ca x hi loi ngi pht trin n
mc p nht v khng bao gi ti din" - Mc).
Quan nim "tnh bn thin" ny khng phi ch l t
duy phng ng; nhn vt lng danh th k nh Sng
ca phng Ty: Rutx (ngi m Nguyn i Quc
c mt cch thch th) chng hn, cng pht biu tng t: "i ra t tay To ha, tt c u tt lnh" (Tout
est bien sortant des mains de l'auteur des choses). Thin
v quan im "tnh bn thin", tc gi Nht k trong t
nhn xt: "Ng th ai cng nh lng thin - Tnh dy

1) Tuyn tp Mc v Enghen, Nxb S tht, H., 1971.

299

300

phn ra k d hin - Hin, d phi u l tnh sn Phn nhiu do gio dc m nn" (Na m). Lc ng l
thi gian v thc, con ngi tr v vi trng thi "nhn chi
s". Nhng lc thc c ngi thin, k c. l do gio dc.
H Ch Minh cn c bit nhn mnh tng ny qua
bi Li hi (Vn thoi) - khng c trong cc bn dch
Nht k trong t trc 1990, nhng c gii thiu trn
mt s sch bo. Trong bi th trit l m hnh ha cao
hin thc x hi y, nh th cho c gi bit n
mt loi "hai thi cc x hi" (x hi ch lng cc);
l: "quan ta v phm nhn". "Phm nhn" trong bi
th l "lng dn" th theo lgic "hai thi cc" (i
cc) ta suy ra: quan ta l bt lng; nhng tc gi li
nhn xt: "Quan ta tnh vn thin" (Php quan tnh
bn thin), vy th hnh nh chng qua do hon cnh,
do c ch x hi m php quan nh phi "lm ra ngi
hung c". Tc gi kt lun: "Gi hai thi cc y" c
sn "thn cng l" (Gi lng cc chi gian - Lp trc cng
l thn) ng phn xt c k x ti ln ngi b x ti.
Vi nhng li th trit lun nh th, bi th a m Vn
thoi va mang tnh giai cp (ln n php l phi l ca x
hi c) va c tinh thn nhn loi v cha ng thi
i lng i vi ngi i: ti nhn c khi cng ch
l nn nhn, bi "con ngi" tnh bn thin nhng b
hon cnh x hi tri buc, "tha ha" nn hnh ng
c c - Ci "tnh bn thin" nguyn thy ca con ngi,
xt n cng, phi chng l thc bo v cng ng
trng tn, v bn nng duy tr s sng vnh cu ca tr
quyn (tc l T nhin mun t bo v ci " thc v
mnh").
Mt mu chuyn nh th hin kh r c
299

khoan dung ca H Ch Minh: Ngi khng tn thnh

vic dng ch "trn thng p" trong mt bn tin
chin s thng bo qun ta git c rt nhiu
lnh ch. Tht vy, tiu dit nhiu sinh lc ch l
chin u thng li, nhng dng ch "p" l nhm
ln phm tr. Nh vy, ta thy H Ch Minh khi ng x
vic i, bn cnh tm giai cp, dn tc, c tm
ng cao hn: tm nhn loi - hnh phc ca con ngi ph qut. Mu chuyn trn lm ta lin tng n
hnh ng ca vua Trn ci ng bo cho hu ty lim
xc tng gic Toa b chm la u - cc vua Trn,
vi tinh thn Thin hc, bit kt hp hi ha l o vi
vic i chin thng v vang qun Nguyn Mng
xm lc. Phong bnh sinh ca H Ch Minh c mt
thn thi tng ng.
Ngoi ngun gc xa xi nhn loi s, xt t thc
ch quan th nguyn nhn no khin H Ch Minh
c c khoan dung i lng? tr li, c th mn my
cu th ca n s Php Phrngxoad Cored
(Franoise Corrze):
V Ngi am hiu nhiu,
V Ngi au kh nhiu,
V Ngi u tranh nhiu

(1)

(Ngi mc mc th )

Tht vy, trong "ci hng trn", ai nhiu kin thc,

giu kinh lch, v lm thng trm nm tri... th
cng d c kh nng ng mt tm cao nhn th
m khoan th cho i. Th m hn 30 nm bn ba
(

1) Phm Huy Thng dch, In trong tp th Tn ngi l c mt nim

th, Sd.

300

hi ngoi ca Nguyn i Quc: " l mt cuc i di

nht so vi mi cuc i ca bt c anh hng ch s no
u th k" (1) - hnh nh cn l "di nht" so vi bt
c mt lnh t cch mng no trong v ngoi nc (tr
Cc Mc). Trong cuc ni tri vi thi gian k lc y,
Nguyn i Quc t chn ln bit bao min t
chn tri gc b u, , M, Phi; giao thip vi ngi cc
chu mi mu da; tip xc vi bit bao tng lp
x hi thng vng h cm: i tr thc v k tht hc,
i ph thng v ngi cng kh, i cch mng v
bn mt thm theo di (Jng, Ghetx), i ngh s
v m phm nhn lu manh, giang mai, nghin thuc
phin. Tng lnh th thit (tng M Snn (Chennault),
Tng t lnh khng qun M Trung Quc) v tng cp
(gi L trong nh t Hng Kng)... Trn con ng hot
ng cch mng thm thm thi gian cng khng gian
k lc y, Nguyn i Quc lm nhiu ngh tr c
v lao ng chn tay vt v, chng kin bao cnh
i oi om phc tp, l k; sng trong bit bao
tnh hung tri ngc; trn chn di nm v dm ma di
nng, c qu trng tn vinh gia cc i hi quc t
rc r t do v b hnh h s nhc, thm ch nh
p trong ngc t u ti (2); c bo v cn mt v b
sn ui kit cng vo ni tnh mng treo u si tc
(nh lao Hng Kng, 1931)... Tm li: l cuc i
cc k hy hu so vi mi ngi, ca "mt v Ch tch
trm ln thay i tn, lm 12 ngh khc nhau, b
(

1) Phong L, Ch tch H Ch Minh v vn hc Vit Nam hin i,

Nxb KHXH, H., 1986.
2) Theo E. Kobelev, ng ch H Ch Minh, Nxb Thanh nin, H.,
1985.

299

t nhiu ln, mt ln b kt n t hnh..." (Trn Dn

Tin). Mt ngi vi tri tim v khi c u t bm sinh,
nm tri trng i phi thng nh th, du c tr thnh
thnh cng khng kh hiu, hung chi y ch l
s hnh thnh mt tri tim i lng khoan dung.
Cm thc ngi - nhn loi "lo thc" trong Nht k
trong t cn th hin phong hn nhin ca ch
th: hn nhin ghi li bit bao ni nim kh nhc ca
bn thn vi nhng xc cm rt i thng khng giu
gim ngng ngng (Mi n nh lao Thin Bo, Trn ng ph, Cnh binh khing ln cng i, Bn thng
ri...); v hn nhin vi nhng bi th ch Hn c t v
t k ha thc th khng cht im trang khoe m
(Ht chn ng, Sinh hot trong t, p xe la i Lai
Tn...). Nhng bi th thuc loi "khng hay" trong
Nht k trong t (cng nh hng chc bi vn vn nm
na s si nhm mc ch ng vin tuyn truyn...)
li nh minh ha cho quy lut v s thng nht trong
nghch l, nh Lo T pht biu: "Sng t v o dng nh ti tm - Tin ti v o dng nh tht li" (Minh
o nhc mui - Tin o nhc thoi); "Rt mc kho lo
dng nh vng v" (i xo nhc chuyt)...
Ngi ta vn cho rng nhng tc phm ngh thut
ln thng c tnh a m, phc iu, thm ch:
"khng y". Nhn xt y c th suy ra i vi nhiu
nh vn ha ln. Ting th Nht k trong t qu a
m, nhn cch H Ch Minh cng phc iu, "khng
y"; bi vy khong na th k qua, gii khoa hc
nhn vn, ngh thut trong v ngoi nc tuy pht
biu nhiu m vn cha v Nht k trong t, nht
300

l cha ht v tc gi ca n. Ni chung, v nhn vt

vn ha ln H Ch Minh, "mt trong nhng nhn vt
ni ting nht v lm cho chng ta kinh ngc nht ca
th k chng ta" (bo Phigar - Le Figaro), nhiu du
hi khoa hc khng th khng tip tc c nu ra nhng cu hi khng ch c ngha l bin php tu
t:
Ngi yu thng nhn loi l ai?
Bc hin nhn l ai?... (1).
(Amrita Pritam - nh th n )

Mt cm quan trit hc nhun nh:

nim bin chng v thi gian,
cuc sng v thi i
ng Thanh L

1. Nu xut pht t mt trong nhiu nh ngha

v th: "Th l biu hin tinh l ca s vt" th ta c
th t mt du ni kh m gia trit hc v th
ca, th loi vn hc khng c kh nng "din dch" tng mt cch c th, tng tn, phong ph bng vn
xui nhng chnh qui m hn ch li c kh nng to nn
tnh cht hm sc. phng din ny: "Ngc trung
Nht k cho thy ci ch yu v ci su xa nht trong
lng H Ch Minh" (1) l bi ng c "kh nng i thng
vo ct li ca vn bng nhng li l ngn gn v
rt trng" (2). V trong trng hp Ngc trung Nht k,
l kh nng vn dng th th ng lut ca vn
hc Trung Quc.
C th ni, tnh cht hm sc ca th ng cho
php biu hin bn cht - hin tng trnh khi
qut ca t duy trit hc. ng nhin trong Nht k
trong t ch c mt s lng nht nh cc bi th l c
tnh cht trit l (3). Mc du vy, chnh c trng
(

(
(

1) T Hu dch. In trong Tn Ngi l c mt nim th, Sd.

299

1), (2) Roger Denux: H Ch Minh, nh th. In trong Nghin cu

hc tp th vn H Ch Minh, Nxb KHXH, H., 1979.
3) Hong Ngha Qun, Nguyn Cnh Phc, V nhng bi th c
tnh trit l trong "Nht k trong t" ca Ch tch H Ch Minh. In
trong Hi ngh khoa hc v Ch tch H Ch Minh, thng 5/1985,

300

th loi khin nhiu cu th t n trnh

khi qut c ngha trit l, trong c nhng bi
cp n nhng hin tng ht sc c th nhng
vn biu t mt nghch l x hi nh Ci cm, nhng
bi mang phong cch tr tnh lng mn nhng li cha
ng cch nhn bin chng nh Tri hng. Mt nhn
xt na c th nu ln l nu so snh Ngc trung
Nht k vi Quc m thi tp (Nguyn Tri), Bch Vn
thi tp (Nguyn Bnh Khim) v th ch Hn Nguyn
Du, th th ch Hn H Ch Minh ch yu l nhng
bi th t tuyt, tr mt s bi nh V ngi bn t n
thm chng, Tri hng, m thu, Cc bo ng tin: hi
hp ln hoan nghnh Uyki, Ct cy s... Nh vy, c th
do nhiu nguyn nhn, nhng thc v vic la chn
mt cch ni hm sc khin H Ch Minh thin v
nhng bi t tuyt hn nhng bi bt c. Vy, th loi
th trong Ngc trung Nht k l mt yu t khng
km phn quan trng gp phn to nn "phong
cch trit hc" ca tc phm.
Mt biu hin th hai ca tnh cht trit hc trong
Ngc trung Nht k l phong cch t duy v khi qut
theo cc cp phm tr. Khng bn n nt ng
iu ca phong cch ny trong mi quan h vi cu
trc ngn ng thnh ng, tc ng hay li i ngu
trong thi php th ca c in, phng din tnh
cht trit hc ca tp th, nhng cp phm tr nh
"tn cng - thoi th", "vinh - nhc", "thn th - tinh
thn", v.v... t chng c nhng ngha khi qut
hin thc mc , phm vi nht nh. Bn cnh

l s vn dng nhiu t th c in (c th coi tng

ng vi ng c nh trong ngn ng hc), nh "thin l
tha hng", "cao sn ng h", "tuyt trung tng
thn", "bnh thy tng phng", "bnh a phong
ba", v.v... m ni hm su sc ngha khi qut th
s, nhn tm, tnh hung.
Phong cch ni trn khin nhiu cu th,
nhiu bi th ca H Ch Minh c tc ng trc tip
n ngi c, d dng tr thnh nhng trit l sng,
nhng phng chm hnh ng.
2. i vo ni dung tc phm, ta bt gp hai yu t
to nn cm hng sng tc: yu t rung ng ca cm
xc tri tim v yu t t duy khi qut ca tr tu. V
chnh s hi ha, s kt hp lgic gia hai yu t
trong tm hn ngh s khin nhiu cu th,
nhiu bi th trong Ngc trung Nht k t n s
tru tng v khi qut ha rt cao.
nim v thi gian trong Ngc trung Nht k th
hin nhn quan ca mt con ngi lnh hi c
nhng quan nim hin i trong thi gian ng
ngha vi pht trin.
n tng ban u khi c tp th l chng ta
gp li ni y nhng ng nt, nhng mu sc,
nhng dng dp ca thi gian trong vn hc xa xa ca
cha ng. C mt s ging nhau k l gia hnh tng
tr tnh ng Dung trong bi Cm hoi v H Ch
Minh trong bi T c nguyt liu (Bn thng ri):
Quc th v bo u tin bch
(Cm hoi)

i hc S phm Vinh, 1988.

299

300

mnh na, v mt tng lai mang trong n bi kch

hon cnh, bi kch ni tm ca nhng con ngi li lc
vt tm thi i trong l tng, trong tr tu, trong tri
tim. Tng lai y tr nn m mt, nh ni v vng
ca mt mi cm thn khng cng. Ngc li, m iu
ch o trong Ngc trung Nht k l mt nim v
mt bin chng thi gian: thi gian trong mi quan h
vi hnh trnh lch s - do , tng lai ng ngha
vi pht trin. Chnh trn nim thi gian , qu kh
c th c ngha tng ng vi hin ti:

Pht bch liu ha a

(T c nguyt liu)

hoc gia tm trng:

Thi lai iu thnh cng d,
Vn kh anh hng m hn a
(Cm hoi)

vi cm nhn:
Phng thi nht tt kh thnh cng
(Hc dch k)

Nm ngoi u thu ta t do,

Nm nay thu n ta trong t;
V bng gip ch cho dn tc,
Thu trc thu ny h km nhau.

Thng thin hu ta anh hng

(Tch quang m)

Bi hon cnh "Quc th v bo" v "Tha hng ng

tc ngc trung nhn" - Qu ngi ti vn chn lao lung
l hon cnh chung ca hai nhn vt lch s trong hai
thi i lch s cng b ngoi xm thng tr. Trong
hon cnh y, ta bt gp y trong tp th mt
ni bun su xa thm tha (m thu), mt cm khi bi
kch (Tic ngy gi). Nhng mu thun t ra trong
thi gian ca nhn vt tr tnh y c nt khc
bit v loi hnh vi nim thi gian trong th ca c
in. Hai cu th kit xut ca ng Dung v
Nguyn Tri:
- "Vn kh anh hng m hn a"
- "Anh hng di hn k thin nin"
u chng t s cm nhn sng sut v thi th ca
hai tc gi, nhng do chng ta bt gp mt hin ti
"qu vng hn" v mt tng lai "hin sinh ha" c ngha mt hin ti m thi vn khng chiu theo
299

(Cm thu)

Nhng cu th c mu sc "trit l tun hon"

xut hin kh nhiu trong tc phm l cch ni quen
thuc ca hu ht thi nhn, trit gia phng ng m
H Ch Minh l mt trong s , nhng xt cho k th
i vi s ln cc nh th cch mng, nh Phan Bi
Chu, Hunh Thc Khng, v c Bc H... mnh
thc t ch c nhn mnh ci hm hiu ca hin
ti l nht thi, v s i thay s ti l iu chc
chn. Khi nim "tun hon" biu hin mt nim tin
vng chc v con ng i ln ca thi gian - "tun
hon" ch c ngha l "l ng nhin" m thi.
Chnh nhn quan tin ha lch s khin cm hng
thi gian trong Ngc trung Nht k va mang mu sc
lng mn ca hnh tng cy c hoa l (Tri hng) ca
vng dng, ca nng m (Gii i sm) trong tm hn
300

mt thi s, li va mang tnh cht d cm khoa hc

ca mt thin ti chnh tr. nim v thi gian mang
tnh cht bin chng ca tc phm l nn tng
cho mt cm quan duy vt lch s trong nhng trang
"Nht k" t s v cuc sng con ngi.
3. ng mt phng din no , c th coi Nht
k - th ca H Ch Minh ng thi l mt du k bi
tc phm ghi chp hnh trnh qua 18 nh ngc trn
13 huyn ca tnh Qung Ty, Trung Quc. Mt
khc, y l tc phm ca mt yu nhn lch s nn
bn cnh nhng con ngi, nhng s kin ca i thng ta thy c nhiu bi th "k s" v i sng
chnh tr ng thi. Hay ni ng hn, gia nhng
hnh nh ca i thng nh ba cm t, ngi bn t,
ci cm, hng thm hoa hng, ngi qun t tt bng,
v.v... vi ngy 11 thng 11 k nim chm dt Th
chin th nht, vi "on i biu Anh sang thm
Trung Hoa", vi ngi ng ch ni c quc (Mi ra t
tp leo ni)... c mt mi quan h cht ch trn dng
thi gian ca nhng nm 40. Nhng l yu nhn lch
s ca cuc u tranh cch mng hin i, nhn vt
trong t cn theo di cuc u tranh ca ng bo
qua my dng tin ngn ngi trn t bo Trung Hoa,
cng nh ca ngi cuc khng Nht ca nhn dn trn
x s Ngi ang b giam gi...
Nhng "cm ng vt bin cng" l s phn nh
ngh thut ca hin thc lch s ng thi. Bi so vi
cuc Th chin th nht, cuc Th chin th hai c
ngha ton cu rng ln hn. Tri tim v tr tu gn
b su sc vi cuc u tranh chung ca ton nhn
loi, H Ch Minh th hin mt nhn quan nhy bn v
299

mi quan h ton cu: nhng quan h phc tp t

nh trn trng chnh tr th gii, cc lc lng khc nhau
trong cng mt trn chng pht xt (on i biu
Anh sang thm Trung Hoa, Cc bo ng tin: hi hp
ln hoan nghnh Uyki). Cng t thi im lch s ny,
mc du b ngn cch vi cuc u tranh bn ngoi
v khng c c thng tin y , nh th khng
nh kh th chin u, vai tr ca Trung Quc khi
x s t rng ngi ng ny tham gia vo "v hi
chung" nh Mc - Enghen tin on (Ngy 11 thng
11). Cng trong bi th ny, tc gi dng hnh tng
"C khng Nht dy khp chu " (Khng Nht tinh
k mn chu) v hnh tng "c ln c nh" ni
v v tr quc t ca cc nc. Hnh tng "tiu ch
tinh k" l kh nng d cm, l ting ni d bo v v
tr ca chu , ca cc nc nh b trn bn c quc
t. Bi cho n hm nay vn chu - Thi Bnh
Dng l mt hin thc chng minh cho nhng cm
nhn ca mt thin ti chnh tr t cch y na th
k. Nh giam nh hp huyn Qung Ty nc Trung
Hoa qua Ngc trung Nht k l nhng hin thc cp
vi m ca mt hin thc lch s v m, ton cu.
T i thng n lch s - l mi quan h bin
chng vi m - v m. V cuc sng ca mt ngi t,
ca mt nh t, ca mt t nc cng nh ca ton
nhn loi khng ch ang si ng trong "hnh vi
lch s" trc mt, m c trong xu th pht trin ca
ngy mai. Mi quan h qua li v s pht trin i ln
ca cuc i hot ng ca mt con ngi, vn mnh
mt t nc, ca lch s ton nhn loi, l cm
nhn bin chng lch s trong Ngc trung Nht k.
300

Mt nh th khng ch nh:
Cht th ch thc trong
Nht k trong t
Phong L

1. t cch danh nhn vn ha, c th ni v H

Ch Minh vi nhiu phm cht, nhiu kh nng: kin
thc phong ph, giu kinh nghim trng i, tinh
thng nhiu ngoi ng; am hiu v c sc sng to
trn nhiu lnh vc: nhip nh, hi ha, sn khu,
vit bo, lm vn, lm th... Nhng chng ta li bit H
Ch Minh cng quyt hoc kho lo t chi tt
c, v ch nhn v mnh nh bo, nh cch mng.
Gii thch iu ny l d, mt con ngi m mc
tiu bao trm v kin nh cho sut cuc i mnh l
cch mng; v trn phng din ch ngha m ni, th
bo ch l cng c trc tip v c hiu qu nht cho
s nghip cch mng v y, H Ch Minh "tn
trng" s tht khch quan. iu chng ta c th khai
thc, chc khng tri vi thc t l: trong s nghip
bo ch y, ng huy ng tng lc sc mnh v
kh nng ca cng c ngn ng, v ca nhiu loi
hnh ngh thut.
Cn v ngh thut, nht l th ca, nh ta bit,
H Ch Minh dt khot khng nhn v mnh nh th.
Th nhng mt s tht hin nhin l vi Nht k trong
299

t, ng l mt nh th ln v c o; v vi vic
cng b Nht k trong t, tc phm ngay lp tc c
cng nhn l mt s kin vn hc. Vic i su vo
cht th ch thc ny tng c gii quyt rt
cn nhc v thu o trn khng t cng trnh ca
cc nh th, nh vn, nh nghin cu ph bnh. C
nhin khng phi th l ht chuyn bn, bi l vi
nhng tc phm ln, vic khai thc cc gi tr khng
bao gi kt thc.
thi im nhng nm 90 ny, khi H Ch Minh
c th gii suy tn l mt danh nhn vn ha, li thy
ni ln tnh a dng v nht qun trong s nghip
ca ng. ng l ngi trit trc yu cu a vn chng, ni rng ra l cng c ch ngha, phc v
cch mng. ng tng nu phng chm: vn ngh l v
kh, nh vn l chin s. ng cn ni chuyn v cch
vit, v t hng u cu hi: vit cho ai? Sut
i qun mnh cho s nghip cch mng th cng
sut i, t Ngi cng kh n Di chc, nhng g
ng vit ra u nhm hng ti cng chng ng o.
Chnh trn mc tiu m khng ch Bn n ch
thc dn Php, ng kch mnh, Nht k chm tu,
cho n Lch s nc ta, Tuyn ngn c lp... m
ngay mt kh th nh nh Hn , Ca si ch, mt
on th xun nhn u nm mi, cng u mang
mt sc nng khng bnh thng, v mt kh nng
giao cm ln. C mt cng chng rng ri gm nhiu
tng lp tuyt i a s cn chm trong ti tm, au
kh, khao kht tm thy trong vn chng H Ch
Minh nhng nguyn vng cao su nht v nhng
300

chn l ch dn cho hnh ng ca mnh.

