Jolanta Tofil*

Rozwj wspczesnych przekry o konstrukcji

cignowej
Evolution of contemporary roofs of string
construction
Konstrukcje cignowe s dzi synonimem nowoczesnoci: celowoci i logiki dziea jako wymg ekonomicznoci i zamierzenia twrcy: w budowlach wielkich przekry i pokonywania wielkich rozpitoci. W kategorii
nowoczesnoci mieci si take bicie rekordw w tym zakresie.
Sowa kluczowe: przekrycia, konstrukcje cignowe, konstrukcja wiszca, forma architektoniczna

String constructions constitute a synonym of modern technology, purpose and logic of a piece, as an economic requirement and intensions of a creator in constructions of big roof shells and gapping great spans.
Breaking records in that domain also falls into this modern category.
Keywords: roofs, string structures, suspension structure, architectural form
Przekrycia wiszce o bardzo prostej konstrukcji
byy znane w dalekiej przeszoci. Wykorzystanie skr
zwierzcych, a pniej prymitywnie plecionych mat
oraz skrconych wkien rolinnych jako lin znane
byo od najdawniejszych czasw. Niestety ze wzgldu
na nietrwao stosowanych materiaw, zachowao
si niewiele ladw owego budownictwa.
W staroytnej Grecji i Azji Mniejszej stosowano
konstrukcje namiotowe. W upalne lub deszczowe
dni przekrywano ptnami aglowymi pomieszczenia
przeznaczone na cele publiczne. Zasady konstrukcyjne tych przekry wywodziy si z konstrukcji agli
na statkach. W staroytnym Rzymie po raz pierwszy
zastosowano pcienne przekrycie wiszce na linach,

chronice trybuny przed promieniami soca tzw. welarium w Colosseum. Ogromna ta budowla w ksztacie
elipsy o rednicach 156 i 188 metra bya przekrywana
w czasie igrzysk [1].
Do dnia dzisiejszego plemiona ludzi koczujcych
(Nomadw) oraz ludno krajw sabo rozwinitych gospodarczo wykorzystuj podobny sposb
budowania, ze wzgldu na niskie koszty i atwo
wznoszenia i przenoszenia konstrukcji z miejsca na
miejsce. Z tych samych przyczyn przekrycia wiszce s powszechnie wykorzystywane przez wojsko
oraz dla widowisk cyrkowych. Najwiksze budowle
cyrkowe powstay pod koniec XIX i na pocztku XX
wieku.

* Tofil Jolanta, dr in. arch., Politechnika lska, Orodek Geometrii i Grafiki Inynierskiej.

382

1, 2. Hala widowiskowa Katowice, Polska. www.sportsvenue-technology.com / Spectacle Arena, Katowice, Poland

3, 4. Stadion Olimpijski, Monachium, Niemcy. www.mimoa.eu, http://muc.in/pic/munich_olympic_stadium / Olympicstadium,
Munich, Germany

