Romuald Tarczewski

Topologia
form strukturalnych
Naturalne i tworzone przez czowieka
prototypy form konstrukcyjnych
w architekturze

Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej

Wrocaw 2011

Recenzenci
Tadeusz KOLENDOWICZ
Janusz RBIELAK

Opracowanie redakcyjne
Alina KACZAK

Korekta
Agata KACZAK

Projekt okadki
Maria W. TARCZEWSKA

Rysunek na okadce przedstawia podniesienie grafu dwudziestocianu

wg W.T. Tuttego

Wszelkie prawa zastrzeone. adna cz niniejszej ksiki, zarwno w caoci,

jak i we fragmentach, nie moe by reprodukowana w sposb elektroniczny,
fotograficzny i inny bez zgody wydawcy i waciciela praw autorskich.

Copyright by Romuald Tarczewski, Wrocaw 2011

OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI WROCAWSKIEJ

Wybrzee Wyspiaskiego 27, 50-370 Wrocaw
website: http://www.portal.pwr.wroc.pl/oficyna.dhtml
e-mail: oficwyd@pwr.wroc.pl

ISBN 978-83-7493-660-6

Drukarnia Oficyny Wydawniczej Politechniki Wrocawskiej. Zam. nr 1240/2011.

Spis treci
Przedmowa ............................................................................................................................
Rozdzia 1. Wprowadzenie ....................................................................................................
Rozdzia 2. Matematyczny jzyk formy.................................................................................
2.1. Uwagi oglne .............................................................................................................
2.2. Elementy jzyka formy...............................................................................................
2.2.1. Obiekty i ich klasa............................................................................................
2.2.2. Hierarchia.........................................................................................................
2.2.3. Notacja .............................................................................................................
2.2.3.1. Symbol Schfliego..............................................................................
2.2.3.2. Notacja konfiguracji wierzchokw ....................................................
2.2.3.3. Notacja konfiguracji cian ..................................................................
2.2.4. Reprezentacja obiektu ......................................................................................
2.2.4.1. Obiekty abstrakcyjne ..........................................................................
2.2.4.2. Realizacje geometryczne obiektw.....................................................
2.2.5. Genus i charakterystyka Eulera ........................................................................
2.2.6. Walentno.......................................................................................................
2.2.7. Wypuko .......................................................................................................
2.2.8. Planarno ........................................................................................................
2.2.9. Podobiestwo ...................................................................................................
2.2.10. Regularno....................................................................................................
2.2.11. Dualno ........................................................................................................
2.2.12. Stopnie swobody ............................................................................................
2.2.13. Symetria .........................................................................................................
2.2.13.1. Klasyfikacja izometrii .....................................................................
2.2.13.2. Grupy symetrii.................................................................................
2.2.13.3. Notacja sygnatur (Conwaya) ...........................................................
2.2.13.4. Uwagi oglne na temat symetrii ......................................................
2.3. Podstawowe zalenoci kombinatoryczne i metryczne ..............................................
2.3.1. Rwnanie Eulera ..............................................................................................
2.3.2. f-wektor ............................................................................................................
2.2.3. Rwnanie Kartezjusza......................................................................................
2.3.4. Suma stopni wierzchokw ..............................................................................
2.3.5. Symetria statystyczna.......................................................................................
2.3.6. Rwnania MbiusaMaxwella.........................................................................
2.4. Uwagi kocowe..........................................................................................................
Rozdzia 3. Topologiczne modele form strukturalnych .........................................................
3.1. Tesselacje ...................................................................................................................
3.2. Podziay i wypenienia paszczyzny (d = 2) ...............................................................
3.2.1. Podziay periodyczne .......................................................................................

7
9
15
17
20
20
25
29
30
31
32
32
32
40
42
46
47
48
50
52
55
58
59
60
64
70
71
71
71
73
74
75
76
77
79
81
82
85
86

4
3.2.2. Podziay aperiodyczne ......................................................................................
3.2.3. Symetria tesselacji na paszczynie...................................................................
3.3. Podziay i wypenienia przestrzeni (d = 3) ..................................................................
3.3.1. Siatki przestrzenne............................................................................................
3.3.2. Upakowania wielocianw w przestrzeni .........................................................
3.3.3. Tablica okresowa wielocianw .......................................................................
3.3.4. Gbki ................................................................................................................
3.4. Grafy jako modele topologiczne .................................................................................
3.4.1. Wykresy Schlegla .............................................................................................
3.4.2. Podstawowe waciwoci grafw......................................................................
3.5. Uwagi kocowe ..........................................................................................................
Rozdzia 4. Przeksztacenia modeli topologicznych ...............................................................
4.1. Twierdzenie Steinitza..................................................................................................
4.2. Twierdzenie Eberharda ...............................................................................................
4.3. Przeksztacenia grafw zachowujce planarno ........................................................
4.3.1. Usunicie krawdzi...........................................................................................
4.3.2. Kontrakcja (cignicie) ...................................................................................
4.3.3. Pominicie krawdzi.........................................................................................
4.3.4. Operacje odwrotne do usunicia krawdzi........................................................
4.3.5. Operacje Y i odwrotne ....................................................................................
4.3.6. Przykad zastosowania przeksztace do modyfikacji siatek wielociennych .......
4.4. Generowanie grafw planarnych poprzez upakowania okrgw ................................
4.5. Iloczyn kartezjaski grafw ........................................................................................
4.6. Uwagi kocowe ..........................................................................................................
Rozdzia 5. Modele topologiczne a klasa przestrzeni .............................................................
5.1. Przestrzenna rekonstrukcja figur paskich...................................................................
5.1.1. Metoda TuttegoMaxwellaCremony ..............................................................
5.1.2. Przeduenia Lawrencea ..................................................................................
5.1.3. Przeksztacenia Galea ......................................................................................
5.1.4. Metoda KoebegoAndreevaThurstona............................................................
5.2. Twierdzenie Baracsa ...................................................................................................
5.3. Uwagi kocowe ..........................................................................................................
Rozdzia 6. Poszukiwanie modelu konstrukcji .......................................................................
6.1. Uwagi na temat matematycznej intuicji formy............................................................
6.2. Naturalne prototypy form............................................................................................
6.2.1. Tesselacje w naturze .........................................................................................
6.2.2. Naturalne analogie do innych metod generowania modeli................................
6.2.3. Powierzchnie minimalne...................................................................................
6.3. Forma jako metafora ...................................................................................................
6.3.1. Linearne formy strukturalne..............................................................................
6.3.2. Powierzchniowe formy strukturalne .................................................................
6.3.3. Formy zdekonstruowane ...............................................................................
6.4. Losowo w modelach topologicznych.......................................................................
6.4.1. Grafy losowe.....................................................................................................
6.4.2. Sieci losowe......................................................................................................
6.5. Wybrane przykady procedur ksztatowania form strukturalnych ...............................
6.5.1. Konstrukcje o ukadzie aperiodycznym, z zastosowaniem siatek
linii Ammanna..................................................................................................
6.5.2. Konstrukcje o ukadzie kratownicy Michella....................................................
6.5.3. Generowanie siatek konstrukcyjnych przez iloczyn kartezjaski
grafw losowych ..............................................................................................
6.5.4. Metoda rekonstrukcji topologicznej dwigarw powierzchniowych ................
6.5.5. Metoda origami.................................................................................................

90
95
97
98
99
103
106
108
108
112
117
119
119
120
124
124
125
126
126
127
130
131
133
139
141
141
142
148
150
152
155
158
159
160
162
162
177
178
185
185
191
194
195
195
198
201
201
207
209
210
216

5
Rozdzia 7. Chaos czy struktura.............................................................................................
7.1. Wybrane przykady ksztatowania form strukturalnych .............................................
7.1.1. Ksztatowanie konstrukcji na powierzchniach minimalnych............................
7.1.1.1. Zadaszenie kortu tenisowego..............................................................
7.1.1.2. Pawilon namiotowy ............................................................................
7.1.2. Ksztatowanie konstrukcji wg topologii kratownicy Michella .........................
7.1.3. Ksztatowanie konstrukcji o topologii tesselacji aperiodycznej .......................
7.1.4. Ksztatowanie konstrukcji o topologii origami.................................................
7.2. Nowe metody ksztatowania formy w wybranych obiektach architektury
wspczesnej ..............................................................................................................
7.3. Uwagi kocowe..........................................................................................................
Rozdzia 8. Podsumowanie ....................................................................................................
Bibliografia ............................................................................................................................
Bibliografia uzupeniajca .....................................................................................................
rda ilustracji......................................................................................................................
Topology of Structural Forms (Summary in English)............................................................

221
221
222
222
229
233
239
246
251
259
263
267
275
279
283

Przedmowa
Praca niniejsza powstaa w cigu ostatnich czterech lat mojej pracy na Wydziale
Architektury Politechniki Wrocawskiej. Powodem, dla ktrego wybraem taki
wanie temat, jest z jednej strony nieustajca fascynacja rdami inspiracji,
jakich dostarcza otaczajca nas przyroda, a z drugiej poczucie, e wypracowane
przez stulecia i wci stosowane metody ksztatowania form konstrukcyjnych
staj si w ostatnim okresie niewystarczajce jako platforma wsppracy pomidzy architektem a konstruktorem. Nowe trendy estetyczne, nowy sposb mylenia
kolejnych pokole architektw wymagaj, aby konstruktorzy aktywnie uczestniczyli ju w pocztkowym, najbardziej twrczym i determinujcym pniejsze
etapie. Aby proponowali takie rozwizania, ktre nie tylko speni swoje podstawowe zadanie zapewnienia bezpieczestwa obiektu, ale rwnie bd pomocne
w ksztatowaniu jego formy. Jest to, w pewnym sensie, powrt do czasw, kiedy
architekt by jednoczenie konstruktorem.
Pierwsza wstpna redakcja pracy bya gotowa ju w 2009 roku, jednak ilo
zebranego materiau wymagaa uwanej, czasochonnej selekcji. Manuskrypt
udostpniem kilku osobom i jestem gboko wdziczny tym, ktrzy zechcieli
wyrazi swoj opini na jego temat. Dzikuj wszystkim, ktrzy mnie wspierali
w mojej pracy. Recenzentom dzikuj za wnikliwe uwagi, ktre pomogy nada
pracy kocowy ksztat. Dzikuj rwnie mojej Rodzinie za wyrozumiao
i cierpliwo w tym okresie.

Romuald Tarczewski
Wrocaw, czerwiec 2011

Rozdzia 1. Wprowadzenie
Ostatni rzecz, jak si odkrywa
ukadajc dzieo, jest to, co naley
umieci na pocztku.
Baej Pascal1

Funkcja i forma budynku byy ze sob zawsze tradycyjnie zwizane poprzez

okrelone rozwizania materiaowe, przestrzenne i inne. Ju Witruwisz zauwaa, e
przy budowie naley uwzgldnia: trwao, celowo i pikno2. Louis Sullivan,
amerykaski architekt przeomu XIX i XX w., podkrela t wspzaleno, twierdzc, e: forma zawsze wynika z funkcji3. Dwudziestowieczni modernici zawali z kolei funkcj jedynie do jej aspektw uytkowych. W pniejszym okresie
Mircea Eliade dostrzeg sakralny charakter rytuau ksztatowania form architektonicznych, ktry z amorficznej przestrzeni wydziela jej cz strukturaln,
prawdziw4.
Co jest w takim razie wyznacznikiem ksztatowania formy obiektu, a zwaszcza jego formy strukturalnej? Jaka jest logika systemu konstrukcyjnego?
Dotychczas bya ona rozumiana jako przejrzysty sposb przekazywania obcie
i efektywno konstrukcyjna elementw, ale take jako swoista symbioza formy
architektonicznej i systemu konstrukcyjnego. Jest widoczne w obiektach rnicych si nieraz znacznie skal i estetyk (rys. 1.1).
Oglne trendy w kulturze ostatniego okresu niekiedy okrelane jako jej popkulturowa infantylizacja5, cechuje kreowanie cakowicie sztucznej rzeczywistoci, ktra, wzorem gier komputerowych, tylko udaje realno. Na tym gruncie
powsta nowy paradygmat estetyki w projektowaniu architektonicznym. Mona go
opisa jako zbir tendencji, okrelanych czsto wspln nazw free-form design.
Architekci, ktrzy ten paradygmat przyjli, kieruj si podobnie jak ich po-

__________
1

Baej Pascal, Myli, Krakw 2004.

Witruwiusz, O architekturze ksig dziesi, Prszyski i S-ka, Warszawa (1999), s. 32.
3
Form ever follows function cytat za [106, s. 7].
4
Mircea Eliade, Sacrum, mit, historia, PIW, Warszawa (1970), s. 61.
5
Patrz: B. Wildstein, W gabinecie osobliwoci, UwaamRze, 9/2011, s. 58.
2

10

przednicy w okresie secesji przede wszystkim deniem do uzyskania okrelonego wraenia wizualnego. System konstrukcyjny moe si spoza tej maski
w ogle nie ujawni.

a)

b)
Rys. 1.1. Jedno formy architektonicznej i systemu konstrukcyjnego:
a) sklepienie w klasztorze Hieronimitw w Belm (Lizbona),
b) konstrukcja krypty kocioa w Colonia Gell, Santa Coloma de Cervell k. Barcelony

Konsekwencj takiego stanowiska jest czsto wymuszanie skomplikowanych

ukadw konstrukcyjnych, dalekich od wszelkich tradycyjnych regu, niejednokrotnie tak bardzo, e wywoujc podziw odbiorcy, jednoczenie wzbudzaj
w nim podwiadomy niepokj o bezpieczestwo caoci6.

__________
6
Taki zarzut mona na przykad sformuowa w stosunku do wielu projektw Satniago
Calatravy, takich jak Auditorio de Tenerife, czy niektre obiekty w Ciudad de las Artes y las
Ciencias w Walencji.

11

Poniewa swoboda ksztatowania formy wymaga staego zasilania nowymi

pomysami, mona zauway wielki deficyt nowych koncepcji brak (dostatecznie dowolnych) rde inspiracji, a take ich swoist inflacj to, co byo nowe
wczoraj, dzi ju staje si banalne i przebrzmiae. Niektrzy twrcy otwarcie
przyznaj si, e ich projekty naladuj cokolwiek. Przykadem moe by rozbudowa budynku centrum kongresowego targw mediolaskich, MIC Milano
Convention Center (rys. 1.2a)7. Autor projektu8 powouje si na inspiracj wstkami makaronu pappardelle (rys. 1.2b).

a)

b)
Rys. 1.2. Rozbudowa budynku Milano Convention Center: a) koncepcja architektoniczna,
b) inspiracja formy wstki makaronu pappardelle

Systemem konstrukcyjnym, charakterystycznym dla XX w., s przestrzenne

struktury prtowe. Od czasu eksperymentw Aleksandra Grahama Bella z czworociennymi modelami latawcw, w ostatnich latach XIX w., a nastpnie poprzez
wiele lat nieprzerwanego rozwoju, stay si one powszechnie akceptowan form
konstrukcyjn. Wykazay swoj efektywno, a w pewnym okresie rwnie
atrakcyjno wizualn. Ich konfiguracje, oparte na ukadach przestrzennych wielocianw, miay walor niebanalnej regularnoci, podobnej do spotykanej
w krysztaach rnych mineraw. Nazwiska mistrzw ksztatowania struktur
przestrzennych, takich jak Max Mengeringhausen, Zygmunt Makowski, Stefan
du Chateau czy Robert le Ricolais wyznaczaja kolejne etapy rozwoju ich formy.
Jednak w rezultacie wielkiej skali stosowania i uprzemysowienia produkcji preferowane byy konfiguracje proste, dramatycznie ograniczajce liczb dostpnych
form. Ju w latach szedziesitych XX w. formy oparte na szecianie miay
swoich krytykw, ktrzy starali si popularyzowa bardziej zoone, wielocienne
konfiguracje do zastosowa architektonicznych, ale w tym przypadku, trudnoci
ksztatowania i analizy obliczeniowej stworzyy nieprzekraczaln barier.
Zastosowanie przestrzennych konstrukcji prtowych, w ktrych regularno
jest immanentn cech, do form wykreowanych na bazie przypadkowych inspira-

__________
7
8

Rysunek koncepcyjny ze strony autorskiej projektanta (patrz: rda ilustracji, na kocu pracy).
Autorem projektu architektonicznego jest Mario Bellini.

12

cji, prowadzi czsto do swoistej patologii w ksztatowaniu systemu konstrukcyjnego. Na rysunku 1.3 przedstawiono widok fragmentu konstrukcji zaprojektowanej dla wspomnianego uprzednio budynku MIC, gdzie liczba i ukad przestrzenny
prtw byy wyzwaniem zarwno dla projektanta9, jak i dla wykonawcy.

Rys. 1.3. Rozbudowa budynku Milano Convention Center

fragment konstrukcji

Przedstawiony przykad sygnalizuje pojawiajc si obecnie potrzeb wypracowania odpowiednich metod ksztatowania form strukturalnych. Musz one nie tylko by
dostosowane do nowych tendencji estetycznych, ale same powinny dostarcza inspiracji do ksztatowania formy caego obiektu. Potrzebne jest wypracowanie metod,
umoliwiajcych przywrcenie wczeniejszej symbiozy formy i konstrukcji.
Najwaniejszym wyzwaniem w tym zakresie jest opracowanie metod wstpnego
formowania konstrukcji. Konieczno wstpnego ustalenia jej ksztatu, znalezienia relacji pomidzy tworzcymi j elementami, jest najwaniejszym etapem procesu ksztatowania form strukturalnych. Kolejne etapy s jego konsekwencj.
Niestety, etap ksztatowania formy czsto degeneruje si tylko do forsownej analizy
obliczeniowej.
Zoono modeli stosowanych wspczenie w analizie i cigle zwikszajce
si wyrafinowanie numerycznych narzdzi obliczeniowych prowadz do obserwowanej czsto obliczeniowej obsesji projektowania. Dewiza Eugne Freyssineta:
najpierw projektuj, a potem obliczam; jeli obliczenia nie potwierdzaj zaoe
powtarzam je10, zostaa w ostatnim czasie nieco zapomniana [174, s. 355357].

__________
9

Autorem projektu konstrukcji jest Massimo Majowiecki.

Albert Einstein uj to: Przy fantastycznym rozwoju moliwoci, obserwujemy brak wytycznych [174, s. 357].
10

13

Z drugiej strony zoone modele obliczeniowe z trudnoci mog by wiadomie

kontrolowane przez jedn odpowiedzialn osob projektanta.
Wieloletni rozwj przestrzennych konstrukcji prtowych umoliwi ugruntowanie geometrycznych zasad ich ksztatowania. Gwn przeszkod utrudniajc
ich efektywne stosowanie w obiektach free-form, wydaje si obecnie by brak
koncepcji takiego doboru wstpnej konfiguracji, aby mogy one stwarza wizualne
wraenie przypadkowoci i nieuporzdkowania. Nie chodzi tutaj o jakie konkretne nowe formy, ale raczej o sposb ich generowania.
Jak zauway Magnus Weinninger: zadaniem badacza nie powinno by
mnoenie form, lecz dojcie do lecej gbiej teorii matematycznej, ktra unifikuje i systematyzuje cay zbir form [159, s. xi].
Nowych narzdzi ksztatowania formy dostarcza dzia matematyki topologia.
Jest to najbardziej podstawowy poziom reprezentacji geometrycznej. Problemy
rozpatrywane na tym poziomie nie zale od dokadnego ksztatu rozpatrywanych
obiektw, ale raczej od sposobu ich zorganizowania. Maj charakter jakociowy,
a nie ilociowy. Ze wzgldu na morfologi form obiekty topologiczne s swego
rodzaju zgrubnym szkicem konstrukcji. Na tym etapie nie ma znaczenia, czy
linie s proste, czy s do siebie prostopade lub rwnolege. Miary dugoci nie
maj znaczenia.
Formy architektoniczne powinny by najpierw syntezowane jako obiekty topologiczne, ktre potem mog by sukcesywnie wzbogacane poprzez dodawanie
elementw umoliwiajcych nadanie im waciwoci projekcyjnych, nastpnie
afinicznych i na kocu metrycznych. Architekt musi podejmowa swoje kluczowe decyzje na poziomie geometrii projekcyjnej [33, s. 29].
Jzykiem topologii jest matematyczna teoria grafw. Grafy stanowi topologiczn reprezentacj obiektw rnego stopnia: wielocianw, wieloktw i linii.
Dlatego moemy j zastosowa do opisu siatkowych konstrukcji przestrzennych.
Co wicej, mona zastosowa j rwnie do rozpatrywania konstrukcji zawierajcych elementy pytowo-tarczowe, korzystajc z ich dualnoci w stosunku do konstrukcji prtowych. Grafy zachowuj zwizki geometryczne midzy elementami
skadowymi w ich najbardziej podstawowym poziomie. Uniwersalno tej teorii
polega m.in. na jej przydatnoci do modelowania wzorw wystpujcych w naturze, struktur wymylonych przez czowieka, a take wielu innych abstrakcyjnych koncepcji. Paskimi modelami teorii grafw mona operowa stosunkowo
atwo. Swobodne ukady linii i wzw mog by stosowane do studiowania konstrukcji nawet bardzo zoonych.
Intuicja twrcza czowieka odnosia si zawsze do otaczajcego go rodowiska. W sztuce, ale jeszcze bardziej w technice, Natura bya punktem odniesienia,
rdem inspiracji i ostateczn weryfikacj jego dziaa. Obserwacja bardzo podstawowych, czsto przypadkowych wzorw, pojawiajcych si powszechnie
w naturze pozwolia zauway, e wystpuj one we wszystkich moliwych skalach: od systemw planetarnych do wirusw, od lodowcw po muszle morskie,
od systemw rzecznych po budow lici itd. [112, 162, 171]. Te archetypy morfologiczne czasami wykazuj pewne waciwoci strukturalne, a czasami nie,

14

ale ich jednolito w rnorodnoci jest gboko inspirujca dla morfologw

konstrukcji i wszystkich innych badaczy formy [86, s. 4445]. Czsto obserwowane wzory pojawiaj si w dualnej materializacji, ktra ujawnia zasadniczo
odmienne rodzaje oddziaywa konstrukcyjnych. Kontrolowana przypadkowo,
jako generator optymalnych form i podstawa twrczej inspiracji, jest odpowiedzi
na zachwianie tradycyjnego rozumienia logiki systemw konstrukcyjnych.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie podstawowych problemw wicych si z topologiczn11 analiz architektonicznych struktur przestrzennych.
Omwienie najwaniejszych elementw matematycznego jzyka form wystpujcych obiektw i zwizkw pomidzy nimi. Skrtowo przedstawiono wybrane
zagadnienia z teorii grafw. Szczegln uwag zwrcono na relacje modeli topologicznych z naturalnymi prototypami form i na moliwoci przestrzennej rekonstrukcji paskich modeli topologicznych. Wprowadzenie w pewnym zakresie
odpowiedniego aparatu matematycznego byo konieczne, ale nie stanowio to
samoistnego celu pracy. Mona raczej powtrzy za Hermannem Weylem, e
praca nie wystrzega si matematyki (mijaoby si to z jej celem), ale szczegowe omwienie wikszoci poruszanych zagadnie, a zwaszcza ich pene ujcie
matematyczne nie leao w jej planie [163, wyd. pol., s. 7].

__________
11

Termin topologia jest tutaj zastosowany w szerszym ni tradycyjne, cile matematyczne

znaczenie.

Rozdzia 2. Matematyczny jzyk formy

Ksiga natury pisana jest w matematycznym jzyku, jej znakami
pisarskimi s trjkty, koa i inne
figury geometryczne, bez ktrych
pomocy ani sowa z niej zrozumie niepodobna.
Galileusz12

Spr o koncepcj istnienia przestrzeni toczy si dawno temu13. Nasza percepcja otaczajcego wiata jest jego wynikiem przestrze jawi si w codziennym odbiorze jako samoistna, zdefiniowana i niezalena od znajdujcych si
w niej obiektw. Stosunkowo niedawno obserwacje struktur wystpujcych
w naturze, takich jak tkanka kostna, muszle, szkielety radiolarii itp. oraz niektre
pomysy w dziedzinie ksztatowania konstrukcji umoliwiy powrt do koncepcji
definiowania przestrzeni poprzez wypeniajce j obiekty14.
Rzeczywicie, jeeli rozpatrujemy przestrze ze wzgldu na znajdujce si
w niej elementy strukturalne, to bez tych obiektw jest ona niedefiniowalna
musi by wypeniona. Wzgldne lub wzajemne usytuowanie elementw nastpu-

__________
12

Galileo Galilei: Two new sciences [47].

Na przeomie XVII i XVIII w. rywalizoway ze sob dwie odmienne koncepcje przestrzeni.
Wedug pierwszej, nawizujcej do Platona (pniej Eudema), ktr reprezentowa Newton,
przestrze istnieje niezalenie od znajdujcych si w niej obiektw; wedug drugiej, reprezentowanej przez Leibniza, ktry poda za Arystotelesem w interpretacji Teofrasta, samodzielnymi
bytami mog by jedynie ciaa lub obiekty fizyczne, przestrze za jest sposobem ich uporzdkowania lub organizacji (forma nie moe istnie w oderwaniu od materii). W dalszym rozwoju
nauki, zwaszcza fizyki, zwyciy oczywicie pogld Newtona, jednak koncepcja konkurencyjna
jest nadal istotna i atrakcyjna, np. w rozpatrywaniu zagadnie ksztatowania struktur przestrzennych [69, 101, 142, 171].
14
Znaczcymi pozycjami w zakresie opisu form strukturalnych w naturze byy prace
E. Haeckela [143] i D.W. Thompsona [59]. Koncepcje opisu konstrukcji prtowych za pomoc
wielocianw przedstawi ju A.F. Mbius [104], ale dopiero dziki publikacjom O. Mohra,
m.in. Abhandlungen aus dem Gebiete der technischen Mechanik. Z. Architekt. u. Ing. Verlag,
Hannover (1874), stay si one szerzej znane. Nastpio to mniej wicej w tym samym czasie,
co badania Haeckela [146].
13

16

jce wedug okrelonego porzdku, definiuje samo przez si przestrze geometryczn [45]. Mona sobie zatem wyobrazi, e przestrze, a waciwie jej cz,
ktr nazwiemy konstrukcj lub bardziej oglnie struktur, jest podzielona (albo
wypeniona) obiektami geometrycznymi rnego stopnia15, a jedynie niektre
z nich s zmaterializowane.
Szukajc porzdku definiujcego sposoby zapeniania przestrzeni obiektami
materialnymi, naley zauway, e w istocie moemy mwi o dwch porzdkach: porzdku konkretw (obiektw materialnych) i porzdku abstrakcji (relacji
pomidzy obiektami) [41]. Poniewa obydwa te porzdki i ich wzajemne oddziaywania s stosunkowo trwae, tworz one system, ktry w tym wypadku nazywamy systemem konstrukcyjnym.
System, zgodnie z metodologi nauk empirycznych, jest charakteryzowany
poprzez jego skadniki, czc je teori16, otoczenie systemu i relacje midzy
systemem a otoczeniem [94, 76]. Liczba charakterystyk moe by nieskoczenie
dua, praktycznie jednak jest ona ograniczona z powodw zarwno fizycznych,
jak i metodologicznych. Z jednej strony bowiem nasze moliwoci poznawcze s
ograniczone do skoczonego i przeliczalnego zbioru wielkoci. Z drugiej za
strony teorie mog obejmowa nieskoczon liczb charakterystyk tylko wtedy,
gdy daj si one sprowadzi do niewielkiej liczby charakterystyk od siebie niezalenych teorie nie mog by nieskoczon wyliczank charakterystyk [94].
Obiekty opisywane przez skoczon liczb niezalenych od siebie charakterystyk nie s konkretne, lecz abstrakcyjne [94]. Opisujc zatem konkretne obiekty
wchodzce w skad systemu mwimy w rzeczywistoci nie o nich, lecz o ich abstrakcyjnych modelach, zbudowanych wedug przyjtych teorii, ktrym te charakterystyki nadajemy. Odwracajc ten porzdek, mona powiedzie, e jeeli w ramach jakiej teorii operujemy obiektami abstrakcyjnymi, to mog one mie swoje
egzemplifikacje (materializacje) zawarte w realnych obiektach17.
Otoczenie systemu ma na istotny wpyw, dostarczajc nowych struktur lub
wykazujc ograniczenia. Samo przeksztacanie jego struktur wewntrznych nie
moe doprowadzi do zbudowania dostatecznie bogatej i zoonej teorii18, konieczne jest odwoanie si do szerszego kontekstu. Dla systemw konstrukcyjnych
otoczeniem takim jest matematyka. Stanowi ona metasystem19, dostarczajcy im
swoistego jzyka formy, za pomoc ktrego mog by formuowane nowe, abs-

__________
15

Pojcie stopnia albo klasy obiektu geometrycznego wyjaniono w rozdz. 2.2.1.

Teoria systemu oznacza relacje midzy jego skadnikami i waciwociami tych relacji
[41, 94].
17
Jest to jeden z warunkw prawdziwoci teorii empirycznej. Drugim warunkiem prawdziwoci jest zgodno konkretu z otoczeniem powodujca, e moliwe jest osignicie celu,
dla ktrego zbudowana zostaa teoria [94, s. 40].
18
W sensie metodologicznym wynika to z twierdze K. Gdela o niezupenoci i niesprzecznoci oraz z twierdzenia A. Tarskiego o niedefiniowalnoci.
19
Matematyka ma rwnie swoj skadni jzyka w postaci metamatematyki, abstrakcyjnego systemu, wymylonego przez D. Hilberta, w celu uzyskania efektywnej metody ujcia
pewnych zagadnie metodologii matematyki [79, s. 1718].
16

17

trakcyjne modele, dla ktrych naley szuka moliwoci materializacji w postaci

konkretnych konstrukcji20.

2.1. Uwagi oglne

Matematyczny jzyk formy21, rozumiany jako rodowisko, w ktrym znajduj
si systemy konstrukcyjne, stanowi narzdzie formuowania i wymiany powstajcych w tych systemach informacji. Jest to jzyk hierarchiczny, operujcy wasnymi pojciami i reguami ich uywania22. Nie obejmuje on matematyki rozumianej
jako cao tej dziedziny nauki, lecz korzysta z dorobku niektrych jej dziaw,
poruszajc si przede wszystkim w obszarze poj geometrycznych.
Projektowanie, szczeglnie w dziedzinie architektury, jest usytuowane na pograniczu sztuki i nauki. Z jednej strony dziea architektoniczne wyrniaj si
przez swoj niepowtarzalno i jednostkowy, czsto twrczy charakter, a z drugiej
musi je w pewnym zakresie cechowa powtarzalno uzyskiwanych rezultatw,
aby mogy respektowa istniejce, powtarzalne w dziaaniu prawa przyrody.
Powtarzalno rezultatw jest konieczna w dziaaniach naukowych, gdy inaczej
nauka jest bezpodna.
Projektowanie, rozumiane w wszym znaczeniu, jako poszukiwanie formy,
jest czsto nacechowane takim rozdarciem midzy indywidualizacj a powtarzalnoci, opieraniem si jedynie na intuicji a korzystaniem z usystematyzowanych narzdzi matematycznych.
Nie jest trudno zrozumie dlaczego wprowadzenie matematyki do najbardziej
twrczej fazy projektowania spotyka si z pewn niechci projektantw. Matematyka w popularnym rozumieniu operuje wielkociami, a obliczanie wielkoci ma jedynie ograniczon przydatno w poszukiwaniu formy23. Dlatego powszechny jest wrd projektantw sceptycyzm co do moliwoci oparcia tego
procesu na metodach matematycznych.

__________
20
Takie podejcie jest waciwe cywilizacji zachodniej. Arystotelesowskie natura niczego
nie czyni bez powodu, stanowio podstaw do uznania, e natura ma wasny, wewntrzny,
wyszy porzdek ukryty poza tym, co jest dostpne obserwacji. A to prowadzio bezporednio
do jej analizowania za pomoc narzdzi matematycznych.
21
Koncepcja jzyka formy pojawia si m.in. w pracach C. Bragdona [16], R. Williamsa
[171], A. Loeba [87, 88] i T. Westera [161].
22
A. Loeb zauwaa, e tak jak gramatyka muzyki skada si z harmonii, kontrapunktw
i form (takich jak sonata czy rondo), tak struktury przestrzenne maj swoj gramatyk, na ktr
skadaj si takie parametry, jak symetria, proporcje, spjno, walentno itd. [88, s. 1].
23
Przestrze sama przez si nie ma wymiarw a priori. Wymiar jest tworem sztucznym,
uatwiajcym zapis zjawisk w oglnej przestrzeni, ktra inaczej nie daje si odczu (okreli).
To konkrety (obiekty), a take ich pooenie s rzeczywicie postrzegane. L. Wittgenstein
stwierdza: Kada rzecz jest niejako w przestrzeni moliwych stanw rzeczy. Przestrze t mog
pomyle sobie jako pust, ale nie mog sobie pomyle przestrzeni bez rzeczy (Tractatus
Logico-Philosophicus, PWN, Warszawa 1970, teza 2.013).

18

Wspczesna matematyka zajmuje si zagadnieniami porzdku i relacji w takim samym stopniu, jak kwestiami wielkoci. I chocia nawet ten jakociowy
(topologiczny), a nie ilociowy (metryczny) rodzaj matematyki bywa nieco
mniej przydatny w opisie fizycznych waciwoci form, to moe by z powodzeniem zastosowany do badania wzorcw i zalenoci pojciowych24, ktre staj
przed projektantem [1].
Naley zauway, e sposb zorganizowania podstawowych elementw
ksztatujcych form konstrukcji pozosta bardzo prosty, a wrcz prymitywny od
czasu, kiedy ludzie zaczli konstruowa swoje siedziby. Dominuj proste zoenia
podstawowych form, najczciej w paskich, dwuwymiarowych ukadach. Poszczeglne elementy wsppracuj, ale nie tworz nowej jakoci nie wystpuje
efekt synergii. Nowe jakociowo ukady konstrukcyjne mog powstawa na bazie
spjnego systemu wielowymiarowych form geometrycznych. Formy te peni
w przestrzeni rol reperw (punktw odniesienia), wzgldem ktrych definiuje si
elementy konstrukcji notuje ich pooenie w przestrzeni.
W morfologicznym projektowaniu konstrukcji topologia jest rwnie wana jak
ksztat geometryczny. Topologia jest zazwyczaj zwizana z typem konstrukcji lub
jej klas i redundancj, podczas gdy ksztat geometryczny jest zwizany ze zdolnoci przenoszenia obcie i wielkoci si wewntrznych. W matematycznym
jzyku formy zasadnicze znaczenie maj intuicje geometryczne. Jerzy Geresz
zauwaa, e aparat algebraiczny jest jedynie rodkiem, a nie celem, stanowic
wycznie narzdzie warsztatowe do rozwizywania problemw, nie odgrywajc
roli w ich formuowaniu [48, s. 4].
Mona wyrni trzy poziomy zorganizowania matematycznego jzyka formy25
[171, s. 17]:
pojciowy,
znaczeniowy,
symboliczny.
Na poziomie pojciowym nastpuje wyrnienie wszystkich, najmniejszych
rozrnialnych elementw (skadnikw) jzyka i ich podstawowych waciwoci.
S to najmniejsze cegieki elementy kombinatoryczne jzyka i reguy kombinacji (gramatyka). Elementami mog by obiekty geometryczne i ich algebraiczne

__________
24

Pogldy o nieprzydatnoci narzdzi matematycznych w procesie poszukiwania formy wynikaj w duej mierze z niedostrzegania korespondencyjnego charakteru zwizkw pomidzy
jzykiem matematyki i rzeczywistymi obiektami. Bez odpowiedniej teorii korespondencji nie
mona przenosi twierdze matematycznych na zagadnienia empiryczne [50, s. 3538]. Teoria
taka moe za ustanawia relacje zarwno na poziomie metrycznym, jak i topologicznym.
25
Klasyczny podzia na trzy poziomy ogldu abstrakcyjnego ustali Arystoteles w Analitykach, Fizyce i w pismach zoologicznych. Wedug tego podziau, najniszy poziom odpowiada
poznaniu przedmiotu przez umys za porednictwem zmysw i z zachowaniem ich specyfiki.
Nastpny poziom to reprezentacja postrzeganej zmysowo rzeczywistoci za pomoc abstrakcji
matematycznej. Najwyszy poziom w porzdku wiedzy, wolny od odniesie do percepcji zmysowej i wyobrae matematycznych jest przedmiotem metafizyki [50, s. 6568]. Organizacja
matematycznego jzyka formy pozostaje niewtpliwie w relacji do koncepcji Stagiryty.

19

reprezentacje, jak np. linie, wielokty, grafy. Zasady kombinacji dotycz tworzenia obiektw wyszego rzdu przez grupowanie obiektw niszego rzdu, np.
wieloktw z wierzchokw i krawdzi itd.
Na poziomie znaczeniowym obiektom s przypisywane waciwoci zwizane z usytuowaniem ich w konkretnym systemie konstrukcyjnym. Znaczenia nie
przypisuje si poszczeglnym obiektom, ale ich kombinacjom, podobnie jak
w muzyce znaczenie maj nie tyle pojedyncze nuty, co ich sekwencja [171]. I tak,
wielokty mog w jednym systemie konstrukcyjnym stanowi elementy powierzchniowe, interpretowane jako pyty lub tarcze, a w innym mog by fasetami wielocianw, na ktrych siatce jest zbudowana przestrzenna konstrukcja
prtowa. Elementy ulegaj ukonkretnieniu i maj okrelone charakterystyki
(rodzaj materiau, ksztat przekroju poprzecznego itp.) Reguy kombinacji na tym
poziomie s odniesieniem do relacji projektantuytkownik. Dotycz funkcji
obiektu warunkw, w ktrych bdzie wykorzystywany. Sposb czenia podstawowych elementw jzyka formy staje si stylem projektowania (architektonicznego, konstrukcyjnego).
Poziom symboliczny obejmuje przypisanie uksztatowanym strukturom dodatkowych cech i znacze. Moe to dotyczy zarwno cech dajcych si opisa
wymiernymi charakterystykami, jak i zupenie niewymiernych, czsto subiektywnych. Przykadem pierwszej grupy moe by ocena konstrukcji ze wzgldu na
przyjte kryteria optymalizacyjne. Na poziomie symbolicznym oznacza to przypisanie rozwizaniu lepiej speniajcemu dane kryterium wyszej oceny i preferowanie go dla okrelonej klasy konstrukcji. Druga grupa cech dotyczy znacze
czysto subiektywnych, czsto o zoonym kontekcie psychologicznym, przypisywanych zaprojektowanym formom. Na przykad ksztat kopuy jest powszechnie uznawany za odpowiedni dla obiektw sakralnych (w wielu kulturach tradycyjnie symbolizuje niebo w znaczeniu religijnym) czy sportowych, ale dla
mieszka ju nie, pomimo istniejcych zrealizowanych obiektw tego typu. Przypisanie znacze symbolicznych nastpuje czsto poza zamierzonymi intencjami
projektanta i uytkownika.
Bogactwo rodkw wyrazu, ktrymi dysponuje projektant podczas ksztatowania systemw konstrukcyjnych uzewntrznia si przede wszystkim na dwch
pierwszych poziomach organizacji matematycznego jzyka formy.
Jzyk formy determinuje moliwoci wyrazu nadawcy informacji i jej percepcj przez odbiorc26. Projektant operujcy bogactwem rodkw, szerokim sownikiem form, moe swj zamiar zrealizowa w sposb peny i interesujcy,
nie bdc krpowany przez ubstwo rodkw.

__________
26
Matematyczna aparatura pojciowa wyznacza zakres i sposb interpretacji zagadnie empirycznych. L. Wittgenstein pisze: granice mojego jzyka oznaczaj granice mojego wiata
(op.cit., teza 5.6). M. Heidegger zauwaa za, e sowa i jzyk nie s adnymi gilzami,
w ktre rzeczy pakuje si tylko w celu porozumienia si w mowie i pimie. Dopiero w sowie,
w jzyku rzeczy staj si i s. [64, s. 19]. W mylach tych mona zauway zbieno z pogldem Arystotelesa (hilemorfizmem), e forma i materia nie istniej samodzielnie, lecz jedynie
w postaci konkretnych zespow, tworzc razem substancj [142, s. 112].

20

2.2. Elementy jzyka formy

Dla projektanta naturalnym rodowiskiem, w ktrym tworzy jest przestrze
euklidesowa i zwizana z ni geometria euklidesowa. Chocia w wielu zastosowaniach przydatne s rwnie inne rodzaje geometrii (rys. 2.1), to dla potrzeb
ksztatowania formy konstrukcji ograniczenie do przestrzeni euklidesowej wydaje
si uzasadnione.

a)

b)

c)

Rys. 2.1. Porwnanie obiektu w geometrii: a) euklidesowej, b) hiperbolicznej, c) eliptycznej

Na poziomie pojciowym wyrniane s podstawowe elementy matematycznego jzyka formy. Formy geometryczne s redukowane do najmniejszych rozrnialnych komponentw i ich agregacji. Uzyskane w ten sposb obiekty geometryczne s przedstawiane w najprostszym moliwym opisie.

2.2.1. Obiekty i ich klasa

Przestrze euklidesowa moe by opisywana za pomoc wsprzdnych kartezjaskich x1, x2,..., xn. W zalenoci od ich liczby mwimy, e jest ona odpowiednio 1-wymiarowa, 2-wymiarowa,..., n-wymiarowa. Moe ona by rwnie rozpatrywana jako przestrze z metryk euklidesow nad ciaem \ liczb rzeczywistych,

2
n
odpowiednio: 1-wymiarowa (\ ), 2-wymiarowa (\ ),..., n-wymiarowa (\ ) [3, 31,
43, 52, 65, 117, 171]27.

__________
27
W rozdziale 2.2.1 i w nastpnych zastosowano sposb opisu i oznaczenia powszechnie
przyjte w literaturze dotyczcej kombinatoryki i szerzej matematyki dyskretnej, ujednolicajc je na podstawie cytowanych pozycji bibliografii.

21

Obiekty geometryczne, ktrymi bdziemy operowa, czyli punkty, odcinki,

krzywe, powierzchnie itd., mog by interpretowane jako przestrzenie modelowane w przestrzeni euklidesowej, okrelane ogln nazw rozmaitoci. S to zbiory
punktw28, dla ktrych istnieje cige i wzajemnie jednoznaczne przeksztacenie
(homeomorfizm, a nawet dyfeomorfizm), przeksztacajce ich podzbiory na zbiok
ry otwarte przestrzeni \ , przy czym wymiar przestrzeni, k, jest najniszym
29
z moliwych . Przeksztacenie takie nazywamy mapowaniem30. Jeeli mapowanie
przeksztaca w sposb cigy pewne krzywe zamknite z jednej rozmaitoci na
odpowiednie krzywe zamknite w drugiej rozmaitoci, to jest homotopijne31.
Na rysunku 2.2a przedstawiono przykad mapowania pewnej krzywej S, le2
n
cej w \ na odcinek P1P2 lecy w \ . Krzywa S i odcinek P1P2 s zatem topolo32
gicznie rwnowane . Podobnie powierzchnia leca w \3 jest mapowana
2
na prostokt ' lecy w \ (rys. 2.2b) [70, s. 642], [43, s. 358388], [117, s. 25].

a)

b)
1

Rys. 2.2. Przykady mapowania obiektw: a) na przestrze \ , b) na przestrze \

Mapowanie homotopijne umoliwia wprowadzenie pojcia klasy obiektu.

W zbiorze wszystkich obiektw wprowadzamy nastpujc relacj rwnowanoci:
dwa obiekty k i l s rwnowane wtedy i tylko wtedy, kiedy daj si mapowa

__________
28

Dokadniej przestrzenie topologiczne, patrz pkt 2.2.5.

Obiekty, dla ktrych istnieje takie przeksztacenie nazywane s rozmaitociami rniczkowalnymi klasy k.
30
Przeksztacane otwarte podzbiory przestrzeni topologicznej wraz z opisanym przeksztaceniem (mapowaniem) s nazywane mapami.
31
Dotyczy to rodzin krzywych homotopijnych patrz pkt 2.2.5, patrz te [70, s. 642].
1
32
Przestrze \ jest wystarczajca dla wzajemnej jednoznacznoci przeksztacenia krzywej
0
S w odcinek P1P2, ale \ ju nie.
29

22
n

na przestrze \ o tym samym wymiarze. Relacja rwnowanoci rozbija zbir

obiektw na klasy abstrakcji (lub klasy rwnowanoci, klasy homotopii), w ramach ktrych obiekty s tego samego wymiaru, czyli s topologicznie rwnowa1
ne. Jeeli obiekt daje si mapowa na \ , mwimy, e jest klasy 1 (lub wymiaru
1) itd. Oba obiekty przedstawione na rysunku 2.2, zarwno krzywa S jak i odcinek
P1P2 s klasy 1. Przykady obiektw rnej klasy n przedstawiono na rysunku 2.3.
Dla n = 0 jest to punkt, dla n = 1 odcinek i fragment krzywej, dla n = 2 prostokt, dla n = 3 szecian, dla n = 4 odpowiednik szecianu w 4 wymiarach33
[171]. Wymiar (klasa) obiektu wie si rwnie z pojciem stopni swobody34
[87, s. 29].

a) n = 0

b) n = 1

d) n = 3

c) n = 2

e) n = 4

Rys. 2.3. Przykady obiektw geometrycznych rnej klasy, w przestrzeni euklidesowej dla:
a) n = 0, b) n = 1, c) n = 2, d) n = 3, e) n = 4

Obiekty klasy od 0 do 3 s bezporednio zwizane z naturaln percepcj

otaczajcej nas przestrzeni35. Niektre z nich, zwaszcza odcinki, wielokty
i wielociany od dawna byy traktowane jako abstrakty umoliwiajce idealizacj

__________
33
Odpowiedniki szecianu w przestrzeni d-wymiarowej nazywa si d-kostk (ang. d-cube)
lub d-wymiarowym hiperszecianem. Dla hiperszecianu czterowymiarowego uywana jest
rwnie nazwa tesserakt. Na rys. 2.3 brya ta jest przedstawiona w rzucie na przestrze
3-wymiarow.
34
Patrz pkt 2.2.12.
35
Mona dostrzec interesujc analogi pomidzy pojciem klasy obiektu a symbolik
liczb wprowadzon przez pitagorejczykw. Liczba 1 oznaczaa u nich punkt, 2 lini,
3 figur geometryczn, 4 ciao geometryczne, 5 waciwoci cia fizycznych itd. [142,
s. 57].

23

form strukturalnych36 std ich szczeglne znaczenie w rozwaaniach nad morfologi tych form. Dla analogicznych obiektw wyszych klas uywane jest okrelenie wielotop37, np. n-wielotop lub wielotop klasy n.
Wielotopy mona rwnie rozpatrywa jako podzbiory przestrzeni, w ktrych
s okrelone38, zgodnie z definicj 2.1 [65, s. 355].
d

Definicja 2.1. Wielotop P w przestrzeni \ jest podzbiorem P ` \ , ktry moe by przedstawiony jako V-wielotop lub H-wielotop, gdzie:
a) V-wielotop jest otoczk wypuk39 skoczonego zbioru V = {v1 ,K , vn }
d
punktw w przestrzeni \ :
n
n

P = conv (V ) := i vi | i 0, i = 1
=
1
=
1
i
i

(2.1)

b) H-wielotop jest okrelony przez zbir wsplnych rozwiza skoczonego

ukadu nierwnoci liniowych

P = P(a, b ) := x \ d | aiT x bi dla 1 i m

(2.2)

gdzie A \ md jest macierz rzeczywist o wierszach aiT i b \ m jest wektorem

rzeczywistym o wyrazach bi .

__________
36

Definicja wielocianw bya, na przestrzeni wiekw, rnie formuowana. Euklides definiowa szecian, omiocian i inne bryy, ale terminu wielocian nie, chocia go uywa.
Wedug definicji A.M. Legendrea, podanej w pracy lments de gomtrie (1794) (podobnej
do definicji L. Eulera patrz pkt 2.3.1) wielocianem nazywa si brya ograniczona paszczyznami, czyli cianami paskimi. Podobnie E. de Jonquires, w pracy Note sur le thorme
dEuler dans la thorie des polydres (1890) stwierdza, e wielocian to powierzchnia, ktr
tworzy ukad wieloktw. Z kolei A.F. Mbius, w ber die bestimmung des inhaltes eines
Polyeders (1865) da, aby w kadej krawdzi stykay si dwa i tylko dwa wielokty [79,
s. 3940]. Patrz rwnie uwagi w pkcie 2.2.4.
37
Jest to odpowiednik angielskiego terminu polytope, oznaczajcego uoglnienie pojcia
wieloboku w drugim i wielocianu w trzecim wymiarze (spopularyzowanego przez Alicj Bool
Stott ok. roku 1904). W pimiennictwie polskim, zwaszcza starszym, stosowane jest bardzo
czsto okrelenie wielokomrka (np. w [31, s. 421428]). Spotykane s rwnie okrelenia:
n-wymiarowy wielokt, wielokt o wsprzdnych wymiernych oraz do nieszczliwe
politop (to ostatnie np. w [79, s. 169]). Zdecydowano si tutaj uywa dalej okrelenia wielotop,
a nie wielokomrka, gdy to drugie silniej nawizuje do geometrycznej reprezentacji obiektu
ni do jego postaci topologicznej (patrz pkt 2.2.4).
38
Zazwyczaj przyjmuje si, z pewn strat dla oglnoci rozwaa, e wielotopy s penowymiarowe, tzn. e d okrela zarwno wymiar wielotopu, jak i wymiar przestrzeni, w ktrej si
on znajduje. Przykadem wielotopu, ktry nie jest penowymiarowy, jest wielokt (d = 2)
3
w przestrzeni \ [175, s. 5]
n
39
Otoczka wypuka (afiniczna) zbioru S w przestrzeni \ jest najmniejszym zbiorem afinicznym zawierajcym S. Zbir afiniczny mona opisa w uproszczeniu jako podprzestrze wektorow bez okrelonego punktu pocztkowego. Liczby i s nazywane wsprzdnymi barycentrycznymi punktw wielotopu [70, s. 654]. Sposb okrelania otoczki wypukej zbioru, zawarty
w rwnaniu (2.1) jest oparty na twierdzeniu Carathodoryego, por. [52, s. 15].

24

Definicja 2.1 okrela dwa sposoby przedstawiania polytopw. V-wielotop jest

zdefiniowany poprzez wyznaczenie otoczki wypukej skoczonego zbioru punktw (wierzchokw)40, podczas gdy H-wielotop poprzez przecicie m domknitych pprzestrzeni w \d okrelonych przez ciany (fasety) twierdzenie 2.1 [52,
s. 31], [175, s. 4]. W pewnym uproszczeniu mona zatem powiedzie, e mamy
definicj wierzchokow (V) i fasetow (H) wielotopw. Na rysunku 2.4 przedstawiono schematycznie obydwa sposoby definiowania. S one rwnowane na
podstawie tzw. gwnego twierdzenia teorii wielotopw (twierdzenie 2.2) [65,
s. 356], [175, s. 5, 29].
d

Twierdzenie 2.1. Kady d-wielotop P zawarty w \ jest przeciciem skoczonej rodziny domknitych pprzestrzeni; najmniejsza taka rodzina skada si z tych
domknietych pprzestrzeni zawierajcych P, ktrych granice s afinicznymi
otoczkami faset wielotopu P.

a)

b)
Rys. 2.4. Definiowanie wielotopw jako: a) V-wielotopw, b) H-wielotopw

Twierdzenie 2.2. Definicje V-wielotopw i H-wielotopw s rwnowane, tzn.

kady wielotop moe by przedstawiony jako V-wielotop (wypuka otoczka skoczonego zbioru punktw wierzchokw) lub jako H-wielotop (przecicie skoczonego zbioru pprzestrzeni, opisane poprzez skoczony ukad nierwnoci).
Rwnowano definicji, wedug gwnego twierdzenia teorii wielotopw ma
charakter matematyczny, lecz nie algorytmiczny [175, s. 4]. Pewne waciwoci s
atwe do zauwaenia i rozpatrywania na podstawie definicji V-wielotopw, ale nie
na podstawie definicji H-wielotopw i odwrotnie41.

__________
40

W definicji 2.1 i w nastpnych zakada si milczco, e punkty znajduj si w tzw.

d
pooeniu oglnym tzn., e adne d + 1 punktw w \ nie ley na jednej hiperpaszczynie.
41
Przykady ilustrujce gwne twierdzenie teorii wielotopw mona znale np. w pracy
[65].

25

2.2.2. Hierarchia
Jak atwo zauway, w kadym wielotopie klasy n mona wyrni pewn
liczb wielotopw niszych klas k n 1. W oglnym przypadku przyjmuje si
nastpujc notacj: dla wielotopu P klasy n, liczb zawartych w nim wielotopw
(obiektw) klasy 0 oznaczamy przez N0, liczb wielotopw klasy 1 przez N1,,
liczb wielotopw klasy n 1 przez Nn1.
Dla szczeglnego przypadku wielotopu P klasy 3 (wielocianu) przyjmuje
si nastpujce oznaczenia: liczb obiektw klasy 0, 1 i 2 (wierzchokw,
krawdzi, cian) oznaczamy odpowiednio przez v = v(P), e = e(P) oraz
f = f(P).
Dwa przykadowe, przedstawione42 na rysunku 2.5, 3-wielotopy, to omiocian i szecian, dla ktrych odpowiednio v = 6, e = 12, f = 8 oraz v = 6, e = 12,
f = 8. W ramach danej klasy mog wystpowa rne obiekty. Przykadem jest
przedstawiony na rysunku 2.6 wielocian, ktrego ciany s trjktami i czworoktami43.
Naley zauway, e wielotopy niszych klas stanowi okonturowanie wielotopw klas wyszych: punkty wyznaczaj krawdzie, ktre wyznaczaj fasety44
(ciany), a te z kolei wyznaczaj komrki. Z drugiej strony wielotopy niszych
klas s generowane przez przecicia okrelonej liczby wielotopw klas wyszych.
Mwi o tym twierdzenie (2.3) [52, s. 35].

__________
42
Po raz pierwszy wielociany zostay przedstawione jako konstrukcje siatkowe, tzn.
z pokazanymi jedynie krawdziami podczas gdy powierzchnie cian i wntrze wielocianw byy puste przez Leonardo da Vinci w jego ilustracjach do traktatu Luca Pacioli
De Divina Proportione (1497). Formalnie okrelenia krawdzie (ac. acies), zastpujc
uywane wczeniej okrelenie bok (latus), uy Leonard Euler w licie do Goldbacha
z 14 listopada 1750 r. (w publikacji w 1752 r., patrz pkt 2.3.1) [177, s. 186]. Poniewa
w tej samej pracy sformuowa rwnie swoje synne rwnanie wice ze sob liczb
wierzchokw, krawdzi i cian wielocianw (patrz pkt 2.3.1), wydaje si, e wprowadzenie nowego terminu miao podkreli nowatorstwo jego aparatu pojciowego i rewolucyjne
przejcie do mylenia w kategoriach obiektw zerowymiarowych wierzchokw, jednowymiarowych krawdzi i dwuwymiarowych cian. Jednoczenie niekonsekwencj byo pozostawienie dotychczasowego okrelenie wierzchoka (ac. angulus solidus) [79, s. 2728].
Pierwsze wykroje, czyli rozwinicia cian wielocianw na paszczynie w sposb
umoliwiajcy zbudowanie ich papierowego modelu przedstawi Albrecht Drer w IV
czci swojego Unterweisung der Messung mit dem Zirkel und Richtscheit (1525) [148,
s. 14], [200, s. 126128].
43
Jest to wielocian powstay przez obrt poowy kuboktaedru (szecio-omiocianu)
(patrz przypis do pkt 2.2.3.3) wok osi przechodzcej przez jego rodek, o kt /3 [171,
s. 99].
44
Okrelenie faseta oraz ciana s czsto stosowane zamiennie. W rozpatrywaniu wielotopw wyszych rzdw, termin ten jest uywany na okrelenie elementw klasy n 1,
stanowicych okonturowanie n-wielotopu. Kada zatem faseta (n-wielotopu) klasy n 1
ma fasety klasy n 2 itd. Uywane s rwnie okrelenia k-ciana i k-faseta. Wystpuje tu
pewna analogia do definiowania powierzchni w przestrzeni \n, ktra jest zwykle rozumiana
jako obiekt klasy n 1.

26

a)

b)
Rys. 2.5. Struktura wielocianw: a) omiocianu foremnego, b) szecianu

Rys. 2.6. Wielocian, ktrego ciany s trjktami i czworoktami

Twierdzenie 2.3. Jeeli 1 h < k d 1 i jeeli P jest d-wielotopem, kada

h-faseta P jest przeciciem rodziny (zawierajcej co najmniej k h + 1 elementw) k-faset P zawierajcych j45.

__________
45

W sformuowaniu twierdzenia 2.3 uywa si (za [52, s. 35]) okrelenia h-ciana lub
k-ciana na okrelenie wielotopw niszej klasy, stanowicych okonturowanie d-wielotopu P.

27

Jeeli bdziemy rozpatrywa zalenoci tylko pomidzy elementami nalecymi do kolejnych klas, to twierdzenie 2.3 mona uproci do twierdzenia 2.4 [52,
s. 34].
Twierdzenie 2.4. Jeeli P jest d-wielotopem, to kada (d 2)-faseta F wielotopu P jest zawarta dokadnie w dwch fasetach F1 i F2 wielotopu P takich,
e F = F1 F2 .
Ilustracj twierdzenia 2.4 dla n = 3 mog by krawdzie wielocianw, powstae
jako przecicia dwch cian. Twierdzenia 2.3 i 2.4 usuwaj jednoczenie pewne
niejednoznacznoci w definiowaniu wielotopw46.
Okrelenie faseta stosuje si czsto w rozumieniu uoglnionym. Wielotop jest
trywialn faset dla samego siebie, a zbir pusty jest faset kadego wielotopu
wszystkie pozostae fasety s fasetami waciwymi. Fasetami waciwymi s zatem
wierzchoki, krawdzie itd. ciany, rozumiane jako obiekty klasy niszej o jeden
od klasy samego wielotopu, s maksymalnymi fasetami waciwymi.
Wielotopy klas k < d, ktre moemy wyrni w kadym d-wielotopie, tworz
szkielety tego wielotopu, zgodnie z definicj 2.2 [175, s. 64].
Definicja 2.2. Suma k-wymiarowych faset wielotopu stanowi jego k-szkielet.
Tak wic, 0-szkieletem jest suma wierzchokw wielotopu, 1-szkieletem suma
krawdzi, 2-szkieletem suma cian itd. Operowanie szkieletami rnych klas
jest istotne w rozpatrywaniu reprezentacji geometrycznej obiektw47. Kady
d-wielotop ma d szkieletw, o klasach 0 k d 1.
Wrd obiektw kadej klasy mona wyrni pewne pierwsze i najprostsze
formy. Dla d = 2 (wielokty) jest to trjkt, dla d = 3 (wielociany) czworocian
itd. Obiekty takie nazywamy d-simpleksami i oznaczamy Td. Oglnie, dla obiektw klasy d, jest to obiekt okrelony definicj 2.2. [175, s.7].
Definicja 2.3. d-simpleks Td jest otoczk wypuk dowolnych d + 1 afinicznie
niezalenych punktw w \n (n d).
d-simpleks Td jest zatem wielotopem klasy d, o d + 1 wierzchokach. Mona
go rwnie rozpatrywa jako przecicie d + 1 domknitych pprzestrzeni, okrelajcych d + 1 cian klasy (d 1)48. Inaczej mwic, jest to najmniejsza otoczka
wypuka, zawierajca d + 1 punktw. Simpleksy s wielotopami regularnymi49.
Waciwoci d-simpleksw jest to, e wszystkie tworzce je obiekty s rwnie
simpleksami, odpowiednio niszej klasy, np. cianami czworocianu s trjkty.
Ponadto, kady wierzchoek d-simpleksu jest incydentny z d fasetami50, np.

__________
46

Por. np. warunek Mbiusa w przypisie nt. sposobw definiowania wielocianw w pkcie 2.2.1.
Porwnaj pkt 2.2.4.
48
Na przykad czworocian jest 3-simpleksem (d = 3), ktry ma (d + 1) = 4 cian, ktre s
klasy (d 1) = 2 (paszczyzny dwuwymiarowe).
49
Patrz pkt 2.2.10.
50
Tzn. w kadym wierzchoku zbiega si d-faset, porwnaj pkt 2.2.6.
47

28

w kadym wierzchoku czworocianu zbiegaj si trzy ciany. Z tego wynika, e

dowolnie wybrane d 1 wierzchokw d-simpleksu, zawsze wyznacza jego cian. Analogicznie, dowolnie wybrane d 2 wierzchokw ciany, zawsze wyznacza jej krawd51 itd. Jedynie simpleksy maj t waciwo. Mona to z atwoci
zauway porwnujc np. czworocian (3-simpleks) z szecianem (3-wielotop,
lecz nie 3-simpleks). atwo jest rwnie zauway, e dowolne dwa d-simpleksy
s afinicznie izomorficzne, tzn. maj ten sam typ kombinatoryczny52. Waciwoci
te wynikaj z twierdzenia 2.5 [52, s. 53], ktre jednoczenie okrela liczb uoglnionych faset d-simpleksu53.
Twierdzenie 2.5. Wszystkie k-fasety, 0 k d 1, d-simpleksu Td s k-simpleksami i kade k + 1 wierzchokw Td okrela k-faset Td. Liczba k-faset Td
d + 1
jest zatem dana jako f k (T d ) =
dla wszystkich k.
k +1
Dla kadej klasy obiektw d, istnieje tylko jeden d-simpleks. Jednak istniej
obiekty tej samej klasy, niebdce wprawdzie d-simpleksami, ale majce tylko
jedn z podanych wyej waciwoci charakteryzujcych d-sim-pleksy.
Jeeli wszystkie ciany d-wielotopu s (d 1) 1)-simpleksami, ale wierzchoki
s incydentne z inn liczb faset ni d, to wielotop taki nazywamy simplicjalnym. Przykadem dla d = 3 moe by dwudziestocian, ktrego cianami s
trjkty (2-simpleksy), ale wierzchoki sa incydentne z picioma cianami.
Innym przykadem jest omiocian. Jeeli natomiast, wierzchoki d-wielotopu
speniaj warunek incydentnoci z d cianami, lecz ciany te nie s (d 2)
1)-simpleksami, to wielotop taki nazywamy prostym54. Przykadem moe by
dwunastocian foremny, ktrego wierzchoki s incydentne z trzema cianami
picioktnymi. Innym przykadem wielotopu prostego jest prostopadocian,
w ktrego wierzchokach zbiegaj si trzy czworokty. Wielotopy proste i wielotopy simplicjalne s ze sob powizane koncepcj dualnoci55, a jedynie
simpleksy nale jednoczenie do obu rodzajw wielotopw [175, s. 8], [52,
s. 5759].
Kady obiekt jest zarwno otoczeniem (przestrzeni realizacji) dla obiektw
niszego poziomu, jak i podsystemem dla obiektw wyszego poziomu. Tworzy
to ukad hierarchiczny, w ktrym wymiar przestrzeni d jest jednoczenie indeksem
poziomu w hierarchii [168, s. 138].

__________
51

Termin krawd zosta tu uyty na okrelenie obiektu o klasie o jeden rzd niszej ni
klasa ciany.
52
Typ kombinatoryczny patrz pkt 2.2.4.
53

54

d + 1
oznacza symbol Newtona.
k +1

W twierdzeniu 2.5 wyraenie

Wielotopy proste mog by rwnie zdefiniowane za pomoc figur wierzchokowych

(patrz poniej) jako wielocian, ktrego wszystkie figury wierzchokowe s simpleksami
[65, s. 361].
55
Patrz pkt 2.2.11.

29

2.2.3. Notacja
Dla uatwienia jednoznacznego okrelania wielotopw stosowanych jest wiele
skrtowych form zapisu ich cech geometrycznych. Najczciej stosowane s trzy
z nich, omwione poniej. S to: symbol Schlfliego i jego rozszerzone wersje
notacja konfiguracji wierzchokw i notacja konfiguracji cian. Oparte s one na
ksztacie i liczbie faset zbiegajcych si w wierzchokach wielotopu. Stosowane s
rwnie: symbol Wythoffa i diagram Coxetera-Dynkina. Te rodzaje notacji korzystaj z konstrukcji kalejdoskopowej, w ktrej wielociany s przedstawiane jako
podziay powierzchni sfery, paszczyzny Euklidesowej lub paszczyzny hiperbolicznej. Ostatnio stosowana jest rwnie notacja, ktra symbolicznie opisuje waciwoci symetrii obiektu lub ukadu obiektw. S to tzw. sygnatury, ktre zostan
omwione w rozdz. 2.2.13.3.
Wan charakterystyk wielotopw, ktra jest wykorzystywana do ich symbolicznego oznaczania, jest figura wierzchokowa [65, s. 361].
Definicja 2.4. Jeeli v jest wierzchokiem wielotopu P, to figura wierzchokowa P w wierzchoku v jest wielotopem utworzonym przez przecicie P hiperpaszczyzn H w taki sposb, e wierzchoek v znajduje si po jednej stronie H,
a wszystkie pozostae wierzchoki znajduj si po drugiej stronie: P / v = P H .

Rys. 2.7. Przykad figury wierzchokowej dla dwudziestocianu foremnego

Dla d = 3, figura wierzchokowa jest wieloktem, ktrego wierzchoki le na

krawdziach schodzcych si w danym wierzchoku wielocianu [175, s. 54]. Na
przykad, w dwudziestocianie foremnym wszystkie figury wierzchokowe s
picioktami (rys. 2.7).

30

2.2.3.1. Symbol Schfliego

Dla wieloktw foremnych (klasy 2) symbol Schfliego ma posta {n}, gdzie
n oznacza liczb krawdzi [29, s. 69], np. {5} jest zapisem piciokta foremnego
(rys. 2.8.a). Wielokty gwiadziste56 s zapisywane w postaci {n/k}, gdzie n jest
liczb wierzchokw, natomiast k oznacza, e kady wierzchoek jest poczony
z kolejnym, k-tym nastpnym wierzchokiem, zgodnie z ruchem wskazwek zegara57.
Zapis {5/2} oznacza pentagram (rys. 2.8b). Ten sam zapis jest te stosowany dla
wieloktw uoglnionych58. Dla wielocianw foremnych (d = 3) symbol Schlfliego

a)

{5}

b)

{5/2}

Rys. 2.8. Przykad zapisu obiektw dla d = 2 za pomoc symboli Schlfliego:

a) piciokt foremny, b) piciokt gwiadzisty (pentagram)

a)

{5,3}

b)

{5/2, 5}

Rys. 2.9. Przykad zapisu obiektw dla d = 3 za pomoc symboli Schlfliego:

a) dwunastocian foremny, b) dwunastocian gwiadzisty

__________
56

Wielokty gwiadziste s definiowane za pomoc waciwoci wypukoci patrz pkt 2.2.7.

Dla k > 1. W przypadku k = 1 symbol Schlfliego oznacza wielokt foremny. Symbol
{5/1} jest zatem rwnowany {5}. Ten drugi jest stosowany dla prostoty, ale w przypadku
wieloktw uoglnionych (patrz pkt 2.2.4) zachowywany jest peny zapis.
58
Patrz pkt 2.2.4.
57

31

ma posta {p,q}, gdzie p oznacza, e ciany wielocianu s stopnia p, a w kadym

wierzchoku zbiega si q cian (wierzchoek jest q-walentny59). Dwunastocian
foremny jest zapisywany w postaci {5,3} (rys. 2.9a). Zapis {5/2,5} oznacza may
dwunastocian gwiadzisty60 (rys. 2.9b).
2.2.3.2. Notacja konfiguracji wierzchokw
Notacja konfiguracji wierzchokw umoliwia zapis wielocianw, ktre s
zbudowane ze cian bdcych rnymi wieloktami [171, s. 37], [52]. W swojej
podstawowej wersji moe by stosowana do wielocianw izogonalnych (tj. takich, ktre maj wszystkie wierzchoki jednakowe)61. Konfiguracja wierzchokw
jest zapisywana jako sekwencja liczb reprezentujcych liczb krawdzi cian
otaczajcych wierzchoek. Ma posta typu a.b.c. co oznacza, e w wierzchoku
schodz si trzy ciany, odpowiednio stopnia a, b i c. Jeeli ktra ze cian
lub kilka z nich wystpuje wielokrotnie, zapisuje si to poprzez podanie w wykadniku liczby powtrze. Poniej przedstawiono szecio-omiocian62 (3.4)2
(rys. 2.10a) i szecio-omiocian rombowy wielki 4.6.8 (rys. 2.10b).
Konfiguracja wierzchoka moe by rwnie przedstawiana graficznie jako
figura wierzchokowa, skadajca si ze cian wok wierzchoka (rys. 2.13d).
Figura wierzchokowa ma struktur trjwymiarow, poniewa ciany wielocianu
nie le w tej samej paszczynie. Jednak dla wielocianw izogonalnych wszystkie
ssiadujce wierzchoki s takie same, co umoliwia paskie przedstawienie figury
wierzchokowej (rys. 2.7).