Nh vy H Ch Minh vit trong sut cuc i
mnh theo mt nhu cu khn thit bn ngoi, nh mt
ng tc hng ngoi trit . Th nhng trong s
nghip vit ca ng li c mt b phn khng nhm
vo cc yu cu hng ngoi, m l hng ni; khng
nhm vo cng chng s ng m dng nh ch vit
cho ring mnh hoc ring cho mt i tng hp;
khng quan tm n hiu qu, m vit ri li b
qun. B phn ny ng vit khng nhiu, i khi
mang tnh ngu nhin. Th nhng hiu v con ngi
H Ch Minh trong ton b s nghip, trong c s
nghip bo ch v s nghip vn th, y li l b
phn cc k quan trng. Nu s nghip bo ch ca
ng cho ta thy sc mnh ca vn chng chnh lun,
ca vn chng tuyn truyn c ng, th th ng
cho ta thy ngn ngun to nn sc mnh y. C con
ngi y mi c vn chng y! hiu sc mnh hng
ngoi ca vn chng ng li phi tm cc kh nng hng ni, m hn ch c th, nh mt s bc bch trung
thc ca th gii ni tm mi c th gip ta nhn
dng...
Nh vy qu l may mn khi chng ta c Nht k
trong t hay ni rng ra, c nh th H Ch Minh. Con
ngi y, vi tt c s giu c v v p bn trong nh
c bc l qua th vn m c sc mnh ca hnh
ng, c sc mnh i n cng mi mc tiu ca
hnh ng, nh c th hin trong s nghip cch
mng ca ng. Con ngi y ch mun ngi ta ngh v
299

mnh l mt nh cch mng. Nhng cch mng l g

nu khng c s thng nht gia tnh chin u v
ch ngha nhn o? Nu s nghip gii phng con
ngi li khng i cng vi s pht trin con ngi? Nu
ngi mang danh cch mng li khng c c s trong
sng v trn vn ca nhng phm cht cch mng?
2. Khi phi ni li tt c s y a m ch
nh t dn cho H Ch Minh: nhng cnh mui,
rp, gh l, n i, mc rt, b gii trn ba chc nh
lao ca huyn, x, ri m au, bnh tt, sc khe suy
kit... m mt phn nh, nh vo hnh thc th Nht k ta c th cm nhn qua Nht k trong t.
y th m trong hon cnh , ng vn lm th
v c th, khng phi ch l th "t thc", du y
l mt Nht k th, ghi chuyn hng ngy, c cc
cnh un nu, n ung, tm ra, rn rp, gh l, c
chuyn ngi cht, tr khc, nh bc hoc n ca...
D him c tp th no ni c nhiu "s tht" n
th. S tht v mt cnh ng c th, mt trng hung
x hi, v s tht v ni y a ca mt con ngi.
Nhng dng nh "s tht" khng phi l ci m tp
th mun din t, tc gi mun khai thc cho cn k.
Sau cn cnh:
... b tri chn tay
hoc:
Lng lng chn treo ta gio hnh
l bi cnh:
Chim ca rn ni hng bay ngt rng
300

(Gia ng p thuyn i Ung

Ninh)

V:
Lng xm ven sng ng c th,
Thuyn cu r sng nh thnh thnh
(Trn ng)

Mt th i xng th quen thuc nh vy c th

tm thy nhiu bi trong Nht k trong t.
Cuc sng t y nu tng l mi trng cho ra
i nhng khc t tnh bi phn, nhng li cm thng cho thn phn th cng u d ngn cn c
nhng vn th cht cha xc cm v suy t v hnh
ng v tng lai, v nhn qun v cuc sng.
Do vy ngh cho k, bi Cm tng c "Thin gia
thi" vi hai cu th quen thuc: "Nay trong th nn
c thp - Nh th cng phi bit xung phong" khng
hn v tr l tuyn ngn ca tp th t H Ch
Minh. Ci c xem v xng ng l tuyn ngn c l l
hai bi u, mt khng c u , in ba:

s ghi li mt cnh hung, mt tm trng, mt xc

cm, trong dng mt Nht k - th hoc th - Nht
k, theo mt cch hiu v cm nhn thng thng.
Khng nhm bt c mt nh hng no ca ch, ca
ngh lc, ca nim tin m ch l trng hung t nhin,
hn nhin ca cm xc, H Ch Minh n vi hn
th, hay chnh v vy m c cht th tht s.
3. Cht th trong t th ca con ngi gn ha vi
th gii con ngi; cng l ngi cng kh bt hnh cng
nhn c s chia s nhiu hn; t ngi "phu lm ng" n "chu b trong ngc Tn Dng", ri "ngi
bn t thi so", cho n c ngi bn t c bc va mi
cht:
Thn anh da bc ly xng,
Kh au i rt, ht phng sng ri.
Cht th trong s gn b khng ch vi nhn
qun, vi ng loi, m c vi th gii rng ln chung
quanh: mt mi hng, mt ting chim, mt nhnh hoa,
mt bp la, mt nh trng - nht l trng, cho n
c bu tri, c khng gian v tr:

Thn th trong lao,

Tinh thn ngoi lao

t tri mt thong thu mn t,

Sng ni mun trng tri gm phi.

v hai, l bi M u tp Nht k, vi cu m:
Ngm th ta vn khng ham...
Tt c nhng g H Ch Minh vit trong Nht k
trong t, theo s cm th v phn tch ca chng ta,
c th c mt ngha chin u, tin cng, tch
cc. Nhng ring v tc gi, ngi lm ra n, khng phi
l nht nht v ton b u tun theo ci nh hng
y. y, trn nhiu bi, lm khi n gin ch l
299

Cht th, tng nh "siu thot", khng cht gn b,

khng c mi lin quan g vi cnh ng cc k gian
kh v bi thm ca ngi t, trong Gii i sm, Cnh
ng ni, Cnh chiu hm, Trn ng... V cht th
n t nhng s tht trn tri, khng "th" cht no:
chic rng rng, cy gy, cnh chia nc v cm t...
Cht th l l, trn y trong nhng cnh trng,
ngay c trng trong m lnh vi "gi qup, lng cng,
300

ng chng an" v cht th kn o, ln thong, phi

tinh lm mi nm bt c nh trong chuyn cho
hoa, mui trng mt qun nh bn ng...
L ngi cch mng, H Ch Minh c nh hng
rt r v trit cho ton b hot ng ca mnh,
v nhiu bi trong Nht k trong t gip ta nhn
din con ngi cch mng y, nh Hc nh c, i ng,
T khuyn mnh... nhng bn cnh vn c mt con
ngi khc - khc, ch khng phi i lp hoc xung
khc vi con ngi cch mng trn; khc - nh mt b
sung thm. V chnh s b sung hn nhin t cht
ngh s ny, m Nht k trong t c mt ng gp
c o, cho ta thy ni ln mt kha cnh mi, hay
ni ng hn, mt cch ton din con ngi H Ch
Minh, cho ta thy mt H Ch Minh - nh th - ngh
s, m nh chnh ng ni sau ny, du l bt c d,
nhng qu c lc hin din, ngay trong hon cnh t
y. Qu l vy. Nu cn tm n cht thp, kh
nng chnh lun, bt php sc so, hin i, hy tm
n Bn n ch thc dn Php v cc tiu lun
Nguyn i Quc vit vo nhng nm 20. Nu cn tm
n mt ting ni trang trng thing ling, nhn
danh dn tc v lch s, hy tm n Tuyn ngn
c lp, v cc th ku gi, cc li hiu triu... Nu
tm n li n ting ni gin d, i chng ca mt
con ngi c nhu cu n trc tip vi mi ngi, chan
ha vi nhn qun, khng chu bt c mi ro ngn
cn no ca v tr, ca t th, ca quyn uy, ca o
cao c trng... hy tm n tt c nhng trang vn,
th, th bng ting Vit gi cc gii ng bo. Nhng
299

nu mun tm n mt tm hn ngh s ch
thc, hy tm n Nht k trong t trong ton b,
tng th cc biu hin ca tm hn, tnh cch,
phm cht H Ch Minh. l nhng bi dng nh tc
gi ch vit ring cho mnh. l nhng bi tc gi
cho php bung th mnh trong mt trng thi ht
sc v t; nhng bi c lc l biu hin ca cht thp,
nhng cng c lc khng n trc tip t yu cu cht
thp, m li l s b sung tuyt p, v l cht
th, cht th thc s.
4. Nh vy, tht hon ton c l khi ta ni v Nht
k trong t l ni v H Ch Minh - nh th, ngh s
(c nhin khng phi c trm bi th u mang cht
th. Gia cht thp v cht th khng phi bi no
cng tm c s ha nhp, ha iu). Nu quan
nim Nht k trong t l mt chnh th ngh thut
th s gn ni c bn l ch con ngi cch mng H
Ch Minh y, hn bt c tc phm no khc,
tm c s hin thn, s ha thn trong mt nhn
vt tr tnh, di do phm cht ngh s. Nh cch
mng trong hon cnh khng cn kh nng hot ng
chuyn sang hot ng ca nhn vt tr tnh.
Chnh trong nhn vt tr tnh, khng ch phm
cht cch mng m ton b phm cht ngi trng
thi hn nhin, trn vn ca n lm tn ln v hi
ha vi phm cht cch mng. V iu c v l lng nhng l mt s thc, l ci gy nn s "thit thi" cho
nh cch mng li li cho ta s n b - c mt nh
th.
300

Nu cht thp l cn v s nh hng cao c v

trit cho hot ng ca con ngi nhm vo ci tt,
ci thin; th cht th li cn cho s pht trin v
hon thin con ngi nh mt sn phm ca t nhin v
x hi nhm vo ci p. C ci trc c ci sau. C
th nhn mnh tm quan trng ca ci trc, nhng ci
sau li l h qu, l mc tiu m con ngi cn theo
ui. Nhng ai ni n H Ch Minh nh l ngi theo
ui n cng mc tiu cch mng, nu c dp dng
li, i su vo phm cht ngh s ny s thy l
con ngi lun lun to c th hi ha, lun lun tm
c s b p cho mnh, s th gin cho mnh trong
nhng hon cnh gieo neo, khc lit. V chnh l
biu hin, l bn lnh ca s kt hp gia ngi chin
s v ngh s.
Xa nay c vn l c ngi. Nhng c nhiu loi vn. V
trong vn, con ngi hin ra rt khc nhau. C vn khu
kh. C vn t tro, t bim. C vn ph trng. C vn
tm s. C vn hng v ngi. C vn thu v mnh.
Cn H Ch Minh, dng nh khng c nh lm bt
c th g, trong cc dng k trn. n c vn, cn
khng c nh:
Ngm th ta vn khng ham
Hung na l vic b by mnh trong vn... Nhng
phi chng vi s "v tm" m vn chng ch
thc n, v trong kh hu , m con ngi thi
nhn xut hin. Con ngi, va l ch th, va l
i tng trn hnh trnh xuyn qua ci p m hng ti
ci Chn, ci Thin.

Con ngi , cho n hm nay, trong s sot xt

li cc gi tr ca thi gian, vn nguyn vn s trn
vn nh trong cu th T Hu:
By mi chn tui xun trong sng,
Vo cuc trng sinh nh cnh bay (1).
(Theo chn Bc)

u d c mt con ngi trong vn chng, nu cha

c hoc cha phi l vn chng ch thc. Cng
u d c mt con ngi trn vn. Khng phi l ci
trn vn ca nhng bc siu phm, m l ci trn vn
ca trn th, cho ta soi vo m vng thm nim
tin trc mt cuc sng lun lun th thch khng ch
nim tin, m c cht ngi, phm gi lm ngi.
Vi Nht k trong t, ta may mn c bc chn dung
t ha ca con ngi . Ri vi cuc i H Ch Minh
ta cng hiu thm gi tr Nht k trong t. Khc vi bt
c ai khc c th c chnh t nhiu, thm ch c
khi khc bit gia vn v ngi, vi H Ch Minh, con
ngi thc l m bo bng vng cho th. Du vy
th ch ni c mt phn nh v ngi. Nhng t th
hiu con ngi , v hiu rng ra nhiu iu
khc na; v th - trong nhng lay ng su xa v
tnh cm, v kht vng hng ti ci p, ci cao thng...
nhng trong Nht k trong t li l mt sn phm qu
gi, khng g thay th c, cng khng g so snh c.
5. Con ngi bm sinh l ngh s - nhn xt y tht
(

299

1) T Hu, Th, Nxb Vn hc, H., 1983.

300

ng vi H Ch Minh, ngay c khi ng khng c

nh lm ngh s.
Con ngi bm sinh l ngh s, nhng sut trng k
lch s cho n nay, nhng vt ln trong sinh tn, v
ming cm manh o cho mi con ngi, hoc v c
lp, T do cho c mt dn tc... c th lm tiu
mn khng t kh nng v ham mun y. Mun c mt
hon cnh nhn o phi nhn o ha hon cnh.
Nhng ng bun thay, cho n nay cuc chin u
cho mt hon cnh tht s c tnh nhn o i vi
ton th nhn loi cn l mt cu hi ln.

ca tp th. Nht k trong t, do vy, c mt v tr

c bit trong cuc i hot ng v trn hnh
trnh th vn ca tc gi.

Nhng con ngi trong hnh trnh theo ui mc

tiu y gian kh v hy sinh, li tm c s b
p bm sinh ngh s ca mnh. V vi H Ch
Minh, chng ta c mt tm gng tht kiu mu. Ba mi nm xa t nc, trong thn phn mt ngi dn n
l, "hai ln b bt, hai ln b n t hnh, hai ln c
tin cht" (theo Trn Dn Tin), phi thay tn i h
n hng trm ln, chng ta c qu t t liu v ng.
Do vy m tt c nhng g c gom nht v lu li
v ng cng qu gi. Nu hnh dung c cuc i H
Ch Minh nh mt dng sng ln, chy t ngun ra bin
th Nht k trong t phi chng c th xem l mt
khc sng lng trc lc ra i dng. Mt khc lng,
c xoy ngm, nhng trong sut tn y, cho ta soi
m nhn ra chn dung ng, con ngi ng; v qua ng
m nhn ra gng mt dn tc. T nhng gi nh
v so snh nh vy cng thy r, v ri s cn bao
nhiu th ca, hi k, truyn k hoc k nim v H
Ch Minh, nhng tt c vn khng th thay c v tr
299

300

T Nht k trong t
i tm t tng thm m ca H Ch Minh
Nguyn ng Mnh

1. Nghin cu quan im ngh thut, t tng thm

m ca H Ch Minh, lu nay mt s chng trnh c
thin hng n gin ha nhng kin ca ng. Mt
trong nhng biu hin ca thin hng y l nhp lm
mt quan im v vn tuyn truyn chnh tr vi
nhng kin ca ng v vn chng ngh thut. Thc
ra ng phn bit kh r. Trong mt bc th tr li
tc gi mt lun vn chnh tr m ng c gp ph
bnh, H Ch Minh vit: "ng ni, phi gip ng bo
ta lm quen vi nhng t m nay h cha hiu, lu ri
h cng s hiu. C th lm nh vy c, nu ng ch
ngh n vic cho h mt tc phm vn hc... cn
nu tc phm ca ng li nh dng tuyn truyn
th phi l mt tc phm ai c cng hiu c"
(1)
. Quan nim ny rt tng ng vi hai loi vn v th
ca chnh tc gi. C nhng bi ng l "ai c cng
hiu c". Nhng khng t bi khc (c bit trong
Nht k trong t) th ngay c nhng nh vn ha uyn
bc nht nhiu khi cng phi th nhn cha lnh hi c thu o.

Ni v pha ch quan ca gii nghin cu th nh

th, nhng ni v iu kin khch quan th nh khoa
hc li gp phi kh khn ny: v quan im ngh
thut, hay ni rng hn v t tng m hc, H Ch
Minh nhiu khi khng pht biu trc tip di dng l
lun v trn nhng vn bn chnh thc. Di dng ny
ng thng quan tm nhiu hn ti loi vn chnh tr,
n ngh thut tuyn truyn. Chng hn ng t
cu hi: "vit cho ai" v tr li: "vit cho i a s:
cng nng binh" (1). Nhng ai ny u bit nhng bi
th ngh thut ca ng ch yu vit bng ch Hn,
chc chn khng nhm vo i tng y. ng li vit:
"v ni dung vit m cc c cc ch gi l " ti",
th tt c nhng bi Bc vit ch c mt " ti" l:
chng thc dn quc, chng phong kin a ch,
tuyn truyn c lp dn tc v ch ngha x hi" (2).
Nhng thc ra, c nhiu tc phm ca ng, nht l th
ca, khng ch vit v "mt ti" y. trng hp
ny, nu ngi bnh th c my mc quy vo ni dung
"chng quc phong kin", tt khng th trnh khi
lm ngho nn tc phm v t tng thm m th hin
trong y. Hy ly mt v d trong nhiu v d: trong
Nht k trong t, c mt bi th thuc loi su sc v
c o nht ca ng, bi Cnh chiu hm (Vn
cnh):
Hoa hng n hoa hng li rng,
(

1) Tr li ng H, 1925, Trch theo Tng tp vn hc Vit Nam, Tp

36, Nxb KHXH, H., 1980, tr. 436.

299

1) Vn H Ch tch, Nxb Gio dc, H., 1971, tr. 240.

2) Bi ni chuyn ti i hi ln th hai Hi Nh bo Vit Nam, V
cng tc vn ha vn ngh, Nxb S tht, H., 1971, tr. 49.

300

Hoa tn, hoa n cng v tnh;

Hng hoa bay thu vo trong ngc,
K vi t nhn ni bt bnh.
Bnh ging bi th ny, ngi ta thng quy s "bt
bnh" ca hng hoa nhm vo ch en ti, tn
bo ca x hi Trung Hoa dn quc. X hi y v "v
tnh" vi ci p nn kch ng ni bt bnh kia
ca hng hoa. Nh th Xun Diu tng trn tr hng
chc nm v bi th ny, cui cng nhn ra c t tng
ch thc ca tc phm trong mt bi vit cui cng
ca mnh v th H Ch Minh: "Theo chu ngh,
u c phi ch l thin h v tnh, m hn na kia,
to ha v tnh [...]. Cc lp hoa hng n rng, rng n,
to ha vn c v tnh, ch c to ha v tnh" (1).
Ngi bnh th khng ni g n ch ngha nhng
thc ra hiu ng ch ngha ca tc gi:
Mai khi hoa khai hoa hu t,
Hoa khai hoa t, lng v tnh.
Ch c th hiu l "Hoa hng n, hoa hng li
tn". Hoa n hoa tn, hai ci "s" u "v tnh".
Vy l tri t v tnh, to ha v tnh, ng l nh
th. Nh vy l bi th cp n s phn mng
manh ca ci p i. Mt ti vnh cu ca thi
ca nhn loi. Ni dung tc phm l ni bt bnh ca
thi s; ca hng hoa, v tt nhin cng l ca nh th
m nhng tm hn t thit tha vi ci p khng th
(

no hiu c. V th hng hoa bay vo trong

ngc t ni bt bnh vi mt ngi chng nhng c
th hiu c tm trng ca mnh m cn c kh
nng gii ta c ni bt bnh y na: l ngh s
H Ch Minh, thi s H Ch Minh. Qua hnh tng th,
tc gi mun ni vi ngi c mt s tht au lng l
tnh trng on mnh ca bit bao ci p trn i
v t vn phi khc phc n. Nhim v thing
ling v y kh khn ny tt nhin ch c th t
ra i vi nhng ngh s, nhng thi s. Bi v s c
mt ca h trn i lm g nu khng phi l
pht hin ci p, thu hiu n v tm cch
vnh cu ha, bt t ha n bng sng to ngh
thut? y phi chng l mt kha cnh quan trng ca
t tng m hc H Ch Minh?
Tm li, nghin cu quan im ngh thut, t tng
m hc ca H Ch Minh, nht thit phi tm hiu c
nhng sng tc vn chng ca ng. c bit l sng
tc th. M y c l mi l cn c quan trng nht.
Trn c s , ta hy tm t tng thm m ca Nht k
trong t.
2. c Nht k trong t, t ngi lu n sc thi t
tro t nh ca mt s bi th trong . Chng hn,
cc bi Dy tri, Bui tra, Qu tra... Bi Bui tra nh
sau:
Trong t khoan khoi gic ban tra,
Mt gic min man sut my gi;
M thy ci rng ln thng gii,
Tnh ra trong ngc vn nm tr.

