ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI BIAOSTOCKIEJ 2008

Architektura Zeszyt 21

Aleksander Asanowicz

Szkic jzyk projektowania architektonicznego

Architektura i obraz
Kademu etapowi projektowania odpowiada swoista forma prezentacji wizualnej: szkic, rysunek, komentarz, makieta robocza, rysunki techniczne, wizualizacje
itp. Kademu typowi twrczoci w procesie jego historycznego rozwoju towarzyszyo powstawanie odpowiedniej metodologii i odpowiednich rodkw wyrazu.
Te dwa elementy podlegay i podlegaj staym transformacjom. Doskonalenie
i rozwj rodkw wyrazu ma due znaczenie dla procesu komunikacji. Kady artysta poszukuje sposobw dialogu ze wspczesnymi. Kady rodzaj twrczoci charakteryzuje si jemu tylko waciwymi rodkami wizualizacji.
Twrczo architektoniczna dysponuje rwnie waciwymi tylko jej sposobami komunikacji. Bazuj one na specyficznym sowniku, tak werbalnym, jak i graficznym. W procesie komunikacji szczeglne znaczenie ma zarwno dokadno,
jak i bogactwo treci grafiki, gdy od tego zaley spoisto realizacji twrczej idei.
Kady symbol, kada linia ma okrelone znaczenie. Istota twrczoci architektonicznej zawiera si w intuicyjnym znaczeniu linii. Powstaniu form architektonicznych zawsze towarzyszyy linie i symbole. Trudno sobie wyobrazi liczb rysunkw, ktre powstay w caym historycznym procesie rozwoju architektury.
Rysunek zawsze by gwnym sposobem wyraenia myli architekta. Projektowanie zawsze dzielio si na dwa etapy. Pierwszy to wymylanie, poszukiwanie,
doskonalenie i fiksacja idei obiektu architektonicznego. W procesie tym zawsze
uywano rysunku. Twrczo architektoniczna zawsze bya cile zwizana z metodami i sposobami modelowania i prezentowania projektowanego obiektu. Etap
drugi to budowa, realizacja obiektu zgodnie z powstaymi w procesie projektowania
rysunkami. Do poowy XVIII wieku architekt by jednoczenie projektantem

Aleksander Asanowicz

i budowniczym. Projektowa obiekt i kierowa jego budow. Dlatego te, projektujc

uywa rysunku tylko wtedy, gdy uzna, e rysunek jest mu do czego potrzebny.
Rysunki miay charakter pomocniczy. To, czego nie byo na rysunku architektbudowniczy wyjania werbalnie.
Jednake powstawanie coraz bardziej skomplikowanych obiektw i zoono
procesu ich realizacji wymusia konieczno korzystania z graficznych odwzorowa. W kocu XVIII wieku pojawia si tendencja do specjalizacji, sprowadzenia
architekta tylko do roli projektanta. Projekt sta si gwnym i jedynym rezultatem
projektowania architektonicznego.
W historii architektury wyranie wida zwizek projektowanego obiektu z systemem jego notacji. Gwnym elementem tego systemu, rodkiem materializacji idei
architektonicznej jest grafika, umoliwiajca zapis procesu twrczych poszukiwa.
Kademu etapowi projektowania odpowiada swoisty sposb graficznej wizualizacji. W trakcie poszukiwa czciej wykorzystywane s obrazy symboliczne,
na etapie konkretyzacji ikoniczne. Znaki ikoniczne, fiksujc obiekt w sposb jednoznaczny, s izomorficznym jego odwzorowaniem. Z kolei symboliczne odwzorowanie informacji charakteryzuje si wieloznacznoci i wysokim stopniem uoglnienia. Im wyszy stopie oglnoci, tym wiksza wieloznaczno obrazu. Wieloznaczno obrazu wiadczy za o bogactwie, uniwersalnoci i elastycznoci jzyka
grafiki. W procesie poszukiwa pierwszy szkic to najczciej niewyrane i niedokadne przedstawienie oglnej idei obiektu. Z drugiej strony jednak, mimo lakonicznoci uytych znakw, obraz jest nasycony treci. Obserwowana elementarno pierwszych szkicw jest cakowicie naturalna, tak jak konkretyzacja obrazw
wizualnych odbywa si stopniowo wraz z rozwojem idei od niewielkiego hieroglifu do dokadnych rysunkw.
Jzyk grafiki sprzyja abstrakcji, uproszczeniu, schematyzacji, idealizacji. Mona
powiedzie, e wypenia on nie tylko komunikacyjn, ale rwnie i kreacyjn funkcj
w procesie projektowania. Z jego pomoc mona symbolicznie przedstawi abstrakcyjn ide, przeksztaci niepojte i zoone w zrozumiae i dokadne. Symboliczne
rysunki ukazuj wewntrzne cechy obiektu. Dziki nim mona zakodowa i przeksztaci dowoln informacj (cechy obiektu, skomplikowanie stosunkw wewntrznych, dynamik ich rozwoju, stopie ilociowych i jakociowych transformacji).
Znaczenie rysunku w projektowaniu potwierdzaj rwnie badania nad psychologi twrczoci architektonicznej. Z bada tych wynika, e rysunek architektoniczny
to nie tylko instrument komunikacji zawodowej, a istotny element tej twrczoci, gdy
fiksacja idei przestrzennej moliwa jest jedynie poprzez znak graficzny.
Jak twierdzi O. Akin: Wybr sposobu prezentacji jest rwnowany wyborowi
metody rozwizania problemu projektowego. [2, s. 119] Podobnego zdania jest
10