(3.4)2

a)

b)

4.6.8

Rys. 2.10. Przykady zapisu wielocianw w notacji konfiguracji wierzchokw:

a) szecio-omiocian, b) szecio-omiocian rombowy wielki

__________
59

Patrz pkt 2.2.6.

Jeden z czterech wielocianw KepleraPoinsota, patrz pkt 2.2.4.
61
Patrz pkt 2.2.4.
62
W literaturze polskojzycznej mona spotka si rwnie z dawniej stosowanym okreleniem kubooktaedr [131, s. 200] [39, s. 7].
60

32

2.2.3.3. Notacja konfiguracji cian

Notacj podobn do konfiguracji wierzchokw, lecz stosowan do zapisu
wielocianw izohedralnych (tj. takich, ktre maj wszystkie ciany jednakowe)63
jest notacja konfiguracji cian. Konfiguracja cian jest zapisywana jako sekwencja
liczb reprezentujcych liczb cian w kolejnych wierzchokach dowolnej ciany
wielocianu [171, s. 37] [52]. Ma posta typu Va.b.c.d. Litera V stosowana jest dla
odrnienia zapisu od notacji konfiguracji wierzchokw. Dalsza cz zapisu
oznacza, e ciana ma cztery wierzchoki, w pierwszym wierzchoku ciany schodzi si a cian ssiednich, w drugim b cian ssiednich, w kolejnym c cian
ssiednich itd. Zapis V3.4.3.4 lub V(3.4)2 oznacza dwunastocian rombowy
(rys. 2.16.a). Dla wielocianw siodowych wprowadza si dodatkowo liter s na
pocztku symbolu, np. sV(3.4)2 (rys. 2.16.b).

2.2.4. Reprezentacja obiektu

Obiekty mog by rozpatrywane jako pewne abstrakcyjne struktury kombinatoryczne, nazywane obiektami abstrakcyjnymi. Poprzez mapowanie tych obiektw
mona uzyska obraz nazywany obiektem geometrycznym lub w skrcie po prostu
obiektem. I tak na przykad, wielocian jest obrazem wielocianu abstrakcyjnego
powstaym przez mapowanie, w ktrym wierzchoki staj si punktami, krawdzie
odcinkami, a ciany wieloktami. Mwimy, e wielocian jest realizacj bazowego wielocianu abstrakcyjnego. Wielociany, powstae z tego samego wielocianu bazowego s nazywane kombinatorycznie rwnowanymi lub majcymi ten
sam typ kombinatoryczny. W oglnym przypadku dotyczy to nie tylko wielocianw, ale rwnie obiektw innych klas. Rozrnienie pomidzy struktur kombinatoryczn obiektu a jej geometryczn realizacj tworzy podstawy do najbardziej
oglnego, obejmujcego rne przypadki, opisu obiektw.
2.2.4.1. Obiekty abstrakcyjne
Wielokt (zwaszcza n-kt, dla pewnego n 3) jest cyklicznie zorientowan
sekwencj dowolnie wybranych punktw v1, v2, , vn (wierzchokw wielokta)
i odcinkw ei okrelonych przez pary wierzchokw vi, vi+1 ssiadujcych w cyklicznym porzdku (krawdzi wielokta). Kady wierzchoek vi jest incydentny tylko
z krawdziami ei i ei+1.
Taka definicja wielokta64 jest bardzo szeroka [53, s. 469]. Dopuszcza ona
na przykad moliwo reprezentowania dwch rnych wierzchokw wielo-

__________
63

Patrz pkt 2.2.4.

Po raz pierwszy rozpatrywa wielokty w tak uoglniony sposb A.L.F. Meister w pracy
Generalia de genesi figurarum planarum et inde pendentibus earum affectionibus. Novi Comm.
Soc. Reg. Scient. Gotting. 1, s.144180 (1769/70). Praca ta zostaa na niemal dwiecie lat zapo64

33

cianu przez ten sam punkt. Moliwe jest wystpowanie krawdzi o dugoci
rwnej zero, krawdzi wielokrotnych (stycznych lub niestycznych)65. Rwnie reprezentacja geometryczna moe mie rn posta. Na rysunku 2.11
przedstawiono przykady rnych realizacji abstrakcyjnego szeciokta, speniajcych podan definicj (punkty reprezentujce kolejne wierzchoki oznaczono
liczbami).

Rys. 2.11. Przykady rnych realizacji geometrycznych abstrakcyjnego szeciokta

Dla atwiejszego operowania tak zdefiniowanymi wieloktami (liczba moliwych, rnych realizacji geometrycznych wzrasta bardzo szybko wraz ze wzrostem n) konieczne jest ich rozpatrywanie ze wzgldu na wybrane wsplne cechy.
S one definiowane przez waciwoci jego grupy symetrii66. Wielokt jest nazywany izogonalnym, jeeli jego wierzchoki s jednakowe67. Jeeli ten sam warunek jest speniony dla krawdzi wielokta, to jest on izotoksalny, a jeli dla flag
(flaga jest par skadajc si z wierzchoka i jednej z krawdzi incydentnych
z nim) to jest to wielokt regularny. Okrelenia te stosuj si rwnie do wielocianw, dla ktrych dodatkowo definiuje si wielociany izohedralne, tzn. o jednakowych cianach.
Zgodnie z przedstawion definicj, dla kadej pary liczb cakowitych n i d,
takich e 0 d n/2, istnieje regularny n-kt, oznaczany symbolem Schlfliego
{n/d}. Wielokt taki mona skonstruowa, przyjmujc dowolny punkt na jednostkowym okrgu jako pierwszy wierzchoek, a nastpnie obracajc go o kt 2d/n.
Oczywicie, w zalenoci od wartoci n i d niektre wierzchoki porednie mog
si nakada, jednak ich tosamo jest okrelona przez liczb krokw prowadzcych do ich utworzenia. Na rysunku 2.12 przedstawiono przykady szecioktw regularnych, skonstruowanych w opisany sposb. Koincydencja wierzchokw, taka jak na rys. 2.12b, c nie wystpuje wtedy i tylko wtedy, gdy n i d > 0
s wzgldnie pierwsze [53, s. 466].

__________
mniana [44, s. 1237]. Pniejsi autorzy w swoich sformuowaniach definicji wielokta podawali
rnego rodzaju dodatkowe ograniczenia [53, s. 461].
65
Nie jest moliwe natomiast zdefiniowanie wielokta o zerowej liczbie wierzchokw
przykadem jest okrg, ktrego nie uwaamy za wielokt. Podobnie jest w przypadku wielocianw sfera nie jest wielocianem.
66
Patrz pkt 2.2.13.
67
cilej tworz jedn orbit w jego grupie symetrii (patrz pkt 2.2.13.). Dla uproszczenia,
w dalszej czci bdzie uywane okrelenie s jednakowe.

34

a)

{6/1}

b)

{6/2}

c)

{6/3}

Rys. 2.12. Przykady realizacji abstrakcyjnego szeciokta regularnego

o rnie okrelonych grupach symetrii: a), b) izogonalnych, c) izotoksalnych

Abstrakcyjny wielocian jest struktur zdefiniowan na zbiorach obiektw

speniajcych pewne aksjomaty, ktre s interpretowane jako wierzchoki,
krawdzie, ciany. Warunki, ktrych spenienie pozwala traktowa te zbiory
jako abstrakcyjne wielociany, chocia s formuowane w rny sposb, zawsze obejmuj relacje incydencji i przylegania. Jedno z najprostszych, a jednoczenie bardzo uytecznych sformuowa definicji wielocianw jest nastpujce:68
Definicja 2.5. Wielocian jest skoczonym zbiorem wieloktw, takich, e kada
krawd kadego z nich naley do dokadnie jednego z pozostaych, z zastrzeeniem, e aden podzbir tego zbioru nie ma takiej samej waciwoci.
Definicja ta ma jednak pewne wady, ktre nie pozwalaj na jej stosowanie do
najbardziej oglnych przypadkw. Nie dopuszcza na przykad moliwoci reprezentowania dwch wierzchokw przez jeden punkt i krawdzi o dugoci zerowej
[44, s. 1237].
W pracy Crapo i Whiteleya [35] definicj wielocianu sformuowano, korzystajc z warunkw incydencji i przystawania, z zastosowaniem konstrukcji pomocniczej. W kadej ze cian wstawiany jest dodatkowy punkt, poczony
z wierzchokami dodatkowymi krawdziami dzielcymi ciany na pola trjktne. Te nowe pola tworz wok wierzchokw cieki, ktrych waciwoci
pozwalaj zdefiniowa wielocian. Ten, pozornie skomplikowany, sposb definiowania jest bardzo uyteczny w odniesieniu do wielocianw abstrakcyjnych
zorientowanych69.

__________
68

Definicja ta zostaa sformuowana w pracy: H.S.M. Coxeter, M.S. Longuet-Higgins, J.C.P.

Miller Uniform polyhedra, Philos. Trans. Roy. Soc. London. Ser. A. 246, s. 401450 (1954).
Podano za [44, s. 1237].
69
Definicja podana w pracy H. Crapo i W. Whiteleya [35, s. 63] ma zwizek z okrelaniem
waciwoci konstrukcji prtowych na podstawie waciwoci figur powstaych przez rzutowanie
siatek wielocianw na paszczyzn.

35

Najbardziej oglne sformuowanie warunkw, ktre musz spenia zbiory

tworzce wielociany abstrakcyjne przedstawia, definicja 2.6 [53, s. 467468],
[35, s. 63].
Definicja 2.6. Abstrakcyjny wielocian skada si ze skoczonego zbioru
wierzchokw (abstrakcyjnych punktw) V={v1,vm}, skoczonego zbioru krawdzi E={e1,,ep} i skoczonego zbioru cian F={f1,fn}, takich e:
a) Kada krawd jest incydentna z dokadnie dwoma rnymi wierzchokami
i z dwiema rnymi cianami. Kady z dwch wierzchokw jest incydentny (poprzez cian) z kad z dwch cian. Wierzchoki incydentne poprzez krawd s
nazywane przylegymi; podobnie dwie ciany poczone poprzez krawd s
nazywane przylegymi (rys. 2.13a).
b) Dla kadej krawdzi oraz wierzchoka i ciany incydentnych z ni jest
dokadnie jedna, inna krawd incydentna z tym samym wierzchokiem i cian.
Jest ona nazywana przyleg do krawdzi pocztkowej (rys. 2.13b).
c) Dla kadej ciany istnieje cakowite k, takie e krawdzie incydentne z t
cian i wierzchoki incydentne z ni poprzez krawdzie tworz cykl w tym sensie,
e mog by oznaczone jako v1 e1 v2 e2 v3 e3 vk1 ek1 vk ek v1, gdzie kada krawd
ei jest incydentna z wierzchokami vi i vi+1 i przylegajca do krawdzi ei1 i ei+1.
Wszystkie krawdzie i wszystkie wierzchoki cyklu s rne, wszystkie indeksy
s wzite mod k, gdzie k 3 (rys. 2.13c).
d) Dla kadego wierzchoka istnieje cakowite j, takie e krawdzie incydentne
z tym wierzchokiem i ciany incydentne z nim poprzez krawdzie tworz cykl
w tym sensie, e mog by oznaczone f1 e1 f2 e2 f3 e3 fj1 ej1 fj ej f1, gdzie kada
krawd ei jest incydentna ze cianami fi i fi+1 i przylegajca do krawdzi ei1 i ei+1.
Wszystkie krawdzie i wszystkie wierzchoki cyklu s rne, wszystkie indeksy
s wzite mod j, gdzie70 j 3 (rys. 2.13d).
e) Jeli dwie krawdzie s incydentne z tymi samymi dwoma wierzchokami
(cianami), to cztery ciany (wierzchoki) incydentne z tymi dwiema krawdziami
s rne (rys. 2.13e).
f) Kada para cian f, f* jest poczona dla pewnego j poprzez skoczony cig
f1 e1 f2 e2 f3 e3 fj1 ej1 fj incydentnych krawdzi i cian, gdzie f1 = f oraz fj = f*
(rys. 2.13f).
g) Kada para wierzchokw v, v* jest poczona, dla pewnego j, poprzez
skoczony cig v1 e1 v2 e2 v3 e3 ... vj1 ej1 vj incydentnych krawdzi i wierzchokw,
gdzie v1 = v oraz vj = v* (rys. 2.13g).

__________
70
Kadej cianie odpowiada zatem pewna zamknita ciek o dugoci co najmniej 3 i podobnie jest dla cieki odpowiadajcej wierzchokom (te ostatnie s figurami wierzchokowymi
wielocianu) [53].

36

a)

b)

c)

d)

e)

f)

g)
Rys. 2.13. Ilustracja sposobu definiowania wielocianw (opis w tekcie)

Konsekwencje tej definicji s bardzo istotne dla naszego rozumienia pojcia

wielociany i znajdowania ich reprezentacji geometrycznych71. Wspomniano ju

__________
71

Wedug B. Grnbauma, obecna sytuacja w zakresie wielocianw: ich definiowania, okrelania regularnoci itp., przypomina pod wieloma wzgldami sytuacj, jaka powstaa po odkryciu
przez staroytnych Grekw w V w. p.n.e. istnienia liczb niewymiernych [53, s. 462]. Aczkolwiek nie miao to wpywu na wiele rezultatw z dziedziny geometrii, byo filozoficznie i logicz-

37

uprzednio, e dopuszcza ona koincydencj wierzchokw, czyli reprezentowanie rnych (w szczeglnoci nawet wszystkich) wierzchokw przez jeden punkt, a take
wystpowanie krawdzi o dugoci zerowej. Inn konsekwencj jest moliwo wystpowania tzw. realizacji podwymiarowych, tzn. e ich realizacje geometryczne mog
by jedno- lub dwuwymiarowe72. Mwic w uproszczeniu, oznacza to, e np. omiocian abstrakcyjny moe mie realizacj geometryczn na paszczynie lub na prostej.
Kolejn konsekwencj jest moliwo wzajemnego przecinania si i nakadania
cian. Dwa znane przykady to wielki dwunastocian {5, 5/2} (rys. 2.14a) i wielki
dwudziestocian {3, 5/2} (rys. 2.13b) dwa wielociany regularne niewypuke73.

a)

{5, 5/2}

b)

{3, 5/2}

Rys. 2.14. Przykady wielocianw niewypukych

__________
nie istotne, aby znale sposb posugiwania si nimi. Wspczenie, pomimo i ukazuj si
liczne publikacje dotyczce wielocianw, sam zakres tego pojcia jest definiowany zazwyczaj
arbitralnie i stosownie do biecych potrzeb. Moe to prowadzi do wielu nieporozumie
i bdw. Za przykad moe suy historia okrelenia liczby wielocianw regularnych.
Od staroytnoci wymieniano pi bry platoskich (jest to temat ostatniej, XIII ksigi Elementw Euklidesa). Lista ta, uwaana za kompletn, zostaa uzupeniona w dwa tysice lat
pniej przez Keplera (1619 r.) o kolejne dwie bryy, a nastpnie na pocztku XIX w. przez
L. Poinsota o kolejne dwie (1809 r.). A. Cauchy udowodni wkrtce (1812 r.), e nie ma innych
wielocianw regularnych. Jednake w latach dwudziestych XX w., matematycy C.A. Petrie
i H.S.M. Coxeter odkryli kolejne trzy wielociany regularne i udowodnili kompletno tej listy.
Jednak ponownie, w 1977 roku, B. Grnbaum odkry wiele nowych wielocianw, a A.W.M.
Dress uzupeni je w 1981 r. o jeszcze jeden i po raz kolejny wykaza kompletno listy. I znw,
w roku 1993 B. Grnbaum odkry cay szereg nowych wielocianw regularnych. Do chwili
obecnej lista ta nie zostaa uznana za zamknit. Przyczyn wszystkich tych zmian i uzupenie
nie byy bdy w dowodzeniu kompletnoci listy wielocianw, lecz rnice w sposobie rozumienia terminu wielocian i interpretowaniu jego waciwoci [53, s. 461462], [54].
72
cilej: otoczki afiniczne ich realizacji s jedno- lub dwuwymiarowe.
73
Opisane przez L. Poinsota w pracy Mmoire sur les polygones et les polydres J. cole
Polytech. 10 (1810), s. 1648. Oprcz nich wystpuj jeszcze dwa wielociany tego typu odkryte
przez Keplera: may dwunastocian gwiadzisty {5/2, 5} (rys. 2.8) i duy dwunastocian gwiadzisty {5/2, 3}.Warto zauway, e s one parami dualne. Caa grupa nosi nazw wielocianw
KepleraPoinsota lub regularnych wielocianw gwiadzistych [171, s. 55].

38

Moliwe s realizacje geometryczne dwch wielocianw, ktre maj rne

typy kombinatoryczne. Przykad takiej sytuacji jest przedstawiony poniej [53].
Dwunastocian z rysunku 2.9a moe by przeksztacony w sposb cigy (rys.
2.15ac) na wielocian o cianach parami wsppaszczyznowych (rys. 2.15.d).
Zbir punktw stanowicych t realizacj jest koincydentny ze zbiorem punktw
stanowicych realizacj pewnego szecianu s to jednak realizacje rnych
wielocianw abstrakcyjnych. Realizacje takie nazywa si izomegetycznymi74.

a)

b)

c)

d)

Rys. 2.15. Przykad dwch izomegetycznych realizacji wielocianw

o rnych typach kombinatorycznych

V(3.4)2

a)

b)

sV(3.4)2

Rys. 2.16. Dwunastocian rombowy: a) o cianach paskich V(3.4)2, b) siodowy sV(3.4)2

Najdalej idce wnioski wynikajce z definicji 2.6 dotycz wielocianw oglnych. S to obiekty, w przypadku ktrych wiele zaoe przyjmowanych przy
tradycyjnym definiowaniu jest pomijanych. Spektakularne przykady takich
obiektw to wielociany siodowe i wielociany nieskoczone. Pierwsze z nich
to wielociany, ktrych ciany nie s paskimi wieloktami, lecz dowolnymi powierzchniami dwuwymiarowymi, np. powierzchniami siodowymi75 [171, s. 230]

__________
74

Od greckiego wielko, potga, podstawa, rozmiar [53].

Powierzchnia siodowa jest powierzchni gadk, zawierajc jeden lub wicej punktw
siodowych. S to takie punkty, e punkty powierzchni w ich otoczeniu le po rnych stronach
powierzchni stycznej w tym punkcie. Przykadem powierzchni siodowej drugiego stopnia jest
paraboloida hiperboliczna powierzchnia o rwnaniu z = x2 y2, nazywana czsto standardow
lub klasyczn powierzchni siodow, a take koskim siodem. Jest to powierzchnia prostokrelna (przez kady jej punkt przechodz dwie rne proste lece w caoci na tej powierzchni)
zbudowan na czterech krawdziach. Przykadem powierzchni siodowej trzeciego stopnia jest
tzw. mapie siodo powierzchnia o rwnaniu z = x3 3xy2. Powierzchnie siodowe maj ujemn
krzywizn Gaussa (s antyklastyczne).
75

39

[18, s. 19109]. Przykad takiego wielocianu dwunastocianu rombowego,

o konfiguracji wierzchokw sV(3.4)2 przedstawiono powyej (rys. 2.16b). Wielociany siodowe mog wystpowa rwnie jako gwiadziste, tzn. z przecinajcymi si cianami [18, s. 4996].
Wielociany nieskoczone maj cechy podobne do zwykych wielocianw
(skoczonych), takie jak ukad cian, konfiguracja wierzchokw itd., lecz rozcigaj
si w przestrzeni w sposb nieograniczony. Mog tworzy ukady jedno- lub wielowarstwowe i wielokierunkowe. Mona im przypisa waciwoci regularnoci rnego
rodzaju, podobnie jak zwykym wielocianom76 [153, s. III]. Na rysunku 2.17

Rys. 2.17. Jeden z trzech platoskich wielocianw nieskoczonych

wielocian 46(fragment)

Rys. 2.18. Przykad nieskoczonego wielocianu siodowego

wielocian s(3.4)2 (fragment)

__________
76
Trzy nieskoczone wielociany platoskie (patrz pkt 2.1.3.10) zostay opisane po raz
pierwszy przez H.S.M. Coxetera. S to wielociany o konfiguracji wierzchokw: 46, 64 i 66.
Za [153, s. III].

40

przedstawiono przykad wielocianu nieskoczonego, o konfiguracji wierzchokw 46.

Moliwe jest rwnie wystpowanie nieskoczonych wielocianw siodowych
(rys. 2.18), ktre tworz struktury nazywane gbkami77 [20, 24, 84].
2.2.4.2. Realizacje geometryczne obiektw
Sposb reprezentacji przestrzeni, czyli geometria, jest zdefiniowany przez
zbir obiektw, okrelone na nim grupy przeksztace i przez waciwoci obiektw, ktre pozostaj niezmienne pod dziaaniem tej grupy przeksztace (s jej
niezmiennikami)78. Rne grupy przeksztace definiuj rne poziomy geometryczne. Na kadym z nich badane s tylko to waciwoci obiektw, ktre s
niezmiennikami przeksztace. Najczciej rozpatrywane s cztery, czciowo
nakadajce si, poziomy: topologiczny, projekcyjny, afiniczny i metryczny 79.
Kolejno (hierarchia), w jakiej zostay wymienione poziomy reprezentacji, odpowiada liczbie waciwoci, ktre pozostaj niezmiennicze i s tym samym potrzebne na kadym z tych poziomw do opisu obiektw. Im niszy poziom reprezentacji, tym mniej waciwoci pozostaje niezmiennych, a zatem mniej jest koniecznie
potrzebnych do opisu obiektw i s one prostsze, natomiast wicej przeksztace
jest dopuszczalnych i wicej obiektw jest takich samych. Na kadym wyszym
poziomie kolejne charakterystyki s dodawane do odziedziczonych z poziomu
niszego [105, 166].
Na rysunku 2.19 przedstawiono schematycznie wielocian kombinatoryczny
V = {v1,..., v6}, E = {e1,..., e9}, F = {f1,..., f5} kolejno w reprezentacji topologicznej (rys. 2.19a), projekcyjnej (rys. 2.19b), afinicznej (rys. 2.19c) i metrycznej
(rys. 2.19d).

__________
77

Patrz rozdz. 3.3.4.

Taka definicja geometrii pochodzi od F. Kleina, ktry sformuowa j w swoim inauguracyjnym wykadzie na uniwersytecie w Erlangen w 1872 r., uwaanym za jeden najbardziej
znaczcych pojedynczych wykadw w historii matematyki, a nastpnie opublikowa w pracy
Vergleichende Betrachtungen ber neuere geometrische Forschungen (1872) i ponownie
omwi w Elementarmathematik vom hheren Standpunkte aus (1908). Potrzeba nowego
zdefiniowania geometrii, ktra dotychczas bya jednoznacznie rozumiana jako geometria
euklidesowa dwu- lub trjwymiarowych przestrzeni, pojawia si w zwizku z odkryciami
matematykw w pierwszej poowie XIX w. Dotyczy to zwaszcza przestrzeni o wymiarach
wyszych ni trzy oraz odkrycia, e pity postulat Euklidesa, dotyczcy rwnolegoci, jest
niezaleny od pozostaych, a zatem moliwe jest zbudowanie innego ni euklidesowy systemu
geometrycznego. Dowcipnie okreli to H.S.M. Coxeter, nazywajc postulat rwnolegoci
jedynie pierwszym przyblieniem jeli moglibymy rozcign nasz wyobrani na
miliardy mil, to moe stwierdzilibymy, e linie nieco si do siebie zbliaj lub oddalaj [197,
s. 2]. Podejcie zaproponowane przez Kleina pozwolio oprze rne systemy geometryczne
na wsplnej podstawie teorii grup, ktra uabstrakcyjnia ide symetrii za pomoc metod
algebraicznych patrz pkt 2.2.13.
79
Istniej jeszcze inne geometrie, np. definiowane przez grupy przeksztace podobiestwa
(niezmiennikami s kty) czy przez przeksztacenia identycznociowe (niezmiennikami s pooenia obiektw).
78

41

Na poziomie reprezentacji topologicznej rozpatrywane s liczby elementw i relacje incydencji i przylegania. Przeksztacenia, ktre okrelaj geometri, to homeomorfizmy, a przykadem niezmienniczej waciwoci jest spjno. Dwa obiekty s topologicznie ekwiwalentne, jeeli mog by na siebie wzajemnie mapowane.

a)

b)

c)

d)

Rys. 2.19. Reprezentacja wielocianu kombinatorycznego

na rnych poziomach geometrycznych (opis w tekcie)

Na poziomie projekcyjnym dodatkowo rozpatrywane s waciwoci zachowywane podczas przeksztacenia przez rzut rodkowy. Dotyczy to zwaszcza
incydencji linii prostych i paszczyzn. Dwa obiekty s uwaane za takie same,
jeeli oba s rzutem rodkowym tego samego obiektu wyjciowego.
Poziom afiniczny dotyczy takich waciwoci jak wspliniowo, rwnolego i wypuko, ktre s zachowywane w przeksztaceniach afinicznych (np.
podczas przesunicia).
Poziom metryczny, zachowujc charakterystyki podawane na wszystkich niszych poziomach reprezentacji, dodatkowo zawiera informacje o mierzalnych
zalenociach pomidzy elementami, zwaszcza odlegociach i miarach ktw.
Przeksztacenia tego poziomu to izometrie.
Podstawow koncepcj geometryczn s zatem przeksztacenia ukady
i obiekty s niezmienne lub tosame pod pewnymi przeksztaceniami. Relacje
pomidzy grupami przeksztace definiujcych rne reprezentacje geometryczne
pozwalaj, dziki uabstrakcyjnieniu, powiza ze sob pojcia i zalenoci stosowane w tych reprezentacjach. Poniewa grupa przeksztace geometrii wyszego
poziomu jest podgrup przeksztace geometrii poziomu niszego, kade niezmiennicze pojcie geometrii niszego poziomu jest a priori wane w geometrii
poziomu wyszego. Jeeli dopuszczamy wicej przeksztace wicej obiektw
jest takich samych, a otrzymana teoria jest silniejsza i operuje mniejsz liczb
poj i twierdze, ktre za to s bardziej oglne i podstawowe.
Najbardziej podstawow form reprezentacji geometrycznej jest reprezentacja topologiczna80. Poniewa nie zawiera ona charakterystyk wyszego pozio-

__________
80

Termin topologia wprowadzi niemiecki matematyk J.B. Listing w 1847 w pracy Vorstudien
zur Topologie, a w roku 1883 zosta on rozpowszechniony w angielskim czasopimie Nature.

42

mu, przeksztacenia cige nie zmieniaj jej dokadnoci. Problemy rozpatrywane na tym poziomie s raczej jakociowe ni ilociowe. Topologia jest czsto
nazywana geometri obiektw wykonanych z gumy, gdy takie obiekty mona deformowa, nie niszczc ich spjnoci, a jednoczenie nie s zachowywane
zalenoci metryczne. Matematycznie, topologiczna reprezentacja obiektw
geometrycznych moe by opisana za pomoc teorii grafw81. Ze wzgldu
na morfologi formy reprezentacja topologiczna jest rodzajem rcznego szkicowania obiektw i umoliwia ich modelowanie niezalenie od skali waciwoci obiektw topologicznych nie zmieniaj si przy zmianie metryki przestrzeni.

2.2.5. Genus i charakterystyka Eulera

Jak przedstawiono w rozdz. 2.2.1, mapy na paszczynie s topologicznie
rwnowane mapom na sferze. Sfera jest przykadem powierzchni gadkiej82
zorientowanej. Intuicyjnie, dwuwymiarowa powierzchnia83 w przestrzeni R3 jest
zorientowana, jeeli ma stron wewntrzn i zewntrzn albo, jeeli leca
na niej dwuwymiarowa figura nie moe by przeksztacona w swoje lustrzane
odbicie wycznie poprzez przesunicie po tej powierzchni. Na rysunku 2.20a
przedstawiono powierzchni zorientowan piercie koowy. Przykadem
powierzchni niezorientowanej jest wstga Mbiusa84 (rys. 2.20b). Jest to najbardziej elementarna spord powierzchni niezorientowanych. Wszelkie inne powierzchnie tego typu okrela si, badajc czy zawieraj podzbiory, ktre s

__________
Wczeniej stosowano okrelenia geometria situs lub analysis situs. Za pierwszy topologiczny
topologiczny wynik w matematyce uwaane jest rozwizanie przez L. Eulera problemu mostw
w Krlewcu: czy moliwe jest przejcie przez wszystkie siedem mostw na Pregole, ktre znajduj si w tym miecie, tak aby przez kady przej tylko jeden raz? Euler w pracy Solutio
problematis ad geometriam situs pertinentis, przedstawionej w 1735 r. w Petersburskiej Akademii Nauk (opublikowana w Commentarii academiae scientiarum Petropolitanae w 1741 r.),
udowodni, e jest to niemoliwe. Rozwizanie miao typowo topologiczny charakter, gdy nie
zaleao od dugoci mostw, ich odlegoci od siebie, ksztatu koryta rzeki itd. Okrelenie
geometria situs Euler zapoyczy z analysis situs G.W. Leibnitza, ktry ju wczeniej mia
wiadomo istnienia pewnych relacji o czysto topologicznym charakterze. W Euclidis Prota,
ktre jest prb ucilenia aksjomatw Euklidesa, pisze on: mam kilka definicji linii prostej.
Prosta jest krzyw, ktrej kady fragment jest podobny do caoci i jako jedyna ma t waciwo, nie tylko pomidzy krzywymi, ale i wrd zbiorw. Tym stwierdzeniem wyprzedzi
pojawienie si topologii o ponad dwiecie lat [93]. Innym, wanym wynikiem Eulera w topologii
byo jego twierdzenie wice ze sob liczb wierzchokw, krawdzi i cian wielocianw,
patrz pkt 2.3.1.
81
Patrz rozdz. 3.4.
82
Gadkiej czyli nieskoczenie rniczkowalnej. Sfera jest ponadto powierzchni zamknit,
tzn. nie majc konturw brzegowych.
83
Dokadniej: rozmaito rniczkowaln, patrz pkt 2.1.3.1.
84
Odkryta w 1858 r. niezalenie przez A. F. Mbiusa i J. B. Listinga.

43

homeomorficzne do wstgi Mbiusa. Przykadem zamknitej powierzchni

zorientowanej jest tzw. butelka Kleina85, 86, zawierajca dwie rodziny wstg
Mbiusa, rys. 2.20c.

a)

b)

c)

Rys. 2.20. Przykady powierzchni zorientowanych i niezorientowanych (opis w tekcie)

Jeeli dwie krzywe zamknite, okrelone na rozmaitoci, np. 0 i 1, mog by

wzajemnie jednoznacznie przeksztacone na siebie w sposb cigy, to nazywamy je
homotopijnymi, a samo przeksztacenie homotopi. W szczeglnym przypadku,
gdy krzywa zostaje przeksztacona w sposb cigy na punkt, mwimy, e jest homotopijna z punktem lub cigalna do punktu. Ilustruje to poniszy przykad dwch
rozmaitoci M i M'. Krzywa 0 leca na powierzchni M (rys. 2.21a) jest przeksztacana na kolejne krzywe 1, 2, 3, z rodziny t, a w granicy staje si punktem x.
Kada z krzywych t ley na M. Takie przeksztacenie jest rwnie moliwe dla
dowolnej innej krzywej 0 lecej na M. Dla krzywej 0 lecej na powierzchni M'
(rys. 2.21b) takie przeksztacenie jest niemoliwe, poniewa nie wszystkie krzywe
z rodziny t le w caoci na rozmaitoci M'. Podobnie nie jest moliwe dla krzywej 0, ale jest moliwe dla krzywej 0 wszystkie krzywe z rodziny t le na M'.
Krzywe 0, 0 i 0, nale do trzech, topologicznie rnych rodzin.
Mapowanie, ktre przeksztaca krzywe zamknite z jednej rozmaitoci w odpowiednie krzywe zamknite w drugiej rozmaitoci, jest mapowaniem homotopijnym. Takie mapowanie jest moliwe tylko wtedy, gdy obie rozmaitoci maj ten
sam stopie spjnoci.

__________
85

Przykad jednostronnej powierzchni bez brzegu zosta podany przez F. Kleina w 1882 r.
Prawdopodobnie pocztkowo bya ona nazywana powierzchni Kleina lecz niemieckie sowo
powierzchnia (Flche) bdnie przetumaczono jako butelka (Flasche). Nazwa ta, ze wzgldu
na charakterystyczny ksztat powierzchni, zostaa szybko zaakceptowana i jest dzi powszechnie
uywana.
86
cilej, jest to model butelki Kleina, ktrej realizacja wymaga czterech wymiarw (patrz
np. S.L. Segal Unknown Quantity Book Review. Notices of the American Mathematical Society,
Vol. 55, No. 5 (2008), s. 585).

44

a)

b)

Rys. 2.21. Homotopijno krzywej z punktem na powierzchniach o rnym stopniu spjnoci

(opis w tekcie): a) na sferze, b) na torusie

Dla powierzchni jednospjnej, np. dla sfery, kada leca na niej zamknita
krzywa moe by przeksztacona w inn lec na niej krzyw zamknit lub
cignit do dowolnego punktu, bez opuszczania tej powierzchni (rys. 2.21a). Na
powierzchniach wielospjnych wystpuj rodziny krzywych homotopijnych, ktre
mog by wzajemnie w sposb cigy na siebie przeksztacane. Niemoliwe jest
natomiast przeksztacenie cige krzywej z jednej rodziny na krzywe z drugiej
rodziny lub cignicie ich do tego samego punktu. Obszar M (rys. 2.21a) jest
jednospjny, a obszar M' (rys. 2.21b) dwuspjny. Na rysunku 2.21b pokazano
trzy rodziny krzywych homotopijnych dla torusa.
Stopie spjnoci powierzchni jest charakteryzowany przez ich genus. Jest to
staa, oznaczana liter g, o wartociach cakowitych. Dla powierzchni zorientowanych liczba genusa oznacza liczb otworw w zamknitej powierzchni lub liczb rczek doczepionych do sfery. Poniej przedstawiono przykady powierzchni
zorientowanych o rnym genusie. Dla sfery i walca g = 0 (rys. 2.22a), dla torusa
lub sfery z jedn rczk g = 1 (rys. 2.22b), dla sfery z dwoma rczkami lub
obwarzanka g = 2 (rys. 2.22c) itd.
Rne stopnie spjnoci uniemoliwiaj mapowanie homotopijne sfery na torus nie s to zatem obiekty topologicznie rwnowane. Aby obiekty byy tej
samej klasy, musz by mapowalne na przestrze \k o tym samym wymiarze
i mie ten sam genus.
Dla powierzchni niezorientowanych genus jest okrelany jako liczba cakowita
dodatnia, oznaczana liter k, wyraajca liczb topologicznych rwnowanikw
wstgi Mbiusa doczepionych do sfery87. Na przykad, genus dla butelki Kleina
wynosi g = 2.

__________
87

Jest to pewna analogia do liczby rczek w przypadku powierzchni zorientowanych.

45

a)

g=0

b)

g=1

c)

g=2

Rys. 2.22. Przykady powierzchni zorientowanych o rnych genusach (opis w tekcie)

Spjno powierzchni ma zwizek z przedstawianiem modeli topologicznych

wielocianw abstrakcyjnych. Kady z nich (np. graf z rys. 2.19a) moe by zawsze przedstawiony (narysowany) na pewnej zorientowanej powierzchni zamknitej w taki sposb, eby jego krawdzie si nie przecinay88. Stopie spjnoci tej powierzchni okrela pewne waciwoci grafw. Z tego powodu, dla
danego wielocianu abstrakcyjnego naley zawsze rozpatrywa zwizan z nim
powierzchni, na ktrej moe by przedstawiony bez przeci, poprzez przypisanie do niego genusa lub charakterystyki Eulera.
Charakterystyka Eulera, oznaczana liter , jest zwizan z genusem sta
(niezmiennikiem topologicznym), opisujc ksztat lub struktur przestrzeni
topologicznej89. Definiowana jest rwnaniami dla:
powierzchni zorientowanych zamknitych

= 2(1 g )

(2.3a)

powierzchni zorientowanych z brzegami

= 2(1 g ) b

(2.3b)

powierzchni niezorientowanych

__________
88

Na przykad, wielociany platoskie mog by przedstawione na sferze. Patrz rozdz. 2.2.8

i twierdzenie Steinitza, w rozdz. 4.1.
89
Charakterystyka Eulera bya pierwotnie zdefiniowana dla wielocianw (jako staa o wartoci rwnej 2, w rwnaniu Eulera patrz pkt 2.3.1 [177, s. 186]) i stosowana przy formuowaniu rnych twierdze z tego zakresu oraz klasyfikacji bry platoskich [121, s. 2]. Obecnie jest
stosowana rwnie w wielu innych zagadnieniach topologii algebraicznej.

46

= 2k

(2.3c)

gdzie g, k genus, odpowiednio dla powierzchni zorientowanej i niezorientowanej, b liczba brzegw ograniczajcych powierzchni.
Szczeglne, ze wzgldu na waciwo spjnoci, s obiekty klasy 0 i 1. Jedynym spjnym obiektem klasy 0 jest punkt (przestrze jednopunktowa), a jedynym
spjnym obiektem klasy 1 prosta \1 (rozmaito bez brzegu) lub odcinek (rozmaito z brzegami).

2.2.6. Walentno
Kade dwa wierzchoki wielocianu, ktre s poczone krawdzi, nazywamy
ssiednimi. Podobnie dwie krawdzie s ssiednie, jeli maj wsplny wierzchoek. Krawdzie zbiegajce si w danym wierzchoku nazywamy incydentnymi
z tym wierzchokiem i podobnie wierzchoki s incydentne ze zbiegajcymi si
w nich krawdziami. Wierzchoki s ponadto incydentne ze zbiegajcymi si
cianami i komrkami. cianami wielocianw s wielokty (2-wielotopy).
Krawdzie i wierzchoki nalece do danej ciany nazywamy incydentnymi z t
cian.
Walentno obiektu danej klasy jest to liczba obiektw innej klasy, incydentnych
z nim. Rozrniamy rne rodzaje walentnoci, w zalenoci od tego, jakie obiekty
rozpatrujemy: walentno krawdziowa jeli dotyczy liczby incydentnych krawdzi, walentno fasetowa jeli dotyczy liczby incydentnych cian itd.90
Walentno krawdziowa wierzchoka v wielocianu P, oznaczana jako
q = deg(v), jest liczb krawdzi incydentnych z tym wierzchokiem. Okrela si j
czsto w skrcie po prostu jako walentno wierzchoka. Stosowane s take rwnowane okrelenia: wierzchoki stopnia q lub wierzchoki q-spjne91. Liczba
wierzchokw q-walentnych jest oznaczana przez vq = vq(P).
W przypadku wielocianw z rysunku 2.5, w kadym wierzchoku omiocianu foremnego cz si cztery krawdzie, podczas gdy w kadym wierzchoku
szecianu trzy krawdzie. Mwimy wwczas, e wierzchoki s odpowiednio
4-walentne lub 3-walentne.
Stopniem ciany p wielocianu P, oznaczanym jako k, nazywamy jej walentno krawdziow, czyli liczb krawdzi incydentnych z t cian. Inaczej m-

__________
90

Takie zdefiniowanie walentnoci zachowuje znaczenie rwnie w przypadku nadania

obiektom geometrycznym sensu strukturalnego. Jeeli krawdzie wielocianu bdziemy interpretowa jako prty struktury przestrzennej, to liczba pocze wierzchoka z innymi wierzchokami oznacza liczb pocze przegubowych prtw w wle. Jeeli natomiast ciany wielocianu potraktujemy jako elementy pytowe, to krawdzie oznaczaj poczenia przegubowe liniowe
midzy tymi elementami.
91
Pojcie walentnoci (stopnia) wierzchoka jest stosowane rwnie w teorii grafw ma to
znaczenie w stosowaniu tej teorii do opisu wielocianw, patrz pkt 3.3.

47

wic, ciana stopnia k jest k-ktna. Liczba cian stopnia k w wielocianie P jest
oznaczana przez pk = pk(P).
W przykadzie z rysunku 2.5 w omiocianie wystpuje osiem cian trjktnych (p3 = 8), a w szecianie sze cian czworoktnych (p4 = 6).
Wielociany mog zawiera wierzchoki o rnej walentnoci i ciany rnego
stopnia. Dla wielocianu przedstawionego na rys. 2.6 jest: v4 = 9, p3 = 8, p4 = 6.
Oglne zestawienie rnych rodzajw walentnoci dla struktur wielociennych
przedstawiono w tabeli 2.1 [87, s.10]. Mona na jej podstawie zauway pewne
regularnoci: walentno wierzchokowa krawdzi wynosi zawsze 2, podobnie jak
walentno komrkowa cian (z jedn cian s incydentne dwie komrki),
a walentno fasetowa i komrkowa krawdzi s takie same. Ponadto, spord
omiu rodzajw walentnoci wymienionych w tabeli, tylko sze jest niezalenych
wynika to z rwnania Eulera92.
Tabela 2.1. Rodzaje walentnoci w strukturach wielociennych
Element

wierzchokowa krawdziowa fasetowa komrkowa

Wierzchoek
Krawd
ciana
Komrka

2
k
n

k
m

r
s

p
s
2

2.2.7. Wypuko
Kady wielotop klasy nie mniejszej ni 2 moe by wypuky lub niewypuky. Pojcie wypukoci wielotopw wywodzi si z waciwoci wypukoci
zbiorw. Zbir P jest wypuky wtedy i tylko wtedy, gdy kade dwa rne
punkty a, b nalece do tego zbioru mog by poczone odcinkiem o kocach
a, b, ktry zawiera si w zbiorze P. Rwnoznaczne jest stwierdzenie, e zbir P
jest wypuky, jeeli jego przecicie dowoln lini prost jest albo zbiorem
pustym, albo zbiorem jednospjnym. Formalna definicja wypukoci jest nastpujca [52, s.8]:
Definicja 2.7. Zbir P R d jest wypuky wtedy i tylko wtedy, gdy dla a, b P
i 0 1, jest a + (1 ) b P.
Sformuowanie definicji 2.7 jest oparte na waciwociach kombinacji liniowej
wektorw. Punkty na prostej wyznaczonej przez wektory a, b s ich kombinacjami liniowymi o wspczynnikach sumowalnych do 1. Definicja 2.7 wypukoci
jest zilustrowana na rysunku 2.23, na przykadzie zbioru wypukego P1 i niewypukego P2.

__________
92

Patrz pkt 2.3.1.

48

a)

b)
Rys. 2.23. Okrelanie wypukoci zbioru (opis w tekcie)

Wypuko jest wan cech wielocianw, gdy z niej wynikaj ich dalsze
waciwoci istotne podczas rozpatrywania moliwoci wypenienia za ich pomoc przestrzeni93. Przedstawiony na rysunku 2.9a wielocian {5,3} jest wypuky,
a wielocian {5/2,5} z rys. 2.9b niewypuky.

2.2.8. Planarno
Bardzo wan waciwoci wielocianw, ktra wie je z podziaami i wypenieniami paszczyzny94 jest planarno. Okrela ona, czy wielocian moe by
przedstawiony jako graf, ktrego krawdzie si nie przecinaj. Definicja 2.8 formuuje ten warunek formalnie [14, s. 243244]:
Definicja 2.8. Graf G jest planarny, jeeli mona go narysowa na paszczynie w taki sposb, aby jego krawdzie byy incydentne jedynie w wierzchokach.
Takie odwzorowanie grafu na paszczyzn jest nazywane jego rysunkiem paskim.
Rysunek paski G grafu G jest grafem izomorficznym do G.
Sposb wykonania rysunku (grafu) wielocianu na paszczynie nie zmienia
jego planarnoci. Ten sam wielocian, np. szecian, moe by przedstawiony jako
graf, ktrego krawdzie przecinaj si (rys. 2.24a) lub jako graf, ktrego krawdzie nie przecinaj si (rys. 2.4b). Zgodnie z definicj 2.8, aby wielocian by
planarny, wystarczy, jeeli moliwe jest wykonanie jego paskiego rysunku.

__________
93

Pewne ograniczenia podanej definicji wypukoci ujawniaj si podczas rozpatrywania

wielocianw floralnych lub gbek, o ktrych bdzie mowa w dalszej czci. Dla takich
obiektw wypuko jest definiowana nieco inaczej.
94
Patrz rozdz. 3.3.

49

a)

b)

Rys. 2.24. Przedstawienie wielocianu planarnego (szecianu) na paszczynie, w postaci grafu,

ktrego krawdzie: a) przecinaj si, b) nie przecinaj si (rysunek paski wielocianu)

Z planarnoci wynikaj dalsze wnioski dotyczce wewntrznej struktury grafw. Zgodnie z twierdzeniem Kuratowskiego95 (2.6) graf nie moe by planarny,
jeeli zawiera w sobie choby jedn z dwch specyficznych struktur: K5 graf
peny o piciu wierzchokach, z ktrych kady jest poczony krawdzi z pozostaymi wierzchokami (rys. 2.25a) lub K3,3 graf peny dwudzielny o szeciu
wierzchokach, z ktrych trzy s poczone z kadym z pozostaych trzech (rys.
2.25b) [14, s. 246, 268].
Twierdzenie 2.6 (Kuratowskiego). Graf skoczony jest grafem planarnym
wtedy i tylko wtedy, gdy nie zawiera jako podzbiorw grafw K5 i K3,3.

a)

b)

Rys. 2.25. Podgrafy, ktre wykluczaj planarno: a) K5 graf peny o piciu wierzchokach,
b) K3,3 graf peny dwudzielny o szeciu wierzchokach

Planarno okrela rwnie, czy graf wielocianu moe by narysowany jako

paski na sferze twierdzenie 2.7 [14, s. 247]. Jest to widoczne na przykadzie
rzutowania stereograficznego grafu G na sfer S (rys. 2.26). Powstay w ten sposb graf G ' jest izomorficzny do G [14, s. 247], [159, s. 4].

__________
95

Kazimierz Kuratowski sformuowa to twierdzenie w roku 1930, w pracy Sur le problme

des courbes gauches en topologie, Fundamenta Mathematica, 15 (1930), s. 271283 [14, s. 611].

50

Twierdzenie 2.7. Graf G ma rysunek paski wtedy i tylko wtedy, jeeli moe
by narysowany jako paski na sferze.

Rys. 2.26. Rzutowanie stereograficzne grafu planarnego G

lecego na paszczynie H, na styczn do niej sfer S

2.2.9. Podobiestwo
Podobiestwo jest przeksztaceniem obiektu geometrycznego, ktre zachowuje
jego ksztat, ale moe zmieni jego wielko. Z natury dotyczy zatem przestrzeni
unormowanej, w ktrej s zdefiniowane miary odlegoci, np. zwyke odlegoci
euklidesowe.
Definicja 2.9. Podobiestwo jest to przeksztacenie przestrzeni unormowanej
na siebie przeprowadzajce dowolne dwa rne punkty A i B odpowiednio na
punkty A' i B', dla ktrego istnieje wspczynnik 0, nazywany skal bd
stosunkiem podobiestwa, taki e |AB |= |A'B'|.
Przez podobiestwo rozumiemy rwnie relacj rwnowanoci utosamiajc obiekty geometryczne, ktre nazywane s figurami podobnymi, jeeli istnieje podobiestwo przeprowadzajce jeden na drugi. Kade podobiestwo,
ktre nie jest translacj, ma dokadnie jeden punkt, ktre jest jego niezmiennikiem. Przeksztaceniem odwrotnym do podobiestwa o skali jest podobiestwo o skali 1. Zoenie podobiestw o skalach 1 i 2 jest podobiestwem
o skali 1 2.
Przykadem podobiestwa jest przeksztacenie jednokadnoci. Na rysunku
2.27 przedstawiony przykad jednokadnoci przeksztacajcej odcinek AB na
A'B'. Niezmiennikiem przeksztacenia jest punkt O. Dla wspczynnika skali > 0
(rys. 2.27a) A'B' ley po tej samej stronie punktu O co AB, natomiast dla > 0
(rys. 2.27b) A'B' ley po przeciwnej stronie punktu O. Dowolny punkt P, ktry nie
ley na odcinku AB, jest przeksztacany na punkt P' taki, e linia przechodzca
przez A' rwnolega do AP przecina si z lini przechodzc przez B' rwnoleg

51

do BP. Jednokadno jest zatem cakowicie zdefiniowana przez efekt jej dziaania
na dowolne dwa punkty [31, s. 68].

a)

b)
Rys. 2.27. Przeksztacenie podobiestwa jednokadno (opis w tekcie)

a)

b)

c)
Rys. 2.28. Zmiana proporcji rnych struktur naturalnych wraz ze skal:
a) porwnanie proporcji budowy koci duego i maego zwierzcia (wg Galileusza),
b) rnice w proporcjach drzew o rnej wielkoci (wg J. Schlaicha),
c) porwnanie proporcji budowy ciaa wierszcza i sonia

Uoglnienie roli jednokadnoci w okrelaniu podobiestwa obiektw geometrycznych wyraa twierdzenie 2.8 [31]:
Twierdzenie 2.8. Dowolne podobiestwo jest zoeniem izometrii i jednokadnoci
o skali rwnej skali podobiestwa.

52

W geometrii, koncepcja podobiestwa wyraa fakt, e obiekt proporcjonalnie

powikszony lub pomniejszony zachowuje takie same waciwoci, jak obiekt
oryginalny. O ile jest to prawdziwe w odniesieniu do obiektw geometrycznych,
o tyle nie potwierdza si w wikszoci realnych systemw fizycznych96. Proporcje
rnego rodzaju obiektw zmieniaj si wraz ze zmian ich skali. Pierwszy przykad takiej zalenoci pochodzi od Galileusza: porwnanie proporcji budowy
koci duego i maego zwierzcia (rys. 2.28a) [47, s. 131]. Dwa inne przykady
poda wspczenie Jrg Schlaich [123, s. 315]: proporcji budowy owadw i sonia (rys. 2.28c) i rnice w proporcjach drzew o rnej wielkoci (rys. 2.28b).
Bardzo ciekaw form podobiestwa (waciwie samopodobiestwa) s fraktale obiekty, w ktrych struktura caoci wyglda zawsze analogicznie do jej
lokalnego powikszenia, niezalenie od stopnia tego powikszenia [93]. Dobrze
ilustruje to czworocian Sierpiskiego (rys. 2.29) [113].

Rys. 2.29. Przykad fraktalnej symetrii podobiestwa

czworocian Sierpiskiego

2.2.10. Regularno
Zainteresowanie problemem regularnoci obiektw geometrycznych majce
pocztki ju w staroytnoci, doprowadzio, w cigu wiekw, do wielu interesujcych i wanych rezultatw97. Najbardziej znana, ale te i najprostsza definicja
regularnoci98 jest nastpujca (tzw. definicja indukcyjna) [52, s. 412], [29, s. 15]:

__________
96

Fakt ten by zauwaony ju przez Galileusza [47, s.117]. W swoim znanym opisie dotyczcym rnych skutkw upadku z tej samej wysokoci dla rnych istot ywych zauwaa on,
e struktury naturalne przy zwikszaniu skali staj si sabsze: kada skala wymaga odpowiednich
proporcji.
97
Najstarsza zachowana wzmianka o wielocianach regularnych pochodzi z dialogu
Timajos Platona [200, s. 51, 71], [247, s. 5]. Napisany w XI w. przez bizantyjskiego pisarza

53

Definicja 2.10. d-wielotop jest regularny, jeeli wszystkie jego ciany (fasety)
i wszystkie figury wierzchokowe s regularnymi (d1)-wielotopami.
Rwnowane z podan definicj jest jej sformuowanie, korzystajce z waciwoci symetrii [52, s. 412]:
Definicja 2.11. d-wielotop P R d jest regularny, jeeli dla kadego k,
0 k d 1 i dla kadej (k + 1)-ciany Fk+1oraz (k1)-ciany Fk1 incydentnej
z Fk+1 istnieje symetria P, taka e dwie k-ciany P incydentne zarwno z Fk+1 jak
i z Fk1 mapuj si na siebie wzajemnie (implikuje to, e dla kadych z dwch
k-cian P istnieje symetria zamieniajca je wzajemnie).
Przykadami wielotopw regularnych w E2 s np. trjkt i piciokt rwnoboczny z rysunku 2.43 i kwadrat z rysunku 2.41. W oglnoci moe istnie wielokt regularny, n-kt, o dowolnej liczbie bokw.
W odniesieniu do wielocianw, wymagania definicji 2.10 i 2.11 mona
sprowadzi do spenienia piciu warunkw:
wszystkie wielokty tworzce ciany s wypuke,
wszystkie wielokty tworzce ciany s regularne,
wszystkie wielokty tworzce ciany s przystajce,
wszystkie wierzchoki s jednakowe,
wszystkie kty dwucienne pomidzy cianami s jednakowe.
W przestrzeni E3 wielocianami regularnymi jest pi tzw. bry platoskich:
czworocian, szecian (rys. 2.5a), omiocian (rys. 2.5b), dwunastocian (rys. 2.9a)
i dwudziestocian (rys. 2.7). Nie istniej adne inne wielociany foremne99. Jednake uzupenieniem tej listy okazay si trzy tzw. nieskoczone wielociany foremne100, o symbolach (w notacji konfiguracji wierzchokw): 46 (rys. 2.17), 64, 66.
Jeeli dopucimy, aby niektre z podanych wymaga nie byy spenione, to moliwe
jest zdefiniowanie dodatkowych rodzin wielocianw, o niszym poziomie regularnoci [171, s. 55].

__________
Suidasa Suda Lexicon zawiera zapis zachowanej jeszcze wwczas tradycji, e Teteusz z Aten,
ucze Sokratesa i przyjaciel Platona po raz pierwszy napisa o piciu bryach. Przypuszcza
si, e to on wprowadzi omiocian i dwudziestocian, uzupeniajc trzy znane wczeniej
bryy [92, s. 8283]. Niezalenie od zachowanych przekazw pisanych, znalezione artefakty pokazuj, e znajomo wielocianw regularnych jest znacznie starsza. We Woszech
znaleziono wykonane ze steatytu etruskie ozdoby i amulety w ksztacie dwunastocianu, pochodzce z ok. 500 r. p.n.e. [200, s. 71], [30, s. 67]. W Ashmolean Museum
w Oksfordzie znajduj si precyzyjnie wykonane, neolityczne wyroby kamienne nieznanego
przeznaczenia, o ksztatach wielocianw regularnych, pochodzce z ok. 2500 r. p.n.e.
Przytaczane s rwnie inne argumenty, np. lingwistyczne, majce potwierdza fakt, e wielociany te traktowano jako pewn szczegln grup obiektw ju w czasach przedpitagorejskich [200, s. 74]
98
W polskiej literaturze uywana jest rwnorzdnie nazwa wielociany foremne.
99
Dowd, e nie istniej inne wielociany regularne poda ju Euklides, w XIII ksidze
swoich Elementw [247, s. 4], [92, s. 83].
100
Patrz pkt 2.2.4.

54

Rezygnacja z warunku wypukoci umoliwia zbudowanie czterech wielocianw gwiadzistych, tzw. wielocianw KepleraPoinsota. Przykadem jest may
dwunastocian gwiadzisty {5/2, 5} (rys. 2.9b).
Odstpienie od warunku, aby wszystkie ciany byy przystajce, pozwala okreli
wielociany quasi-regularne. Istniej dwa takie wielociany: szecio-omiocian
(3.4)2 (rys. 2.10a) i dwudziesto-dwunastocian (3.5)2.
Jeeli oprcz warunku przystawania cian uwolniony zostanie warunek rwnoci ktw dwuciennych, to otrzymamy wielociany pregularne lub wielociany archimedejskie. ciany wielocianw archimedejskich s wieloktami
regularnymi, ale nie wszystkie s jednakowe. Mog to by dwa lub trzy rodzaje
wieloktw. Wszystkie wierzchoki mog by wzajemnie na siebie przeksztacone
poprzez dziaanie jednej z opisanych poniej grup symetrii. Jest trzynacie takich
wielocianw101, przykadem moe by szecio-omiocian rombowy wielki102
4.6.8 (rys. 2.10b) [30, s. 72].
Jeszcze szerzej rozumiana regularno dotyczy wielocianw jednorodnych103.
S to wielociany, ktrych ciany tworz rne wielokty foremne, a ich figury
wierzchokowe s jednakowe dla wszystkich wierzchokw. Grupa ta obejmuje
wielociany platoskie, archimedejskie, niewypuke wielociany foremne, wielociany gwiadziste i niewypuke wielociany jednorodne104.
Jak wspominano w pkcie 2.2.4, lista wielocianw regularnych jest a do ostatnich
lat uzupeniana o nowe obiekty. Nie wynika jednak z tego, e poprzednie zestawienia
byy niekompletne i poprzednie warunki regularnoci byy bdnie sformuowane.
Przyczyn jest swoista ewolucja definicji wielocianw, ktra historycznie ulegaa
coraz wikszemu uoglnieniu105. Zmienia si rwnie sposb podejcie do definiowania regularnoci. Tradycyjne warunki dotyczyy waciwoci lokalnych: przystawania
cian, rwnych ktw itd. Obecnie powszechne jest analizowanie waciwoci globalnych, takich jak przechodnio grup symetrii106 [56, s. 641].

__________
101
Oprcz trzynastu podstawowych wielocianw archimedejskich, do grupy tej zaliczane s
rwnie graniastosupy i antygraniastosupy o podstawie wieloktw foremnych. Ich liczba jest
nieskoczona (tak jak liczba wieloktw foremnych, mogcych stanowi ich podstaw), z tego
wzgldu czsto s pomijane w zestawieniach [30, s. 72].
102
Inna nazwa: szecio-omiocian city [39, s. 107].
103
Termin wielociany jednorodne zosta wprowadzony w niniejszej pracy, jako odpowiednik ang. uniform polyhedra, Okrelenia takiego uywa H. Steinhaus, w odniesieniu do parkietay
paskich, o analogicznych cechach [131, s. 80]. Z kolei R. Duda, w tumaczeniu pracy [39],
uywa okrelenia wielociany jednostajne [39, s. 123].
104
Magnus Weinninger wymienia cznie 119 wielocianw jednorodnych (z pominiciem
graniastosupw i antygraniastosupw) [158].
105
B. Grnbaum podaje w pracy [53, s. 471475] metod konstrukcji wielocianu regularnego z dowolnego wielocianu kombinatorycznego speniajcego definicj 2.3, ktr nazwa metod podwajania wierzchokw (ang. vertex-doubling). Warunkiem koniecznym i dostatecznym
jest, aby co najmniej jedna ze cian wielocianu oryginalnego bya wieloktem nieparzystym.
Jeeli nie ma takiej ciany, to podana konstrukcja prowadzi do uzyskania dwch odrbnych
wielocianw.
106
Paradoksalnie, pod pewnymi wzgldami, potwierdzaj si staroytne konotacje bry platoskich. Platon przypisywa czterem ywioom poszczeglne wielociany: ogie odpowiada

55

2.2.11. Dualno
Koncepcja dualnoci107 wywodzi sie ze spostrzeenia, e w przypadku niektrych przeksztace, obiekty geometryczne wystpuj parami108. Wszystkie waciwoci i twierdzenia dotyczce jednego z obiektw tej pary s wane rwnie
dla drugiego z nich. Oba obiekty s nazywane wzajemnie dualnymi. Formalna
definicja dualnoci odwouje si do mapowania pomidzy cianami w wielotopie
podstawowym i dualnym definicja 2.12 [52, s. 46] lub do definiowania wielotopw poprzez zbir wierzchokw (V-wielotop) lub zbir cian (H-wielotop)
definicja 2.13 [65, s. 361]. Warto zauway, e wielociany simplicjalne i proste s
dualne twierdzenie 2.9 [175. s. 8].
Definicja 2.12. Dwa d-wielotopy P i P s wzgldem siebie dualne, jeeli istnieje wzajemnie jednoznaczne mapowanie pomidzy zbiorem wszystkich cian P
i zborem wszystkich cian P, zachowujce inkluzj (tzn. ciany F1 i F2 wielotopu P
speniaj warunek F1 F2 wtedy i tylko wtedy, gdy ciany (F1) i (F2) wielotopu P speniaj warunek (F1) (F2).
Definicja 2.13. Kada V-reprezentacja wielotopu P daje H-reprezentacj
wielotopu P i odwrotnie:

P = conv v1 ,..., v n P = x \ d v i , x 1 dla 1 i n

Twierdzenie 2.9. Jeeli dwa wielotopy P i P s wzgldem siebie dualne, to jeden

z nich jest prosty wtedy i tylko wtedy, gdy drugi jest simplicjalny.
Kady wielotop ma swj dualny odpowiednik [52, s. 46]. Wielocian P, dualny do wielocianu P, powstaje przez umieszczenie wierzchokw w rodkach

__________
czworocianowi, dwudziestocian wodzie, omiocian powietrzu (ktre jest usytuowane
pomidzy ogniem i wod), a szecian ziemi. Dwunastocian odpowiada zewntrznemu
ksztatowi wszechwiata. Wedug Platona, nadmiar wody (czyli dwudziestocianw) w organizmie, wywoywa chorob. Obecnie, stwierdzono, e wiele wirusw ma otoczk biakow (kapsyd) o ksztacie dwudziestocianu foremnego [103, s. 18].
107
W dawniejszych publikacjach w jzyku polskim uywano okrelenia dwoisto na okrelenie dualnoci, np. [31, wyd. pol., s. 176] [39, wyd. pol., s. 116]. Podobnie, w dawniejszych
publikacjach angielskojzycznych mona spotka okrelenia reciprocation i reciprocal [29,
s. 17]. Obecnie, znacznie czciej uywane s okrelenia dualno i dualny (ang. duality, dual
np. [52, s. 46], ale rwnie polarity np. [65, s. 360], [175, s. 59]).
108
Pierwsze spostrzeenia dotyczce dualnoci pojawiy si ju w napisanej przez anonimowego autora ok. roku 300 n.e. w XIV ksidze Elementw Euklidesa. Autor wpisa omiocian
w szecian, a szecian w omiocian oraz dwunastocian w dwudziestocian i odwrotnie. Jako
pierwszy zrozumia i opisa istot dualnoci prawdopodobnie sycylijski matematyk Franciscus
Maurolycus z Messyny (Francesco Maurolico), w XVI w. Dokadn definicj dualnoci poda
dopiero M. Brckner w pracy Vielecke under Vielflache Leipzig, Teubner (1900) [29, s. 30],
[159, s. 1].

56

cian wielocianu P. Jeeli dwie ciany miay wspln krawd, to ich rodki
rwnie czymy krawdzi. Wielocian dualny P ma tyle samo krawdzi co P;
tyle wierzchokw, ile P ma cian; tyle cian, ile P mia wierzchokw. Wielocian dualny do P to ponownie P. W zapisie za pomoc symboli Schlfliego
dualno ujawnia si poprzez zamian pozycji: {p,q} {q,p}. Na przykad bry
dualn wzgldem szecianu jest omiocian foremny {4,3}{3,4}, a dualn do
omiocianu foremnego ponownie szecian{3,4}{4,3} (rys. 2.30). Wielociany o tej samej grupie symetrii s dualne.

a)

{4,3}{3,4}

b)

{3,4}{4,3}

Rys. 2.30. Wielociany dualne szecian i omiokt foremny: a) szecian opisany

na omioboku, b) omiocian opisany na szecianie

Inn metod konstrukcji wielocianw dualnych jest zastosowanie inwersji

sferycznej109. Zwizek z przeksztaceniem biegunowym i z geometri rzutow
wyjania zachowywanie waciwoci wielocianu oryginalnego przez wielocian
dualny110. W metodzie tej rozpatrujemy sfer styczn do punktw rodkowych
krawdzi wielocianu. Nastpnie konstruujemy wielocian dualny, ktrego krawdzie s styczne do sfery w tych samych punktach, ale prostopade do krawdzi
wielocianu oryginalnego. Odmiana tej metody, nazywana konstrukcj DormanaLukea, polega na skonstruowaniu figury wierzchokowej wielocianu, poprzez
poczenie punktw rodkowych krawdzi wok wierzchoka (rys. 2.31a), opisa-

__________
109

Std, spotykane w literaturze, alternatywne okrelenie wielocianw dualnych: wielociany biegunowe lub biegunowo symetryczne (ang. polar lub polar reciprocal) [29, s. 17], [159,
s. 1], [38, s. 239].
110
Zasada dualnoci w odniesieniu do geometrii rzutowej zostaa sformuowana przez J.D.
Gergonna w Philosophie mathmatique. Considrations philosophiques sur les lmens de la
science de l'tendue. Ann. Math. 16 (18251826), 209231, a w odniesieniu do przeksztacenia
biegunowego przez J.-V. Ponceleta w Questions rsolues. Solution du dernier des deux
problmes de gomtrie proposs la page 36 de ce volume; suivie d'une thorie des plaires
rciproques, et de rflexions sur llimination. Ann. Math. 8 (18171818), 201232 [197, s. 34],
[38, s. 240].

57

niu na tej figurze okrgu i skonstruowania wielokta stycznego do tego okrgu

(rys. 2.31b) [159, s. 30]. Poniej przedstawiono sposb wykonania tej konstrukcji
dla wielocianw z rysunku 2.3: omiocianu (rys. 2.32a) i szecianu (rys. 2.32b)
oraz zoenie dwch bry dualnych (rys. 2.32c). Linie na cianach zaznaczaj
figury wierzchokowe.

a)

b)
Rys. 2.31. Konstrukcja wielocianu dualnego metod DormanaLukea:
a) konstrukcja figury wierzchokowej,
b) konstrukcja okrgu opisanego na figurze wierzchokowej
i wielokta stycznego do tego okrgu

a)

b)

c)

Rys. 2.32. Metoda DormanaLukea zastosowana do konstrukcji figur dualnych:

a) omiocianu foremnego, b) szecianu, c) zoenie bry dualnych

W przypadku rysunkw paskich wielocianw111 stosowane s dwie konwencje przedstawiania figur dualnych. Pierwsza nawizuje bezporednio
do przedstawionej zasady zastpowania cian wierzchokami i odwrotnie
(rys. 2.32c). W drugiej konwencji wierzchoek figury dualnej, odpowiadajcy
cianie zewntrznej figury podstawowej jest pomijany, a incydentne z nim
krawdzie s zakoczone symbolizujcymi go strzakami (rys. 2.33) [72, s. 120],
[87, s. 49].

__________
111

Patrz pkt 2.2.8.

58

a)

b)

Rys. 2.33. Dwie konwencje rysowania figur dualnych do paskich rysunkw wielocianw:
a) z zaznaczeniem wierzchoka odpowiadajcego cianie zewntrznej,
b) z pominiciem tego wierzchoka

Zgodno waciwoci geometrycznych wielocianw dualnych dotyczy

zwaszcza takich cech, jak wypuko, regularno, symetria, zgodno typu kombinatorycznego. Analiza cech strukturalnych pozwala dostrzec jeszcze jedn form dualizmu: dualizm prtowo-pytowy. Przy zamianie walentnoci cian z walentnoci wierzchokw zmienia si charakter pracy konstrukcji, z ukadu
prtowego na pytowy (i odwrotnie), podczas gdy liczba krawdzi pozostaje staa
[160, s. 4]. Ta zaleno jest szczeglnie istotna w analizie form strukturalnych
spotykanych w naturze112.
Mona rwnie zauway, e operacja tworzenia wielocianw dualnych naley, wraz z innymi operacjami przeksztacajcymi wielociany, takimi jak cinanie
wierzchokw i tworzenie wielocianu gwiadzistego113, do grupy przeksztace,
w ktrych wszystkie lub cz elementw danej klasy jest zastpowana elementami innej klasy (np. ciany wierzchokami) [87, s. 39].