1) Trong bi Yu th Bc (Vn ngh, 26/4/1966), Xun Diu th

nhn cha hiu r bi ny. kin trch trn l trong bi c li
th "Nht k trong t", Vn Ngh, s 21, ngy 12/5/1984.

299

300

Khng th hiu ng tinh thn bi th ny nu

khng nhn ra n ci ma mai kn o vo chnh gic
m "ci rng" ca ngi t thi s. Tt nhin H Ch Minh
khao kht t do hn ai ht, nhng khng h mun "ci
rng bay ln tri". Nu qu thc phi bay ln tri th
chc Ngi th trong ngc, th ci trn au kh ny
cn hn. Bi th t tro chua cht cay ng nhng
khng h c tinh thn thot tc. Ta lin tng n li
pht biu ca tc gi bi th nhn d mt cuc trin
lm hi ha t chc ti Th ngay sau Cch mng
thng Tm (7/10/1945): "Nhng bc tranh ny t ra cc
ngh s ca ta lu nay u c gng tm mt
con ng i. Nhng tic mt iu l khng mun i
di t m c mun vt ln tri [...]. Tht l mt th
gii tin! Nhng ti nh mng tng nh L Tn, nh vn ho
cch mng Trung Hoa ni mt cu i th ny:
"Ngi trn ln tin c l cng thch tht. Nhng nhn
thy mi ci p khng thay i ri cng thy chn
nn, nht nho v mi bit rng: mun tm thy s
thay i, s ham m tht, phi tr v vi cuc sng
sinh hot thc ti ca con ngi" (1).
Nh vy, i vi H Ch Minh, ci p l cuc sng
thc ti trn mt t ny, cuc sng lun lun vn
ng, bin i v y say m ca con ngi trong ci
i trn tc ny.
Tp Nht k trong t c th xem nh mt minh
chng tiu biu cho quan im m hc . Hn trm
bi th, tuy c c phong hoa tuyt nguyt, nhng
(

1) V cng tc vn ha vn ngh, Sd. Phn ph lc, tr. 69.

299

u gn cht vi mt t y bi bm ny. Di
ngi bt ca ng, hin ra c mt nhn loi lam l, i
kht, rch ri, gh l thuc nhng tng lp di y ca x
hi Trung Quc c. Cuc sng ca h tuy y bt
hnh, nhng l cuc sng thc vi mi ni vui bun sng
kh, vi nhng lo toan, nhng ham mun nhiu khi
tm thng vt vnh nhng khng c chng th khng
c "cuc sinh hot thc ti". Mt nhn loi tuy b y
vo bng ti nhng vn khao kht nh sng, tuy chu
nhiu au kh nhng khng phi khng c nim vui.
nhng con ngi rt i bnh d ny, dng nh c sng
l c vui, c chia s vi nhau ni kh th ci kh
cng vi i mt phn. V th sinh hot trong t c lc
cng tng bng ting ci ting ht:
Cm xong, bng xung trm trm,
Vang ting n ca rn ting ngm;
Nh ngc Tnh Ty m mt ti,
Bng thnh nhc qun vin hn lm.
(Chiu hm)

Trong ci th gii cng kh nhng sng ng y, ni

bt ln hnh tng ngi t H Ch Minh, mt tm hn d
trong bt c tnh hung no cng hng thng v s
sng, nh sng v tng lai. ng nhn cnh ng tn
nh chun b cho ma xun ti tt, nhn ni kh nh
chun b cho bnh minh rc r... Sng gia kh au,
ng cm thy cn cht chiu s sng, cn nng niu
vun xi cho s sng d ch l nhng c gng ti
nghip ("Quyn xa, sch mi bi thm m - Chn giy
cn hn chng c chn" - Chic chn giy ca ngi
bn t), hay cht hy vng cn xa xi ("Sm dy ngi ng300

i ua bt rn - Tm gi chung im ba ban mai Khuyn anh hy gng n no bng - B cc ri ra t

thi lai" - Bui sm)...

Mn "g nm v" ti thng n;

Tha c rt, rp xng vo nh,
Oanh sm, mng nghe ht xm gn.

Tinh thn hng v s sng, nh sng v tng lai to

nn nhiu thi phm ca H Ch Minh quy lut vn
ng ht sc khe khon ca mch th, t th dn
n nhng bt ng th v. C th gi l nhng t
th chin thng hon cnh, ci to tnh th rt c
o:

Khng nn hiu ni mng y ch l c thot

khi mt m di b mui, rp, rt mt hnh h. Bi
th t ging hi hc chua cht, n cu kt thc,
bng chuyn sang ging tr tnh ti mt tr trung khi
nh th lng nghe u y c ting chim oanh
thnh tht. i, phi hiu, trong h thng c l c thi,
oanh vng v liu bic l ting ni tiu biu ca ma
xun, tui tr v tnh yu, mi thy bit bao cht sng
v nim vui xn xang trong cu th vt ln t ngc
ti ny.

p thuyn thng xung huyn Ung Ninh,

Lng lng chn treo ta gio hnh;
Lng xm ven sng ng c th,
Thuyn cu r sng nh thnh thnh.
(Gia ng p thuyn i
Ung Ninh)

Hai cu trn l hnh nh ngi t chu kh hnh.

Hai cu di bng t ngt chuyn thnh mt thi s
ang ung dung ngon cnh trn mt chic du thuyn.
Ci ung dung m Xun Diu gi l: "n mc thn
thnh" (1) y thc ra l s vn ng t ngt ca hn
th H Ch Minh khi bt gp cnh sinh hot ng vui
ca nhn dn ni ven sng "Lng xm ven sng
ng c th".
S vn ng ca hn th y hng v s sng, nh
sng v tng lai, cn cm ng hn na trong bi
m ng Long Tuyn (D tc Long Tuyn):
"i nga" ngy i chng ngh chn,
(

coi ci p l s sng, cht th l cht sng

y tnh nng ng th ngi ngh s tt nhin
khng chu cho bt c mt khun php vn chng cng nhc no p buc. iu gii thch mt
nt c o ca thi php Nguyn i Quc - H Ch
Minh, trong vn xui cng nh trong th: khuynh hng
ph cch to bo v mt th loi. Ngy nay cc nh
nghin cu, ph bnh vn hc thng ni n nhng
cch tn mi m ca vn chng hin i: yu t
huyn thoi, huyn o trong tiu thuyt hin thc,
th truyn vin tng khoa hc, d bo tng lai, s
xm nhp vo cc th vn h cu, nhng th vn t
liu hay chnh lun, trit lun, v.v... Tt c nhng yu
t cch tn y dng nh u c th tm thy trong
nhng truyn k ca Nguyn i Quc ra i nhng
nm 20 ca th k ny: Li than vn ca B Trng Trc,

1) Yu th Bc, Tp ch Vn hc, s 5/1966.

299

300

Vi hnh, Nhng tr l hay l Varen v Phan Bi Chu,

Con ngi bit mi hun khi, v.v... Trong lnh vc th,
tp Nht k trong t cng l mt bng chng ni bt
v kha cnh ny ca quan im thm m ca H
Ch Minh: t ti, h thng c l n quy tc
truyn thng v b cc, v su ca cu, ca
ch, v.v... khng c g c th tri buc c c tnh
sng to ca tc gi tp th t. C ngi ni, H Ch
Minh ng cao hn vn chng. C l nn ni: ng
quan nim cuc sng cao hn ngh thut v th hin
su sc cuc sng l thc o chun mc nht ca
hnh thc vn chng.
3. H Ch Minh, t tc phong sinh hot (n, , y
phc, i ng, gii tr, ng x vi mi ngi...) n
cch ni cch vit, t ng li chnh tr, quan nim
o c, n t tng thm m u c mt ci g va
rt mc c in, rt mc truyn thng, li va rt hin
i, thi i.
Th ca H Ch Minh i b phn vit bng ch
Hn, mu sc c in rt m nt. Nhng c in
m khng phi l c thi, ngha l thot xem ging c
thi, c k thy khng hn th. Ch ging nhau l
cm hng thin nhin phong ph, l s ha hp gia
con ngi v to vt, l phong ung dung t ti ca
nhn vt tr tnh. Nhng ch khc nhau l tinh thn
thp nh chnh tc gi ni. C ngha l khng phi
hnh nh ngi qun t khi x th, nh hin trit n
dt chn lm tuyn, m l ngi chin s hnh ng,
ci to th gii:
Ni p m my, my p ni,
299

Lng sng gng sng, bi khng m;

Bi hi do bc Ty Phong lnh,
Trng li tri Nam, nh bn xa.
(Mi ra t, tp leo ni)

Bi th c phong v rt c in ci thi
"ng sn", "c hu", ci bt php gi t thin nhin
ch chm ph vi nt m nh truyn c c v p
hng v, khong t ca cao sn, lu thy. Cng rt c
in ci phong thi nhn dt ca nhn vt tr
tnh. Nhng trong chiu su ca hnh tng th, bi t
tuyt l mt li nhn gi ca nh lnh t cch mng vi
cc ng ch ca mnh "tri Nam": tm lng ny, d
tri bao th thch vn khng cht bi m, tm tr ny
lun hng v T quc, v ng ch, ng bo ang
chin u. y l th ca mt chin s "Mi ra t"
ang c gng "tp leo ni" c th nhanh chng
bay v chin trng. l ngi bit vt ra khi cm
quan "phi thi gian" ca c thi m quay v ng
gia thi i mnh ang sng, v t trong dng chy
ca thi i m tm thy s thch ng ca mnh vi
hon cnh, n cng l mt tiu chun, mt iu kin
ca s bc l ci p:
Nh th cng phi bit xung phong
(Cm tng c "Thin gia
thi")

Tnh thi i trong th H Ch Minh th hin ni

bt nht tinh thn dn ch m n cha ng. Dn
ch trc ht thi , thi t. Mt ci rng rng, mt ci
gy chng, mt hng cho bn ng, thm ch mt
cnh bt rn, mt cnh un nu, mt ba cm t
300

cng thnh th. Ngi ta ni th H Ch Minh c c

"mm mui tng c". iu cn hiu theo ngha
en trn tri ca n. Dn ch quan im i mi
h thng c l ca th ca c in. Th t lng, ni
ch ngy xa nu khng so snh vi nhng bc anh
hng ho kit, nhng ng hin nhn qun t vi
tng cao, bch c, cp gi, rng my, th cng v von
vi nhng mai, lan, cc, trc... Th H Ch Minh hon
ton khng c nhng hnh nh sang trng . Dn
ch cn ging iu, tnh iu ca th. Tp th c
ni dung gio dc to ln, nhng khng h ln ging dy
i. Nh th nu cn nhc nh n mt bi hc
o l no th ch l "T khuyn mnh" (T
min): "V khng c cnh ng tn - Th u c
cnh huy hong ngy xun". Nhng tinh thn dn ch
th hin su sc nht l bn cht ca nhn vt
tr tnh trong th. Khng phi con ngi trong c thi
thng "ng sn", "ng lu", "ng cao" i
din m tm vi cn khn, v tr, m l con ngi
sng gia nhn qun i chng, chan ha vi nhng
con ngi bnh thng nht trong nim vui ni kh
hng ngy. Nht k trong t c mt bi th ni v
bnh gh (Li sang). C l y l bi th duy nht
trong vn chng ng Ty kim c vit v ci ti
rt t thi v ny:
y mnh tm nh hoa gm,
St sot lun tay ta gy n;
Mc gm, bn t u khch qu,
Gy n, trong ngc thy tri m.
Bi th c ging a vui thoi mi ging nh nhiu
299

bi th khc ca H Ch Minh. Qua ting ci rt i

hn nhin y, nh th nh mun ni iu ny: H Ch
Minh cng chng phi xng ct c bit g, da tht
H Ch Minh cng nh da tht mi ngi vy thi, bn
th gh, gh th gi v gi gh cng c th ring ca n.
C mt nh lao cng gi gh th tht l hiu nhau v
cng, tht l "tri m tri k" km g B Nha vi T K
ngy trc. C ai ni rt ng rng, H Ch Minh
rt v i, nhng iu v i nht l ng khng bao
gi t coi mnh l v i. chnh l trng hp bi
th ny.
4. Ni v tnh truyn thng v tnh thi i trong
t tng m hc H Ch Minh, c iu ny rt ng ch
: y l hai phng din dng nh xuyn thm vo
nhau, kh lng tch bch ra c. Ngha l nhn mt
ny l c in, nhn mt kia li l hin i, nhn
mt ny l truyn thng rt su, nhng nhn mt
khc li thuc v thi i vn minh tin b nht.
Chng hn, li vit gin d, ngn gn ca ng, gi l
tnh hm sc c in cng c, gi l yu cu thng
tin ln trong mt thng ip tit kim nht ca quan
h giao tip gia nhng con ngi thi i pht trin
rt cao ca khoa hc, k thut ngy nay cng ng.
Ngoi ra cn phi ngh n ci g nh c gc r su
xa trong quan nim thm m ca ngi Vit Nam trong
my nghn nm lch s: mt dn tc tng c nhiu
thnh tu v i trong cng cuc dng nc, gi nc:
sng Hng, chin cng Bch ng, Chi Lng, ng
a, in Bin Ph, chin dch H Ch Minh... nhng v
khuynh hng thm m dng nh li thch nhng g nh
300

nhn xinh xn: cha Mt Ct, cy trc xinh, cu ca

dao, ting n bu... Hay nh cm quan thin nhin
m trong th H Ch Minh cng vy. Gi th l
k tha, tip ni ci th lm tuyn ca ngi xa cng
c. Nhng y chng phi cng l yu cu bc bch
ca nhn loi ngy nay sao, khi ng trn nhng
thnh tu k diu ca sn xut cng nghip li khao
kht c tr v vi mt mi trng thin nhin ti tt,
trong lnh, ang c nguy c hy dit?

hi cng sn, trn c s s pht trin cn i, hi

ha ca v p con ngi, "m hc s trng hp vi i tng ca o c hc". C l cn lu lm x hi loi
ngi mi t ti trnh m Cc Mc hng m c. Nhng, trong i sng cng nh th ca, H Ch Minh l
hin thn sng ca o c hc y, ca m hc y.

- Xem sch chim rng vo ca u,

Ph vn hoa ni gh nghin soi.
- Khng chin thnh cng ta tr li,
Trng xa hc c vi xun ny.
l hn th c in hay l c m ca thi i?
Ni v H Ch Minh, nhiu ngi thch dng khi
nim "nh hin trit" hay "ngi hin". C th ngh
rng ngi hin ch yu l ngi khng ch tm pht
ngn mt hc thuyt trit hc hay o c hc no
m l ngi sng tht s theo mt trit hc, mt o l
tt p no . y trit l tr thnh mu tht
tm hn, tr thnh thi sng hng ngy n mc
ht sc hn nhin, t nhin.
Suy ngh v t tng thm m ca H Ch Minh, ta
cng cm thy nh th. Bc H trong i sng cng nh
trong sng tc th l hin thn sng ca mt h
thng t tng m hc tt p ca dn tc v ca thi
i. ng, dng nh chn thin m tm c s
gn b thng nht. Cc Mc, trong Ph phn cng
lnh Gta, tng tin on: trong giai on cao ca x
299

300

Nhng chnh th nh
trong mt chnh th ngh thut ln
V Tun Anh

1. Nht k trong t gm nhng bi th c vit ri

rc trong nhiu trng hung vt cht v xc cm ca
hn mt nm H Ch Minh b y a trong nh lao
Tng Gii Thch. ti th m rng n mc nh tn
mn. Tnh cht tn mn y b quy nh ngay t trong
mc ch v hon cnh sng tc. Nh th u c
tm nhiu vo vic lm th - ch l "ngy di
ngm ngi cho khuy" - v cng khng c nh
sng to mt tp th trn vn. ng thi do tnh cht
Nht k, nhiu bi th nh ngu hng, nh ch ghi vi
ly mt khonh khc sng v ngh. Mi bi th nh
mt chnh th nh gi trn mt t tng, cm xc trong
ci hnh thc c c nht ca th. Cc bc khai, tha,
chuyn, hp ca th t tuyt c k tip nhp nhng
bi th c mt khp kn cht ch. Nhiu bi
t n v p cn xng hi ha ca mt chnh
th thm m, c sc tn ti c lp v sng i
sng ring ca n.
Nhng chnh th y kt lin, gn b lm nn
tp th. y, cn thy r cu trc v ni dung ton
th, cn ch ngha v gi tr Nht k trong t tot
ra t ton b tp th vi t cch mt chnh th ln, mt
299

h thng c cu thnh t nhng chnh th nh.

Nghin cu c cu chnh th ny ta hiu r hn tng
bi th, hiu su thm ton b tp th do vic lm
sng t c nh x gia cc bi, tnh h ng, s
nht qun v bin ha a dng ca nhng ch
trong Nht k trong t. V mt phng php lun,
iu ny cng c ngha nh tm hiu tnh a
thanh v giao hng ca c khc nhc c ghp li t
cc giai iu ring l, nh lm r thm s phi hp ha
sc gia cc mng mu trong mt bc tranh.
y chng ti mun bt u t khi nim
"chnh th ngh thut". Tnh hon chnh ngh thut
ca tc phm vn hc, trong nhng nt khi qut nht,
c th c nh ngha nh l mt s thng nht c h
thng trong tc phm theo mt trt t nht nh
nhng thnh t ni dung v hnh thc, nh s thng
nht ngha thm m - hnh tng v cu to vt cht
- ngn ng, nh mt mi tng quan v ph thuc ln
nhau gia b phn v ton th.
2. Ch , ti v phong cch th hin trong
cc bi th Nht k trong t tht khc nhau. C v nh
chng c g gn gi gia T khuyn mnh (" Ngh
mnh trong bc gian trun - Tai ng rn luyn tinh
thn thm hng") v Cnh chiu ti ("Chim mi v
rng tm chn ng - Chm my tri nh gia tng
khng"), gia Cm tng c "Thin gia thi", v Rng
mt mt ci rng, gia Ni cho vui v m nng... Nhng vn c mt si dy v hnh ni lin nhng ti
"xa" nht, nhng chi tit c v "ngu nhin" nht vi
ch ton b tc phm v mt trung tm - l
300

cm hng ch o. Bn lnh cch mng ca ngi

chin s H Ch Minh to nn cm hng ch o
y: th ng ca ngi chin s trn mi kh i t
y, kin ngh, vng vng m vn ung dung th thi;
tha thit hng v t nc qu hng vi lng khao kht
chin u cho c lp, t do. Cm hng ch o v
hnh chung t chc nn s thng nht v tnh
hon chnh ca tc phm, thu ht mi "chnh th
nh" v mi chi tit b phn khin ngay c nhng ci
khng c cht th nht cng c t vo qu o
chung ca gi tr thm m ca tc phm.
Trong cch phn tch Nht k trong t, nu ch
ch n nhng "mt ct" v ni dung: lng yu nc, yu thin nhin, tinh thn t co, ch ngha nhn
o... s kh thy ht i sng ni ti ca bn thn
tc phm. Vic lm l cn thit nhng cha : nu
ch c th s d a n mt cch nhn "tnh"
khng thy c ci "ng", s tc ng qua li gia
cc ch v s pht trin bin chng ngay trong
tng kha cnh ca ch . L lun v tnh hon
chnh ngh thut ngay t nhng kin s khai ca
n ht sc ch n s vn ng ni ti ca cc
yu t trong tc phm. Chng hn, ta thy trong Nht
k trong t tn ti nhiu yu t lp li m vn bin
ha, pht trin. V vy, c Nht k trong t, ta lun
thy tc phm, bi n tip bi kia, khng ngng m ra
nhng chiu rng mi, nhng chiu su mi. C s
ca s vn ng bin chng ny trc ht l s vn
ng ca hin thc khch quan - thi gian t ngy
cng di ra, khng gian m rng, nhng tnh hung
nm tri lun i khc, phong ph - ng thi cng
299

l s nng ng tch cc trong cm ngh ngi vit.