12
34

383

Er inynierskich konstrukcji wiszcych o duych

rozpitociach zapocztkowa wiek XIX, kiedy to
wynaleziono sposb masowej produkcji lin stalowych o znacznej wytrzymaoci na zerwanie. Jednak
pocztkowo liny stalowe wykorzystywano jedynie do
konstrukcji mostw. Prawdziwy rozkwit konstrukcji
cignowych rozpocz si w drugiej poowie XX wieku
i nadal obserwujemy niesabnce zainteresowanie
tego typu ustrojami.
Pierwszym obiektem, w ktrym zastosowano liny
o wysokiej wytrzymaoci na zerwanie jest Arena
w Raleigh. Obiekt ten da pocztek rozwojowi wspczesnych wstpnie napitych konstrukcji przekry
wiszcych.
W roku 1950 Maciej Nowicki zaprojektowa pioniersk konstrukcj wspomnianej wyej areny Cow
Palace, ktr wzniesiono w roku 1953 [2]. Konstrukcj
non dachu stanowi wstpnie napita siatka cignowa w ksztacie paraboloidy hiperbolicznej. Siatka ta
skada si z lin o zrnicowanej rednicy, mocowanych
do dwch wzajemnie przecinajcych si parabolicznych ukw elbetowych. Cz lin spra przekrycie
w kierunku poprzecznym. Natomiast stref powoki nie
spron podtrzymuj boczne napite odcigi linowe,
wachlarzowe, zakotwione ukonie w supach ciany.
Gwne wymiary obiektu w rzucie poziomym wynosz:
dugo 97 m i szeroko 92 m [3].
Krzyujce si uki none wznosz si na wysoko 27,4 m i s podparte supami, ktre przenosz
jedynie ciar wasny ukw. Poniewa wystpowao
zagroenie przesunicia si fundamentu po gruncie
na wypadek przekroczenia si tarcia uki poczono
za pomoc spronych kabli.
W omawianej konstrukcji przekrycia po raz pierwszy zastosowano powierzchni siodow z krzyujcych si lin, dziki czemu rozwizano niezwykle
wany problem odprowadzenia wody opadowej
(woda spywa do najniszych punktw skrzyowania
ukw) [4].

Hala jest osonita szklan cian, ktra wzmacnia

wraenie lekkoci i dynamizmu formy architektonicznej budowli wynikajcej z zastosowanego rozwizania
przekrycia. Wspomnian cian przecina wstga
elbetowa, stanowica jednoczenie belk podtrzymujc konstrukcj trybuny.
Pokrycie dachu zaprojektowano z blachy falistej, izolacji termicznej oraz warstwy materiau bitumicznego.
Obiekt zdoby Nagrod Honorow AIA w 1953 roku,
zosta zaliczony w poczet 10 najbardziej znaczcych
budynkw w historii architektury przez Architectural
Record w 1957, sprowokowa liczne naladownictwa,
zainspirowa wielu, jak choby Saarinena (lodowisko
Uniwersytetu w Yale w New Haven, terminal Dulles
Airport w Waszyngtonie) i zosta pniej na dugo
zapomniany.
Wedug Curta Siegela powierzchnia dachu rozpita pomidzy ukami (...) staa si prototypem dachu
wiszcego, a raczej naleaoby powiedzie siatki
z napitych cigien, zakrzywionej w dwch przeciwnych kierunkach, przez co zwrcioby si uwag na
form powierzchni dachowej, ktra dla tej struktury
jest waniejsza ni forma ukw [5].
Wrcz dosownym cytatem z Areny, zwanej
take Paraboleum, jest Hala Kongresowa w Berlinie
zaprojektowana przez H. Stubbinsa. Zrealizowana
w 1957 r. posiada wymiary w rzucie poziomym: 75 m na
61 m. W maju 1980 roku, po 23 latach eksploatacji
dach uleg awarii, ktrej przyczyn bya korozja lin
nonych dachu, szczeglnie w pobliu zakotwie
w elbetowym dwigarze brzegowym. W 1986 roku
hal odbudowano, udoskonalajc konstrukcj non dachu [6].
Kolejnymi etapami na drodze udoskonalania tego
typu rozwiza byo zastpienie ciskanych ukw
piercieniami, co dao pocztek rozwojowi konstrukcji
wiszcych na planie koa. Dwa pierwsze, rwnoczenie i niezalenie opracowane projekty, to: przekrycie
pawilonu USA na wiatowej Wystawie, odbywajcej