2.2.12. Stopnie swobody

Pojedynczy wierzchoek (d = 0) na powierzchni (d = 2) moe si porusza
w dwch kierunkach ma dwa stopnie swobody. Na krzywej (d = 1) moe si
porusza tylko w jednym kierunku, zatem ma jeden stopie swobody. W przestrzeni (d = 3) ma natomiast trzy stopnie swobody.
Ukad dwch punktw ma w przestrzeni 2 3 = 6 stopni swobody, a ukad v
wierzchokw 6 v stopni swobody. Jeeli przyjmiemy o przechodzc przez
rodek ukadu i jeden z wierzchokw, do okrelenia pooenia ukadu potrzebujemy szeciu parametrw: trzech wsprzdnych, dwch ktw okrelajcych
pooenie osi i jednego kta okrelajcego orientacj caego ukadu wzgldem osi.
Te sze parametrw nazywamy zewntrznymi stopniami swobody, a pozostae

__________
112
113

Patrz rozdz. 6.
Ang. truncation i stellation. Polskie okrelenia za [39, wyd. pol., s. 8].

59

(3 v 6) wewntrznymi stopniami swobody. Liczba wewntrznych stopni swobody ukadu okrela maksymaln liczb relacji midzy wierzchokami (krawdzi),
ktre mog by niezalenie zdefiniowane [87, s. 30]. Jest to jednoczenie minimalna liczba krawdzi niezbdna, aby dana konfiguracja wierzchokw (struktura)
bya sztywna. Wyraaj to rwnania MbiusaMaxwella114.

2.2.13. Symetria
Stwierdzenie, i obiekt jest symetryczny, oznacza, e istnieje przeksztacenie, ktre nie zmienia obiektu jako caoci, permutujc jedynie jego elementy
skadowe. Symetria jest pojciem waciwym dla geometrii metrycznej115, a nie
dla topologii, gdy naley do przeksztace izometrycznych [29, s. 44].
Definicja 2.14. Izometria jest to kade mapowanie przestrzeni euklidesowej Ek
na sam siebie116, zachowujce odlegoci pomidzy dowolnymi dwoma punktami.
Mapowanie takie jest oznaczane : Ek Ek, a dla dowolnych punktw A, B odlego pomidzy nimi jest rwna odlegoci pomidzy ich obrazami (A) i (B) [58,
s. 26].
Z definicji 2.14 wynika rwnie, e kty pomidzy korespondujcymi parami
linii wyznaczonymi przez punkty i ich obrazy s rwne. Izometrie s przeksztaceniami cigymi, a ich zoenie jest rwnie izometri. Obrazem obiektu po
przeksztaceniu izometrycznym jest obiekt przystajcy do niego.
Izometria moe w rny sposb oddziaywa na uporzdkowanie punktw
w obiekcie. W trjkcie PQR (rys. 2.34a), wierzchoki s nazwane zgodnie z ruchem wskazwek zegara (prawoskrtnie). Jeeli trjkt ten zostanie przeksztacony przez obrt na trjkt P'Q'R (rys. 2.34b), w ktrym P' = (P), R' = (R),
Q' = (Q), to kolejno, w jakiej s nazwane wierzchoki zostaje zachowana.
O trjktach PQR i P'Q'R' mwimy, e s figurami przystajcymi wprost [29,
s. 33], a przeksztacenie nazywamy izometri parzyst [58, s. 26], [152, s. 16].
Jeeli za w wyniku odbicia zwierciadlanego otrzymamy trjkt P"Q"R", w ktrym

__________
114

Patrz pkt 2.3.6.

Koncepcja symetrii (z gr. = wspmierno), jest powszechnie obecna w wielu
dziedzinach nauki, techniki i sztuki. Jako zjawisko czsto obserwowane w przyrodzie, np. symetria organizmw ywych, symetria patkw niegu itd. bya od najdawniejszych czasw czona
z ideaem porzdku, harmonii i pikna. Martin Gardner w swojej ksice Ambidextrouse Universe (1964) zauwaa, e obecno siy grawitacji powoduje znaczne zrnicowanie organizmw
zwierzt ldowych w kierunku pionowym, podczas gdy brak takiego oddziaywania w kierunku
poziomym powoduje wystpowanie symetrii pomidzy stron lew i praw. O symetrii mwi si
rwnie w naukach spoecznych, muzyce oraz w wielu rnych kontekstach kulturowych
[72, s. 405452] [163, s. 3].
116
Dalsze rozwaania bd ograniczone do E2 i E3 (paszczyzny i przestrzeni trjwymiarowej).
115

60

P" = (P), R" = (R), Q" = (Q) (rys. 2.34c), to kolejno nazwania wierzchokw
ulega odwrceniu i jest odwrotna do ruchu wskazwek zegara (lewoskrtna).
Trjkty PQR i P"Q"R" nazywamy figurami przystajcymi odwrotnie lub enancjomorficznymi [72, s. 436], a przeksztacenie izometri nieparzyst117 [58, s. 26]
[152, s. 16].

a)

b)

c)

Rys. 2.34. Przykady izometrii prostych i odwrotnych (opis w tekcie)

2.2.13.1. Klasyfikacja izometrii

Kade przeksztacenie izometryczne naley do jednego spord szeciu118
wymienionych w tabeli 2.2 typw przeksztace izometrycznych [58, s. 27], [152,
s. 17]. Pierwszy z nich odbicie (zwierciadlane) ma charakter podstawowy, gdy
wszystkie pi pozostaych mona przedstawi jako zoenie co najwyej czterech
odbi119. Liczba odbi (parzysta lub nie), po zoeniu ktrych otrzymujemy dane
przeksztacenie, okrela jego parzysto lub nieparzysto. Trzy spord wymienionych przeksztace: odbicie, obrt i odbicie z polizgiem maj swoje niezmienniki zbiory punktw, ktre zostaj przeksztacone na te same punkty. Trzy
pozostae przeksztacenia nie maj niezmiennikw i nazywane s przemieszczeniami.

__________
117
Uywane s rwnie okrelenia: izometria prosta (ang. direct isometry) dla przeksztace
parzystych i izometria odwrotna (ang. indirect isometry lub opposite isometry) dla przeksztace
nieparzystych [29, s. 33], [58, s. 27], [152, s. 17].
118
Do podstawowych typw przeksztace izometrycznych zalicza si rwnie przeksztacenie tosamociowe (identyczno), przeksztacajce kady punkt obiektu na ten sam punkt. Jest
to przeksztacenie bezporednie, a jego niezmiennikiem jest caa przestrze [152, s. 17].
Po uwzgldnieniu identycznoci czna liczba izometrii wynosi siedem.
119
Klasyfikacja podstawowych przeksztace izometrycznych jest w pewnym stopniu niejednoznaczna. Trzy pierwsze z przeksztace wymienionych w tabeli 2.1 s nazywane przeksztaceniami prymitywnymi i np. H.S.M. Coxeter tylko te przeksztacenia uwaa za podstawowe, pozostae trzy traktujc jako pochodne [29, s. 4446]. Niektrzy autorzy, jak
B. Grnbaum, do przeksztace podstawowych zaliczaj rwnie odbicie z polizgiem [58,
s. 22627]. Inni, jak H. Verheyen, za podstawowe uwaaj wszystkie przeksztacenia wymienione
w tabeli [152, s. 17]. Niewtpliwe jednak jest, e kade przeksztacenie izometryczne naley
do jednego z szeciu wymienionych typw [29, s. 4447].

61
Tabela 2.2. Typy podstawowych przeksztace izometrycznych
Typ
Niezmienniki w E2 Niezmienniki w E3
nieparzysta
linia
paszczyzna
parzysta
punkt
linia
parzysta

nieparzysta

nieparzysta
punkt
punkt
parzysta

Izometria
Odbicie
Obrt
Translacja
Odbicie z polizgiem
Odbicie z obrotem
Obrt z polizgiem

Odbicie (zwierciadlane)
Odbicie zwierciadlane wzgldem prostej L (w E2) lub paszczyzny F (w E3)
nazywanymi odpowiednio osi i paszczyzn tego przeksztacenia (a w przypadku gdy jest to jednoczenie symetria odpowiednio osi symetrii i paszczyzn
symetrii), jest to takie przeksztacenie : E2 E2 (lub odpowiednio
: E3 E3), e jeeli Q oznacza rzut prostopady120 punktu P na prost (paszczyzn) symetrii, to przeksztaca punkt P na punkt P' w taki sposb, e
|PQ| = |QP'|, a punkty P i P' le po przeciwnych stronach osi (paszczyzny)
symetrii (rys. 2.35) [58, s. 27], [152, s. 12]. Odbicie jest przeksztaceniem nieparzystym (zoenie jednego odbicia), a jego niezmiennikiem jest o (paszczyzna)
symetrii.

Rys. 2.35. Odbicie zwierciadlane

na paszczynie

Obrt
Obrt wzgldem punktu O (w E2) lub linii L (w E3), nazywanymi odpowiednio
rodkiem obrotu i osi obrotu, jest izometri parzyst, gdy mona go przedstawi
jako zoenie dwch odbi [58, s. 26], [152, s. 12]. Osie (paszczyzny) symetrii
przecinaj si w punkcie (osi) obrotu, ktre s niezmiennikami tego przeksztacenia (rys. 2.36).

__________
120
Mona rozpatrywa rwnie odbicie zwierciadlane ukone, w ktrym kierunek
rzutowania punktw na o (paszczyzn) przeksztacenia nie jest do niej prostopady [29,
s. 187].

62

Rys. 2.36. Obrt jako zoenie dwch odbi

na paszczynie

Translacja (przesunicie rwnolege)

Translacja o zadany wektor d jest izometri parzyst, gdy mona j przedstawi jako zoenie dwch odbi wzgldem prostych L1 i L2 (w E2) lub paszczyzn
F1 i F2 (w E3) rwnolegych do siebie (rys. 2.37) [58, s. 27], [152, s. 13].

Rys. 2.37. Translacja jako zoenie dwch odbi

na paszczynie

Odbicie z polizgiem
Odbicie z polizgiem jest zoeniem odbicia wzgldem osi L (w E2) lub paszczyzny F (w E3) z translacj o wektor d. Jest to izometria nieparzysta mona j
przedstawi jako zoenie trzech odbi [58, s. 27], [152, s. 15]. Dwie paszczyzny
symetrii s rwnolege podobnie jak w przypadku przesunicia, a trzecia jest
do nich prostopada (rys. 2.38).

Rys. 2.38. Odbicie z polizgiem jako zoenie trzech odbi

na paszczynie

63

Odbicie z obrotem
Odbicie z obrotem jest izometri nieparzyst mona je przedstawi jako zoenie trzech odbi. Dwie paszczyzny symetrii przecinaj si podobnie jak
w przypadku obrotu, a trzecia jest do nich prostopada. Wsplny punkt tych trzech
paszczyzn jest niezmiennikiem przeksztacenia.
Szczeglny przypadek odbicia z obrotem wystpuje, gdy paszczyzny F1 i F2
s wzajemnie prostopade. Jest przeksztacenie rwnowane dwm innym wanym przeksztaceniom [152, s. 14]. Pierwsze z nich to obrt o poow kta penego, nazywany pobrotem. Drugie to symetria rodkowa wzgldem punktu Q,
nazywanego rodkiem symetrii. Symetria rodkowa przeksztaca punkt P na
punkt P' w taki sposb, e |PQ| = |QP'|, a punkty P i P' nazywaj si punktami
symetrycznymi wzgldem punktu Q (rys. 2.39).

Rys. 2.39. Odbicie z obrotem dla wszystkich paszczyzn

wzajemnie prostopadych rwnowane symetrii rodkowej
wzgldem punktu przecicia paszczyzn

Obrt z polizgiem (przesunicie rubowe)

Obrt z polizgiem jest zoeniem obrotu i translacji wzdu osi obrotu. Jest to
izometria parzysta, gdy mona j przedstawi jako zoenie czterech odbi
wzgldem paszczyzn F1, F2, F3 i F4. Dwie paszczyzny symetrii przecinaj si,
a dwie pozostae, wzajemnie rwnolege s do nich prostopade (rys. 2.40) [152,
s. 16]. Wrd przeksztace izometrycznych na paszczynie rozrnia si rwnie
przeksztacenia waciwe i niewaciwe [72, s. 394]. Przeksztacenia waciwe s
to przeksztacenia, powodujce przemieszczenie obiektu bez opuszczania paszczyzny, na ktrej ley. Przeksztacenia niewaciwe odbywaj si przez przemieszczenie obiektu, w trakcie ktrego musi on opuci paszczyzn, na ktrej

64

ley. Przykadami przeksztace waciwych s obrt i translacja, a niewaciwych

odbicie i odbicie z polizgiem121.

Rys. 2.40. Obrt z polizgiem (przesunicie rubowe)

jako zoenie czterech odbi

2.2.13.2. Grupy symetrii

Wszystkie przeksztacenia symetryczne nale do jednego z podstawowych
typw wymienionych w tabeli 2.2. Formalna definicja symetrii moe by sformuowana nieco inaczej ni definicja 2.14 w wersji, ktra podkrela tosamo przeksztaconego obiektu [72, s. 409].
Definicja 2.15. Symetria obiektu K jest to przeksztacenie izometryczne, ktre
mapuje ten obiekt na ten sam obiekt, tzn. (K) = K.
Dla kwadratu (rys. 2.41) linie L1, L2, L3 i L4 s osiami odbi zwierciadlanych
bdcych jego symetriami. Symetriami s rwnie obroty przeciwnie do ruchu
wskazwek zegara wzgldem punktu O, o kty /2, i 3/2122, a take przeksztacenie tosamociowe (ktre jest symetri kadego obiektu). Kwadrat ma dokadnie osiem, wymienionych powyej, symetrii.

__________
121

Edwin A. Abbott, w swojej wydanej w 1884 r. ksice Flatland: A Romance of Many

Dimensions (wyd. polskie pt. Flatlandia czyli Kraina Paszczakw: Powie o wielu wymiarach,
GWO, Gdask, 1994), opisuje przykad fikcyjnego wiata na paszczynie, dla ktrego mieszkacw tzn. obiektw paskich, pojawienie si obiektu odwrconego w odbiciu zwierciadlanym
byo szokiem, gdy aden znany im ruch na paszczynie nie pozwala na tak transformacj.
122
W rozwaaniach tych nie wprowadza si rozrnienia pomidzy obrotem lewoskrtnym
o kt a obrotem prawoskrtnym o kt 2 , ani pomidzy obrotem o kt a obrotem
o kt + 2k dla dowolnego k [58, s. 27].

65

Rys. 2.41. Symetrie kwadratu (opis w tekcie)

Wszystkie osiem symetrii kwadratu K moemy potraktowa jako pewien zbir

przeksztace S(K), ktry ma waciwoci algebraiczne symetrie mog by kolejno skadane (superponowane), a wynik tego dziaania jest rwnie symetri.
Dziaanie superponowania symetrii ma swj element neutralny jest nim przeksztacenie tosamociowe. Dla dowolnego elementu zbioru S(K) istnieje element
odwrotny, gdy kada symetria jest inwolucj, tzn. wykonana dwukrotnie daje
w wyniku przeksztacenie tosamociowe. Ze wzgldu na tak struktur algebraiczn, S(K) stanowi grup, a liczba elementw (symetrii) zawartych w zbiorze
okrela rzd grupy. Poniewa elementami grupy s przeksztacenia symetryczne,
nazywa si j grup symetrii [58, s. 27] [72, s. 410].
Definicja 2.16. Niech K bdzie obiektem w przestrzeni E1, E2 lub E3, a dowolnym przeksztaceniem symetrycznym K. Zbir tych przeksztace oznaczamy
S(K) = {| : K K}. Niech na S(K) okrelone bdzie dziaanie superpozycji
przeksztace j i , przyporzdkowujce dowolnemu elementowi x K element
j(i(x)) K", gdzie i: K K', j: K' K". Jeeli dziaanie to ma nastpujce
waciwoci:
a) dla dowolnych i, j, k S(K) zachodzi zaleno k (j j ) = (k i ) i
zachodzi czno dziaania,
b) dla dowolnego i S(K) istnieje przeksztacenie e S(K), takie, e
i e = e i = i (tzn. istnieje element neutralny dziaania),
c) dla dowolnego i nalecego do S(K)istnieje przeksztacenie i1,
takie e i i1 = i1 i = e (tzn. istnieje przeksztacenie odwrotne do i)
to para uporzdkowana (S(K), ) stanowi grup symetrii obiektu K.
Jeeli dla obiektu mona okreli co najmniej jedno przeksztacenie symetryczne, inne ni przeksztacenie tosamociowe, to mwimy, e jest to obiekt
symetryczny. Jeeli grupa symetrii obiektu zawiera co najmniej dwie translacje
w kierunkach nierwnolegych, to jest to obiekt periodyczny123 [58, s. 29].
Elementem grupy symetrii obiektw skoczonych, niewypeniajcych caej
przestrzeni (E2 lub E3) nie moe by translacja. Jedynie nieskoczone parkie-

__________
123

Periodyczno jest szczeglnie istotna w rozpatrywaniu podziaw i wypenie paszczyzny i przestrzeni, patrz rozdz. 3.2.

66

tae124 mog mie grupy symetrii zawierajce translacj. Wynika z tego, e w grupach
symetrii obiektw skoczonych elementami s jedynie obroty i odbicia zwierciadlane, a zatem obiekty te zawieraj co najmniej jeden punkt, ktry jest przeksztacany na samego siebie (rodek cikoci). Jeeli liczba elementw (przeksztace symetrycznych) w grupie jest skoczona, to mwimy o grupie skoczonej
[29, s. 43].
Grupy te s sklasyfikowane w piciu izomorficznych kategoriach, ktre zestawiono w tablicy 2.3 i opisane poniej [152, s.19], [31, wyd. pol. s.300].
Tabela 2.3. Skoczone grupy symetrii
Kategoria
Cykliczne
Dwucienne
Czworocienne
Omiocienne
Dwudziestocienne

Symbol125
Cn
Dn
A4
S4
A5

Rzd126
n
2n
2e = 12
2e = 24
2e = 60

Grupy symetrii: cykliczne i dwucienne s jedynymi skoczonymi grupami

symetrii na paszczynie127 (E2). Pozostae trzy grupy: czworocienne, omiocienne i dwudziestocienne nosz wspln nazw grup wielociennych i s jedynymi skoczonymi grupami symetrii w przestrzeni (E3) [31, s. 273].
Grupy cykliczne
Elementami grup cyklicznych s n-krotne obroty. Jeeli obrt o kt (2j)/n (gdzie
1 j n) jest przeksztaceniem symetrycznym obiektu, to generowana przez
takie obroty grupa symetrii skada si z n elementw i jest oznaczana symbolem Cn.
Na rysunku 2.42 przedstawiono dwa przykady cyklicznych grup symetrii. Triskelion128 (rys. 2.42a) ma grup symetrii C3. Jej elementami s obroty o kty
(21)/3 = 120, (22)/3 = 240 i (23)/3 = 360 (przeksztacenie tosamociowe). Swastyka (rys. 2.42c) posiada grup symetrii C4. Jej elementami s ob-

__________
124

Patrz rozdz. 3.2 i 3.3.

Symbole oznaczajce cykliczne i dwucienne grupy symetrii s powszechnie przyjte
w literaturze. Symbole oznaczajce grupy wielocienne przyjto za [152, s. 4, 19] i [31, wyd.
pol. s. 300].
126
Symbole literowe w kolumnie rzd grupy oznaczaj odpowiednio: n krotno obrotu,
e liczba krawdzi bryy definiujcej rodziny osi obrotu.
127
Wedug Hermanna Weyla, odkrycie, e grupy Cn i Dn s jedynymi skoczonymi grupami
symetrii na paszczynie zawdziczamy Leonardo da Vinci, ktry interesowa si nimi w swoich
studiach architektonicznych dotyczcych symetrii budynkw centralnych [163, s. 66, 99].
128
Triskelion (gr. = trjng lub trjnony) jest to stary symbol magiczny. Grecy
uywali go z gow Meduzy w rodku, jako symbolu trjktnej Sycylii [163, wyd. pol. s. 69],
[28, s. 9], znajduje si rwnie w godle wyspy Man [28, s. 9].
125

67

roty o kty (21)/4 = 90, (22)/4 = 180, (23)/4 = 270 i (24)/4 = 360.
Takie same grupy symetrii posiadaj rysunki ze szkicownika Villarda de Honnecourt129: ornament w ksztacie trzech ryb (rys. 2.42b) i studium sylwetki rzemielnika
(rys. 2.42d).

a)

b)

c)

d)
Rys. 2.42. Przykady cyklicznych grup symetrii: a) C3, b), c) C4 (opis w tekcie)

Grupy dwucienne
Grupy dwucienne charakteryzuj symetri wieloktw regularnych. Grupa
symetrii n-kta jest oznaczana symbolem Dn. Zawiera ona 2n elementw: n obrotw
o kt (2j)/n (a zatem grupa cykliczna Cn jest jej podgrup) i n odbi zwierciadlanych [152, s. 2227].
Przykadem grupy symetrii D3 jest symetria trjkta rwnobocznego
(rys. 2.42a). Elementami tej grupy s 3 obroty wok punktu O (podgrupa C3)
i 3 odbicia zwierciadlane wzgldem osi L1, L2 i L3. Kwadrat (rys. 2.41) ma grup
symetrii D4, a piciokt (rys. 2.43c) grup symetrii D5.
Praktycznym sposobem budowy modelu grupy Dn jest ustawienie dwch luster
ma liniach L1 i L2 (rys. 2.41 lub 2.43a), w taki sposb, aby stykay si w punkcie
O. Lustra te bd nachylone do siebie pod ktem /n. Kady obiekt umieszczony
pomidzy nimi bdzie mia 2n widocznych obrazw (wraz z samym obiektem)
[31, s. 3435]. Na takiej zasadzie zbudowany jest kalejdoskop130. Na rysunku 2.43b

__________
129

Rysunki 2.42b i 2.42d pochodz z planszy 38 szkicownika Villarda de Honnecourt.

Nazwa kalejdoskop (z gr. = pikny, = forma, = widzie) zostaa uoona
przez Sir Davida Brewstera w pracy A Treatise on the Kaleidoscope, Constable, Edinbourgh
130

68

przedstawiono obraz z kalejdoskopu o trzech lustrach ustawionych na krawdziach trjkta rwnobocznego.

a)

b)

c)
Rys. 2.43. Przykady dwuciennych grup symetrii D3 i D5 (opis w tekcie)

Grupy wielocienne
Skoczone grupy symetrii wielocianw regularnych s szczeglnie interesujce, gdy charakteryzuj waciwoci obiektw znacznie bardziej zoonych ni
wielociany w (E2) [152, s. 2739].
Wielocian regularny o symbolu Schlfliego {p,q} ma v wierzchokw, e krawdzi i f cian. Przeksztacenia symetryczne tego wielocianu obejmuj obroty
wzgldem trzech rodzin osi. S to:
osie przechodzce przez rodek wielocianu i jeden z jego wierzchokw,
osie przechodzce przez rodek wielocianu i rodek jednej z jego krawdzi,
osie przechodzce przez rodek wielocianu i rodek jednej z jego cian.

__________
(1819), w ktrej opisuje on histori i teori dziaania tego przyrzdu. Pierwsza praca na temat
kalejdoskopu zostaa opublikowana przez Athanasiusa Kirchera w 1646 r. [31, s. 35].

69

Dla osi przechodzcych przez wierzchoki wielocianu operacjami symetrycznymi s obroty o kt (2k)/q (gdzie 1 k n), poniewa kady wierzchoek jest
incydentny z q cianami. Pomijajc przeksztacenie tosamociowe, mamy q1
obrotw dla kadej z osi.
Dla osi przechodzcych przez rodki krawdzi wielocianu operacjami symetrycznymi s obroty o kt 2/2 = , poniewa kada krawd jest incydentna z dwoma
cianami. Pomijajc przeksztacenie tosamociowe, mamy 1 obrt dla kadej z osi.
Dla osi przechodzcych przez rodki cian wielocianu operacjami symetrycznymi s obroty o kt (2j)/p (gdzie 1 j n), poniewa kada ciana jest regularnym p-ktem, o grupie symetrii Cp. Pomijajc przeksztacenie tosamociowe,
mamy p1 obrotw dla kadej z osi [29, s. 4647].

Rys. 2.44. Osie grupy symetrii omiocianu (opis w tekcie)

Oprcz wymienionych nie mog wystpi adne inne osie obrotu dla przeksztace symetrycznych [31, s. 273]. Dodatkowo naley zauway, e kada z osi
przechodzi przez dwa charakterystyczne punkty antypodalne: dwa wierzchoki,
dwa rodki cian i dwa rodki krawdzi (oprcz czworocianu, w przypadku ktrego naprzeciw wierzchokw le rodki cian), co powoduje, e obroty wzgldem tych osi s liczone podwjnie. Cakowita liczba obrotw dla danego wielocianu wynosi zatem [29, s. 47]:
1
v ( q 1) + e + f ( p 1) = 2e 1
2

(2.4)

a liczba elementw w grupie, wraz z przeksztaceniem tosamociowym (rzd grupy)

wynosi 2e. Grupy symetrii dla wielocianw dualnych s takie same. Zatem grupa

70

omiocienna (wielocian {3,4}) jest identyczna z grup szecienn (wielocian {4,3})

i zawiera 24 elementy, grupa dwunastocienna (wielocian {5,3}) jest identyczna
z grup dwudziestocienn (wielocian {3,5}) i zawiera 60 elementw. Czworocian
{3,3} jest samodualny, a jego grupa symetrii zawiera 12 elementw. Na rysunku 2.44
przedstawiono omiocian wraz ze wszystkimi osiami symetrii. Kolor zielony oznacza
osie przechodzce przez wierzchoki, purpurowy osie przechodzce przez rodki
krawdzi, a cyjan osie przechodzce przez rodki cian.
2.2.13.3. Notacja sygnatur (Conwaya)
Notacja sygnatur zostaa wprowadzona przez Johna H. Conwaya131 jako narzdzie opisu figur geometrycznych oparte na ich symetrii. W zapisie tym wykorzystywane s nastpujce symbole [28, s. 813]:

gwiazdka istnieje o symetrii,

n
dla oznaczenia n-krotnej symetrii obrotowej,

kko pene istnieje punkt stay przeksztacenia.

Przykady stosowania oznacze:

wystpuje jedna o symetrii,

2 wystpuj dwie osie symetrii zwierciadlanej, wyznaczajce punkt stay,
3 wystpuje trzykrotna symetria obrotowa (np. triskelion).
Moliwe jest rwnie opisywanie bardziej zoonych przypadkw, np:
632 wystpuj trzy punkty przecicia osi symetrii zwierciadlanej, w jednym
przecina si sze osi, w drugim trzy osie, a w trzecim dwie osie; np. trjkt
rwnoboczny ma oznaczenie 333,
42 wystpuje czterokrotna symetria obrotowa i dwie osie symetrii zwierciadlanej (rys. 2.34).

Rys. 2.45. Notacja sygnatur przykad parkietau

o sygnaturze 42

__________
131

J.H. Conway opracowa ten sposb zapisu wsplnie z Williamem Thurstonem, na podstawie wczeniejszego systemu opracowanego przez Murraya MacBeatha [28, s. 7]. Pierwsz
i podstawow publikacj na ten temat jest praca [28], z 2008 r. W niniejszym pkcie podano
jedynie podstawowe informacje na temat tego bardzo rozbudowanego systemu.

71

2.2.13.4. Uwagi oglne na temat symetrii

Pojcie symetrii moe dotyczy rwnie innych waciwoci ni relacje usytuowania na paszczynie (w przestrzeni). Przykadem moe by symetria dualnoci
kady obiekt, ktry nie jest samodualny, koresponduje z obiektem dualnym do
niego. Kade twierdzenie dotyczce obiektu pierwotnego moe by przeksztacone na odpowiednie twierdzenie dotyczce obiektu dualnego. Ilustruje to np. symetria symboli Schlfliego i symetria w zalenociach pomidzy ilociami zawartych w nich obiektw niszego stopnia [87]. Z ide symetrii zwizanych jest
take wiele koncepcji z dziedziny muzyki, literatury, relacji spoecznych itp.
Naruszenie symetrii jest uwaane za niezbdny warunek wystpienia zjawisk
fizycznych. Sformuowa to ju G. W. Leibniz w tzw. zasadzie dostatecznej przyczyny:
jeeli nie ma dostatecznej przyczyny, aby co si wydarzyo, to stan pocztkowy
nie ulega zmianie. Obecno symetrii gwarantuje, e dany wybr jest rwnie dobry
jak kady inny zatem nic si nie dzieje. Jeeli jedno zjawisko jest przyczyn innego,
to symetria przyczyny musi by nisza ni symetria rezultatu132 [163, s. 21].

2.3. Podstawowe zalenoci kombinatoryczne

i metryczne
Pytanie o to, jakie wielotopy s moliwe do zrealizowania moe by matematycznie sformuowane na wiele sposobw. Jedna z najprostszych wersji brzmi:
Jakie cigi liczb mog wystpi jako liczby wierzchokw, krawdzi,..., (n 1)
powierzchni n-wielotopu wypukego. Odpowied na nie prowadzi do generowania
wielkiej rnorodnoci form przestrzennych [52, s. 130]. Istotne jest tutaj zaznaczenie, e rozpatrywane s tylko wielotopy wypuke, poniewa niemal wszystkie
istotne rezultaty odnosz si do tej grupy obiektw. W dalszym cigu, jeeli nie
bdzie zaznaczone inaczej, rozwaania bd dotyczyy wielotopw wypukych.

2.3.1. Rwnanie Eulera

Dla kadego wielotopu klasy n, liczba zawartych w nim wielotopw niszych
klas, musi spenia rwnanie, nazywane od nazwiska odkrywcy, rwnaniem

__________
132
Jak zauwaa Pierre Curie, w Sur la symtrie dans les phnomnes physiques, symtrie
dun champ lectrique et d'un champ magntique, Journal de physique, tome III (1894), aby
zaszo zjawisko fizyczne niezbdny jest brak symetrii asymetria jest jego przyczyn. Przykad
zjawiska, ktre nie wystpio ze wzgldu na stan symetrii poda ju Arystoteles w De Caelo,
pytajc jak pies, ktry widzi dwa jednakowo apetyczne posiki, moe w racjonalny sposb wybra jeden z nich. Podobnie czternastowieczny francuski filozof Buridan opisuje osa, ktry
goduje, nie mogc wybra pomidzy dwoma, rwnie kuszcymi kupkami siana.

72

Eulera133. Jest to podstawowa zaleno, czca topologicznie rne poziomy

hierarchicznego zorganizowania przestrzeni.
W postaci oglnej, dla przestrzeni n-wymiarowej134, rwnanie Eulera ma,
w podanej notacji, posta przedstawion rwnaniem (2.5a), lub w rozwinitej
postaci rwnaniem (2.5b) [171, s. 24], [52, s. 131], [176, s. 246].
n 1

( 1) N
i =0

= 1 ( 1)

N 0 N1 + N 2 + ( 1)

n 1

n 1

= 1 ( 1)

(2.5a)
n

(2.5b)

Prawa strona rwnania przyjmuje warto 0 dla n parzystego i 2 dla n nieparzystego. Dla przestrzeni trjwymiarowej i dla genusa rwnego 0, rwnanie (2.5)
upraszcza si do postaci przedstawionej rwnaniem (2.6)
ve+ f = 2

(2.6)

Jeeli rozpatrywane s powierzchnie o rnych genusach, rwnanie (2.6)

przyjmuje posta (2.7) [162, s. 1] [19, s. 12]
ve+ f =

(2.7)

gdzie = 2(1 g) jest charakterystyk Eulera.

Co ciekawe, rwnanie Eulera jest nie tylko podstawowym (i historycznie
pierwszym) rwnaniem topologicznym, zwizanym ze struktur wewntrzn

__________
133
Rwnanie Eulera zostao sformuowane dla wielocianw (d = 3) w tej samej pracy,
w ktrej po raz pierwszy wprowadzi pojcia krawdzi wielocianu (patrz przypis do pkt 2.2.2)
w licie do Goldbacha z 14 listopada 1750 r., a opublikowane w pracy Elementa doctrinae
solidorum Novi Commentarii Academiae Scientiarum Petropolitanae 4 (175253) 10940
(wydrukowane w 1758 r.). Interesujce jest, e rwnanie to byo znane Kartezjuszowi ju ponad
sto lat wczeniej. Sformuowa je (w nieco odmienny sposb ni Euler, bez wprowadzania hierarchii obiektw tworzcych wielocian) w nieopublikowanym manuskrypcie Progymnasmata
De Solidorum Elementis (16191620). W pracy tej poda rwnie rwnanie na deficyt ktw
w wielocianie (patrz pkt 2.3.3). Rkopis jednak zagin i zosta zapomniany. Wiedza o nim
pochodzi z kopii wykonanej przez Leibniza ju po mierci Kartezjusza (w niezwykle barwnych
okolicznociach) i znalezionej w jego papierach w Hanowerze, w 1860 r. Ludwig Schlfli uoglni je w 1852 r. na wielotopy n-wymiarowe, cho i jego prace pozostaway w zasadzie nieznane
a do pocztkw XX w. [177, s. 184186] [30, s. 68] [79, s. 2728].
134
Leonard Euler sformuowa swoje rwnanie dla przestrzeni trjwymiarowej (d = 3)
rwnanie (2.6). Uoglnienia na wiksz liczb wymiarw dokona w 1852 r. w. Ludwik Schlfli
rwnanie (2.5), a udowodni je Henri Poincar. Z tego wzgldu, rwnanie to, w rozszerzonej
postaci nazywane jest rwnie rwnaniem EuleraPoincargo [171, s. 24] [177, s. 184]. Ostatnio, w zwizku, z odnalezieniem informacji o pracy Kartezjusza zawierajcej wczesn wersj
tego rwnania, pojawia si w uyciu nazwa: rwnanie KartezjuszaEulera, np. w [117, s. 65].

73

wielotopw ale znajduje zastosowanie rwnie w innych dziedzinach. W pracy

[117, s. 6366] podany jest przykad zwizku rwnania Eulera i charakterystyki
Eulera z opisem dowolnego pola wektorowego na sferze.

2.3.2. f-wektor
Moliwe realizacje wielotopw s charakteryzowane przez ich f-wektory. S
to wektory, ktrych skadowe s okrelone liczbami cakowitymi wyraajcymi
kolejno liczby obiektw niszych klas (oglnie nazywanych fasetami std oznaczanie ich liter f ) zawartych w wielotopie. Dla przypadku przestrzeni trjwymiarowej, f-wektor wielocianu P ma posta [176, s. 245] [177, s. 623]:

f ( P ) = ( f 0 , f1 , f 2 ) R3

(2.8a)

f ( P ) = ( f0 , f1 ,K, f d 1 ) Rd

(2.8b)

a dla dowolnego d-wielotopu

gdzie f0, f1, , fd oznaczaj odpowiednio liczb cian, wierzchokw itd. Zbir
pusty i sam wielotop P s nazywane fasetami trywialnymi, o wymiarze odpowiednio 1 i dim(P). Wszystkie pozostae fasety P s fasetami waciwymi.
W przypadku wielocianw, tylko dwie skadowe f-wektora s niezalene,
trzecia jest z nimi zwizana rwnaniem Eulera (2.6). Jako niezalene przyjmowane s f0 i f1. Zbir F3 wszystkich f-wektorw wielocianw jest zatem zbiorem
2-wymiarowym. Jest on cakowicie scharakteryzowany przez lemat Steinitza135
(twierdzenie 2.10) [177, s. 623].
Twierdzenie 2.10 (lemat Steinitza). Zbir wszystkich f-wektorw 3-wielotopw
jest dany zalenoci
F3 : =

{ ( f , f , f ) R
0

: f 0 f1 + f 2 = 2, f 2 2 f 0 4, f 0 2 f 2 4

(2.9)

Zawarte w lemacie Steinitza ograniczenia maj prost interpretacj geometryczn, przedstawion na rysunku 2.46 [178, s. 624]:
wszystkie wielociany musz spenia rwnanie Eulera,
pierwsza nierwno ogranicza zbir od gry, wyznaczajc jednoczenie
lini, na ktrej le f-wektory wielocianw simpleksowych, tzn. takich, e co
najwyej d = 3 wierzchokw ley na jednej paszczynie,

__________
135

Lemat ten zosta sformuowany w 1906 r. przez wybitnego matematyka Ernsta Steinitza,
wwczas modego prywatnego docenta w Technische Hochschule Berlin-Charlottenburg,
w pracy ber die Eulerschen Polyederrelationen Archiv fr Mathematik und Physik, 11 (1906)
8688 [177, 137].

74

druga nierwno ogranicza zbir od dou, wyznaczajc lini, na ktrej le

f-wektory wielocianw prostych, tzn. takich, e kady ich wierzchoek jest incydentny z d = 3 krawdziami (wielociany proste i simpleksowe s dualne).

Rys. 2.46. Zbir wszystkich f-wektorw wielocianw (d = 3)

2.2.3. Rwnanie Kartezjusza

W wierzchokach wielocianw wypukych suma ktw zbiegajcych si
w nich wieloktw jest mniejsza ni 360 (2). Rnica jest oznaczana symbolem .
Suma deficytu ktw we wszystkich wierzchokach jest okrelona rwnaniem
Kartezjusza136 (2.10) [72, s. 274]

= 2 k

(2.10)

gdzie k oznacza charakterystyk Eulera, a sumowanie odbywa si po wszystkich

wierzchokach wielocianu.
Poniej przedstawiono kty wierzchokowe dla struktur na powierzchniach
o rnym genusie: g = 0 (rys. 2.47a), g = 1 (rys. 2.47b), g = 3 (rys. 2.47c).

__________
136

Kartezjusz sformuowa je w pracy De Solidorum Elementis, patrz przypis do pkt 2.3.1.

75

a)

b)

c)

Rys. 2.47. Kty wierzchokowe dla struktur na powierzchniach o rnym genusie

(opis w tekcie)

Dla genusa rwnego zero (sfera), k = 2, a cakowity deficyt kta dla wielocianu wynosi 720 (4).
Rwnanie Kartezjusza jest istotnym ograniczeniem w przestrzeni. Jedynie, jeli
jest spenione, zbir wierzchokw moe tworzy wielocian wypuky.

2.3.4. Suma stopni wierzchokw

Suma stopni wierzchokw wielocianu jest okrelona tzw. formu sumy
stopni (inaczej nazywan lematem o uciskach doni137) twierdzenie 2.12a,
z ktrego wynika bezporednio twierdzenie 2.12b [172, s. 25].
Twierdzenie 2.12
a) W kadym wielocianie suma stopni wszystkich wierzchokw jest liczb parzyst, rwn podwojonej liczbie krawdzi

deg ( v ) = 2 E

(2.11)

v V

b) W dowolnym wielocianie liczba wierzchokw o stopniach nieparzystych

jest parzysta.

__________
137
Lemat ten sformuowa L. Euler (1736). Nazwa pochodzi od wynikajcego ze wniosku,
e jeeli pewna grupa osb wita si podajc sobie donie, to czna liczba ucinitych doni jest
parzysta, gdy w kadym ucisku uczestnicz dwie donie [172, s. 2425].

76

2.3.5. Symetria statystyczna

Wielociany lub ich ukady, w ktrych wystpuje jeden tylko typ wierzchoka,
mona scharakteryzowa przez podanie jego walentnoci. Pozwala ona okreli
wynikajce z symetrii cechy wielocianw i obowizujce ograniczenia topologiczne. W przypadku ukadw cakowicie asymetrycznych, syntetyczny obraz
caoci mona uzyska posugujc si wielkociami urednionymi. Na ich podstawie mog by formuowane zalenoci charakteryzujce te ukady. Naley podkreli, e dla systemw regularnych wielkoci urednione staj si wielkociami
zwykymi, a wynikajce z nich zalenoci relacjami symetrii. Dlatego w przypadku ukadw asymetrycznych moemy mwi o symetrii statystycznej [19,
s. 2832] [87, s. 1722].
Szczeglnie przydatne wielkoci urednione to: rednia suma ktw w wierzchoku, redni deficyt kta i rednia walentno wierzchokw.
rednia suma ktw w wierzchoku wielocianu jest redni arytmetyczn
sumy ktw we wszystkich jego wierzchokach. Analogicznie, redni deficyt kta
wyraa cakowity deficyt kta dla wielocianu, rozdzielony na wszystkie jego
wierzchoki. Wynika z tego, e

= 2

= 2k

(2.12)

rednia walentno wierzchokw, q , wyznaczana jako rednia arytmetyczna

walentnoci wszystkich wierzchokw, okrela intensywno pocze pomidzy
wierzchokami wielocianu, co w przypadku zmaterializowania wielocianu
w postaci przestrzennej struktury prtowej znajduje dalej swoje odzwierciedlenie
w stabilnoci i sztywnoci konstrukcji. Po przeksztaceniu rwna (2.6) i (2.12)
i zakadajc, e g = 0, mona uzyska zalenoci138 [19, s. 32]:

4
2

(2.13)

e=

2 q
2

(2.14)

2 q
f =
2

__________
138

Analogiczne rwnania dla g > 0 podane s w pracy [19, s. 32].

(2.15)

77

Przy rozpatrywaniu przypadku dowolnego g korzysta si rwnie z pojcia

urednionej liczby krawdzi na cian wielocianu139, p :
p=

2q
q
a

(2.16)

2.3.6. Rwnania MbiusaMaxwella

Struktura o wzach przegubowych zachowuje geometryczn niezmienno,
jeeli jej wierzchoki nie mog wzajemnie zmienia swojego pooenia (z wyczeniem odksztace o charakterze materiaowym). Podstawowym zwizkiem
topologicznym, okrelajcym geometryczn niezmienno przestrzennych struktur
prtowych o wzach przegubowych jest rwnanie140 (2.17) [162, s. 9] [170,
s. 411].
e + s dv

(2.17)

gdzie e, v odpowiednio liczba krawdzi (prtw) i wierzchokw (wzw),

s liczba wizi podporowych, d okrela wymiar przestrzeni (2 lub 3).
Dla d = 2 (paszczyzna) rwnanie przyjmuje znan posta warunku dla kratownic paskich: p 2n 3 (liczba prtw nie mniejsza ni podwojona liczba
wzw minus trzy). Natomiast dla d = 3 (przestrze) warunek dla kratownic
przestrzennych: p 3n 6.
Dla przestrzennych konstrukcji pytowych, tj. takich, w ktrych ciany wielocianw s pytami poczonymi przegubowo wzdu krawdzi, w sposb pozwalajcy na przenoszenie cinania (zawias), warunek geometrycznej niezmiennoci
przyjmuje posta141 (2.17) [162, s. 9]
e+s 3f

(2.18)

gdzie e liczba krawdzi czcych pyty (zawiasw), s liczba punktw podparcia,

f liczba cian (pyt).
W przestrzeni trjwymiarowej, zastpienie struktury prtowo-pytowej struktur do niej dualn nie zmienia jej warunkw geometrycznej niezmiennoci.

__________
139

Warto p okrela ile krawdzi (albo ktw) ma rednio faseta wielocianu.

Rwnanie to zostao podane po raz pierwszy przez Augusta Ferdynanda Mbiusa, w pracy
Lehrbuch der Statik, Leipzig 1837, jednak pozostao w zasadzie nieznane i sformuowane
ponownie przez J.C. Maxwella w roku 1864 [146, s. 321322].
141
Rwnanie to poda Ture Wester w 1984 r. patrz [162, s. 9].
140

78

Warunki (2.17) i (2.18) s warunkami koniecznymi, ale niewystarczajcymi do

zapewnienia geometrycznej niezmiennoci systemu. Na przykad dla paskiej
konstrukcji prtowej142, dla ktrej v = 14, e = 25, speniony jest warunek
e = 25 2v 6 = 25. Jednak konstrukcja ta dla jednej konfiguracji prtw nie jest
geometrycznie niezmienna (rys. 2.48a), podczas gdy dla innej konfiguracji, powstaej poprzez przeksztacenie polegajce na przeniesieniu prtw bez zmiany
pooenia wierzchokw (rys. 2.48b) jest.
Podobnie mona przedstawi konstrukcj, ktra nie spenia warunku (2.18),
a jest sztywna [72, s. 272]. Jest to czworocian z dodatkowym wierzchokiem
(rys. 2.49). Warunek geometrycznej niezmiennoci e = 14 3v 6 = 3 7 6 = 15
nie jest speniony, a mimo to konstrukcja jest sztywna. Jednake w tym
wypadku infinitezymalnie nie jest sztywna, a wzy mog si wirtualnie
przemieszcza. W praktycznym sensie oznacza to geometryczn zmienno
konstrukcji.

a)

b)
Rys. 2.48. Przykady konstrukcji speniajcych warunek (2.13),
ale rnicych si geometryczn niezmiennoci (opis w tekcie)

Rys. 2.49. Przykad konstrukcji, ktra infinitezymalnie

nie jest sztywna (opis w tekcie)

__________
142

Przykad pochodzi od Artura Loeba, za [72, s. 273].

79

2.4. Uwagi kocowe

W niniejszym rozdziale przedstawiono ogln koncepcj matematycznego jzyka formy, w odniesieniu do ksztatowania systemw konstrukcyjnych w architekturze. Podstawow ide tej koncepcji jest to, e formy strukturalne s systemem poczonych obiektw rnych klas. Niezalenie od klasy, obiekty s
opisywane za pomoc kilku charakterystyk topologicznych, takich jak walentno,
stopnie swobody, genus, i charakterystyk geometrycznych, jak deficyt kta. Charakterystyki te decyduj o wzajemnych relacjach obiektw, ktre s sformuowane
w podstawowych zalenociach, takich jak rwnanie Eulera, rwnanie Mbiusa
Maxwella i rwnanie Kartezjusza. Dla duych konfiguracji obiektw, przydatne
okazuje si stosowanie charakterystyk o wartociach statystycznie urednionych.
Przytoczono rwnie najczciej stosowane sposoby notacji, uatwiajce opis
obiektw. Podane zostay sposoby okrelania cech indywidualnych obiektw, jak
wypuko, planarno i symetria.
Jak zostanie pokazane w dalszej czci pracy, za pomoc takiego opisu, mona
usystematyzowa rne obiekty, zbada ich cechy strukturalne, okreli metody
czenia w zespoy. W kolejnych rozdziaach przedstawiono sposb posugiwania
si jzykiem formy i zastosowanie go do ksztatowania form strukturalnych.

Rozdzia 3. Topologiczne modele

form strukturalnych
Przestrze nie jest pasywn prni;
ma waciwoci, ktre ograniczaj
istniejce w niej struktury.
A.L. Loeb143

Istot tworzenia form strukturalnych jest podzia jednych obiektw w przestrzeni za pomoc innych, w uporzdkowany hierarchicznie sposb. Sposb podziau i jego porzdek decyduj o efektywnoci uzyskanej formy.
Umiejtno podziau i wypeniania paszczyzny i przestrzeni za pomoc powtarzalnych elementw wyksztacia si w bardzo wczesnym okresie rozwoju
cywilizacji. Gdy czowiek zacz uywa kamienia do ukadania posadzek
(rys. 3.1a) i budowy cian (rys. 3.1b) swoich domw, dokonywa doboru i selekcji
ich wielkoci, ksztatu i kolorw.

a)

b)
Rys. 3.1. Przykady prostych ukadw elementw kamiennych:
a) posadzka z pytek betonowych, Zakopane,
b) fragment ciany wiejskiego budynku, wyspa Gomera

__________
143

Artur L. Loeb: Concepts and Images [88, s. 1].

82

Waciwoci ludzkiego umysu doprowadziy do przeksztacenia tych, pocztkowo jedynie utylitarnych czynnoci, w sztuk tworzenia za pomoc obiektw
geometrycznych wzorw, czsto skomplikowanych, ktre pojawiay si wrd
ludw o rnym stopniu rozwoju cywilizacyjnego. Byy one i s nadal plecione (rys. 3.2a), tkane, rzebione, malowane lub ukadane na cianach i posadzkach
wity, paacw (rys. 3.2b) i innych budynkw.
Powizanie tej tradycji z matematycznym jzykiem formy pozwala dostrzec jej
gbokie znaczenie i znale zastosowanie do ksztatowania wspczesnych form
strukturalnych144.

a)

b)

Rys. 3.2. Przykad wyrobw rzemiosa artystycznego opartych o powtarzalne podziay powierzchni:
a) tradycyjny japoski pleciony koszyk kagome,
b) fragment mozaiki z paacu Alhambra w Grenadzie

3.1. Tesselacje
Obiekt geometryczny (lub inaczej rozmaito145), jak pokazano w poprzednim
rozdziale, moe mie d = 1, 2, 3,..., n wymiarw. Jego podzia nastpuje poprzez
rozmieszczenie innych obiektw, o tej samej lub mniejszej liczbie wymiarw.
Moe to nastpowa przez podziay lub przez wypenienia. Rnica midzy podziaem a wypenieniem odnosi si raczej do interpretacji sposobu powstawania okrelonych wzorw, ni do efektu kocowego, ktry moe by w obu przypadkach identyczny. Dla uproszczenia, w dalszej czci wywodu bdzie uywane okrelenie

__________
144

Richard B. Fuller zauway, e ...wzory maj swoj integralno, niezalenie od medium, przez ktre otrzymujemy informacj, e istniej. Kady pierwiastek chemiczny jest integralnym wzorem. Kada jednostka ludzka jest integralnym wzorem. Integralno wzorca ludzi
jest ewolucyjna, a nie statyczna. W: Synergetics: Explorations in the Geometry of Thinking
(1975), Pattern Integrity 505.201.
145
Patrz pkt 2.2.1.

83

tesselacja146 na oznaczenie obu tych sposobw tworzenia wzorw. W jzyku formy

tesselacj, powsta przez wypenienie, mona okreli definicj 3.1 [58, s. 16].

a)

b)
Rys. 3.3. Tesselacje powierzchni (d = 2): a) podzia, b) wypenienie

a)

b)
Rys. 3.4. Tesselacje przestrzeni (d = 3): a) podzia, b) wypenienie

Definicja 3.1. Tesselacja wypenienie przestrzeni147 T, jest to przeliczalna

rodzina zamknitych zbiorw T ={T1, T2,}, ktre wypeniaj przestrze bez
odstpw i bez nakadania si.
Zbiory T1, T2, s nazywane pytkami148 T. Wntrza zbiorw Ti s parami
rozczne. Wierzchoki i krawdzie tesselacji tworz siatk.
Zdefiniowanie podziau jest nieco trudniejsze, gdy, poza intuicyjnym rozumieniem tego okrelenia, moliwych jest wiele sytuacji szczeglnych. Definicja odwo-

__________
146

Jest to odpowiednik ang. tesselation. W literaturze polskiej spotyka si rwnie okrelenie parkieta, np. [131, s. 7711]. Okrelenie to jednak kadzie nacisk na jeden tylko aspekt
omawianego problemu: wypeniania obiektami o tej samej liczbie wymiarw (ang. tilings),
pozostawiajc z boku drugi wany aspekt: podziay (ang. patterns) [116, s. 114].
147
Dotyczy to zarwno przestrzeni d = 3, jak i d = 2.
148
Spotykane jest rwnie okrelenie kafelki.

84

uje si do pojcia motywu powtarzalnego elementu podziau. Przez motyw rozumiemy dowolny niepusty zbir paski. Poniej zdefiniowany zostanie podzia jednomotywowy, ktry jest najistotniejszy, w aspekcie dalszych rozwaa [58, s. 204].
Definicja 3.2. Tesselacja podzia jednomotywowy149 P, motywem M jest to niepusta rodzina zbiorw na paszczynie, oznaczonych zbiorem indeksujcym I, taka e:
a) kady Mi przystajcy do Mi jest nazywany kopi M,
b) dla kadej pary Mi, Mj kopii motywu istnieje izometria paszczyzny, ktra
mapuje P na siebie oraz Mi na Mj.
Izometria, o ktrej mowa w definicji 3.2 nazywa si symetri wzoru P. Zbir
wszystkich takich symetrii tworzy grup symetrii P i jest oznaczany S(P). Z warunku b definicji 3.2 wynika, e S(P) dziaa tranzytywnie na kopie M w P.
Podstawow rnic pomidzy podziaem i wypenieniem przedstawiono
na przykadzie posadzek kamiennych wityni sikhijskiej Gurudwara Bangla
Sahib w Delhi. Posadzka z rysunku 3.5a moe zosta przedstawiona jako ukad
trzech zbiorw pytek f1, f2, f3, ktre s ukadane obok siebie (rys. 3.5b). Geometrycznie, pytki s takimi samymi wieloktami, a zrnicowanie dotyczy jedynie
ich koloru. Jest to wic wypenienie powierzchni.

a)

b)
Rys. 3.5. Tesselacja przykad wypenienia powierzchni: a) schemat,
b) posadzka w wityni sikhijskiej (Gurudwara Bangla Sahib) w Delhi

__________
149

Podzia jednomotywowy bdzie w dalszej czci pracy zamiennie nazywany wzorem.

85

Posadzka z rysunku 3.6a moe zosta narysowana na paszczynie jako trzy

rodziny rwnolegych linii l1, l2 i l3, ktre przecinajc si, tworz wzr posadzki150
(rys. 3.1b). Jest to zatem podzia powierzchni, a linie s motywami wzoru.

a)

b)
Rys. 3.6. Tesselacja przykad podziau powierzchni: a) schemat,
b) posadzka w wityni sikhijskiej (Gurudwara Bangla Sahib) w Delhi

3.2. Podziay i wypenienia paszczyzny (d = 2)

Do symbolicznego oznaczania tesselacji na paszczynie moe by stosowany
symbol Schlfliego lub notacja konfiguracji wierzchokw wedug zasad podanych w rozdziale 2.2.3. Z definicji 3.1 wynika, e przecicie kadego skoczonego zbioru pytek T (zawierajcego co najmniej dwie rne pytki) musi mie
powierzchni zerow. Takie przecicie, zawierajce pojedynczy punkt, jest
nazywane wierzchokiem, a linie pomidzy wierzchokami krawdziami [58,
s. 17].
Za najwaniejsze kryterium klasyfikacji tesselacji uwaa si obecnie ich symetri, okrelan przez grupy symetrii [28, s. 3], [58, s. 37]. Ze wzgldu na to

__________
150

W sensie technicznym, posadzka jest wypenieniem, gdy zostaa wykonana z ukadanych

obok siebie kawakw marmuru.

86

kryterium podzielono podziay i wypenienia paszczyzny wedug tego, czy ich

grupa symetrii zawiera translacj.

3.2.1. Podziay periodyczne

Jeeli grupa symetrii tesselacji zawiera symetri translacyjn, to jest nazywana
tesselacj periodyczn. Tesselacje paszczyzny bardzo czsto maj grup symetrii
zawierajc dwie niezalene translacje. Nazywane s wtedy tesselacjami podwjnie periodycznymi. Ze wzgldu na swoje walory estetyczne, takie tesselacje byy
szczeglnie chtnie stosowane przy wykonywaniu wzorw, ozdb i dekoracji
[89, s. 9]. Jedn ze specyficznych cech takich tesselacji podaje twierdzenie (3.1)
[58, s. 38].
Twierdzenie 3.1. Jeeli symetria tesselacji T, S(T) zawiera translacj, to zawiera
ich nieskoczon liczb.
Jeeli wszystkie pytki w tesselacji T s przystajce, tzn. s tej samej wielkoci
i tego samego ksztatu, jak np. na rys. 3.5a, z pominiciem koloru, to tesselacj
tak nazywamy jednocienn151 [58, s. 20] Powtarzajca si pytka nazywana jest
protopytk152. Takie tesselacje s rwnie nazywane tesselacjami regularnymi,
gdy speniaj warunki [171, s. 35]:
wszystkie wielokty podziau s przystajce,
wszystkie wielokty s regularne,
wszystkie wierzchoki s przystajce, tzn. s tego samego stopnia (maj t
sama walentno).
Istniej tylko trzy regularne tesselacje na paszczynie: trjktna, czworoktna
i szecioktna [131, s. 78]. Przykady tych tesselacji s przedstawione na rysunku 3.7. Mona zauway, e siatka trjktna i szecioktna s do siebie dualne.

a)

{3,6}

b)

{4,4}

c)

{6,3}

Rys. 3.7. Trzy regularne tesselacje paszczyzny: a) trjktna,

b) czworoktna, c) szecioktna

__________
151
152

Ang. monohedral.
Ang. prototile.

87

Jeeli zrezygnujemy z warunku, aby wszystkie wielokty podziau byy przystajce, to uzyskujemy osiem nowych siatek speniajcych pozostae warunki,
ktre nazywamy tesselacjami pregularnymi lub archimedejskimi, ktrych przykady, wraz z tesselacjami dualnymi i upakowaniami okrgw, na ktrych mog
by zbudowane, podano poniej (rys. 3.8) [171, s. 37].

a)
32.42

b)
32.4.3.4

c)
3.6.3.6

d)
34.6

88

e)
3.122

f)
4.82

g)
3.4.6.4

h)
4.6.12
Rys. 3.8. Tesselacje pregularne (archimedejskie)

Przez usunicie wybranych wierzchokw z tesselacji regularnych i pregularnych mona uzyska tesselacje o wieloktach regularnych, ale nieprzystajcych
(rys. 3.9) [171, s. 42].

89

a)

b)

c)

Rys. 3.9. Tesselacje o wieloktach regularnych ale nieprzystajcych, otrzymanych z tesselacji:

a) {4,4}, b) {3,6}, c) 34.6

Uderzajce podobiestwo czy tesselacje przedstawione na rysunku 3.9,

z konstrukcjami ram wzajemnie zalenych153. Konstrukcje takie, czsto drewniane,
stosowane byy od bardzo dawna zarwno jako proste konstrukcje ciesielskie,
jak i ozdobne przekrycia sal, a take konstrukcje mostw itp.154 [116, s. 518].
Grupy symetrii tesselacji paskich najczciej zawieraj obroty. Istnieje jednak
ograniczenie, nazywane restrykcj krystalograficzn, ktre podaje dopuszczalne
kty obrotu, jakie mog wystpi (twierdzenie 3.2) [29, s. 63].
Twierdzenie 3.2. Jeeli dyskretna grupa przemieszcze na paszczynie ma wicej
ni jeden rodek obrotu, to jedynymi obrotami, ktre mog wystpi, s obroty
2-krotne, 3-krotne, 4-krotne i 6-krotne.

Rys. 3.10. Tesselacja o 3-krotnej

symetrii obrotowej

__________
153

Ang. reciprocal frames, w jzyku polskim brak jest ustalonego odpowiednika tego okrelenia.
Ukady konstrukcyjne tego typu wykonywano ju w neolicie. W pniejszych epokach
znane s szkice Villarda de Honnecourt i przede wszystkim rysunki Leonardo da Vinci
(Kodeks Madrycki I i Kodeks Atlantycki). Wspczenie, ukad taki ma np. elbetowe przekrycie
sali Filharmonii Berliskiej, proj. Hansa Scharouna [116, s. 518].
154

90

Na podstawie tego twierdzenia, tesselacje nie mog by obracane o kty inne

ni 2/2, 2/3, 2/4 i 2/6, a zwaszcza nie moe wystpi 5-krotna symetria obrotowa (o kt 2/5) Poniej przedstawiono przykad siatki o 3-krotnej symetrii
obrotowej (rys. 3.10) [29, s. 61] oraz o 4-krotnej symetrii obrotowej (rys. 3.11)
[51, s. 12].

Rys. 3.11. Tesselacja o 4-krotnej symetrii obrotowej

(fragment powtarzalny numery oznaczaj rodzaje pytek)

3.2.2. Podziay aperiodyczne

Aperiodyczne podziay przestrzeni zostay odkryte w latach 70. ubiegego
wieku przez Rogera Penrosea, a nastpnie niezalenie przez Roberta Ammanna155. Tony Robin zauwaa, e a do tego momentu, wzr oznacza motyw
powtarzajcy si w regularnych odstpach156 [122, s. 61]. Wzory aperiodyczne

__________
155
Wczeniej, w 1964 r., Robert Berger odkry wzr aperiodyczny, skadajcy si z ponad
dwudziestu tysicy rnych pytek. Ze wzgldu na widoczn nieprzydatno praktyczn tego
wzoru, moment ten jest uznawany jedynie za pocztek poszukiwania wzorw aperiodycznych
[122, s. 61].
156
T. Robin dodaje te, e miao to wpyw rwnie na takie przeomowe rozwizania
technologiczne, jak krosno, czy prasa drukarska, ktre suyy do produkcji powtarzalnych
wzorw .

91

nie mog by przeksztacone same na siebie przez translacj, jednak wykazuj

5-krotn symetri obrotow, ktra bya wykluczona przez restrykcj krystalograficzn.
Pierwszy z podziaw aperiodycznych odkrytych przez Penrosea, oznaczany
obecnie P1, skada si z czterech elementw (rys. 3.12a). Aby zapewni
aperiodyczno wzoru, konieczne jest skadanie elementw w taki sposb, eby
ssiadujce krawdzie byy oznaczone tymi samymi numerami (dlatego piciokty wystpuj w trzech odmianach, rnicych si oznaczeniami krawdzi,
co w efekcie daje sze rnych pytek) (rys. 3.12b) [58, s. 531532].

a)

b)
Rys. 3.12. Parkieta Penrosea P1: a) cztery elementy powtarzalne (pytki)
piciokt wystpuje trzykrotnie, z rnymi oznaczeniami wierzchokw,
b) sze podstawowych blokw, w ktrych wystpuj pytki

Nieco pniej, Penrose odkry dwa przykady podziaw aperiodycznych, ktre wymagay zastosowania jedynie dwch rnych elementw powtarzalnych: P2,
skadajcy si z latawcw i strzaek157 (rys. 3.13) i P3 skadajcy si z grubych i chudych rombw158 (rys. 3.14) [58, s. 539543].
Podobnie jak w przypadku podziau Penrosea P1, rwnie podziay P2 i P3
wymagay stosowania odpowiednich regu skadania. Moliwe jest ich takie uoenie,
e wzr nie bdzie aperiodyczny. Problem ten by rozwizywany poprzez odpowiednie kolorowanie wierzchokw albo ich oznaczanie w inny sposb.

__________
157
158

Ang. kites and darts.

Ang. fat and thin rhombi.

92

a)

b)
Rys. 3.13. Parkieta Penrosea P2: a) elementy powtarzalne (pytki),
b) fragment wzoru

a)

b)
Rys. 3.14. Parkieta Penrosea P3: a) elementy powtarzalne (pytki),
b) fragment wzoru

Niemal rwnoczenie z Penrosem, Robert Ammann odkry kilka innych zbiorw, rwnie dwuelementowych, ktre umoliwiay aperiodyczne wypenienie
paszczyzny159. Spord piciu odkrytych przez niego zbiorw poniej przedstawiono dwa: A4, skadajcy si z prostoktw z odpowiednio wycitymi naronikami (rys. 3.15) i A5 skadajcy si z kwadratu i rombu160 (rys. 3.16). Podziay
te s wzajemnie dualne (rys. 3.17) [5, s. 24].

__________
159

R. Ammann odkry swoje zbiory aperiodyczne w 1977 r. [58, s. 550]. Fascynujc histori
ycia tego genialnego samouka przedstawia M. Senechal w pracy [126].
160
Zaskakujce jest, e rysunek, odpowiadajcy parkietaowi Ammanna A5, znajduje si
w XI-wiecznym komentarzu anonimowego autora, do traktatu perskiego matematyka Abu

93

a)

b)
Rys. 3.15. Parkieta Ammanna A4: a) elementy powtarzalne (pytki),
b) fragment wzoru

Ammann opracowa rwnie zupenie nowy sposb zapewniania waciwego

uoenia pytek podziau: linie, nazwane od jego nazwiska liniami Ammanna161.
S to odcinki wewntrz elementw powtarzalnych (zaznaczone na rys. 3.15a
i 3.16a czerwonymi liniami). Zasada ukadania pytek z liniami Ammanna jest
taka, e linie te musz tworzy w caym wzorze linie proste. Zachowanie tego
warunku zapewnia aperiodyczno otrzymanego wzoru (rys. 3.18) [58, s. 552].
Ciekaw waciwoci linii Ammanna jest to, e wyabstrahowane od swojego
pierwotnego przeznaczenia, znalazy zastosowanie w zupenie innych dziedzinach, np. w fizyce [91]. Wynika to niewtpliwie z silnego powizania regu tworzenia tych linii ze znanymi systemami proporcji. Szerzej to zagadnienie zostao
omwione w pkcie 6.5. Parkietae Ammanna i siatki linii Ammanna cechuj si
ponadto samopodobiestwem o charakterze fraktalnym162 (rys. 3.20).

__________
l-Wafy al Buzdaniego (940998), pt. O tym, co z konstrukcji geometrycznych jest niezbdne
dla rzemielnikw. Rkopis jest przechowywany we francuskiej Bibliotece Narodowej w Paryu,
w dziale rkopisw perskich, poz. 169. Znajdujcy si na karcie 194a rysunek, nie jest opatrzony
wyjanieniem [17, s. 334]. Tumaczenie caego tekstu na jzyk rosyjski, wraz z opracowanymi
ilustracjami, znajduje si w zaczniku do pracy [17].
161
Ang. Ammann bars.
162
Patrz rozdz. 3.2.3 i 6.5.1.

94

a)

b)
Rys. 3.16. Parkieta Ammanna A5: a) elementy powtarzalne (pytki),
b) fragment wzoru

Rys. 3.17. Dualno parkietay Ammanna

A4 i A5

95

a)

b)
Rys. 3.18. Przykad parkietay aperiodycznych z zaznaczonymi liniami Ammanna:
a) parkieta A4, b) parkieta A5

Innym, do nieoczekiwanym odkryciem, byo odnalezienie cech aperiodycznego pakietau Penrosea w motywach islamskiej dekoracji niektrych meczetw,
np. Wielkiego Meczetu w Nayriz, w Iranie. Zostao to szczegowo opisane
w pracach [90] i [169].

3.2.3. Symetria tesselacji na paszczynie

Studia nad rnymi rodzajami hierarchicznego uporzdkowania tesselacji
paszczyzny doprowadziy do wypracowania spjnego sposobu opisu poprzez
charakteryzujce je grupy symetrii [51, s. 7].
Wyrnia si 17 tzw. krystalograficznych grup symetrii163. Grupy te s definiowane przez ilo i rodzaj przeksztace symetrycznych. S to jedyne grupy
symetrii dla tesselacji na paszczynie164. W tabeli 3.1 zestawiono przeksztacenia
dla poszczeglnych grup [31, wyd. pol, s. 74]. Tabela ta zawiera:
4 grupy bez rotacji (p1, pg, pm, cm),
5 grup z 2-krotn symetri obrotow (p2, pgg, pmg, pmm, cmm),
3 grupy z 3-krotn symetri obrotow (p3, p31m, p3m1),
3 grupy z 4-krotn symetri obrotow (p4, p4m, p4g),
2 grupy z 6-krotn symetri obrotow (p6, p6mm).

__________
163

Grupy te nazywane s te grupami symetrii tapet, ang. wallpaper symmetry group.