C th thy trong Nht k trong t l nhng mtip
quen thuc: ci n, ci ng trong t, cc cuc gii i
trn ng, nh trng, m khng ng trong t, ni bt
bnh, t do, nh sng bnh minh... Tng mtip lun
lun c i mi v cc mtip li c an ci, giao
thoa vi nhau to nn s phong ph ngha.
3. Chng hn bi Trn ng l mt bi th cha
chan tnh yu thin nhin, mi giao cm gia thin
nhin vi con ngi:
Du tri chn tay n ngt ngho,
Khp rng hng ngt vi chim ku;
T do thng ngon ai ngn c?
C qunh ng xa, vi t nhiu.
Nhng nu th "c" n trong mi tng quan vi
nhiu bi th khc: cc bi Gii i sm, Mi n nh
lao Thin Bo... ni ni kh ca ngi t b gii i trong
m rt mt, di tri ma tm t; bi Bo ng th hin
cm gic sung sng c thot khi ca nh t trong
chc lt: "c ra ngoi ngc khoi lm sao"; hoc bi c lnh trn cho i li ngoi phng giam ni cm gic
thm i li ca ngi b cm c lu ngy:
Ngh lu chn ta bng mm nhn,
i th hm nay mun ng quay;
Chc lt nghe Ban trng gi:
"Khng rnh rng na, phi vo ngay!".
ta mi cm nhn ht c nim vui trn tr, th thi ca
ngi t c ct bc ung dung trong mt bui p tri,
n nhn mi thanh m hng sc ca tri t. V
nh th, ta s thy rng ngha hm cha trong bi
300

Phm ti g y? Ta th hi,
Ti trung vi nc, vi dn ?

th Trn ng rng hn, su hn ch thin nhin

nhiu.
Ta hy tip tc th xem mt mtip xuyn sut tp
th: b gii i. Bao nhiu cnh hung ngi t tri qua
khp 13 huyn Qung Ty. Cnh "Rt mt m thu
trn gi hn"; cnh "Nm mi ba dm mt ngy tri o m t m giy t ti"; cnh "p thuyn thng
xung huyn Ung Ninh - Lng lng chn treo ta
gio hnh"; cnh "Hm nay xing st thay dy tri";
c cnh "Nay ngi xe la v ng hong"... Gii quanh
qut t Lin Chu ti Qu Lm, ri li gii v Liu
Chu. l nhng bi th Nht k ghi nhanh ly s
vic v tm trng. Nhn sut c qung ng di ca
s pht trin mtip ny, ta cng hiu su hn din
bin trong tm trng tc gi: ni bt bnh ngy cng
tng ln n thnh phn n. Trn nhng chng u
tin, cn l mt thi t co bnh tnh:
Ni cao gp h m v s,
ng phng gp ngi b tng giam.

Xu hng vn ng v pht trin tnh cm loi

mtip gii i trong Nht k trong t l qu trnh t ti
nhng cao tro nh th. Nhng cao tro y tp trung
nht sc mnh t tng, tnh cm ca ngi vit, t
n chi sng nht iu mun ni.
nhng bi th ni n trng, mt mtip kh xa
so vi nhng vn trung tm ca Nht k trong t
ta cng c th thy nhng bin chuyn trong cm
xc th.
bi Ngm trng, tc gi say sa ngm v p
trong sng vin mn ca thin nhin:
Ngi ngm trng soi ngoi ca s,
Trng nhm khe ca ngm nh th.
n bi Trung thu, sc thi tnh cm c khc; tm
lng v cu th vi vi theo trng thu nh hng v biu tng t do bn ngoi nh t:
Chng c t do m thng nguyt,
Lng theo vi vi mnh trng thu.

(ng i him tr, I)

Sau l nhng bi th m u ch l
nhng du (?), du (!) gin d:
Liu Chu, Qu Lm, li Liu Chu
qua li, bng chuyn nhau;
Qung Ty i khp lng oan c,
Gii n bao gi, gii ti u?
Cho n bi n Cc chnh tr Chin khu IV,
nhng cu th hon ton tr thnh nhng li ct vn
ut c v anh thp:
299

V cc bi m thu, Cm thu, ch thy vng trng

tri qua h hng:
Trc ca lnh canh bng sng ng,
Trn tri trng lt gia ln my.
Con ngi giu tm hn thi s y yu trng m gi
y cng ch nhn trng nh mt n v tnh thi
gian, m ngy thng tri qua v ch, bi v: "Thn
t u thit thu sang cha - Ch thit hm nao m
ca t". Trong cht lnh o v tnh vi ngi bn tri k
y cht cha bao nhiu l xt xa. Tm lng v dn v
300

nc ca nh th c biu hin qua bao li bc bch

trc tip, v ta vn c th nhn ra tnh cm y khi
nhn vo nh sng m nht ca vng trng soi trn
nhng trang Nht k trong t.
Quan st k, ta thy mi ch , cho n mi
mtip nh ca Nht k trong t lun lun c s vn
ng nh th, to nn mt mch ngm cm xc, lan ta
v tch t qua cc bi th ri c nhng pht trin
trng thi mnh lit nht. Mi cu th Nht k trong
t thng c nhng cu chun b trc cho n v nhng
cu tip ni pht trin cho n nhng bi th sau.
S lp li v pht trin ny to nn mt th tit tu
c bit ca Nht k trong t. N to m iu trin
min dai dng ca nhng kh au dn vt trong t,
nhng khc ngot ca cnh hung, nhng qung
tnh lng v nhng im cao tro ca tnh cm.
4. Nht k trong t vn dng v khai thc trit
nhng yu t i lp. C th l th php ngh
thut, nhng xt rng ra, s vn dng nhng yu t
i lp nm mt phm tr cao hn - l phm tr
thi php. Yu t i lp ny th hin ngay trong tng
n v nh.
Trong cch chi ch:
... Qu Lm khng qu khng rng
... Tc Vinh m ta mang nhc
Trong cch cu trc v lp mt chnh th nh mt bi th:
- nh bc ngoi quan bt ti,
Trong t nh bc c cng khai.

Tnh ra trong ngc vn nm tr.

- t mc bnh cng cay ng,
ng khc m ta c ht trn.
Nhn trn cp ca c chnh th Nht k trong
t, vic khai thc v th hin cc yu t i lp tr
thnh mt c im trong cch nhn thc hin thc,
trong cch ph din nhng trng thi xc cm. Tng
chnh th nh c t trong th lin kt v i chi
gp phn th hin sng t t tng ch ca c
tp th. c im ny trong thi php Nht k trong t
l mt phng thc ngh thut nhm thu tm c
nhng g l bn cht ca hin thc. Nht k trong t
qu l mt h thng phc tp trong cu trc tn ti
nhiu yu t i lp: vt cht v tinh thn, cao c v
thp hn, chn v gi, nh sng v bng ti, ni bun
v nim lc quan, ci bi v ci hi, xing xch v t
do... Cho nn "sc ch" ca tp th mng Nht k
trong t tht l l: n c sc ta rng n nhng phm
vi xa ca nhng trng thi nhn th, thm nhp vo
nhiu tng su ca cc mu thun tn ti trong hin
thc. V iu l th na l s phong ph nh th xt
v ch v ti cui cng c nho nn li, c
ng, sng t v y xc ng trong mt chnh th
hi ha. Trong cch tip nhn tc phm, ch n
cc yu t i lp ny l mt yu cu cn thit
i su vo b su tc phm. S lin kt nhng yu
t i lp to nn hiu qu ngh thut vi nhiu nh
x bt ng v th v. Chng hn tc gi nu ln mt chi
tit thc m gy n tng tht mnh:
au kh chi bng mt t do,
n bui i a cng khng cho.

- M thy ci rng ln thng gii,

299

300

 t nm trn thn v ti,

Ha l thnh th t ni ny.

Nhng n tng y s cn mnh hn na nu ta so

snh vi mt chi tit hon ton i lp mt bi th
khc: sau khi b gii sut mt ngy, m n, cn
mt ch nm th ngi t li c vic:

(m thu)

Trong t mc bnh cng cay ng,

ng khc m ta c ht trn.

Ngi trn h x i ban mai.

Hai bi th b sung cho nhau li cng lm r cnh
oi om tn nhn, ci hi hc cay ng ca t y.
l mt nghch cnh, mt s i lp dng thc
mu thun nht. Nhng nhiu khi Nht k trong t, s
i lp li mang ngha thng nht, tng ng.
Nht k trong t th hin ng thi phm tr ci Hng,
ci Hi, ci Bi - nhng phm tr m hc khc bit v
i lp. Nhiu vn th biu l trc tip ci Hng:
Thn th trong lao,
Tinh thn ngoi lao.
(M u tp Nht k)

Vt cht tuy au kh,

Khng nao nng tinh thn.
(Bn thng ri)

Nhng cng c bi th th hin ci Hi:

- y mnh tm nh hoa gm,
St sot lun tay ta gy n.

(m nng)

Tch ring tng bi th, tng mng ch th c

th xp chng vo tng phm tr ring. Nhng xt trong
ton b mch cm ngh chung ca chnh th, th thc
ra y ch l nhng biu hin khc nhau ca mt tnh
cm c bn, nhng sc thi ca mt phn cht duy
nht. Vn ci Hng nhng c khi biu hin qua bn thn
n, c khi thng qua ci Hi, c khi bc l trong ci Bi.
Vn l dng kh cch mng ct ting ci ngo ngh v
giu ct mi y i ca nh t, v cng chnh dng kh
cch mng th hin trong tng cu th m l vit
trong nhng pht au n ut c khi ngh n vn
mnh t nc v hon cnh bn thn mnh: "Ch cao
m chng ng ng chinh". S i lp hi ha trong
ngh thut l nh vy v yu cu nhn mi bi th, mi
kha cnh ni dung Nht k trong t trong tnh cch hi
ha ca c chnh th cng l nh vy.

(Gh)

Cc thc o thi gian

ca Nht k trong t

- n cm nh nc nh cng
Lnh trng thay phin h tng.
(Ni cho vui)

phng vn tu

V khng phi khng c nhng cu th thng

thit nht c th xp vo phm tr ci Bi:
299

300

Bn thn nhan Nht k trong t ca H Ch Minh

trc ht gn vi nim thi gian. Trong sng to ngh
thut, tng n v tc phm hon chnh nh mt bi
th, mt trng ca, mt v kch, mt tiu thuyt...,
thi gian thng c nh vn s dng nh mt yu t
ngh thut bn cnh cc yu t ngh thut khc trong
vic t chc tc phm.
Nht k l mt th loi c bit. Trong vn chng
khng thiu nhng dn chng cc tc gi xy dng
mt tc phm h cu hon chnh mang dng dp hnh
thc ca Nht k. nhng trng hp y, thi gian
khng tch khi sng to ca nh ngh s. Nht
k trong t ca H Ch Minh nm ngoi din . y
l mt "tp" Nht k thc s vi y ngha ca
n. Mt tp hp gm 114 n v hon chnh, 114 bi
th sng tc trong t (1). V vy kh c th ni n
"cu trc thi gian" hiu theo gc ngh thut ca
tc phm ny.
Tuy nhin, nhn vo cu trc v thc t vn bn
ca tp Nht k c sp xp hon ton t nhin theo
trt t trc sau ca qu trnh sng tc, ta cng thy
hin ln nhng thc o thi gian khc nhau, tch bch
m chi phi ln nhau, to thnh mt th thng nht,
gip ta hiu thm tm hn ca nh th cng nh v
p ca tp th.
Trc ht l thc o thi gian bng lch. Thng thng
trong mt tp Nht k, mi ln ghi chp, tc gi u
(

1) Cn c vo bn Nht k trong t, in ln th ba, Nxb Vn hc, H.,

1983..

299

ghi ch ngy thng. H Ch Minh khng lm nh th

Nht k trong t tr mt vi bi, l my ci mc
thi gian: 12-11 (Bo ng), 18-11 (Gii i V Minh),
9-12 (n Liu Chu) v ba bi th cng mt nhan
Ngy 11 thng 11. Cc bi Trung thu v Tt song
thp b gii i Thin Bo tuy c gi tr thng bo ngy
thng nhng li theo h thng m lch nn y cng
tr nn m h.
Tuy nhin, ngay c nhng ngy thng k trn, v
khng ghi r nm, nn cng chng c gi tr thng bo
chnh xc bao nhiu nu nh th khng h bt ghi
cui bi Tri hng: 29-8-1942 - 10-9-1943. Ta tm coi
y cng l thi gian k t khi tc gi b bt vo nh
lao huyn Tnh Ty n khi c tr li t do, v
chc c nhiu kh nng sau khi b bt mt thi gian
Ngi mi bt u vit Nht k. Nhng dng ngy
thng ghi di bn bi va k, tuy nm ngoi cc cu
th nhng tn ti trong vn bn nn c gi tr ca vn
bn v phi c tnh n trong th.
Bc H l lnh t ca nhn dn ta. Ai chng hiu
bit t nhiu v cuc i hot ng ca Ngi v
qung thi gian Ngi b giam trong nh t Tng Gii
Thch. Chng ta d dng c xu hng vn dng nhng
hiu bit y, l cc yu t ngoi vn bn, cm
nhn v thng thc Nht k trong t. Mt tc phm
hay, trc ht l ci hay t bn thn n. C th thy c ht ci hay ci p ca Nht k trong t m khng
cn nhiu lm n s h tr ca nhng yu t ngoi
vn bn kia khng? Nu thi gian ca tp Nht k ny
ngn hn nhiu hoc di hn nhiu so vi thi gian
300

k trn v khng vo nhng nm 1942 - 1943, th

s rung cm ca ngi c vi 114 bi th ca Nht k
trong t chc cng s bin i theo. l ngha
"th" ca nhng con s tng chng nh ch thm tht
vo, chng quan trng g trong vn bn.

Thi gian y c o bng tm. Loi thc o

ny khng o bng nhng n v u nhau m c
di ngn thay i ty lc. Ngay t bi M u
tp Nht k, ta gp mu thc o y vi hai ch
"ngy di":

Nht k trong t l th tm trng, n vt ra ngoi

khng gian v thi gian c th. C l v th m tc gi
thy chng cn thit phi ghi ngy thng cho hu ht
cc bi th. Th nhng thi gian dng nh vn lun lun
l ni m nh i vi tc gi, n thng trc trong thc
hoc ngm ngm ni y su v thc th hin
ln thnh th lc no khng hay. Chng phi ngu
nhin, trn tng s 114 bi th ca tp Nht k k c
bi t, c ti 54 bi nh ln cm quan v thi gian
nhng mc m nht khc nhau, t nhng du
vt v gi gic, ngy thng n cc cm hng v suy
t trc din bin thi gian sng tra chiu ti hoc nm
thng xoay vn. C khi bng dng thi gian khng c
nu ln trc tip nhng ngi c vn cm nhn c:

Ngy di ngm ngi cho khuy,

Va ngm va i n ngy t do.

Ti y khi la cn con gi,

Gt hi hm nay qu na ri
(Cnh ngoi ng)

Tc Vinh m ta mang nhc,

C lm cho chm bc mnh.
(B bt ph Tc Vinh)

Hoc nh cu cui trong bi th v "Gii ti

bao gi, gii ti u?" ni ln ni bc dc b gii ti
gii lui ht nh lao ny n nh lao khc khp tnh
Qung Ty.
299

trong ngc sut ngy khng bit lm g, thy

thi gian di; tm l ch i cng lm thi gian tr
nn di hn. Hai ch "vnh nht" trong nguyn vn
ch Hn cn mnh m gp nhiu ln v ko n v
o thi gian nh di ra v tn.
Ni m nh ca nh th v thi gian dng dc
hin ln qua h thng ti. Nhiu bi th ri rc
sut tp Nht k c nhan lp i lp li mtp thi
gian n iu, gy cm gic di l th, ht tra li
chiu, ht chiu li ti: Bui sm, Bui tra, Qu tra,
X chiu, Chiu ti, ri li Gii i sm, m lnh,
Hong hn, Khng ng c, li n Nng sm, Na
m, ri Cnh bui sm, Cnh chiu ti, m khng
ng, m thu... Nhp iu "thi gian - ti" y
chc chn nm ngoi thc ca tc gi. N bt ln
ngu nhin t ci v thc, rung ngn nh ting vang
ca hai ch "ngy di" u tp th. V c l cng
do mt linh cm v thc no y m hai ch ny li
c mt trong bi M u tp Nht k!
Thc o bng lch v thc o bng tm chy song
song vi nhau sut tc phm v qung thi gian mt
nm mi hai ngy t 29-8-1942 n 10-9-1943 c
300

nhn ln d s trong cm th ca chng ta di tc

ng quy chiu ca h thng o lng thi gian kia.
Tuy nhin, chng phi lc no thc o ny cng
gn vi n tng "di". Nhng ngy u mi b bt, H
Ch Minh c th ngh rng ch sau thi gian ngn,
Ngi s c tr li t do, v chnh quyn Tng Gii
Thch khng c bng chng g kt ti c. Bc
chn vo nh lao huyn Tnh Ty, nh th o thi
gian bng n v o lng lc quan hn bng my
cu th "Trn tri my tnh ui my ma - My ma my tnh bay i ht" v ch xem mnh nh khch
"lu tr trong t".
Nhng ri ht ngy ny n ngy khc b gii i
khp cc nh lao m trin vng t do cha thy u,
di ca n v thi gian mi gin ra gp bi, nh
th n mt lc cm thy ht ci nng n:
Mt ngy t nghn thu ngoi,
Li ni ngi xa u c sai,
V s tht y c thc t kim nghim:
Sng khc loi ngi va bn thng,
Tiu ty cn hn mi nm tri.
(Bn thng ri)

Trong my cu th y hai loi thc o bng lch v

bng tm c t bn cnh nhau trong th i
chiu.
Ta c th ni n mt loi thc o khc xut
hin Nht k trong t: o thi gian bng th. Chng
bit c phi do ngu nhin hay khng m y thi
299

gian c o bng th theo tng chng tng ng

vi bn thng ca thi gian theo lch v lin quan cht
ch vi thc o thi gian bng tm. Khng k vi chi
tit ngy thng c dp ni n trn kia, trong tp
th cn c nhng chi tit ngy thng khc nhau gi
tr thng bo xt trn bnh din ngh thut. Chi tit
u tin xut hin ngay nhan bi Bn thng ri.
Mc thi gian tip theo c ghi li ng bn thng sau
trong bi Tic ngy gi:
Tri xanh c hm anh hng,
Tm thng hao mn vi xch gng.
Li ng bn thng sau na, thi gian c nhc
n trong hai bi m thu ( t nm trn thn v ti)
v Tc cnh (Nm trn c quc tm hi vng - Tin tc
bn nh ba ba trng); hai bi gn nh st nhau, c l
mt bi vit m hm trc, mt bi vit sng hm
sau. khng phi l nhng chi tit thc hin n
thun chc nng thng bo ngy thng m r rng
mang nng tm t v chui thi gian di ng ng.
di o bng th ca nhng khong cch thi
gian u n y li chnh lch nhau rt nhiu v
theo nhp gim dn. Khong u o c 93 bi
th, khong th hai cn 13, khong th ba cn 6. Cui
tp Nht k ch cn li mt bi Tri hng kt thc hn
mt nm t ngc. Nhp gim dn l hnh nh thc
tin tm l ca nh th. Nhng thng u tin mi
t, ngi ta b dn vt nhiu nht v gnh nng ca
thi gian di nh v tn. Hai ch "bn thng" nhc i
nhc li trong bi Bn thng ri nh mt ni nim chy
bng. Cng v sau tm trng y cng gim i v
300

lng vo chiu su nh ta thy trong cc bi Tic

ngy gi, m thu, Tc cnh.

u vit trc cc bi Gii i sm, m lnh ni trn

kia.

H Ch Minh b bt vo dp u thu nm 1942,

v b giam hn mt nm, nh vy l tri qua bn
ma thu, ng, xun, h ti ma thu nm sau mi c
tr li t do. Nht k trong t cn c o bng ma.
Qua tp Nht k, ma thu li mt n tng kh thng
trc trong tm tr ngi c: Gng trng vnh vnh
gia ma thu" (Trung thu, bi 1), "Lng theo vi vi
mnh trng thu" (Trung thu, bi 2), "Rt mt m thu
trn gi hn" (Gii i sm), "m thu khng m cng
khng chn" (m lnh), "D ku khoan nht n
mng thu" (Thu cm, bi 1), "Nm ngoi u thu cn
t do - Nm nay thu n trong t" (Thu cm, bi 2),
v kt thc l bi m thu gn cui tc phm.