384

si w 1958 roku w Brukseli oraz projekt konkursowy

Centrum Targowego w Leopoldville w Kongu.
W kolejnych latach nastpi bardzo szybki rozwj
konstrukcji cignowych. Sprzyjay temu dogodne
warunki. Cigle rozwijajcy si i coraz sprawniejszy
warsztat projektowy inynierw, wzrastajce wymagania przestrzenne architektw, a w szczeglnoci
produkcja coraz wyszej wytrzymaoci gatunkw stali
oraz tworzyw sztucznych. Projektowano konstrukcje
coraz lejsze, o bardziej ekspresyjnej formie, co miao
ogromne znaczenie dla odbioru estetycznego tych
budowli. Wielu inynierw i architektw porzucio dotychczasowe, tradycyjne rozwizania. Gwne zmiany
dotyczyy spojrzenia na konstrukcj obiektu, ktra
oprcz penienia swej funkcji powinna by detalem
architektonicznym. Wymagania stawiane inynierom
wzrosy, gwnie w aspekcie rozwiza kubaturowych.
Wntrze obiektu nie powinno by ograniczane przez
zastosowan konstrukcj, a wic stosowanie podpr
powinno by coraz rzadsze.
W Ameryce pionierami rozwoju przekry wiszcych
byli: Buckminster Fuller, ktry projektowa przekrycia
cignowe na rzucie koa oraz Walter Bird. Ten ostatni
w 1956 roku wraz z zespoem utworzy Birdair Structurs Incorporated do promowania, projektowania
i wytwarzania konstrukcji pneumatycznych. Niestety
inynierowie i fabrykanci napotykali wiele przeszkd,
co spowodowao spadek zainteresowania inwestorw
tego typu rozwizaniami. Konstrukcje pneumatyczne
zaczto uwaa za wymagajce zbyt duej precyzji
oblicze i wykonania oraz trudne do utrzymania.
Swj istotny wkad do rozwoju konstrukcji cignowych ma inny amerykaski projektant David Geiger,
uwaany za twrc systemu wznoszenia kopu podwieszonych o najwikszych rozpitociach [7]. W 1968
roku jako konstruktor wraz z Davis Brody Associates
z Nowego Yorku wykona projekt pawilonu Stanw
Zjednoczonych na Expo70 w Osace.. Budowla ta bya
oparta na konstrukcji pneumatycznej o niskim profilu,

w zarysie eliptyczna, wysoka na 7 m, o imponujcej

powierzchni wystawowej 100 000 m2.
Znani ze swej dziaalnoci s rwnie japoscy
konstruktorzy. Mamoru Kawaguchi, jako twrca systemu Pantadome [8] oraz Kazuo Ischi, zajmujcy si
konstrukcjami membranowymi. Kenzo Tange, natomiast, zaprojektowa przekrycia obiektw olimpijskich
na igrzyska w Tokio w 1964 r. W jednym z nich koce
lin z jednej strony zawieszone s na rzebionej wiey
pooonej poza rodkiem konstrukcji, z drugiej strony
zakotwiczone s w murach stadionu [9].
W Europie uznanymi za wybitnych s niemiecki
konstruktor Jrg Schlaich, autor wielu zrealizowanych
przekry otwartych oraz irlandzki projektant wielu
wspaniaych konstrukcji wiszcych Peter Rice. Nie
mona tu pomin dziaalnoci polskich konstruktorw z Wacawem Zalewskim na czele. Zaprojektowa
on wraz z architektami Maciejem Krasiskim i Maciejem Gintowtem oraz konstruktorem Andrzejem
rawskim w 1961 roku koncepcj hali widowiskowej
w Katowicach, jako podwieszonej kopuy. Jest to jedna z ciekawszych budowli w sensie architektonicznym
i konstrukcyjnym (Il. 1, 2).
Do rozwoju konstrukcji cignowych przyczyni si
w szczeglnoci niemiecki konstruktor Frei Otto, ktry
przez wiele lat kierowa pracami w Instytucie Lekkich
Konstrukcji przy Uniwersytecie w Stuttgarcie. Prowadzi dziaalno badawcz oraz realizowa konstrukcje
namiotowe z wkien syntetycznych i konstrukcje
cignowe oparte na linowej sieci podtrzymujcej
tkaninowe membrany. Najbardziej znan tego typu
konstrukcj jest przekrycie obiektw zespou olimpijskiego w Monachium, ktry wzniesiono na Olimpiad
w 1972 roku (Il. 3, 4).
Konstrukcje cignowe inspiroway nowoczesn
architektur. Sprawiy, e powstay projekty w wielu
miejscach wiata, ktre s triumfem myli architekta
i konstruktora. Stworzyy niezwykle interesujc i nadal otwart drog w dziedzinie budownictwa.