Klasyfikacja ta zostaa przedstawiona przez matematyka G. Plya w pracy ber die
Analogie der Kristallsymmetrie in der Ebene. Zeitschrift fr Kristallografie, 60 (1924) 278282.
164

96

Poniej przedstawiono przykad tesselacji fragment dekoracji paacu Alhambra

w Grenadzie. Mona w niej wyrni niezalenie dwie grupy symetrii. Wzr, rozpatrywany jako jednobarwny, ma grup p3. Uwzgldnienie koloru powoduje eliminacj
symetrii wzoru i barwna dekoracja ma grup symetrii p1 (rys. 3.19) [56, s. 644].
Tabela 3.1. Krystalograficzne grupy symetrii na paszczynie
Symbol165
p1
p2
pm
pg
cm
pmm
pmg
pgg
cmm
p4
p4m
p4g
p3
p3m1
p31m
p6
p6m

Generatory
Dwie translacje
Trzy pobroty
Dwa odbicia i jedna translacja
Dwa rwnolege odbicia z polizgiem
Jedno odbicie i jedno rwnolege odbicie z polizgiem
Odbicia w czterech bokach prostokta
Jedno odbicie i dwa pobroty
Dwa prostopade odbicia z polizgiem
Dwa odbicia prostopade i jeden pobrt
Jeden pobrt i jeden wierobrt
Odbicia w trzech bokach trjkta (45, 45, 90)
Jedno odbicie i jeden wierobrt
Dwa obroty o 120
Jedno odbicie i jeden obrt o 120
Odbicia w trzech bokach trjkta rwnobocznego
Jeden pobrt i jeden obrt o 120
Odbicia w trzech bokach trjkta (30, 60, 90)

Rys. 3.19. Fragment mozaiki z paacu Alhambra w Grenadzie

przykad tesselacji o dwch, niezalenych grupach symetrii: p3
(wzr jednobarwny) i p1 (wzr kolorowy)

__________
165

Symbole przyjte przez Midzynarodow Uni Krystalograficzn (IUC) w 1952 r. [28,

s. 416].

97

Ciekawostk jest fakt, e w dekoracjach paacu Alhambra zidentyfikowano a 13, spord 17 wymienionych grup symetrii. Co wicej, najprawdopodobniej pozostae 4 grupy nie wystpuj w ogle w sztuce islamskiej [56,
s. 642643].
W ostatnim okresie zauwaono jednak, e nie wszystkie cechy uporzdkowania mona opisa za pomoc 17 grup symetrii. Przykadem takiej cechy jest samopodobiestwo wzorw [51, s. 2]. Jest to dobrze widoczne na przykadzie parkietau Ammanna A4. Kada pytka z tego zbioru moe by cakowicie
podzielona za pomoc takich samych, ale proporcjonalnie mniejszych pytek.
Take odwrotnie moe ona stanowi element podziau takiej samej, ale proporcjonalnie wikszej pytki (rys. 3.20). Taki proces proporcjonalnego powikszania
lub pomniejszania pytek parkietau nazywany jest odpowiednio inflacj lub deflacj [58, s. 534]. Formalizm matematyczny, wicy si z tym procesem, jest
opisany w rozdziale 6.5.1.

Rys. 3.20. Samopodobiestwo parkietau Ammanna A4

(opis w tekcie)

3.3. Podziay i wypenienia przestrzeni (d = 3)

Dla ksztatowania form strukturalnych w przestrzeni dysponujemy wikszym
zestawem rodkw wyrazu, ni w przypadku paszczyzny. W tym ostatnim, interesujce byy w zasadzie tylko krawdzie elementw tworzcych wzory, gdy
tylko im mona przypisa funkcje w tworzonej strukturze. Dzielc przestrze,
moemy korzysta zarwno z krawdzi (d = 1), z powierzchni (d = 2), jak i z bry
(d = 3). Wszystkie te elementy mog wystpowa razem lub rozdzielnie i wszystkim mona przypisa funkcje strukturalne.

98

3.3.1. Siatki przestrzenne

Siatki przestrzenne s konfiguracjami punktw w przestrzeni, majcymi z definicji
trzy niezalene symetrie translacyjne. S, zatem potrjnie periodyczne. Siatki
przestrzenne, nazywane te krystalicznymi s zbudowane w taki sposb, e pewna
konfiguracja punktw, nazywana komrk powtarza si wielokrotnie [89, s. 3235].
Definicja 3.3. Siatk w trjwymiarowej przestrzeni euklidesowej E3 nazywamy
zbir punktw, ktrych wektory pooenia maj posta:
Z = n1t 1 + n2 t 2 + n3 t 3 ,

(3.1)

gdzie n1, n2, n3, liczby cakowite a wektory skadowe t1, t2, t3, s liniowo niezalene.
Wektory pooenia w rwnaniu (3.1) okrelaj symetri translacyjn siatki.
Siatki okrelone definicj 3.3 nazywa si siatkami Bravais166. Istnieje 14 takich sposobw wypenienia przestrzeni. Rni si one midzy sob ktami pomidzy krawdziami elementarnej (powtarzalnej) komrki i ewentualnymi rnicami

a)

b)

c)

d)

e)

f)

Rys. 3.21. Grupy symetrii siatek krystalicznych (Bravais): a) regularne, b) tetragonalne,

c) heksagonalne, d) trjskone, e) rombowe, f) jednoskone

__________
166

Od nazwiska francuskiego fizyka Augusta Bravais, ktry w 1850 r. rozpocz prace nad
siatkami w strukturach krystalicznych [58, s. 262].

99

dugoci bokw. Siatki krystaliczne mona zebra w sze grup, odpowiednio

do liczby i usytuowania osi ich symetrii obrotowej [89, s. 34]:
siatki regularne, lub kubiczne (rys. 3.21a) maj cztery niezalene osie
3-krotnej symetrii obrotowej,
siatki tetragonalne (rys. 3.21b) maj jedn o 4-krotnej symetrii obrotowej,
siatki heksagonalne (rys. 3.21c) maj jedn o 3-krotnej lub 6-krotnej
symetrii obrotowej,
siatki trjskone (rys. 3.21d) nie maj osi symetrii obrotowej,
siatki rombowe (rys. 3.21e) maj trzy, na przemian prostopade osie
2-krotnej symetrii obrotowej,
siatki jednoskone (rys. 3.21f) maj jedn o 2-krotnej symetrii obrotowej.
Ze wzgldu na swoj regularno i wielokrotn symetri, siatki krystaliczne s
chtnie wykorzystywane w ksztatowaniu przestrzennych konstrukcji prtowych.

3.3.2. Upakowania wielocianw w przestrzeni

Problemy podziau/wypenienia przestrzeni 3-wymiarowej za pomoc wielocianw pojawiy si przy rozwizywaniu wielu zagadnie praktycznych, ale
okazao si, e wi si z istotnymi problemami natury teoretycznej167. Dla
ksztatowania form strukturalnych ten rodzaj tesselacji jest bardzo istotny, gdy
umoliwia stosowanie elementw konstrukcyjnych odpowiadajcych obiektom
skadowym wielocianw: krawdziom, cianom i komrkom.
Podstawowym zagadnieniem dotyczcym wypenienia przestrzeni za pomoc
wielocianw jest uoenie ich w taki sposb, aby nie pozostay midzy nimi adne puste przestrzenie pomidzy nimi168.
Podobnie jak w okrelaniu regularnoci wielotopw169 rwnie w rozpatrywaniu zagadnienia wypenienia przestrzeni, mona naoy dodatkowe warunki,
ktre ograniczaj zakres moliwych rozwiza. Uwalnianie tych warunkw
pozwala na uwzgldnienie dalszych wielocianw.
W pierwszym przyblieniu ograniczamy poszukiwania do wielocianw o symetrii typu 4.3.2, speniajcych warunki [171, s. 165]:
wszystkie wielociany s regularne,
wszystkie wielociany s regularne,
wszystkie wielociany s jednakowe,
wielociany maj tak sam orientacj.

__________
167
Problem optymalnego wypenienia przestrzeni zauway ju Kepler w 1619 r., analizujc
najbardziej efektywne sposoby ukadania kul armatnich Spowodowao to jego zainteresowanie
ukadami wielocianw [89, s. 61]. Na przeomie XIX i XX w., rosyjski krystalograf Jewgraf S.
Fiodorow udowodni, e istnieje tylko pi wielocianw wypukych, ktrymi mona wypeni
przestrze poprzez translacj [11, s. 59].
168
Ang. space-filling.
169
Patrz pkt 2.2.10.

100

Jedyn bry, ktra spelnia wszystkie te warunki jest szecian {4,3} (rys. 3.22).
Rezygnacja z warunku regularnoci wielocianw pozwala wczy do tej grupy
kolejne dwa: omiocian city (4.62) (rys. 3.23) i graniastosup szecioktny
V(4.4.6) (rys. 3.24) [171, s. 165].

Rys. 3.22. Wypenienie przestrzeni

za pomoc szecianw

Rys. 3.23. Wypenienie przestrzeni

za pomoc omiocianw citych (4.62)

Rys. 3.24. Wypenienie przestrzeni

za pomoc graniastosupw szecioktnych V(4.4.6)

101

Jeeli dopuszczone zostan wielociany o cianach nieregularnych, to moliwe

jest wypenienie przestrzeni za pomoc dwunastocianw rombowych V(3.4)2
i dwunastocianw rombowo-szecioktnych. Wymienione wielociany wyczerpuj podan przez Fiodorowa list piciu wielocianw, ktre samodzielnie mog
wypeni przestrze [171, s. 166].
Uwalnianie dalszych warunkw lub ich kombinacji prowadzi do kilku innych
wypenie przestrzeni wielocianami, ktre tutaj zostan pominite. Podobnie,
rozszerzenie zainteresowania na wielociany o symetrii 5.3.2, pozwala uzyska
wypenienie przestrzeni bryami, takimi jak czternastocian o cianach picioktnych, pitnastocian o dwunastu cianach picioktnych i trzech szecioktnych
i szesnastocian o dwunastu cianach picioktnych i czterech szecioktnych.
Upakowanie takie jest moliwe, jeeli dopucimy nieznaczne znieksztacenie cian
i ktw bryowych [171, s. 186].
W taki sposb, pod koniec XIX w., Kelvin odkry wielocian, ktry wypenia
przestrze przy najmniejszej sumie powierzchni cian bocznych na jednostk
objtoci, spord wszystkich innych wypenie przestrzeni jedn bry170. By to
czternastocian tetrakaidecahedron171, odkryty przez Kelvina w zwizku z pracami nad koncepcja eteru (rys. 3.25).

Rys. 3.25. Tetrakaidecahedron Kelvina

W latach dziewidziesitych XX w. odkryto, e wypenienie przestrzeni zestawem dwch innych wielocianw (dwunastocianu i czternastocianu) daje
nieco niszy stosunek powierzchni cian do objtoci172. Wielociany te musz
wystpowa w powtarzalnych kompleksach skadajcych si z dwch dwunastocianw i szeciu czternastocianw. Od nazwisk odkrywcw, tesselacja ta zostaa

__________
170

Dla paszczyzny (d = 2), podziaem speniajcym ten warunek jest tesselacja szecioktna
(rys. 3.7.c).
171
Poniewa ciany tego wielocianu miay by powierzchniami minimalnymi, nie byy one
paskie, ale nieznacznie zakrzywione, tak aby speniay warunki Plateau (patrz pkt 6.2.3).
172
Rnica w stosunku do propozycji Kelvina wynosi prawdopodobnie ok. 0,3%, chocia
nie jest to jeszcze ostatecznie udowodnione [155, s. 35], [78, s. 234].

102

nazwana podziaem WeaireaPhelana lub pian WeaireaPhelana. Podstaw

odkrycia byo zaobserwowanie takiego ukadu w strukturach krystalicznych pewnych metali [155, s. 3437]. Powtarzalny fragment podziau WeaireaPhelana
przedstawiono na rysunku 3.26, zaznaczajc dwunastociany kolorem czerwonym,
a czternastociany odcieniami zieleni i bkitu.

Rys. 3.26. Powtarzalny ukad omiu wielocianw

w podziale Weaire-Phelana

a)

b)
Rys. 3.27. Osiemnastocian o jednej osi 3-krotnej symetrii obrotowej,
ktry moe cakowicie wypeni przestrze: a) siatka krawdziowa, b) model bryowy

Liczba bry, ktrymi mona cakowicie wypeni przestrze jest znaczna i czsto
maj one zaskakujce ksztaty. Branko Grnbaum podaje przykad osiemnastocianu, ktry moe cakowicie podzieli przestrze i ma o 3-krotnej symetrii

103

obrotowej (rys. 3.27a). Jednoczenie jest to brya o do egzotycznym ksztacie,

ktr trudno byoby intuicyjnie zakwalifikowa do wielocianw wypeniajcych
przestrze (rys. 3.27b) [57, s. 59]. Ten sam autor zwraca uwag, e w zastosowaniach architektonicznych, a take przemysowych, nacisk kadziony w procesie
ksztatowania form strukturalnych opartych na wielocianach, aby nie tylko wypeniay cakowicie przestrze, ale rwnie byy przystajce w relacji do globalnej
symetrii wypenienia, nie wynika z rzeczywistych potrzeb, lecz raczej z denia
do matematycznej prostoty. Rezygnacja z tych wymaga prowadzi do radykalnego zwikszenia dostpnej liczby form [57, s. 58].

3.3.3. Tablica okresowa wielocianw

Ogarnicie wielkiej liczby obiektw, ktre mog wstpi w przestrzeni (d = 3),
okrelenie ich przewidywanych waciwoci, a nastpnie zastosowanie do ksztatowania form strukturalnych, wymaga uycia adekwatnych narzdzi opisu. We
wczeniejszych punktach niniejszej pracy podano przykady tradycyjnego ju
obecnie, chocia historycznie wci jeszcze wieego, opisu opartego na waciwociach symetrii danej tesselacji. Ten sposb opisu, skutecznie charakteryzujcy
topologiczn struktur obiektu, nie pozwala jednak na okrelenie jego waciwoci
konstrukcyjnych, ani na przewidywanie wystpowania moliwych, chocia jeszcze nieodkrytych form.
Rozwizanie, w swym podstawowym zaoeniu nawizujce do tablicy okresowej pierwiastkw D. Mendelejewa i w przekonaniu autora niniejszej pracy
rwnie jak ono rewolucyjne, zaproponowa w roku 1996, a nastpnie rozszerzy
w roku 2011 izraelski architekt Michael Burt [19, 20].
Pomys tego rozwizania polega na uszeregowaniu obiektw (d = 3) wedug
podstawowych charakterystyk, a nastpnie na prbie uchwycenia pewnych cech
wsplnych. Po licznych prbach okazao si, e jest to moliwe, jeeli zamiast
zwykych charakterystyk, takich jak walentno i suma ktw w wierzchoku,
uyte zostan wielkoci statystyczne173: rednia walentno q i rednia suma
ktw w wierzchoku oraz jako trzeci parametr genus g [24].
Podstawowy schemat tablicy przedstawiony jest na rysunku 3.28. Na dwch
osiach poziomych reprezentowane s: genus i rednia walentno, a na osi pionowej rednia suma ktw w wierzchoku [19, s. 33]. W miejscach przecicia linii
dla okrelonych wartoci s zlokalizowane punkty odpowiadajce poszczeglnym
wielocianom. Tablica obejmuje wielociany wszelkiego rodzaju: skoczone
i nieskoczone, o cianach paskich i siodowe, opisane na powierzchniach
o dowolnym genusie.

__________
173

Patrz pkt 2.3.5.

104

Rys. 3.28. Podstawowy schemat tablicy okresowej wielocianw

Jeeli z oglnego schematu wyjmiemy paszczyzn odpowiadajc genusowi g = 0, to moemy ustali lokalizacj np. wielocianw, dla ktrych v = 8,
e = 12, f = 6, dla genusa g = 0 (rys. 3.29) [19, s. 37].

Rys. 3.29. Lokalizacja wielocianw v = 8, e = 12, f = 6, dla genusa g = 0,

w tablicy okresowej wielocianw

105

Podobnie mona skonstruowa wykres przedstawiajcy wszystkie wielociany,

dla ktrych e = 12, dla genusa g = 0 (rys. 3.30) [19, s. 39]. Jeeli zbir wszystkich
rozwiza dla g = 0 ley na paszczynie, to zbir rozwiza dla wszystkich genusw tworzy kwadryk174 w ukadzie opisanym trzema podstawowymi parametrami [19, s. 6266] [25, s. 873].

Rys. 3.30. Lokalizacja wielocianw e = 12, dla genusa g = 0,

w tablicy okresowej wielocianw

cisy zwizek pomidzy geometri wielocianw a jej cechami strukturalnymi, opisany np. w [160], rozszerzy zawarto tablicy okresowej wielocianw
o opis tych wanie cech. Na rysunku 3.31 przedstawiono rozkad waciwoci
konstrukcyjnych ze wzgldu na potencjaln stabilno wielocianw skoczonych
dla g = 0 i g = 3 [26, s. 873]. Obejmuje ona dwa rodzaje konstrukcji: prtowe,
w ktrych krawdzie wielocianw s zmaterializowane jako prty poczone
przegubowo w wierzchokach (bez wypenienia cian) i pytowe, w ktrych ciany
s zrealizowane jako elementy pytowe, poczone przegubowo wzdu krawdzi.
Na rysunku tym wydzielono cztery obszary:
obszar A hiperstabilne konstrukcje prtowe i pytowe,
obszar B niestabilne konstrukcje prtowe i hiperstabilne konstrukcje pytowe,
obszar C niestabilne konstrukcje pytowe i hiperstabilne konstrukcje prtowe,
obszar D niestabilne konstrukcje prtowe i pytowe.
Hiperstabilno i niestabilno s tu rozumiane jako liczba krawdzi wielocianu
wiksza/mniejsza ni wynikajca z rwna MbiusaMaxwella. Mona zauway,
e wielocianami granicznymi, pomidzy obszarami A i D, s wielociany samodualne. Dla genusa g = 0 jest to wielocian 33 czworocian. Na podstawie wykresw
z rys. 3.31 mona okreli, w jakim zakresie form moliwe jest zastosowanie konstrukcji prtowych, a w jakim tarczownicowych lub mieszanych.

__________
174

Powierzchni drugiego stopnia.

106

Rys. 3.31. Rozkad waciwoci konstrukcyjnych ze wzgldu

na potencjaln stabilno wielocianw skoczonych dla g = 0 i g = 3

Skonstruowanie tablicy okresowej na podstawie prostych wielkoci statystycznych oraz oglnych zalenoci, takich jak przede wszystkim rwnanie Eulera,
umoliwia nie tylko opisanie wiata wielocianw w znanym zakresie, ale take
przewidywanie wystpowania nowych, na razie nie opisanych jeszcze form, ktre
mog by wane ze wzgldu na ksztatowanie systemw konstrukcyjnych. Przykadem takich form, ktre zostay odkryte i usystematyzowane w oparciu o tablic
okresow wielocianw, s omwione w nastpnym rozdziale, gbki.

3.3.4. Gbki
W rozdziale 2.2.4.1 podano przykady wielocianw nieskoczonych (rys.
2.17) i wielocianw siodowych (rys. 2.16b). Moliwo wystpowania wielocianw nieskoczonych o powierzchniach siodowych zostaa odkryta pod koniec
lat 60. XX w. przez M. Burta [18] i A.H. Schoena [125]. Wczeniej, pod koniec
XIX w., wyniki te antycypowa H.A. Schwarz w swoich pracach nad potrjnie
periodycznymi powierzchniami minimalnymi175. Powierzchnie te, nazywane
obecnie powierzchniami Schwarza, powstaj w oparciu o kontur brzegowy176
rozpity na krawdziach wielocianu.

__________
175
176

H.A. Schwarz Gesammelte mathematische Abhandlungen Berlin 1890 [109, s. 142].

Patrz pkt 6.2.3.

107

Gbkami nazywamy struktury uksztatowane jak wielociany lub cige, otaczajce powierzchnie podziaw, ktre dziel przestrze na dwie komplementarne
podprzestrzenie (dwa oddzielne labirynty) [20, s. 75], [89, s. 153 i 167], [125,
s. 3841]. Przykad gbki przedstawiono na rysunku 3.32 [20, s. 84].

Rys. 3.32. Przykad gbki nieskoczonej struktury o siatce wielociennej

Gbki mona przedstawi jako struktury, w ktrych wielociany s umieszczone w wzach pewnej siatki (tesselacji przestrzeni d = 3) w taki sposb,
e maj ze sob wsplne krawdzie. Ukad powierzchni siodowych zwizanych
z pojedynczym wielocianem tworzy powtarzaln klatk, ktrej zwielokrotnienie
generuje gbk. Krawdzie klatki przechodz przez tunele labiryntu. Na rysunku
3.33 przedstawiono przykad powtarzalnej klatki tworzcej gbk.

Rys. 3.33. Przykad powtarzalnej klatki tworzcej gbk

108

Struktury gbczaste wystpuj powszechnie w przyrodzie. Mona je znale

na przykad w wewntrznej budowie koci ludzi i zwierzt (rys. 6.35.a),
w budowie niektrych zwierzt beztkankowych (rys. 6.30.a) [21, 22, 23], a take
w niektrych obiektach architektonicznych (rys. 6.35) [84, s. 1], [83, s. 48].

Rys. 3.34. Przykad gbki w naturze struktura koci ludzkiej

Niedawne prace M. Burta wykazay, e struktury gbczaste mog by przedstawione w rozszerzonej wersji tablicy okresowej wielocianw. Umoliwia ona
przewidywanie nowych struktur na podstawie ich grupy symetrii. Otwiera to zupenie now dziedzin eksploracji form przestrzennych [20, s. 8687]. Form, ktre
s podwjnie naturalne. Po pierwsze, dlatego e ich istnienie wynika z waciwoci przestrzeni, ktre za pomoc podstawowych warunkw topologicznych
(przede wszystkim twierdzenia Eulera) ograniczaj rnorodno mogcych wystpi form. Po drugie, dlatego e struktury gbczaste bardzo czsto wystpuj
w obiektach naturalnych jako rezultat naturalnych procesw samooptymalizacji.

3.4. Grafy jako modele topologiczne

Hierarchiczne zorganizowanie form strukturalnych kae si zastanowi nad problemem ich ekwiwalentnoci. To znaczy, w jakim zakresie obiekty rzdu d1 mog by
traktowane jako topologicznie rwnowane obiektom rzdu d2, czy jest to relacja
odwracalna i czy wynikaj z niej pozytywne inspiracje dla ksztatowania formy.

3.4.1. Wykresy Schlegla

Graf planarny jest realizacj wielocianu kombinatorycznego w przestrzeni R2.
Kada realizacja wielocianu kombinatorycznego w R2 koresponduje, przez wektor wysokoci H, z jego realizacj w przestrzeni R3 [178, s. 2].

109

Jeeli odwrcimy t ide, to mona postawi sobie pytane, w jaki sposb przedstawi dowolny wielotop, ktry ma realizacj geometryczn w przestrzeni
d-wymiarowej, za pomoc jego obrazu w przestrzeni (d1)-wymiarowej? W odniesieniu do wielocianw, ktre s 3-wielotopami, szukamy ich 2-wymiarowego
obrazu. Technik, ktra umoliwia uzyskanie takiego obrazu jest wykres Schlegla177.
Konstrukcja wykresu Schlegla przypomina nieco sporzdzanie rysunkw perspektywicznych za pomoc camera obscura, aczkolwiek metoda ta ma zastosowanie178 rwnie dla d > 3. Sporzdzanie wykresu rozpoczyna si od wyboru
jednej ze cian wielokta, F, oraz punktu P na zewntrz wielokta, ale wci bardzo blisko rodka ciany F. ciana ta suy jako powierzchnia rzutowania wielocianu, a punkt P jako rodek rzutowania (rys. 3.35). ciana F jest nazywana baz
wykresu Schlegla [120, s. 27].

Rys. 3.35. Zasada konstruowania wykresu Schlegla

na przykadzie szecianu

W wyniku takiej procedury otrzymujemy kompletn reprezentacj rzutowanego wielocianu, ktra moe by odwrotnie przeksztacona z powrotem w wielocian (rys. 3.36). Otrzymany obiekt ma wymiar (d1), gdy powstaje na cianie,
ktra zawsze pozostaje w takiej wanie relacji do wielocianu. Jest tak rwnie
w przypadku wielotopw o wyszym wymiarze.

Rys. 3.36. Odwracalno wykresu Schlegla

__________
177

Metoda ta zostaa zaproponowana w pracy V. Schlegel Theorie der homogen.

zusammengesetzen Raumgebilde Nova Acta Leop. Carol., 44 (1883) 343459 [52, s. 444].
178
Najczciej wykres Schlegla znajduje zastosowanie do sporzdzania trjwymiarowych
obrazw 4-wielotopw, ze wzgldu na powszechno zainteresowania badaczy wielotopami
w przestrzeni 4-wymiarowej oraz ze wzgldu na moliwo objcia uzyskanych modeli
zwyk percepcj geometryczn [122, s. 14].

110

Patrzc na obraz szecianu z wykresu Schlegla na rys. 3.35, atwo jest zauwaymy, e zawiera on wszystkie elementy, ktre tworz grafy: wierzchoki, krawdzie i ciany. Innymi sowy, przez sporzdzenie wykresu Schlegla wielocianu
moemy uzyska jego paski rysunek, ktry jest grafem. Proces zamiany wielocianw na grafy przebiega zatem w sposb pokazany poniej na przykadzie
omiocianu (rys. 3.37a). Za powierzchni rzutowania wybrano cian wyznaczon przez wierzchoki 1-2-6 (rys. 3.37b). Otrzymany graf (rys. 3.37c), jest topologicznie rwnowany z pierwotnym omiocianem. Zachowane s wszystkie zalenoci: walentnoci wierzchokw, krawdzi i cian oraz odpowiednie relacje
incydencji.

a)

b)

c)

Rys. 3.37. Przeksztacanie omiocianu na graf (opis w tekcie)

Wykres Schlegla mona zastosowa do przedstawiania bry dualnych. Postpujc podobnie jak w konstruowaniu zwykego grafu dualnego, mona zauway,
e liczba wierzchokw tego grafu jest mniejsza o jeden od oczekiwanej, poniewa jedna ze cian rzutowanego wielocianu, przeciwlega do paszczyzny rzutowania, jest na rysunku przedstawiona jako nieograniczona cz paszczyzny, na
zewntrz wielokta brzegowego. Brakujcy wierzchoek ley zatem w nieskoczonoci. Problem ten mona rozwiza, rysujc krawdzie incydentne z brakujcym wierzchokiem i koczc je strzakami, co wskazuje, e biegn w nieskoczono179 [87, s. 49]. Zrozumiae jest, e wszystkie oznaczone w ten sposb
krawdzie zbiegaj si i zapewniaj odpowiedni walentno brakujcego wierzchoka. Na rysunku 3.38a przedstawiony jest przykad grafu omiocianu (linie
przerywane) i dualnego do niego szecianu (linie cige). Wida, e moliwe jest
oznaczenie jedynie siedmiu wierzchokw szecianu. W rysunku dualnego szecianu (rys. 3.38b), krawdzie biegnce do niewidocznego wierzchoka s zakoczone strzakami.

__________
179

Patrz te pkt 2.2.11.

111

a)

b)
Rys. 3.38. Przykad grafu omiocianu (linie przerywane)
i dualnego do niego szecianu (opis w tekcie)

Wykres Schlegla mona rwnie zastosowa do sporzdzania paskich

rysunkw przestrzennych tesselacji wielociennych wypenie przestrzeni
wielocianami. Rozpatrzmy najpierw sytuacj odwrotn. Dana jest pewna,
nieograniczona tesselacja na paszczynie, odpowiadajca wzorowi plastra
miodu (rys. 3.39). Mona w niej rozpozna powtarzajce si zestawienia
dwunastocianw rombowych (rys. 3.40), ktrych graf jest przedstawiony
na rysunku 3.41.

Rys. 3.39. Tesselacja odpowiadajca wzorowi

plastra miodu

Rys. 3.40. Powtarzalny element podziau tesselacji

z rys. 3.39 dwunastocian rombowy

112

Rys. 3.41. Graf dwunastocianu rombowego

z rys. 3.40

Przedstawiony przykad pokazuje, e moliwe jest interpretowanie rozlegych

tesselacji paszczyzny jako kompleksu zoonego z grafw wielocianw, a zatem
wykresu Schlegla dla tego kompleksu. Naturalne jest pytanie o zakres takiej relacji, tzn. czy kady wzr na paszczynie moe by interpretowany jako obraz
pewnej teselacji przestrzennej. Odpowied na to pytanie znajdujemy w twierdzeniu (3.3) [52, s. 52c].
Twierdzenie 3.3. Kady prosty d-rysunek jest wykresem Schlegla dla d 3.
Okrelenie prosty naley rozumie jako speniajcy ograniczenia narzucone
przez definicj 3.4. Twierdzenie 3.3 daje wielkie moliwoci ksztatowania przestrzennych form strukturalnych za pomoc paskich wzorw. Najprostsze koncepcyjnie, chocia wcale nie atwe technicznie, jest odtworzenie w przestrzeni odpowiadajcej im konfiguracji. Wzorem wyjciowym, prekursorem formy, moe by
kady paski wzr speniajcy warunek twierdzenia 3.3.
Dalsze bardziej zaawansowane moliwoci stwarza interpretacja wzoru paskiego jako grafu. Mona wtedy zastosowa do niego cay rozwinity aparat matematycznej teorii grafw180, a zwaszcza zastosowa przeksztacenia, ktre przeksztacaj grafy, zachowujc moliwo ich przestrzennej rekonstrukcji.
Zagadnienia te s omwione w rozdziaach 4 i 5.

3.4.2. Podstawowe waciwoci grafw

Poniewa tematem tego rozdziau s wzajemne relacje obiektw rnego
rzdu, tworzcych formy strukturalne, opisywane za pomoc grafw, dalej podano
wybrane podstawowe pojcia z zakresu teorii grafw181.
Graf jest definiowany na podstawie dwch zbiorw: zbioru wierzchokw
i zbioru krawdzi. Terminologia ta nawizuje do tradycyjnego utosamiania
grafw z ich rysunkami. W rzeczywistoci graf jest pojciem kombinatorycznym,
o rnych moliwych realizacjach geometrycznych.

__________
180

Patrz np. [13, 27, 40, 49, 62, 71, 135, 136, 172].
Obszerne rozszerzenie i uzupenienie tych wiadomoci mona znale w pracach zacytowanych w powyszym przypisie.
181

113

Definicja 3.4. Graf G jest uporzdkowan par rozcznych zbiorw G= {V,E},

takich, e E jest podzbiorem uporzdkowanych par V. Zbir V = V(G) zbiorem
wierzchokw grafu G, a zbir E = E(G) zbiorem krawdzi grafu G [13, s. 1].
Zgodnie z definicj 3.4, jeli a i b s wierzchokami (elementami zbioru V), to
{a,b} lub po prostu ab jest krawdzi czc a i b. Naley zauway, e zgodnie
z t definicj [52, s. 12]:
zbiory V(G) i E(G) nie mog by zbiorami pustymi; zazwyczaj przyjmuje
si, e s to zbiory skoczone,
{a,b} i {b,a} oznaczaj t sam krawd (zbiory nie s uporzdkowane),
tzn. krawd nie ma nadanego kierunku,
{a,a} nie moe wystpi (nie ma powtrze w zbiorach), tzn. krawdzie
nie mog tworzy ptli,
{a,b} moe wystpi tylko jeden raz nie ma krawdzi wielokrotnych.
Grafy, ktre speniaj definicj 3.4 nazywamy grafami prostymi (rys. 3.42b).
W wielu innych zastosowaniach nie nakada si podanych ogranicze na definicj
grafw, ktre s wtedy nazywane grafami oglnymi (rys. 3.42.a).

a)

b)
Rys. 3.42. Przykady grafw: a) niezgodnego z definicj 3.4 wystpuj ptle
i krawdzie wielokrotne, b) zgodnego z definicj 3.4

Jak wspomniano, grafy maj charakter kombinatoryczny nie ma jedynego

sposobu przedstawienia graficznego, tzn. narysowania, grafu. Dwa grafy s izomorficzne, jeeli maj tak sam struktur kombinatoryczn, a ich rysunki mog
by przerysowane, tak aby wyglday identycznie (rys. 3.43).

a)

b)
Rys. 3.43. Przykad grafw izomorficznych: a) narysowanego z przeciciami krawdzi,
b) narysowanego bez przeci krawdzi

114

Definicja 3.5. Dwa grafy G1 i G2 s izomorficzne, jeeli istnieje wzajemnie

jednoznaczna odpowiednio midzy ich wierzchokami, taka e liczba krawdzi
czcych dane dwa wierzchoki grafu G1 jest rwna liczbie krawdzi czcych
odpowiadajce im wierzchoki grafu G2 [13, s. 3].
Prostoliniowo pocze pomidzy wierzchokami nie ma adnego znaczenia
w rysunku grafu, gdy nie wpywa na zmian jego struktury. Ponadto, przecinanie
si krawdzi na rysunku grafu nie oznacza wystpowania w tym miejscu wierzchoka, gdy graf moe by rwnie narysowany w taki sposb, eby krawdzie
si nie przecinay (rys. 3.43b).
Definicja 3.6. Stopniem grafu G nazywamy liczb jego wierzchokw:
|G| = |V(G)| [13, s. 3].
W grafach mona wyrni pewne cigi wierzchokw i krawdzi, po ktrych
mona przechodzi od jednego wierzchoka do innego. Ze wzgldu na waciwoci
wyrniamy kilka rodzajw takich cigw: trasy (rys. 3.44a), drogi (rys. 3.44b),
cieki (rys. 3.44c) i cykle (rys. 3.44d) [13, 172].
Definicja 3.7. Tras w grafie G nazywamy skoczony cig krawdzi w postaci
v0v1,v1v2, ...,vm1vm, w ktrym kade kolejne dwie krawdzie s albo ssiednie, albo
identyczne [13, s. 3].
Definicja 3.8. cieka w grafie G jest to trasa, ktrej wszystkie krawdzie s
rne [13, s. 3].
Definicja 3.9. Droga w grafie G jest to cieka, ktrej wszystkie wierzchoki s
rne [13, s. 3].
Definicja 3.10. Cykl jest to cieka zamknita, dla ktrej v0 = vm [13, s. 3].

a)

b)

c)

d)
Rys. 3.44. Przykad: a) trasy, b) cieki, c) drogi, d) cyklu w grafie

115

W uzupenieniu do przytoczonych definicji mona doda kilka spostrzee.

Trasa jest to linia, po ktrej mona si przedosta pomidzy dwoma rnymi
wierzchokami, skadajca si z przechodzonych kolejno krawdzi. W ciece
wszystkie krawdzie s rne, ale wierzchoki mog si powtarza. Wystpuje
wtedy przecicie trasy. W drodze aden wierzchoek nie wystpuje wicej ni
jeden raz.
Wan waciwoci grafw jest ich spjno. Jest ona warunkiem wielu waciwoci grafw i twierdze. Intuicyjnie znaczenie spjnoci jest takie, e w grafie
spjnym wszystkie wierzchoki mona poczy pewn tras.
Definicja 3.11. Graf jest spjny, jeeli dla kadej pary rnych wierzchokw{v0,vm} istnieje droga od v0 do vm [13, s. 4].
Inny sposb definiowania spjnoci odnosi si do moliwoci podzielenia grafu na czci. Jeeli graf G zostanie podzielony na dwa osobne podgrafy, przez
usunicie pewnej liczby krawdzi, to zbir usunitych krawdzi nazywamy zbiorem rozspajajcym grafu G. Jeeli aden podzbir zbioru rozspajajcego nie jest
ju zbiorem rozspajajcym, to zbir ten nazywamy rozciciem grafu G [13, s. 50].
Jeeli graf G zostanie podzielony na osobne podgrafy, poprzez usunicie pewnej liczby wierzchokw (wraz z krawdziami incydentnymi z tymi wierzchokami), to zbir usunitych wierzchokw nazywamy zbiorem rozdzielajcym
grafu G.
Moemy wyrni spjno krawdziow oraz spjno wierzchokow grafu G. Spjno krawdziowa jest liczb krawdzi grafu G, nalec do najmniej
licznego rozcicia. Spjno wierzchokowa jest liczb elementw najmniej licznego zbioru rozdzielajcego grafu G [13, s. 50].
Definicja 3.12. Niech G bdzie grafem spjnym o co najmniej k+1 wierzchokach:
a) graf G jest k-spjny wtedy i tylko wtedy, gdy nie mona go rozspoi przez
usunicie mniej ni k 1 lub mniej wierzchokw,
b) graf G jest k-krawdziowo spjny wtedy i tylko wtedy, gdy nie mona go
rozspoi przez usunicie k 1 lub mniej krawdzi [13, s. 50].
Na rysunku 3.45a przedstawiono przykad grafu spjnego, a na rysunku 3.45b
ten sam graf po rozspojeniu. Zbir rozspajajcy skada si z krawdzi
v2v3,v3v6,v6v7.

a)

b)
Rys. 3.45. Rozspojenie grafu (opis w tekcie)

116

Definicja 3.13. Graf jest regularny, jeeli kady jego wierzchoek ma t sam
walentno [13, s. 50].
W grafach regularnych stopniem grafu nazywamy walentno wierzchokw.
Na rysunku 3.46 przedstawiono pi grafw regularnych, odpowiadajcych wielocianom platoskim182, kolejno: czworocianu (rys. 3.46a), szecianu (rys. 3.46b), omiocianu (rys. 3.46c), dwunastocianu (rys. 3.46d) i dwudziestocianu (rys. 3.46e).

a)

b)

c)

d)

e)
Rys. 3.46. Grafy wielocianw platoskich (opis w tekcie)

Cech, ktra charakteryzuje wan rodzin grafw jest ich planarno. Zostaa
ona zdefiniowana w pkcie 2.2.8. Dalsze wane waciwoci rysunkw grafw
planarnych183 wynikaj z twierdze 3.4 i 3.5.
Twierdzenie 3.4 (Whitneya). Jeeli graf G jest planarny i 3-spjny, to zbir jego
komrek (cian) nie zaley od wyboru konkretnego rysunku grafu [120, s. 121].
Twierdzenie 3.5 (Wagner, Fry). Kady planarny graf prosty moe by narysowany za pomoc odcinkw.

__________
182

Na temat reprezentowania wielocianw przez grafy patrz pkt 4.2.

Waciwo ta jest wykorzystana w rozdziale 5, przy omawianiu rysowania grafw
napronych.
183

117

Przy omawianiu planarnoci grafw warto zauway, e zgodnie z tym co zostao powiedziane w rozdziale 2, paszczyzna jest topologicznie rwnowana
sferze. Rysujc graf zatem na paszczynie, mona go sobie wyobrazi rwnie na
innych powierzchniach tej samej klasy.
Na rysunku grafw planarnych, krawdzie dziel obszar rysunku na ciany.
W kadym przypadku jedna ciana, leca na zewntrz krawdzi brzegowych, jest
nieograniczona. ciana taka jest nazywana cian nieskoczon184 (rys. 3.47).

Rys. 3.47. Podzia paszczyzny

przez graf na ciany

Dualno grafw planarnych jest definiowana podobnie jak dla wielocianw.

Jeeli wewntrz cian grafu umiecimy wierzchoki i poczymy je, zachowujc
odpowiedni incydencj, to uzyskamy graf dualny.

3.5. Uwagi kocowe

Zrozumienie sposobu, w jaki powstaj tesselacje i relacja midzy obiektami
rnych klas, ma podstawowe znaczenie dla umiejtnoci ksztatowania form
strukturalnych.
W obiektach naturalnych wystpuj dwa podstawowe mechanizmy powstawania wzorw tesselacji. Pierwszy z nich polega na deniu do konfiguracji majcej najmniejsz energi potencjaln. Przykadem mog by ukady powierzchni
minimalnych z bonek mydlanych [8, s. 196]. Drugi sposb to uzyskiwanie za
pomoc ukadu rwnowagi przez amanie jego symetrii. W przypadku systemu
paskiego, zamanie symetrii najpierw nastpi w jednym kierunku, np. podzia
paszczyzny liniami. Drugi etap polega na zamaniu symetrii w kierunku prostopadym, np. podzia paszczyzny siatk kwadratow (rys. 3.7b). W trzecim kroku,
moe wystpi podzia trjktny lub szecioktny (rys. 3.7a). Rodzaj wzoru zaley
od waciwoci fizycznych obiektu, jego wielkoci, prdkoci zachodzenia procesu itp., ale jego istot jest zamanie symetrii w deniu do rwnowagi [8, s. 197].

__________
184

Ta nieskoczono dotyczy tylko rysunku na paszczynie. W przypadku rysowania

na sferze ciana ta jest skoczona i nie rni si niczym od pozostaych cian.

118

Tworzenie ukadw strukturalnych przez czowieka jest oparte na waciwociach topologicznych obiektw. Walentno wierzchokw okrela geometri
siatek przestrzennych oraz ich geometryczn niezmienno [60, s. 657658]. Grupy symetrii tesselacji na paszczynie decyduj o moliwoci czenia ich
w struktury przestrzenne. Odwoanie si do podziaw o rnym stopniu regularnoci: platoskich (rys. 3.7), archimedejskich (rys. 3.8), czy aperiodycznych,
umoliwia tworzenie siatek o wielkiej rnorodnoci form, a jednoczenie efektywnych konstrukcyjnie [15, s. 132135].
Operowanie modelami topologicznymi form strukturalnych grafami pozwala
wczy do ich opisu metody matematyczne rozwinite w tej dziedzinie. Dostpne
s dziki temu rwnie takie narzdzia, jak tablica okresowa wielocianw, ktra
opisuje i pozwala przewidywa ich istotne cechy.
Idea manipulowania klas obiektu w tworzeniu form architektonicznych
i strukturalnych jest naturalna dla architektw, ktrzy system konstrukcyjny traktuj jako integraln cz swojego dziea. S. Calatrava twierdzi, e bry geometryczn mona zredukowa z trzech wymiarw o dwch, a wreszcie zaledwie
do jednego. Mona wzi wielocian, zgnie go, sprowadzi do paszczyzny.
Kolejna transformacja sprowadzi go do pojedynczej linii, do jednego wymiaru.
Caa tajemnica wszechobecnych wielocianw foremnych zsumowana jest w tym
wielocianie185. Odwrcenie tego procesu jest naturalnym uzupenieniem rodkw, ktrymi operuje jzyk formy.

__________
185

Cytat za: Jodidio, Ph. Calatrava, Taschen, Kln (2008), s. 10.

Rozdzia 4. Przeksztacenia modeli

topologicznych
Lepiej jest rozwin matematyk potrzebn do rozwizywania interesujcych architektonicznie problemw,
ni nakada dodatkowe ograniczenia na projektowanie jedynie dla
matematycznej wygody.
Branko Grnbaum186

W poprzednim rozdziale omwiono modele topologiczne w postaci rnego rodzaju wzorw na paszczynie (d = 2) i w przestrzeni (d = 3). Wykazana zostaa rwnie ich wspzaleno w takim sensie, e wzory na paszczynie mog stanowi
obraz wzorw w przestrzeni. W tym rozdziale postawiony zostanie problem, czy
moliwe jest odwrcenie tej zalenoci, tzn. przejcie od wzorw paskich do przestrzennych (oglniej: zmiana klasy obiektw), a jeli tak, to pod jakimi warunkami.
Dalej, czy wzory, o ktrych wiemy, e mog by odtworzone w przestrzeni, mona
poddawa przeksztaceniom bez utraty tej zdolnoci. Ponadto, omwione zostan
dodatkowe metody generowania grafw paskich i przestrzennych.
Rozwizanie tych zagadnie pozwoli wprowadzi do topologicznego ksztatowania form strukturalnych now grup wzorw, ktre bd mogy stanowi
inspiracj i podstaw poszukiwa.

4.1. Twierdzenie Steinitza

Zaleno midzy grafami i wielocianami, przedstawiona w rozdz. 3.4, wymaga ucilenia warunkw, ktrych spenienie umoliwia operowanie tak obustronn zalenoci. Podstawowym rezultatem w tej dziedzinie jest twierdzenie

__________
186

Branko Grnbaum, G.C Shephard Some comments on Juxtapositions [57, s. 59].

120

Steinitza187 (twierdzenie 4.1) [52, s. 235]. Istot twierdzenia Steinitza przedstawiono na rysunku 4.1 [120, s. 120].
Twierdzenie 4.1 (Steinitza). Graf G jest realizowalny w przestrzeni 3-wymiarowej wtedy i tylko wtedy, jeeli jest planarny i 3-spjny.

Rys. 4.1. Istota twierdzenia Steinitza realizacja przestrzenna

planarnego grafu 3-spjnego

Jedn z konsekwencji twierdzenia Steinitza jest to, e nie ma znaczenia, w jaki

sposb narysujemy paski rysunek grafu, gdy zawsze otrzymamy ten sam zbir
cykli (patrz definicja 3.10), odpowiadajcych cianom wielocianu [120, s. 122].
Co wicej, zgodnie z twierdzeniem 4.2, graf planarny jest maksymalny [27,
s. 89].
Twierdzenie 4.2. Jeeli graf G jest planarny, to jest maksymalny, tzn. nie istnieje
inny graf planarny G1, ktrego G jest podzbiorem.
Twierdzenie Steinitza umoliwia jednoznaczn selekcj tesselacji pod wzgldem moliwoci ich przestrzennej rekonstrukcji. Co wicej, pozwala okreli,
jakie transformacje grafw na paszczynie s dopuszczalne ze wzgldu na rekonstrukcj (porwnaj pkt 4.3 i rozdz. 5).

4.2. Twierdzenie Eberharda

Drugim problemem, ktry pojawia si w zwizku z przestrzenn rekonstrukcj
grafw jest pytanie: jakie typy kombinatoryczne (d1)-wielotopw i jaka ich liczba kadego typu, mog by ze sob poczone, aby mogy utworzy kompleks
brzegowy (ciany) d-wielotopu? Inaczej mwic, z jakich wieloktw i w jakiej

__________
187
Twierdzenie to uwaane jest za najwaniejszy i najgbszy w treci, znany rezultat
w dziedzinie wielocianw wypukych. Podane zostao przez Ernsta Steinitza w pracy Polyeder
und Raumeinteilungen w Encyclopdie der Mathematischen Wissenschaften, Band 3 (Geometrie),
Teil 3AB12 (1922) 1139 [52, s. 235, 445].

121

liczbie mona zbudowa wielocian? Znajomo odpowiedzi na to pytanie znacznie uatwiaby operowanie grafami jako modelami wielocianw i ich przeksztacanie. Problem jednak ten nie jest jeszcze obecnie cakowicie rozwizany, nawet
dla d = 3, czyli dla zwykych wielocianw w przestrzeni trjwymiarowej.
Czciowe rozwizanie tego problemu jest zawarte w twierdzeniu 4.3 [52,
s. 254]. Niech (pk) = (p3, p4,) bdzie cigiem nieujemnych liczb cakowitych.
Cig ten okrela liczby wieloktw o kolejnych walentnociach, tworzcych
ciany wielocianu, kolejno: trjktw, czworoktw itd.
Twierdzenie 4.3. Warunkiem koniecznym 3-realizowalnoci188 cigu (pk) jest
spenienie warunku

3 p3 + 2 p4 + p5 = 12 + ( k 6 ) pk

(4.1)

k 7

Rwnanie (4.1) wie ze sob liczby wieloktw tworzcych ciany wielocianu. Wynika z niego, e kady prosty wielocian (dokadniej: 3-wielotop),
zawiera co najmniej cztery ciany, z ktrych kada ma nie wicej ni pi krawdzi. Bardzo istotne jest spostrzeenie, e dla k = 6 wyraenie pod znakiem sumy
po prawej stronie rwnania przyjmuje warto zero, czyli e liczba szecioktw
w cigu cian nie ma znaczenia! Szeciokty s elementem neutralnym w konstruowaniu wielocianw.
Przykadem zastosowania rwnania (4.1) jest okrelenie topologii fulerenw189. W sensie topologicznym, fulereny s to 3-walentne grafy planarne, ktrych ciany s wycznie picioktami lub szecioktami. Z twierdzenia 4.3 wynika bezporednio, e liczba cian picioktnych, dla kadego fulerenu wynosi
p5 = 12. Po uwzgldnieniu warunku twierdzenia Eulera mona okreli, e liczba
cian szecioktnych w fulerenie wynosi p6 = v/2 10. Na rysunku 4.2 przedstawiono graf fulerenu C60, dla ktrego v = 60, e = 90, f = 32. Jest to jednoczenie
graf dwudziestocianu citego190. Ilo cian szecioktnych w tym przypadku
wynosi p6 = 20.
Niezalenie od wnioskw z twierdzenia 4.3, wiadomo jednak, e istniej cigi
liczby wieloktw, rnice si tylko liczb szecioktw, z ktrych jeden jest 3realizowalny, a drugi nie. Na przykad, wspomniane fulereny, wystpuj w odmianach C32 (p6 = 6), C44 (p6 = 12), C50 (p6 = 15), C58 (p6 = 19), C60 (p6 = 20), C70
(p6 = 25), C240 (p6 = 110) i wyszych. Rwnanie (4.1) pozostaje zatem warunkiem

__________
188

Tzn. realizowalnoci w przestrzeni 3-wymiarowej.

Fulereny, s to czsteczki wgla o duej masie atomowej, w ktrych atomy s uoone w
wierzchokach wielocianw w sposb przypominajcy budow kopu geodezyjnych. Nazwa
fulereny nawizuje do nazwiska Richarda Buckminster Fullera, ktry by pionierem konstrukcji takich kopu. Fulereny oznacza si symbolem C z indeksem odpowiadajcym liczbie atomw
wgla w czsteczce, np. C20.
190
Jest to jednoczenie najmniejszy graf fulerenu, w ktrym poszczeglne ciany picioktne
nie stykaj si ze sob.
189

122

bardzo oglnym i nie wynika z niego, w jakim zakresie wystarcza ono do okrelenia 3-realizowalnoci cigu (pk). Jedynym oglnym wynikiem w tym zakresie jest
obecnie twierdzenie Eberharda191 (4.3) wraz z dwoma opartymi na nim wnioskami
(twierdzenia 4.5 i 4.6) [52, s. 254].

a)

b)
Rys. 4.2. Fuleren C60: a) graf, b) model przestrzenny

Twierdzenie 4.4 (Eberharda). Dla kadego cigu (pk | s k 6) nieujemnych

liczb cakowitych, speniajcych rwnanie (4.1), istnieje warto p6, taka e cig
(pk | k 3) jest 3-realizowalny.
Twierdzenie 4.5. Istnieje staa warto c, taka e kady cig (pk) speniajcy
rwnanie (4.1) jest 3-realizowalny dla pewnej wartoci p6 speniajcej warunek

p6 < c

3 k 6

pk

dla c 1

(4.2)

Twierdzenie 4.6. Kady cig (pk ) speniajcy rwnanie (4.1) jest 3-realizowalny
dla pewnej wartoci p6 speniajcej warunek
p6 < max { k | pk 0}

(4.3)

Na podstawie przedstawionych twierdze wyznaczone zostay rozwizania

rwnania (4.1) dla minimalnych wartoci p6, dla ktrych cig (p3, p4, p5, p6) jest
3-realizowalny. Wyniki te s przedstawione w tabeli 4.1, wedug kolejnoci
malejcej liczby trjktw, p3 [52, s. 268].
Istniej ponadto pojedyncze, szczegowe wyniki dotyczce liczby szecioktw, p6, w cigach cian wielocianw. Warte przytoczenia jest twierdzenie 4.7
[52, s. 271].

__________
191
Ten wany wynik zosta opublikowany w pracy V. Eberharda Zur Morphologie der Polyeder
Leipzig (1891) [52, s. 434].

123

Twierdzenie 4.7. Cigi (0, 6, 0, p6) i (0, 0, 12, p6) s realizowalne wtedy i tylko
wtedy, gdy p6 1. Cig (4, 0, 0, p6) jest 3-realizowalny wtedy i tylko wtedy, gdy p6
jest liczb cakowit parzyst rn od 2. Cig (3, 1, 1, p6) jest 3-realizowalny
wtedy i tylko wtedy, gdy p6 jest liczba cakowit nieparzyst wiksz od 1.
Tabela 4.1. Rozwizania rwnania (4.1) dla minimalnych wartoci p6,
dla ktrych cig (p3, p4, p5, p6) jest 3-realizowalny
p3
4

p4
0

p5
0

p6
0

3
3

1
0

1
3

3
1

2
2
2
2

3
2
1
0

0
2
4
6

0
0
1
0

1
1
1
1
1

4
3
2
1
0

1
3
5
7
9

2
0
1
2
3

0
0
0
0
0
0
0

6
5
4
3
2
1
0

0
2
4
6
8
10
12

0
0
0
0
0
2
0

Pierwszy warunek tego twierdzenia dotyczy realizowalnoci wielocianw,

ktre skadaj si z szeciu cian czworoktnych i pewnej liczby cian szecioktnych. Warunek drugi wielocianw, ktre skadaj si z czterech cian trjktnych i pewnej liczby cian szecioktnych. Warunek trzeci natomiast wielocianw skadajcych si z trzech cian trjktnych, jednej ciany czworoktnej,
jednej picioktnej i pewnej liczby cian szecioktnych. Pierwszy z warunkw
twierdzenia ilustruje przykad. Na rysunku 4.3a przedstawiono szecian, dla ktrego cig liczby cian o kolejnych liczbach wierzchokw ma posta (0, 6, 0, 0),
natomiast na rysunku 4.3b wielocian (graniastosup szecioktny) o cigu cian
(0, 6, 0, 2). W tym przypadku jeden z szecioktw jest obszarem na zewntrz
konturu brzegowego grafu. Oba wielociany speniaj wymagania twierdzenia 4.6.

124

a)

b)
Rys. 4.3. Przykad wielocianw o cigach liczby cian (0, 6, 0, p6):
a) szecian (0, 6, 0, 0), b) graniastosup szecioktny (0, 6, 0, 2)

4.3. Przeksztacenia grafwzachowujce planarno

Twierdzenie 4.1 (Steinitza) i twierdzenie 4.4 (Eberharda) stanowi podstaw
przestrzennej realizacji paskich rysunkw grafw, czyli w pewnym uproszczeniu wzorw, narysowanych na paszczynie (lub rwnowanie na sferze lub
innej powierzchni o genusie g = 0).
Kolejne zagadnienie dotyczy przeksztace, ktrym moemy podda taki
wzr, wiedzc e jest on planarny, majc pewno, e przeksztacenia nie zmieni
jego planarnoci. Grup takich przeksztace, ktre s okrelane wspln nazw
redukcji szeregowo-rwnolegych lub redukcji SP192 opisano w rozdziale 4.3.1
[175, s. 106].

4.3.1. Usunicie krawdzi

Pierwsza grupa przeksztace obejmuje operacje usuwania krawdzi grafw.
Moliwe s trzy przypadki [55, s. 28]:
oba wierzchoki wyznaczajce krawd s 3-walentne (rys. 4.4); w takim
przypadku wraz z krawdzi E usuwamy rwnie jej wierzchoki,
jeden z wierzchokw krawdzi jest 3-walentny, a drugi ma wiksz walentno (rys. 4.5); w takim przypadku wraz z krawdzi E usuwamy tylko
wierzchoek 3-walentny, a drugi pozostawiamy,
oba wierzchoki krawdzi maj walentno wiksz ni 3 (rys. 4.6); w takim
przypadku usuwamy tylko krawd E, a wierzchoki pozostawiamy.
Istot tego rozrnienia jest to, aby po usuniciu krawdzi nie pozostaway
w grafie wierzchoki 2-walentne, ktre psuyby jego struktur, uniemoliwiajc
realizowalno w przestrzeni. Operacja usunicia krawdzi oznacza scalenie dwch
cian wielocianu. Dlatego, aby zachowana bya planarno cian, musz by spenione podane warunki minimalnej liczby krawdzi i stopnia wierzchokw.

__________
192

Od ang. okrelenia series-parallel reductions.

125

Rys. 4.4. Operacja usunicia krawdzi

dwa wierzchoki s 3-walentne

Rys. 4.5. Operacja usunicia krawdzi

jeden wierzchoek jest 3-walentny

Rys. 4.6. Operacja usunicia krawdzi

nie ma wierzchokw 3-walentnych

4.3.2. Kontrakcja (cignicie)

Szczeglnym przypadkiem usuwania krawdzi jest operacja cignicia, nazywana te kontrakcj (rys. 4.7). W tym przypadku wierzchoki krawdzi nie s
usuwane, ale czone, tzn. utosamiane ze sob (rys. 4.8). Dla tego przeksztacenia
pocztkowa walentno wierzchokw nie ma znaczenia, moe by < 3, gdy po
poczeniu wierzchokw na pewno bdzie > 3 [175, s. 106].

Rys. 4.7. Operacja cignicia (kontrakcji)

126

Rys. 4.8. Kolejne fazy operacji cignicia (opis w tekcie)

4.3.3. Pominicie krawdzi

Graf poddany operacji pominicia krawdzi E zawiera po przeksztaceniu
wszystkie krawdzie, oprcz E (rys. 4.9). Po zastosowaniu operacji pominicia nie
mog pozosta wierzchoki stopnia 2 [55, s. 30].

Rys. 4.9. Operacja pominicia krawdzi (opis w tekcie)

4.3.4. Operacje odwrotne do usunicia krawdzi

Druga grupa przeksztace, ktre nie zmieniaj realizowalnoci przestrzennej
grafw, to przeksztacenia odwrotne do usuwania wierzchokw i kontrakcji.
Moliwe s tutaj trzy przypadki [55, s. 29]:
wstawienie nowej krawdzi w taki sposb, e tworzone s dwa nowe wierzchoki grafu, ktre dziel istniejce dwie krawdzie (rys. 4.10),
wstawienie nowej krawdzi grafu w taki sposb, e jednym jej wierzchokiem staje si jeden z istniejcych wierzchokw grafu, a drugi wierzchoek
jest wstawiany na istniejcej krawdzi (rys. 4.11),
wstawienie nowej krawdzi w taki sposb, e obydwoma jej wierzchokami
staj si istniejce wierzchoki grafu (rys. 4.12).

Rys. 4.10. Wstawienie nowej krawdzi

z dwoma nowymi wierzchokami

127

Rys. 4.11. Wstawienie nowej krawdzi

z jednym nowym wierzchokiem

Rys. 4.12. Wstawienie nowej krawdzi

bez nowych wierzchokw

W przypadku wstawienia nowej krawdzi wraz dwoma nowymi wierzchokami (rys. 4.10) naley wyeliminowa koplanarno cian F i F, powstaych po
podziale ciany pocztkowej. Uzyskujemy to, stosujc postpowanie iteracyjne,
polegajce na obrceniu jednej z uzyskanych cian o niewielki kt wok wstawionej krawdzi, dostosowaniu wierzchokw wielocianu do powstaej konfiguracji, nastpnie ponownym obrocie jednej z nowych cian itd., a do cakowitego
wyeliminowania koplanarnoci cian. Na rysunku 4.13 zilustrowano t procedur
na przykadzie kawaka kredy o powierzchni wielociennej [55, s. 30].

Rys. 4.13. Iteracyjne usuwanie koplanarnoci cian podczas operacji z rys. 4.10

4.3.5 Operacje Y i odwrotne

Trzeci grup przeksztace, ktre nie zmieniaj planarnoci grafw, s operacje nazywane 193. Polegaj one na zastpieniu trjkta otaczajcego cian

__________
193

Ang. Delta-Wye operations.

128

wielocianu trjramienn gwiazd, czc te same wierzchoki194. Moliwe s

cztery przypadki [175, s. 108]:
pocztkowy ukad krawdzi tworzy dokadnie trjkt i jest zamieniany
na gwiazd (rys. 4.14); wszystkie wierzchoki i krawdzie zostaj zachowane,
pocztkowy ukad krawdzi zawiera trjkt i jedn krawd dodatkow
(rys. 4.15); usuwany jest jeden wierzchoek i jedna krawd,
pocztkowy ukad krawdzi zawiera trjkt i dwie krawdzie dodatkowe
(rys. 4.16); usuwane s dwa wierzchoki i dwie krawdzie,
pocztkowy ukad krawdzi zawiera trjkt i trzy krawdzie dodatkowe
(rys. 4.17); usuwane s trzy wierzchoki i trzy krawdzie.
Czerwonymi liniami zaznaczono, na rysunkach 4.154.17, dodatkowe krawdzie, ktre mog wystpowa w przeksztacanym obszarze grafu.

Rys. 4.14. Przeksztacenie pocztkowy ukad krawdzi tworzy dokadnie trjkt

i jest zamieniany na gwiazd; wszystkie wierzchoki i krawdzie zostaj zachowane

Rys. 4.15. Przeksztacenie pocztkowy ukad krawdzi zawiera trjkt

i jedn krawd dodatkow; usuwany jest jeden wierzchoek i jedna krawd

Rys. 4.16. Przeksztacenie pocztkowy ukad krawdzi zawiera trjkt

i dwie krawdzie dodatkowe; usuwane s dwa wierzchoki i dwie krawdzie

__________
194
Mona tutaj zauway analogi do dwch tradycyjnych sposobw czenia sieci elektrycznych prdu zmiennego: w trjkt i w gwiazd.

129

Rys. 4.17. Przeksztacenie pocztkowy ukad krawdzi zawiera trjkt

i trzy krawdzie dodatkowe); usuwane s trzy wierzchoki i trzy krawdzie

Operacje odwrotne do przeksztace nazywane s . Polegaj one na zamianie wierzchoka stopnia 3 cian. Odpowiada to ciciu wierzchoka wielocianu. Moliwe s nastpujce sytuacje [175, s. 108]:
pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd i jest zamieniany na trjkt
(rys. 4.18); wszystkie wierzchoki i krawdzie s zachowane,
pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd z jedn krawdzi dodatkow
i jest zamieniany na trjkt (rys. 4.19); usuwany jest jeden wierzchoek
i jedna krawd,
pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd z dwiema krawdziami dodatkowymi i jest zamieniany na trjkt (rys. 4.20); usuwane s dwa wierzchoki
i dwie krawdzie,
pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd z trzema krawdziami dodatkowymi i jest zamieniany na trjkt (rys. 4.21); usuwane s trzy wierzchoki
i trzy krawdzie.
Operacje i s operacjami dualnymi [175, s. 108].

Rys. 4.18. Przeksztacenie pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd

i jest zamieniany na trjkt; wszystkie wierzchoki i krawdzie s zachowane

Rys. 4.19. Przeksztacenie pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd

z jedn krawdzi dodatkow i jest zamieniany na trjkt;
usuwany jest jeden wierzchoek i jedna krawd

130

Rys. 4.20. Przeksztacenie pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd

z dwiema krawdziami dodatkowymi i jest zamieniany na trjkt;
usuwane s dwa wierzchoki i dwie krawdzie

Rys. 4.21. Przeksztacenie pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd

z trzema krawdziami dodatkowymi i jest zamieniany na trjkt;
usuwane s trzy wierzchoki i trzy krawdzie

4.3.6. Przykad zastosowania przeksztace

do modyfikacji siatek wielociennych
Wyjanienie celu wprowadzenia opisanych przeksztace przedstawiono na
przykadzie. Na rysunku 4.22a przedstawiono dwunastocian rombowy i wykres
Schlegla kompleksu powstaego przez poczenie tych wielocianw195. Wykres
ten tworzy na paszczynie pewien paski wzr (tesselacj), ktry nastpnie zosta
przeksztacony poprzez operacj , czyli w tym przypadku zastpienie wierzchoka cian. Przeksztacony wzr moe by teraz zinterpretowany jako wykres
Schlegla kompleksu, powstaego ze zoenia omiocianw rombowych citych196 (rys. 4.22b).
Przeprowadzona operacja moe si wydawa banalna, gdy przykad dotyczy stosunkowo prostej bryy i jednego przeksztacenia. Sia opisanych przeksztace tkwi
w tym, e mog one by stosowane do znacznie bardziej skomplikowanych ukadw
wielocianw i ich wykresw Schlegla, dajc jednoczenie pewno, e efekt przeksztacenia pozostanie planarny. Co wicej, redukcje SP mona stosowa wielokrotnie, a ich zoenie w dalszym cigu zachowa planarno [175, s. 109]. Operowanie
na paskich wzorach pozwala jednak w znacznie wikszym stopniu panowa
nad struktur ni to jest moliwe przy wykonywaniu operacji w przestrzeni.

__________
195

Porwnaj pkt 3.4.1.

Jak wiadomo, dwunastociany rombowe cite nie wypeniaj cakowicie przestrzeni
i w nowym kompleksie wielocianw pozostaj puste obszary, chyba e potraktujemy je jako
dodatkowe bryy, dopeniajce tesselacj.
196

131

a)

b)
Rys. 4.22. Modyfikacja siatek wielociennych: a) dwunastocian rombowy
i wykres Schlegla siatki zbudowanej z tych wielocianw,
b) omiocian rombowy city i wykres Schlegla siatki zbudowanej z tych wielocianw

4.4. Generowanie grafw planarnych

poprzez upakowania okrgw
Metoda ta jest oparta na twierdzeniu o upakowaniu okrgw, podanym pierwotnie przez P. Koebego w 1936 r., a nastpnie ponownie odkrytym i rozszerzonym przez E.M. Andreeva i W.P. Thurstona w poowie lat siedemdziesitych
XX w. (twierdzenie 5.2) [175, s. 117].
Twierdzenie 4.8 (Koebe-Andreev-Thurston). Kady 3-spjny graf planarny
moe by zrealizowany jako 3-wielotop, ktrego krawdzie s styczne do jednostkowej
sfery. Realizacja taka jest unikatowa.
Z twierdzenia 4.8 wynika, e kady graf planarny moe by reprezentowany
przez upakowanie okrgw, tj. konfiguracj rozcznych dyskw, ktre mog by
styczne, ale nie mog si przecina [150, s. 117]. W upakowaniu okrgw wierzchoki odpowiadaj rozcznym dyskom, ktre s styczne wtedy i tylko wtedy,
gdy odpowiadajce im wierzchoki s poczone krawdzi (rys. 4.23). Jeeli graf
jest 3-spjny, to jego reprezentacja za pomoc upakowania okrgw jest unikatowa. Inne sformuowanie tego twierdzenia mwi, e kady 3-spjny graf planarny
moe by zrealizowany jako 3-wielotop (wielocian), ktrego wszystkie krawdzie s styczne do sfery jednostkowej [176, s. 628]. Co wicej, jednoczenie okrelona jest reprezentacja grafu dualnego do danego, rwnie poprzez okrgi. Prze-

132

cinajce si krawdzie grafu i jego grafu dualnego s reprezentowane przez okrgi, ktre przecinaj si ortogonalnie [175, s. 117118] [176, s. 631].

Rys. 4.23. Graf planarny reprezentowany jako ukad rozcznych dyskw, stycznych,
jeeli odpowiednie wierzchoki s poczone

Jak wspomniano, okrgi nie mog si nakada. Jednak z twierdzenia 4.8 nie
wynikaj adne inne ograniczenia, co do wzajemnego rozmieszczenia okrgw.
Aby moliwe byo skonstruowanie grafu, kady okrg musi by styczny, z co
najmniej dwoma innymi okrgami. Umoliwia to konstruowanie bardzo rnorodnych upakowa. Przedstawiono upakowania okrgw, ktre tworz szkielet
do tesselacji 32.4.3.4 (rys. 4.24a) i 34.6 (rys. 4.24b) [171, s. 3839].

a)

b)
Rys. 4.24. Upakowania okrgw i skonstruowane na nich tesselacje:
a) 32.4.3.4, b) 34.6

133

4.5. Iloczyn kartezjaski grafw

Opisane przeksztacenia dziaay na grafy lokalnie. Mnoenie grafw (iloczyn197
kartezjaski) pozwala na tworzenie nowych grafw z grafw podstawowych
(czynnikw).
Udowodniono, e kady spjny graf skoczony ma jednoznaczny rozkad na
czynniki ze wzgldu na iloczyn kartezjaski i e symetria takich grafw jest
izomorficzna do symetrii jego czynnikw pierwszych [67, s. 126].
Definicja 4.1. Iloczyn kartezjaski dwch grafw G1 and G2, o rozcznych
zbiorach wierzchokw V1 i V2, i zbiorach krawdzi E1 i E2, oznaczany G1,G2, jest
grafem o zbiorze wierzchokw [67, s. 34]:
V (G1,G2 ) = V (G1 ) V (G2 )

(4.4)

to jest, zbiorem [(g1,g2) | g1G1, g2 G2], lub alternatywnie:

E (G1,G2 ) = E (G1 ) V (G2 ) V (G1 ) E (G2 )

(4.5)

Zbir krawdzi G1,G2 skada si ze wszystkich par wierzchokw (gi, gk),

gdzie giG1, gkG2]. Poniej przedstawiono prosty przykad iloczynu kartezjaskiego grafw G1 i G2 (rys. 4.25) [67, s. 4].

Rys. 4.25. Iloczyn kartezjaski: G1,G2

dwch grafw liniowych (cieek)

Z definicji iloczynu kartezjaskiego, wyraonej rwnaniem (4.5), wynika jego

istotna charakterystyka wkna [67, s. 4].
Definicja 4.2. G-wknem grafu G,H nazywmy iloczyn grafu G przez wierzchoek (h) grafu H i odwrotnie.