V tr c bit ca ma thu trong tp th chc

chn phn no c lin quan n tm hn thi s ca
tc gi d rung cm trc ma thu nn th (ta khng
qun H Ch Minh cng sng tc nhiu bi th xun).
Nhng t vo trong cu trc ca Nht k trong t,
hin tng ny nh cn gi ln mt ngha mi; trong
cm quan ca nh th, thi gian ko di ng ng,
ngy thng nh ngng tri; nh th b bt lc vo thu,
v ma thu y tn ti trin min, dai dng mi khng
thi. Thc o bng ma y ch c mt n v
ma thu duy nht.

Trong khi th cc ma ng, xun, h khng c nhc n. C mt ln nh th nhc n t

ng, hai ln nhc n t xun nhng khng phi
ch s hin din ca cc ma . Ch xun nay
trong bi T Long An n ng Chnh (Nghe ni xun
nay tri i hn - Mi phn thu hoch ch vi phn)
l ch ma xun qua, khi tc gi cha vo t,
ni v ma xun tri i hn nn by gi thu hoch
km. Cn cc t ng v xun trong cu "Nu
khng c cnh ng tn - Th u c cnh huy
hong ngy xun" (T khuyn mnh) ch c ngha
n d, v r rng lc cn ang l ma thu (c hai
bi T khuyn mnh v T Long An n ng Chnh

Bc H coi thng nhng thiu thn, au kh gh

gm v vt cht trong cnh t y, nhiu khi cn ci
ct vi chng. Nhng ngc li, Ngi b giy v d di v
ni nim chy bng st rut ch i ngy ny qua
thng khc gi pht c bng mnh vo khong khng
gian bt ngt, biu tng ca t do, tip tc s
nghip cch mng. ngha y cng v cui cng trn
tr: "Ngy no thot khi chn lao lung?" (Tic ngy
gi), "Ch ngh hm nao m ca t" (Thu cm). y
chnh l l do v sao trong tp th thnh thong ta
gp nhng cu, nhng bi tc gi t ng vin
mnh lm ta nh n my cu ca bi t:
Mun nn s nghip ln,
Tinh thn cng phi cao.
H Ni, 1990
(In trong bo Vn ngh, 25-8-1990)

299

300

299

300

Thi gian tm trng

qua nhng dng th Nht k
Nguyn Hu Sn

1. Sng trong t, cm gic v thi gian tr thnh

mi quan tm hng u, thnh s day dt thng
trc, nim tm s canh cnh trong cuc sng hng
ngy v c biu hin ht sc r nt trong th H
Ch Minh. Tht khng phi l v c khi c th ng,
chng ta thy xut hin lin tc nhng tiu v thi
gian: Bui sm, Bui tra, Qu tra, Hong hn, Bui
ti, Na m... Khng nhng th, mi tiu y li
c ng nhc i nhc li nhiu ln, c biu hin
trong nhiu hon cnh, nhiu tm trng, nhiu cch
cm th v cch din t khc nhau. V th, dng
thi gian t nhin, ci dng thi gian tri chy, v hnh
v v tnh kia c ch th chim hu, ng ha
thnh i tng ngh thut. S gia tng yu t thi
gian vi t cch l thi gian tm trng, thi gian ngh
thut - l mt nim th xuyn sut nhng trang
th trong Nht k trong t. Hay ni khc i, Nht k
trong t l c mt t th ln, t th v thi gian, v ni
lng ca ngi t, mt on i ngc t kh i.
L thng, tc phm khng phi c cp n yu
t thi gian th l thi gian tm trng, thi
gian ngh thut. Thi gian c khi ch n thun l
nhng nt im ch, ct nh du s kin, l
299

ci c trnh by s kin. Bi th mang tiu

Ngy 11 thng XI l mt trng hp nh th. Vi mt s
bi th khc ng c ghi r ngy thng, song thi gian
y cng khng phi l thi gian tm trng, chng
khng tham gia vo vic xy dng t th v hu nh
khng c lin h ni ti vi ni dung bi th. Thi gian
ch tr thnh thi gian tm trng, thi gian ngh
thut khi n tham gia vo vic truyn t ni dung,
khi n chuyn ch cm xc, c ch th ha, chim
hu, c cm th v th hin nh mt i tng ngh
thut.
Thi gian trong cu th "Mt ngy t nghn thu
ngoi" l thi gian ca tm trng, thi gian ngh
thut. Cu th y tnh c l ngh thut y c
H Ch Minh t m u cho bi th Bn thng ri.
Nh vy ng mn s din t thi gian ngh thut
ca ngi xa ph vo tm trng ca mnh, mn li xa
din t mnh. T cu th ny, nh nghin cu
ng Thai Mai nu vn v thi gian tm trng,
thi gian ngh thut trong th H Ch Minh - m ng
gi l thi gian tm l: "Thi gian y tht s c mt
mu sc tnh cm. Tm l hc c in thng vn
phn bit hai khi nim: thi gian vt cht v thi
gian tm l. Chng ta c th m trn mt mt
chic ng h, mt tm lch "chiu di" chnh xc ca
mi qung thi gian nht nh. Nhng trong thc t, c
nhng gi m li rt di, hoc rt ngn. Nguyn Du
hnh dung thi gian tm l ca con ngi yu ng
trong my cu th bt h "Ngy vui ngn chng ty
gang" v "Ba thu dn li mt ngy di gh". i vi ngi
300

t ti, ngi au kh th "chiu di" ca thi gian li

cng phi o theo cng ca cm tnh" (1).
2. c Nht k trong t, ta thy H Ch Minh tng c
dp trc tip gii by tm trng ca mnh trc dng
thi gian. Khao kht t do, lun lu tm ti ngy c tr
li t do, c lc ng dng nh khng tnh n nhng
chng thi gian c th, nh qun i c ngy thng:
Bc u mi gi ngang nh ni,
D ku khoan nht n mng thu;
Thn t u thit thu sang cha,
Ch thit hm nao m ca t.
(Cm thu, I)

Mt ngi sng trong t, tng theo di, trng ngng,

ch i n khc khoi ngy ra t, l thng phi thy
thi gian tr nn di ng ng "Mt ngy t nghn
thu ngoi," th m y H Ch Minh li ni
"Thn t u thit sang thu cha". Chng l c mt
lc no , v sng trong t m ng mt cm gic
v thi gian? Nhng c suy ngm k, ta thy khng
phi nh th. V chnh cu th trn ca ng ni ln
mt iu khc, su sc v hp l. ng vn bit rng
ma thu ang n, vn bit sao Bc u nm
ngang nh ni, vn cm nhn "D ku khoan nht
n mng thu". ng u c v tnh, u c th
nhng by gi khng phi lc ngi trm t mc tng
tn hng ci th thi gian du du tri i. Ti cu
th th ba, ng nh tch mnh ra khi dng thi gian,
i lp mnh vi thi gian trong khi hai cu th
(

1) ng Thai Mai: c li tp th "Ngc trung Nht k", TC Vn hc

s 3-1970.

299

u ng "miu t" thi gian tht sinh ng, tinh t.

ng to nn th i lp tng trng nh th, ri
n cu kt vt hin ln ni lng nh th "Ch thit
hm nao m ca t". Ni nim m c thit tha ci ngy
c ra t, m tng n ngy c sng trong t do lm
nh th nh lng qun giy lt t ngc nng n ny.
n y ta hn r vic H Ch Minh nh l ng
vi thi gian ("Thn t u thit thu sang cha") hay
ng thy thi gian tr nn chm chp nng n ("Mt
ngy t nghn thu ngoi") ch l nhng cch bc l
tm trng khc nhau thng nht trong mt con ngi.
Nh trn phn tch, c lc H Ch Minh nh
khng cn tnh m n c chng di thi gian th
khi khc, ng li theo di thi gian n mc chi tit.
Dng thi gian b chia ct ra ri to thnh chui
m hng chm chm, u u:
Mt canh... hai canh... li ba canh,
Trn trc bn khon gic chng thnh;
Canh bn, canh nm va chp mt,
Sao vng nm cnh mng hn quanh.
(Ng khng c)

Bi th to dng trng thi i lp gia dng

tri ca thi gian vi s lo toan n git mnh thng
tht ca nh th. Nu tch ring s miu t v thi
gian ta s c cm gic ca s ch i. Thi khc c
kin nhn chuyn dn, nh h nh thc. iu bt ng l
kt qu cui cng, l s thanh thn t c. T ca
bi th c quy t li. S chuyn i tm trng
hng ti v t ti ch qua cu kt ca bi th
"Sao vng nm cnh mng hn quanh". Thi gian
300

y vt qua gii hn thc ti, nhun nhuyn trong

tnh th mng, bay bng, lng mn. bi th ny,
tm s ca H Ch Minh c phn no ging nim
tm s ca Nguyn Tri su trm nm trc. C mt
m no thanh vng, Nguyn Tri nm cm nhn
ting ma ri:
Vng v trong phng ti,
Thu m nghe ting ma,
Ting no nng lm kinh ng gi khch,
Git git thnh tht canh tn.
Cch bi trc ting khua nht vo ca s,
Ln ting chung vng vo gic m nh
nhng,
Ngm ri vn khng ng c,
Nghe t ni cho n tri binh minh

(1)

(Thnh v)

l ni lng ca nhng ngi cng m ch ln m

cha tha nguyn. Trong m c hai u khc khoi,
cng thao thc m nhp thi gian ang nng n tri
qua. Nhng c mt iu khc hn: Nguyn Tri trong
hon cnh b tc ca ng d m ch ln n u, d
yu nc thng dn th no th s cm nhn thi
khc ang bung ri ch lm ni r thm ni bun
nh ang ngng ng li . Tm trng v thi gian
khng vt qua hon cnh c th m l thuc vo hon
cnh, chu s quy nh ca hon cnh. Cu kt
trong bi th Quy Cn Sn chu trung tc day dt n
thnh cay cc, au n: "Ut c tc lng khng lm
sao c - Ca thuyn x gi khng ng n lc bnh
(

minh". Tm s bi thng y cng khng th vt ln,

khng th khc i c. Vi H Ch Minh, s cm nhn
v thi gian, ngay c trong cnh nh t, vn vt qua gii
hn thi hin ti m hng v tng lai. Ch ca bi
th Ng khng c tht s l mt bc bin i trong
cch cm nhn v hin thc, tr nn rn r trn y
d cm v ngy mai.
3. Khi biu l s quan tm n thi gian, H Ch
Minh c nhng cch th hin tm trng rt khc
nhau. Bn cnh s i lp gia tm trng "lng qun
thi gian" vi s lo toan "m nhp thi gian" cn c
tm trng i lp gia lc thy thi gian ang vn
vt qua i vi lc thy thi gian nh ngng ng li. Trong
cng iu kin c s quan tm n thi gian th s
phn bit tm trng theo hai cc ny c biu hin
ht sc r nt. Mi khi nhn li nhng ngy qua,
thy mnh cha lm c g nhiu, nh th li mt ln
na khc khoi:
Ngy i bn tin n bn sng,
Hn bn v khi la ng;
Nay gt xong, cy khp,
Qu ngi ti vn chn lao lung.
(Nh bn)

Sng trong t, H Ch Minh m tng ngy, mong

sm c ra t. Tng ngy qua i tht chm chp, nng
n. Nhng soi nhn li c chui ngy v v qua i,
nh th nh chong tnh, sng st. n ngy 9-12, ng
lm php tnh cng cho qung thi gian qu kh y:
Mun cay nghn ng u v hn,

1) Nguyn Tri ton tp, Nxb KHXH, H, 1976.

299

300

Mng chn ta va n Liu Chu;

Ngonh li hn trm ngy c mng,
Tnh ra, trn mt vn vng su.
(n Liu Chu)

Trong s quan tm n thi gian th vic cm

nhn thy thi gian tri i qu chm mi l m hng
chnh, gi v tr ch o trong Nht k trong t. iu
y l ph hp vi tm l ngi t, ph hp vi hon cnh,
vi tm t tnh cm ca H Ch Minh. C th tm thy
nhiu dn chng mnh ha cho loi bi th ny: Ng
khng c, Giam lu khng c chuyn, Tic ngy
gi, Cm thu, m thu... Khi quan tm n t do,
quan tm n thi gian, t nhn thy mnh b tri
buc, thy thi gian hnh ng, thi gian hu ch
ang b b qua, b v hiu ha th cu th H Ch
Minh tro ln ni bt bnh:
Khng u kh bn mi ngy,
Bn chc ngy qua xit a y;
Nay li gii v Chu Liu na,
Khin ngi bc li bun thay.
(?)

"Tri xanh c hm anh hng,

Cm xch tiu ma tm thng rng;
Tc bng nghn vng au xt thc,
Bao gi thot khi chn lao lung?

ca mnh. Phong thi ung dung, t ti ca ng trong

hon cnh y cng tr nn r nt: "V bng gip ch
cho dn tc - Thu trc thu ny, h km nhau?" (Cm
thu). V vi tm t y, tm c y, H Ch Minh t a
v ngi t tr thnh ngi lm ch hon cnh.
Bi th, trong ni lo v thi gian ang qua i,
trong s bt bnh v b cm t, ng vn c c cch
ni bnh tnh, t tin. Mt ting ni phn khng, mt
li t co m vn chng chc, ng hong;
Thuc ng, cn liu cng thy ng,
ng gay, cui chng li thm gay;
Dinh quan ch cch y chng dm,
Sao mi giam ta chn ny?
(Giam

khng

chuyn)

4. S th hin thi gian tm trng trong th H

Ch Minh tht a dng v phong ph. Con ng i t
s cm nhn thi gian, t s thi thc ni tm bi mi
quan tm ti thi gian n vic hon thin tc phm
th hin c nhng tm trng khc nhau. Thi gian t
nhin, n thun c chim hu v chuyn i
thnh ni lng, thnh thi gian tm trng, thi gian c
tnh ngh thut. nhng bi th thuc loi ny, ng
thng m u bng cu th ni v thi gian, sau
c chuyn ha dn bng tm trng ch th:
Hai gi ngc m thng hi,
T nhn ngng mt ngm tri t do;
T do tin khch trn tri,
Bit chng trong ngc c ngi khch tin?

(Tic ngy gi)

S bt bnh ca ng y l c nguyn c. Nhng

ng bt bnh theo cch ring ca mnh, trong t th
299

lu

300

(Qu tra)

Xt v kt cu bi th, thi gian c nu ln trong

cu th u ni vi s vic thc cu tip theo. n
cu sau na th tr tng tng ca nh th chim
lnh ton b ni dung v to nn bc ngot bc l ci
t ca bi th. Vic nh ngc m ca i vi ngi t l
c mt khong khng gian cao rng. ng thi vi iu
, thi gian t ngc nh cng l ra mt khonh khc
t do. V cng ch vi mt khong thi gian t do
him hoi y, nh th nm bt ly, m rng v nng
ln thnh nim t do, hnh phc mng tng ca mt
ng "khch tin".
Trong mt s bi th khc, thi gian c chuyn
i, thay th bng chnh s miu t s kin, miu t
cuc sng:
Cm xong, bng xung trm trm,
Vang ting n ca, rn ting ngm;
Nh ngc Tnh Ty m mt ti,
Bng thnh nhc qun vin hn lm.

qunh u, tt c u m p hi th s sng. Nh
th s i lp gia thi gian ang tn li, cnh tng
khc nghit ca hon cnh vi mc sng con ngi l
cm hng ch o ca bi th v cng l ni dung c
bn ca tp Nht k trong t.
5. Cch xy dng t th ca H Ch Minh trong
mi quan h vi thi gian biu hin r nt tnh a
dng ca mt phong cch th. Ngoi s thay th,
chuyn i thi gian nh nu trn, th ng cn c
nhng cch cm th v din t thi gian khc na.
Nu bi th Ng khng c din t thi gian ang
tri chy chm chm qua vic m nhp "Mt canh...
hai canh... li ba canh" th thi gian trong bi th Bn
thng ri li th hin mt s sng to mi m. Thi gian
y nh chng li, nng n vi vic nh th nhn
mnh ip t Bn thng...
Bn
Bn
Bn
Bn

(Chiu hm)

Theo trnh t bi th, cnh lng l ca chiu hm

c m rng v thay th bng m hng ro rc ca
cuc sng. Thng thng khi bng chiu , mn
m dn bung xung th cuc sng no ng cng
theo lng dn, khp li mt ngy. Cnh tng y d
ny sinh trong mi ngi mt thong u t v c, nht l
trong cnh lao t. Vy m qua cch nhn ca H Ch
Minh, cnh tng chiu hm va bnh din th nht
li b y li xung v tan bin. Khng cn s c
299

thng
thng
thng
thng

cm khng no,
m thiu ng;
o khng thay,
khng git gi...

Vic tc gi s dng t "bn thng" lp i lp li

nh th gy c n tng su sc v s cht ch ca
thi gian. Mt khong thi gian ng kn y thi nhng
cht cha bao nhiu cnh kh c lit k lin sau .
iu ny to nn cm gic v mu thun gia khong
thi gian c th, c nh, nhng cht cha trong
y nhng bin c, s kin. Hiu qu ngh thut
ca kh th t c chnh trong s din t mi
quan h i lp y. t trong ton cnh bi th th
300

n tng v s cht ch, nng n ca thi gian c i

li bng s vng bn ca ch, ca tinh thn:

T nguyn tc n bn dch
Nht k trong t

Kin tr v nhn ni,

Khng chu li mt phn;
Vt cht tuy au kh,
Khng nao nng tinh thn.

L Tr Vin

Nh vy, nu thi gian khp kn trong kh th trn

cha cht nhiu bin c s kin th ct cch tinh
thn ca H Ch Minh kh th sau l phm cht
bn vng i li s tc ng dn dp ca nhng
cnh kh, ng thi cng l mt s vn ng vt ln
vng phong b ca thi gian t ngc. c im
tip tc c th hin lot bi th t tuyt lin hon
ca ng m thi gian c din t theo trnh t, theo
tuyn. Bi th Bui sm vi thi gian trong kh th
u l cnh mt tri va ln "u tng sm sm vng
dng mc", v tip theo l quang cnh bui sm "Sm
dy, ngi ngi ua bt rn - Tm gi chung im
gia ban mai"; bi th Gii i sm vi cnh th nht
cn trong ti "G gy mt ln m cha tan", tip sau
l cnh hng ng "Phng ng mu trng chuyn
sang hng", u din t chiu di thi gian trong s
lun i, chuyn tip. Mc d cch th hin thi
gian ang vn ng c khc nhau song ci kt cc
chung ca bi th bao gi cng l cm quan hng v tng lai vi "nh hng trc mt bng soi";"B cc ri
t thi lai", v mt thi rt mc lc quan: "Hi m
bao la trm v tr - Ngi i thi hng bng thm nng"...

Th H Ch tch trong nh nh sng. Nhng khng ai

ngh nh sng ch mt mu trng. Cng c th ni
n nh mt cy n bu. Vn vn mt dy ng nhng l c mt th gii m thanh. C ngi ni mt cch
trc din: Th ca Bc vo loi "su sc v , bnh
d v li". C ch ngha g cao xa u! Ch l li
ni thng thng ca ming. Ngc trung Nht k l
ch Hn y, nhng chng cn uyn thm g cng
hiu c. Cng chng c hnh nh g tn k, c
o m ch l nhng chi tit chn tht, thng thng
ca cuc sng... Th m hiu c ci su sc bnh
d y ngm cho k tht khng d.
Chng hn ngay bi u, Nht k trong t: "Thn
th ti ngc trung...". Hai mi ch m bao nhiu
ngha! Mt hon cnh, mt con ngi, mt l tng, mt
quyt tm, mt t th, mt tuyn ngn.
Dch:
Thn th trong lao,
Tinh thn ngoi lao.
Mun nn s nghip ln,
Tinh thn cng phi cao.