Szkic jzyk projektowania architektonicznego

rwnie D. Herbert, wedug ktrego rodki wizualizacji wpywaj na powstanie

koncepcji projektu. Rysunek pomaga rozwijaniu idei, poczynajc od jej narodzin,
od pierwszych jej notacji. Nieokrelono procesu projektowania i wice si
z tym poszukiwanie natchnionego rozwizania problemu projektowego poprzez
szkic okrelaj znaczenie rodkw wizualizacji we wstpnych fazach procesu poszukiwania idei. [12]

Rysunek jzyk architektonicznej notacji

Kady jzyk skada si ze sw. S. Johnson twierdzi, e dla opanowania licznych parametrw formy architektonicznej projektant tworzy wasn bibliotek
czstkowych rozwiza, ktra zawiera zarwno podstawowe elementy (okna,
drzwi, kolumny, ciany itp.), jak i pojcia zoone, zwizane z typologi obiektw.
Elementy zawarte w bibliotece s pewnego rodzaju wewntrznymi wyobraeniami
umysu. Dlatego te mona przypuszcza, e ich niewaciwe uzewntrznienie
moe negatywnie wpywa na jako projektu. [13]
Jednak architekt mylc opera rysuje paszczyzny, bryy, linie. Interpretacja
narysowanych przez niego elementw odbywa si w jego umyle. Nawet wdroenie metod komputerowego wspomagania projektowania nie zmienio jzyka projektowania architektonicznego. W dalszym cigu uywane s graficzne znaki, gdy,
jak pisa Alberti, sztuka budowania opiera si na rysunku i jego realizacji. Istota
rysunku zawiera si w umiejtnoci wykorzystania i poczenia we waciwy sposb linii, ktre stworz obraz obiektu. Celem rysunku jest poszukiwanie i okrelenie
aptus locus odpowiedniego miejsca, certus numerus okrelonej miary, dingus modus piknego sposobu i gratus ordo przyjemnego porzdku,
tak, aby mona byo zobaczy w nim form i proporcje budynku. Alberti twierdzi,
e opierajc si na rozumie i dowiadczeniu architekt moe stworzy harmonijn
form budynku, niezalen od jakiejkolwiek materii, okrelajc i krelc w odpowiedni sposb linie i kty. Wedug niego rysunek ma swoje korzenie w umyle,
realizuje si poprzez linie i jest pewn podstaw twrczoci, utworzon przez
umys mdry i dowiadczony. [3]
Architekt korzysta z ustalonego jzyka form, niezalenie od tego, czy projektuje w sposb tradycyjny, czy te uywa w projektowaniu programw komputerowych. Uksztatowany poprzez wieki sposb komunikacji pozosta niezmienny
do dzisiaj. Moemy nawet sformuowa przypuszczenie, e zmiana tego sposobu
komunikacji nie wydaje si celowa, a moe nawet nie jest moliwa. [5]