__________
197

Uywane jest rwnorzdnie okrelenie produkt kartezjaski.

134

Naley zauway, e iloczyn kartezjaski dwch grafw paskich pozwala

skonstruowa bezporednio siatk w przestrzeni trjwymiarowej, przy odpowiednim doborze grafw podstawowych. Poniej zamieszczono kilka przykadw
takich operacji [67, s. 410] [74, s. 15]:
iloczyn kartezjaski G3,G4 dwch cieek o 3 i 4 wierzchokach (rys. 4.26a)
i iloczyn kartezjaski G5,G6 grafu heksagonalnego (cyklu) G5 i cieki
o 2 wierzchokach G6 (rys. 4.26b),
iloczyn kartezjaski G7,G8 grafu oktagonalnego G7 i cieki o 6 wierzchokach G8 (rys. 4.27),
iloczyn kartezjaski G9,G10 dwch grafw cyklicznych heksagonalnych G9
i G10 (rys. 4.28),
iloczyn kartezjaski G11,G12 dwch grafw: G11 i drzewa G12 (rys. 4.29).

a)

b)
Rys. 4.26. Iloczyn kartezjaski: a) G3,G4 dwch cieek o 3 i 4 wierzchokach,
b) G5, G6 grafu heksagonalnego (cyklu) G5 i cieki o 2 wierzchokach G6

Rys. 4.27. Iloczyn kartezjaski G7,G8 grafu oktagonalnego G7

i cieki o 6 wierzchokach G8

135

Rys. 4.28. Iloczyn kartezjaski G9,G10

dwch grafw cyklicznych heksagonalnych G9 i G10

Rys. 4.29. Iloczyn kartezjaski G11,G12

grafu G11 i drzewa G12

Operacja iloczynu kartezjaskiego moe by przeprowadzana wielokrotnie.

Przykadem moe by iloczyn trzech grafw: cyklu heksagonalnego G13 i dwch
cieek G14 i G15 (rys. 4.30).
Poniewa operacja iloczynu kartezjaskiego ma waciwo cznoci, moe on
by definiowany alternatywnie, jako iloczyn rnych czynnikw. Przykadem moe
by graf z rysunku 4.31, ktry mona rozpatrywa jako iloczyn G16,G17,G18 trzech
cieek o 3, 5 i 6 wierzchokach lub jako iloczyn siatki prostoktnej o 35 (G16,G17)
wierzchokach i cieki o 6 wierzchokach G18 (rys. 4.31) [67, s. 9].

(G16 ,G17 ),G18 = G16 , (G17 ,G18 )

(4.6)

136

Rys. 4.30. Iloczyn kartezjaski: G13,G14,G15 cyklu heksagonalnego G13

i cieek G14 i G15

Rys. 4.31. Iloczyn kartezjaski G13,G14,G15 trzech cieek

o 3, 5 i 6 wierzchokach lub alternatywnie siatki o 35 wierzchokach (G16,G17)
i cieki o 6 wierzchokach G18

Iloczyn kartezjaski moe by planarny, w rozumieniu twierdzenia Steinitza,

z zastrzeeniem warunku twierdzenia (4.9) [67, s. 29].
Twierdzenie 4.9. Niech grafy G1 i G2 bd grafami spjnymi, o co najmniej
trzech wierzchokach. Graf G1,G2 jest planarny wtedy i tylko wtedy, gdy zarwno
G1, jak i G2 s ciekami, lub gdy jeden z nich jest ciek, a drugi cyklem.
Oprcz iloczynu kartezjaskiego, istniej rwnie inne sposoby mnoenia
grafw, pozwalajce generowa nowe obiekty. S to np. iloczyn tensorowy198
(definicja 4.2) i iloczyn leksykograficzny grafw (definicja 4.3).

__________
198
Zamiast okrelenia iloczyn tensorowy uywane s rwnie okrelenia: produkt Kroneckera
i produkt bezporedni.

137

Definicja 4.2. Iloczyn tensorowy dwch grafw G i H, o rozcznych zbiorach

wierzchokw V(G) i V(H), i zbiorach krawdzi E(G) i E(H), oznaczany G H,
jest grafem, dla ktrego [61, s. 36]:
V (G H ) = {(g , h ) | g V (G ), h V (H ) }

(4.7)

E (G H ) = {(g , h )(g ' , h') | gg ' E (G ) i hh' E (H ) }

(4.8)

Definicja 4.3. Iloczyn leksykograficzny dwch grafw G i H, o rozcznych

zbiorach wierzchokw V(G) i V(H), i zbiorach krawdzi E(G) i E(H), oznaczany
G ;H, jest grafem, dla ktrego [66, s. 185] [61, s. 43, 56]:
V (G H ) = {(g , h ) | g V (G ), h V (H ) }

(4.9)

E (G H ) = {(g , h )(g ' , h') | gg ' E (G ), lub g = g ' i hh' E (H ) }

(4.10)

Odmienny, w stosunku do iloczynu kartezjaskiego, sposb definiowania tych

operacji, prowadzi do odmiennych rezultatw innych grafw wynikowych.
Ilustruje to przedstawiony przykad iloczyn leksykograficznego grafw z rysunku
4.29 G11G12 (rys. 4.32).

Rys. 4.32. Iloczyn leksykograficzny: G11G12

grafw G11 i G12 z rys. 4.29

Ciekawy sposb zastosowania mnoenia grafw przedstawiono w pracy [74].

Zaproponowano w niej przypisanie, przed wykonaniem operacji iloczynu kartezjaskiego, wag liczbowych do wierzchokw i krawdzi grafw. Poprzez manipulowanie tymi wagami moliwa jest daleko idca kontrola nad wynikiem operacji. Autorzy stosuj rwnie dodatkowe transformacje geometryczne, uzyskanych
grafw, przez zadanie funkcji okrelajcej wsprzdn z wierzchokw, uzyskujc zoone formy kocowe. Metoda ta wykracza jednak do daleko poza samo
zagadnienie mnoenia grafw.

138

Interesujcym aspektem iloczynu kartezjaskiego grafw jest zmiana wymiaru

przestrzeni, w ktrej moe by zrealizowany ich iloczyn. Iloczyn dwch grafw
liniowych da graf siatkowy na paszczynie (rys. 4.26a). Iloczyn cieki i cyklu
moe by zrealizowany zarwno na paszczynie (rys. 4.27), jak i w przestrzeni
(rys. 4.26b). Iloczyn dwch cykli da graf w przestrzeni trjwymiarowej
(rys. 4.28), podobnie iloczyn trzech cieek (rys. 4.31). Analogicznie jest z iloczynem kartezjaskim grafw zrealizowanych w przestrzeni trjwymiarowej.
Jest on realizowalny w przestrzeni d = 4, a grafy niszego rzdu s jego wknami.
Na rysunku 4.33 przedstawiono czterowymiarowy odpowiednik szecianu tesserakt.
Moe on by rozpatrywany jako iloczyn kartezjaski grafu szecianu i cieki
o dwch wierzchokach199 [67, s. 1112].

Rys. 4.33. Graf Q4 hiperszecian (opis w tekcie)

Odwzorowanie wielotopw z przestrzeni czterowymiarowej na przestrze

trjwymiarow wykonywane poprzez wykresy Schlegla ma zastosowanie
w ksztatowaniu trjwymiarowych wypenie aperiodycznych przestrzennych
odpowiednikw parkietau Penrosea (patrz rozdz. 6.5) [122, s. 70].
Iloczyn kartezjaski grafw wykazuje wiele podobiestw do niektrych
innych metod generowania zoonych siatek przestrzennych, np. do algebry
formexw200 [119] i podobnie jak ona, dobrze si nadaje do zastosowa wspomaganych komputerowo.

__________
199

Indeksy opisane przy wierzchokach pozwalaj zidentyfikowa odpowiednio wkna

tesseraktu.
200
Algebra formexw jest symbolicznym jzykiem opisu skomplikowanych, przestrzennych
konstrukcji prtowych. Stanowi ona podstaw pakietu oprogramowania Formian, opracowanego
na Uniwersytecie Surrey, pod kierunkiem H. Nooshina. Wyczerpujcy opis tego systemu zawiera praca [119].

139

4.6. Uwagi kocowe

Przedstawione metody przeksztacania modeli topologicznych, charakteryzuj
si tym, e nie zmieniaj waciwoci modeli, ktre s istotne dla zastosowania ich
w ksztatowaniu form strukturalnych: niezmiennoci geometrycznej i moliwoci przestrzennej rekonstrukcji. Umoliwia to wprowadzanie daleko idcych
modyfikacji, w bezpieczny dla waciwoci strukturalnych sposb. Poddawane
przeksztaceniom modele musz jednak wczeniej te waciwoci mie. Jedynie
wtedy stosowanie tego typu przeksztace jest celowe. Warunkiem sensownoci
tej procedury jest jej rozpoczcie od wybrania modelu o odpowiednich waciwociach.

Rozdzia 5. Modele topologiczne

a klasa przestrzeni
atwo z domu rzeczywistoci zaj
do lasu matematyki, ale nieliczni
tylko umiej wrci.
Hugo Steinhaus201

Jak wykazano w poprzednim rozdziale, modele topologiczne obiektw na

paszczynie (d = 2), w przestrzeni (d = 3), a nawet w hiperprzestrzeni (d = 4)
nie s od siebie niezalene. Obiekty trjwymiarowe mog by przedstawione
w postaci obiektw paskich. Za pomoc iloczynu kartezjaskiego moemy generowa siatki przestrzenne z paskich grafw. Co wicej, odwzorowanie obiektu
w przestrzeni o innej klasie ujawnia niektre jego waciwoci, ktre wczeniej
nie byy oczywiste.
W dalszej czci rozdziau zostan przedstawione metody odtwarzania przestrzennego paskich wzorw, a take korelacje, pomidzy realizacjami wzorw
w rnych wymiarach, a ich sztywnoci w sensie mechanicznym.

5.1. Przestrzenna rekonstrukcja figur paskich

Analiza zwizkw pomidzy tesselacjami paszczyzny oraz ukadami wielocianw w przestrzeni, rodzi pytanie o lece u podstaw wsplne zasad konstrukcyjne.
Czy przedstawione we wczeniejszych rozdziaach wypenienia i podziay paszczyzny mog by uwaane za obraz pewnych kompleksw wielociennych w przestrzeni
(rys. 4.1), tzn. czy moliwe jest przeprowadzenie ich przestrzennej rekonstrukcji?
Pozytywna odpowied na to pytanie pada ju w poprzednim rozdziale: pod
pewnymi warunkami moliwe jest znalezienie wielocianu, ktry jest reprezenta-

__________
201

Cytat za: J. ukaszewicz (red), Midzy duchem a materi poredniczy matematyka,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa (2000), s. 16.

142

cj grafu planarnego [141]. Graf charakteryzuje zatem cakowicie struktur kombinatoryczn wielocianu202. Rozszerzajc to na wielocienne ukady w przestrzeni, mona zrekonstruowa cay kompleks. Ta wspzaleno paskich (d = 2)
i przestrzennych (d = 3) wypenie przestrzeni ma zasadnicze znaczenie dla intuicyjnej percepcji i rozumienia form strukturalnych.

Rys. 5.1. Oglna idea rekonstrukcji przestrzennej grafw [175, s. 105]

Metody konstruowania realizacji geometrycznych 3-wielotopw (wielocianw)

mona podzieli na dwie odmienne grupy:
1. Podnoszenie grafw:
a) metoda TuttegoMaxwellaCremony (rzutowanie odtwarzajce),
b) przeduenia Lawrencea,
c) przeksztacenia Galea.
2. Konstrukcje oparte na upakowaniu paskich okrgw metoda KoebegoAndreevaThurstona.
Pod wzgldem topologicznym podnoszenie grafw planarnych oznacza zwikszenie ich przestrzeni realizacji o jeden. Z kad z wymienionych metod wie si
inny zakres zastosowa i inne rezultaty [176, s. 626].

5.1.1. Metoda TuttegoMaxwellaCremony

Metoda polega na przypisaniu wierzchokom grafw wektora wysokoci, przez
co podnosz si one z paszczyzny i przyjmuj pooenie w przestrzeni. Podstawy tej metody sigaj dziewitnastowiecznych prac J.C. Maxwella203

__________
202
Oglniej: wielotopu, gdy moliwo rekonstrukcji przestrzennej dotyczy rwnie
obiektw klasy wyszej ni 3.
203
W pracach [98, 99 i 100].

143

i L. Cremony204 na temat konstrukcji dualnych i rzutowania odtwarzajcego205

[32, s. 26]. Zasadniczy wkad w jej ostateczne opracowanie wnis jednak niemal
sto lat pniej W.T. Tutte206.
Konstrukcja wielocianu jest w tej metodzie przeprowadzana w dwch etapach:
najpierw graf musi zosta prawidowo narysowany na paszczynie, a nastpnie
podniesiony w przestrzeni trjwymiarowej. Sekwencj postpowania przedstawiono
na rysunku 5.2 [120, s. 122140], [176, s. 626628], [175, s. 114].

V = { v1,vm }
E = { e1,,ep }
F = { f1,fn}

graf
kombinatoryczny

graf
naprony

graf

wielocian

wykres Schlegla

Rys. 5.2. Schemat postpowania w metodzie TuttegoMaxwellaCremony

Rekonstrukcja przestrzenna grafu rozpoczyna si od 3-spjnego grafu planarnego G = (V, E) o n wierzchokach i zestawie wag przypisanych do krawdzi
: E R oraz rysunku, ktry jest jego geometryczn realizacj na paszczynie
(rys. 5.3a). W pierwszym kroku, dany rysunek jest przeksztacany w taki sposb,
aby otrzymana figura bya planarnym przedstawieniem G , w ktrym wszystkie
krawdzie s reprezentowane przez nieprzecinajce si odcinki, a ciany przez
wielokty wypuke (rys. 5.3b). Ten nowy rysunek jest nazywany grafem napronym. Otrzymuje si go stosujc twierdzenie Tuttego [120, s. 122]:
Twierdzenie 5.1. Niech G = {(1,,n), E} bdzie 3-spjnym grafem planarnym,
ktry ma cian (k+1, ... n) dla pewnego k < n. Niech pk+1, ..., pn bd wierzchokami (w tej kolejnoci) wypukego (n k)-kta. Niech : ER+ bdzie przypisaniem dodatnich wag do wewntrznych krawdzi:
a) istnieje unikatowe pooenie p1, ..., pk c R2 wierzchokw wewntrznych, takie
e wszystkie wierzchoki wewntrzne s w rwnowadze,

__________
204

W pracy [37].
Ang. reciprocal projection.
206
W pracach [151] i [150].
205

144

b) wszystkie ciany c1, c2, ... grafu G s zrealizowane jako nienakadajce si

wielokty wypuke.
Na podstawie twierdzenia Tuttego, graf naprony otrzymuje si przez przesunicie wierzchokw pocztkowego rysunku w nowe pooenie
P = ( p1 ,K , pn ) , tzw. pooenie rwnowagi. Pooenie to, bdce odwzorowaniem p : V R 2 , jest unikatowe. Dowolny wierzchoek v V jest w rwnowadze, jeeli jest speniony warunek:

( v , w)R

v , w ( pv pw ) = 0

(5.1)

Jeli nie wystpuj adne dodatkowe ograniczenia, wagi przypisywane poszczeglnym krawdziom mog mie warto 1. Zgodnie z twierdzeniem Tuttego,
suma kwadratw dugoci wszystkich krawdzi grafu napronego jest minimalna
[120, s. 124].
Proces przeksztacania grafu zwykego na naprony rozpoczyna si od wyboru
jednej trjktnej ciany jako zewntrznego wielokta c0. Wierzchoki tego trjkta
umieszczane s odpowiednio w pocztku ukadu wsprzdnych i w jednostkowych odlegociach od pocztku ukadu, na osiach x i y Wyrazy konfiguracji P
s wyznaczane poprzez rozwizanie rwna
M x = bx i M y = b y

(5.2)

gdzie: x = (x1 , ..., xn ) , x = ( y1 , ..., yn ) ,

M macierz napre,
bx i by wektory
T

Ciekawe jest, e konstrukcja konfiguracji P grafu napronego ma interpretacj fizyczn o typowo topologicznym charakterze. Jeeli wyobrazimy sobie,
e wszystkie krawdzie grafu s wykonane z paskw gumy, a nastpnie przymocuje si wierzchoki trjkta zewntrznego do podoa w taki sposb, aby wszystkie
krawdzie wewntrzne byy nacignite, to otrzymauje si pooenie, w ktrym
wystpuje rwnowaga si [120, s. 122], [175, s. 626].
W nastpnym kroku rysunek grafu napronego G, tj. konfiguracj,
P = ( p1 , ..., pn ), interpretuje si jako wykres Schlegla pewnego wielocianu. Wykres
ten zostanie nastpnie podniesiony, aby uzyska trzeci wymiar.
Zakada si, e wszystkie punkty P le na paszczynie z = 1 w R3. Kady
punkt p1 ma wsprzdne (xi, yi, 1). Nadaje si cianom wewntrznym indeksy
1, ..., m, a ciana zewntrzna, odpowiadajca zewntrznemu wieloktowi jest
oznaczona c0 . Nastpnie, dla krawdzi wewntrznych mona wyrni zorientowane czwrki ( b, t | L, R ) , gdzie b, t odpowiednio grny i dolny wierzchoek
krawdzi, L, R lewa i prawa ciana incydentna z krawdzi.

145

a)

b)
Rys. 5.3. Graf planarny: a) dowolna realizacja (rysunek) na paszczynie,
b) prawidowy rysunek graf naprony

Kolejnym krokiem jest znalezienie wektora podnoszcego dla kadej ciany

wewntrznej ci (rys. 5.4). Odbywa si to przez procedur rekurencyjn, w ktrej
[120, s. 138]:
q1 = ( 0, 0, 0 )

(5.3)

qL = b,t ( pb pt ) + qR

(5.4)

jeeli ( b, t | L, R ) jest zorientowan drog w ( G , P ) .

146

Rys. 5.4. Wektory podnoszce q1, przypisane poszczeglnym cianom

Wektory qi s dobrze okrelone, tzn. e dla kadej ciany ci , maj tylko jedn
warto, ktra nie zaley od wyboru konkretnej kolejnoci w procesie rekurencyjnym. Wystarczajce jest wybranie kolejnoci cian c1 = c L1 , c L2 , ..., c Ll = c j ,
gdzie dla i = 1, ..., l 1, ciany cLi , cLi+1 = cRi s jednoczenie incydentne z krawdzi

( bi , ti )

grafu G i mona wyznaczy warto qLi+1 na podstawie qLi .

Wektory qi okrelaj funkcj podnoszc f dla ciany ci (rwnie dobrze

okrelon)
f ( x ) = x, qi , x ci

(5.5)

Rys. 5.5. Wysokoci podnoszenia dla wierzchoka nr 2, grafu

Ostatecznie, wysoko podnoszenia hv punktu pv ci konfiguracji P po

podniesieniu jest iloczynem skalarnym jego wsprzdnych i wektora podnoszcego qi , odpowiadajcego cianie ci :
hv = pv , qi

(5.6)

147

Wartoci hv wyznaczone rekurencyjnie w rnej kolejnoci s zgodne

(rys. 5.5). Niezalenie od wybranej kolejnoci wyznaczania wektorw i funkcji
podnoszcych dla poszczeglnych cian wartoci te s zawsze takie same.

Rys. 5.6. Wysokoci podnoszenia dla wszystkich wierzchokw grafu

Po podniesieniu w podany sposb wszystkich wierzchokw (rys. 5.6), graf G

uzyskuje swoj przestrzenn reprezentacj (rys. 5.7).

Rys. 5.7. Proces podnoszenia grafu

Wspomniane gumowe wyjanienie prawidowego rysowania grafu, pozostaje w zwizku ze statyczn interpretacj metody TuttegoMaxwellaCremony.
Udowodniono, e w stanie rwnowagi, jeeli wszystkie siy w krawdziach s
dodatnie, to ciany grafu s wieloktami wypukymi. Co wicej, rysunek
3-spjnego grafu planarnego, w ktrym krawdzie s odcinkami prostymi, moe
by podniesiony w przestrze d = 3, wtedy i tylko wtedy, gdy jest prawidowy
w podanym sensie. Odpowiadajce sobie krawdzie prawidowo narysowanego
grafu i jego grafu dualnego s ortogonalne [35, s. 63] [175, s. 117].

148

5.1.2. Przeduenia Lawrencea

Metoda zostaa nazwana od nazwiska J. Lawrencea, ktry opracowa j w roku
1980, na Uniwersytecie Kentucky. Jest uwaana za jedn z najprostszych metod
generowania wielotopw z konfiguracji planarnych [178, s. 2]. W metodzie przeduenia Lawrencea kady wierzchoek wyjciowego grafu jest zastpowany dwoma
nowymi punktami, wspliniowymi z punktem pocztkowym, ktry nastpnie jest
usuwany. Te nowe, podniesione punkty, generuj wielotop o wyszym wymiarze.
Niech V = {v1 ,K vn } bdzie zbiorem wierzchokw grafu G = (V , E ) , to jest
dwuwymiarowej konfiguracji punktw, zawierajcej n punktw. Przeduenie
Lawrencea dowolnego punktu vi V , uzyskuje si, zastpujc go dwoma nowymi punktami v ' i v '' . Nowe punkty s nastpnie podnoszone w nowym kierunku
w przestrzeni, z dwiema rnymi wysokociami podnoszenia (rys. 5.8). Procedura
jest kolejno powtarzana (w dowolnej kolejnoci) w stosunku do wszystkich
punktw vi V . Kady punkt konfiguracji pocztkowej jest przeduany w niezalenym kierunku. Przeduenie Lawrencea (V ) jest zbiorem wszystkich

nowych punktw otrzymanych poprzez przeduenie vi V (rys. 5.8) [178, s. 5]:

(V ) = { ( v 'i , v ''i ) R 2 + n | i = 1,K , n } .

(5.7)

Punkty przeduenia Lawrencea (V ) s okrelone macierz o wymiarze

2n ( 2 + n ) rwnanie (5.8):

( v '1 , v '2 ,K , v 'n , v ''1 , v ''2 ,K , v '' n )

x '1

x '2
M

x'
:= n
x ''1

x ''2
M

x ''
n

y '1
y '2

h '1
h '2

y 'n
y ''1

h ''1

y ''2
y ''n

h ''2

h 'n

h ''n

(5.8)

gdzie x 'i , y 'i , h 'i oraz x ''i , y ''i , h ''i wsprzdne i wysoko podnoszenia odpowiednio dla pierwszego i drugiego punktu przeduenia Lawrencea punktu vi .
Baza projekcyjna jest wyznaczona przez cztery wektory q1 , q2 , q3 , q4 R 3 , takie e adne trzy z nich nie s liniowo zalene. Istnieje jedyne przeksztacenie
liniowe, ktre mapuje vi na v 'i i v ''i . Otoczka wypuka przeduenia Lawrencea

V jest nazywana wielotopem Lawrencea L (V )

L (V ) := conv (V ) R 2 + n .

(5.9)

149

Rys. 5.8. Oglna idea przeduenia Lawrencea

Zalenoci w wyjciowej konfiguracji punktw V s reprezentowane przez

zalenoci w otrzymanym wielotopie L (V ) [120]. Jeeli jaka linia w konfiguracji wyjciowej V zawiera punkty vi oraz ma punkty v j i vk po obu stronach,
gdzie indeksy

i, j , k

s odpowiednio elementami osobnych podzbiorw

I = (1, ..., n ), takich e i I 0 , j I , k I + oraz I 0 I I + = I , to istnieje

ciana L (V ) o zbiorze wierzchokw [178, s. 5]:

{v' : j I } {v' , v" : i I } {v" : k I }

(5.10)

Rys. 5.9. Selektywne przeduenie Lawrencea dla piciokta

Przeduenie Lawrencea, opisane powyej, tzw. zwyke podniesienie Lawrencea lub zupene podniesienie Lawrencea, przeksztaca 2-wymiarow konfiguracj n-punktw V , na 2n-wymiarow konfiguracj w (2n+1)-wymiarowej prze-

150

strzeni. Zrozumiae jest, e z powodw praktycznych, otrzymany wielotop Lawrencea musi by realizowany w przestrzeni R3. Mona to zapewni przez selektywne stosowanie procesu przeduania do pojedynczych punktw w konfiguracji planarnej. Jest to tzw. selektywne przeduenie Lawrencea. Wymaga
starannoci w doborze punktw, ale prowadzi do interesujcych rezultatw.
Powyej przedstawiono przykad selektywnego przeduenia Lawrencea dla
piciokta (rys. 5.9) [120, s. 7, 36].

5.1.3. Przeksztacenia Galea

Metoda jest oparta na przeksztaceniach i wykresach Galea, opracowanych
w latach pidziesitych XX w. przez Galea. Wykorzystano, e projekcyjna unikatowo wielotopu moe by okrelona przez jego wykres Galea, a nastpnie
wielotop ten moe by podniesiony z wielotopw o niszym wymiarze. Technika
ta, o charakterze raczej algebraicznym, jest szczeglnie przydatna dla wielotopw
o maej liczbie wierzchokw, gdy obejmuje przejcie do przestrzeni o odpowiednio wikszym wymiarze (dla d-wielotopu o n wierzchokach, przestrze
realizacyjna ma wymiar Rnd1) [52, s. 85] [114, s. 358].
Rozwaany jest ponownie zbir V = {v1 ,K vn } wierzchokw grafu G = (V , E ) .
Do kadego punktu v j V

R d jest przypisywany nowy punkt v j R n d 1 .

Przeksztaceniem Galea jest V n-elementowy zbir V = v1 , K , v n

R n d 1 .

Wielotopy rozpite na zbiorach wierzchokw V i V s projekcyjnie

rwnowane dla pewnego przeksztacenia afinicznego A. Zakadajc, e
vi = ( vi ,1 ,K , vi , d ) R n dla i = 1,K, n oraz e zbir zalenoci afinicznych V
skada si ze wszystkich punktw a = (1 ,K , n ) R n , takich e
i

i =1

v
i =1

i i

=0

= 0 , otrzymujemy [52, s. 86]:

( v ,K , v )

1,1 1,2

2,1 2,2
:=

n ,1 n ,2

1, n d 1
2, n d 1

n , n d 1

(5.11)

Dla kadego przeksztacenia Galea V zbioru V, definiujemy wykres Galea

vi
V zbioru V jako V = (v1 ,..., vn ), gdzie vi = 0, jeeli v i = 0, vi =
, gdy
|| vi ||

v 0 oraz || v i || jest dugoci euklidesow wektora v .

151

Pomijajc pewne szczegy207, rysujemy wykres Galea V zbioru V jako

okrg C z promieniowymi wektorami reprezentujcymi vi . Rysunek 5.10a
przedstawia wykres Schlegla pewnego wielocianu. Wykres Galea dla tego wielocianu jest pokazany na rysunku 5.10b). Podobnie, jak w przypadku pewnych
operacji na grafach208, takich jak cignicie, usunicie, pominicie itd., moliwe
jest przeprowadzenie pewnych przeksztace wykresw Gale, ktre nie zmieniaj
waciwoci topologicznych reprezentowanego przez nie wielotopu. Przykad
takiego przeksztacenia pokazano na rysunku 5.10c. Przedstawia on wykres
Galea wielocianu izomorficznego w stosunku do wykresu przedstawionego
na rysunku 5.10b. Obrt wektora wierzchokowego nie zmienia struktury topologicznej wielocianu, dopki wektor ten nie przekroczy ktrego z ssiednich
wektorw wierzchokowych [52, s. 109111].

a)

b)

c)

Rys. 5.10. Wykres Schlegla wielocianu oraz jego dwa izomorficzne wykresy Galea

Podobnie jak w przypadku wykresw Schlegla, wykresy Galea moemy rozpatrywa jako reprezentacj wielotopu i przez operacje odwrotne zrekonstruowa ten wielotop w przestrzeni.
Rozpatrzmy 2-wymiarowy wykres C R d = 2 . Wymiar jego przestrzeni realizacyjnej jest n d 1 . Aby zatem, rekonstruowany wielocian pozosta w przestrzeni 3-wymiarowej, musimy zawzi obszar zastosowa przeksztace Galea
do przypadku wielocianw o maej liczbie wierzchokw, tzn. n = d + 4 = 6
wierzchokw [52, s. 109]. Nie jest to zbyt silne ograniczenie dla tego sposobu
rekonstrukcji wielocianw, gdy mona wykorzysta dualno wielocianw
i rozpatrywa wykresy Galea jako figury wierzchokowe wielocianw
(rys. 5.11). Dla pewnej rozbudowanej tesselacji na paszczynie, mona zatem
rozpatrywa kady wierzchoek wraz z incydentnymi z nim krawdziami jako
wykres Galea, rekonstruowa odpowiedni figur wierzchokow, a nastpnie
odtwarza ca konfiguracj w przestrzeni, jako sum odpowiednich figur wierzchokowych.

__________
207
208

Szczegy te mona znale w pracach [52, 114, 132, 178].

Patrz rozdz. 4.

152

Rys. 5.11. Schemat rekonstrukcji przestrzennej wykresu Galea

(opis w tekcie)

5.1.4. Metoda KoebegoAndreevaThurstona

Metoda KoebegoAndreevaThurstona jest oparta na twierdzeniu 4.8 o upakowaniu okrgw, z ktrego wynika e kady graf planarny moe by reprezentowany poprzez upakowanie okrgw209.
Wyjciow koncepcj metody jest krawdziowo-styczna reprezentacja wielocianu. W tej reprezentacji, krawdzie wielocianu P s styczne do jednostkowej
sfery S . Paszczyzny cian P przecinaj S tworzc okrgi, ktre nazywamy okrgami cian (rys. 5.12a). Kady okrg odpowiada jednej ze cian, a okrgi s styczne,
jeeli odpowiadajce im ciany s incydentne. Jednoczenie wystpuje drugi ukad
wierzchokowych okrgw horyzontalnych. Okrgi te s brzegiem wycinkw sferycznych skadajcych si ze wszystkich punktw na sferze, ktre s widoczne
z odpowiedniego wierzchoka. Jeden wierzchokowy okrg horyzontalny odpowiada
jednemu wierzchokowi. Podobnie jak okrgi cian, okrgi wierzchokowe s styczne, jeli odpowiadajce im wierzchoki s incydentne. W kadym punkcie stycznoci, dwa stykajce sie okrgi cian i dwa styczne wierzchokowe okrgi horyzontalne przecinaj si ortogonalnie. Przedstawiono przykad krawdziowo-stycznej
reprezentacji regularnego szecianu (rys. 5.12b). Linie cige oznaczaj na rysunku okrgi cian, a linie kreskowane wierzchokowe okrgi horyzontalne [176,
s. 628630]. Opisane sferyczne upakowanie okrgw jest nastpnie spaszczane
przez rzutowanie stereograficzne. Za rodek rzutowania przyjmowany jest jeden
z punktw stycznoci krawdzi, p 0 , a paszczyzna rwnikowa, odpowiadajca
temu punktowi, eq , jest paszczyzn rzutowania (rys. 5.12b).
Otrzymuje si w rezultacie figur planarn, skadajca si z dwch zbiorw
okrgw, odpowiadajcych cianom i wierzchokom wielocianu P , ktre przecinaj si ortogonalnie (rys. 5.13). Figura ta jest nazywana prostoktnym ukadem
okrgw. Nastpnie jest ona przeksztacana w tzw. quad-graf 210, tzn. graf, ktrego
wszystkie ciany s czworobokami, jak to przedstawiono na rys. 5.13a wierzchoki zaznaczone na biao s umieszczone w rodkach okrgw cian, a wierz-

__________
209
210

Patrz pkt 4.4.

Od ang. quadrilateral = czworoboczny.

153

choki zaznaczone na czarno s umieszczone w rodkach wierzchokowych okrgw horyzontalnych. Mona to rwnie rozpatrywa jako naoenie grafu G
(linie cige) oraz grafu G * (linie przerywane). Krawdzie oznaczone jako f
oraz f * odpowiadaj rzutowi punktu p 0 . Obszary cieniowane okrelaj ograniczony quad-graf, otrzymany z penego grafu poprzez usunicie wszystkich elementw incydentnych z f i f * .

a)

b)
Rys. 5.12. Konstrukcja wielocianu krawdziowo-stycznego
(opis w tekcie)

a)

b)
Rys. 5.13. Planarna dekompozycja wielocianu krawdziowo-stycznego

Procedura konstruowania wielocianu z danego grafu jest odwrotnoci procedury konstruowania grafu na podstawie danego wielocianu (tzn. planarnej dekompozycji wielocianu krawdziowo-stycznego). Skadaj si na ni cztery
przedstawione na rysunku 5.14 kroki [176, s. 629].
Rozpoczynajc od 3-spjnego grafu planarnego G (linie cige), otrzymujemy
quad-graf poprzez superpozycj grafu pocztkowego i jego grafu dualnego G *
(linie kreskowane). Nastpnie redukujemy otrzyman figur do ograniczonego
quad-grafu (rys. 5.15a) [176, s. 632].

154
nakadajcy si
funkcjona
odwrotne
zastpienie
graf
Bobenkorzutowanie
cian
i graf dualny
-Springborna
stereograficzne
ich paszcyznami
(1)
(2)
(3)
(4)
3-spjny
wielocian

prostoktny upakowanie
quadgraf
ukad
okrgw
krawdziowograf
planarny
okrgw
na sferze
-styczny

konstrukcja
okrgw cian
tworzenie
czenie rodkw
rzutowanie
i wierzchokowych
podgrafu
okrgw
stereograficzne
okrgw
horyzontalnych
Rys. 5.14. Schemat oglny metody KoebegoAndreevaThurstona
(opis w tekcie)

a)

b)
Rys. 5.15. Quad-graf: a) rysunek dowolny, b) rysunek prawidowy
(opis w tekcie)

Podobnie jak w metodzie TuttegoMaxwellaCremony, graf musi by prawidowo narysowany przed rozpoczciem przeksztacania go w wielocian analogicznie jak napranie grafu (rys. 5.15b). Ten najwaniejszy w caej procedurze
i nietrywialny krok jest przeprowadzany za pomoc niedawno opublikowanego
funkcjonau Bobenko-Springborna. W prawidowym rysunku, kady quad-graf
jest przedstawiany jako ukad latawcw, takich, e w kadym latawcu dwie linie
cige maj t sam dugo, dwie linie przerywane maj t sam dugo oraz
wystpuj dwa kty proste pomidzy liniami cigymi i przerywanymi211. Nastpnie, majc prawidowy ukad okrgw, odtwarzamy go na sferze, poprzez odwrotn projekcje stereograficzn, a to pozwala uzyska szukany wielocian krawdziowo-styczny [176, s. 629].

__________
211

Szczegowy opis tego kroku podano w pracy [176, s. 633642].

155

5.2. Twierdzenie Baracsa

W latach 70. ubiegego wieku, kanadyjski architekt pochodzenia wgierskiego,
Janos Baracs, zauway, e mechaniczne waciwoci struktur prtowo-przegubowych na paszczynie zale od tego, czy mog one by interpretowane
jako rzuty wielocianw. Sformuowa to w twierdzeniu 5.2 [63, s. 1]:
Twierdzenie 5.2 (Baracsa). Jeeli siatka (graf) A' paskiej przegubowej konstrukcji prtowej jest rzutem siatki wielocianu A, ze rodka O, na paszczyzn p
(rys. 5.13), to graf moe by narysowany jako naprony.

Rys. 5.16. Rzutowanie wielocianu na paszczyzn,

wedug twierdzenia Baracsa

Twierdzenie to, udowodnione dopiero w ostatnich latach212 odnosi si do stopnia nieokrelonoci projekcyjnej213 figur paskich, tworzcych system konstrukcyjny. Nietrudno zauway, e rysunek 5.16 przedstawia, w zasadzie, rzutowanie
Schlegla. Twierdzenie Baracsa odnosi si zatem do planarnoci grafw i do ich
rekonstrukcji w oparciu o twierdzenie Steinitza (niezalenie od konkretnej metody
rekonstrukcji). Jednak konsekwencje tego twierdzenia odnosz si rwnie
do innych sytuacji.
Graf naprony odpowiada konstrukcji prtowej w stanie samonaprenia, bez
dziaania si zewntrznych [63, s. 2]. Niech v bdzie liczb wierzchokw grafu,
e liczb cian. Moliwe s nastpujce sytuacje [33, s. 29]:

e = 2v 2

__________
212
213

Dowd twierdzenia Baracsa przedstawi Istvn Hegeds w pracy [63].

Ang. projective indeterminancy.

(5.12)

156

e = 2v 2 + c1

(5.13)

e = 2v 2 c2

(5.14)

gdzie: c1 stopie nieokrelonoci projekcyjnej (rzutowej),

c2 liczba warunkw rzutowych do spenienia.
Jeeli w grafie zachodzi warunek (5.12), to graf jest projekcyjnie okrelony.
Jeeli zachodzi warunek (5.13), to graf jest projekcyjnie nieokrelony, tzn. istnieje
c1 wyborw przy realizacji przestrzennej wielocianu. Jeeli natomiast zachodzi
warunek (5.14), to istnieje c2 negatywnych wyborw, czyli warunkw projekcyjnych do spenienia. Podniesienie grafu (rekonstrukcja przestrzenna) nie jest
moliwe bez spenienia tych warunkw.
Krytyczne formy systemw prtowych wystpuj, gdy figura paska jest poprawnym rysunkiem wielocianu. Moliwe jest wtedy infinityzemalne przemieszczenie paskiego systemu. Z przedstawionych rwna wynika, e jeeli
liczba poczonych przegubowo prtw jest taka sama jak liczba niezalenych
liniowo warunkw rwnowagi moliwych do uoenia dla systemu, to moe on
pozostawa w rwnowadze [63, s. 2].
Znaczenie rwna (5.12)(5.14) ilustruje podany przykad. Dany jest kombinatoryczny system prtowy, o topologii wielocianu sferycznego (rys. 5.17), o
liczbie krawdzi dokadnie e = 2v 3 (w przykadzie jest e = 13, v = 8). Ponadto,
dla kadego podzbioru wierzchokw v1, dla ktrego v1 2, system ma nie wicej
ni e1 = 2v1 3 krawdzi.

Rys. 5.17. Przykad systemu konstrukcyjnego,

w ktrym potrzebny jest dodatkowy warunek, aby umoliwi
jego przestrzenn rekonstrukcj

Oglny rysunek takiego systemu konstrukcyjnego nie jest poprawnym rysunkiem wielocianu. Potrzebny jest dodatkowy warunek, aby waciwie rzutowa
wielocian. Jednoczenie wprowadzenie tego warunku umoliwia infinitezymalny
ruch systemu paskiego. Analogiczne techniki maj zastosowanie rwnie
do systemw, ktrych nie mona przedstawi w postaci grafw planarnych
(rys. 5.18) [63, s. 29].

157

Rys. 5.18. Przykad systemu konstrukcyjnego,

ktrego nie mona przedstawi w postaci grafu planarnego

Twierdzenie dotyczce sztywnoci paskich systemw prtowych w stanie

samonaprenia przedstawi i udowodni w 1912 r. E. Ktter (rys. 5.19) [63, s. 7].
Twierdzenie 5.3 (Kttera). Kada paska konstrukcja przegubowo-prtowa,
skadajca si z krawdzi k-wielobokw A1, A2, ..., Ak; Ak+1, Ak+2 , ..., A2k i z prtw
czcych AlAk+1, A2Ak+2, AkA2k moe znale si w stanie samonaprenia wtedy
i tylko wtedy, gdy punkty, w ktrych przecinaj si dwie korespondujce ciany
k-wieloboku le na tej samej linii prostej.

Rys. 5.19. Ilustracja twierdzenia Kttera

(opis w tekcie)

Twierdzenie to jest szczeglnym przypadkiem twierdzenia Baracsa i mona je

sformuowa: graf konstrukcji paskiej musi odpowiada rzutowanej siatce wielocianu, ktry ma dwie k-wieloboczne ciany poczone przez k cian czterobocznych [63, s. 7].
Zagadnienie analizy geometrycznej niezmiennoci konstrukcji przegubowoprtowych przez badanie ich metodami geometrii rzutowej, jest w ostatnim okresie przedmiotem wielu prac badawczych z pogranicza matematyki dyskretnej
i teorii konstrukcji. Naley tu przede wszystkim wymieni prace H. Crapo [32, 34,
35, 36], W. Whiteleya [164, 165, 167] i innych, np. [145].

158

5.3. Uwagi kocowe

Techniki podnoszenia, zastosowane do grafw, pozwalaj zrekonstruowa
przestrzennie rnorodne, paskie wzory w trjwymiarowej przestrzeni. Umoliwia to operowanie we wstpnej fazie poszukiwania formy uproszczonymi dwuwymiarowymi modelami struktur, na przeksztacanie ich, a nastpnie odtwarzanie
w penej, wielociennej formie. Punktem wyjcia do tego procesu jest znalezienie
odpowiednio atrakcyjnego wzoru pocztkowego, ktry bdzie mg by poddany sformalizowanym przeksztaceniom, a do uzyskania kocowej, utylitarnej
postaci.

Rozdzia 6. Poszukiwanie modelu konstrukcji

Cokolwiek postrzegamy, moemy to
zrozumie tylko dostrzegajc jego
struktur i mylc poprzez strukturaln analogi i porwnanie.
Cyril Stanley Smith214

W wiecie przyrody panuje niezwyka dualno pomidzy porzdkiem i chaosem. Dokadne badanie pozornie przypadkowych form, ukadw i zjawisk
umoliwia zazwyczaj odkrycie w nich bardzo subtelnych form uporzdkowania. John Herschel, XIX wieczny angielski astronom i chemik, powiedzia,
e to sama Natura, a nie matematycy, wprowadzia matematyk do filozofii
przyrody [143, s. 2].
Formy strukturalne wystpujce w naturze byy od zawsze inspiracj dla form
tworzonych przez czowieka. Architektura ma swoje korzenie w bardzo bliskim
kontakcie czowieka z natur [147]. Najpierw, w najwczeniejszych etapach rozwoju, pokorne podpatrywanie znajdowanych w przyrodzie prototypw form pozwalao ludziom stawia pierwsze kroki w konstruowaniu wasnych siedzib. Przez
dugi czas wybierano warianty metod prb i bdw, stopniowo powikszajc
liczb i wielko stosowanych elementw, czc rne elementy w cao, zwikszajc stopie komplikacji obiektw [4]. Szaasy, supy i belki, kopuy to kolejne
etapy rozwoju. Pniej, gdy problemem stao si nie samo budowanie, ale wprowadzanie go na coraz wyszy poziom wyrafinowania, w naturze zaczto dopatrywa si uzasadnienia dla poszukiwania ksztatu optymalnego, ktry speniaby
jednoczenie wymagania w zakresie estetyki, wytrzymaoci i trwaoci. Wnikliwo tego podpatrywania rozwijaa si stopniowo. Od prostego naladowania
pewnych ukadw, po dostrzeenie, e zarwno w mikro- jak i w makroskali
struktury naturalne oparte s na takich samych, podstawowych reguach geometrycznych215.

__________
214
Cytat za H. Crapo: Review: Transpolyhedra, dual transformations by explosion-implosion,
by Haresh Lalvani, Structural Topology, No. 6 (1982), s. 17.
215
Patrz pkt 2.2.4.

160

Pojawio si wtedy pytanie: jak to jest moliwe, e fizyczne i biologiczne systemy, uksztatowane pod wpywem tak rnych oddziaywa zewntrznych, mimo
wszystko uzyskuj podobn form. Okazuje si, e dla kadego z tych zjawisk,
w jego skali, czynnikiem kontrolnym s raczej ograniczenia geometryczne
w przestrzeni, ni zewntrzne siy determinujce form [2, 42, 72].
Co wicej, okazao si take, e zastosowanie tych samych regu w konstrukcjach tworzonych przez czowieka nie tylko jest moliwe, ale prowadzi do uzyskiwania bardzo efektywnych form strukturalnych. Przykady tego mona znale
w wielu udanych konstrukcjach historycznych i wspczesnych.

6.1. Uwagi na temat matematycznej intuicji formy

Odnajdywanie w jednych obiektach pewnych cech, ktre mog by przypisane
innym obiektom, pomimo istotnych rnic pomidzy nimi, wie si z intuicyjnym rozumieniem pojcia formy. Chocia intuicja, niejako z natury, jest pojciem
nieprecyzyjnym, to takie wanie rozumienie formy znalazo swoje matematyczne
sformuowanie. Jerzy Geresz opisuje to w ten sposb: wiat, ktry nas otacza
wypeniony jest mnstwem form. Na kadym kroku natykamy si na obiekty
przybierajce formy rolin, zwierzt, wytworw geologicznych, chmur Formy
te powstaj samorzutnie, w wyniku pewnych procesw zachodzcych w materialnym podou tych form. Wiele z nich wanie te, ktre maj dla nas najwiksze
znaczenie cechuje si swoist uporczywoci, z jak zachowuj swe istnienie
przy zaburzaniu (niezbyt duym) procesu stanowicego ich podoe. Na przykad:
jeeli bdziemy form czowieka utosamia z okrelon konfiguracj czasoprzestrzenn procesw biochemicznych, to stwierdzamy, e zaburzanie tych procesw
(takimi czynnikami, jak zmiany poywienia, zmiany temperatury, inwazja bakterii, dziaanie mechaniczne) nie wpywa na fakt, e mamy do czynienia z cigle
tym samym czowiekiem o ile powysze czynniki bd dostatecznie sabe.
Tego rodzaju odporno na zaburzenia bdziemy okrela mianem stabilno
strukturalna216 [48, s. 5].
Sowo forma moe mie rne znaczenia, zalenie od dziedziny, w ktrej dotyczy. W przypadku biologii moe to by forma wystpujca w wiecie rolin,
w przypadku matematyki forma pewnej klasy funkcji itd. Aby mona byo mwi o realizacji ksztatu, potrzebne s dwa, fenomenologicznie rne sposoby
wypeniania przestrzeni, np. powietrze i kamie. Stabilno strukturalna formy
jest okrelona definicj (6.1) [48, s. 1011].
Definicja 6.1. Jeeli w pewnym zbiorze obiektw jest zdefiniowana relacja
rwnowanoci i odpowiednia topologia, to obiekt nazywamy strukturalnie stabilnym,

__________
216

Stabilno strukturalna jest podstawowym pojciem z dziedziny matematycznej teorii

katastrof [48, s. 3].

161

jeeli istnieje jego otwarte otoczenie, ktre zawiera wycznie rwnowane mu

obiekty. Elementy otoczenia tego obiektu interpretujemy jako jego deformacje,
a zdefiniowan relacj rwnowanoci jako odpowiednik intuicji formy.
W zagadnieniach ksztatowania form strukturalnych, idea stabilnoci strukturalnej pozwala na koncepcyjne przejcie od naturalnego wzorca prototypu formy, do obiektu topologicznego, ktry bdzie form modelowa.
Formy naturalne cechuj si du stabilnoci strukturaln w zblionych warunkach powstaj takie same formy. Inaczej jest w przypadku dziaalnoci czowieka. Te same warunki wstpne zadania projektowego mog skutkowa, i zazwyczaj skutkuj, rnymi rozwizaniami. Struktury naturalne maj jeszcze jedn
cech. Niezalenie od liczby realizacji danego obiektu, wystpuje ograniczona
liczba jego form, a pomimo to obiekty w ramach kadej z form zawsze si rni
z dokadnoci do stabilnoci strukturalnej. Te odchylenia od wzorca sprawiaj,
e poszczeglne obiekty si indywidualizuj.
Klasyczny przykad stabilnoci formy w wiecie przyrody pochodzi od DArcy
W. Thompsona [143, s. 1062]. Rysunek ryby z rodziny przereniowatych, Argyropelecus Olfersi, po pochyleniu ortogonalnej siatki o kt 20 nadal jest odczytywany jako rysunek tej samej ryby217 (rys. 6.1a). Podobnie kratownice o rnej
topologii i rnym ksztacie prtw zaliczamy do tej samej grupy form konstrukcyjnych (rys. 6.1b).

a)

b)
Rys. 6.1. Przykady stabilnoci formy: a) forma biologiczna podczas pochylenia
ukadu wsprzdnych o 20, b) kratownica typu Warrena, o prtach ksztatowanych
w procesie optymalizacji ewolucyjnej i kratownica typu Pratta

__________
217

W rzeczywistoci jest to rysunek innej ryby z tej samej rodziny, Sternoptyx diaphana.

162

6.2. Naturalne prototypy form

Bezporednia inspiracja formami naturalnymi jest znan i ustalon metod
ksztatowania konstrukcji i bya wielokrotnie opisywana, np. w pracach [86, 110].
Niniejszy rozdzia dotyczy aspektw tego procesu, ktre wi si z topologicznym ksztatowaniem form strukturalnych.
Sir Frederic Charles Frank, brytyjski fizyk, zajmujcy si morfologi krysztaw, stwierdzi, e przy myleniu o strukturach, inspiracja moe by czerpana
z zaskakujcych rde218. Formy naturalne, potraktowane jako pewien pocztkowy obrazek, wzr, ktry pozwala rozpocz budow modelu, wprowadzaj
do dostatecznie duo losowoci, aby powstaa w kocowym efekcie struktura
odpowiadaa w swej estetyce paradygmatowi free-form design [137, 139, 140].

6.2.1. Tesselacje w naturze

Podczas naturalnych procesw zwizanych z rozwojem obiektu, jego wzrostem lub podziaem powstaj rne zoone formy geometryczne, pozwalajce na
dostosowanie do otaczajcych warunkw. Wymuszaj to ograniczenia zewntrzne, uwarunkowania budowy obiektu, konkurencja innych obiektw itp. Raoul
Franc twierdzi, e ...w naturze wszystkie formy powstay z potrzeby219.
W wielu z tych form mona znale regularnoci odpowiadajce matematycznym
systemom proporcji. Ich powstawanie jest wynikiem rnych procesw, z ktrych
trzy zostan na tutaj pokrtce omwione:
podziay komrek,
filotaksje,
podziay Woronoja.
Nastpnie przedstawione zostan przykady naturalnych podziaw, w ktrych
obiekty jednego wymiaru pojawiaj si w obiektach innego wymiaru, tworzc
wzory prototypy form.
Podziay komrek
W badaniach nad geometri podziau struktur komrkowych stwierdzono [42],
e wystpuj trzy elementarne przeksztacenia, ktrym mog one podlega
(rys. 6.2) [72, s. 216].

__________
218
Cytat za: Forma, Vol. 11, No. 3 (1996), s. 161. Autor tych sw opisuje, jak inspiracj do
odkrycia znanych w krystalografii struktur Franka-Kaspera, byy dla niego islamskie dekoracje
licznych budynkw w Toledo, w ktrych zauway uporczyw prb wypenienia powierzchni
picioktami foremnymi (udao si to jedynie na powierzchni kopuy synagogi, dziki jej
sferycznemu zakrzywieniu).
219
Raoul Franc Die Planze als Erfinder, Kosmos & Gesellschaft der Naturfreunde, Stuttgart
(1920).

163

Przeksztacenie T1 (rys. 6.2a) jest prostym przeorganizowaniem ukadu. W przeksztaceniu T2 (rys. 6.2b) komrka o trzech ciankach znika, eliminujc jedno pole
i sze krawdzi (wasnych oraz przylegajcych komrek) z ukadu. W przeksztaceniu T3 (rys. 6.2c) komrka dzieli si na dwie (mitoza). W tym przeksztaceniu
z n-ktnej komrki macierzystej powstaj dwie komrki o cznej liczbie krawdzi
n + 4. Z dalszej analizy tego zjawiska wynika, e najbardziej stabilne s ukady,
w ktrych wystpuj komrki szecioktne, gdy s one najprostsz form wypeniajcego podziau powierzchni, w ktrym wierzchoki s 3-walentne [72, 143].

a)

b)

c)
Rys. 6.2. Elementarne przeksztacenia struktur komrkowych:
a) T1, b) T2, c) T3

Charakterystyczne jest silne podobiestwo opisanych przeksztace komrek

do opisanych w pkcie 4.3 przeksztace grafw, zachowujcych ich planarno.
Wida tu odpowiednio: cignicie (rys. 6.2a), przeksztacenie Y (rys. 6.2b)
i wstawienie krawdzi (rys. 6.2b).
Filotaksje
W czasie naturalnie wystpujcego rozwoju (wzrostu) obiektw naturalnych
nastpuj podziay, ktre prowadz do pokrycia powierzchni wzorami, czyli
do tesselacji, cechujcej si regularnoci szczeglnego rodzaju, ktr dobrze
ilustruje przykad owocu ananasa.
Podziau cylindrycznej powierzchni uski odbywa si w taki sposb, e kolejne
komrki s tak rozmieszczane, jakby poprzednie byy poddawane przeksztaceniu
polegajcemu na zoeniu obrotu i przesunicia. Obrt nastpuje o sta warto kta
mierzonego wzgldem podstawy, nazywanego ktem dywergencji , oraz o skok h.
Skok nastpuje radialnie na zewntrz owocu, po linii w przyblieniu spiralnej
(rys. 6.3a), wzdu powierzchni znieksztaconego cylindra. Powstajcy wzr ma zwizek ze znanymi od dawna zasadami proporcjonalnego podziau. W ukadzie powsta-

164

ych komrek podziau mona wyranie zauway dwie rodziny spiralnych linii logarytmicznych, lewo- i prawoskrtnych, przecinajcych si pod ktem prostym. Liczba
tych linii w jednym i w drugim kierunku jest okrelona kolejnymi liczbami cigu
Fibonacciego220. Ich liczba w obu kierunkach, rozdzielona przecinkiem, jest nazywana
liczb filotaksji 221 roliny. Dla ananasa wynosi 5,8222. Poniej przedstawiono schematyczny widok owocu ananasa z oznaczeniem powstaych komrek (rys. 6.3b)
i rozwinicie jego powierzchni zewntrznej, rwnie z oznaczeniem powstaych komrek (rys. 6.3c) [72, s. 240]. Podobnie jak dla ananasa przebiega filotaksja szyszki
sosnowej, ktrej sporofile223 ukadaj si wedug dwch ortogonalnych linii spiralnych
(rys. 6.4a) [72, s. 92]. W przypadku lici palmy kokosowej charakterystyczny jest
ukad jednej rodziny linii spiralnych (rys. 6.4b).

a)

b)

c)

Rys. 6.3. Filotaksja owocu ananasa: a) widok rzeczywisty, b) schemat,

c) rozwinicie powierzchni

Opracowanych zostao wiele algorytmw numerycznych opisujcych filotaksj, ktre pozwalaj budowa komputerowe obrazy rozwoju i podziau obiektw
naturalnych [118, s. 100118] [72, s. 240242]. W jednym z nich224 uzalenia si

__________
220

Dla niektrych rolin liczby filotaksji stanowi kolejne wyrazy cigu Lucasa.
Filotaksja albo ulistnienie oznacza w botanice zarwno sposb rozmieszczenia lici na
odydze roliny, z uwzgldnieniem ich pozycji wzgldem siebie, jak i sposb formowania regularnych podziaw podczas wzrostu rolin.
222
Dla innych rolin o podobnej filotaksji, liczby te mog by znacznie wiksze. Na przykad dla sonecznika jest to od 21,34 dla maych kwiatostanw do 89,144, a nawet 144,233
dla duych [118, s. 102], [73].
223
Inaczej: licie zarodnionone.
224
Model ten zosta przedstawiony w publikacji: Rivier N., Occelli J., Lissowski A., Structure of Benard Convection Cells, Phyllotaxis and Crystallogrphy in Cylindrical Symmetry J. Physique, 45 (1984), s. 4963. Opis za [72, s. 241].
221

165

wsprzdne biegunowe komrki, r (l) i (l), od jej numeru l, wymiaru liniowego a

oraz kta dywergencji za pomoc wzorw (1.12):
r (l ) = a l

a)

(l ) = 2l

(6.1)

b)
Rys. 6.4. Filotaksja spiralna: a) szyszki dwie rodziny linii spiralnych,
b) licie palmy kokosowej jedna rodzina linii spiralnych

Jeeli w rwnaniach (6.1) podstawi si = 1/, gdzie = ( 5 1) / 2 staa

zotego podziau, to prowadzi to do bardzo regularnej tesselacji, w ktrej komrki
podziau s niemal identyczne. Odpowiada ona podziaom wystpujcemu
w naturze [72]. Spirala logarytmiczna jest ksztatem obserwowanym rwnie
w innych obiektach naturalnych, takich jak muszle225 czy rogi rnych zwierzt
(rys. 6.5) [46, 85, 156, 157].

Rys. 6.5. Rogi antylop, rozwijajce si wedug spirali logarytmicznej

__________
225

W rozdziale XI swojej pionierskiej pracy [143] DArcy W. Thompson poda szczegowy

opis spiralnej geometrii muszli morskich oraz wyniki pomiarw muszli wybranych gatunkw.

166

Podziay Woronoja
Przy rozpatrywaniu podziaw powierzchni znaczenie ma konstrukcja geometryczna, nazywana podziaem Woronoja226. W przypadku przestrzeni dwuwymiarowej, dla danego zbioru n punktw, dzieli on paszczyzn na n obszarw
przypisanych do tych punktw, w taki sposb, e kady punkt w dowolnym
obszarze znajduje si bliej punktu podziau znajdujcego si w tym obszarze
ni od punktw podziau znajdujcych si w pozostaych obszarach [72, s. 220
224].
Podzia powierzchni na obszary rwnoodlege od punktw (centrw) nieregularnie rozmieszczonych na powierzchni mona zaobserwowa w owocach niektrych rolin. Na rysunku 6.6 przedstawiono owoc namorzyn, ktrego powierzchnia
ulega podziaowi wedug tej zasady.

Rys. 6.6. Podzia owocu drzewa namorzynowego

na obszary Woronoja

Poniej przedstawiono ogln koncepcj podziau pewnego obszaru na obszary Woronoja (rys. 6.7a). Interpretacja tego podziau moe by bardzo rna. Moe
on np. dotyczy skali urbanistycznej i przedstawia podzia pewnego obszaru
miejskiego na rejony szkolne. Rejony te charakteryzuj si tym, e uczniowie

__________
226

Stosowane s rwnie okrelenia: tesselacja Woronoja lub domeny (obszary) Dirichleta. G.L. Dirichlet, w pracy ber die Reduktion der positiven quadratischen Formen mit drei
unbestimmten ganzen Zahlen Journal fr die Reine und Angewandte Mathematik 40 (1850),
s. 209227, posugiwa si dwu- i trjwymiarowymi diagramami, ktre G. Woronoj (Voronoi)
uoglni na przypadek n-wymiarowy w pracy Nouvelles applications des paramtres continus
la thorie des formes quadratiques Journal fr die Reine und Angewandte Mathematik 133
(1907), s. 97178. Wczeniej (w 1644 r.), w niesformalizowany sposb, posugiwa si t
koncepcj Kartezjusz.

167

maj zawsze najbliej do szkoy lecej w ich rejonie [72, s. 221]. W skali konstrukcji pewnego budynku, moe przedstawia np. podzia stropu opartego na
nieregularnej siatce supw, na obszary z ktrych obcienia s przekazywane
na dany sup.
Diagramy Woronoja dziel paszczyzn lub w oglniejszym przypadku przestrze n-wymiarow na tzw. komrki Woronoja227, ktre s zawsze wielotopami
wypukymi. Konstrukcj dualn do diagramu Woronoja jest triangulacja Delaunaya (rys. 6.7b). Konstrukcja ta powstaje poprzez takie poczenie zadanych
punktw na paszczynie, e powstaje siatka trjktw. Jeeli na kadym trjkcie
opiszemy okrg, to wewntrz tego okrgu nie bdzie lea aden inny punkt siatki.
Triangulacj Delaunaya mona zbudowa rwnie na podstawie diagramu Woronoja, czc odcinkami te punkty podziau, ktre le w przylegajcych komrkach. W odniesieniu do przykadu stropu opartego na nieregularnej siatce supw,
linie triangulacji Delaunaya mog reprezentowa np. ukad eber w pycie stropowej. Triangulacja Delaunaya znajduje zastosowanie m.in. w generowaniu siatki
podziau w metodzie elementw skoczonych stosowanej do oblicze konstrukcji
powierzchniowych.

a)

b)
Rys. 6.7. Przykad podziaw Woronoja: a) podzia obszaru na obszary Woronoja,
b) dualna do tego podziau triangulacja Delaunaya

Komrki Woronoja koresponduj z tesselacjami powierzchni opartymi na pregularnych upakowaniach k. Tworz one tesselacje dualne do nich228. Jak zostanie pokazane, podzia Woronoja stosunkowo czsto wystpuje przy podziaach
obiektw naturalnych.

__________
227
228

Nazywane rwnie obszarami Dirichleta [72, s. 220].

Patrz rozdz. 4.4.

168

Celowe i przypadkowe ukady naturalne

W przyrodzie mona zaobserwowa wystpowanie rnego rodzaju wzorw, podziaw i wypenie, ktre pojawiaj si jako formy uksztatowania i budowy pewnych naturalnych obiektw lub ich przypadkowe zestawienia. Przykadem pierwszej
grupy moe by wewntrzna struktura licia brzozy (6.8a) lub budowa skrzyda waki229 (rys. 6.8b). Natomiast spkana powierzchnia dna wyschnitej rzeki (rys. 6.8c),
czy te obserwowane z pewnej odlegoci gazie drzew, mog by postrzegane jako
pewna struktura siatkowa wypeniajca pole obserwacji (rys. 6.8d). Midzy dwoma
ostatnimi przykadami jest istotna rnica: ukad spka muu na dnie rzeki wynika
z jego skadu chemicznego, przebiegu procesu wysychania itp., a ukad gazi jest
jedynie rodzajem fotografii, ktra jest chwilowym obrazem formy, zalenym
w duym stopniu od wyboru obserwatora.

a)

b)

c)

d)
Rys. 6.8. Celowe i przypadkowe ukady naturalne (opis w tekcie)

Podobnie jak w przypadku hierarchicznej struktury wielotopw, opisanej

w rozdziale 2, wiele spord naturalnych form strukturalnych mona rozpatrywa

__________
229
Zagadnieniem budowy obiektw naturalnych, zawierajcych elementy szkieletu
pneumatycznego lub hydraulicznego, zajmowali si m.in. Edgar Stach (w pracach [129]
i [130]) i Michael Balz.

169

jako zestawienia obiektw geometrycznych rnego stopnia. Skala fizyczna

obiektu nie ma znaczenia dla rozpatrywania go w tym kontekcie. Obiekty te mona
podzieli na dwie grupy:
obiekty liniowe (d = 1), np. wkna rolinne i zwierzce, prty (odygi rolin,
pazury zwierzt itp.),
obiekty powierzchniowe (d = 2), np. muszle, skorupy,
obiekty przestrzenne (d = 3), np. bloki kamienne.
Obiekty mog wchodzi ze sob w interakcje, tworzc rnego rodzaju ukady, wzory, tesselacje czsto przypadkowe w ukadzie, ale niemal zawsze cechujce si niezmiennoci geometryczn, sztywnoci, zdolnoci przenoszenia
obcie. Obiekty liniowe mog wystpowa na powierzchniach (d = 2) paskich
lub zakrzywionych, a obiekty powierzchniowe, paskie lub zakrzywione, s usytuowane w przestrzeni (d = 3). Obiekty przestrzenne mog wystpowa wycznie
w przestrzeni (d = 3).
Mechanizm poczenia tych podstawowych elementw w wiksze ukady
wydaje si by unikatowy i pozwala on scalenie i wspprac obiektw, umoliwiajc jednoczenie wzrost caego ukadu, jeeli zachodzi taka potrzeba. Poczenie dwch obiektw (wielotopw) stopnia n odbywa si zawsze poprzez
element stopnia n1, np. prty (d = 1) cz si w wzach (d = 0), elementy
pytowe (d = 2) cz si krawdziami (d = 1). Poczenia umoliwiaj obrt
s to przeguby, zawiasy itd., a budowa pocze umoliwia dodawanie w nich
nowych elementw. Potwierdza to wczeniejsze spostrzeenie, e wiele charakterystyk formy oraz relacji pomidzy formami moe by opisanych w kategoriach systemw hierarchicznych. Co wicej, tego typu relacje dotycz nie tylko
przypadku rzeczywistych struktur powstaych naturalnie, ale take struktur
utworzonych na podstawie pewnego obrazu, jak np. ukad linii odpowiadajcych
gaziom drzew (rys. 6.8d). Wydaje si, e natura potrafi korzysta z przypadkowo wygenerowanych wzorw w procesie ewolucji [162, s. 4].
Linie (d = 1) na powierzchniach paskich (d = 2)
Ukady linii na paszczynie mog powsta przez naoenie wielu rnie zorientowanych elementw liniowych, np. wkien jutowych rozmieszczonych
dowolnie na powierzchni dachu (rys. 6.9a), czy siatki pkni pokrywy lodowej
na jeziorze (rys. 6.38a). Podobne ukady linii tworz siatki pajczyny, ktre
mog by bardzo nieregularne (rys. 6.58), lub przeciwnie charakteryzowa si
znaczn regularnoci (rys. 6.9b). Ciekawe jest, e model matematyczny drugiej
z tych sieci mona uzyska na podstawie opisanego modelu dla filotaksji, podstawiajc w rwnaniu (6.1) = 13/21, liczb wymiern, blisk staej zotego
podziau , [72, s. 243].

Przydatno strukturaln takich dowolnych ukadw naturalnych mona przeanalizowa na przykadzie ukadu spka pokrywy lodowej,
w pkcie 6.4 (rys. 6.38a). Jeeli potraktujemy taki wzr, jako pewien ukad
prtw, ktre s ze sob poczone w miejscach przeci w sposb przegubowy, to mona zauway, e wzy wewntrzne tego ukadu s zawsze

170

4-walentne230. Jedynie wzy brzegowe s 3-walentne. Ukad ten mona

rozpatrywa jako fragment dowolnego, nieograniczonego ukadu na paszczynie, a przyjcie w wzach brzegowych podpr umoliwia zastpienie
w ten sposb oddziaywanie pozostaej, odrzuconej czci ukadu.
Jeeli ukad jest nieskoczenie duy, to spenia warunek rwnania Maxwella.
Dla wydzielonego fragmentu struktura o wierzchokach 4-walentnych, wraz
z przytrzymanymi elementami brzegowymi, ma dostatecznie duo prtw dla
zapewnienia geometrycznej niezmiennoci, zgodnie z warunkiem Mbiusa
Maxwella (2.18)231.

a)

b)
Rys. 6.9. Ukady obiektw liniowych na paszczynie:
a) ukad wkien jutowych na powierzchni dachu, b) pajczyna

Linie (d = 1) na powierzchniach zakrzywionych (d = 2)

Schematy podobne do struktur przedstawionych na rysunku 6.9, mona interpretowa rwnie jako obraz ukadu elementw liniowych (d = 1) na pewnej zakrzywionej powierzchni (d = 2).
W konfiguracjach tego rodzaju, wierzchoki mog by 3-walentne lub jak
poprzednio 4-walentne. Poniewa jednak struktur rozpatrujemy w przestrzeni
trjwymiarowej, nie wystarcza to do spenienia warunku geometrycznej niezmiennoci (2.18), z ktrego wynika, e wierzchoki powinny by co najmniej
6-walentne. W konfiguracji o wierzchokach 4-walentnych liczba krawdzi jest
dwukrotnie wiksza ni liczba wierzchokw: e = 2v. Zaleno ta po podstawieniu do rwnania (2.18) i po uwzgldnieniu, e dla nieskoczonych konfiguracji s = 0, daje e = 2 f, a zatem przecitny wielokt w takiej konfiguracji jest
czworoktem. Warunkiem geometrycznej niezmiennoci takiej struktury jest wystpowanie wypenienia (elementw powierzchniowych) w polach fasetach
[162, s. 11].

__________
230

Prawdopodobiestwo przecicia si w jednym wle wicej ni dwch prtw jest w duych ukadach nieskoczenie mae. Miejsca pozornego przecicia si wikszej liczby prtw to
s w rzeczywistoci dwa wzy lece bardzo blisko siebie [162, s. 10].
231
Patrz pkt 2.3.6.