(In trong Suy ngh mi v

Nht k trong t, 1995)
299

300

Ch Hn u ting Vit , rt st. Li trong,

r. Cng nm ch bn cu nh nhau. Nh th l thanh
thot, hay. Khng bit Phan Nhun, ngi dch Nht k
trong t ra ting Php, gp kh khn nh th no m
th dch bn cu ny bng 13 cch m khng cch
no va . Ch dch ra ting Vit m nh vy, tng
cng kh dch hn.
Tuy nhin, ngm ngh m xem, c phi khng c g
ri rng mt cch rt ng tic u! Cng l nh sng
nhng nh sng ang tra v nh sng ban mai c ch
khc nhau, nh sng ma xun khng ging nh sng
ma thu. Bn cu th ch Hn c hai ch i. Ch i
sau chng ln ch i trc, c so vi ch i trc, n
cao hn: s nghip to th tinh thn cng phi to hn.
Ci tng th y, mt ch cng khng lt t ht c, bi
v ci cp "ln" v "cao" mi bn mi ci, bn ln bn
cao, khng bn no so vi bn no c. Nhng quan trng
cha phi . Th c bi ch Hn ri c bi dch
m nghe. C phi m iu khc nhau kh xa khng?
Mt bn nh c g kh chu, bc bi, nu khng th
cng nh ang b ngn cn, b buc. y l bi m u
mt tp sch, cng l cm tng u ca mt giai on
tr tru, y a. Phi thng ci tr tru, y a ny.
Cho nn c sc mnh con ngi dn vo bn trong. Bi
th vang ngn m rt kn. Nh rn li, c li. C ngi
ni bi th ny nn khc vo . C th ni thm:
y l kim cng. V nh th l hp tnh hp cnh, rt
hay. Phn ln iu ny th hin vn trc, vn trc
m du nng. Trong khi bi dch dng vn bng.
Bi th thnh ra m, thong, chng no thanh
299

thn. Ci th ca bi th c h mt, sc mnh

gim i mt phn.
Trong Nht k trong t nhng bi tr tnh trc tip
nh vy, ni thng ci bc tc, phn n theo s phn
ng thng thng nh mi ngi l rt him. Him cho
nn qu. V ng qu hn l kh th ngn ngt trong
cc vn th. Gii i V Minh l mt s bc tc khng
cm c m phi but mm thnh hai ch "bt
bnh", p mnh xung ng sau, nh mt cy gy
nh vo s v l, oan c.
Dch:
gii n Nam Ninh,
Li gii v V Minh.
Gii i quanh quo mi,
Ko di c hnh trnh.
Bt bnh!
Ci bc mnh trong nhp iu m thanh ca cu
"Loan loan khc khc gii", mt ch "quanh quo"
khng lt t ht c. Cha k cu th ang hm sc,
nhiu sc gi, bng dn tri ra, tht th c, phn no...
vn xui. m nng l mt s au kh thnh li, au
kh tinh thn, vt cht, vt cht tinh thn ln ln. S
cng thng tng n mc cui cng, cho nn mi c
cu "Bn ng thng khc khc cung ca" (ng khc m
ta c ht trn). Cu dch tht tt, nguyn vn ci cht
cha kn p bn trong, qun qui, chua xt.
bi Bn thng ri, c nguyn vn ln bi dch
u trn vn ci kh th mnh lit ca s phn n, s
u tranh bn b v nhn li. Bi ny hon ton mi
v ni dung cng nh hnh thc, c phng php sng
300

tc. y l mt bi dch tht xng ng, c th ni

ton bch, c cng sng khoi khng khc g
nguyn tc:
Nhn v:
T
T
T
T

nguyt
nguyt
nguyt
nguyt

Hai cu cui trong bi Trung thu, "Bt c t do

thng minh nguyt, Tm ty thu nguyt cng du du"
dch: "Chng c t do m thng nguyt, Lng theo
vi vi mnh trng thu". Lng ngi tan trong nh trng,
ha cng nh trng th khng r cu dch, v ch
theo khng ng hn vi ch cng. Nhng ci bao la
man mc ca s ha tan y trong m trung thu trng
p th ch "vi vi" cng c sc gi ln khng km
g ch "du du".

ngt bt bo,
thy bt ho,
bt hon y,
bt ty tho.

S d:
Lc liu nht chch nha,
Pht bch liu ha a,
Hc su tng ng qu,
Ton thn th li sa...

Bi i ng l mt bi th c ng . Con ng i
ni non trng ip cng l con ng cch mng. Kh
khn gian him lm, nhng ln n nh cht th
bng dng tt c t nc nh thu vo trong tm mt
thng li. Ci rng ln trong mt cu nh "Vn l d
c min gian" c chuyn vo gn nguyn vn trong
cu: "Thu vo tm mt mun trng nc non". Dch nh
th l kh t.

Dch:
Bi v:
Bn
Bn
Bn
Bn

thng
thng
thng
thng

cm khng no,
m thiu ng,
o khng thay,
khng git gi.

Cho nn:
Rng rng mt mt chic,
Tc bc thm my phn,
Gy en nh qu i,
Gh l mc y thn...
*

bn n. Ch bit mt iu l nhiu bi th Bc H
c mt sc vang ngn rt di, tp trung nht cu
cui, thng l cu th t trong bi t tuyt.

*
*

C ngi cho th ch Hn Bc H c hi hng th ng. Vn ny hp dn v kh phc tp, y cha

299

Ngi bn t thi so l mt bi dch cha tt. Nhng

iu rt l l ci cm gic khng gian, ci thng nh,
ngng trng dng dc, mnh mng th vn khng nhng g cc cu th ch Hn: "Mun dm quan h
khn xit ni, Ln lu ai ngng trng nhau". Tuy
vy, i vo ch tinh vi ca th ca th r l c nhiu
ch dch cha ng, c thn ln ch ngha. "Ngc
trung ht thch" m dch l "Bng nghe trong ngc",
mi xem qua, ai khng cho l ng: Ngc trung l
trong ngc, ht thch l bng nghe, cn g na? y
300

th m li sai, ci sai rt nguy him v c v ng.

Hy xem. "Bng nghe trong ngc so vi vu" c phi l
ngi ngoi ngc nghe khng? (1) . M th th bi
th hng mt ri. y l ngi trong ngc nghe ngi
trong ngc: ngi thi so nh nh, ngi nghe thi so
cng nh nc, hai ngi nhng c chung mt kha tm s
"t hng". Cu th ch Hn rnh rnh nh th: "Ngc
trung ht thch t hng khc". Cng c mt ngi th ba
c l cng nghe khc nhc l "khu nhn", ngi v
nh, ngi bn nc nh. Bt u bi th th cha c.
Nhng khi khc so nh qu hng m thm tnh ngi V ch ny cu dch b mt mt ci trnh t chuyn
bin trong tm t th hin bng trnh t chuyn bin
trong khc nhc - th khng nhng ngi thi, ngi
nghe trong ngc u xc cm su xa, m xa
mun dm, ngi qu nh cng ng lng, bi ri
trong rut, cho nn ln mt tng lu nhn v
phng tri nhng cha thy g li phi ln mt tng
na. Bi th kt thc trong mt nim thng nh mnh
mng, dng dc. dch c ci mnh mang dng
dc y, nhng b mt ci "khu nhn cnh thng".
ng phn nn nht l ch "vi vu". Cu ch Hn
khng c. i vi ci khng kh trong veo ca bi th,
m thanh khng hp. "T hng khc" l khc nhc
nh qu, r rng lm. Sao li l mt th m thanh vi
vu thm vo, khng hp ? Quan trng hn c: vi vu
l mt t miu t, miu t ting so. iu ny gn nh
tri hn vi tinh thn bi th. Tc gi ch mun nu
ln s vic, s vic vi tt c sc nng ni dung cuc
(

sng ca n, ri t n vi tt c cc mi quan h
trong c n, lm ci vic rt c o ca hn si
nm xung mt nc h, gi ln v vn nhng ln sng
c lan rng mi, lan rng mi trong tm hn ngi c.
Th l th, th ng c bit l th. Bi th ny
ca Bc cng vy. Gi nhiu hn t, c khi gi ch
khng t. Thay mt s vic bng mt nt m t, nht
l khng ph hp vi bn cht s vic th cng sai
nguyn .
Ai khng nh cu: "Quanh thuyn trng gii nc tri
lnh lng" trong T b hnh? Nguyn vn l: Nhiu
thuyn minh nguyt giang thy hn". Trong li ch c
trng sng v sng lnh, nhng trong th c c lnh
lng: anh li bun h hng b i, mc ngi con gi
ht vi chic thuyn khng, c qunh; nc tri, trng
lnh c bit g n ni nim ca con ngi trong
thuyn! Cho nn cu th dch nhn thm v nng
ci lnh vt cht ca nc sng thnh ci lnh tinh thn
ca tri t v ca ngi con gi ti nghip. Khng sai
m li hay thm.
Cng mt chiu hng nh vy, c th chp nhn
cch dch trong bi X chiu; "X x sn ca d nhc
m" thnh "Vang ting n ca rn ting ngm"; x
x chuyn thnh vang, rn. Trong bi Trn ng i:
"Mn sn iu ng d hoa hng" thnh "Chim ca rn
ni hng bay ngt rng". Mn chuyn thnh rn, ngt.
Nhng n ch "oi om" trong Tt song thp, b gii
i Thin Bo th khng xui. "Oi om gi cn cnh
chim bng", c th dch c chng no ca "Nghch
phong hu tr phi bng", nhng nh th l chuyn t

1) Cng hiu l ngi trong ngc nghe nhng khng r bng.

299

300

gi sang t, khng thm g m mt i ci kn o; cha k l bn thn m thanh ca "oi om" khng ph

hp vi cch dng t bnh d m trong sng, trang trng
trong tp th Bc. Trong bi Trn ng i c ch
"say", ngh ra cng rc ri nh th. Bi dch hi bay
bm, khng gi c ci chn phc ca bi ch Hn,
nhng cng k l hay: "Mc d b tri chn tay, Chim
ca rn ni, hng bay ngt rng, Vui say ai cm ta
ng, ng xa u cng bt chng qunh hiu". Nhng
c n ch "say" vn hi ng ng. Trong "T do lm
thng v nhn cm" khng c "t do", y l t
do thng thc, t do vui th, nhiu nht l mt s
thch thc: "vui chi", "hng chi" ch cha th "vui
say". Vn khng phi mt ch m mt mc ,
mt phong thi.
Ngc li, hai ch "thnh thnh" trong cu "Thuyn
cu r sng nh thnh thnh" (bi Gia ng p
thuyn i Ung Ninh) li rt hp, rt hay, mc d ch
mt ch "khinh" trong cu ch Hn (Giang tm ng
ph iu thuyn khinh) m dn thnh ba ch "nh
thnh thnh". Thm ch y nhng li vn st, khng
sai. Hn na, "thnh thnh" khng ch ni ci nh ca
con thuyn gia dng sng rng m cn gi ci nh
trong cuc i, ci thanh thn ca mt tm hn rt
mc p , rt mc thanh cao, o c, v th xc
ang b kh hnh, thn nm trong thuyn m
chn treo ngc ln mui.
Nam Trn khi gii thiu bn dch ca Phan Nhun,
rt kinh nghim chung v cch dch th Bc, c ni:
"Tnh su sc khng cho php dung tc ha, tnh
299

bnh d khng cho php ma bt tung honh. Nhch

ln mt t l thi qu, y li mt t l bt cp; c hai
u phng hi n t tng v ngh thut ca th"(1).
Li ni c kinh nghim, rt xc ng. My trng hp
trn y ng l nh th.
*
*

Gin d m su sc l c im chung ca th
Bc. Bc gin d trong cch sng, trong ch trng
chnh tr, trong cm, ngh, ni, vit. Bc ni ta h
nh non sng t nc, nh tm lng mi ngi dn Vit
Nam ni ln. Hn nhin nh nc sui t lng t tun ra,
nh cnh cy ny lc khi ma xun ti. Ting ni chn
thc nht ca cuc sng bao gi cng l chn l v
chn l bao gi cng gin d, nh sng mt tri mu
nhim l th, c cn g phi mn thm mu no. Cn
gin d m trong sng, su sc nh bc tranh "c
in" V ngi bn t n thm chng:
Anh ng trong ca st,
Em ng ngoi ca st,
Gn nhau trong tc gang,
M bin tri cch mt,
Ming ni chng nn li,
Ni ln bng khe mt.
Cha ni l tun y,
Tnh cnh ng thng tht!
C khng nn lp li ba ln ch "ni"; ng nhng bi dch qu l hay, mi mt xng ng vi
(

1) Nghin cu vn hc, thng 5-1964.

300

nguyn vn. V li, c my cu phng pht cch sp

xp ca mt bi th c: "Qun ti Tng Giang u,
Thip ti Tng Giang v...."; v ni dung v tinh thn,
c ci g nh ci im lng u au kh, xt thng ca
mt bi Thch ho li. Phan Nhun, ngi dch Nht k
trong t ra th Php, dch bi ny rt hay. Phan
Nhun i li nhiu ln nh lao Xngt ly
khng kh dch bi ny. Nh lao Xngt Pari nht
nh khc xa nh lao ca ch Tng. Nhng chc
chn rng, trn i cn ch p bc, cn nh t ca
ch , th nhng oan kh ca v chng chia ly
v t ti hy cn v bi th ny vn khng bao gi cn
ht tnh thng.
Cn bao nhiu ci su sc khc. Cm tng c
Thin gia thi su tm t tng, c th xem nh mt
tuyn ngn. Phu lm ng, Ct cy s, Nghe g gy...
va l lng trn trng, qu mn v l quan im.
m ng Long Tuyn, Gia ng p thuyn i
Ung Ninh l mt nhn sinh quan cao c, con ngi gn
vi cuc sng mt cch su xa, hn nhin, rt cch
mng, rt Vit Nam. Cc bi ny u dch tt, su
nhng rt r.
n khi n lng chm, tinh vi mt t, hoc gi ngi dch s mt cht l c th sai lc, mt ci su.
"Sn thn thiu n ma bao tc" (Bi Chiu ti) dch
thnh "C em xm ni xay ng ti". Trong ch Hn
khng c ch "ti" y, ch c "xay ng". K ra bi ny

299

t cnh chiu ti bn mt xm ni, sau khi t cnh

chim bay v ni ng, cnh my tri chm chm trn
khng, quay v xm t vic c gi nh xay ng chun
b ba n ti m thm ch "ti" vo, c g l sai?
ng l xay ng ti, nhng t ch "ti" vo y th
sm qu, v l qu. Nguyn vn khng ni n ti m
t nhin ni n; thi gian tri dn dn theo cnh
chim v ln my, theo nhng vng xoay ca ci ng,
quay quay mi, "ma bao tc. Bao tc ma hon"... V
n khi ci xay dng li th "l d hng", l rc
hng, tc tri ti, tri ti th l rc ln. Nhp cu th t
l 4-3, nhp 3 ngn, chm dt cho c mt s vn ng
chuyn bin, ng vi ci ti lc n nhanh, thu dn
cuc sng li bn l than, ri ta ci m ra theo m
thanh nng m ca ch "hng". Tt c ci , ch
"ti" trong cu ba, v nhp iu 2-5 ca cu bn
lm hng c. Gim i nhiu ln tm lng nng niu,
tru mn, cht reo vui trc cuc sng bnh thng,
ngho kh nhng bnh yn ca ngi lm th ang b
gii trn ng i.
C khi ch v sai ng kh m lc c tinh thn. Bi
B bt ph Tc Vinh l mt s bt bnh, hn na,
mt s phn n. Thi th bnh tnh nhng cng rn.
Vic mi xy ra t ngt, phn ng cn mi m, cha c
g su lng. Cu th hai "C tr din ng kh
trnh" cng cha phi l mt cu nhn vo mnh m
l i vi "ch", cho nn dch "C lm cho chm bc mnh" l khng ph hp, nht l ch "mnh" qu
mm yu, c t an i, xung nc nhiu qu. Cu th
t "B nhn danh d bch hy sinh" l mt li phn
300

khng, m cu dch "Khng dng danh d phi hy

sinh" li l mt cu than th.
*
*

Hi hc l mt nt c bit lm cho th Bc rt
m mu sc Vit Nam, gn vi vn hc dn gian. C
iu Bc ci tinh hoa ca tro phng dn tc li
giu thm v tr tu tinh vi ca hi hc th gii - c
ngi ni l ca Anh, Php. Nt c bit tng thm
chiu su ca th v lm cho n gn gi vi s thng
thc bnh thng hn.
Chnh ci gn gi y lm cho c khi khng nhn ra
ht ci su sc n ng u y bn trong. C lc
ci tinh vi nm mt ci vn. Trn kia c bn n bi
dch Nht k trong t "Thn th trong lao...". Bi
dch hay nhng cn tic ci vn. Trong bi Chia nc cng vy. Ch Hn: "Mi nhn phn c thy bn
bn, Ty din phanh tr cc ty tin. Thy yu ty
din vt phanh tr, Thy yu phanh tr vt ty din".
Dch: "Mi ngi na chu nc nh pha, Ra mt pha
tr t ta. Mun pha tr ng ra mt, Mun
em ra mt ch pha tr". Dch nh th l st, thanh
thot, nu nhn nh th no , v mi mt, c
phong thi ca ngi vit, c th ni l t. y th m
ngm ngh k t ra khng phi. y l bi th t s
tinh rng, ti ri cht sng. Khng bnh lun, cm tng g c. Mt mu thun c pht hin. Mt cht
hi hc giu trong . Nhng nhiu nht v tri hn c
l ci bc mnh kn o, trc s p bc oi om ca
299

ch t; tt c u th hin s trnh by rt
khch quan, cch sp xp o ln, ln qun cc li,
cc , nim lut rt phng tng t do, v vn trc
ca bi th, nhng hnh thc ny hon ton lt t c ni dung trn kia. Trong khi th bi dch khc
hn. Cu u r rng l mt "cu th", nht l ba
ch "nc nh pha" th l mt chuyn "vn chng ha"
rt xa l vi tinh thn ca "Mi nhn phn c thy
bn bn" (Mi ngi c chia na chu nc). Cn nh vn
bng cu hai v cu bn th chnh l xa mt ci
bc mnh rc ri, oi om ca vn trc bi ch
Hn, m gi ra mt ci g bnh thn, c cht g vui,
thm ch thoi mi, ngha l gn nh ngc hn.
Trong bi Chu b trong nh lao Tn Dng th
vn li mt ch "ph". Chnh quyn Quc dn
ng l mt chnh quyn p bc, bc lt, tuy c
chng Nht nhng cc mt p bc, bc lt khng h
gim. Do , ci gi l "ng binh cu quc gia" (i
lnh cu nc) ca chng ch l vn bt lnh. Nht
k trong t c n hai bi v tnh cm nhn dn b
bt lnh. Do , vic l cu nc nhng nhn dn
chng nhit tnh ng h chnh quyn. H l, h trn.
Nhng trong bi th khng h ni n "trn", mt bi
th ni "Bin bit anh i khng tr li" mt bi th
ni "s" (ph). "i" th ai bit i u? "S" th c
nhiu ngha: nht gan nn s, thy vic khng tt m
s. S khng phi l trn. S th ch ti tnh g. Cn
trn th phm php ri. Cho nn em b ch ni "cha
s", "cha s vic i lnh" ch khng phi "khng i"
nh dch "Cha trn khng i lnh nc nh". Khng
300

 "cha" vng khuyt im th chuyn em mi su

thng cn khc oa oa m phi theo m vo t, mi
thnh mt s hi hc trn vn, kn o, mt c nh
m him vo mng m ca ch Quc dn ng.
Bi Gia quyn ngi b bt lnh khng c vn g
vng nh trn y nn l mt bi dch rt hay:
Bin bit anh i khng tr li,
Bung the tr tri, thip m su;
Quan trn xt ni em c qunh,
Nn li mi em tm t.
Bi th nh mt tn kch nh. Kt cc tht t
ngt. N ci hm hnh m cay. Mt lot cc bi mang
tnh cht hi hc nh nhng, kn o nh kiu ,
tinh thn ton bi, mt vi nt, u c truyn li
trong bn dch mt cch thn trng, chu o vi s
hn nhin, trong sng ca n.
Cng c i ch cha tht tt. Bi X chiu c cu
"Ht thnh m thut tiu hn lm". Cht hm hnh
nm ch "tiu" cha dch c. Bi Lai Tn c mt
cu khng r ngha, ngay nguyn vn "Khiu ng
Huyn trng bin cng s" (dch: Khu n, Huyn trng lm cng vic). Hai cu th trn ni vic nh bc
v hi l, cn y anh huyn trng lm cng vic
(vic cng ch khng phi cng vic) g m phi t
n? C ngi ni hn moi vic kim chc, nhng
nh th th cng l n t. C li cho rng: hay l
hn ta ht thuc phin? Khng r. Ch ny c l nn
nghin cu thm. Cn ch "Ban trng" trong bi ny v
nhiu bi khc khng hiu v sao li l ban trng,
299

hoc trng ban: ban trng l tiu i trng, nh chc

cai i xa.
Ring bi Ln xe la i Lai Tn th li tr li vn
mc nh trn kia c ni. Ch Hn: "K thp nht
lai lao tu l, Kim thin c thp ha xa hnh. Tuy
nhin ch ta ti thn thng, Tt cnh t b phiu lng". Dch: "My chc ngy qua ton cuc b, Nay
ngi xe la v ng hong. So khi cuc b cn sang
chn, D ch ngi trn mt ng than". Cch ni o
ngc hai cu cui thng l khng c trong th Bc
cng nh trong th c, nhng cng khng sao. C
kin cho t "sang" khng ng tinh thn ca"phiu lng" ch ng ni "sang chn", nhng k ra cng c,
c lc Bc nm trong lao m cho l "tin" th sao? Nhng n ch "ng hong" th qu l vt qu gii hn
chp nhn c. Bi th Nht k ny thut mt chuyn
n s. C cht vui thoi mi, m nh phong thi ca
Bc, pha cht hm hnh. ngoi li c l l tinh thn
thit thc: i xe la ngi trn than vn tt hn i b.
Tuyt nhin, khng thy mt th h h, t ho no - h
h t ho th no c? Vy th "sang chn" qu
lm ri, lm sao m cn "ng hong" c? Cu th
hai bi ch Hn ch c ch "c", thm n nh th
r l qu.
*
*

Nht k trong t hn trm bi th. Trn y ch

ni n vi chc bi. C bi nu ra thy ci hay
ca bn dch, c bi dch cha tt nu ra bn bc.
300

Ni dch hay, dch cha tt u c da vo mt chun

ch: ci hay ca th Bc. Nhiu ngi ni v ci
hay , trong nc c, ngoi nc c. Ni v nhng nt
ln, bao qut, c tnh cht l lun. Bi ny ch xin i
su vo tng bi, ch ngha, vn iu, ci tinh vi,
n o ca cht th. y cng l suy ngh v mun
ch quan. Ch quan hn l nhn xt v mt s bi
dch. Nhn xt th d nhng dch th no cho tt
hn th khng d. Bi v ring bn dch Nht k
trong t ny l mt cng trnh c s ng gp tp
th(3), mt nhiu cng phu v tht s l mt dch
phm c gi tr. Trong a s nhng bi khng cp
n trong bi ny, tr y mt i t vt nho
nh khng c g phng hi lm, cn l nhng bi
dch tt. Hiu cng phu nh th no, ch c ngi tham
gia cng vic "bp nc" mi c th hnh dung c
cht t. Th d:

Ni cao ri li ni cao trp trng;

Ni cao ln n tn cng,
Thu vo tm mt mun trng nc non.
th tht khc xa: trc vng v, lng cng, li cha t
m tinh thn cng khng ng; sau mm mi, nhun
nhuyn, li thanh, xc, khng kh cn nguyn.
Bi in ng:
Ba n mt bt cho,
Ca nh nc th cho;
Bng cn co, rn r,
Ku hoi chng thy no.
n ba ng cm trng,
Chng thm tha vo u.
t nh ta thng ni,
L: "Ci qu, go chu".
Nay:
Cho t lng bt thm vo u,
Bng i lun lun c ro go;
Cm trng ba ng n chng ,
Ci th nh qu, go nh chu!