385

Prekursorskie przykady projektowe:

Hala widowiskowa w Katowicach, Polska [10]
(Il. 1, 2)
Autor: Wacaw Zalewski
Wsppraca: arch. Maciej Krasiski, Maciej Gintowt
Konstrukcja: Andrzej rawski
Realizacja 1961 r.
Program uytkowy tego obiektu przewiduje moliwo organizowania rnych imprez przy widowni
majcej nawet do 18 000 miejsc siedzcych.
Gwn bry hali stanowi skomponowany na
rzucie koowym odwrcony stoek city paszczyzn
ukon. Konstrukcj non przekrycia hali jest 120
dwigarw linowych zamocowanych w zewntrznym sztywnym stalowym piercieniu obwodowym
o rednicy 100 m. Dwigary przebiegaj promienicie
i nad rodkiem areny s uchwycone wewntrznym
stalowym piercieniem zwornikowym o rednicy
32 m. Zewntrzny piercie obwodowy o przekroju
skrzynkowym poczony jest ze stalow konstrukcj
podpr i ma za zadanie przenie siy ciskajce,
a piercie zwornikowy o konstrukcji kratowej siy
rozcigajce wywoane nacigiem zakotwionych
w nich kabli.
Bardzo ciekawym pod wzgldem architektonicznym rozwizaniem jest wsparcie na piercieniu
zwornikowym kopuy latarni. Kopua ta skada
si z dwch czci: grnej w ksztacie paraboloidy
obrotowej i dolnej w ksztacie stoka citego. Na
obwodzie latarni umieszczono wietliki.
Supy, na ktrych spoczywa konstrukcja dachu,
zostay podparte przegubowo na stopach fundamentowych. Rozwizanie to, co jest bardzo istotne, umoliwia pionowe i poziome odksztacenie si konstrukcji
posadowionej w warunkach szkd grniczych.
Utrwalenie formy obiektu nastpio w zdecydowanie czytelnych konturach. Stoek foremny zosta

odwrcony i wbity w ziemi oraz city ukon

paszczyzn tworzc ksztat budowli. Urozmaiceniem
formy jest kopua latarnia o obrotowym ksztacie
umieszczona w centralnym punkcie zadaszenia.
Odwrcenie ciaru bryy wzgldem si przycigania
ziemskiego i wyrane pochylenie paszczyzny przekrycia sprawia, e budowla odznacza si dynamik
kompozycji architektonicznej.
Zesp obiektw olimpijskich w Monachium, Niemcy [11] (Il. 3, 4)
Autor: Frei Otto
Realizacja: 1972 r.
Przekrycie obiektw zespou olimpijskiego w Monachium wzniesionego na Olimpiad w 1972 roku. Zaoenie obejmuje obiekty na powierzchni 78 400 m2.
Przekrycie okrelane jako najwiksza konstrukcja
dachowa wiata, przekrywa trybuny 80-tysicznego
stadionu, hal sportow na 12 tysicy widzw i basen
z 7,5-tysiczn widowni oraz cigi komunikacyjne
pomidzy tymi obiektami.
Osnow tego kolosalnego przekrycia stanowi
ortogonalna siatka cignowa rozpita pomidzy cignami brzegowymi. Cao podwieszona za pomoc
lin do 12 masztw o wysokoci 50,080,0 m. Gowice
masztw posiadaj kulisty ksztat zostay specjalnie
opracowane dla wpicia do nich lin nonych. Stalowym masztom o przekroju rurowym nadano ksztat
wrzecionowaty. Poszerzenie supa w czci rodkowej
przeciwdziaa najwikszym wyboczeniom, jakie mogyby tu wystpi. Supy zamocowano przegubowo
w fundamentach. Z tego wzgldu wymagaj wielokierunkowych odcigw kotwionych w masywnych
fundamentach na terenie wok obiektw. Konstrukcja
linowa zostaa wypeniona panelami z przyciemnionego szka akrylowego, gruboci 4 mm. Zapewnia to
naturalne dowietlenie wntrz obiektw sportowych
i cigw komunikacyjnych.