171

Ilustruj to przykady rnych siatek naturalnych na powierzchniach zakrzywionych. Pie figowca (rys. 6.10a), stanowi zakrzywion powierzchni
bazow, a oplatajce go wasne korzenie tworz siatk 4-walentn. Innym przykadem moe by ukad plam na skrze yrafy (rys. 6.10b). Jasne linie tworz
siatk 3-walentn na zakrzywionej powierzchni skry. Siatki 4-walentne mona
zauway na powierzchni kamienia (rys. 6.10c) utworzone przez odsonite
przewarstwienia.

b)

a)

c)
Rys. 6.10. Przykady siatek 4-walentnych na zakrzywionej powierzchni:
a) pie figowca opleciony korzeniami,
b) ubarwienie skry yrafy232, c) przewarstwienia kamienia rzecznego

Inne, ciekawe przykady podziaw zakrzywionych powierzchni liniami, mona znale wrd wrd okazw przyrody zarwno oywionej, jak i nieoywionej.
Budowa szkieletu maego pierwotniaka wodnego radiolarii233 (rys. 6.11a),
to niemal idealna siatka z szecio- i picioktw na powierzchni zakrzywionej.
Zbliony sposb podziau powierzchni mona zauway na kolonii zielonych alg
morskich hydrodictyon (rys. 6.11b), a w wikszej skali na gazkach koralowca
(rys. 6.11c). Ukad linii utworzonych przez ciernie na powierzchni kaktusa, odpowiada z kolei ukadowi dwch rodzin linii spiralnych, podobnie jak w przypadku
filotaksji ananasa (rys. 6.11d).

__________
232
W przypadku yrafy moliwa jest rwnorzdna interpretacja jej ubarwienia, nie jako
jasnych plam na ciemnej skrze, ale jako podziau jasnej skry ciemnymi plamami. W takim
razie byby to podzia powierzchni (d = 2) elementami powierzchniowymi (d = 2).
233
Rysunek pochodzi ze sawnego atlasu form wystepujcych w naturze, opracowanego
przez niemieckiego badacza Ernesta Haeckela w 1904 r. praca [59].

172

a)

b)

c)

d)
Rys. 6.11. Ukady obiektw liniowych na powierzchni zakrzywionej:
a) szkielet radiolarii, b) kolonia alg morskich hydrodictyon,
c) podzia powierzchni koralowca, d) filotaksja kaktusa

Linie (d = 1) w przestrzeni (d = 3)
Za przykad podziau przestrzeni liniami mog suy odsonite korzenie namorzyn, ukadajce si w wizki wyranych linii (rys. 6.12a). Podobnie widoczny ukad
wkien w strukturze koci sonia tworzy siatk linii w przestrzeni (rys. 6.12b).

a)

b)
Rys. 6.12. Ukady obiektw liniowych w przestrzeni: a) korzenie namorzyn,
b) ukad wkien w strukturze koci sonia

173

Powierzchnie (d = 2) na powierzchniach (d = 2)
Ukady naturalne, w ktrych powierzchnia dwuwymiarowa jest podzielona
obiektami rwnie dwuwymiarowymi, maj bardzo czsto charakter omwionych powyej podziaw Woronoja. Ilustruj to dwa przykady odnoszce si
do przyrody oywionej ukad usek na skrze iguany (rys. 6.13a) i do przyrody nieoywionej siatka spka na powierzchni porcelanowej wazy234
(rys. 6.13b).

a)

b)
Rys. 6.13. Ukady obiektw liniowych na powierzchni (d = 2):
a) uski na skrze iguany,
b) siatka spka na powierzchni porcelanowej wazy

__________
234

Waza picionona do mycia, poudniowa dynastia Sung, ok. 11271279. Zbiory Muzeum
Miejskiego w Szanghaju.

174

Rys. 6.14. Dualizm prtowo-pytowy: struktura skorupy wia

Przykadem zupenie innego ukadu dwuwymiarowych elementw na powierzchni (d = 2) jest skorupa wia (rys. 6.14). Jest to przykad dualizmu prtowo-pytowego235. Poszczeglne pytki skorupy nie przecinaj si, lecz s poczone wzdu krawdzi. Poprzez zastpienie kadej pytki wzem i poczenie
wzw elementami liniowymi powstaaby struktura prtowa dualna do wyjciowej. Siatka zachowuje geometryczn niezmienno oraz jest podatna na dalsz
rozbudow (ewolucj).
Powierzchnie (d = 2) w przestrzeni (d = 3)
Ukad linii na rysunku 6.9a moe by interpretowany jeszcze inaczej ni poprzednio jako lady przecicia dwuwymiarowych powierzchni w trjwymiarowej przestrzeni. Charakterystyczne dla takiej konfiguracji jest to, e kada linia
powstaje w wyniku przecicia jedynie dwch powierzchni, a kady wierzchoek
jest 6-walentny, prawdopodobiestwo wystpienia innego rodzaju przeci jest,
podobnie jak prawdopodobiestwo wystpienia przeci innych ni 4-walentne na
paszczynie, bardzo mae.
Przestrzenie ograniczone elementami d = 2 tworz n-cienn bry o rnej
liczbie cian. Jeeli wszystkie linie przeci zinterpretujmy jako prty, to liczba
tych prtw bdzie wystarczajca do spenienia warunku (2.17), nawet jeeli przestrzenie wewntrzne (komrki) i fasety nie bd zmaterializowane. Przy podziale
przestrzeni za pomoc wielocianw (upakowaniu), ktrych wszystkie wzy s
6-walentne, jedynymi elementami, ktre wymagaj materializacji dla zapewnienia

__________
235

Patrz [160].

175

geometrycznej niezmiennoci s elementy stopnia d = 0 (wzy) i elementy

stopnia d = 2 (ciany).
Podstawowe zalenoci ilociowe dla rozpatrywanej konfiguracji mona okreli, rozpatrujc j jako sposb podziau przestrzeni czterowymiarowej (d = 4)
za pomoc elementw stopnia niszego (d = 0, 1, 2, 3). Rwnanie Eulera (2.5b)
przyjmie wtedy posta:
ve+ f c = 0

(6.2)

gdzie c liczba cel (komrek) stopnia d = 3.

Rys. 6.15. Przecicia powierzchni w przestrzeni: ra pustyni

naturalny kompleks krysztaw gipsu

Poniewa wierzchoki s 6-walentne, a kada krawd czy dwa wierzchoki,

zatem liczba krawdzi jest rwna potrojonej liczbie wierzchokw (6.3a). Jeeli
dodatkowo uwzgldnimy, e wystpuj fasety czworoktne, a w wierzchoku
czy si dwanacie faset, to liczba faset jest rwna potrojonej liczbie wierzchokw, czyli rwna liczbie krawdzi (6.3b), a w konsekwencji liczba cel (komrek)
jest rwna liczbie wierzchokw (6.3c) [162, s. 13].
f = 3 v

(6.3a)

e= f

(6.3b)

v=c

(6.3c)

176

W przyrodzie powierzchnie paskie wystpuj znacznie rzadziej ni

powierzchnie zakrzywione, ktre tworz w przestrzeni struktury rwnie
przez ukady wzajemnych przeci. Poniej pokazano podzia przestrzeni
ukadem wielu powierzchni, charakterystycznym dla tzw. ry pustyni
(rys. 6.15).
Przestrzenie (d = 3) w przestrzeni (d = 3)
Bardzo efektownym przykadem wypenienia przestrzeni bryami s skay
bazaltowe. Dziel si one naturalnie na kolumny, bdce graniastosupami
o podstawie najczciej szecioktnej (rys. 6.16a). Innym przykadem takich
form jest koralowiec madreporowy (rys. 6.16b), ktrego ksztat jest niemal
dokadnie wielocianem.

b)

a)

c)
Rys. 6.16. Przykad wypenienia przestrzeni obiektami (d = 3):
a) kolumny bazaltowe w tzw. Skalnych Organach, Kamenick enov
koo m. esk Lpa w Czechach, b) koralowiec kamienny (madreporowy)
w ksztacie wielocianu niewypukego236, c) plaster pszczeli

__________
236

Rysunek E. Haeckla z pracy [59].

177

Bardzo regularne, cise upakowanie bry (graniastosupy, z zakoczeniem

w ksztacie dwunastocianw rombowych) w przestrzeni mona zaobserwowa
w typowym plastrze pszczelim, wykonanym z wosku (rys. 6.16c).

6.2.2. Naturalne analogie do innych metod

generowania modeli
Naturalne tesselacje nie s jedynymi rdami inspiracji w poszukiwaniu
topologicznych prototypw form strukturalnych. Wrd form naturalnych
mona odnale take analogie do innych metod generowania modeli topologicznych.
Jeeli siatki paskie mogy by zbudowane na upakowaniach okrgw
(rozdz. 6.4), to mona je zbudowa take na kadym innym, dostatecznie zblionym do upakowania okrgw wzorze. Przykad takiego wzoru stanowi
kolonie porostw rosncych na skaach, ktre rozrastaj si, a do zetknicia
z ssiednimi koloniami. Po pewnym okresie wzrostu, kolonie wypeniaj niemal
cakowicie powierzchni, tworzc charakterystyczny wzr stycznych k
(rys. 6.17).

Rys. 6.17. Kolonie porostw na skaach tworz charakterystyczny wzr

upakowania okrgw

Innym przykadem prototypu formy strukturalnej mog by fraktale. Te samopodobne obiekty geometryczne mona odnale w wielu strukturach naturalnych,
o bardzo rnej skali. Na rysunku 6.18 przedstawiono przykad samopodobiestwa licia paproci.

178

Rys. 6.18. Fraktalne samopodobiestwo licia paproci

6.2.3. Powierzchnie minimalne

Na powierzchnie minimalne zwrcono uwag w zwizku z popularn zabaw
w puszczanie baniek mydlanych237. Kiedy opracowano fenomenologiczn teori
zjawisk kapilarnych238, czci tej teorii staa si teoria bonek mydlanych. Wtedy
zauwaono ich zwizek z powierzchniami minimalnymi i zaczto traktowa jako
modele powierzchni minimalnych [6, 134].
Model matematyczny
Dowolna gadka powierzchnia S w przestrzeni trjwymiarowej (rys. 6.19) ma
w dowolnym punkcie M dokadnie dwa, przeciwnie skierowane, wektory normalne N i N. Przecicie powierzchni S paszczyznami prostopadymi, zawierajcymi
te wektory, daje przekroje normalne powierzchni. Dla kadego z przekrojw normalnych mona okreli jego krzywizn w punkcie M rwnaniami (6.4). Krzywizny r1 i r2 nazywa si krzywiznami gwnymi, jeeli s one ekstremalnymi krzywiznami wszystkich przekrojw normalnych powierzchni S, w punkcie M.
Przekroje, dla ktrych wyznaczono te krzywizny, przecinaj si pod ktem prostym w punkcie M. rednia krzywizna H, powierzchni S jest okrelona wzorem
(6.5). Iloczyn krzywizn gwnych, k, okrelony wzorem (6.6) nazywamy krzywizn Gaussa w punkcie M.

__________
237
Znajomo baniek mydlanych jest w Europie niemal tak samo stara jak znajomo myda.
Najstarszy przedstawiajcy je rysunek sztych Hendricka Golziusa pochodzi z 1594 r. Pniej
wielokrotnie pojawiaj si w sztuce, chtnie wykorzystywane jako symbol nietrwaoci, ulotnoci i mierci. Zabawa staa si popularna w XIX w., a powszechna na pocztku XX w. [134].
238
T. Young w 1805 r. oraz niezalenie, P.S. Laplace w roku 1806 r. [134].

179

1 =

1
,
r1

H=

1 =

1
r2

1 + 2
2

k = 1 2

(6.4)

(6.5)
(6.6)

Rys. 6.19. Sposb oznaczania dwukrzywiznowej

powierzchni minimalnej (opis w tekcie)

Powierzchnia minimalna znajduje si w orodku, ktry moe na ni oddziaywa. W przypadku, kiedy wystpuj rnice cinie po obu stronach powierzchni,
aby pozostaa w rwnowadze musi by speniony warunek (6.7):
1 1
p = +
r1 r2

(6.7)

gdzie p rnice cinie pomidzy wewntrzn i zewntrzn stron orodka,

a naprenie powierzchniowe na powierzchni minimalnej.
Jeeli orodek nie oddziaywuje na powierzchni, to rwnanie (6.7) przyjmuje
posta (6.8)
1 1
+ =0
r1 r2

po uwzgldnieniu (6.4) otrzymujemy

(6.8)

180

1 = 2

(6.9)

Wynika z tego, e powierzchnia minimalna o ujemnej krzywinie Gaussa (powierzchnia antyklastyczna) jest powierzchni stabiln, natomiast powierzchnia
o dodatniej krzywinie Gaussa (powierzchnia synklastyczna) jest stabilna tylko,
jeeli wystpuje rnica cinie po obu stronach powierzchni239. Powierzchnie
synklastyczne s zawsze lokalnie wypuke, a powierzchnie antyklastyczne
lokalnie siodowe. Paszczyzna ma zerow krzywizn Gaussa. Powierzchnia
kropli wody na podkadce teflonowej jest powierzchni synklastyczn, gdy
po obu jej stronach wystpuje rnica cinie (rys. 6.20).

Rys. 6.20. Przykad powierzchni minimalnej

synklastycznej kropla wody

Powierzchnie minimalne mona te zdefiniowa w kategoriach rachunku wariacyjnego. Rozpatrujc powierzchni S, w przestrzeni trjwymiarowej, ograniczonej krzyw , opisan wsprzdnymi x, y, z, ktra jest zdefiniowana na dziedzinie D, lecej w paszczynie xy, ograniczonej krzyw ' mona okreli
wsprzdn z kadego z punktw powierzchni S, jako funkcj z = z(x,y) wsprzdnych odpowiedniego punktu dziedziny D. Powierzchnia S jest powierzchni
minimaln, jeeli wszystkie jej punkty speniaj rwnanie EuleraLagrange'a240
(6.10).

(1 + z )z
2
x

yy

2 z x z y z xy + 1 + z x2 z yy = 0

(6.10)

__________
239

W projektowaniu wspczesnych konstrukcji membranowych uwarunkowanie to znalazo

swoje odzwierciedlenie w podziale na konstrukcje namiotowe (antyklastyczne) i pneumatyczne
(synklastyczne) [134].
240
Najwczeniekszy opis powierzchni minimalnej pochodzi od Eulera (1744 r.). Pniej
zajmowa si tym problemem Lagrange (1761 r.), ustalajc ostateczn form rwnania (5.8),
opisujcego powierzchnie minimalne. Nieco pniej Meusnier wykaza, w czysto matematyczny
sposb, e rwnanie to mona przedstawi w formie rwnania (6.10). (J.B.M.C. Meusnier,
Memoire sur la courbure des surfaces. Mem. Mathem. Phys. Acad. Sc. Paris, pres. par du
Savans, 1785, s. 477510. Praca ta zostaa zaprezentowana przed Francusk Akademi Nauk
ju w 1776 r.) [6, 85, 134].

181

Udowodniono, e dla kadej zamknitej krzywej brzegowej istnieje co najmniej jedna stabilna powierzchnia minimalna241 (rys. 6.21). Jeeli krzywa
brzegowa ley na paszczynie, to powierzchnia minimalna rwnie jest paska
i nazywana jest trywialn. Powierzchnie minimalne w oglnoci, s matematycznymi modelami bonek mydlanych w stanie rwnowagi, niezalenie od tego,
czy jest to rwnowaga trwaa, czy nie. Zatem kada powierzchnia o minimalnym obszarze jest powierzchni minimaln, ale nie kada powierzchnia
minimalna jest powierzchni o najmniejszym obszarze. Powierzchnie o najmniejszym obszarze s nazywane stabilnymi powierzchniami minimalnymi,
a pozostae powierzchnie minimalne niestabilnymi powierzchniami minimalnymi.

Rys. 6.21. Przykad antyklastycznej powierzchni minimalnej

na dowolnym konturze zamknitym

Ukady powierzchni minimalnych

Pierwszymi odkrytymi nietrywialnymi przykadami powierzchni minimalnych
byy: katenoida i helikoida.242: Katenoida Jest to jedyna powierzchnia obrotowa,
bdca powierzchni minimaln. Powstaje ona przez obrt wok osi z, linii acuchowej o rwnaniu:

__________
241

Problem istnienia stabilnych powierzchni minimalnych dla dowolnego konturu

postawi belgijski fizyk, J.A.F. Plateau [68, s. 1]. W caej serii eksperymentw przeprowadzonych w latach 1843 1868, ktrych zebrane wyniki opublikowa w 1873 r. w pracy
Statique exprimentale et thorique des liquides soumis aux seules forces molculaires,
wykaza on, e dla kadej zamknitej krzywej brzegowej istnieje, co najmniej jedna stabilna powierzchnia minimalna. Dowd matematyczny tego twierdzenia przeprowadzi
dopiero w 1933 r. wgierski matematyk Tibor Rado i niezalenie Amerykanin Jesse
Douglas [134].
242
Przykady pierwszych nietrywialnych powierzchni minimalnych: katenoidy i helikoidy,
pochodz z cytowanej pracy J.B.M.C.

182

y=

1 az
ae + e a
2

(6.11)

Rwnanie (6.10) jest nieliniowym rwnaniem rniczkowym czstkowym

drugiego rzdu, dwch zmiennych. Znalezienie oglnych rozwiza analitycznych
tego rwnania, dla zadanych warunkw brzegowych, tj. dla zadanej krzywej ,
ograniczajcej powierzchni S, jest w oglnym przypadku bardzo trudne. Wspczenie wykonuje si to za pomoc bada modelowych lub analizy komputerowej
[109, 110, 134].
Wykorzystanie bonek mydlanych jako modeli fizycznych stabilnych powierzchni minimalnych, umoliwio obserwacj i badanie zjawisk, dotyczcych
ukadw skadajcych si z wielu stykajcych si powierzchni minimalnych.
Ukady takie mog by bardzo zoone i skada si z wielu elementw o rnej
wielkoci. Doprowadzio to do pytania, w jaki sposb mog czy si poszczeglne powierzchnie, aby powstay system by stabilny.

Rys. 6.22. Ukad powierzchni minimalnych, ktrych poczenia

speniaj reguy Plateau

Problem pocze powierzchni minimalnych rozwiza w oglnym przypadku

J.A.F. Plateau, podajc reguy, ktre musz by spenione, aby powstaa stabilna
konfiguracja powierzchni minimalnych243 (rys. 6.22). Reguy Plateau okrelaj
struktur bonek mydlanych w duych zespoach (tzw. pianach):

__________
243

Plateau poda swoje reguy na podstawie wielu bada eksperymentalnych opublikowanych w cytowanej pracy.

183

bonki mydlane maj cakowicie gadkie powierzchnie,

rednia krzywizna H czci bonki jest zawsze staa w kadym punkcie w tej
samej czci bonki,
styk wicej ni dwch komrek moe by liniowy lub punktowy; w styku liniowym ustawiaj si one w taki sposb, e co najwyej trzy cianki stykaj si
wzdu jednej linii, zwanej lini Plateau, tworzc kt rwny cos1(1/2) = 120;
w styku punktowym w jednym punkcie mog si styka jedynie cztery cianki,
tworzc midzy sob kt rwny cos1(1/3) = 1092816.3244.
Konfiguracje, niespeniajce regu Plateau, s niestabilne i piana natychmiast
dy do przeorganizowania si w taki sposb, aby je speni. Na rysunku 6.23.
pokazano duy zesp baniek mydlanych o bardzo regularnym, paskim ukadzie.
Ukad ten koresponduje z tesselacjami powierzchni (upakowania okrgw)
omwionymi w rozdziale 3.

Rys. 6.23. Przykad stabilnej konfiguracji

powierzchni minimalnych

Sposb poczenia powierzchni minimalnych ma rwnie zwizek ze sposobami podziau przestrzeni w najbardziej efektywny sposb. Pojedyncza baka
mydlana (sferyczna) zamyka zadan objto powietrza za pomoc najmniejszej
powierzchni, a dwie zczone ze sob baki zamykaj za pomoc najmniejszej

__________
244
Jest to jeden z tzw. ktw Maraldiego. Nazwa pochodzi od nazwiska J.P. Maraldiego, ktry odkry je w 1712 r., badajc budow plastra miodu (Obs. sur les abeilles Mm.
Acad. R, Sciences (1712) 1731, 297331). Wczeniej Kepler wydedukowa na podstawie
waciwoci symetrii plastra miodu, e kt wierzchokowy kadej z komrek musi by taki,
jak dla dwunastocianu rombowego, jednak jego odkrycie pozostao nie zauwaone. Drugi
z ktw Maraldiego wynosi cos1(1/3) = 7031'43.6, Suma tych ktw daje 180 [143,
s. 498].

184

powierzchni dwie zadane objtoci powietrza245. Bonki mydlane d do minimalizacji swojej powierzchni, aby zminimalizowa energi potencjaln ukadu.
Optymalnym ksztatem dla pojedynczej izolowanej baki jest sfera. W konfiguracjach przestrzennych ukad cianek jest duo bardziej zoony.
Powierzchnie minimalne a roliny
Dwie opisane cechy, charakteryzujce powierzchnie minimalne (w tym
wypadku obiekty nieoywione bonki mydlane): staa warto naprenia powierzchniowego, wynikajca z rwnania (6.7) oraz minimalizacja
powierzchni, wynikajca z denia do minimalizacji energii potencjalnej
systemu, znajduj analogie w obiektach nalecych do wiata przyrody oywionej.
Oglne zasady, wedug ktrych struktury biologiczne dostosowuj si do warunkw zewntrznych, s znane i analizowane od dawna [143, 110]. Zwrcono
rwnie uwag na ich cechy fraktalne [113]. Ostatnie badania wykazuj [96],
e struktury te samooptymalizuj swj ksztat przez wzrost, z uwzgldnieniem
dziajcych na nie naturalnych obcie.
Optymalizacja oznacza w tym przypadku, e we wszystkich rozpatrywanych
strukturach246 stan staego naprenia na powierzchni biologicznego komponentu jest zawsze utrzymywany dla naturalnych przypadkw obcienia. Mechanizm
wzrostu drzew zapewnia sta dystrybucj napre na powierzchni pnia oraz
gazi [96, 110]. Kiedy drzewo ulega uszkodzeniu, np. ga zostanie zamana,
proces gojenia minimalizuje powierzchni obszaru wok uszkodzenia. Proces
naprawczy polega w tym wypadku na minimalizacji powierzchni wok uszkodzenia oraz powikszeniu przekroju pnia wok niego tak, aby zachowana bya
staa warto rozkadu napre.
Zasada rwnomiernego rozkadu napre powierzchniowych, ktr
w naturze zaobserwowano w drzewach, bya zastosowana do projektowania
i optymalizacji elementw konstrukcji inynierskich poddanych dziaaniu
obcie zmczeniowych [96, 97]. W tym przypadku proces optymalizacji
polega na dopuszczeniu wzrostu elementu do ksztatu o staym napreniu
powierzchniowym. Ze wzgldu na wystpowanie trjwymiarowego stanu
napre do optymalizacji jest stosowana staa warto naprenia zastpczego
HuberaMisesa (6.10) [12].

z =

1
2
2
2
( 1 2 ) + ( 2 3 ) + ( 1 3 )
2

(6.10)

__________
245

Dla przypadku jednej baki udowodni to w 1884 r. niemiecki matematyk H.A. Schwartz.
Problem dwch baniek, nazywany w literaturze, z ang. double bubble problem, zosta rozwizany
dopiero w marcu roku 2000 przez. amerykaskich matematykw: F. Morgana, M. Hutchingsa,
M. Ritoriego i A. Rosa [134].
246
Analizowane byy tak rne struktury biologiczne, jak pnie drzew, poczenia gazi,
poroe jeleni, rogi antylopy, pazury tygrysa itp. [96].

185

W przypadku optymalizacji konstrukcji inynierskich, warunek staego naprenia powierzchniowego, nie moe by speniony dla kadego moliwego przypadku obcienia. Podczas gdy ywe struktury, np. drzewa, mog dostosowywa
si do zmieniajcych si warunkw obcienia, przez adaptacyjny wzrost
w konstrukcjach inynierskich nie jest to moliwe. Z tego powodu decyzje
optymalizacyjne mog by podejmowane dla najbardziej krytycznego ukadu
obcie. Potrzeba ustalenia zasady projektowej, ktra by uwzgldniaa rne
przypadki obcienia w procesie optymalizacji i poszukiwania ksztatu, jest obszarem intensywnych prac badawczych247.

6.3. Forma jako metafora

Metafora jest sposobem porwnywania dwch zjawisk i odnajdywania podobiestwa nie ich samych, ale relacji, w jakich te zjawiska funkcjonuj. Relacje te
dotycz cech jakociowych zjawisk [142].
Analogie do uksztatowanych w naturze efektywnych form strukturalnych
mona znale w rozwizaniach konstrukcyjnych wielu obiektw powstajcych
ju od pierwszej poowy XIX w. Obiekty te, najczciej pod wieloma wzgldami
pionierskie, wyrniaj si szczegln cech cis symbioz formy architektonicznej i rozwizania konstrukcyjnego. Konstrukcja jest w nich nie tylko niezbdnym warsztatem, rzemiosem umoliwiajcym zrealizowanie obiektu, ale rwnie
a moe przede wszystkim rodkiem ksztatowania wyrazu architektonicznego
w wymiarze estetycznym. Porwnujc je z naturalnymi prototypami form, mona
w niektrych obiektach zauway zapoyczenie pomysu, a w innych jedynie
wizualne podobiestwo.

6.3.1. Linearne formy strukturalne

W roku 1850 powsta budynek Victoria Regia House, w Chatsworth, w Anglii
(rys. 6.24b) [77, s. 5]. Obiekt ten, ktrego lekka stalowa konstrukcja miaa ukad
fadowych eber, wypenionych pytami szklanymi, powsta pod wpywem
silnej inspiracji budow ogromnego, uebrowanego od dou licia roliny248

__________
247

C. Mattheck [6, 96] wykaza, e elementy konstrukcji optymalizowane zgodnie z biologicznymi zasadami staego naprenia powierzchniowego charakteryzuj si minimaln wag.
Na podstawie m.in. jego bada rozwinito metod ewolucyjnej optymalizacji konstrukcji
(ESO). Polega ona na iteracyjnym (z zastosowaniem metody elementw skoczonych) eliminowaniu z konstrukcji nieefektywnie uytego materiau (o maych napreniach). Podstaw
do eliminacji materiau jest porwnanie wielkoci naprenia HuberaMisesa z przyjt wartoci
porwnawcz.
248
Obecna nazwa gatunku to Victoria amazonica. Jego licie osigaj wielko do 4 m rednicy.

186

(rys. 6.24a) [110], ktrej mia suy jako schronienie i miejsce ekspozycji249.
Pomys ten zosta wkrtce powtrzony przez tego samego projektanta w znacznie
wikszym londyskim Crystal Palace250 (rys. 6.24c). Obiekt ten w rewolucyjny
sposb ujawni potencja dwch, stosunkowo nowych wwczas materiaw: stali
i szka. Zaprojektowany przede wszystkim do celw utylitarnych sta si w niezamierzony sposb swoistym manifestem i zwiastowa zbliajcy si modernizm.

a)

b)

c)
Rys. 6.24. Li roliny Victoria amazonica i obiekty inspirowane
jego charakterystyczn budow (opis w tekscie)

Echa tej samej inspiracji, ale w jake innej skali i w przeksztaconej twrczo
formie, mona rwnie odnale we wielkich moduach konstrukcji pniejszego

__________
249

Budynek zaprojektowa J. Paxton, pniejszy projektant Crystal Palace w Londynie.

Projekt ten by antycypowany przez publikacj Johna Claudiusa Loudona Remarks on the Construction of Hothouses, z 1817 r., w ktrym po raz pierwszy zaproponowa dach o ukadzie
fadowym (ang. ridge-and-furrow), szklarni o krzywoliniowym przekroju poprzecznym, zaprojektowan przez W. i D. Baileyw na podstawie tej publikacji w Bretton Hall (18271832) oraz
niektre inne obiekty szklarniowe, jak np. budynek Jardin dHiver w Paryu (1847) [77].
250
ebra w konstrukcji Crystal Palace zostay zaprojektowane jako belki z podwieszonym
cigiem stalowym, tzw. Paxton gutter.

187

o ponad sto lat od Crystal Palace, turyskiego Pallazzo del Lavoro251 (rys. 6.25)
[95, s. 16].

a)

b)
Rys. 6.25. Palazzo dle Lavoro w Turynie:
a) widok wntrza, b) widok z zewntrz

Organiczne ksztaty poczenia gowic supw ze sklepieniem, w katedrze

Sagrada Familia w Barcelonie252, (rys. 6.26b) koresponduj z podobnym uksztatowaniem fragmentu korala madreporowego (rys. 6.26a).

__________
251
Zbudowany w latach 19601961, wg projektu P.L. Nerviego. Moduy konstrukcji, oparte
na jednym supie, wysokim na 25 m, maj wymiar 4040 m [95, s.16], [108].
252
Zaprojektowana przez Antonio Gaudiego.

188

a)

b)
Rys. 6.26. Koci Sagrada Familia w Barcelonie
a) fragment korala madreporowego, b) detal gowicy kolumn

Podzia powierzchni zakrzywionych za pomoc siatki szecioktnej, inspirowany budow szkieletu radiolarii (rys. 6.11a), pojawi si ju w konstrukcji pawilonu amerykaskiego na wystawie wiatowej EXPO67 w Montrealu. Od tego
czasu rozwizanie to weszo na stae do praktyki projektowej. Innym, rwnie
wielkim, tego typu obiektem jest kopua EPCOT na terenie DisneyWorld
w Orlando na Florydzie253 (rys. 6.27b). Jej podobiestwo do struktury oka kryla
antarktycznego (Euphausia superba) (rys. 6.27a) jest bardzo wyrane.

a)

b)
Rys. 6.27. Geodezyjna kopua prtowa: a) oko kryla antarktycznego,
b) kopua EPCOT w Orlando, na Florydzie

__________
253

Zrealizowana w latach osiemdziesitych XX w. Koncepcj konstrukcyjn opracowa

J. Clinton.

189

Inny sposb podziau powierzchni zakrzywionych, nawizujcy do filotaksji

niektrych rolin, np. rojnika (Sempervivum tectorum) (rys. 6.28a) zosta zastosowany przy ksztatowaniu formy konstrukcji zadaszenia dziedzica w British
Museum w Londynie (rys. 6.28b)254.

a)

b)
Rys. 6.28. Dziedziniec British Museum w Londynie:
a) filotaksja rojnika b) widok wewntrzny

Zadaszenie nad peronami i nad wejciem do budynku Dworca Oriente w Lizbonie (rys. 6.29b) ma form silnie zdominowan przez ukad stalowych poprzecznych
eber, odchodzcych od elementw podunych. Ukad taki przypomina budow
krgosupa ryby255 (rys. 6.29a).

a)

b)
Rys. 6.29. Dworzec Oriente w Lizbonie: a) szkielet ryby,
b) widok stalowej konstrukcji przekrycia peronw

__________
254

Obiekt zosta zrealizowany w latach 19942000, wedug projektu Normana Fostera.

Autor projektu, Santiago Calatrava, chtnie przyznaje si do swoich inspiracji formami
naturalnymi, zwaszcza sylwetkami ludzi i zwierzt.
255

190

Niepozorna gbka nazywana koszykiem kwiatowym Wenus256, jest zbudowana

z bardzo cienkich, organicznych wkien szklanych (rys. 6.30a). Tworz one zoon,
zakrzywion przestrzennie struktur siatkow, ktra posiada jednak do du powierzchni otworw. Przestrzenne rozmieszczenie liniowych elementw pozwala
gbce na uzyskanie stosunkowo duych rozmiarw. Analogi do tej formy mona
odnale w konstrukcji budynku Swiss Re Tower w Londynie257 (rys. 6.30b).

a)

b)
Rys. 6.30. Budynek Swiss Re Tower w Londynie:
a) gbka szklana Euplectella aspergillum, b) widok z zewntrz

Zupenie innym przykadem siatki prtowej zastosowanej na powierzchni

zakrzywionej, eksponujcym nieregularno, a wrcz pozorn przypadkowo
rozwizania, jest konstrukcja obudowy trybun stadionu olimpijskiego w Pekinie
na Olimpiad w 2008 r. (rys. 6.31b). Projektanci258 tego obiektu powouj si
na inspiracj form ptasiego gniazda wikacza (rys. 6.31a).

__________
256

Euplectella aspergillum z grupy gbek szklanych (Hexactinellida), zostaa opisana w 1841 r.

przez Richarda Owena, wczesnego dyrektora British Museum. Wystpuje na gbokich wodach
wschodniej czci Oceanu Indyjskiego, o piaszczystym dnie. W 2005 r. odkryto, e organiczne wkna
szklane, z ktrych jest zbudowana, wykazuj znacznie wiksz odporno na kruche pknicia ni
wkna produkowane przez czowieka. Poznanie sposobu wytwarzania tego materiau przez ywe
komrki pozwoli, by moe, udoskonali wkna wiatowodowe produkowane dla telekomunikacji.
257
Projekt Normana Fostera.
258
Projekt szwajcarskich architektw J. Herzoga i P. de Meurona.

191

a)

b)
Rys. 6.31. Gniazdo wikacza (a) i konstrukcja obudowy
stadionu olimpijskiego w Pekinie (b)

6.3.2. Powierzchniowe formy strukturalne

Konstrukcje, do ktrych ksztatowania zastosowano powierzchnie minimalne
pojawiy si na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych XX w. Byy to
powoki elbetowe259 i konstrukcje membranowe260.
Wypracowane zostay wwczas zasady stosowania membran tekstylnych
w budownictwie261. Konstrukcje membranowe s niemal zawsze ksztatowane
w swojej pocztkowej konfiguracji jako powierzchnie minimalne262, czsto na

__________
259
Najwybitniejszymi projektantami i badaczami dwukrzywiznowych powok elbetowych
byli w tym okresie: pracujcy w Meksyku Hiszpan, Felix Candela oraz Szwajcar, Heinz Isler.
260
Pionierem w pocztkowej fazie rozwoju konstrukcji membranowych by niemiecki
architekt Frei Otto. W zaoonym i kierowanym przez niego Institut fr Leichte Flchentragwerke (IL)
w Stuttgarcie prowadzono w latach 19641991 badania nad formami strukturalnymi, ktre umoliwiaj spenienie wymaga zasady lekkoci, tzn. uzyskiwaniu przez optymalizacj ksztatu stabilnoci i wytrzymaoci, z uyciem minimalnej iloci materiau. W badaniach tych, polegajcych przede
wszystkim na pracy eksperymentalnej, uczestniczyy interdyscyplinarne zespoy skadajcych si
z architektw, biologw i inynierw (wg ustnej relacji arch. M. Balza, uczestnika tych prac).
261
Rwnolegle rozwijay si, gwnie w USA, prace nad zastosowaniami konstrukcji pneumatycznych. Przeomowym wydarzeniem dla rozwoju konstrukcji z tkanin bya wystawa wiatowa EXPO70, w Osace, od ktrej zaczto oba rodzaje konstrukcji traktowa jako jedn grup
membran tekstylnych [134].
262
Przeciwnicy takiego projektowania podkrelaj, e staa warto naprenia powierzchniowego
jest moliwa wycznie dla jednego przypadku obcienia w praktyce dla stanu naprenia wstpnego. Z tego wzgldu ksztatowanie takie jest uzasadnione dla konstrukcji o dominujcym udziale ciaru wasnego w caoci obcie. Jednak, w przypadku konstrukcji membranowych tak nie jest.

192

modelach z bonki mydlanej (rys. 6.32a). Powierzchnie antyklastyczne mog by

realizowane w formie przekry namiotowych. Przykadem jest sala sportowa
La Verne College w Kaliforni263 (rys. 6.32b).

a)

b)

Rys. 6.32. Konstrukcje z membran tekstylnych ksztatowane

na podstawie powierzchni minimalnych antyklastycznych: a) model fizyczny powierzchni,
b) sala sportowa La Verne College w Kaliforni

Rys. 6.33. Konstrukcja z membran tekstylnych ksztatowane

na podstawie powierzchni minimalnych synklastycznych
pawilon Big Wave w Jokohamie

Powierzchnie synklastyczne (rys. 6.20) mog by realizowane z wiotkich tkanin jedynie jako konstrukcje pneumatyczne. Przykadem jest pawilon Big Wave
na wystawie EXPO89 w Jokohamie264 (rys. 6.33).

__________
Co wicej obcienia zmienne mog mie i najczciej maj rne kierunki dziaania i bardzo
rne wartoci. Dlatego w wielu przypadkach korzystniejsze jest rnicowanie wartoci napre
wstpnych, co prowadzi do uzyskania membrany o ksztacie innym ni minimalny, chocia stabilnym.
263
Wykonana przez firm, Birdair w 1972 r. (proj. arch. J. Shaver, proj. konstr. B. Campbell).
By to pierwszy obiekt, wykonany z tkaniny z wkna szkalnego pokrytego teflonem (na podstawie
materiaw firmy Birdair).

193

Inspiracj dla formy budynku Opery w Sydney (rys. 6.34b) byy wypenione
wiatrem agle jachtw na morzu265. Ale elbetowe upiny przekrycia wydaj si
blisze sw form niektrym rodzajom muszli morskich (rys. 6.34a).

a)

b)
Rys. 6.34. Opera w Sydney: a) przykad muszli morskiej Acephala,
b) widok budynku z zewntrz

Nieskoczone wielociany o powierzchniach siodowych tworz formy strukturalne nazywane gbkami [80, 84] lub labiryntami [24]. Przykadem wystpowania
takiej formy w przyrodzie jest struktura kostna wypeniajca grn cz czaszki
sonia (rys. 6.35a). Struktur labiryntow zidentyfikowano rwnie w ukadzie
przestrzennym kamienicy Casa Mila w Barcelonie266 (rys. 6.35b) [84].

a)

b)
Rys. 6.35. Struktura labiryntowa (gbki): a) budowa czaszki sonia,
b) elewacja kamienicy Casa Mila w Barcelonie

__________
264

Pawilon Big Wave, na wystawie EXPO89 w Jokohamie (firma Taiyo-Kogyo).

Tak uzasadnia t form architekt Jrn Utzon, autor projektu.
266
Projekt Antonio Gaudiego.
265

194

Twrcy przedstawionych wybranych obiektw kierowali si rnymi przesankami w fazie poszukiwania inspiracji, rny by stan dostpnej im wiedzy
technicznej i stosowali rne kryteria decyzyjne w wyborze formy. Nie zawsze
poszukiwali inspiracji w naturze. Jeeli pomimo to, mona dostrzec pewne relacje
pomidzy ich dzieami a formami naturalnymi, to przyczyn moe by jedno
uwarunkowa topologicznych obowizujcych w przestrzeni, ktre wyznaczaj
ramy dowolnoci ksztatowanych w niej form.

6.3.3. Formy zdekonstruowane

Istniej obiekty, ktrych projektanci wiadomie szukali inspiracji odlegych od
natury i innych tradycyjnych motywacji, dopatrujc si w zupenie przypadkowym
ukadzie wzoru wizualnego metafory, wok ktrej bd mogli zbudowa swoj
form. Przykadem jest stacja kolejowa w Obersdorfie (rys. 6.36b), ktrej projektanci
otwarcie przyznaj si do fascynacji widokiem zomu lecego na skadowisku
(rys. 6.36a). Obraz ten by dla nich punktem wyjcia w ksztatowaniu formy obiektu.

a)

b)
Rys. 6.36. Stacja kolejowa w Oberhausen:
a) inspiracja skadowisko zomu, b) widok budynku stacji

195

6.4. Losowo w modelach topologicznych

Mona wyrni dwa aspekty losowoci w modelach topologicznych. Pierwszy polega na topologicznej idealizacji losowych wzorw, znajdowanych w formach naturalnych. Oparte na takich prototypach modele paskie mog by nastpnie zrekonstruowane jako przestrzenne siatki konstrukcyjne.
Drugi aspekt losowoci odnosi si do grafw, ktrych pewne cechy zostay
okrelone w sposb losowy. Dotyczy to waciwoci kombinatorycznych grafw,
takich jak: liczba wierzchokw, czy liczba i konfiguracja krawdzi grafu. Niezalenie od sposobu, w jaki losowo zostaa wprowadzona do modelu, jego strukturalna przydatno musi by zweryfikowana przez sprawdzenie podstawowych
warunkw topologicznych. Nastpnie moe on by poddany dalszym przeksztaceniom, tak jak modele utworzone w sposb deterministyczny.

6.4.1. Grafy losowe

Wyobramy sobie zbir wierzchokw z wyjciami w kierunku wszystkich
moliwych krawdzi (wierzchoki przygotowane jak dla grafu penego). Dla kadego wyjcia wykonujemy rzut monet. Jeeli wypadnie orze, w wyjciu
umieszczona zostanie krawd. Jeeli wypadnie reszka wyjcie bdzie usunite.
W wyniku takiej procedury krawd jest realizowana z prawdopodobiestwem
p = . Ten prosty przykad, podany przez E. Palmera [111, s. 98], wyjania
ogln ide grafw losowych, formalnie ujt w definicji 6.2.
Definicja 6.2. Graf G = G(n, p) jest grafem losowym o n wierzchokach, jeeli
jego krawdzie s wybrane niezalenie od siebie, z prawdopodobiestwem
p = p(n).
Innymi sowy, dla kadej pary wierzchokw (vi, vj) istnieje krawd eij z
prawdopodobiestwem p. Oczekiwana liczba krawdzi grafu G, oznaczana q,
dana jest rwnaniem (6.11) [71].
n
q = p
2

(6.11)

Na rysunku 6.37 przedstawiono wizualizacj opisanego przykadu. Graf ma

osiem wierzchokw, wyjcia dla krawdzi s zaznaczone cienkimi liniami
czerwonymi, a krawdzie zrealizowane w wyniku eksperymentu267 liniami czarnymi. Prawdopodobiestwo wylosowania kadej krawdzi wynosio p = . Przykadowy graf moe by zatem opisany jako G = G(8,) Osiem wierzchokw

__________
267

Eksperyment polega na losowaniu dla kadego wyjcia, czy ma by zrealizowane

jako krawd, przez rzut monet.

196

i dwadziecia osiem wyj daje moliwo wylosowania 251 548 592 grafw
stopnia 8, ktre mog by narysowane.
Ze wzgldu na przydatno strukturaln jest moliwe naoenie pewnych
ogranicze na procedur losowego wyboru. Mona na przykad narzuci minimalny stopie wierzchokw po zakoczeniu losowania. W takiej sytuacji korzystniejsze moe by losowanie nie krawdzi, ktre bd zrealizowane lecz krawdzi,
ktre bd usunite. Jeeli usunicie krawdzi prowadzioby do obnienia walentnoci incydentnego z ni wierzchoka, poniej narzuconej wartoci losowanie
byoby powtarzane.

a)

b)
Rys. 6.37. Losowa realizacja krawdzi w grafie:
a) graf ze wszystkimi wyjciami dla moliwych realizacji krawdzi,
b) graf powstay przez losowy wybr realizowanych krawdzi

Podany przykad odwouje si do klasycznego modelu grafw losowych, majcego

swj pocztek w pracach P. Erdsa i A. Rnyiego, opublikowanych okoo pidziesit
lat temu. Obecnie s stosowane w ramach tej teorii trzy podmodele, oznaczane jako
A, B i C, z ktrych kady w nieco inny sposb ujmuje problem grafw losowych
[111, s. 5]. Niniejszy rozdzia oparty jest na sformuowaniach modelu A268.
Do opisu zoonych struktur zarwno regularnych, jak i cakowicie niesymetrycznych, stosuje si statystyczne charakterystyki topologiczne269. Najwaniejsze
z nich to rednia walentno wierzchokw (krawdziowa) r i rednia walentno
cian (krawdziowa) q , okrelone odpowiednio rwnaniami (6.12) i (6.13).

r=

V
r =2

(6.12)

__________
268
Jedn z rnic pomidzy modelem A a modelami B i C jest to, e w tym modelu wszystkie
krawdzie s losowane z tym samym prawdopodobiestwem [111, s. 98].
269
Patrz pkt 2.3.5.

197

q=

V
q=2

(6.13)

gdzie: Vr liczba r-walentnych wierzchokw,

Vq liczba q-walentnych cian [87, s. 1819].
Dla grafw losowych stopnia n (majcych n wierzchokw), prawdopodobiestwo P(G), e graf G ma q krawdzi, okrelone jest rwnaniem (6.14) [111, s. 7]
n
q

P ( G ) = p q (1 p) 2

(6.14)

a walentno ri wierzchoka i ma rozkad dwumianowy o parametrach n1 i p [9]:

P ( ri = r ) = C nr 1 p

(1 p )

n 1 r

(6.15)

gdzie: C nr 1 liczba rwnowanych sposobw wyboru r rnych wierzchokw

kocowych, dla krawdzi zaczynajcych si w wierzchoku i.
Oczekiwana warto redniej walentnoci wierzchokw wynosi:
r = p ( n 1)

(6.16)

Rozkad liczby wierzchokw o walentnoci ri jest zbliony do rozkadu Poissona, zgodnie z ktrym wikszo wierzchokw ma w przyblieniu tak sam
warto walentnoci, blisk redniej walentnoci r.
Rozpatrzmy teraz przykad formy strukturalnej opartej na przypadkowym
wzorcu naturalnym, ktrej siatka jest odzwierciedleniem ukadu spka na powierzchni pokrywy lodowej jeziora (rys. 6.38a).

a)

b)

Rys. 6.38. Forma strukturalna oparta na przypadkowym wzorcu naturalnym: a) spkana tafla
pokrywy lodowej jeziora, b) graf odpowiadajcy wzorcowi z rys. (a)

198

Jeeli zastpimy linie spka odcinkami i uzupenimy rysunek konturem brzegowym (rys. 6.38b), to otrzymamy schemat pewnej siatki losowo rozmieszczonych prtw. Dla takiej struktury moemy sporzdzi diagram wystpowania
wszystkich r-walentnych wierzchokw (rys. 6.39a) i q-walentnych cian
(rys. 6.39b). Rozkady te s charakterystyczne. rednie wartoci w tym przykadzie wynosz: r = 3.963 i q = 4.041.

a)

b)
Rys. 6.39. Rozkad statystycznych charakterystyk dla struktury z rys. 6.38b):
a) r-walentnych wierzchokw, b) q-walentnych cian

Dla duych systemw musi by speniony warunek (6.17) [87, s. 26].

1 1 1
+ =
r q 2

(6.17)

W omawianym przykadzie struktury wzorowanej na ukadzie spka pokrywy

lodowej mamy: 1 / 3.963 + 1 / 4.041 = 0.4998 .
Przedstawiony przykad pokazuje, e nawet dla stosunkowo niewielkich struktur
losowych, niezalenie od sposobu ich generowania, statystyczne wielkoci ich charakterystyk topologicznych d do oczekiwanych wielkoci granicznych.

6.4.2. Sieci losowe

Niektre aspekty efektywnoci systemw strukturalnych mog by scharakteryzowane przez redni dugo cieki270 l . Odlego od wierzchoka vi do
wierzchoka vj jest mierzona liczb krawdzi, niezbdnych do przejcia pomidzy
tymi wierzchokami (w grafach skierowanych odlego od vi do vj nie musi by

__________
270
O takim wskaniku efektywnoci konstrukcji, odnoszcym si do najkrtszej drogi przekazywania obcie na fundamenty, pisa Frei Otto w Architecture et Bionique. Construction
naturelles. Editions Delta et Spes (1985).

199

taka sama jak od vj do vi). rednia dugo cieki l jest redni arytmetyczn
wielkoci najkrtszych cieek dla wszystkich par wierzchokw w grafie.
W grafach losowych rednia dugo cieki jest proporcjonalna do logarytmu ze
stopnia grafu: l log n [10, s. 105]. Zaobserwowano, e nawet dla bardzo duych
grafw l jest relatywnie mae. Jest to tzw. efekt wiat jest may271 [10, s. 105].
W modelu ErdsaRnyiego zaoono idealn losowo, czyli kada moliwa
krawd miaa takie samo prawdopodobiestwo realizacji. By te stosowany w nieco
zmienionej wersji, jako tzw. model konfiguracji, w ktrym graf ma okrelon dystrybucj walentnoci wierzchokw, pk, zamiast staej wielkoci prawdopodobiestwa.
Odmienne podejcie jest stosowane w sieciach bezskalowych272, czyli sieciach,
ktre charakteryzuj si bardzo nierwnomiernym rozkadem krawdzi (pocze).
Zdecydowana wikszo wierzchokw (wzw) takiej sieci jest poczona z niewielk liczb innych wierzchokw, a niewielka liczba wierzchokw jest poczona
wielk liczb krawdzi z innymi wierzchokami. Wzy takie, nazywane te hubami,
znaczco przypieszaj dystrybucj wielkoci przekazywanych przez krawdzie
jako noniki: si, informacji (np. w przypadku sieci telekomunikacyjnych) itp.
Obecno hubw istotnie skraca redni dugo cieki w sieci. Przykadem zastosowania takiego rozwizania w ksztatowaniu systemw konstrukcyjnych s podpory przekrycia hali dworca lotniczego w Stuttgarcie (rys. 6.40).

Rys. 6.40. System konstrukcyjny przekrycia hali lotniska w Stuttgarcie

ma ukad analogiczny do sieci bezskalowej

Przykadem sieci typu wiat jest may jest sie BarabsiAlberta [9]. W tym
modelu graf jest konstruowany w procesie rekurencyjnym, w ktrym stosowana
jest zasada preferowanego poczenia. Polega ona na tym, e gdy kady nowy

__________
271
272

Ang. small-world effect.

Ang. scale-free networks.

200

wierzchoek o m krawdziach jest dodawany do grafu, nowe krawdzie cz si

z istniejcymi wierzchokami, a prawdopodobiestwo poczenia z danym wierzchokiem zaley od jego walentnoci:
r
(6.18)
i = i r
j
j

gdzie: ri walentno wierzchoka i,

i, j oznaczaj sumowanie po wierzchokach grafu.
Oznacza to, e nowy wierzchoek najpierw czy si krawdziami z istniejcym wierzchokiem o najwikszej walentnoci. Dziki temu, graf zawiera relatywnie ma liczb wierzchokw o duej walentnoci (hubw). Prawdopodobiestwo, e wierzchoek i ma walentno ri ma rozkad wykadniczy [10, s. 102].
P(ri ) ri

(6.19)

gdzie wykadnik.
W modelu BarabsiAlberta, = 3, podczas gdy w grafach tego typu obserwowanych w naturze, 2< < 3. rednia dugo cieki w tych grafach jest logarytmicznie proporcjonalna do liczby wierzchokw: l log n. Przez wykadniczy
rozkad walentnoci wierzchokw, system przejawia swoj samoorganizacj do
stanu bezskalowego. Przedstawiono porwnanie przykadowych grafw losowych
wedug modelu ErdsaRnyiego (rys. 6.41a) i sieci typu wiat jest may, wedug modelu BarabsiAlberta (rys. 6.41b) [10, s. 105].

a)

b)

Rys. 6.41. Porwnanie przykadowych grafw losowych: a) wedug modelu ErdsaRnyiego,

b) sieci typu wiat jest may, wedug modelu BarabsiAlberta

Opisany sposb konstruowania grafw losowych jest czsto opisywany jako

ewolucja273. Proces rozpoczyna si od zbioru n wierzchokw i jest kontynuowany
przez sukcesywne dodawanie losowo wybranych krawdzi. Na kadym etapie

__________
273
Nazwa wiat jest may pochodzi od Stanleya Milgrama, ktry w wyniku przeprowadzonego w 1967 r. eksperymentu stwierdzi, e odlego pomidzy dowolnymi dwiema
osobami na Ziemi, mierzona liczb porednikw w przekazywaniu informacji wynosi ok. 6 osb.

201

tego procesu, graf reprezentuje zwikszajce si prawdopodobiestwo p: gdy

p 1 , graf staje si grafem kompletnym.
Zaskakujc cech grafw losowych jest to, e ich istotne waciwoci pojawiaj si nagle. Oznacza to, e dla danej wielkoci o prawdopodobiestwie wystpienia p, prawie wszystkie grafy maj t cech albo prawie aden jej nie ma.
Ta zmiana ma charakter gwatowny i zawsze istnieje pewne krytyczne prawdopodobiestwo pc(n). Okrelanie wartoci tego prawdopodobiestwa dla konkretnej
wielkoci wychodzi poza zakres teorii grafw losowych274 [9, s. 55].

6.5. Wybrane przykady procedur ksztatowania

form strukturalnych
Przedstawionych zostanie kilka wybranych praktycznych metod ksztatowania
form strukturalnych, ktrych wspln cech jest odniesienie przede wszystkim do
topologicznej relacji midzy elementami tworzcymi form. Przedstawiony opis
jest z koniecznoci, podyktowanej rozmiarami niniejszej pracy, bardzo podstawowy, ale pozwala na wyrobienie sobie opinii o zakresie przydatnoci, zaletach
i wadach kadej z metod.

6.5.1. Konstrukcje o ukadzie aperiodycznym,

z zastosowaniem siatek linii Ammanna
W rozdziale 3.2.2 opisano jedn z grup tesselacji periodycznych parkietae
Ammanna. W parkietaach tych275 mona zastosowa dodatkow konstrukcj,
ktra uatwia uoenie pytek parkietau w taki sposb, eby zapewniona bya
aperiodyczno. Konstrukcja ta nosi nazw linii Ammanna. Przy prawidowym
uoeniu pytek, ich linie Ammanna tworz w caym parkietau linie proste
(rys. 3.18). Parkietae i ich linie Ammanna s wzajemnie dualne [5, s. 2124].
W podstawowym opisie, linie Ammanna s jedynie pomocnicz konstrukcj
uatwiajc rysowanie parkietau. W bardziej sformalizowanym opisie s to rodziny linii rwnolegych, midzy ktrymi wystpuj dwie odlegoci: duga L
i krtka S, o stosunku = L/S. Te dwie rodziny linii tworz siatk, ktra jest nazywana siatk linii Ammanna. Ich struktura matematyczna pozwolia oddzieli je
od pierwotnego przeznaczenia i traktowa jako niezalene obiekty. Dziki temu
znalazy zastosowanie w wielu innych dziedzinach276. Dugie i krtkie odstpy

__________
274

Analiz zjawisk, charakteryzujcych si takimi nagymi zmianami stanw, zajmuje si

Teoria katastrof, Ren Thoma, patrz np. [48].
275
Rwnie w parkietaach Penrosea.
276
Najszersze zastosowanie znalazy siatki linii Ammanna w krystalografii [91, s. 1452].

202

midzy liniami wystpuj w tych siatkach w kolejnoci odpowiadajcej szeregom

rekurencyjnym typu Fibonacciego i podobnym [91, s. 1437].
Struktura matematyczna siatek linii Ammanna
Jak pokazano (patrz pkt 3.2.3), tesselacje Ammanna wykazuj fraktalne samopodobiestwo mog by powikszane (inflacja) lub pomniejszane (deflacja)
w taki sposb, e pytki podziau wikszego mog by w caoci wypenione
pytkami podziau mniejszego (rys. 3.20). Proces inflacji/deflacji moe by kontynuowany w nieskoczono, co powoduje, e ma on charakter fraktalny. Analogicznie, siatki linii Ammanna, odpowiadajce wikszemu i mniejszemu podziaowi, wykazuj waciwo samopodobiestwa. Wynika to z faktu, e istniej
inne, wiksze lub mniejsze wartoci odstpw l i s, o tym samym wspczynniku
skali (6.19), (6.20).
l
= , l < L, s < S
s

(6.19)

L S
= =
l s

(6.20)

Wspczynnik jest nazywany odpowiednio wspczynnikiem deflacji lub inflacji i jest on wspczynnikiem skali dla nowych generacji linii (rys. 6.42).

Rys. 6.42. Dwie rodziny linii Ammanna dla parkietau A4

podstawowego i powikszonego

Mona zauway, e dwie odlegoci siatki linii Ammanna s wielkociami

charakterystycznymi dla pewnej macierzy (6.21) oraz e wspczynniki inflacji
i deflacji s wartociami wasnymi tej macierzy, ktr nazywamy macierz generujc A [91, s. 1438]:

203

L = alL l + a sL s

(6.21)

S = alS l + a sS s

gdzie: aiI N 0 niezerowe liczby cakowite, tworzce macierz A.

Suma wyrazw w adnym rzdzie ani w adnej kolumnie macierzy nie moe
by rwna zeru.
Wspczynnik skalujcy mona wyrazi przez wyrazy macierzy A (6.22),
(6.23), (6.24):

asL
alL

(6.22)

asS

(6.23)

alS

( a )( a ) = a
L
l

S
s

L
s

alS

(6.24)

Wyraenie okrelajce wartoci wasne macierzy 22 jest dane rwnaniem

(6.25):
1
2

1/ 2 = alL + asS

(a

L
l

+ asS ) + 4 ( alS asL alL asS )

(6.25)

Niezbdny warunek wzajemnej odwrotnoci procesw inflacji i deflacji siatki

linii Ammanna jest dany przez (6.26), (6.27):
det (A ) = 1

(6.26)

12 = alS asL alL asS = 1

(6.27)

Wspczynnik odstpu mona otrzyma z rwnania (6.28):

1/ 2 =

1 L
S
al as
2alS

(a

L
l

asS ) + 4alS asL

(6.28)

Wspczynnik skalujcy jest granic cigu rekurencyjnego (6.29):

Nn
N
1
= n +1 = b + b 2 + 4a
2
N n 1
Nn

(6.29)

204

Due i mae odstpy w siatkach linii Ammanna tworz sekwencj rekurencyjn,

tak jak szeregi Fibonacciego (jeeli wspczynnik skalujcy jest rwny staej zotego
1
podziau = = 1 + 5 , lub inne szeregi podobne do szeregu Fibonacciego [91,
2
s. 14411444], [135]. Moliwe jest take wielokrotne zoenie siatek linii Ammanna,
w wyniku czego powstaj tesselacje quasi-periodyczne [91, s. 1447].

Zastosowanie siatek linii Ammanna w ksztatowaniu form strukturalnych

Rne formy parkietay aperiodycznych oraz zwizane z nimi siatki linii
Ammanna mog znale zastosowanie w ksztatowaniu architektonicznych form
strukturalnych. Za przykad moe suy rozwizanie rusztu paskiego, jako przekrycia o duej rozpitoci.

Rys. 6.43. Przykad rusztu trjwarstwowego,

zbudowanego na podstawie parkietau aperiodycznego A5
i siatki linii Ammanna

Moliwe s dwa rodzaje rozwizania konstrukcji rusztu oparte na tesselacji

aperiodycznej. Pierwszy z nich to jednowarstwowy ruszt paski, o geometrii odpowiadajcej np. parkietaowi A5. Drugi rodzaj konstrukcji to ruszt o identycznej
geometrii, ale o ukadzie trjwarstwowym. W tym przypadku ruszt odpowiadajcy
parkietaowi A5 stanowi grn warstw rusztu, a zwizana z nim siatka linii
Ammanna warstw doln. W warstwie rodkowej moliwe jest zastosowanie
pionowych supkw, rozmieszczonych w staych punktach linii Ammanna, tzn
w punktach przecicia tych linii z krawdziami pytek (rys. 3.18) lub alternatywnie rozmieszczenie krzyulcw ukonych, ktrych jeden wierzchoek bdzie
si znajdowa w wzach siatki dolnej, a drugi w wzach siatki grnej.
Przykad rusztu trjwarstwowego, zbudowanego na podstawie parkietau A5
i siatki linii Ammanna, z pionowymi supkami w warstwie rodkowej, przedsta-

205

wiono na rysunku 6.43. Analiz efektywnoci konstrukcyjnej tego rozwizania

przedstawiono w rozdziale 7.
Konstrukcja dachu Wieringa
W roku 1980, holenderski matematyk, Nicolas de Bruijn, odkry sposb
podziau obiektw umieszczonych w przestrzeni o wymiarze d przez projekcj
regularnych obiektw z przestrzeni o wyszych wymiarach [126, s. 16].
Ilustracj tego sposobu postpowania jest przykad linii prostej (d = 1),
podzielonej przez umieszczenie jej na dwuwymiarowej siatce (d = 2). Jest to analogia do sposobu rysowania schodw. Aby uzyska dwuwymiarowy parkieta
quasi-krystaliczny, naley zastosowa upakowanie piciowymiarowych hiperszecianw (d = 5). Po wykonaniu sekwencji kilkukrotnego rzutowania na paszczyzn,
mona uzyska dokadny parkieta, z odpowiadajc mu siatk linii Ammanna.
Zasad tej metody ilustruje rysunek 6.44 [122, s. 65].

Rys. 6.44. Zasada konstrukcji parkietau aperiodycznego

przez rzutowanie z przestrzeni (d = 5) opis w tekcie

Wsppracownik de Bruijna R. Wieringa, zauway, e jeli zamiast hiperszecianw piciowymiarowych zostan uyte hiperszeciany szeciowymiarowe
(d = 6), to dwuwymiarowy (paski) parkieta Penrosea stanie si siatk trjwymiarow (przestrzenn). Ta nowa tesselacja bdzie zbudowana z takich samych
rombw, jak parkieta paski, jednak inaczej zorientowanych. Taki przestrzenny
wariant parkietau nieperiodycznego nosi nazw dachu Wieringa [115, s. 1].
Dach Wieringa mona skonstruowa, jeeli pi rodkowych wektorw krawdzi parkietau Penrosea, bdzie skierowanych rwnolegle do wektorw czcych rodek dudziestocianu foremnego i pi jego wierzchokw. Moliwe jest

206

rwnie odtworzenie struktury dachu Wieringa przez ukad nakadajcych si

wielocianw, np. dziesiciobokw lub nakadajcych si gwiazd picioktnych
[115, s. 12]. Podobn konstrukcj, opart na wektorach rozchodzcych si promienicie ze rodka wielokta lub wielocianu (tzw. wektory gwiadziste), zaproponowa Haresh Lalvani277 [81, s. 145149]. Ide tej konstrukcji przedstawiono na
rysunku 6.45. Przykad trjwymiarowego odpowiednika parkietau Penrosea
przedstawiono na rysunku 6.46278.

Rys. 6.45. Zasada konstrukcji parkietau aperiodycznego w oparciu

o wektory gwiadziste, rozchodzce si ze rodka wielocianu

Rys. 6.46. Przykad trjwymiarowego odpowiednika

parkietau Penrosea dachu Wieringa

__________
277

Patrz rwnie prace [82, 83, 107, 154].

Konstrukcja tego podziau przestrzeni i rysunek zostay opracowane przez Ture Westera
[162]. Rozwizania oparte na formach zblionych do dachu Wieringa prbowa stosowa
w budynkach mieszkalnych w stanie Kolorado (USA), S. Baer, ju w latach 60. XX w. [7].
278

207

Matematycznie, formy przedstawione na rys. 6.46 opisuje teoria zonotopw

[175, s. 198208 i 217224]. Konstrukcja dachu Wieringa stwarza moliwo
kreowania wielu nowych interesujcych form przestrzennych, jednake szczegowe omwienie tego zagadnienia wykracza poza ramy tej pracy.

6.5.2. Konstrukcje o ukadzie kratownicy Michella

W 1904 r. A.G.M. Michell przedstawi prac, w ktrej zostay sformuowane
warunki optymalnego, ze wzgldu na kryterium objtoci uytego materiau,
ksztatu konstrukcji prtowych279. Jego praca wykazaa, e optymalny ksztat
konstrukcji prtowej poddanej dziaaniu zadanego ukadu obcie, koresponduje
z ukadem linii trajektorii si wewntrznych w analogicznie obcionej konstrukcji
powierzchniowej [173]. Przedstawiono na rysunku 6.47 schemat optymalnego
uksztatowania konstrukcji poddanej dziaaniu jednej siy poziomej.
Topologi struktur opisanych przez Michella charakteryzuj tzw. spirale Michella.
S to linie nalece do jednej z dwch rodzin, widocznych na rys. 6.47, ktre przecinaj si pod ktem prostym. W cisym rozwizaniu spirala Michella jest krzyw, lecz
do celw praktycznych, definiuje si j jako lini aman [127, s. 130].

Rys. 6.47. Schemat optymalnego ukadu prtw

w konstrukcji obcionej jedn si poziom, wg A.G.M. Michella

Definicja 3.2. Niech rl definiuje zbir promieni ze wsplnego rodka, O, dla

l = 0, 1, 2, ..., q. Niech pl,, l = 0, 1, 2, ..., q1, definiuje dugo linii zaczynajcych
si w punktach pooonych na promieniu ri i koczcych si w punktach o promieniu ri+1. Wtedy spirala Michella stopnia q jest zdefiniowana przez poczenie
od koca do koca linii o dugoci pi, speniajcych warunki:
rl +1 = ari ,

pi = cri ,

l = 0, 1, 2, ..., q

(6.30)

gdzie a > 0 i c > 0.

__________
279
A.G.M Michell The Limits of Economy of Material in Frame Structures. Phil Mag. S.6.
Vol. 8. No. 47, (1904), s. 589597. Publikacja ta, przez dugi okres niedoceniona, zostaa
w latach 70. ubiegego stulecia ponownie odkryta, m.in. w pracach W. Zalewskiego [173, 174].

208

Jeeli
a=

sin
,
sin ( + )

c=

sin
,
sin ( + )

(6.31)

to sekwencja ta generuje spiral Michella, przedstawion na rysunku 6.48.

Ukad prtw opisany przez topologi Michella charakteryzuje si tym,
e w prtach nalecych do jednej rodziny, przy zadanym obcieniu wystpuj
siy tego samego znaku. Sformalizowany sposb opisu, umoliwia konstruowanie
systemw dostosowanych do bardzo rnych warunkw.

Rys. 6.48. Przykad spirali Michella stopnia q = 4,

dla = / 16, = / 6

Rys. 6.49. Relacja filotaksji sonecznika i topologii Michella

209

Do ciekawej obserwacji prowadzi porwnanie kratownicy Michella z filotaksj sonecznika. Podobnie jak w przypadku filotaksji ananasa (patrz pkt
6.2.1), w owocu sonecznika moemy dostrzec dwie rodziny linii spiralnych,
tworzcych charakterystyczne ukady, korespondujce z kratownic Michella
(rys. 6.49).
Topologia Michella umoliwia realizacj rnych form strukturalnych, ktre cechuj si du rwnomiernoci wykorzystania wszystkich elementw
[127, s. 129]. Przykad konstrukcji opartej na tym modelu przedstawiono
w rozdziale 7.

6.5.3. Generowanie siatek konstrukcyjnych

przez iloczyn kartezjaski grafw losowych
Iloczyn kartezjaski grafw, przedstawiony w rozdz. 4.5, jako jedna z metod
generowania prtowych siatek przestrzennych, moe by zastosowany rwnie
do grafw losowych.
Mona wybra jeden z czynnikw iloczynu graf losowy, a jako drugi graf
losowy lub deterministyczny. Otrzymany iloczyn kartezjaski bdzie nowym
grafem, zachowujcym wprowadzony poziom losowoci.
Nawizujc do przykadu z rysunku 4.30, potraktujmy przedstawion na nim
siatk przestrzenn, jako iloczyn dwch grafw planarnych. Jeden z nich, oznaczony X, jest iloczynem dwch cieek o 5 i 6 wierzchokach, w ktrym przez
losowy wybr usunito cz wierzchokw, wraz z incydentnymi z nimi krawdziami. Drugi graf, oznaczony Y, jest ciek o 3 wierzchokach (rys. 6.50).
Iloczyn kartezjaski obu grafw daje graf H = X , Y trjwymiarow siatk
(rys. 6.51), losowo rnica si od siatki z rysunku 4.30.

Rys. 6.50. Dwa grafy paskie X i Y

czynniki iloczynu kartezjaskiego; w grafie X
losowo usunito niektre krawdzie

210

Rys. 6.51. Graf losowy H

iloczyn kartezjaski grafw X i Y
z rys. 6.50

Kady podgraf, ktry jest iloczynem jednego z grafw, G i wektora krawdziowego {h}, innego grafu, H:

G V ( H ) =

U ( G {h})

(6.32)

hH

jest nazywany G-wknem i oznaczany Gh. Kady G{h} jest kopi G. Iloczyn
kartezjaski jest zatem sum wszystkich G-wkien i analogicznie sum wszystkich H-wkien [67, s. 4]. Na rysunku 6.51 jedno z X-wkien jest zaznaczone
na czerwono. Losowo w iloczynie kartezjaskim mona wprowadza przez
manipulowanie poszczeglnymi wknami grafw, dziki czemu moliwa jest
kontrola kocowego poziomu losowoci280.