Bi i ng:
i ng mi bit ng i kh,
Ni ni qua ri, ni phi qua,
Vt ni tro ln trn cht vt,
Trng v mun dm nc non nh.

Trc ng l mt bn nhp, sau l mt bi th trau

chut, thanh lch, ch ngha bnh thng, nhng l ca
bc thy. Khng tht dng cng khng t c.

Sau li i cu cui:
Trng v mun dm nc non xa.
T m n bi hin nay:
i ng mi bit gian lao,
(

3) Vic dch tp Nht k trong t do thi s Nam Trn chu trch

nhim chnh. Nam Trn lm vic cng mt tp th cc nh th
v dch th do s ch o trc tip ca thi s T Hu.

299

Sau khi Nht k trong t xut bn, c rt nhiu ngi

gi th v gp kin. Ban ph trch dch tip thu
v ha s tham kho k cng sa cha c tt ln
ti bn. Nm nay, nhn dp k nim 80 nm ngy sinh
ca Bc, trn y xin c my nhn xt ng gp vo
s tham kho y (4).
(

4) Nht k trong t dch li. y cha bn ti bn dch mi y.

300

(In trong Mt i vi vn, tp 2.

Nxb Gio dc v Trng HSP
thnh ph H Ch Minh, 1989, tr.
111-127)

Bc H mt nh th ln
Vin ng

My hm trc ti c dp n phng lu tr cc vn
vt cch mng ca Th vin trung ng v c c tp
Nht k trong t ca H Ch tch vit v i sng
trong nh ngc. Ni l Nht k, thc ra l th. l
mt tp sch nh ng bng giy Ty nam, to bng
bn tay m mi trang dy c nhng ch Hn vit
bng bt lng.
u quyn c mt bi th :
Thn th trong lao
Tinh thn ngoi lao
Mun nn s nghip ln
Tinh thn phi cng cao.
Gi trang th nht, mt bi th Khai quyn vit:
Ngm th ta vn khng ham
Nhng v trong ngc bit lm chi y
Ngy di ngm ngi cho khuy
Va ngm va i n ngy t do.
Trong tp sch nh gm hn mt trm ba mi bi
th th c Trung Quc khng nhng chng ta c thy
li b mt tn khc en ti ca nh t Trung Quc m
chng ta cn c gp mt tm hn v i ca mt nh
i quc, mt tm hn v i ca bc i Tr, i Nhn,
i Dng.
Th d bi Vo nh ngc Tnh Ty:
299

300

t, tm lng nh nc, th Bc xc ng su sc lng

ngi.

Trong lao, t c n t mi,

Trn tri, my tnh ui my ma.
My ma my tnh bay i ht,
Cn li trong t khch t do.

Trong bi Nh bn Bc vit:
Ngy i bn tin n bn sng,
Hn bn v khi la ng.
Nay gt xong, cy khp,
Qu ngi ti vn chn lao lung.

Hoc nh bi Bui sm:

Sm dy ngi ngi ua bt rn,
Tm gi cm sng kng vang ri.
Khuyn anh hy gng n no bng,
Kh lm t l n lc vui.

Nhng m di khng ng, Bc se s ngm ln:

Nm canh thao thc khng nm,
Th t ta vit hn trm bi ri.
Xong bi gc bt ngh ngi,
Nhm qua ca ngc ngng tri t do.

Trong nm , Bc H b y i di nh mt tri
gay gt ca phng nam, vt qua bao ni non him tr
di tri ma gi, li qua bao b ao khe sui, tay kha
chn xing. Nhng vn lc quan Bc va i va ngm
th. i trn ng phng, Bc ngm:

*
Mt canh... hai canh... li ba canh,
Trn trc bn khon gic chng thnh.
Canh bn, canh nm va chp mt,
Sao vng nm cnh mng hn quanh.

i khp o cao khp ni cao,

Ng u ng phng li lao ao.
Ni cao gp h m v s,
ng phng gp ngi b tng lao.

n Qu Lm, Bc li ngm:

Trc ca lnh canh bng sng ng

Trn tri trng lt gia ln my
Rp b lm ngm nh xe cc
Mui ln nghnh ngang ta my bay
Nghn dm bng khung hn nc c
Mun t vng vn mng su nay
t nm trn thn v ti
Ha l thnh th t ni ny.

Qu Lm khng qu khng rng,

Sng su thm thm trp trng ni cao.
Bng a nng nh lao,
m sao lng ngt ngy sao ti sm.
Trn ng b gii n Nam Ninh, Bc ngm mt
bi th khc:
Hm nay xing xch thay dy tri,
Mi bc leng keng ting ngc rung.
Tuy b tnh nghi l gin ip,
M nh khanh tng v ung dung.
Trong bao nhiu ngy nh th, Bc H thn trong
299

Khi ti gi c tp th Nht k trong t lng ti xc

ng v cng. Ti cm thy nh Tri tim v i
ta ra nh sng chi ngi trong mt hon cnh
300

ti tm. Bc H l mt nh th ln.
(In trong Tp ch Vn ngh.
S 36, thng 5/1960)

299

300

Ni p m my, my p ni,
Lng sng gng sng, bi khng m.
Bi hi do bc Ty Phong Lnh
Trng li tri Nam, nh bn xa(2).

"Nay trong th nn c thp"

Cm tng sau khi c tp th Nht k trong t
Quch Mt Nhc

Nm nay l nm th 15 thnh lp nc Vit Nam dn

ch cng ha, ng thi cng l nm Ch tch H Ch
Minh th 70 tui. cho mng trong dp ny, nh
xut bn Nhn dn vn hc cho xut bn tp th Nht
k trong t. Ly th ca lo ng ch cch mng
chc mng cch mng Vit Nam v chc th chnh lo
ng ch, tht khng cn mn qu no c ngha
hn. Tinh thn ca lo ng ch cch mng lun lun ti tr, truyn b th ca ch Hn ca lo ng ch cch
mng cho cc th h nc ta, iu cng s m
bo cho tnh hu ngh cch mng bn vng ca nhn
dn hai nc Trung - Vit mi mi thm ti.
Tp th Nht k trong t c tt c hn mt trm
bi th(1). Theo li nh xut bn, "y l nhng bi
th ca Ch tch H Ch Minh vit trong khong thi
gian t nm 1942 n nm 1943, khi Ngi b bn
phn ng Quc dn ng bt giam cc nh t
Qung Ty. Trong ch c mi bi cui cng l lm
sau khi mi ra t m thi". Bi cui cng ni y, tc l
bi Mi ra t, tp leo ni, li th nh sau:
(

1) Tp th Nht k trong t in Trung Quc vi u Ngc trung

Nht k thi sao ch in ng 100 bi trong s 114 bi ca ton tp
(N.D.).

299

Nm trc, trn ng i d i hi ha bnh th gii

hp chu u cng vi cc ng ch Vit Nam, ti
c chp bi . Nhng lc by gi n tng khng su,
cho rng y cng ch l mt bi th thng thng t
mt cuc leo ni nh n bn c. Nay mi bit l
bi th lm khi mi ra t, nn bi th cn m mt
ngha khc. y khng phi l mt cuc "leo ni"
chung chung, cng khng phi l mt nim "nh bn"
chung chung, m l hoi cm ca ngi c t do,
sp tr v Vit Nam tham gia cch mng, tham gia
cuc chin tranh gii phng chng ch ngha thc
dn ginh c lp dn tc. C l H Ch tch thch
dng hnh tng "dy ni trp trng" so snh vi s
tin trin ca cch mng. S tin trin ca cch mng
l gian kh, l sng gi dn dp, cng ging nh leo
ni, tro c ln nh ny li c nh khc cao hn,
phi m hi, phi th hn hn, trong lc leo tro
cn c th b trt ng, nhng mt khi ln ti nh
cao nht, trc mt s m ra mt vng tri t rng ln
mnh mng. Bi i ng trong tp th vit vi
:
i ng mi bit gian lao
Ni cao ri li ni cao trp trng
Ni cao ln n tn cng,
(

2) Nhng on th trch dn trong bi ny u theo bn dch

ca Vin Vn hc, do Nxb Vn ha xut bn.

300

Thu vo tm mt mun trng nc non.

em bi i ng gn lin vi bi Mi ra t, tp leo
ni th c th thy rt r: H Ch tch tuy ang leo
ln trn ngn Ty Phong Lnh Qung Ty, nhng tinh
thn ca Ngi li "Ty Phong Lnh" ca cch mng
Vit Nam. H Ch tch thng vit v cnh ng ca
mnh, nh trong bi m u ca tp th, chng phi
Ngi ni rt r iu y sao? - "Thn th
trong lao, tinh thn ngoi lao. Mun nn s nghip
ln, tinh thn cng phi cao".
Ti c i c li my ln tp th ny, n
khng n thun l th, m l mt b s bng th,
l mt bc t ha, hay mt cun t truyn di hnh
thc th ca mt nh cch mng. Mt trm bi th,
hu ht bi no cng u tot ra ht sc sinh ng
hnh nh mt nh cch mng lo thnh, thanh thot, ti
tr, ung dung, gin d, kin cng, y l ng ch H
Ch Minh. Tht l ngi lm sao th th lm vy.
Bn xem, tinh thn lc quan cch mng ca Ngi
trong sng bit chng no! Ngi sng trong ngc t
en ti nh vy, li phi i quanh co ht ni ny n
ni khc, tay chn b tri buc, i li trn ng ni
ly li, trong mt nm m "b gii qua 13 huyn
Qung Ty, 18 nh lao", n th n cho, ng th
ng cu tiu, nhng tinh thn ca Ngi li kin nh
bit bao! Trong nh lao, trn ng p gii, nhng
iu mt thy, tai nghe, nht nht u thnh ti
liu lm th ca Ngi.
C khi Ngi rt d dm, Ngi coi nhng dy tri
299

trn thn mnh l nhng dy tua cp hiu ca v

quan nc ngoi. Ngi coi vic b p gii trn ng i
l mt cuc do chi ngm cnh non nc mt cch ho
hoa. Khi b giam nh lao Tnh Ty, nghe ting ht
v ting nhc bn ngoi, Ngi bn coi nh lao l vin
Hn lm m thut nh. Nhng th d dm nh vy
cha y trong c 100 bi.
Tuy b giam trong ngc, nhng c khi Ngi c th
ng rt ngon, "Mt gic min man sut my gi". Do
, Ngi ni Ngi l khch tin trong ngc. Ngi hi:
"T do tin khch trn tri, Bit chng trong ngc c
ngi khch tin?". Chng ta u bit rng "trn tri t
do" chng c "khch tin" no c, m trong ngc mi
thc s c khch thn tin. tc l nhng nh cch
mng chn chnh. H l nhng ngi coi thng vic an
nguy, vic sng cht ca c nhn, cho tinh thn
ca mnh bay ln ni khong tri cch mng rng ln
hn. H ha cng nhp th vi nhn dn, tim cng
nhp p vi nhn dn, tin chc rng s nghip
cch mng ca nhn dn nht nh s thng li, v
vy h c th rt lc quan, ng thi c lc cng rt
d dm. H Ch tch chnh l mt nh cch mng li
lc nh th. Tinh thn lc quan ca Ngi khin Ngi
xem nhng tai ng trc mt ch l s rn luyn bn
thn: "Ngh mnh trong bc gian trun, Tai ng rn
luyn tinh thn thm hng".
Chng ta v cng t ho vi nhn dn Vit Nam anh
em c mt v lnh t li lc nh vy. Vai tr ca lnh
t i vi s nghip cch mng ca nhn dn l iu
cn khng nh. C mt v lnh t ti gii, kho kt
300

hp chn l ph bin ca ch ngha Mc - Lnin vi thc

tin cch mng ty tng lc tng ni, kho tp trung c
ch ca nhn dn lm thnh sc mnh vt cht
khng g chng li c, iu c quan h rt ln ti
s thnh bi v c s thnh cng sm hay mun ca s
nghip cch mng. H Ch tch ta h nhn r iu
, ti xin dn on th ba ca bi th Hc nh c
trong tp th chng minh:
Vn trc hai bn ngang th lc,
M sau thng li mt bn ginh;
Tn cng phng th khng s h,
i tng anh hng mi xng danh.
y chng phi l ly vic nh c v vi mi
quan h gia s nghip cch mng v nhn vt lnh
t sao? Ti mun ni Ch tch H Ch Minh l "i
tng anh hng" ca cch mng Vit Nam, v ti tin rng
cc ng ch Vit Nam cng ng nh vy. Cn phi
phn bit gia yu mn lnh t vi sng bi c nhn.
Sng bi c nhn l knh yu mt cch sai lm, hoc
l mt li "yu mn" gi to, khng thch ng. Mt
lnh t li lc nu c nhn dn yu mn, l do tnh
cm t nhin ca nhn dn, l mt th tnh cm
khng th thiu c trong s nghip cch mng v s
nghip kin thit T quc. Chng hn, nhn dn
Trung Quc chng ta rt sung sng c mt v lnh t li
lc nh ng ch Mao Trch ng v ng thi cng rt
ly lm t ho vi nhn dn Vit Nam c v lnh t li
lc l ng ch H Ch Minh.
ng vy, tp th Nht k trong t l mt b s
bng th, m cn ghi li mt phn b mt x hi Trung
299

Quc c khong 1942 - 1943. T nm 1949 sau khi

Trung Quc gii phng, b mt c xu xa y vnh
vin khng cn na. Chng ta cn phi cm n H
Ch tch gi li cho chng ta nhiu di tch lch s
trong th ca Ngi.
Cc em thiu nhi ngy nay, c em no thy c ci
cm "d ta hung thn ming chc nhai"? Thi i c
dng ci cm chn phi ca ngi t trc khi ng,
v s h b trn. Cho nn "mi ngi b nut chn bn
phi, co dui cn chn bn tri thi!".
Cc em thiu nhi ngy nay, c em no li tin rng
trong nh t c nh bc cng khai? Nhng BcH s
ni vi cc em rng: thi trc l vic rt bnh thng. Ngi ni ln ci mu thun mt cch d
dm: "nh bc ngoi quan bt ti, Trong t nh bc
c cng khai. B t con bc n nn mi: Sao trc khng
v quch chn ny!?" y l bi th c nhiu tnh
cht chm bim d dm vi u l C bc. Ngoi
ra cn c cc bi T c bc, Mt ngi t c bc va
cht,... u ni ln vic nh bc cng khai trong nh
t x hi c.
Cc em thiu nhi ngy nay, c em no tin rng ngi b giam trong t li ging nh trong "Qun tr" phi
tr tin ch ng, khng th "phi nm cnh cu tiu",
li cn tr "tin n", mi ngi su ng, nu khng s
khng c thy nh n trong nh t u m ti tm.
Tp th miu t kh nhiu v ci cnh k qui
ca nh t thi trc. C ni phi np "tin vo nh
giam", mi n t nht phi np 50 ng, nu khng
th t gp nhiu chuyn li thi. Tm li, vic g
300

cng phi c tin: "Thi mt ni cm tr su ho, Nc

si mi chu, mt ng trao; Mt ng, ca ng su
ho ch, G c trong t nh r sao!" (Tin cng).
Vic n ung trong nh giam, ngi t phi t lo liu
ly. "Ha l ai cng c ring ri. Nh nh to to my
chic ni: Cm, nc, rau, canh un vi nu, Sut ngy
khi la mi khng thi" (Sinh hot trong t). Cho nn,
"Nh lao m ging gia nh, Mui, du, go, ci t
mnh phi lo. Phng ring mi ca mt l, Cm, canh
mi th nu kho sut ngy" (Nh lao Qu c).
B mt sinh hot trong t c miu t rt chn
thc. Vi cc em thiu nhi ngy nay, cc em s c cm
tng nh mnh ang c Mt nghn mt m l(3).
Nhng y ch l Qung Ty trc ngy gii phng,
khng ring g Qung Ty nh vy, m ton Trung
Quc (tr khu gii phng ra) cng u nh vy. Thc
ra, nhiu ni tnh hnh en ti y cn khng
khip hn nhiu so vi nhng iu miu t trong tp
th. Qua tp th, ta thy trong mt nm tri b p gii
i ht ch ny n ch n, hnh nh H Ch tch cha
b nh p tra tn ln no, c l cng c th coi
l mt s u i c bit i vi Ngi chng.
Trong nhng ngy b giam cm trong t ngc gian
kh, H Ch tch tuy t ra rt lc quan cch mng, nhng thc ra Ngi sng rt kh s. Trong ngc, Ngi
tng b m; trong tp th c bi m nng nh sau:
Ngoi cm tri Hoa cn nng lnh,
Ni thng t Vit cnh lm than;
(

Trong t mc bnh cng au kh,

ng khc m ta c ht trn.
l s phn ut n mc chua xt. phn ut
th phi chua xt! Mt nh cch mng nh H Ch tch
sang Trung Quc li b ngi t; m cuc sng t ngc li
v nhn o n th! V li, khng phi ch mt
mnh H Ch tch gp tai nn , m rt nhiu
ng ch cch mng Trung Quc v nhn dn Trung
Quc lc by gi cng u gp tai nn . Th th
ti sao li khng phn ut, m phn ut th sao li
khng chua xt?
V th, mc d l ngi lc quan cch mng, trong
th ca Ngi, H Ch tch cng c lc khc. Ti xin
dn bn cu th sau cng ca bi m thu:
Nghn dm bng khung hn nc c,
Mun t vng vn mng su nay.
t nm trn thn v ti,
Ha l thnh th t ni ny.
y l "nc mt" ca ngi anh hng, "nc mt" ca
ngi chin s. "Nc mt' ny khng nh v mnh, m
l nh v hng nghn hng vn con ngi b au kh.
Thng li ca cch mng Trung Quc v cch mng Vit
Nam u n ht sc nhanh chng, c l lc by gi
H Ch tch cng cha ngh ti nh vy. Ngy H Ch
tch ra t, cch ngy thng li ca cch mng Trung
Quc c su nm, cch ngy thnh lp nc Vit Nam
dn ch cng ha c hai nm. Cch ngy thng li
in Bin Ph v ngy k kt hip ngh Ginev v

3) Tn mt tp truyn c tch Arp ni ting (N.D.).