11

Aleksander Asanowicz

W projektowaniu architektonicznym projektant przechodzi od abstrakcyjnej

idei do konkretnej formy. Proces ten zaczyna si w momencie powstania koncepcji
i realizuje si poprzez formy geometryczne, ktre odpowiadaj warunkom zadania.
W rezultacie abstrakcyjne obrazy przeksztacaj si w fizyczne obiekty. Pierwszym
krokiem tego procesu jest transformacja myli w wyobraenia (images), ktre podlegaj percepcji. rodki uyte w transformacji mog by nie tylko graficzne,
ale rwnie werbalne czy matematyczne. Opracowanie sownika zdolnego przedstawia obrazy powstae w mzgu ma due znaczenie dla kreacji, gdy pozwala
nada tym obrazom specyficzn realn tre, stworzy obiekt, ktry mona analizowa i ktrym mona manipulowa. Idea staje si informacj, ktra moe istnie niezalenie od niej. Informacja ta moe by abstrakcyjna, ale nawet wtedy
przyblia ona projektanta do konkretnej formy. Tradycyjnie uwaa si, e optymalnym rodkiem prezentacji informacji architektonicznej jest szkic.
B. Lawson, analizujc pogldy dziesiciu znanych wspczesnych architektw, dochodzi do wniosku, e niezalenie od rnorodnoci stylw w jakich tworz,
wszyscy oni podkrelaj znaczenie rysunku w projektowaniu. H. Hertzberger twierdzi, e rysunek ma znaczenie decydujce, gdy jest on porednikiem midzy
mzgiem i papierem. [15, s. 38] S. Calatrava uwaa swoje rysunki za podr
do idei. Szkicowanie nazywa dialogiem midzy tym, co znajduje si na papierze,
i tym, co zawiera si w umyle. [15, s. 26] C. Brown zauwaa, e niezalenie
od tego, i rysunki R. Venturiego s pikne i ekspresyjne, ich autor nie uwaa ich
za dziea sztuki, a traktowa jako rozmow z samym sob. [15, s. 98] Konkludujc
Lawson pisze: Trudno myle nie majc owka w rku. [15, s. 141]
I. Fraser i R. Henmi, przytaczajc wypowied C. Scarpy, ktry mwi: Rysuj
dlatego, e chc zobaczy, dochodz do wniosku, e rysunki umoliwiaj dialog
w procesie poszukiwania, znajdowania i sprawdzania idei. Szkice projektowe
(nazywa je visionary drawings) s rodkiem wspomagajcym wyobrani projektanta. Odzwierciedlaj ewolucj procesu projektowania. [10, s. 113]
Podobnie uwaa rwnie P. Eisenman, ktry opisujc swoj metod projektowania, okrela j jako zapis ewolucji mylenia, ktremu na pocztku towarzysz
cakowicie niekonkretne i niedbae szkice, i wraz z rozwojem projektu przeksztacaj si one w dokadne rysunki wykonawcze. [9]
Z kolei E. Robbins w swojej pracy Why Architects Draw cytuje R. Piano
i A. Siz. Piano twierdzi, e rysunek jest wycznie czystym instrumentem (pure
instrument) w cyklicznym procesie mylenia i dziaania. [16, s. 126] A. Siza za
uwaa, e szkicowanie prowokuje zmiany idei [16, s. 153] i pomaga zobaczy,
jak zadziaa wymylona rzecz. [16, s. 157]