6.5.4. Metoda rekonstrukcji topologicznej

dwigarw powierzchniowych
Przedstawione w rozdziale 5 metody rekonstrukcji przestrzennej, dotyczyy
modeli dyskretnych. Uzyskane w ich wyniku formy strukturalne miay charakter
struktur prtowych. Jednak ich naturalne prototypy, jak wskazano w pkcie 6.2,
miay czsto charakter powierzchniowy, cigy. Ich zamiana w form strukturaln
bya zatem procesem dyskretyzacji, zamieniajcym form cig na form dys-

__________
280

Poziom losowoci jest tu pojciem umownym i odnosi si intuicyjnie do iloci wkien

grafu bdcego iloczynem kartezjaskim, w ktrych wprowadzono losowe zaburzenia struktury.

211

kretn. Poniej przedstawiono koncepcj metody, nazwanej rekonstrukcj topologiczn dwigarw powierzchniowych, w ktrych budowa modelu przebiega
w kierunku odwrotnym: od dyskretnego prototypu, do powierzchniowej formy
strukturalnej.
Strumienie si w dwigarach powierzchniowych
Rozpatrzmy na wstpie relacj pomidzy dwigarami powierzchniowymi
i strumieniami si wystpujcymi wewntrz konstrukcji. Koncepcja strumieni si
pojawia si w pracach W. Zalewskiego281 i nieco pniej J. Schlaicha282.
U rde obydwu metod ley spostrzeenie, e konieczno spenienia zasady
minimalnej energii powoduje, i w konstrukcji powierzchniowej obcienia zewntrzne przenoszone s w sposb podobny jak w przypadku kratownic, czyli
wytwarzaj si swoiste cieki, po ktrych s one przekazywane moliwie najkrtsz drog na podpory. Obydwie metody pozwalaj zastpi cige obszary
przekazywania napre wyimaginowanym systemem prtw, ktre przenosz
tylko ciskanie i rozciganie [173].
Podstawowa koncepcja obu metod polega na podziale dwigara powierzchniowego na mniejsze podobszary dwch rodzajw:
obszary statycznej niecigoci, oznaczane liter D lub T283,
obszary liniowego rozkadu napre, oznaczanych liter B lub R284.
Rozkad obu rodzajw podobszarw zaley od trajektorii napre gwnych,
ktre wynikaj z obcie dziaajcych na dwigar i z warunkw podparcia. Nastpnie trajektorie napre s traktowane jako wirtualna, kratownicowa konstrukcja prtowa. Prty w takiej konstrukcji mog mie konfiguracj rwnoleg,
wachlarzow lub mieszan. Przekrj prtw moe by pryzmatyczny, butelkowy
lub wachlarzowy. Tak, jak w rzeczywistej konstrukcji kratownicowej, wszystkie
prty s albo ciskane, albo rozcigane. czce je wzy mog przenosi ciskanie (oznaczane jako typ CCC), rozciganie (oznaczane jako typ TTT) lub ciskanie i rozciganie (oznaczane jako typy CCT i CTT).
Na rysunku 6.52 przedstawiono ogln zasad konwersji konstrukcji powierzchniowej w prtow. Przykadowa belka-ciana jest obciona w poowie rozpitoci
si skupion P. Sia ta jest przekazywana na podpory, za pomoc systemu trzech
wyimaginowanych prtw, z ktrych dwa s ciskane (zaznaczone lini przerywan), a jeden rozcigany (zaznaczony lini cig). Prty ciskane przedstawione s
w dwch wariantach: jako pryzmatyczny (po lewej stronie rysunku) i jako butelko-

__________
281
Wacaw Zalewski nazwa t metod Flow of Forces [173]. Metoda ta ma bardziej oglny
charakter ni metoda J. Schlaicha, gdy dotyczy nie tylko dwigarw powierzchniowych,
ale moe by rwnie skutecznie stosowana do ksztatowania efektywnych form konstrukcji
prtowych.
282
Jrg Schlaich sformuowa j w pracy: Schlaich, J., Schfer, K., Jennewein, M.: Toward
a Consistent Design of Structural Concrete, PCI Journal, Vol. 32, No. 3, (1987), s. 74150,
pod nazw STM (Strut and Tie Method).
283
Od ang. D discontinuity (Schlaich) lub T transition (Zalewski).
284
Od ang. B Bernoulli (Schlaich) lub R regular (Zalewski).

212

wy (po prawej stronie rysunku). Istotne jest, e pomidzy obszarami rozpoznanymi

jako prty, znajduje si obszar o znikomym wyteniu, ktry praktycznie nie
uczestniczy w przenoszeniu obcie. Obszar ten jest nazywany wypenieniem.
Wizualizacja przepywu si umoliwia atw identyfikacj, ktre obszary konstrukcji
rzeczywicie pracuj, a ktre jedynie wypeniaj przestrze.

Rys. 6.52. Schemat konwersji konstrukcji powierzchniowej

na prtow w metodzie STM

Kolejne przykady przedstawiaj dyskretyzacj dwch przykadowych tarczownic. W pierwszym z nich, analizowana jest kwadratowa, symetrycznie obciona tarczownica. Mapie napre w tej tarczownicy (rys. 6.53a) odpowiada okrelony ukad trajektorii napre gwnych (rys. 6.53b). Ze wzgldu na stosunek
rozpitoci do wysokoci, wyimaginowana kratownica wewntrzna skada si nie
z trzech prtw, jak na rysunku 6.52, lecz jest bardziej rozbudowana (rys. 6.54).

a)

b)
Rys. 6.53. Kwadratowa, symetrycznie obciona tarczownica:
a) mapa napre, b) trajektorie napre gwnych

213

Rys. 6.54. Kwadratowa, symetrycznie obciona tarczownica:

wyimaginowana kratownica wewntrzna

Drugi przykad przedstawia tarczownic o mniejszej wysokoci, ni poprzednia,

obcion niesymetrycznie si skupion. Mapa napre (rys. 6.55) i odpowiadajcy jej ukad trajektorii si wewntrznych zmieniy si (rys. 6.56). Wyimaginowana
kratownica wewntrzna staje si w tym przypadku asymetryczna (rys. 6.57).

Rys. 6.55. Tarczownica prostoktna, niesymetrycznie obciona

mapa napre

Rys. 6.56. Tarczownica prostoktna, niesymetrycznie obciona

ukad si wewntrznych

214

Rys. 6.57. Tarczownica prostoktna, niesymetrycznie obciona

wyimaginowana kratownica wewntrzna

W obu tarczownicach, ich wyimaginowane kratownice wewntrzne tworz

rodzaj szkieletu konstrukcyjnego, podpierajcego zbdny materia. Podobnie
jak w przypadku podziaw Woronoja i triangulacji Delaunaya (patrz pkt 6.2),
dwigar powierzchniowy i jego wyimaginowana kratownica, mog by rozpatrywane jako strukturalnie dualne.
Powierzchniowa rekonstrukcja prototypw formy
Oglna koncepcja metody rekonstrukcji topologicznej stanowi odwrotno metody
strumieni si. Jeeli w tej drugiej metodzie pewne obszary konstrukcji s traktowane
jako prty o okrelonych waciwociach, to w metodzie rekonstrukcji topologicznej,
prty s identyfikowane jako obszary pewnej nieznanej konstrukcji powierzchniowej.

Rys. 6.58. Nieregularna siatka pajczyny prototyp formy

rekonstruowanego dwigara powierzchniowego

Rys. 6.59. Idealizacja siatki pajczyny i mylowe oddzielenie jej

od pocztkowej formy

215

Kolejne kroki w tej metodzie zostan przedstawione na przykadzie siatki pajczyny z rysunku 6.58. Stanowi ona dostatecznie nieregularny285 model pocztkowy
(prototyp formy), a jednoczenie jej strukturalna przydatno zostaa zweryfikowana
w sposb naturalny. W pierwszym kroku, wszystkie krawdzie modelu topologicznego s traktowane jako prty, aproksymujce trajektorie napre gwnych pewnej nieznanej tarczownicy. Jest to tylko proste, mylowe przypisanie funkcji do
obiektw. W kolejnym, bardziej kreatywnym kroku, model jest oddzielany od swojego naturalnego rda (rys. 6.59). Teraz, od decyzji projektanta zaley zaproponowanie konturu brzegowego i warunkw podparcia i obcienia. W ten sposb
otrzymywany jest model paskiej konstrukcji prtowej (rys. 6.60).

Rys. 6.60. Model paskiej konstrukcji prtowej utworzonej na bazie siatki pajczyny,
z ustalonymi a priori miejscami przyoenia obcie zewntrznych

Z tego modelu, po przeprowadzeniu oblicze, otrzymywane s wartoci i kierunki si we wszystkich prtach. Przedstawiono wyniki analizy przeprowadzonej
dla modelu, po przyjciu jednostkowej wartoci si, dla uzyskania informacji jedynie na temat znaku si w prtach, a nie ich wartoci (rys. 6.61). Rozciganie jest
zaznaczone odcieniami bkitu, a ciskanie odcieniami brzu. W trzecim kroku,
wyznaczane s niezbdne wymiary i ksztat prtw i nanoszone na model.

Rys. 6.61. Wyniki analizy modelu z rys. 6.60 (opis w tekcie)

__________
285

Dostatecznie nieregularny, w sensie poszukiwania swobodnych form strukturalnych.

216

Czwarty krok polega na wypenieniu przestrzeni pomidzy prtami materiaem

w neutralnym stanie naprenia lub otworami (rys. 6.62). W ten sposb skonstruowany zosta dwigar powierzchniowy tarczownica. W celu sprawdzenia, mona przeprowadzi analiz MES otrzymanego dwigara dla przyjtych obcie
i porwna rezultaty z pocztkowym modelem topologicznym (rys. 6.63).

Rys. 6.62. Wypenienie przestrzeni pomidzy prtami materiaem

w neutralnym stanie naprenia lub otworami

Rys. 6.63. Mapa napre dla tarczownicy z rysunku 6.62

Koczy to procedur rekonstrukcji topologicznej dwigarw powierzchniowych z modeli inspirowanych dyskretnymi formami naturalnymi. Zrozumiae jest,
e rezultat kocowy w bardzo duym stopniu zaley od decyzji podejmowanych
na kadym etapie procesu. Rne sposoby podparcia, zmiana zaoonych
warunkw obcienia, inny wybr ksztatu prtw itp. doprowadz do innego
rezultatu kocowego. Decyzje podejmowane przez projektanta s w tym zakresie
kluczowe [174].

6.5.5. Metoda origami

Tradycyjna japoska sztuka wykonywania ozdb z papieru, origami, ma ponad
tysicletni tradycj. Polega ona na skadaniu prostoktnej kartki papieru, ktr

217

wolno wycznie zagina, bez cicia i klejenia. Za pomoc tej techniki wykonywane s dekoracje, zabawki, a nawet drobne dziea sztuki. W ostatnim okresie,
dziki pracom K. Miura i T. Tachi, sztuka origami nabraa znaczenia dla ksztatowania form konstrukcyjnych obiektw architektonicznych [102, s. 13]. Punktem
wyjcia ich rozwaa byo spostrzeenie, e paskie siatki tesselacji o wierzchokach 4-walentnych odpowiadaj wyjciowej konfiguracji kartki papieru, wstpnie
zagitej przed zoeniem. Jest to model konstrukcji, skadajcej si ze sztywnych,
paskich paneli, poczonych zawiasowo wzdu krawdzi. S to tzw. konfiguracje
Miura-ori286. Charakteryzuj si one naprzemiennym wystpowaniem linii
grzbietw i dolin oraz pofadowaniem powierzchni pomidzy tymi liniami.
Powierzchnie te s ukadem rwnolegobokw. Poniej przedstawiono fazy deformacji paszczyzny wok 4-walentnego wierzchoka, w czasie skadania kartki
papieru (rys. 6.64) [102, s. 4]. Pomidzy ktami opisujcymi ukad paszczyzn
zachodzi relacja (6.33).
tg cos = tg

(6.33)

gdzie: wewntrzny kt rwnolegoboku (stay),

poowa kta dwuciennego (zmienny),
kt pomidzy liniami prostymi zagicia, a powierzchni bazow.

Rys. 6.64. Fazy skadania kartki papieru

wok wierzchoka 4-walentnego

Narzucajc si interpretacj procesu wykonywania origami jest ksztatowanie

obiektw o zmiennej geometrii, np. skadanych dachw stadionw. Jednak,
w kontekcie wczeniejszych rozwaa, waniejsze wydaje si zastosowanie tej
metody do nadania przestrzennego charakteru (podniesienia) paskich tesselacji
powierzchni. Przedstawiono przykad prostego wzoru, zbudowanego z prostych
linii poziomych i amanych linii pionowych (rys. 6.65).

__________
286
Koryo Miura opracowa konfiguracj, nazywan obecnie Miura-ori, pracujc nad sposobem skadania duych baterii sonecznych dla satelitw, w ramach japoskiego programu kosmicznego. Pomys zastosowania takiej transformacji w architekturze, pojawi si pniej. Duy
wkad w jego rozwj miay prace studenta i doktoranta Tomohiro Tachi, a pniej ich wsplne
prace (rdo: osobista rozmowa z T. Tachi).

218

Rys. 6.65. Przykadowy paski wzr wyjciowy

do ksztatowania konstrukcji metod origami

Za pomoc koloru czerwonego oznaczono krawdzie, ktre po zagiciu

maj pozosta wypuke (grzbiety), a za pomoc koloru niebieskiego krawdzi, ktre po zagiciu maj pozosta wklse (doliny). Wzr zostaje nastpnie
poddany zagiciu287, co prowadzi do uzyskania powierzchni fadowej (rys.
6.66a), ktr mona interpretowa np. jako tarczownicowe przekrycie obiektu
(rys. 6.66b).

a)

b)
Rys. 6.66. Fadowa forma strukturalna uzyskana
na podstawie wzoru z rys. 6.65

Metod origami, podobnie jak metodami transformacji grafw288, mona

wprowadza modyfikacje w pocztkowym wzorze paskim, bez utraty moliwoci
jego przestrzennej rekonstrukcji. Poniej przedstawiono zmodyfikowan siatk
z rys. 6.65 (rys. 6.67) oraz odpowiadajc jej konstrukcj tarczownicow
(rys. 6.68).

__________
287
W przedstawionym przykadzie korzystano z programu FreeformOrigami v.0.1.8 Alpha,
opracowanego przez T. Tachi.
288
Patrz rozdz. 4.3.

219

Rys. 6.67. Zmodyfikowana siatka wzoru

z rysunku 6.65

Rys. 6.68. Fadowa forma strukturalna uzyskana

na podstawie wzoru z rys 6.67

Metod ksztatowania form strukturalnych za pomoc procedury origami, pojawia si bardzo niedawno i znajduje si obecnie w okresie bardzo intensywnego
rozwoju, przycigajc uwag coraz liczniejszych badaczy. Niedawno odkryto
zwizki pomidzy ksztatowaniem t metod form cylindrycznych a geometri
wielocianw gwiadzistych289. W przekonaniu autora, metoda ta ma wielki potencja i bdzie w przyszoci stosowana w praktyce projektowej. W rozdziale 7
przedstawiono analiz przekrycia uksztatowanego na podstawie wzoru z rysunku
6.65 za pomoc metody origami.

__________
289

Patrz rozdzia 2.

Rozdzia 7. Chaos czy struktura290

Wszystko to, co jest moliwe, domaga si istnienia.
Gotfryd Wilhelm Leibniz291

Poprzedni rozdzia dotyczy poszukiwania modeli systemw konstrukcyjnych,

jako podstawy kreowania formy obiektu. Przedstawiono w nim metody korzystania z inspiracji formami naturalnymi oraz pi wybranych procedur generowania
form strukturalnych, odwoujcych si do omwionych wczeniej koncepcji
topologicznej zalenoci obiektw o rnych klasach (wymiarach przestrzeni,
w ktrej s realizowane).
Przydatno tych metod mona oceni, analizujc je w kontekcie zastosowa
praktycznych. Przedstawiono pi przykadw ksztatowania konstrukcji, zarwno
na podstawie wzorcw naturalnych, jak i przez generowanie podanymi metodami.
Przykady te zaczerpnito z opracowa wykonanych przez autora w trakcie pracy
nad rzeczywistymi projektami oraz w ramach prac studialnych. Z oczywistych
wzgldw nie byo moliwe przedstawienie, w ramach niniejszej publikacji,
wszystkich analiz i oblicze, ktre zostay wykonane, a prezentacja ma przede
wszystkim charakter jakociowy, a nie ilociowy. Przedstawione przykady
pozwalaj jednak na ocen wpywu, jaki ma wybr metody ksztatowania systemu
konstrukcyjnego na form i wizualn percepcj obiektu.

7.1. Wybrane przykady ksztatowania

form strukturalnych
Przedstawione przykady obejmuj ksztatowanie obiektw na podstawie
nastpujcych metod:

__________
290
Tytu rozdziau zaczerpnity zosta z ksiki Lecha Jczmyka Dlaczego toniemy, czyli
jeszcze nowsze redniowiecze Zysk i S-ka, Pozna (2011), s. 50.
291
Gotfryd Wilhelm Leibniz De veritatibus primis, 1686 r. Omne possibile exigit existere.

222

powierzchni minimalnych,
kratownic Michella,
tesselacji aperiodycznych,
origami.
Dla kadego przykadu przedstawiono zadanie funkcjonalne do rozwizania
i wynikajce z niego wymagania i ograniczenia. Nastpnie podano sposb ksztatowania systemu konstrukcyjnego oraz podstawowe wyniki analizy statycznej.

7.1.1. Ksztatowanie konstrukcji

na powierzchniach minimalnych
Systemy konstrukcyjne, ksztatowane w formie powierzchni minimalnych, charakteryzuj si rwnomiernym rozkadem i jednakowym znakiem si wewntrznych292. Dotyczy to jednak jedynie formy pocztkowej, w stanie nieobcionym lub
przy nacigu wstpnym. Wprowadzenie obcienia zewntrznego zmienia dystrybucj si wewntrznych i w pewnym zakresie form konstrukcji. Ksztatowanie
na podstawie powierzchni minimalnych stosuje si najczciej do przekry z wiotkich membran (np. tekstylnych) i do lekkich powok elbetowych.
Dwa przedstawione przykady to obiekty o przekryciu membranowym. Pierwszy to zadaszenie kortu tenisowego, o rzucie prostoktnym. Drugi pawilon namiotowy, o rzucie zblionym do owalnego.

7.1.1.1. Zadaszenie kortu tenisowego

Zadaniem konstrukcji jest przekrycie pojedynczego kortu tenisowego, o wymiarach pola 17.7036.00 m. Zaoono, e bdzie to przekrycie bez cian bocznych, oparte na supach rozstawionych co 6.0 m. Minimalna wysoko wolna od
konstrukcji powinna wynosi 7.0 m, a maksymalna wysoko obiektu 12.0 m.
Dodatkowo naley uzyska form o zrnicowanej, rozrzebionej powierzchni,
sprawiajcej wraenie obiektu bardzo lekkiego.
Przyjto, e zaprojektowane zostanie przekrycie membranowe o powierzchni
amanej293, na supach stalowych, z odcigami. Oglny, wstpny schemat konstrukcji, wraz z okreleniem wymiarw obiektu, przedstawiono na rysunku 7.1.
Przyjto, e membrana bdzie wykona z tkaniny poliestrowej, pokrytej polichlorkiem winylu (PE+PVC), z obustronnym wykoczeniem powok winylydenow (PVdF) Big Cover, firmy Naizil (tkanina typu 2, wg klasyfikacji niemieckiej [134]). Do oblicze przyjto dane dostarczone przez producenta:
masa liniowa nitek: 1100 dtex,
krotno nitek w kierunku osnowy i wtku: panama: 1212,

__________
292
293

Patrz pkt 6.2.3.

Patrz [134].

223

masa powierzchniowa tkaniny: 900 g/m2,

wytrzymao na rozciganie w kierunku osnowy: 4.0 kN /5 cm,
wytrzymao na rozciganie w kierunku wtku: 4.0 kN /5 cm,
modu sprystoci w kierunku osnowy: 900 kN/m.,
modu sprystoci w kierunku wtku: 514 kN/m.

Rys. 7.1. Oglny schemat konstrukcji przekrycia kortu

(opis w tekcie), wymiary w [m]

Moduy sprystoci w obu kierunkach wyznaczono z wykresw naprenieodksztacenie, dostarczonych przez producenta, dla zaoonej kompensacji tkaniny rwnej 2.5%.
Elementy cignowe przyjto ze wstpnie przecignitych lin stalowych, o module
sprystoci E = 165 GPa i wytrzymaoci na rozciganie fd = 1770 MPa. Dla gwnych cigien przyjto liny o rednicy d = 35 mm, a dla cigien brzegowych liny
o rednicy d = 10 mm. Supy przyjto z rur stalowych bez szwu 2508 mm, o dugoci
7.0 i 12.0 m, dziki czemu wysoko konstrukcyjna przekrycia wyniesie 5.0 m.

a)

b)
Rys. 7.2. Modelowanie numeryczne membrany tekstylnej: a) model obliczeniowy
w metodzie gstoci si (FDM), b) interfejs programw Cadisi i EASY

224

Do analizy konstrukcji membranowej zastosowano metod gstoci si

(FDM)294. W metodzie tej ciga membrana jest zastpowana siatk przegubowo poczonych prtw, nazywanych ogniwami295 (rys. 7.2a). W ukadzie rwna rwnowagi dla siatki zastpczej udao si wyeliminowa nieliniowo
geometryczn i materiaow przez przyjcie staego parametru gstoci siy
dla kadego ogniwa. Metoda FDM zostaa zaimplementowana w programach
Cadisi i EASY296, ktre zostay uyte do oblicze w niniejszym przykadzie
(rys. 7.2b).

Rys. 7.3. Schemat do wyznaczenia formy pocztkowej membrany

Dla wiotkiej membrany, ktrej ksztat pocztkowy, tzn. przyjmowany do dalszych oblicze, cile czy si z wprowadzonym nacigiem wstpnym, konieczne
jest przeprowadzenie procesu wstpnego ksztatowania formy. Przeprowadzony
on zosta numerycznie, za pomoc programu Cadisi, dla schematu z rysunku 7.3
[133]. Przyjto dwie wartoci nacigu wstpnego w membranie:
Nini = 2 kN/m
Nini = 10 kN/m
Uzyskan form pocztkow, dla Nini = 2 kN/m przedstawiono na rysunku
7.4a, a dla Nini = 10 kN/m na rysunku 7.4b. Porwnanie obu form w rzucie
przedstawia rys. 7.4c, a widok aksonometryczny membrany dla Nini = 10 kN/m
rys. 7.4d.
Widoczne jest wiksze zakrzywienie cigien brzegowych przy zwikszeniu
nacigu wstpnego. Siy wewntrzne w membranie, wyznaczone za pomoc programu EASY, wykazuj rwnomierny rozkad dla obu nacigw, przy widocznym
zwikszeniu przy cignach grzbietowych i brzegowych, gdzie nastpuje zaburzenie ukadu membranowego (rys. 7.5a i 7.6a). Istotne rnice dotycz wielkoci si
w obu przypadkach (rys. 7.5b i 7.6b).

__________
294
Ang. Force Density Method. Metoda ta zostaa sformuowana przez K. Linkwitza
i H.-J. Scheka, w 1971 r. [134].
295
Nazwa ogniwo (ang. link) zostaa wprowadzona przez analogi do elementw acucha.
296
Programy opracowane przez firm Technet GmbH, z Berlina. Korzystano z programu
Cadisi w wersji 3.37 i z programu EASY w wersji 7.6.

225

a)

b)

c)

d)
Rys. 7.4. Ksztat membrany uzyskany w procesie numerycznego ksztatowania formy:
a) dla nacigu wstpnego Nini = 2 kN/m, b) dla nacigu wstpnego Nini = 10 kN/m,
c) porwnanie obu form, d) widok aksonometryczny membrany
dla nacigu wstpnego Nini = 10 kN/m

a)

b)
Rys. 7.5. Siy w membranie o nacigu wstpnym Nini = 2 kN/m:
a) rozkad na powierzchni membrany, b) wartoci w czci rodkowej297 [kN]

W kolejnym etapie analizy konstrukcji przyjto ciar wasny i obcienie

workiem nienym w czci rodkowej przekrycia, o wartoci Ps = 15 kN/m2 (rys.
7.7). Takie obcienia s charakterystyczne dla membran, gdy w krtkim czasie
wystpuje naprzemiennie topnienie i zamarzanie zalegajcego niegu, przez co
przywiera on do membrany i nastpuje jego dalsza akumulacja298. Przedstawiono

__________
297
Rysunek 7.5b obejmuje cz zaznaczon prostoktem, na rys.7.5a. Wartoci odniesione
s do jednego prtowego elementu zastpczego ogniwa.
298
W literaturze angielskojzycznej zjawisko takie okrela si jako ponding.

226

rozkad si wewntrznych dla obu wartoci nacigu wstpnego (rys. 7.8a i 7.9a)
i wielkoci si w czci rodkowej membrany (rys. 7.8b i 7.9b).

a)

b)
Rys. 7.6. Siy w membranie o nacigu wstpnym Nini = 10 kN/m:
a) rozkad na powierzchni membrany, b) wartoci w czci rodkowej [kN]

Rys. 7.7. Schemat obcienia membrany workiem nienym

o wartoci Ps = 15 kN/m2

a)

b)
Rys. 7.8. Siy w membranie o nacigu wstpnym Nini = 2 kN/m,
obcionej workiem nienym Ps = 15 kN/m2: a) rozkad na powierzchni membrany,
b) wartoci w czci rodkowej [kN]

227

a)

b)
Rys. 7.9. Siy w membranie o nacigu wstpnym Nini = 10 kN/m,
obcionej workiem nienym Ps = 15 kN/m2: a) rozkad na powierzchni membrany,
b) wartoci w czci rodkowej [kN]

Charakterystyczne jest, e zmiana rozkadu si wewntrznych obejmuje

stosunkowo niewielki obszar membrany, bezporednio przylegajcy do przyoonego obcienia. Mona zauway deformacj cigien grzbietowych
w tym obszarze. Zmiana wartoci si jest proporcjonalnie znacznie wiksza
w membranie o mniejszym nacigu wstpnym. Wiksze i majce wikszy
zasig jest rwnie odksztacenie membrany dla mniejszego nacigu wstpnego (rys. 7.10).

a)

b)
Rys. 7.10. Porwnanie odksztacenia membran
obcionych workiem nienym Ps = 15 kN/m2: a) dla nacigu wstpnego Nini = 2 kN/m,
b) dla nacigu wstpnego Nini = 10 kN/m

Ostatecznie, jako system konstrukcyjny przekrycia kortu przyjto powok

membranow o nacigu wstpnym Nini = 10 kN/m, opart na supach stalowych
o naprzemiennie rnej wysokoci, midzy ktrymi rozpite s cigna grzbietowe i brzegowe. Supy s dodatkowo ustabilizowane odcigami cignowymi
(rys. 7.11).

228

Powoka o wikszej wartoci nacigu wstpnego wykazuje mniejsze odksztacenia pod wpywem obcie zewntrznych, a jej ksztat jest odbierany jako
bardziej dynamiczny. Na rysunkach 7.12 i 7.13 przedstawiono wizualizacje
zaprojektowanego obiektu.

Rys. 7.11. Widok aksonometryczny zadaszenia kortu

membrana z konstrukcj wsporcz

Rys. 7.12. Wizualizacja zadaszenia kortu

widok oglny

229

Rys. 7.13. Wizualizacja zadaszenia kortu

widok wntrza

7.1.1.2. Pawilon namiotowy

Projektowany pawilon namiotowy powinien by obiektem tymczasowym,
o rzucie zblionym do owalnego, o wymiarach ok. 1015 m. Jego tymczasowy
charakter powinien by podkrelony przez zastosowanie masztu, podobnie jak
w tradycyjnych konstrukcjach namiotowych. Obiekt powinien stanowi jedynie
przekrycie, bez cian bocznych. Ponadto z jednej strony obiekt powinien by
poczony z istniejcym budynkiem.

a)

b)

c)

d)

Rys. 7.14. Modelowanie wstpne konstrukcji namiotowej za pomoc bonki mydlanej

kolejne fazy wypitrzania masztu rodkowego

230

Ksztatowanie formy konstrukcji rozpoczto od wykonania modelu fizycznego

z bonki mydlanej w skali 1:50. Wstpnie uksztatowany zosta z drutu kontur
membrany, a w czci rodkowej umieszczono supek z piercieniem w sposb
umoliwiajcy jego poduny ruch. Po zanurzeniu w roztworze wodnym supek by
przesuwany, powodujc wypitrzanie bonki modelujcej membran, a jej ksztat
by fotografowany w kolejnych fazach (rys. 7.14). Po uzyskaniu zadowalajcej
formy przekrycia, na podstawie fotografii, ustalono oczekiwane proporcje ksztatu
membrany. Po dostosowaniu ich do zadanych wymiarw cakowitych pawilonu
okrelono oglny schemat konstrukcji namiotowej do dalszej analizy (rys. 7.15).

Rys. 7.15. Oglny schemat konstrukcji namiotowej pawilonu

(opis w tekcie), wymiary w [cm]

a)

b)
Rys. 7.16. Schemat do numerycznego wyznaczenia formy pocztkowej membrany namiotu:
a) rzut, b) widok boczny

Zaoono, e obiekt bdzie wykonany z membrany tekstylnej o parametrach

takich, jak w przykadzie z pktu 7.1.1.1. Analogiczne wartoci charakterystyk
przyjto rwnie dla elementw cignowych. Dla cigien brzegowych przyjto

231

liny o rednicy d = 10 mm, a dla cigna grzbietowego lin podwjn d = 210 mm.
Supki boczne i piercie grny przyjto z rur kwadratowych 60605 mm,
a maszt rodkowy z rury kwadratowej 1001005 mm. Numeryczne wyznaczenie formy pocztkowej membrany przeprowadzono dla zadanego konturu brzegowego, za pomoc programu Cadisi (rys. 7.16). Nacig wstpny przyjto o wartoci
Nini = 2 kN/m. Uzyskany ksztat pocztkowy membrany przedstawiono na rysunku 7.17. Widoczna jest dobra zgodno ksztatu wyznaczonego numerycznie
z ksztatem uzyskanym przez modelowanie fizyczne.

a)

b)
Rys. 7.17. Ksztat membrany uzyskany w procesie numerycznego ksztatowania formy
dla nacigu wstpnego Nini = 2 kN/m: a) widok boczny, b) widok frontowy

Do uzyskanego ksztatu pocztkowego przeprowadzono analiz wytenia

membrany (program EASY) pod wpywem obcienia ciarem wasnym oraz
obcienia niegiem, o wartoci odniesionej do rzutu poziomego Ps = 0.56 kN/m2.

Rys. 7.18. Mapa rozkadu si na powierzchni membrany,

przy obcieniu ciarem wasnym i niegiem (opis w tekcie)

232

a)

b)
Rys. 7.19. Kocowy schemat konstrukcji namiotowej pawilonu,
po zakoczeniu ksztatowania formy, wymiary w [cm]

Rozkad si wewntrznych w membranie przedstawia rysunek 7.18. Charakterystyczne jest zwikszenie wytenia w pobliu cigna grzbietowego i koncentracje napre w miejscach zaama konturu brzegowego. Ustalona geometria kocowa (rys. 7.19) staa si podstaw do realizacji pawilonu299. Za pomoc
programu EASY opracowano wykroje tkaniny do wykonania membrany. Podzia
powierzchni ustalono przez prowadzenie linii geodezyjnych dla zaoonej szerokoci handlowej tkaniny rwnej 2.50 m. Schemat podziau i ukad brytw przedstawiono na rysunku 7.20. Widok fragmentu zrealizowanego obiektu przedstawiono na rysunku 7.21.

__________
299

Projektowany pawilon zosta zrealizowany jako obiekt tymczasowy podczas konferencji

InStructA 2011, w czerwcu 2009 r., na terenie campusu E, Politechniki Wrocawskiej.

233

Rys. 7.20. Wykroje tkaniny do wykonania membrany

schemat podziau na bryty i ich wzajemne rozmieszczenie

Rys. 7.21. Widok fragmentu wykonanej konstrukcji

7.1.2. Ksztatowanie konstrukcji wg topologii

kratownicy Michella
Obiekt, ktry ma stanowi cz multimedialnego zespou ekspozycyjnego300,
jest w zaoeniu zespoem dwch bliniaczych wie, na powierzchni ktrych
umieszczone bd ekrany projekcyjne LED. Cao obudowana bdzie szkem
i ma w zaoeniu stanowi du atrakcj wizualn zarwno w dzie, jak i w nocy
(rys. 7.22).

__________
300

Teller.

Przykad pochodzi z projektu Brama III Tysiclecia we Wrocawiu. Autor arch. Micha

234

Rys. 7.22. Wizualizacja projektowanego obiektu koncepcja architektoniczna

Poniewa przezierna forma obiektu z zaoenia miaa eksponowa konstrukcj

wie przyjto, e bdzie ona wykonana jako stalowa, o ukadzie prtw odpowiadajcym ukadowi kratownicy Michella. W ramach niniejszego przykadu, omwiono ksztatowanie wyszej z zespou dwch wie wie A (rys. 7.23).
Ukad kratownicy Michella zosta opracowany dla konstrukcji paskiej301, dlatego zdecydowano o jego zwielokrotnieniu przez rozoenie siatki linii spiralnych
na powierzchniach wiey. Rozwinicie powierzchni i wymiary obiektu, przedstawiono na rysunku 7.24. Sposb generowania siatki linii spiralnych, przedstawiony
na rysunku 6.48, zosta tak zmodyfikowany, aby zapewni bardziej rwnomierne
wypenienie powierzchni wie prtami, bez rozrzedzenia siatki w czci grnej,
ze wzgldu na podparcie szklanej obudowy obiektu.
Wprowadzona modyfikacja polega na zastpieniu staego kta midzy promieniami siatki a prtami linii spiralnych przez zaleno rekurencyjn okrelon
wzorem (7.1):

i +1 = i +

(7.1)

Precyzyjne dopasowanie prtw lecych na cianach ustawionych w stosunku

do siebie pod ktem ostrym wymagao wykonania wielu prb dla rnych parametrw linii spiralnych. Ostatecznie przyjto: 1= 12.5, = 4 i = 5
(rys. 7.25).

__________
301

Patrz pkt 6.5.2.

235

Rys. 7.23. Schemat geometryczny i usytuowanie

dwch wie tworzcych obiekt

Rys. 7.24. Rozwinicie powierzchni i rzut wiey A (wyszej),

wymiary w [cm]

Uzyskan siatk naoono na rozwinicia powierzchni wiey w taki sposb,

aby skrajne, lece najwyej punkty dolnej krawdzi wiey znalazy si na dolnym promieniu siatki (q = 0). Dla punktw lecych poniej przyjto prty lece
na przedueniach linii spiralnych (rys. 7.26). Jedynie na najwsz cian wiey,

236

AD, nie nakadano wygenerowanej siatki, przyjmujc prty midzy wzami ssiednich cian, AB i DC. Pomidzy korespondujcymi spiralami przewidziano
skratowanie, ktre spowodowao, e powstaa struktura przypominajca zagite
licie palmy (rys. 7.27 i 7.28b).

Rys. 7.25. Sposb generowania siatki linii spiralnych Michella

osnowy geometrycznej ukadu prtw na powierzchni wiey

Rys. 7.26. Rozoenie siatki linii Michella

na powierzchniach wiey

237

Rys. 7.27. Widok aksonometryczny dwch wie

z naoonymi siatkami prtw

Uzyskany, w wyniku opisanej procedury, system konstrukcyjny, zosta przeanalizowany pod wzgldem statyczno-wytrzymaociowym. Obliczenia zostay
wykonane za pomoc programu Autodesk Robot Structural Analysis Professional
2011. Do oblicze przyjto, e prty wiey bd wykonane z rur kwadratowych o
przekroju 20020010 mm, ze stali S355. Model obliczeniowy konstrukcji przedstawiono na rysunku 7.28. Jako obcienie przyjto wiatr dziaajcy na cian AB,
o wartoci 0.80 kN/m2. Obcienie to zostao przyoone w postaci si skupionych
o wartoci Fx = 18.40 kN do wzw lecych na przeciciach linii spiralnych
z krawdziami A i B (rys. 7.29a).

a)

b)
Rys. 7.28. Model obliczeniowy wiey: a) widok oglny, b) detal

238

a)

b)

Rys. 7.29. Analiza statyczna wiey A: a) obcienie wiatrem, dziaajcym na cian AB [kN],
b) wykresy si osiowych Fx w prtach [kN]

a)

b)
Rys. 7.30. Analiza statyczna wiey A: a) wykresy si poprzecznych Fz w prtach [kN],
b) wykres odksztace [cm]

239

Uzyskany w wyniku analizy obliczeniowej rozkad si wewntrznych przedstawiono na rysunkach 7.29b i 7.30a. Maksymalne wartoci si osiowych wynosz: dla ciskania Fxc, max = 275.67 kN, a dla rozcigania Fxt, max = 606.65 kN.
Siy poprzeczne maj wartoci ekstremalne rwne Fz, max = 51.70 kN
i Fz, min = 50.06 kN. Rozkad ten zgadza si bardzo dobrze z przyjtymi zaoeniami. Szczeglnie warte podkrelenia jest to, e pomimo uprzestrzennienia
struktury rnic w uksztatowaniu siatki prtw w stosunku do modelu teoretycznego i nieco innego sposobu obcienia nastpio wyrane rozdzielenie si
ciskajcych i rozcigajcych midzy dwie rodziny linii spiralnych (rys. 7.29b).
Zaproponowana forma okazaa si rwnie bardzo sztywna, maksymalne przemieszczenie poziome najwyej pooonego wza wynosi ux =3.0 cm (rys.7.30b),
co stanowi zaledwie h/1347 wysokoci wiey. Jest to szczeglnie istotne
ze wzgldu na wraliw na przemieszczenia szklan okadzin cian.

7.1.3. Ksztatowanie konstrukcji o topologii

tesselacji aperiodycznej
Przeszklone zadaszenie dziedzica w budynku uytecznoci publicznej w zaoeniu miao nie tylko spenia rol ochronny przed czynnikami atmosferycznymi, ale rwnie stanowi atrakcyjny wizualnie element, wiadczcy o prestiu
obiektu302. Wymiary dziedzica wynosz 33.027.8 m. Jest on usytuowany
pomidzy dwiema bryami budynku gwnego i czcym je wspornikowym
nadwieszeniem (rys. 7.31).

Rys. 7.31. Model bryy budynku z usytuowaniem i wymiarami przekrycia dziedzica,

wymiary w [cm]

__________
302

Przykad pochodzi z projektu Rozbudowa Opery Wrocawskiej wraz z budow Sceny

Letniej we Wrocawiu. Autor czci architektonicznej opracowania arch. Bogusaw Wowrzeczka.

240

W jednym z rozpatrywanych wariantw rozwiza zaproponowany zosta

ruszt paski, o ukadzie prtw odpowiadajcym tesselacji aperiodycznej. Zaproponowano topologi parkietau Ammanna A5303 tak dobran, aby podzia powierzchni obejmowa pene pytki, bez ich dzielenia, z zachowaniem dugoci
krawdzi nie wikszej ni 4,50 m.
W pierwszym przyblieniu przeanalizowany zosta ruszt paski, jednowarstwowy (rys. 7.32a). Obliczenia wykonano za pomoc programu Autodesk Robot
Structural Analysis Professional 2011. Do oblicze przyjto, e prty rusztu bd
wykonane z rur prostoktnych, o wymiarach 20040010 mm, ze stali S355.
Przyjto obcienie ciarem wasnym konstrukcji, pokryciem ze szka oraz obcienie niegiem Ps = 0.80 kN/m2 na caej powierzchni. Obcienie zostao rozdzielone na poszczeglne prty rusztu (rys. 7.32b).

a)

b)
Rys. 7.32. Konstrukcja w formie rusztu jednowarstwowego:
a) schemat, b) rozkad obcienia niegiem na prty

Rys. 7.33. Analiza statyczna rusztu jednowarstwowego

siy podune Fx w prtach [kN]

__________
303

Patrz pkt 3.2.2 i 6.5.1.

241

Rozkad, wyznaczonych w wyniku analizy si wewntrznych w prtach przedstawiono na rysunkach 7.33, 7.34 i 7.35. Maksymalne wartoci si osiowych wynosz: dla ciskania Fxc, max = 468,32 kN, a dla rozcigania Fxt, max = 468,26 kN. Siy
poprzeczne maj wartoci ekstremalne rwne: Fz, max = 51,29 kN i Fz, min = 37,75 kN.
Dla momentw zginajcych ekstremalne wartoci wynosz: My, max = 50,05 kNm
i My, min = 53,33 kNm. Wykres odksztace konstrukcji przedstawiono na rysunku 7.36. Maksymalna warto ugicia wynosi uz = 0,6 cm.

Rys. 7.34. Analiza statyczna rusztu jednowarstwowego

siy poprzeczne Fz w prtach [kN]

Rys. 7.35. Analiza statyczna rusztu jednowarstwowego

momenty zginajce My w prtach [kNm]

W drugim przyblieniu analizowan konstrukcj przeksztacono na ruszt trjwarstwowy. Grn warstw stanowi wczeniej analizowany ruszt o ukadzie
parkietau A5 (rys. 7.32a), a warstw doln dualny do niego ukad prtw
o geometrii siatki linii Ammanna (rys. 7.37a). W warstwie rodkowej zastosowano
supki w staych punktach przecicia (w rzucie) linii Ammanna z krawdziami

242

pytek parkietau (7.37b). Odlego osiow midzy warstwami przyjto rwn

2,10 m. W warstwie dolnej zastosowano cigna prtowe o rednicy 25 mm,
a w warstwie rodkowej supki z rur okrgych o rednicy 38 mm.

Rys. 7.36. Analiza statyczna rusztu jednowarstwowego

wykres odksztace [cm]

a)

b)

c)
Rys. 7.37. Konstrukcja w formie rusztu trjwarstwowego: a) schemat widok z gry,
b) schemat widok aksonometryczny c) rozkad obcienia niegiem na prty

243

Konstrukcj obciono tak samo jak w przypadku rusztu jednowarstwowego (rys.

7.37c). Rozkad wyznaczonych w wyniku analizy si wewntrznych w prtach przedstawiono na rysunkach 7.387.41. Maksymalne siy osiowe wynosz: dla ciskania
Fxc, max = 428,38 kN, a dla rozcigania Fxt, max = 427,73 kN. Siy poprzeczne maj wartoci ekstremalne rwne: Fz, max = 46,08 kN i Fz, min = 33,67 kN. Dla momentw zginajcych, ekstremalne wartoci wynosz: My, max = 44,89 kNm i My, min = 47,57 kNm.
Moment skrcajc wynosi Mx, max = 4,18 kNm. Wykres odksztace konstrukcji
przedstawiono na rysunku 7,42. Maksymalna warto ugicia wynosi uz = 0,7 cm.

Rys. 7.38. Analiza statyczna rusztu trjwarstwowego

siy podune Fx w prtach, [kN]

Rys. 7.39. Analiza statyczna rusztu trjwarstwowego

siy poprzeczne Fz w prtach, [kN]

Porwnanie wynikw oblicze dla rusztu jednowarstwowego z wynikami oblicze dla rusztu trjwarstwowego, pokazuje, e rozkad si osiowych i poprzecznych oraz momentw zginajcych zmieni si w nieznacznym stopniu. W przypadku rusztu trjwarstwowego zmniejszyy si ich wartoci. W warstwie grnej

244

pojawiy si momenty skrcajce o niewielkiej wartoci. Ugicie praktycznie nie

zmienio si. Prowadzi to do wniosku, e przekroje prtw warstwy grnej, przyjte wstpnie jak dla rusztu jednowarstwowego, mogyby ulec w procesie dalszej
optymalizacji zmniejszeniu.
Wprowadzenie do systemu konstrukcyjnego dodatkowej warstwy nie jest zabiegiem nowatorskim. W przykadzie tym istotne jest to, e dolna warstwa zostaa
przyjta w ukadzie siatek linii Ammanna, ktry swoje rdo ma w topologicznej
organizacji aperiodycznej warstwy grnej. Ukad ten przez swoj dualno okaza
si strukturalnie efektywny, a jednoczenie pozwala zachowa silne zudzenie
przypadkowoci w rozmieszczeniu poszczeglnych elementw.

Rys. 7.40. Analiza statyczna rusztu trjwarstwowego

momenty zginajce My w prtach, [kNm]

Rys. 7.41. Analiza statyczna rusztu trjwarstwowego

momenty skrcajce Mx w prtach, [kNm]

245

Rys. 7.42. Analiza statyczna rusztu trjwarstwowego

wykres odksztace, [cm]

a)

b)
Rys. 7.43. Porwnanie dystrybucji siy skupionej w strukturze
schemat obcienia si Fz = 100 kN: a) ruszt jednowarstwowy, b) ruszt trjwarstwowy

a)

b)
Rys. 7.44. Porwnanie dystrybucji siy skupionej w strukturze
siy podune Fx w prtach [kN] : a) ruszt jednowarstwowy, b) ruszt trjwarstwowy

246

Dla oceny efektywnoci dystrybucji si przez struktury o ukadzie aperiodycznym wykonano analiz przypadku obcienia pojedyncz si skupion, przyoon w pobliu rodka struktury. Analizowany by zarwno ruszt jednowarstwowy
(rys. 7.43a), jak i ruszt trjwarstwowy (rys. 7.43b). W obu przypadkach przyjto
si o wartoci Fz = 100 kN.

a)

b)

Rys. 7.45. Porwnanie dystrybucji siy skupionej w strukturze

momenty zginajce My w prtach [kNm] : a) ruszt jednowarstwowy, b) ruszt trjwarstwowy

Rozkad si wewntrznych dla obu rusztw przedstawiono na rysunkach 7.44

i 7.45. Dla rusztu jednowarstwowego maksymalne wartoci si osiowych wynosz:
dla ciskania Fxc, max = 70,60 kN, a dla rozcigania Fxt, max = 66,24 kN, a ekstremalne wartoci momentw zginajcych wynosz: My, max = 8,50 kNm i My, min =
= 8,30 kNm. Dla rusztu trjwarstwowego maksymalne wartoci si osiowych
wynosz: dla ciskania Fxc, max = 62,88 kN, a dla rozcigania Fxt, max = 58,50 kN,
a ekstremalne wartoci momentw zginajcych wynosz: My, max = 7,86 kNm
i My, min = 7,57 kNm.
Dystrybucja si wewntrznych w obu przypadkach jest podobna. Mona
zauway, e siy osiowe wywoane obcieniem skupionym, s przekazywane
do wzw brzegowych za porednictwem stosunkowo maej liczby prtw.
Sugeruje to, e topologia rusztu aperiodycznego sprzyja efektywnoci systemu
konstrukcyjnego.

7.1.4. Ksztatowanie konstrukcji o topologii origami

Hala sportowa do uprawiania sportw wspinaczkowych ma wymiary w rzucie
31.528.6 m. Przewidywane jest jej wykorzystywanie w rnych konfiguracjach:
do celw treningowych i organizowania imprez sportowych. Przekrycie tego
obiektu powinno umoliwia mocowanie do niego zmiennych elementw wyposaenia wewntrznego. Ponadto, jego forma, powinna nawizywa do przeznaczenia obiektu.

247

Zaproponowano przekrycie elbetowe, tarczownicowe, o ukadzie fadowym. Do ksztatowania przekrycia zastosowano metod orgiami. Zaoono,
e analizowana bdzie konstrukcja o konfiguracji Miura-ori304. Proces ksztatowania formy przeprowadzono za pomoc programu Freeform Origami305. Przyjto jako wzr wyjciowy paski ukad o czterech liniach grzbietowych i trzech
dolinach, przedstawiony na rysunku 6.65. Za pomoc oprogramowania przeprowadzano proces wypitrzania konstrukcji, a do uzyskania zaoonej wysokoci 3.50 m. Oglny schemat konstrukcji po zakoczeniu ksztatowania przedstawiono na rysunku 7.46.

Rys. 7.46. Schemat oglny konstrukcji przekrycia, wymiary w [cm]

Dla zaproponowanego systemu konstrukcyjnego przeprowadzono analiz statyczn. Obliczenia przeprowadzono za pomoc programu Autodesk Robot Structural Analysis Professional 2011. Do oblicze przyjto, e przekrycie bdzie wykonane z pyt elbetowych o gruboci 15 cm, z betonu C25/30, zbrojonych stal
AIIIN. Przyjto obcienie ciarem wasnym konstrukcji i niegiem, o wartoci
0.7 kN/m2. Ze wzgldu na uksztatowanie przekrycia przyjto, e cao niegu
zsunie si, tworzc worki niene. Obcienie to przyoono jako obcienie
liniowe, o wartoci Ps = 8.33 kN/m2, wzdu dolin tarczownicy. Model obliczeniowy konstrukcji wraz ze schematem obcienia przedstawiono na rysunku 7.47.
Wyniki oblicze przedstawiono w postaci mapy rozkadu si membranowych
N (rys. 7.48 i 7.49) i mapy rozkadu momentw zginajcych M (rys. 7.50 i 7.51).

__________
304
305

Patrz pkt 6.5.5.

Program opracowany przez Tomohiro Tachi. Korzystano z wersji 0.1.8 Alpha programu.

248

Rys. 7.47. Model obliczeniowy konstrukcji obcienie ciarem wasnym i niegiem [kN/m]

Rys. 7.48. Mapa rozkadu si membranowych N w konstrukcji

Widoczna jest koncentracja strumieni si wewntrznych wzdu linii grzbietw

tarczownicy i stosunkowo mae wykorzystanie obszarw wewntrznych poszczeglnych paneli. Umoliwioby to w przypadku innego przeznaczenia obiektu,
wykonanie otworw dowietlajcych wntrze. Rozkad gwnych napre jest

249

analogiczny do rozkadu si membranowych N, a ich warto w miejscach lokalnych koncentracji nie przekracza max 12 MPa. Ugicia konstrukcji nie przekraczaj wartoci uz = 0.4 cm. Rozkad ugi przedstawiono na rysunku 7.52.

Rys. 7.49. Mapa rozkadu si membranowych N w konstrukcji wartoci [kN/m]

Rys. 7.50. Mapa rozkadu si momentw zginajcych M w konstrukcji

250

Rys. 7.51. Mapa rozkadu si momentw zginajcych M w konstrukcji wartoci [kNm/m]

Rys. 7.52. Mapa deformacji konstrukcji wartoci [cm]

elbetowe konstrukcje tarczownicowe byy popularne w poowie ubiegego

stulecia, konkurujc przez pewien czas z konstrukcjami powokowymi. Zastosowanie nowych metod ksztatowania, np. origami, moe by sposobem na przywrcenie ich atrakcyjnoci w architekturze.

251

7.2. Nowe metody ksztatowania formy w wybranych

obiektach architektury wspczesnej
Przedstawione przykady pokazuj, e w ksztatowaniu formy konstrukcyjnej
moliwe jest korzystanie z metod ksztatowania odwoujcych si do odmiennych
ni dotychczas rde inspiracji. Niektrzy wybitni architekci wspczeni
dostrzegli moliwoci stwarzane przez tego rodzaju metody i stosuj je w swojej
twrczoci. Przedstawiono dalej przykady kilku wyrniajcych si obiektw,
ktre zostay zaprojektowane w taki sposb.

a)

b)

Rys. 7.53. Gwna aleja na wystawie EXPO 2010 w Szanghaju Axe (proj. arch. SBA,
proj. konstr. Jan Knippers): a) przeszklona, stalowa powoka prtowa w strefie wejciowej,
b) poczenie przekrycia membranowego ze stalow powok prtow

a)

b)
Rys. 7.54. Przeszklone, stalowe powoki prtowe nad przestrzeniami publicznymi:
a) ShiLiuPu Ferry Terminal Roofs Bund, Szanghaj (proj. arch. Shanghai Xian Dai Architectural
Design Group, proj. konstr. RFR), b) tereny targowe Fiera Milano Mediolan
(proj. arch. M. Fuksas, proj. konstr. Schlaich, Bergermann & Partners)

252

Moliwoci ksztatowania konstrukcji na powierzchniach minimalnych nie

ograniczaj si tylko do powok membranowych i elbetowych. W ostatnim okresie powstao kilka obiektw, w ktrych na powierzchni minimalnej rozoona jest
siatka prtw powok prtowych. Znane przykady z ostatniego okresu to przekrycie gwnej alei na wystawie EXPO 2010 w Szanghaju (rys. 7.53), dach terminalu promw w tym samym miecie (rys. 7.54a), czy zadaszenie pasau na terenach targowych w Mediolanie (rys. 7.54b). Mona zauway podobiestwo
midzy ukadem prtw w tych obiektach a numerycznymi modelami membran
tekstylnych (np. rys. 7.17). Podobiestwo to nie jest przypadkowe, poniewa
w procesie ksztatowania tego typu konstrukcji zazwyczaj uywane jest oprogramowanie do projektowania membran, a dopiero w kocowej fazie nastpuje odwrcenie konstrukcji zamiana formy rozciganej na ciskan306.
Inny, nowatorski sposb podejcia to nadawanie znanym rozwizaniom konstrukcyjnym nowych walorw architektonicznych przez ich optymalizacj. Rozwino si kilka metodologii optymalizacyjnych, z ktrych kada ma swj specyficzny zakres zastosowa. Jedna z najstarszych, zastosowana do pyt elbetowych,
polega na dostosowaniu ukadu eber w pycie do kierunkw trajektorii gwnych
napre. Poza ebrami grubo pyty zostaje istotnie zmniejszona. Takie rozwizanie zastosowa ju na pocztku lat 50. ubiegego wielu, P.L. Nervi, w przdzalni
weny Gatti w Rzymie (rys. 7.55a). Inna metodologia zostaa zaproponowana
przez P. Dombernowskyego w projekcie studialnym stropu. Korzystajc z tzw.
metody homogenizacji307, uzyska on zupenie inny, ale rwnie atrakcyjny wizualnie ukad eber w podpartej punktowo pycie stropowej (rys. 7.55b).

a)

b)

Rys. 7.55. Przykady optymalizacji ukadw punktowo podpartych pyt ebrowych:

a) ebra rozmieszczone wzdu trajektorii gwnych napre przdzalnia weny Gatti, Rzym
(proj. arch. Carlo Castelli Guidi, proj. konstr. Pier Luigi Nervi), b) ebra ksztatowane
w procesie optymalizacji ewolucyjnej projekt studialny (proj. Per Dombernowsky)

__________
306

Rwnie tacy twrcy, jak A. Gaudi i H. Isler, korzystali z odwrconych modeli fizycznych.
Metoda homogenizacji zostaa sformuowana w pracy: Bendsoe, M.P., Kikuchi, N. Generating
optimal topologies in structural design using a homogenization method. Computer Methods
in Applied Mechanics and Engineering 71(2), (1988) s. 197224.
307

253

Z innej metody optymalizacji ewolucyjnej, tzw. ESO308, korzystali A. Isozaki

i M. Sasaki, projektujc dwigary o duej rozpitoci, stanowice konstrukcj podpierajc przekrycie centrum konferencyjnego w Katarze. Metoda ESO pozwala
na wprowadzenie rnego rodzaju ogranicze w procesie optymalizacji, np. narzucenia paskiego ksztatu pyty stropowej, okrelenia maksymalnego rozstawu
punktw podparcia itp. Efektem ksztatowania jest niezwyka, przypominajca
drzewo, konstrukcja, ktrej forma decyduje o wyrazie architektonicznym obiektu
(rys. 7.56). Ci sami projektanci zaproponowali wczeniej podobne, chocia
w mniejszej skali, rozwizanie dla nowego dworca kolejowego we Florencji.

Rys. 7.56. Optymalizacja ewolucyjna konstrukcji o duej rozpitoci

Education City Convention Centre, Katar
(proj. arch. Arta Isozaki, proj. konstr. Mutsuro Sasaki)

T sam metod, w nieco zmodyfikowanej wersji, pod nazw BESO309 (Bidirectional Evolutionary Structural Optimization) zastosowa H. Ohmori w projekcie Akutagawa River Side, w Japonii. Gwny element nony w tym obiekcie,
a jednoczenie ciana frontowa, decydujca o jego wizualnym odbiorze, zostaa
poddana optymalizacji, w wyniku ktrej znaczna cz materiau zostaa usunita.
Nie tylko przyczynio si to do oszczdnoci materiaowych, ale umoliwio
wprowadzenie znacznych przeszkle o nietypowych ksztatach, korzystnie wpywajcych na wygld elewacji. Na rysunku 7.57a przedstawione zostay kolejne
fazy procesu optymalizacji ciany, a na rysunku 7.57b widok budynku z zewntrz,
po zakoczeniu realizacji.

__________
308
Ang. Evolutionary Structural Optimisation. Metoda ESO zostaa sformuowana w pracy:
Huang, E X., Xie, Y.M. Evolutionary topology optimization of continuum structure: methods
and applications, ostatnie wydanie: John Wiley & Sons New York (2010).
309
Metoda BESO zostaa zaproponowana przez H. Ohmori w 1999 r. jako rozwinicie wczeniejszej metody ESO.

254

Interesujce wydaje si spostrzeenie, e formy przedstawionych obiektw,

ksztatowane przez optymalizacje ewolucyjne, wykazuj podobiestwo do przebiegu strumieni si w metodzie STM (rozdz. 6.5.4).

a)

b)

Rys. 7.57. Optymalizacja ciany metod ewolucyjn Akutagawa River Side Project, Japonia
(proj. Hiroshi Ohmori)

a)

b)
Rys. 7.58. Serpentine Gallery Pavilion 2002, Londyn kolejne kroki
w generowaniu systemu konstrukcyjnego (opis w tekcie)

255

Poszukiwanie formy o wygldzie jak najbardziej losowym, wrcz chaotycznym, byo celem Toyo Ito i Mutsuro Sasaki, podczas pracy nad projektem
Serpentine Gallery Pavilion 2002, w londyskim Hyde Parku310. Autorzy wrcz
stwierdzaj, e naszym celem stao si znalezienie reguy, algorytmu, ktry
generowaby chaos, z jego wrodzonym piknem, ale posiadajcy ukryty gbiej
porzdek311. Konstrukcja pawilonu rozpocza si od podziau kwadratu,
wyznaczajcego obrys obiektu, za pomoc odcinkw stanowicych fragmenty
takiego samego kwadratu, ale obrconego o pewien kt. W nastpnym kroku,
w obrcony kwadrat wpisywany jest kolejny, mniejszy, rwnie obrcony.
Fragmenty kwadratw, wystajce poza kwadrat, w ktry byy wpisywane, byy
odrzucane. Sekwencja ta bya powtrzona siedem razy (rys. 7.58a). W efekcie,
powstaa konstrukcja, sprawiajca wraenie cakowicie losowego podziau
powierzchni za pomoc linii, takiego jak na przykad siatka spka pokrywy
lodowej przedstawiona na rysunku 6.38. Jest to jednak w rzeczywistoci
ukad ram wzajemnie zalenych312, stanowicy wydajny system konstrukcyjny
(rys. 7.58b). Na rysunku 7.59 przedstawiono widok wntrza zrealizowanego
pawilonu.

a)

b)

Rys. 7.59. Generowanie form pozornie losowych: a) Serpentine Gallery Pavilion 2002, Londyn
(proj. arch. Toyo Ito, proj. konstr. Mutsuro Sasaki), b) dom handlowy Tods Omotesando, Tokio
(proj. arch. Arata Isozaki, proj. konstr. OAK Structural Design Office)

__________
310
Serpentine Gallery Pavilion jest wznoszony na jeden sezon, kadorazowo przez inny
zesp zaproszonych projektantw, o uznanej, wiatowej renomie.
311
Cytat za: Meredith, M., Aranda/Lasch, Sasaki, M. From Control to Design. Parametric/Algorithmic Architecture. Actar (2008), s. 36, oraz osobista rozmowa z M. Sasaki.
312
Patrz pkt 3.2.1.

256

Podobny efekt uzyska rwnie Arata Isozaki w budynku domu handlowego

Tods Omotesando w Tokio. Jest to obiekt w skali znacznie wikszej ni Serpentine Gallery Pavilion i w innym standardzie wykonania jest to obiekt stay. Zosta
te zaprojektowany w inny sposb. Jednak ukad elbetowych prtw, oplatajcych ciany budynku lub rozrzuconych na powierzchni tych cian, sprawia podobne wraenie przypadkowoci i chaosu.
Inspiracje formami naturalnymi, omwione w rozdziale 6, mog uwidacznia
si nie tylko w ksztatowaniu systemu konstrukcyjnego, ale take w wielkiej skali,
jako bezporednia i dosowna podstawa ksztatowania bryy i estetyki obiektu.
Przedstawiony dalej projekt studialny modego belgijskiego architekta Vincenta
Callebauta, jest to samowystarczalny budynek ekologiczny farma, zaprojektowany dla Nowego Jorku. Obiekt jest w istocie gigantyczn kopi skrzyda waki
i w swojej strukturze powtarza wszystkie istotne jego elementy, np. podziay Woronoja313 na przeroczystym wypenieniu wntrza obiektu (rys. 7.60).

Rys. 7.60. Samowystarczalny budynek ekologiczny

(Dragonfly Vertical Farm) projekt studialny dla Nowego Jorku
(arch. Vincent Callebaut)

Aperiodyczne podziay powierzchni mona odnale w elewacji zaprojektowanej przez A. Isozaki dla centum kulturalnego Liberal Arts And Sciences Building w Katarze. Zastosowa on w tym budynku drug skr dodatkow elewacj poprawiajc warunki klimatyczne wewntrz obiektu. Do jej wykonania
uyte zostay panele aluminiowe w ksztacie rwnolegobokw, o ktach 90, 60
i 30. Pozwolio to uzyska wzr odpowiadajcy quasi-krystalicznym podziaom

__________
313

Patrz pkt 6.2.1.

257

Penrosea314. Podobny wzr zastosowano rwnie w aurowych osonach przeciwsonecznych w oknach i na dziedzicu budynku. Widok fragmentu elewacji
przedstawiono na rysunku 7.61.

Rys. 7.61. Elewacja o podziale aperiodycznym Liberal Arts

And Sciences Building, Katar (proj. arch. Arata Isozaki)

Jeden z najciekawszych pomysw w zakresie ksztatowania formy, jaki pojawi

si w ostatnim okresie, to pena integracja systemu konstrukcyjnego i architektonicznego ksztatowania wntrza, zastosowana w projekcie Opery Stoecznej
Taichung na Tajwanie. W projekcie tym, autorstwa Toyo Ito, zastosowano wiele
zakrzywionych powierzchni, ktre przechodzc jedna w drug zarwno w kierunku
poziomym, jak i pionowym tworz niezwyk form obiektu. Powierzchnie te
zostay zaprojektowane jako katenoidy, jedne z powierzchni minimalnych definiowane poprzez ukad rwna parametrycznych [134].
Intencj projektanta byo stworzenie przestrzeni bez orientacji315. Powierzchnie maj dzieli przestrze na groty, zagbienia, ktre mog stanowi
zarwno wewntrzn, jak i zewntrzn cz budynku. Gadko powierzchni
(w sensie matematycznym) jest podyktowana nie tylko wzgldami estetycznymi,
ale rwnie efektywnoci systemu konstrukcyjnego. Elementy powokowe nie s
zrnicowane ze wzgldu na to, czy stanowi cian, czy strop, a ich przejcia s
pynne. Na rysunkach 7.6a i 7.6b przedstawiono model budynku w trakcie generowania formy, powierzchnie katenoid byy wpisywane w prostoktne kontury
brzegowe, pozwalajce precyzyjnie kontrolowa ich ksztat. Budynek znajduje si
obecnie w trakcie realizacji. Na rysunku 7.6c przedstawiono sposb wykonywania
powokowych elementw elbetowych.

__________
314
315

patrz pkt 3.2.2.

Cytat za: Meredith, M., Aranda/Lasch, Sasaki M., op. cit., s. 55.

258

a)

b)

c)

d)

Rys. 7.62. Budynki ksztatowane na podstawie nieskoczonych wielocianw siodowych

gbki (labirynty): a), b) Opera Stoeczna Taichung, Tajwan model fizyczny obiektu
(proj. arch. Toyo Ito, proj. konstr. Arup), c) Opera Stoeczna Taichung, Tajwan
fragment obiektu w czasie realizacji, d) nowy budynek Berkeley Art Museum,
San Francisco koncepcja (proj. arch. Toyo Ito)

259

Ten sam projektant zaproponowa rwnie podobne rozwizanie dla nowego

budynku Berkeley Art Museum w San Francisco (rys. 7.6d).
Nie mona w tych obiektach nie dostrzec bezporedniej relacji do opisanych w rozdziale 3.3.4, nieskoczonych wielocianw siodowych, nazywanych gbkami lub labiryntami, ktrych korzystne waciwoci konstrukcyjne
mona byo przewidzie na podstawie tablicy okresowej wielocianw z rozdziau 3.3.3.

7.3. Uwagi kocowe

Przedstawione projekty zostay opracowane przez architektw o rnym
dorobku i rnej drodze twrczej. Wychodzili oni z rnych przesanek estetycznych, stosowali odmienne metody i algorytmy projektowania. Wsplnym mianownikiem ich pracy jest denie do uzyskania oryginalnej, twrczej formy, poprzez zastosowanie racjonalnego sposobu jej ksztatowania.
W opisanym projekcie Serpentine Gallery Pavilion 2002, Toyo Ito i Mutsuro
Sasaki, poszukujc wraenia chaosu, rozpoczli od szkicu z kilkoma przypadkowymi kreskami. Potraktowali to jednak jedynie jako punkt wyjcia316.
Ksztatujc struktur i zarazem form obiektu, wypracowali sposb takiego
rozmieszczenia prtw, e tworz one ukad o wielostopniowej hierarchii,
kolejno podpierajcych si grup elementw (rys. 7.58). Hierarchia ta, jest dodatkowo rozdzielona na elementy prtowe i zabezpieczajce je przed zwichrzeniem, panele. Zoono zostaa osignita przez rekurencyjne powtarzanie
prostej reguy, z ktrej wywodzi si geometria struktury i jej detal. Moliwe
byo oczywicie uzyskanie chaotycznego rozmieszczenia prtw w inny
sposb. Na przykad przez przypadkowe rozsypanie patyczkw na paszczynie,
tak jak to przedstawiono na rysunku 7.63 lub korzystajc z powszechnie
dostpnych generatorw liczb losowych. Tak wygenerowany ukad byby z pewnoci przypadkowy, ale jego strukturalna efektywno rwnie byaby przypadkowa.
System konstrukcyjny stadionu olimpijskiego w Pekinie ptasiego gniazda,
robi wraenie przypadkowego i chaotycznego (rys. 6.31b), ale w rzeczywistoci,
tworzy go ukad regularnie rozmieszczonych ram kratowych (rys. 7.64).
W dosownym naladowaniu chaosu tkwi bd metodologiczny. Zoono jest
ukrytym porzdkiem, a nie chaosem. Nie naley myli wraenia z istot rzeczy.
W ksztatowaniu swobodnych form architektonicznych, dekonstruktywizm moe
by tylko pozorny, a przypadkowo jedynie wraeniem wizualnym. Kluczowe
jest cige poszukiwanie ukrytych regu, stojcych za takim efektem i umiejtne
stosowanie ich w praktyce.

__________
316

Patrz: Meredith, M., Aranda/Lasch, Sasaki, M. op. cit., s. 3643.

260

Moliwe s rne strategie postpowania. Korzystajc z inspiracji formami

naturalnymi, mona odnale wiele gotowych prototypw form, ktrych strukturalna efektywno jest bezporednio widoczna: powierzchnie minimalne (bonki
mydlane), powoki (muszle), sieci cignowe (pajczyna) itp. Takie inspiracje
mog by stosowane niemal dosownie. Mona rwnie znale formy, ktre s
pozornie przypadkowe, ale analiza ich waciwoci topologicznych, np. symetrii
statystycznej317, prowadzi do wniosku o ich strukturalnej przydatnoci. Wychodzc od takich form, przez szereg dopuszczalnych topologicznie przeksztace, mona uzyska poprawny system konstrukcyjny, o pozornie losowym
ukadzie.