386

Elementy tego wzorcowego rozwizania byy

wielokrotnie powielane w innych obiektach.
Zadaszenie tworzy sekwencja namiotw, rozpitych
midzy wysokimi punktami masztami. Uksztatowanie
przekrycia jest przykadem, w ktrym odczytujemy
instynktowne denie do korzystnego rozkadu si.
Siy ujarzmione, jakby zatrzymane w ruchu, zobrazowane s w liniach i powierzchniach krzywych. Ich
rozmieszczenie w przestrzeni rozstrzyga o efekcie gry
podporzdkowanej poszukiwaniu architektonicznej

formy. Siatka cignowa poprzez wielokierunkowo

linii sprawia wraenie mobilnej struktury. Prostopady
(ortogonalny) ukad kabli podkrela spjno struktury
przekrycia. Wrzecionowate pylony ustroju zawieszenia
swj dynamiczny charakter zawdziczaj odchyleniu
od pionu. Skojarzeniem przekrycia w ujciu caociowym jest powierzchnia wzburzonego morza lub te
obcej planety usianej kraterami. Natomiast rysunek
na jego powierzchni kojarzy si moe z wzorem na
skrzydach waki czy te nietoperza.

PRZYPISY
[1] M. Salwadori, Sia architektury. Dlaczego budynki stoj,
Warszawa 2001, s. 260.
[2] T. Barucki, Architektura i architekci wiata wspczesnego, Maciej Nowicki, Warszawa 1986.
[3] M. A. Urbaska, Arena Nowickiego, Architektura &
Biznes 1998 nr 4.
[4] W. Borusiewicz, Konstrukcje budowlane dla architektw,
Warszawa 1978, s. 352.
[5] C. Siegel, Formy strukturalne w nowoczesnej architekturze, Warszawa 1964.
[6] Sz. Pakowski, Konstrukcje cignowe, Warszawa 1994,
s. 11.
[7] A. Pawowski, P. Trbacz, Konstrukcje cignowe, Architektura-Murator 1997 nr 8.

[8] System wznoszenia kopu strukturalnych, ktre

montuje si z wycinkw na poziomie terenu i etapami
podnosi w gr, jednoczenie montujc osprzt i instalacje. Podnoszenie odbywa si za pomoc podnonikw
hydraulicznych lub pneumatycznych. Gdy konstrukcja
osignie docelowe pooenie, brakujce pola zostaj uzupenione, a wzy usztywnione. System ten zastosowano
po raz pierwszy w 1984 roku przy budowie hali sportowej
w Tokio. Wg J. Rbielak, Ksztatowanie systemw konstrukcyjnych kopu prtowo-cignowych, Architektura-Murator
2000 nr 12.
[9] M. Salwadori, op.cit., s. 267.
[10] Dane techniczne: W. Borusiewicz, op.cit., s. 351.
[11] Dane techniczne: www.eurostadiums.com.

BIBLIOGRAFIA
Addis W., The Art of the Structural Engineer, Artemis, London 1994.
Barucki T., Architektura i architekci wiata wspczesnego, Maciej Nowicki, Wydawnictwo Arkady, Warszawa
1986.
Borusiewicz W., Konstrukcje budowlane dla architektw,
Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1978.
Geiger D., Membrane Structures. Encyclopedia of architecturedesign, Engineering & construction, J. Wiley, New
York 1989.

Harbison R., Zbudowane, niezbudowane i nie do zbudowania. W poszukiwaniu znaczenia architektonicznego, prze. B.
Gadomska, Wydawnictwo Murator, Warszawa 2001.
P. Jodidio, Nowe formy. Architektura lat dziewidziesitych
XX wieku, prze. M. Motak, Warszawa 1998.
Ku S., Pyrak S., Reichhart A., O perspektywach rozwoju
stalowych konstrukcji duych rozpitoci i przestrzennych,
Inynieria i Budownictwo 2001 nr 9.
P. Trzeciak, Przygody architektury XX wieku, Nasza Ksigarnia, Warszawa 1974.