299

300

vn ng Dng cng ch c mi nm. l do tri

qua cuc u tranh cch mng lu di bin i v lng n lc nhanh chng bin i v cht. Chng
ta rt vui mng v nc Trung Quc c v bn si lang
ca Trung Quc c ni trong tp th mt i v
khng bao gi tr li na. "Nc mt" ca H Ch tch
ngy nay tr thnh nc mt mng vui.
Ung nc phi nh ngun. C c ngy hm nay,
chng ta khng th qun ngy hm qua. Chng ta cm
t b s bng th ca H Ch tch ghi li cho chng
ta mt nt v b mt ca thi i c, y l nhng
iu m chng ta li cng thy r thi i hin nay ti sng bit bao! Cc em thiu nhi ca Trung Quc mi
sinh trng trong thi i Mao Trch ng sung sng bit
chng no! Cc em thiu nhi ca nc Vit Nam dn
ch cng ha sinh trng trong thi i H Ch Minh
cng sung sng bit chng no!

ngh thut, th trong tp th c rt nhiu bi th

hay.
Hnh thc th tng i n thun. Trong 100
bi th c 94 bi l tht ngn bt c, mt bi tht
ngn ng lut, mt bi ng ngn, bn bi tp th. Ni
dung l th l trc tip ni nim tm s hoc phn
nh nhng iu thy trc mt, hu ht u khng
mu m t v, m r rng nh li ni. C mt s bi rt
hay, nu nh t ln vo trong nhng tp th ca
nhng thi nhn i ng i Tng, th cng kh m
phn bit c. Ti xin trch mt vi bi sau y
v d:
m thu khng m cng khng chn,
Gi qup, lng cng, ng chng an;
Khm chui trng soi cng thy lnh,
Nhm song, Bc u nm ngang.
(m lnh)

Phng ng mu trng chuyn sang hng,

Bng ti m tn, qut sch khng.
Hi m bao la trm v tr,
Ngi i thi hng bng thm nng.
l on th hai trong bi th Gii i sm. "Gii
i sm" y tc l t sng tinh m b p gii i,
nhng c n chng ta thy hnh nh l ca ngi thi i
hin nay. chnh l tc gi c da vo nhng
d kin khoa hc t r tinh thn lc quan cch
mng ca mnh.
V th m xt, tc l xt theo quan im gi tr
299

Gi sc ta gm mi ni,
Rt nh di nhn chch cnh cy;
Cha xa chung gic ngi nhanh bc,
Tr dt tru v, ting so bay.
(Hong hn)

Nhng H Ch tch khng t cho mnh l nh th,

trong bi th M u, Ngi ni rt r: "Ngm th
ta vn khng ham, Nhng v trong ngc bit lm chi
y?".
Nu nh cn phi lm th, th th ngy nay cn
phi nh th no? H Ch tch c ch trng rt r rt.
300

Bi Cm tng c Thin gia thi, ti thy Ngi ni rt

r:
Th xa yu cnh thin nhin p;
My, gi, trng, hoa, tuyt, ni, sng.
Nay trong th nn c thp;
Nh th cng phi bit xung phong.
Ton b mt trm bi th, hn 2.700 ch, ch c
mi mt ch "thp" ny. Nhng nu chng ta c k
th hu nh bi no cng c thp, cu no cng c
thp. V sao vy? Bi v ngi lm th c tinh thn
thp rt rn chc, c tinh thn xung phong hm trn.
phi l tinh thn th ca ca giai cp v sn hin
nay, tc l tinh thn cch mng kt hp hc thuyt
cch mng khng ngng vi hc thuyt cch mng pht
trin theo tng giai on.
Ni nh vy, bn xt li hin i nht nh s bo:
l lun iu "hiu chin"! Chng ta yu t do, yu
ha bnh, chnh v vy m chng ta chng xm lc
v p bc ca ch ngha quc mt cch anh dng
nht, chng ta ng h nhit tnh nht mi cuc u
tranh ca nhn dn b p bc. L no nh th li l
"hiu chin" chng? Khng khng ni rng quc
"yu ha bnh", vu co nhng hnh ng hoc ch
trng chng xm lc l "hiu chin", iu chng
t bn xt li hin i ang ni gio cho gic, rt
mc trung thnh vi ch ngha quc.

tp H Ch tch, hc tp tinh thn thp v ca ngi tinh

thn thp, chnh l tinh thn khng khut phc,
khng tha hip i vi ch ngha quc, vi giai
cp th ch.
Vi ch ngha quc, vi k th giai cp, chng ta
quyt khng m p bt k mt o tng khng thc t
no. Chng ta cn phi thc s cu th, cn c nhn
ni, vng chn chc bc, vi u lm vic, tr
thnh nhng ngi c tinh thn thp rn chc. Chng
ta nguyn cng cc ng ch Vit Nam v nhng ngi
cng ch hng trn ton th gii, tay sit cht tay, vai
k st vai, dng vn ngh thp, th ca thp
mnh vo ch ngha quc v ch ngha xt li
hin i, gp phn u tranh xy dng ch ngha x
hi v bo v ha bnh th gii mt cch thit thc.
Chng ta hy h to: tinh thn thp mun nm! Vn
ngh thp v th ca thp mun nm!
Vit ngy 19/8/1960, Chng Thu
dch
(Theo nguyn vn ng trong bo
Vn ngh) Trung Quc. S 15-16
nm 1960)

Mc d bn quc v bn xt li hin i ni
xu th no, c lm ln ln phi tri, thm ch i
trng thnh en nh th no, chng ta vn cn hc
299

300

Nh th c tm hn mt con rng
Harrison S.Salisbury

Trong nhng nm cui i, H Ch Minh thng

t ra mt vn i vi nhng ngi M n thm
H Ni hng quan tm n vic chm dt chin
tranh ti Vit Nam.
Ngi hi: "Bn hy cho ti bit tng thn T Do cn
ng hay khng? i khi, ti thy hnh nh bc tng
ng bng u".
Hi y, H Ch Minh l mt c gi nh nhn, gy
g, nhanh nhn nh chim trong mi ng tc. Nhng Ngi cn c s ham mun - va trong sng, va hn nhin
nh tr th - c bit v siu cng ang tin hnh
chin tranh Vit Nam, siu cng ny c Ngi sm
nhn ra di i mt ca mt thy th thi k Ngi lm
ph bp trn tu bin.
Phn ln khch phng Ty ca H Ch Minh u
ngc nhin khi thy c - mt ngi chu gn nh c
in vi chm ru tha, o kiu Mao, qun vi th
rng v i dp r tin - thng khng ch quan tm
ti nhng quan im chnh tr quc t hin thi v
cuc chin tranh Vit Nam, m cn quan tm su
sc tht s n cc v nhn nc M. C c bit
am hiu nhng nhn vt cch mng: George
299

Washington, Thomas Jefferson, Patrick Henry, Abraham

Lincoln (nhng nhn vt m H Ch Minh cm thy
chc chn, nu cn sng, nhn mnh n nn
c lp ng Dng v s khng bao gi cho php cuc
chin tranh en ti v m mu ti ng Dng c
tip din).
Ti khng mun nh gi qu cao lng yu mn
ca H Ch Minh i vi nc M. L mt ngi cng sn
lo thnh v mt ngi cng sn kit xut, c qua i
vo ngy mng 3/9/1969. Nhng cng khng h thy
c s khc bit g gia ch ngha Mc (t ra cng
theo s hiu bit ca c) vi cc nguyn tc ca Tuyn
ngn c lp ca nc M chng hn.
Chnh v vy, khi vit Tuyn ngn c lp ca nc
Vit Nam Dn ch Cng ha ngy mng 2/9/1945, c
bt u bng nhng li sau:
"Tt c mi ngi u sinh ra c quyn bnh
ng. To ha cho h nhng quyn khng ai c th
xm phm c; trong nhng quyn y, c quyn c
sng, quyn t do v quyn mu cu hnh phc".
Li bt h trong bn Tuyn ngn c lp nm
1776 ca nc M. Suy rng ra, cu y c ngha l:
tt c cc dn tc trn th gii u sinh ra bnh
ng; dn tc no cng c quyn sng, quyn sung
sng v quyn t do".
H Ch Minh mun trch dn trc tip t bn
Tuyn ngn ca nc M. Nhng chng may, nhng vin
chc rt him hoi ca OSS c mt ti H Ni hi y
300

khng c bn sao no bn Tuyn ngn ny chuyn

cho c.
H Ch Minh l mt nhn vt ca nhng s tri ngc
v bt ng, i khi vi ch . Cc hc gi tranh lun
khng ngng v vn H Ch Minh trc ht l mt
nh dn tc ch ngha hay mt ngi cng sn. Tuy
nhin, cu tr li r rng. C l c hai. C l nh
dn tc ch ngha trc khi l ngi cng sn, nhng c
tr thnh ngi cng sn, v, nhng ngi cng sn,
theo s tin tng ca c, cng hin nhiu nht cho
nn c lp v t do ca ng Dng.

thng ca mt t nc ngho nn v lc hu i vi b
my chin tranh hin i nht c to lp bi con ngi.
Nhng nt tng phn gia "Bc H" v c gi nh
nhn hi ging ngi Trung Quc, i i dp ct t
lp t b i, sng gin d v khc kh ti cn bung
ph nh v n s sau dinh Ton quyn c H Ni,
rt lch thip khi ung tr vi khch (tng mt bng
hng i vi khch n, ni mt cu a hi hc i vi
khch nam), tt c u l nhng nhn t ca thn
thoi v truyn thuyt.

Trong phong tro cng sn quc t, c l t ngi

ng mt vai tr nhiu thay i hn H Ch Minh.
C H, trong sut cuc i, l thnh vin ca t nht
bn hoc nm ng cng sn, u tin l Php, ri
n Lin X, sau ti Trung Quc, tip theo l ng Dng v cui cng l Vit Nam. Trong nhiu nm, C l
mt cn b ca Quc t 3 (tc Quc t Cng sn),
nm gi nhiu cng tc cch mng, b mt v b n,
ti hng chc nc, khng ch chu .

Khng phi H Ch Minh khng bit nhng iu

ny.

Ngi M thng ngh v H Ch Minh qua cuc

chin tranh Vit Nam v qua nhng dnh lu ca
M. H Ch Minh l Bc H, nh lnh o duy nht v
b n ca nhng ng vin cng sn. C , bng phng php no , a ton b k thut qun s M
n ng cng trong mt cuc chin u khng tin
khong hu gia chng avit v tn khng l Glit
thi i hin nay, tm gng sng ngi v chin

Cho ti ngy nay, nhiu iu "b n nh" y vn

tn ti: nhng chi tit chnh xc v ngy sinh, v gia
nh, v hot ng ca c H trong nhiu giai on
di (i khi lu n c mi nm) v c tn ca c
na.

299

Mt c chuyn gia xut sc v Vit Nam, ng

Bernard Fall, ngi Php, c ln tha thit yu cu c
H cho bit mt vi chi tit v tiu s ca c. C H
t chi vi mt ci nhy mt lanh li v ni: "ng bit
y, ti l mt ngi gi, mt ngi rt gi, v ngi gi
thng a lm ra v b n v mnh. Ti cng thch gi
mt s iu b n nh. Chc ng hiu".

T 1920 n khi mt, c H pht biu lin tc v

vit rt nhiu. C li du n u tin ca
mnh vi t cch mt nh cch mng kim ch bt mt
300

t bo ly tn l Le Paria ti Paris.
Bn c th nghin ngm hng lot bi vit v bi
ni trong nhng s Le Paria v hc hi c nhiu
v chnh kin ca c, v lng cm th rc chy ca c
i vi h thng thuc a Php, v nhit tm thc
tnh ng bo vi s nghip gii phng dn tc v
cch mng.
Nhng trong tt c nhng ti liu , bn ch thy
rt thong qua hnh nh ca con ngi H Ch Minh,
ca c nhn H Ch Minh, ca ngi con trai rt tr
tui ca mt ng b thin v ch ngha dn tc.
H Ch Minh ri b t nc tui 20 v tr v sau
gn ba chc nm. Tuy nhin, c lm vic khng
ngng cho chnh ngha Vit Nam. Qu bn n ni,
nh c thng ni, khng c thi gi lp gia nh
ring v nui sng gia nh. Cho nn, vo cui i,
H Ch Minh thch ni vi nhn dn Vit Nam rng
nhn dn l gia nh ca chnh mnh.
Nhng H Ch Minh khng mt i m li cho
con ngi thi i hot ng mt dng t tng, v hn
c mt dng t tng, l tinh hoa trit hc c th
hin sut cuc i c...
Trong chic cp ca ti khi tr v M, sau chuyn
i thm thng Ging 1967, ti mang theo mt cun
sch nh ng bng giy trng hoa vn mu tm hoa
c, in ti H Ni, vi nhan Nht k trong t, ca H
Ch Minh, cun sch m trc ti cha tng c nghe
ni n.
Trong i mnh, H Ch Minh nhiu ln t.
299

Cun Nht k c vit vo khong t 28/8/1942

n 16/9/1943, khi H Ch Minh l ngi t ca cng an
Tng Gii Thch ti mt nh t pha nam Trung Quc. C
b giam ht nh giam ny n nh giam khc, lun
lun b xing xch, sng trong nhng iu kin kh
khn nht v gy nh mt b xng kh. C c tr t
do. C b cng an Cn Minh bt trn ng t ng
Dng sang Trng Khnh bn bc vi Tng Gii Thch
v mt trn thng nht gia nhn dn Vit Nam v
nhn dn Trung Quc chng Nht.
Nht k trong t ca H Ch Minh khng phi l mt
cun Nht k theo ngha phng Ty. N gm 115 bi
th by ch bn cu (tht ngn t tuyt) hoc by
ch tm cu (tht ngn bt c) lut ng, loi th c
in Trung Quc. Tt c u c vit bng ch Hn
trong mt cun s tay thng, c bit vit bng ch
Hn, khng phi ch Vit Nam, bi v tc gi hiu
rng nu vit bng mt th ch no m nh cm
quyn Trung Quc hi khng hiu th nhng ngi
cai t s tc gin v tng thm ng vc.
Trong sut 13 thng, H Ch Minh b cm t ti
30 nh giam khc nhau v thng b gii i b t 25
n 30 dm mi ngy, mc du vn b xing xch,
ti ng di t nh giam, ch c n mt nm cm.
Nt c sc trong th ca Ngi l nim tin tng
v s ung dung ngay c trong ni bt hnh khng th
tin ni. Trong mt hon cnh nh vy, H Ch Minh vn
rung cm nng nhit khi thong nhn nhng khong
300

tri xanh, thong nhn mt cnh chim chiu hoc cht

nhn thy hng thm ca hoa rng xm ti. Hoc khi
Ngi thy mt cnh ni xa m, nhng cnh sng bnh
thng ni thn xm - c gi qu ang xay ng, ting
so tr chn tru, ngn khi lam chiu.
y l nhng sc thi ca i sng t y: chy,
rn, gh l, trm cp, i kht, s tn c ca cai t,
gng cm, s lnh gi, s thiu thn mi tin nghi, mi
hi thi.
Tuy nhin, mc d tt c nhng iu , tinh
thn Con Ngi vn chin thng:
Mc d b tri chn tay,
Chim ca rn ni, hng bay ngt rng.
v:
Ngh mnh trong bc gian trun,
Tai ng, rn luyn, tinh thn thm hng.
Ai c Nht k trong t cng u nhn thy s
c mt ca mt nhn vt kt hp c trong con ngi
nhn vt cht thp v tnh cm.
C nhng lc bun bc: Wendell Willkie(1) c cho
mng nng nhit ti Trng Khnh, trong khi H Ch
Minh mn mi chn lao t, mc du c hai u thi
hnh nhng cng tc tng t.

Nhng Ngi lun lun c th mm ci, mt n ci

b n ca s ha hn.
Nh nc bt buc phi nui c, cho c ch v ni
c tr, h tng c lin min vi nhiu v s. C c t
do ngm nhn mi v tuyt p ca thin nhin, ty
thch tn hng cnh sng ni.
Vi y mi c n nh vy, con ngi thc s
l Con Ngi.
H Ch Minh thng nhy cm v thng cm vi cc
bn t. C ghi li ci cht do i kht ca mt ngi chi
bc b bt giam, vit mt l n thnh cu cho mi
ngi bn t m ch, an i ngi v mt k o ng, cm
n nhng ngi phu sa ng khn kh san bng
con ng trn c lin tc b gii i.
Trong con ngi H Ch Minh, ta thy r khng ch
n thun tr tu ca mt nh t chc cch mng,
mt ngi lun c v, h ho, mt chuyn gia v t
chc chnh tr, m cn l mt nh-th-trit-hc theo
truyn thng v i ca chu , mt con ngi c kh
nng i ngm cnh khp cc rng ni khc nghit
ca min Nam Trung Hoa, li qua sng, ri sp xung
v kit sc trong nhng tp lu y chy rn m
vn mm ci vi gi thi qua cnh cy v khi mt
tri chm dn xung xa m chn ni.

C khi, c nm, H Ch Minh khng nhn c mt

ch g t ng Dng v lng c nng tru au
bun.

C vit:

Tuy nhin, H Ch Minh khng ch l nh th tr

1) Wendell Willkie: i din ca Tng thng M Franklin Roosevelt

hi chin tranh th gii ln th hai.

299

Ngi cng vn vt u phi phi,

Ht kh l vui, vn l i,

300

trong t,
bn ting Anh do Aileen Palmer
dch.
Nxb Ngoi vn, H., 1966)

tnh ca thin nhin. C cn l mt nh th kiu mi.

Ngoi tuyt v hoa, sng v ni H Ch Minh cn lm
c nhng bi th "bao gm c st v thp".
C vit:
Nh th cng phi bit xung phong
Chnh v vy, ng nh c ghi li:
Ngi thot khi t, ra dng nc,
Qua cn hon nn, r lng ngay.
Ngi bit lo u, u im ln,
Nh lao m ca, t rng bay.
C l vi bi th tht ngn t tuyt lut ng ny,
H Ch Minh vit vn bia cho chnh Ngi, mt nh
th vi tm hn mt con rng.
C l, l di sn m Ngi li cho mt th h
cch mng, c trong nc ln ngoi nc. Di sn y chnh
l s nhn thc c rng, bn trong ci tm thng nht
v bn trong ci mong manh nht ca con ngi, vn n
giu mt th v kh hiu qu hn, hng mnh hn, to
ln hn tt c cc loi phng tin k thut ti tn nht
v khng khip hn c bom nguyn t, rn chc hn
c loi thp tt nht. chnh l tinh thn Con Ngi .
Chng no tia sng y ca tinh thn Con Ngi do
H Ch Minh to ra cn ri chiu, th chng , tia
sng y khng mt lc lng no c th chin thng
ni(1).
Nht Khanh dch

(Li gii thiu tp th Nht k

(

1) Bn dch c lc b mt vi on ngn (NK).

299

300

Thnh

Mc lc

Li ni u
Tc gi - tc phm

5
L Huy Bc

Trn nh S

89
93

Mi ra t tp leo ni

Kim Hi

Mi ra t tp leo ni

on
ng

Mi ra t, hc leo ni

Trn
Thanh

Duy 108

Ngi bn t thi so

L Bo

112

Khng ng c

L Bo

118

i ng

on
ng

i ng

L Bo

127

Ngm trng

L Tr Vin

132

Ngm trng

L Bo

140

10

Cnh chiu hm (Vn cnh)

11

Mi ra t tp leo ni (Tn xut ngc hc

ng sn)

12

Ngi bn t thi so (Nn hu xuy

ch)

13

Ngm trng (Vng nguyt)

13

i ng (Tu l)

14

Ng khng c (Thy bt trc)

15

thm bnh

Chiu ti

Trn nh S

17

"Chiu ti" ca H Ch Minh

H Minh c

20

Chiu ti

Trn
Thnh

24

Chiu ti

L Bo

29

To gii

Hong Dung

34

"Gii i sm" ca H Ch Minh

H Minh c

47

Gii i sm

L Bo

51

Gii i sm

Trn
Thnh

Gp phn l gii ngha v v p Nguyn

ca bi th "Vn cnh"
Phi

Cnh chiu hm

"Mi ra t tp leo ni" ca H Ch Minh H Minh c

Gii i sm (To gii)

Khnh

Nguyn
Quyn

Tc phm

Chiu ti (M)

Cnh chiu hm

97
100
Ph- 104

Ph- 123

Thng ngon

Suy ngh thm v ngha thi i ng Thai Mai

v c gi "Nht k trong t"

145

Mt ting ni hng ni: th gii nh t Trn Th Bng 156

v con ngi kin ngh - tr tnh ca Thanh
tc gi
Nguyn
Hu
Chi
T duy ngh thut trong th H Ch Trn nh S
Minh

171

Th Bc

186

Khnh

57

Khc

64

Mt biu hin ca tnh lo thc: cm Vn Tm

thc nhn loi

201

Mt cm quan trit hc nhun nh: ng Thanh L

nim bin chng v thi gian, cuc
sng v thi i

214

"Cnh chiu hm" ca H Ch Minh

H Minh c

78

Cnh chiu hm

Trn

83

Khnh

299

300

L nh K

 Mt nh th khng ch nh: cht Phong L

th ch thc trong "Nht k trong
t"
T "Nht k trong t" i tm t tng Nguyn
thm m ca H Ch Minh
Mnh

220

ng 229

Nhng chnh th nh trong mt V Tun Anh

chnh th ngh thut ln

240

Cc thc o thi gian ca "Nht k Phng Vn Tu

trong t"

248

Thi gian tm trng qua nhng dng Nguyn

th Nht k
Sn

Hu 255

T nguyn tc n bn dch "Nht k L Tr Vin

trong t"

264

Bc H mt nh th ln

Vin ng

278

"Nay trong th nn c thp"

Quch Mt Nhc

281

Nh th c tm hn mt con rng

Harrison
Salisbury

S. 291

299

300