Rys. 7.63. Losowy ukad prtw przypadkowe rozrzucenie

na paszczynie

Rys. 7.64. Gwne elementy systemu konstrukcyjnego

stadionu olimpijskiego w Pekinie

__________
317

Patrz pkt 2.3.5.

261

Innym sposobem podejcia s rozwaania, dla ktrych punktem wyjcia s podziay i wypenienia przestrzeni obiektami tej samej lub niszej klasy tesselacje.
Mog one by opisane i usystematyzowane za pomoc prostych charakterystyk
topologicznych. Nastpnie, dziki tablicy okresowej wielocianw, mona oceni
ich waciwoci strukturalne i ewentualnie podda dalszym przeksztaceniom,
prowadzcym do uzyskania kocowej formy. Kolejnym sposobem jest przeksztacanie stosunkowo prostych, na poziomie percepcji wizualnej systemw, przez
optymalizacj ewolucyjn.
W rozdziale 7.1 przedstawiono przykady posugiwania si rnymi, opisanymi wczeniej strategiami, obejmujcymi zarwno korzystanie z inspiracji naturalnych, jak i przeksztacenia tesselacji paszczyzny. Wraz z przykadami realizacji
z rozdziau 7.2 pokazuj one, e moliwe jest zaproponowanie takich sposobw
ksztatowania form konstrukcyjnych, ktre pozwol uzyskiwa swobodne formy
architektoniczne, oparte na racjonalnych przesankach strukturalnych.

Rozdzia 8. Podsumowanie
Wspczesna architektura, poza swym
inynierskim aspektem, nie odnalaza
si jeszcze: styl budynku jest okrelony
nie przez potrzeby, lecz przez kaprys
projektanta.
Claude Fayette Bragdon318

Powodem napisania niniejszej pracy byo zauwaalne oddalenie si ksztatowania formy architektonicznej od ksztatowania systemu konstrukcyjnego.
Wspomniane w rozdziale pierwszym tendencje, okrelane jako free form design, powstay na gruncie nowych metod komputerowego generowania form geometrycznych. Jako przykad mona poda stosowanie elastycznych powierzchni,
definiowanych za pomoc punktw kontrolnych NURBS, czy adaptacj algorytmw uywanych w produkcji filmw animowanych do tworzenia zoonych
modeli przestrzennych319. Takie narzdzia daj projektantom niemal nieograniczon swobod tworzenia, a co wicej zmieniaj w pewnym stopniu sposb mylenia, uniezaleniajc od ortogonalnych preferencji zwizanych z posugiwaniem
si tradycyjn desk krelarsk.
Autor sw przytoczonych na wstpie, Claude Bragdon, dodawa, e trwa proces wypracowywania form architektonicznych, odpowiednich do nowych moliwoci konstrukcyjnych [16, s. 2]. Po stu latach, ktre upyny od tego stwierdzenia, sytuacja wydaje si by odwrotna. Pojawia si potrzeba wypracowania takich
metod ksztatowania systemw konstrukcyjnych, ktre nie tylko nad za wyzwaniami stawianymi przez nowe formy geometryczne, ale same bd mogy stanowi rdo inspiracji dla tworzenia nowych form.
Dotychczas obiekty architektoniczne byy tak ksztatowane, e ich system
konstrukcyjny informowa o swojej stabilnoci i niezawodnoci. Nowy paradygmat estetyki, ktry w ostatnich latach zdominowa twrczo wielu architektw,

__________
318

Claude Fayette Bragdon Projective Ornament, 1915 r. [16, s. 2].

Przykadem moe by modu Nucleus firmy Autodesk, ktry powsta poprzez przeniesienie
czci kodu znanego programu do animacji Maya, do rodowiska programu AutoCAD.
319

264

rnych pokole, stara si takiej informacji nie manifestowa. Co wicej, czsto

przewrotnie, stara si stworzy przeciwne wraenie. rodkami wyrazu s tu: due
rozpitoci, organiczne formy, przypadkowo, niecigo systemu konstrukcyjnego. Trwa stae poszukiwanie nowych rde inspiracji.
Autor niniejszej pracy uwaa, e tendencja taka powinna by traktowana jak
wszystkie style i mody w architekturze, ktre pojawiay si na przestrzeni czasu
ani gorzej ani lepiej. Bezrefleksyjny entuzjazm z jednej strony, a inercja i opr
z drugiej, nie wpyn korzystnie na relacje architekt konstruktor, ktre ze swej
natury i tak s obarczone pewnym napiciem. System konstrukcyjny powinien by
zgodny z form obiektu i stanowi dla niej wsparcie. Dotychczas taka wspzaleno bya oczywista i nie ma powodu, aby w nowych uwarunkowaniach estetycznych byo inaczej.
Praca niniejsza traktuje o wsplnych topologicznych podstawach ksztatowania form strukturalnych. Matematyczny jzyk opisu jzyk formy, przedstawiony
w rozdziale drugim, pozwala sprowadzi opis form do poziomu podstawowego,
do czysto topologicznych relacji wystpowania, incydencji, walentnoci, spjnoci,
pozwala odkry to, co w nich jest wsplne baz geometryczn.
Mnogo obserwowanych w przyrodzie obiektw, swoim ksztatem, wystpujcymi w nich wzorami, relacjami symetrii itp. wywouje inspiracj istotn
ze wzgldu na ksztatowanie formy. Nie jest ona przypadkowa, gdy stoj za ni
oglne reguy podziau i skadania, zmiany wymiaru topologicznego i rzutowania,
ktre powoduj, e obserwowany przez nas wiat jest spjny. Wzory te moemy
nastpnie odnale w wytworach cywilizacji: wyrobach artystycznych, tkaninach,
posadzkach, wizaniach cegie, a dalej w wielkich konstrukcjach namiotowych,
powokowych, czy siatkowych.
Traktujc formy strukturalne jako system poczonych obiektw rnych klas,
odwoujemy si do tych wzorw, widzc w nich prototypy form i korzystajc
z dostarczanych przez matematyczny jzyk formy, metod opisu i analizy waciwoci. Moliwe jest dziki temu tworzenie modeli topologicznych, ktre,
korzystajc z rnych rde inspiracji, mog by interpretowane jako modele
form strukturalnych. Metodom tworzenia takich modeli jest powicony rozdzia
trzeci.
W rozdziale czwartym omwiono metody takiego przeksztacania modeli
topologicznych, ktre zmieniajc istotnie ich pocztkow konfiguracj, pozwalaj
jednoczenie zachowa waciwoci strukturalne i zdolno do przestrzennej
rekonstrukcji.
Zmiana wymiaru przestrzeni, w ktrej mog by realizowane modele topologiczne, czyli z jednej strony redukcja do niszego wymiaru, a z drugiej rekonstrukcja przestrzenna, s to dwa, wzajemnie dualne, aspekty kreowania formy.
Jej istot jest podzia jednych obiektw za pomoc innych, w uporzdkowany
hierarchicznie sposb. Opisana w rozdziale pitym rekonstrukcja przestrzenna nie
tylko umoliwia zmian klasy obiektw, ale rwnie przez zalenoci midzy
modelami w rnych wymiarach dostarcza narzdzi oceny waciwoci mechanicznych struktur.

265

W rozdziale szstym omwiono sposoby poszukiwania naturalnych rde inspiracji, ilustrujc to nastpnie przykadami metaforycznego potraktowania takich
inspiracji w architekturze. W dalszej czci przedstawiono wybrane procedury
ksztatowania form strukturalnych. Omwiono przykady metod znanych wczeniej, jak ksztatowanie na powierzchniach minimalnych, czy ksztatowanie
w oparciu o topologi kratownic Michella, a take zaproponowano nowe metody,
takie jak zastosowanie tesselacji aperiodycznych, w szczeglnoci parkietay
z liniami Ammanna, metod rekonstrukcji topologicznej, generowanie siatek
przez iloczyn kartezjaski grafw i metod origami.
Rozdzia sidmy dotyczy analizy przydatnoci rnych metod ksztatowania
formy na przykadzie opracowa wasnych i wybranych prac znanych twrcw
z ostatniego okresu. Przedstawiono w nim jak mona uzyska wizualny efekt
przypadkowoci, przez tworzenie zoonych ukadw, w ktrych porzdek wewntrzny nie jest bezporednio widoczny, a tektonika formy architektonicznej jest
nieodrnialna od jej systemu konstrukcyjnego.
Przedstawione w pracy metody odwoywania si do nieoczywistych rde
inspiracji maj w zamierzeniu przyczyni si do powrotu sytuacji, w ktrej
system konstrukcyjny bdzie podstaw ksztatowania formy obiektu. Jest to prba
odpowiedzi na nowe, przedstawione na pocztku rozdziau, wyzwania.
Dziaalno twrcza, jak twierdzi Norwid, nie podlega prawu zachowania
energii320. Intencj autora byo wykazanie, e rozwinite ostatnio metody matematyczne, szczeglnie z dziedziny geometrii dyskretnej, pozwalaj operowa
pojciami, ktre dotychczas byy domen intuicji, a przez to przywrci
projektowaniu formy jego pierwotny, twrczy sens.

__________
320

Cytat za: Lech Jczmyk, op. cit, s. 50.

Bibliografia
[1] Alexander Ch., Notes on the synthesis of form, Harvard University Press. Cambridge
(1968).
[2] Alexander Ch., Ishikawa, S., Silverstein, M. et al., A Pattern Language: Towns, Building.
Construction. Oxford University Press, New York (1977).
[3] Alexandroff P., Elementary concepts of topology. Dover Publications, New York (1961).
[4] Altszuler H.S., Elementy twrczoci inynierskiej. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne,
Warszawa (1983).
[5] Ammann R., Grnbaum, B., Shephard, G.C., Aperiodic tilings, Discrete and Computational
Geometry, Vol. 8, No. 1 (1992), s. 125.
[6] Bach K., Burkhardt, B., Otto, F., Forming bubbless. IL 18, Institute fr Leichte Flchentragwerke, Universitt Stuttgart (1987).
[7] Baer S.C., The Discovery of Space Frames with Fivefold Symmetry. W: Hargittai I. (ed),
Fivefold Symmetry. World Scientific Publishing Co., Singapore (1992).
[8] Ball Ph., The self-made tapestry. Pattern formation in nature. Oxford University Press, New York
(2001).
[9] Barabasi A-L., Albert R., Statistical mechanics of complex networks. Reviews of Modern
Physics, No. 74 (2003), 4797.
[10] Barabsi A-L., Oltvai Z.N., Network Biology: Understanding The Cell's Functional Organization.
Nature Reviews Genetics, No. 5 (2004), 101113.
[11] Baracs J., Juxtapositions. Structural Topology, Vol. 1 (1979), 5972.
[12] Bielajew M.M., Wytrzymao materiaw. Wydawnictwo MON, Warszawa (1956).
[13] Bollobs B., Graph Theory. Springer, New York (1979).
[14] Bondy J.A., Murty, U.S.R., Graph Theory, Springer, New York (2008).
[15] Borrego J., Space Grid Structures. Skeletal Frameworks and Stressed-Skin Systems.
The MIT Press, Cambridge, Massachusetts (1968).
[16] Bragdon C., Projective Ornament. Manas Press, 1915. Reprint: Cosimo Classics, New York
(2005).
[17] Bulatov M.S., IXXV .
, (1988).
[18] Burt M., Spatial arrangement and polyhedra with curved surfaces and their architectural
applications. Technion, Haifa (1966).
[19] Burt M., The periodic table of the polyhedral universe. Technion, Haifa (1996).
[20] Burt M., The Periodic Table of the Polyhedral Universe. International Journal of Space
Structures, Vol. 26, No. 2 (2011), 7593.
[21] Burt M., Periodic Sponge Polyhedra Expanding the Domain. W: Guerri, C. (ed) Form
and Symmetry. Proceedings of the 7th Interdisciplinary Congress and Exhibition of
ISIS-Symmetry, Buenos Aires, Symmetry: Art and Science The Quarterly of the
ISIS-Symmetry, Vol. 19, No. 14 (2007), 500504.

268
[22] Burt M., Periodic Sponge Surfaces and Uniform Sponge Polyhedra in Nature and in the
Realm of the Theoretically Imaginable. Visual Mathematics, Vol. 9, No. 4 (2007),
http://www.mi.sanu.ac.yu/vismath/index.html
[23] Burt M., Uniform Networks in 3-dimensional Space. Visual Mathematics, Vol. 10, No. 3
(2008). Dostpne w Internecie (dostp: 06.11.2008): http://www.mi.sanu.ac.yu/vismath/
index.html.
[24] Burt M., korespondencja prywatna.
[25] Burt M., Wester T., The Periodic Table of the Polyhedral Universe and the Plate-Lattice
Duality. Proceedings of the IASS Symposium on Shell and Spatial Structures 1, Singapore
(1997), 187196.
[26] Burt M., Wester T., The Basic Structural Content of the Periodic Table of the Polyhedral
Universe. Proceedings of the IASS Symposium on Shell and Spatial Structures 2, Singapore
(1997), 869876.
[27] Chartrand G., Lesniak L., Graphs & Digraphs. Wadsworth& Brooks/Cole Advanced Books
& Software, Pacific Grove (1986).
[28] Conway J.H., Burgiel H., Goodman-Strauss Ch., The Symmetries of Things. A K Peters
Ltd., Wellesley (2008).
[29] Coxeter H.S.M., Regular Polytopes. Dover Publications, New York (1973).
[30] Coxeter H.S.M., Regular and Semiregular Polyhedra. W: Senechal, M., Fleck, G.(eds)
Shaping Space: A Polyhedral Approach, Birkhuser, Boston (1988).
[31] Coxeter H.S.M., Introduction to Geometry. John Wiley and Sons, New York (1989); wyd. polskie: Wstp do geometrii dawnej i nowej. Tum. R. Krasnodbski, PWN, Warszawa (1967).
[32] Crapo H., Structural Rigidity. Structural Topology, No. 1 (1979) , 2645.
[33] Crapo H., Structural Topology, or The Fine Art of Rediscovery. The Mathematical Intelligencer, Vol. 19. No. 4 (1997), 2735.
[34] Crapo H., Ryan J., Spatial Realizations of Linear Scenes. Structural Topology, No. 13
(1986), 3368.
[35] Crapo H., Whiteley W., Plane self stresses and projected polyhedra I: The basic pattern.
Structural Topology, No. 20 (1993), 5578.
[36] Crapo H., Whiteley W., Spaces of stresses, projections and parallel drawings for spherical
polyhedra. Contrib. Alg. Geom., Vol. 35 (1994), 259281.
[37] Cremona L., Graphical Statics. Two Treatises on the Graphical Calculus and Reciprocal
Figures in Graphical Statics (Translations of Il Calcolo Grafico and Le figure reciproche
nelle statica graphica, 1872), Oxford University Press, London (1890).
[38] Cremona L., Leudesdorf Ch. (translator), Elements Of Projective Geometry (1893). Kessinger
Publishing, LLC (2008).
[39] Cundy H.M., Rollett A.P., Mathematical models. Oxford University Press, Oxford (1961),
wyd. polskie: Modele matematyczne. Tum. R. Duda, PWN, Warszawa (1967).
[40] Diestel R., Graph Theory. Springer, Berlin Heidelberg (2006).
[41] Dietrych J., System i Konstrukcja. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa (1978).
[42] Dormer K.J., Fundamental tissue geometry for biologist. Cambridge University Pres,
New York (1980).
[43] Duda, R., Wprowadzenie do topologii. Cz I. Topologia oglna. PWN, Warszawa (1986).
[44] Ellers E.W., Grnbaum B., McMullen P., Weiss A.I., H.S.M. Coxeter (19072003).
W: Notices of the AMS, Vol. 50, No.10 (Nov. 2003).
[45] Emmerich G.D., Rseau W., Davis R.M. (ed), Proceedings of the International Conference
on Space Structures, Blackwell, Oxford (1967), 10581072.
[46] Fowler D.R., Meinhardt H., Prusinkiewicz P., Modelling seashells. Proceedings of
SIGGRAM92 International Conference. Computer Graphics 26 (2) (1992), 379387.
[47] Galileo G., Two new sciences. Crew H., De Salvio A. (transl.), Dover Publications, New York
(1954).
[48] Geresz J., Zarys podstawowych idei teorii Thoma. Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej,
Wrocaw (1980).

269
[49] Grabiska T., Philosophy in Science. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej
(2003).
[50] Grabiska T., Od nauki do metafizyki. Wydawnictwo Naukowe PWN, WarszawaWrocaw
(1998).
[51] Grnbaum B., Levels of orderliness: Global and local symmetry. W: Hargitai I., Laurent
T.C. (eds), Symmetry 2000, Proceedings of a symposium at the Wenner-Gren Centre,
Stockholm. Portland Press, London, Vol. I (2002), 5161.
[52] Grnbaum B., Convex polytopes. Springer, New York (2003).
[53] Grnbaum B., Are your polyhedra the same as my polyhedra?. W: Aronov B., Basu S., Pach
J., Sharir M. (eds), Discrete and Computational Geometry: The Goodman-Pollack
Festschrift. Springer, New York (2003), 461488.
[54] Grnbaum B., Graphs of Polyhedra; Polyhedra as Graphs. Discrete Mathematics, Vol. 307,
Issues 35, 6 (2007), 445463.
[55] Grnbaum B., Barnette D.W., On Steinitz's Theorem Concerning Convex 3-Polytopes and
on Some Properties of Planar Graphs. W: Chartrand, G., Kapoor, S. (eds) The Many Facets of Graph Theory. Springer, New York (1969).
[56] Grnbaum B., Grnbaum Z., Symmetry in Moorish and Other Ornaments. Computers &
Mathematics with Applications, Vol. 12, No. 34, Part 2 (1986), 641653.
[57] Grnbaum, B., Shephard, G.C., Some Comments on Juxtapositions. Structural Topology,
No. 3 (1979), 5861.
[58] Grnbaum B., Shephard G.C., Tilings and Patterns. Freeman, New York (1987).
[59] Haeckel E., Art Forms from Nature. Dover Publications Inc., Mineola, New York (2004).
[60] Haider S.G., Strutt J.W., Shier J.H., Networks, Structure and Form. W: Supple, W.J. (ed),
Proceedings of the 2nd International Conference on Space Structures, University of Surrey,
Guildford (1975), 655662.
[61] Hammack R., Imrich W., Klavar S., Handbook of Product Graphs. CRC Press, Boca Raton
(2011).
[62] Hayes B., Graph Theory in Practice: Part I, American Scientist, Vol. 88, No. 1 (2000), 913.
[63] Hegeds I., Self stresses of projected networks of polyhedra. The proof of Baracss conjecture.
International Journal of Solids and Structures (preprint).
[64] Heidegger M., Wprowadzenie do metafizyki. Wydawnictwo KR, Warszawa 2006.
[65] Henk M., Richter-Gebert J., Ziegler G.M., Basic Properties of Convex Polytopes. W: Goodman
J.E., ORourke J. (eds), Handbook of Discrete and Computational Geometry. Second Edition. Chapman & Hall/CRC Press, Boca Raton, Florida (2004), 353383.
[66] Imrich W., Klavar S., Product Graphs: Structure and Recognition. Wiley-Interscience,
New York (2000).
[67] Imrich W., Klavar S., Rall D.F., Topics in Graph Theory. Graphs and Their Cartesian
Product. A.K. Peters Ltd., Wellesley (2008).
[68] Isenberg C., The Science of Soap Films and Soap Bubbles. Dover Publications, New York
(1992).
[69] Jammer M., Concepts of space: The history of space in physics. Harvard University Press,
Cambridge (1969).
[70] Jankowski A., Topologia algebraiczna. W: Kordos M., Skwarczyski M., Zawadowski W.
(eds), Leksykon matematyczny. Wiedza Powszechna, Warszawa (1993), 640664.
[71] Janson S., uczak T., Ruciski A., Random Graphs. John Wiley & Sons, New York (2000).
[72] Kappraff J., Connections. The geometric bridge between art and science. World Scientific
Publishing Co., Singapore (2001).
[73] Kappraff J., Growth in Plants: A Study in Number. Forma, Vol. 19, No. 4 (2004), 335354.
[74] Kaveh A., Nouri M., Weighted Graph Products for Configuration Processing of Planar
and Space Structures. International Journal of Space Structures, Vol. 24, No. 1 (2009),
1326.
[75] Kepler J., Harmonies of the World (S.W. Hawking editor). Running Press Book
Publishers, Philadelphia (2005).

270
[76] Koj L., Powinnoci w nauce. T. 1. Okrelenie i poznawalno powinnoci. Wydawnictwo
UMCS, Lublin (1998).
[77] Koppelkamm S., Knstliche Paradise. Gewchshauser und Wintergarten des 19. Jahrhunderts.
Ernst & Sohn, Berlin (1988).
[78] Kusner R., Sullivan J.M., Comparing the Weaire-Phelan equal-volume foam to Kelvins
foam. Forma 11 (3), 233242 (1996).
[79] Lakatos I., Dowody i refutacje: Logika odkrycia matematycznego. Tikkun, Warszawa
(2005).
[80] Lalvani H., Structures on Hyper-Structures. Structural Topology, Vol. 6 (1982), 1316.
[81] Lalvani H., Non-periodic Space Structures. International Journal of Space Structures, Vol. 2,
Issue 2 (1986).
[82] Lalvani H., Visual Morphology of Space Labirynths: A Source for Architecture and Design.
W: Gabriel J.F. (ed), Beyond the cube: the architecture of space, frames and polyhedra.
John Wiley and Sons, New York (1997), 409426.
[83] Lalvani H., Families of Multi-directional Periodic Space Labyrinths. Structural Topology,
Vol. 21 (1995), 4758.
[84] Lalvani H., Metamorphology and Gaudi. Proceedings of the IASS 2004 Seminar, Montpellier
(2004).
[85] Lewis W.J., Tension structures. Form and behaviour. Thomas Telford, London (2003).
[86] Loeb A., Natural Structure in the Man-Made Environment. The Environmentalist, Vol. 2
(1982), 4349.
[87] Loeb A., Space Structures. Their Harmony and Counterpoint. Birkhuser, Boston (1991).
[88] Loeb A., Concepts and Images: Visual Mathematics. Birkhuser, Boston (1993).
[89] Lord E.A., Mackay A.L., Ranganathan S., New Geometry for New Materials. Cambridge
University Press, Cambridge (2006).
[90] Lu P.J., Steinhardt P.J., Decagonal and quasi-crystalline tilings in medieval islamic architecture.
Science, Vol. 315, (2007), 11061110.
[91] Lck R., Basic Ideas of Ammann Bar Grids. International Journal of Modern Physics B,
Vol. 7, Issue 0607 (1993), 14371453.
[92] Malkevitch J., Milestones in the History of Polyhedra. W: Senechal M., Fleck G.(eds),
Shaping Space: A Polyhedral Approach, Birkhuser, Boston (1988).
[93] Mandelbrot B., The Fractal Geometry of Nature. Freeman, New York (1982).
[94] Marciniak Z., Obiekt i dzieo w architekturze. Praca doktorska. Wydzia Architektury
Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw (2004).
[95] Mt M., Pier Luigi Nervi, Arkady, Warszawa (1978).
[96] Mattheck C., Burkhardt S., A new method of structural shape optimization based on biological
growth. International Journal of Fatigue, Vol. 12, No. 3, 185190 (1999).
[97] Mattheck C., Moldenhauser H., An intelligent CAD-method based on biological growth.
Fatigue Fractures of Engineering Materials and Structures, Vol. 13, No. 1 (1990),
4151.
[98] Maxwell J.C., On Reciprocal Figures and Diagrams of Forces. Philosophical Magazine,
Vol. 4, No. 27 (1864), 250261.
[99] Maxwell J.C., On Reciprocal Figures, Frames and Diagrams of Forces. Transactions of
the Royal Society Edinburgh, Vol. 26 (18691872), 140.
[100] Maxwell J.C., On Bows Method of Drawing Diagrams in Graphical Statics, with Illustrations
from Peaucelliers Linkage. Proceedings of the Cambridge Philosophical Society, Vol. 2
(1876), 407414.
[101] Meli D.B., Equivalence and Priority: Newton versus Leibniz: Including Leibnizs Unpublished
Manuscripts on the Principia. Oxford University Press, New York (1997).
[102] Miura K., Tachi T., Synthesis of rigid-foldable cylindrical polyhedra. W: Nagy D., Lugosi
G., Symmetry: Art and Science. Proceedings of the 8th Congress of ISIS (International
Society for the Interdisciplinary Study of Symmetry), Gmuend, Austria, August 2328
(2010).

271
[103] Miyazaki K., An Adventure in Multidimensional Space: The art and Geometry of Polygons,
Polyhedra and Polytopes. John Wiley & Sons, New York (1986).
[104] Mbius A.E., Lehrbuch der Statik. G.J. Gschen, Leipzig (1837).
[105] Mongeau P., Pallascio R., Allaire R., Spatial geometric competencies development. Structural
Topology, No. 21 (1995), 1524.
[106] Moussavi F., The Function of Form. Actar and Harvard Graduate School of Design,
Boston (2009).
[107] Nakata H., Architectural Designs Derived from Four-Dimensional Hypersurfaces. Forma,
Vol. 9, No. 1 (1994), 19.
[108] Nervi P.L., Is Architecture Moving toward Unchangeable Forms? W: Kepes G. (ed),
Structure in Art and in Science. George Braziller, New York (1965).
[109] Nitsche J.C.C., Lectures on Minimal Surfaces, Vol. 1. Cambridge University Press,
Cambridge (1989).
[110] Otto F., Architecture et bionique. Constructions naturelles. Edition Delta et Spes, Denges
(1985).
[111] Palmer E.M., Graphical Evolution: An Introduction to the Theory of Random Graphs.
John Wiley & Sons, New York (1985).
[112] Pearce P., Structure in nature is a strategy for design. MIT Press, Cambridge (1978).
[113] Peitgen H.-O., Jrgens H., Saupe D., Granice chaosu. Fraktale. Cz 1. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa (1995).
[114] Perles M.A., Shephard G.C., A construction of projectively unique polytopes. Geometriae
Dedicata. Vol. 3, No. 3 (1974), 357363.
[115] Polyakov A.A., Presentation of Penrose tiling as set of overlapping pentagonal stars. Journal
of Physics: Conference Series 98 (2008) 012025, 15.
[116] Popovic Larsen O., Reciprocal Frame Architecture. Elsevier, Oxford (2008).
[117] Prasolov V.V., Intuitive Topology. American Mathematical Society, Providence
(1995).
[118] Prusinkiewicz P., Lindenmayer A., The algorithmic beauty of plants. Springer, New York
(1996).
[119] Rbielak J., Shaping of space structures. Examples of applications of Formian in the design
of tension-strut systems. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw
(2005).
[120] Richter-Gebert J., Realization Spaces of Polytopes. Springer, Berlin Heidelberg
(1996).
[121] Riecheson D.S., Euler's Gem: The Polyhedron Formula and the Birth of Topology. Princeton
University Press, Princeton (2008).
[122] Robbin T., Shadows of Reality: The Fourth Dimension in Relativity, Cubism, and Modern
Thought. Yale University Press, New Haven (2006).
[123] Schlaich J., Lightweight Structures. W: Pozo F. del, Casas A .de las (eds), 10 Years of
Progress in Shell and Spatial Structures, Proceedings of 30th Anniversary Symposium of
IASS, Madrid, 1115 September (1989).
[124] Schlaich J., Koncepcyjne projektowanie lekkich konstrukcji. Inynieria i Budownictwo,
Nr 3 (2007), 144148.
[125] Schoen A.H., Infinite Periodic Minimal Surfaces without Self-intersections. NASA Technical
Note TN D-5541. NASA, Washington (1970).
[126] Senechal M., The Mysterious Mr. Ammann. Mathematical Intelligencer, Vol. 26, No.4
(2004), 1021.
[127] Skelton R.E., de Oliveira M.C: Tensegrity Systems. Springer, New York (2010).
[128] de Spinadel V.W., The family of metallic means. Symmetry: Culture and Science The
Quarterly of the ISIS-Symmetry, Vol. 10, No. 34 (1999), 317338.
[129] Stach E., Smart structures in Nature adaptive lightweight structures in nature and
engineering. W: Onate E., Krplin B. (eds), Structural Membranes 2003, Proc. of the 1st
Int. Conf. on Textile Composites and Inflatable Structures, Barcelona (2003).

272
[130] Stach E., Form-optimizing process in biological structures. Self generating structures
in nature based on pneumatics. W: Motro R. (ed), Proceedings of the IASS 2004 Seminar,
Montpellier (2004).
[131] Steinhaus H., Kalejdoskop matematyczny. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
(1989).
[132] Sturmfels B., Some applications of affine Gale diagrams to polytopes with few vertices,
SIAM Journal of Discrete Mathematic, Vol. 1, No. 1 (1988), 121133.
[133] Tarczewski R., Kardysz M., Influence on local loading on form and internal forces in
a chosen type of membrane structures. W: Obrbski J.B. (ed), Lightweight structures in
civil engineering. IASS PC Seminar, Micro-Publisher, WarsawRzeszw (2003),
4855.
[134] Tarczewski R., Morfologia lekkich systemw konstrukcyjnych ksztatowanych w procesie
deformacji geometrycznej. Praca doktorska. Wydzia Architektury Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw (2004),
[135] Tarczewski R., Graph Theory Applied For Shaping Architectural Structures. Structural
Engineering World Congress, Association of Consulting Civil Engineers (India), Bangalore
(2007), 8.
[136] Tarczewski R., Bober W., Application of Algebraic Methods for Shaping of Grid Structures.
W: Obrbski J.B. (ed), Lightweight Structures in Civil Engineering. IASS PC Seminar,
Micro-Publisher, Warsaw (2006).
[137] Tarczewski R., Bober, W., Morphological Analysis in Structural Design. W: Obrbski J.B.
(ed), Lightweight Structures in Civil Engineering Contemporary Problems. IASS PC
Seminar, Micro-Publisher, Warsaw (2007), 3032.
[138] Tarczewski R., Bober W., Three-dimensional Space Tesselations for Generating Structural
Systems. W: Obrbski J.B. (ed), Lightweight Structures in Civil Engineering Contemporary Problems. IASS PC Seminar, Micro-Publisher, Warsaw (2007), 3335.
[139] Tarczewski R., Bober W., Prototyping of forms in structural morphology. Abstracts of
Papers Presented to American Mathematical Society, Vol. 29, No. 2, Issue 152 (2008),
390; 10365234.
[140] Tarczewski R., Bober W., Topological representation of natural and man-made structural
forms. W: Abel J.F., Cooke J.R. (eds.), Spanning Nano to Mega. Proc. of the 6th Int. Conf.
on Computation of Shell and Spatial Structures IASS-IACM, Cornell Univ., Ithaca, NY,
USA, (2008), 219.
[141] Tarczewski R., Bober W., Spatial Reconstruction of Two-dimensional Structural Models.
W: Oliva-Salinas J.G. (ed), Shell and Spatial Structures: New Materials and Technologies,
New Designs and Innovations A Sustainable Approach to Architectural and Structural
Design, International IASS Symposium, Acapulco, (2008), 15.
[142] Tatarkiewicz W., Historia filozofii. Wyd. 12, T. 1. PWN, Warszawa (1990).
[143] Thompson DArcy W., On growth and form. Dover Publications, New York (1992).
An unabridged, unaltered republication of the work first published by the Cambridge
University Press, Cambridge, England (1942), under the title: On growth and form: A new
edition.
[144] Thomson W., On the Division of Space with Minimum Partitional Area. Forma, Vol. 11,
No. 3 (1996), 183194.
[145] Thorpe M.F, Duxbury P.M. (eds), Rigidity Theory and Applications. Kluwer Academic/Plenum
Publishers (1999).
[146] Timoshenko S., Historia wytrzymaoci materiaw. Wydawnictwo Arkady, Warszawa
(1966).
[147] Tobolczyk M., Narodziny architektury. Wstp do ontogenezy architektury. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa (2000).
[148] Tomlow J., Polyhedra, from Pythagoras to Alexander Graham Bell. W: Gabriel J.F. (ed),
Beyond the cube: the architecture of space, frames and polyhedra. John Wiley and Sons,
New York (1997), 134.

273
[149] Torroja E., The Structures of Eduardo Torroja. F.W. Dodge Corporation, New York
(1958).
[150] Tutte W.T., Convex representations of graphs. Proc. London Math. Soc., Vol. s. 310,
No. 1 (1960), 304320.
[151] Tutte W.T., How to draw a graph. Proc. London Math. Soc., Vol. s. 313, No. 1 (1963),
743767.
[152] Verheyen H.F., Symmetry Orbits. Birkuser, Boston (1996).
[153] Wachman A., Burt M., Kleinmann M., Infinite polyhedra. Reprinted from 1974 edition.
Technion, Haifa (2005).
[154] Watanabe Y., Soma T., Art of Quasi-Periodic Tilings. Forma, Vol. 9, No. 3 (1994),
217224
[155] Weaire, D., Froths, Foams and Heady Geometry. New Scientist, No. 1926 (1994),
3437.
[156] Weise D., Calendars and Phyllotaxis. W: Guerri, C. (ed) Form and Symmetry. Proceedings
of the 7th Interdisciplinary Congress and Exhibition of ISIS-Symmetry, Buenos Aires,
Symmetry: Art and Science The Quarterly of the ISIS-Symmetry, Vol. 19, No. 14
(2007), 488491.
[157] Weise, D., Principle of Minimax and Rise Phyllotaxis. Visual Mathematics, Vol. 1, No. 1
(1999). Dostpne w Internecie (dostp: 22.01.2009) http://www.mi.sanu.ac.yu/vismath/
index.html.
[158] Wenninger M.J., Polyhedron Models. Cambridge University Press, Cambridge (1974).
[159] Wenninger M.J., Dual Models. Cambridge University Press, Cambridge (2003).
[160] Wester T., Structural Order in Space The Plate-Lattice Dualism. Royal Academy of
Fine Arts, School of Architecture, Copenhagen (1983).
[161] Wester T., 3-D form and Force Language Proposal for a Structural Basis. International
Journal of Space Structures, Vol. 11, Issue 1/2 (1996).
[162] Wester T., Structural patterns in nature. W: Motro R. (ed), Proceedings of the IASS 2004
Seminar, Montpellier (2004).
[163] Weyl H., Symmetry. Princeton University Press, Princeton (1983); wyd. polskie: Symetria.
Prszyski i S-ka, Warszawa (1997).
[164] Whiteley W., Realizability of Polyhedra. Structural Topology, No. 1 (1979), 4658.
[165] Whiteley W., Motions and stresses of projected polyhedra l. Structural Topology, Vol. 7
(1982), 1338.
[166] Whiteley W., The Decline and Rise of Geometry in 20th Century North America. Proceedings
of the CMESG Conference, St Catharines, Canada (1999).
[167] Whiteley W., Rigidity and scene analysis. W: Goodman J.E., ORourke J. (eds), Handbook
of Discrete and Computational Geometry. Second Edition. Chapman & Hall/CRC Press,
Boca Raton, Florida (2004), 13271354.
[168] Whyte L.L., Wilson A.G., Wilson D., Hierarchical Structures. American Elsevier, New
York (1969).
[169] Wichmann B., Rigby J., A Penrose-type Islamic Interlacing Pattern. Visual Mathematics,
Vol. 9, No. 2 (2007).
[170] Wierzbicki W., Mechanika Budowli. Komisja Wydawnicza Towarzystwa Bratniej Pomocy
Studentw Politechniki Warszawskiej, Warszawa (1948).
[171] Williams R., The geometrical foundation of natural structure. Dover Publications, New
York (1979).
[172] Wilson R.J., Wprowadzenie do teorii grafw. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
(2000).
[173] Zalewski W., The concept of The Flow of Forces. Excerpt from Notes on Structural
Behavior for Architecture Students. MIT, Boston (19751980).
[174] Zalewski W., O wszczcie nauczania projektowania konstrukcji. Inynieria i Budownictwo,
Nr 1012 (1989), 355359.
[175] Ziegler G.M., Lectures on Polytopes. Springer, New York (1995).

274
[176] Ziegler G.M., Convex Polytopes: Extremal Constructions and f-Vector Shapes. W: Miller E.,
Reiner V., Sturmfels B. (eds), Geometric Combinatorics, IAS/Park City Mathematics
Series, Vol. 13, American Mathematical Society, Providence (2004).
[177] Ziegler G.M., Eulers polyhedron formula a starting point of todays polytope theory.
Elemente der Mathematik, Vol. 62, Issue 4 (2007), 184192.
[178] Ziegler G.M., Non-rational configurations, polytopes, and surfaces. Mathematical Intelligencer,
Vol. 30, No. 3 (2008), 3642.

Bibliografia uzupeniajca
[179] Altshiller-Court N., Modern Pure Solid Geometry (2nd ed.). Chelsea Publishing Company,
New York (1964).
[180] Baer S., Dome Cook Book. The Lama Foundation, Albuquerque (1968).
[181] Banchoff T.F., Beyond the Third Dimension: Geometry, Computer Graphics, and Higher
Dimensions. Scientific American Library, Freeman, New York (1996).
[182] Baracs J., Rigidity of Articulated Spatial Panel Structures. Bulletin of the International
Association for Shell and Spatial Structures, No. 59, XVI-3 (1975), 3752.
[183] Barnette D.W., Diagrams and Schlegel Diagrams. W: Guy R. (ed), Combinatorial Structures
and Their Applications, Proc. of the Calgary Intern. Conf., Gorden and Breach, New York
(1969), 14.
[184] Barr S., Experiments in Topology. Dover Publications, New York (1989).
[185] Bayer M., Sturmfels B., Lawrence polytopes. Canadian Journal of Mathematic, Vol. 42,
No. 1 (1990), 6279.
[186] Bobenko A.I., Springborn B.A., Variational principles for circle patterns and Koebes
theorem. Transactions of the American Mathematical Society, Vol. 356 (2004),
s. 659689
[187] Bolker E.D., Roth B., When is a Bipartite Graph a Rigid Framework? Pacific Journal of
Mathematics, Vol. 90, No.1 (1980), 2744.
[188] Bradley R.E., Sandifer C.E., Leonhard Euler: Life, Work and Legacy. Elsevier Science,
Amsterdam (2007).
[189] Brightwell G.R., Scheinerman E.R., Representations of planar graphs. SIAM Journal of
Discrete Mathematic, Vol. 6, (1993), 214229.
[190] Bronowski J., The Discovery of Form. W: Kepes G. (ed), Structure in Art and in Science.
George Braziller, New York (1965).
[191] Buckminster Fuller R., Conceptuality of Fundamental Structures. W: Kepes G. (ed),
Structure in Art and in Science. George Braziller, New York (1965).
[192] Bucknum M.J., Castro E.A., Geometrical-Topological Correlation in Structures. Nature
Precedings, March (2008).
[193] Burt M., The Wandering Vetex Method. Structural Topology. No. 6 (1982), 511.
[194] Clinton J., A Conceptual Investigation of Rotation-Translation Transformation of Platonic
Polyhedra. NASA NsG-607. NASA, Washington (1965).
[195] Connelly R., Rigid Circle and Sphere Packings. Part I: Finite Packings. Structural Topology,
Vol. 14 (1988), 4360.
[196] Connelly R., Rigid Circle and Sphere Packings. Part II: Infinite Packings with Finite
Motions. Structural Topology, Vol. 16 (1990), 5776.
[197] Coxeter H.S.M., Projective Geometry. Springer, New York (2003).
[198] Crapo H., Whiteley W., Statics of Frameworks and Motions of Panel Structures: a Projective
Geometric Introduction. Structural Topology, Vol. 6 (1982), 4382.
[199] Critchlow K., Order in Space: A Design Source Book. Thames & Hudson, London (2000).

276
[200] Cromwell P.R., Polyhedra. Cambridge University Press, Cambridge (1999).
[201] Dandurand A., The Rigidity of Compound Spatial Grids. Structural Topology, Vol. 10
(1984), 4156.
[202] Danzer L., Grnbaum B., Shephard G.C., Does Every Type of Polyhedron Tile Three-Space?
Structural Topology, Vol. 8 (1983), 314.
[203] Dolbilin N., Tanemura M., How many facets on average can a tile have in a tiling? Forma,
Vol. 21, No. 3 (2006), 177196.
[204] Drabkin D.L., Fundamental Structure: Natures Architecture. University of Pennsylvania
Press (1975).
[205] Emmerich D.G: Polyedres composites. Structural Topology, No. 13, 532 (1986).
[206] Federico P.J., Descartes on Polyhedra: A Study of the De solidorum elementis. Springer,
New York (1982).
[207] Fejes Tth. L., Regular figures. Pergamon Press, London (1964).
[208] Fortune S., Voronoi Diagrams and Delaunay Triangulations. W: Goodman J.E., ORourke J.
(eds), Handbook of Discrete and Computational Geometry. Second Edition. Chapman &
Hall/CRC Press, Boca Raton, Florida (2004), 513528.
[209] Francis G.K., A Topological Picture Book. Springer, New York (2007).
[210] Grnbaum B., The Emperor's New Cloths: Full Regalia, G string, or Nothing? The
Mathematical Intelligencer, Vol. 6, No. 4 (1984).
[211] Grnbaum B., Shephard G.C., Tilings by regular polygons. Mathematics Magazine, Vol. 50,
No. 5 (1977), 227247.
[212] Grnbaum B., Uniform tilings of 3-space. Geombinatorics, Vol. 4, Issue 2 (1994), 4956.
[213] Grnbaum, B., [4,3]-Configurations with Many Symmetries. Geombinatorics, Vol. 18,
Issue 1 (2008), 512.
[214] Grnbaum B., Configuration of points and lines. W: Davis Ch., Ellers E.W. (eds), The
Coxeter Legacy: Reflections And Projections. American Mathematical Society, Providence
(2005).
[215] Grnbaum B., Small Configurations with Many Incidencies. Geombinatorics, Vol. 14,
Issue 4 (2005), 200207.
[216] Hargittai I., Hargittai M., Symmetry, A Unifying Concept. Shelter Publications, Bolinas
(1994).
[217] Hilbert D., Cohn-Vossen S., Geometry and the Imagination. American Mathematical
Society, Providence (1999).
[218] Holden A., Shapes Space and Symmetry. Dover Publications, New York (1991).
[219] Hopkins B., Wilson R., The Truth About Knigsberg. The College Mathematics Journal,
No. 3, Vol. 35 (2004), 198207.
[220] Huybers P., Polyhedron packings and space frames. W: Motro, R. (ed) Proceedings of the
IASS 2004 Seminar, Montpellier (2004).
[221] Hyde S., Andersson S., at alt., The Language of Shape. Elsevier, Amsterdam (1996).
[222] Jacob M.S., Andersson S., The Nature of Mathematics and the Mathematics of Nature.
Elsevier, Amsterdam (1998).
[223] Jean R., Barab D., Symmetry in plants. World Scientific Publishing Co., Singapore
(1998).
[224] Kappraff J., Systems of Proportion in Design and Architecture and their Relationship to
Dynamical Systems Theory. Visual Mathematics, Vol. 1, No. 1 (1999).
[225] Kappraff J., Adamson G.W., Polygons and Chaos. Proceedings of the 5th Interdisciplinary
Congress and Exhibition of ISIS-Symmetry, Sydney, Symmetry: Art and Science The
Quarterly of the ISIS-Symmetry, No. 12 (2001).
[226] Kappraff J., Adamson G.W., A unified theory of proportion. Visual Mathematics Journal
Vol. 5, No.1 (2003).
[227] Keller E., Leitao C., Agent Intellects: Pattern as a Form of Thought. W: Hight Ch., Perry
Ch. (eds), Collective Intelligence in Design. Architectural Design, Vol. 76, No. 5 (2006),
1017.

277
[228] Korren A., Identical Dual Lattices and Subdivision of Space. Visual Mathematics, Vol. 3,
No. 4 (2001).
[229] Kraynik M., Reinelt D.A., Elastic-Plastic Behavior of a Kelvin Foam. Forma, Vol. 11, No. 3
(1996), 255270.
[230] Laman D., On Graphs and Rigidity of Plane Skeletal Structures. Journal of Engineering
Mathematics, Vol. 4, No. 4 (1970), 331340.
[231] Leikin R., Berman A, Zaslavsky O., On the Definition of Symmetry. Symmetry: Culture
and Science The Quarterly of the ISIS-Symmetry, Vol. 9, No. 24 (1998), 375382.
[232] Loeb A.L., The Architecture of Crystals. W: Kepes G. (ed), Module, Proportion, Symmetry, Rythm, Goerge Braziller, New York (1966).
[233] Loeb A.L., Vector Equilibrium Synergy. International Journal of Space Structures, Vol. 1
(1985), 99103.
[234] Loeb A.L., Warney W., A Stabilized Cuboctahedron Frame. International Journal of Space
Structures, Vol.7 (1999), 8390.
[235] Lucca G., Representing Seashells Surface. Visual Mathematics, Vol. 5, No. 1 (2003).
[236] Maxwell J.C., On the calculation of the equilibrium and stiffness of frames. Philosophical
Magazine, Vol. 4, No. 27 (1864), 294299.
[237] McMullen P., Duality, Sections and Projections of Certain Euclidean Tilings. Geometriae
Dedicata, Vol. 49, No. 2 (1994), 183202.
[238] Miyazaki K., Design of Space Structures from Four-Dimensional Regular and Semi-Regular
Polytopes. W: Wester T., Medwadowski S.J., Mogensen J. (eds), Spatial Structures at
the Turn of the Millenium, IASS Symposium, Copenhagen (1991).
[239] Pearce P., Pearce S., Experiments in Form. Van Nostrand Reinhold, New York (1980).
[240] Plya G., ber die Analogie der Kristallsymmetrie in der Ebene. Zeitschrift fr Kristallographie
Vol. 60, (1924), 278282.
[241] Penrose R., Pentaplexity A Class of Non-Periodic Tilings of the Plane. Mathematical
Intelligencer, Vol. 2, No. 1 (1979) 3237.
[242] Pisanski T., Randi M., Bridges between geometry and graph theory. W: Gorini C.A. (ed),
Geometry at Work: Papers in Applied Geometry, s.174194, Mathematical Association of
America, Washington (2000).
[243] Sarton G., Introduction to the History of Science. Carnegie Institution, Washington, reprint,
Vol. 1 (1968).
[244] Schattschneider D., The Plane Symmetry Groups: Their Recognition and Notation. American
Mathematical Monthly, Vol. 85 (1978), 439450.
[245] Schwabe C., Polytopia Performance. W: Symmetry: Culture and Science The Quarterly
of the ISIS-Symmetry, No. 12 (2001), 166169.
[246] Senechal M., Fleck G., Patterns of Symmetry. University of Massachusetts Press (1977).
[247] Senechal M., A Visit to the Polyhedral Kingdom. W: Senechal M., Fleck G.(eds), Shaping
Space: A Polyhedral Approach, Birkhuser, Boston (1988).
[248] Senechal M., Crystals and quasicrystals. W: Goodman J.E., ORourk, J. (eds), Handbook
of Discrete and Computational Geometry. Second Edition. Chapman & Hall/CRC Press,
Boca Raton, Florida (2004), 13771394.
[249] Seymour D., Britton J., Introduction to tessellations. Dale Seymour Publications (1989).
[250] Smith C.S., Structure, substructure, superstructure. W: Kepes G. (ed), Structure in art
and science, G. Brazilier, New York (1965).
[251] Smith C.S., A Search for Structure. MIT Press, Cambridge (1980).
[252] Stevens P., Patterns of Nature. Little Brown & Co., Boston (1974).
[253] Stewart J., Why Beauty is Truth: A History of Symmetry. Pegasus Books, New York
(2007).
[254] Tarnai T., Problems Concerning Spherical Polyhedra and Structural Rigidity. Structural
Topology, Vol. 4 (1980), 6166.
[255] Tarnai T., Spherical Circle-Packing in Nature, Practice and Theory. Structural Topology,
Vol. 9 (1984), 3958.

278
[256] Testa P., Weiser D., Emergent Structural Morphology. W: Ali Rahim (ed), Contemporary
Techniques in Architecture. Architectural Design, Vol. 72, No. 1 (2002), 1316.
[257] Thomson J.M.T., Instabilities and Catastrophes in Science and Engineering. John Wiley
and Sons, New York (1982).
[258] Torroja E., Philosophy of Structures. University of California, Berkeley (1958).
[259] Ulam S., Patterns of Growth of Figures: Mathematical Aspects. W: Kepes G. (ed), Module,
Proportion, Symmetry, Rythm, Goerge Braziller, New York (1966).
[260] Weaire D., A Philomorph Looks at Foam. Proceedings of the American Philosophical
Society, Vol. 145, No. 4 (2001), 564574.
[261] Wenninger M., Some interesting octahedral compounds. The Mathematical Gazette, LII
(1968), 1623.
[262] Wenninger M., Avenues for polyhedral research. Structural Topology, No. 5 (1980), 526.
[263] Wenninger M.J., Spherical Models. Dover Publications, New York (1999).
[264] Wester T., The Structural Behaviour of Arbitrarily Plane-Facetted Spatial Nets. Proceedings of
the IASS Symposium, Copenhagen (1991), 119123.
[265] Wester T., The Structural Morphology of Basic Polyhedra. W: Gabriel J.F. (ed), Beyond
the cube: the architecture of space, frames and polyhedra. John Wiley and Sons, New
York (1997), 301342.
[266] Wester T., Structural Morphology of Penrose and Quasicrystal Patterns. Part I. W:
Scheublin F., Pronk A., Borgard A., Houtman R. (eds.), Adaptables 2006, Proceedings of
the joint CIB, Tensinet, IASS International Conference on Adaptability in Design
and Construction, Eindhoven (2006), 290294.
[267] Wetzel J.E., On the division of the plane by lines. American Mathematical Monthly,
LXXXV (1978), 8.

rda ilustracji
Rys. 1.2a
Rys. 2.28a
Rys. 2.28b
Rys. 2.42c
Rys. 3.1
Rys. 3.2a

Rys. 3.2b
Rys. 3.19
Rys. 3.34
Rys. 6.1
Rys. 6.3b, c
Rys. 6.11a
Rys. 6.11b

Rys. 6.16a

Rozbudowa budynku Milano Convention Center koncepcja architektoniczna.

Dostpne w Internecie [dostp 06.05.2011]: http://www.bellini.it/architecture/
fiera_milano_congressi.html.
Porwnanie proporcji budowy koci duego i maego zwierzcia wg Galileusza.
Galileo G.: Two new sciences [21, s. 131]
Rnice w proporcjach drzew o rnej wielkoci. Schlaich J., Lightweight Structures
[22]
Rysunek ze szkicownicka Villarda de Honnecourt, plansza 38. Dostpne w Internecie
[dostp 05.09.2010]: http://www.cgagne.org/villarcg.pdf.
Posadzka z pytek betonowych w Zakopanem. Autor zdjcia: David Harvey, w:
Conway, J.H., Burgiel, H., Goodman-Strauss, Ch., The Symmetries of Things
[285, s. 184]
Koszyk pleciony kagome. Autor zdjcia: Tibor Tarnai. Za: Tarnai T.: Baskets. W:
New olimpics, new shell and spatial structures. International Symposium IASSAPCS 2006. Committee on Spatial Structures. China Civil Engineering Society,
Association for Spatial Structures, China Steel Construction Society, Beijing
University of Technology, Beijing, China, October 1619, 2006.
Fragment mozaiki z paacu Alhambra w Grenadzie. Autor zdjcia: Anneke Bart.
Dostpne w Internecie [dostp 05.09.2010, zdjcie w domenie publicznej]:
http://mathcs.slu.edu/escher/upload/6/64/Andalucia_dag_12_036.jpg;.
Fragment mozaiki z paacu Alhambra w Granadzie. Autor zdjcia: gruban. Dostpne
w Internecie [dostp 05.09.2010, licencja Creative Commons]: http://upload.
wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f7/Tassellatura_alhambra.jpg.
Struktura koci ludzkiej. Dostpne w Internecie [dostp 30.11.2009]: http://www.bbc.
co.uk/science/humanbody/body/factfiles/shapeandstructure/bonemarrow.shtml.
Przykad stabilnoci formy sylwetka ryby. Thompson, D'Arcy W.: On growth
and form [5, s. 1062]
Filotaksja owocu ananasa schemat i rozwinicie powierzchni. Kappraff, J.,
Connections. The geometric bridge between art and science [19, s. 92]
Szkielet radiolarii, Haeckel, E.: Art Forms from Nature. Permission free Dover
Electronic Clip Art [6, s. 44, poz. 534]
Kolonia alg morskich hydrodictyon. Autor zdjcia: Y. Tsukii, 2001. Dostpne
w Internecie [dostp 02.08.2010, reprodukcja za zgod autora]: http://protist.i.
hosei.ac.jp/PDB3/PCD3598/htmls/45.html, Copyright: Protist Information Server,
URL: http://protist.i.hosei.ac.jp/.
Kolumny bazaltowe w tzw. Skalnych Organach, Kamenick enov koo
m. esk Lpa w Czechach. Autor zdjcia: Saxo. Dostpne w Internecie [dostp
10.08.2007, zdjcie w domenie publicznej]: http://fr.wikipedia.org/ wiki/Fichier:
Basalt-tschechien.jpg.

280
Rys. 6.16b
Rys. 6.16c
Rys. 6.24a
Rys. 6.24b
Rys. 6.24c

Rys. 6.25a
Rys. 6.25b
Rys. 6.27a
Rys. 6.30a
Rys. 6.30b

Rys. 6.32b
Rys. 6.33
Rys. 6.36a
Rys. 6.36b
Rys. 6.46
Rys. 6.47

Rys. 6.58
Rys. 7.22
Rys. 7.55a
Rys. 7.55b

Koralowiec madreporowy w ksztacie wielocianu niewypukego. Haeckel,

E.: Art Forms from Nature. Permission free Dover Electronic Clip Art [6, s. 3,
poz. 047]
Plaster pszczeli. Autor zdjcia: SEVEN. Dostpne w Internecie [dostp
10.08.2007, licencja GNU]: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Honey_comb.jpg.
Li roliny Victoria amazonica. Autor zdjcia: tammojan. Dostpne w Internecie
[dostp 10.09.2010, licencja Creative Commons]: http://www.fotopedia.com/
items/flickr-2673184499.
Budynek Victoria Regia House, w Chatsworth. Koppelkamm, S.: Knstliche
Paradise. Gewchshauser und Wintergarten des 19. Jahrhunderts [40, s. 28]
Widok Crystal Palace w Londynie. Zdjcie z: Dickinson's Comprehensive Pictures of the Great Exhibition of 1851. Dostpne w Internecie [dostp 12.08.2007,
zdjcie w domenie publicznej ze wzgldu na wyganicie praw autorskich]:
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Crystal_Palace_from_the_north
east_from_Dickinson%27s_Comprehensive_Pictures_of_the_Great_Exhibition_o
f_1851._1854.jpg.
Palazzo del Lavoro w Turynie widok wntrza. Olmo, C., Chiorino, C.: Pier
Luigi Nervi. Architecture as Challenge. Silvana Editoriale, Milano (2010), s. 54.
Palazzo dle Lavoro w Turynie widok z zewntrz. Tulia, I.: Pier Luigi Nervi.
Motta Architettura, Milan (2009), s. 62.
Oko kryla antarktycznego. Autor zdjcia: Gerd Alberti i Uwe Kils. Dostpne
w Internecie [dostp 10.08.2007, licencja GNU]: http://en.wikipedia.org/ wiki/
Image:Krilleyekils.jpg.
Gbka szklana Euplectella aspergillum. Autor zdjcia: Citron. Dostpne w Internecie [dostp 29.07.2008, zdjcie w domenie publicznej]: http://en.wikipedia.org/
wiki/File:Euplectella_aspergillum_1.jpg.
Budynek Swiss Re Tower w Londynie. Autor zdjcia: David Cumberland.
Dostpne w Internecie [dostp 29.07.2008, licencja Creative Commons]:
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:30_St_Mary_Axe_%28The_Gherkin%2
9_-_geograph.org.uk_-_1083532.jpg.
Sala sportowa La Verne College w Kaliforni. Specialty Architectural Products
broszura firmy Birdair, Amherst, USA (2000).
Pawilon Big Wave, na wystawie EXPO'89 w Jokohamie. Ishii, K.: Membrane
Structures in Japan. SPS Publishing Company, Tokyo (1995), s. 139.
Widok skadowiska zomu, Bahnhfe fr den Nahverkehr in Stahlbau. Stahl
und Form, Stahl-Informations-Zentrum, Dsseldorf (1997), s. 1827.
Budynek stacji kolejowej w Oberhausen. Bahnhfe fr den Nahverkehr in Stahlbau.
Stahl und Form, Stahl-Informations-Zentrum, Dsseldorf (1997), s. 1827.
Przykad trjwymiarowego odpowiednika parkietau Penrose'a. Wester, T., Structural
patterns in nature [16, s. 16]
Schemat optymalnego ukadu prtw w konstrukcji obcionej jedn si poziom,
Michell, A.G.M.: The Limits of Economy of Material in Frame Structures.
Phil Mag. S.6. Vol. 8. No. 47, (1904), s. 589597; rysunek w domenie publicznej
ze wzgldu na wyganicie praw autorskich.
Nieregularna siatka pajczyny. Autor zdjcia: USFWS Photo. Dostpne w Internecie
[dostp 10.08.2007, zdjcie w domenie publicznej]: http://commons.wikimedia.org/
wiki/File:Water_drops_on_spider_web.jpg.
Brama III Tysiclecia we Wrocawiu wizualizacja. Autor: arch. Micha Teller
(reprodukcja za zgod autora).
Przdzalnia weny Gatti w Rzymie. M. Mt: Pier Luigi Nervi [95], s. 34.
Optymalizacja pyty stropowej wizualizacja. Autor: Per Dombernowsky.
Dostpne w Internecie [dostp 20.05.2011]: http://fluxstructures.net/_subpages/
_sp%201%20research/subpage%201d_research.html.

281
Rys. 7.56

Education City Convention Centre, Katar wizualizacja. Arch. Arata Isozaki.

Dostpne w Internecie [dostp 20.05.2011]: http://marhabaqatar.files.wordpress.
com/2011/10/convention-building.jpg.
Rys. 7.57a, b Akutagawa River Side Project, Japonia. Za: Ohmori, H.: Computational Morphogenesis. Its Current State and Possibility for the Future, W: Proceedings of the
6th International Conference on Computation of Shell and Spatial Structures
IASS-IACM 2008: Spanning Nano to Mega 2831 May 2008, Cornell University,
Ithaca, NY, USA John F. Abel and J. Robert Cooke (eds.).
Rys. 7.58a, b Generowanie systemu konstrukcyjnego Serpentine Gallery Pavilion 2002 w Londynie.
Za: Meredith, M., Aranda/Lasch, Sasaki M.: From Control to Design. Parametric/
Algorithmic Architecture. Actar (2008), s. 38.
Rys. 7.59a
Serpentine Gallery Pavilion 2002 w Londynie widok wntrza. Za: Meredith, M.,
Aranda/Lasch, Sasaki M., From Control to Design. Parametric/Algorithmic
Architecture. Actar (2008), s. 39.
Rys. 7.59b
Dom handlowy Tods Omotesando w Tokio. Arch. Toyo Ito. Dostpne w Internecie
[dostp 20.05.2011]: http://bryla.gazetadom.pl/bryla/51,85298,6543504.html?i=21.
Rys. 7.60
Dragonfly Vertical Farm w Nowym Jorku wizualizacja. Arch.Vincent Callebaut.
Dostpne w Internecie [dostp 20.05.2011]: http://vincent.callebaut.org/page
1-img-dragonfly.html.
Rys. 7.61
Liberal Arts And Sciences Building w Katarze. Arch. Arata Isozaki. Dostpne
w Internecie [dostp 20.05.2011]: http://www.flickr.com/photos/makz/269130655/
sizes/o/in/photostream/
Rys. 7.62a, b Taichung Metropolitan Opera House na Tajwanie model. Arch. Toyo Ito. Dostpne
w Internecie [dostp 20.05.2011]: http://www.designboom.com/weblog/cat/9/view/
11572/toyo-ito-wins-praemium-imperiale-exhibition-at-venice-biennale-2010.html.
Rys. 7.62c
Taichung Metropolitan Opera House na Tajwanie realizacja. Dostpne w Internecie
[dostp 20.05.2011]: http://www.designboom.com/weblog/cat/9/view/11572/toyo-itowins-praemium-imperiale-exhibition-at-venice-biennale-2010.html.
Rys. 7.62d
Nowy budynek Berkeley Art Museum koncepcja. Arch. Toyo Ito. Dostpne
w Internecie [dostp 20.05.2011]: http://imgs.sfgate.com/c/pictures/2008/06/06/
ddplace10_ph_ 0498568875.jpg
Rys. 7.64
Konstrukcja stadionu olimpijskiego w Pekinie. Za: Fan Z., Peng Y., Wang Z.,
Qian J., Zhao Z., Research and design of twisted structures for National Stadium
in Beijing. W: New olimpics, new shell and spatial structures. International
Symposium IASS-APCS 2006. Committee on Spatial Structures. China Civil
Engineering Society, Association for Spatial Structures, China Steel Construction
Society, Beijing University of Technology, Beijing, China, October 1619, 2006.
Wszystkie pozostae fotografie i rysunki zostay wykonane przez autora.
Teksty cytowanych licencji s dostpne w Internecie, pod adresami:
Creative Commons http://pl.wikipedia.org/wiki/Licencje_Creative_Commons
GNU http://pl.wikipedia.org/wiki/GNU_General_Public_License.
Przy sporzdzeniu i opracowaniu rysunkw korzystano z programw:
AutoCAD 2010 (c) 2009 Autodesk, Inc.
Corel Draw X4 (c) 2008 Corel Corporation
Adobe Photoshop Elements 9 (c) 20012010 Adobe Systems Inc.
Autodesk Robot Structural Analysis Professional 2011 (c) 2010 Autodesk, Inc.
Stella 4D, v.4.4, (c) 20012008 Software3d
Freeform Origami, v.0.1.8 Alpha, (c) 20082011 Tomohiro Tachi
EASY, r.7.6 (c) 2002 Technet GmbH
CADISI, r.3.37 (c) 2002 Technet GmbH

Topology of Structural Forms

The function and form of buildings have traditionally been connected by specific material,
spatial and other solutions. Architectural objects are shaped in such a way that their structural
system informs us about their stability and reliability, and their logic has been understood not
only as a clear way of transmitting the loadings and structural effectiveness of elements but also
as a kind of symbiosis of architectural form and structural system. Some general trends in current
culture, sometimes referred to as pop-culture infantilization, are characterized by the creation
of completely artificial reality, which, like a computer game, only pretends to reality. On this
basis, a new paradigm of aesthetics in architectural design appeared. It can be defined as a set of
trends, often referred to collectively as free-form design. Architects who have adopted this
paradigm are guided like their predecessors in the Art Nouveau period chiefly by the desire
to achieve a particular visual impression. Structural systems may not reveal themselves outside
that mask, not manifesting their reliability. Moreover, often perversely, they try to create the
opposite impression. Designers use means of expression such as: large span, organic forms,
randomness, discontinuity of the structural system. These trends developed on the basis of new
methods of computer-aided generation of geometric forms. Such tools give designers almost
unlimited freedom to create and change to some extent a way of thinking, free from the orthogonal preferences associated with the use of traditional drawing boards. Since the freedom to determine the form requires a constant supply of new ideas, a great deficit of new concepts, a lack
of (sufficiently casual) sources of inspiration, as well as their specific inflation, can be seen.
What was new yesterday, now becomes trivial and obsolete. Some designers openly admit that
their designs follow whatever.
In the late nineteenth and early twentieth centuries the process of developing architectural
forms appropriate to the new design possibilities was palpably under way. A hundred years later,
the situation appears to be reversed. There is a need to develop methods of shaping structural
systems which not only meet the challenges posed by new forms of geometry but are a source of
inspiration for the creation of new forms.
The present work deals with the common topological basis for shaping structural forms. It
shows that, starting from different aesthetic premises and using different methods and algorithms, one can obtain the original creative form by applying a rational method.
To achieve this, one does not literally have to follow random inspirations. This is
a methodological error. Complexity is a hidden order, rather than chaos. Impressions should
not be confused with the essence of things. In the creation of free forms in architecture,
deconstructivism may be only apparent, and randomness may only be a visual impression.
The key is to search constantly for the hidden rules behind this effect and use them skilfully
in practice.
Different strategies are possible. Using the inspiration of natural forms, one can find many
ready-to-use prototypes of forms in which structural efficiency is directly visible: minimal surfaces (soap bubbles), shells (seashells), tensioned nets (spiders webs), etc. Such inspirations can
be applied almost directly. One can also find forms that are seemingly random, yet analysis of

284

Topology of Structural Forms

their topological properties, e.g. statistical symmetry, shows their structural usefulness. Starting
from such forms, through a series of topologically admissible transformations, one can obtain the
correct structural system with a seemingly random arrangement.
Another approach is based on planar and spatial tesselations. They can be described and systemized by means of simple topological characteristics. Then, thanks to a periodic table of polyhedra, it is possible to assess their structural properties and apply further transformations, leading
to a final form. Another method is to transform systems that are relatively simple at the level of
visual perception by means of evolutionary optimization.
Mathematical description language, the language of form, presented in chapter two, allows
forms to be described at the basic level, where purely topological relationships of incidence,
valency and connectivity allow us to discover what is common in them a geometric base.
A profusion of objects observed in nature, their shape, the patterns occurring in them, relationships of symmetry, etc., offer significant inspiration from the standpoint of shaping the
form. It is not coincidental, because in the background there are general rules of subdivision
and composition, change in the topological dimension and projection, which means that the
world observed by us is consistent. These patterns can be found in the products of civilization:
in artistic products, fabrics, flooring, brick bond, and in big tent structures and shell or tensile
structures.
Treating the structural forms as a system of linked objects of different classes, we refer to
these patterns, seeing in them the prototypes of forms and using methods of description and
analysis of the properties given by mathematical form language. Thereby it is possible to
create topological models, which, using different sources of inspiration, can be interpreted
as prototypes of structural forms. The third chapter deals with the methods for creating such
models.
The fourth chapter discusses the methods for this transformation of topological models,
which significantly changes their initial configuration while maintaining their structural characteristics and ability for spatial reconstruction.
Changing the dimension of the space in which topological models can be realized means reduction to a lower dimension and spatial reconstruction, the dual aspects of creating form. Its
essence is the division of some objects by other objects, in a hierarchically structured manner. As
described in chapter five, spatial reconstruction not only allows us to change the class of objects
but also through the relationships between models in different dimensions provides tools for
assessing the mechanical properties of structures.
Chapter six explains how to search for natural sources of inspiration, followed by examples illustrating the metaphorical treatment of such inspiration in architecture. Then, selected procedures of
shaping structural forms are presented. Examples of well-known methods are discussed, such as formation on minimal surfaces or the topology of Michell trusses, and some new procedures are proposed, e.g. shaping on the basis of tessellations with Ammann bar grids, topological reconstruction methods, generating spatial lattices through Cartesian products and origami.
Chapter seven examines the suitability of various methods of shaping form, with reference to
works of known designers selected from the last decade. It shows how one can obtain the visual
effect of randomness through the creation of complex systems in which the internal order is not
directly visible and the tectonics of the architectural form is indistinguishable from its structural
system.
The methods presented in this work refer to the unobvious sources of inspiration, and
are intended to enable the return of a situation in which the structural system will form the
basis for shaping the object. This is an attempt to respond to the new challenges described
above.
The author believes that the tendency to free-form should be treated just like all the styles
and fashions in architecture which have occurred over time, neither worse nor better. Unreflective enthusiasm on the one hand, and inertia and resistance on the other hand, would not improve
relations between architects and structural designers, which by their nature are subject to a certain tension. The structural system should be compatible with the architectural form of the object

Topology of Structural Forms

285

and provide support for it. Such correlation has already been evidenced and there is no reason to
think it would be otherwise in new aesthetic conditions.
Creative activity is not subject to the law of conservation of energy. The authors intention
was to demonstrate that the recently developed mathematical methods, especially in the field
of discrete geometry, allow the manipulation of concepts which have so far been the domain
of intuition and consequently to restore the original creative sense to shaping form.