12

Szkic jzyk projektowania architektonicznego

M. Graves rozpatruje swoje szkice, jako pewnego rodzaju dziennik, ktry zapenia swoimi obserwacjami i znaleziskami. Swoje szkice nazywa szybkimi notatkami (shorthand notes) idei architektonicznych. Notatki te su zapamitaniu,
a nastpnie wyekstrahowaniu w celu poczenia z innymi szkicami w innym procesie projektowania. Graves uwaa te notatki za jzyk projektowania. [11, s. 384]
Przytoczone wypowiedzi dowodz, e jzyk grafiki jest nieodcznym elementem twrczoci architektonicznej. Zawsze by on wanym rodkiem komunikacji,
i takim te pozosta dzisiaj, bdc najbardziej naturalnym, oczywistym i prostym
rodkiem wyrazu w procesie mylenia wizualnego. W twrczoci architektonicznej
szkic architektoniczny to pocztek pocztku. Dziki niemu obrazy powstajce
w umyle architekta konkretyzuj si i przeksztacaj. Jednoczenie dziki sprzeniu zwrotnemu szkice znajduj swoje odbicie w umyle, wzbogacajc tym samym obrazy przechowywanych tam struktur przestrzennych. [4, s. 134]
Jzyk grafiki sprzyja zarwno rozwojowi logicznego mylenia, jak i aktywnej
emocjonalnej percepcji wiata. Szkice stajc si tak jakby katalizatorem procesu
projektowania, jednoczenie speniaj rol porzdkujc. Analiza procesu powstawania form architektonicznych potwierdza zwizek szkicu z jzykiem twrczej ekspresji. Lakoniczno notatek O. Niemeyera koresponduje z poszukiwaniem czystych form. Podobne zjawisko moemy zaobserwowa w industrialnym przeksztacaniu klasycznych form R. Bofilla, u L. Khana z jego metodyk pocztkowej formy, czy w idei totalnej racjonalnoci A. Rossiego.
Jzyk grafiki jest podstaw metody graficznego poszukiwania idei projektowej.
Wiele prac z zakresu metodologii projektowania potwierdza tez, e sposb prezentacji wie si cile z procesem kreacji idei.
Rozpatrujc uycie szkicw w projektowaniu D. Herbert dochodzi do wniosku,
e wpyw rysunku na sposb projektowania mona wyjani nieokrelonoci
i niedokadnoci procesu projektowania, rozumianego jako poszukiwanie natchnionego rozwizania. [12] W projektowaniu architektonicznym dialog idei i jej
reprezentacji jest gwnym typem aktywnoci, szczeglnie na pocztku poszukiwa. Badania nad zwizkiem twrczej aktywnoci z pamici potwierdzaj pogld,
e idee przejawiaj si poprzez zastosowane rodki prezentacji. Idea staje si
realnoci, kiedy owek dotknie kartki papieru. Jest to stay etap w kreacji form
architektonicznych. [1, s. 92] Zwizek wyobrae z procesem mylowym i zachowaniem projektanta jest na tyle znaczcy, e nawet ruch oczu jest czciowo determinowany przez odbierane obrazy. Wybr wyobraenia moe wpywa
na podwiadomo i pami krtkoterminow, a co za tym idzie stymulowa odbir
i wykorzystanie le ustrukturyzowanej informacji, a take pomaga w transformacji jednego wyobraenia na inne. [13]
13

Aleksander Asanowicz

Rysunek architektoniczny moemy rozpatrywa z rnych punktw widzenia.

Dla projektowania najistotniejsze jest zastosowanie szkicw w fiksacji idei. Pierwotnymi elementami jzyka grafiki s, powtarzajc za W. Kandyskim, punkt, linia
i paszczyzna. Leonardo da Vinci twierdzi, e paszczyzna zaczyna si od linii,
bdcej granic tej paszczyzny, linia rozpoczyna si od punktu, a punkt z kolei to
co tak maego, e mniejszego elementu ju nie ma. Pierwsz podstaw malarstwa jest punkt, drug linia, trzecim paszczyzna, czwartym brya, ktra okrywa si t paszczyzn. [19, s. 59-60] W XX wieku teza ta zostaa rozwinita w pracach W. Kandyskiego [14] i P. Klee, ktry do punktu, linii i paszczyzny doda
czynnik ruchu. Klee pisa: Zaczynam tam, gdzie zaczyna si forma: od punktu,
podlegajcego przemieszczeniu. Wszystko podlega dynamice: punkt przemieszcza si i tworzy lini, przesunicie linii buduje paszczyzn, spotkanie paszczyzn
1
daje bry.
Kad informacj graficzn mona przedstawi jako zbir punktw, linii
i paszczyzn. Powstaje pytanie o waciwoci tych pierwotnych elementw. Pytanie
wane, gdy waciwoci te determinuj moliwo zastosowania rozpatrywanych
elementw w rnorodnych rodzajach technik graficznych. W twrczoci architektonicznej szczeglne znaczenie ma kreska - linia. Linia okrelonej gruboci, kty jej
pochylenia, krzywizny i dugoci s podstawow skadow kadego szkicu. Dla
tych, ktrzy umiej przeczyta szkic jzyk grafiki mwi wicej ni jakikolwiek inny.
Na niewielkiej powierzchni rysunku on moe wyrazi niewiarygodnie wiele. Mona
go czyta do przodu i do tyu, z gry na d i w kierunku odwrotnym, analitycznie
i syntetycznie. [6]
Przeprowadzona analiza pozwala zdefiniowa zalety szkicowego sposobu
poszukiwania formy architektonicznej.
1. Zalet wykorzystania obrazw wizualnych jest to, e, w odrnieniu od systemu werbalnego, moliwy jest jednoczesny dostp do duego zbioru niepowizanych ze sob informacji. Istniej problemy, ktrych rozwizanie jest
moliwe jedynie poprzez wizualizacj. Dlatego bardzo czsto, jako nonik informacji, wykorzystywany jest szkic, ktry moe by traktowany, jak to czyni
R. Shepard, jako forma danego wyobraenia (rysunek jest eksternalizacj
wyobrae). [18, s. 287]
2. Architekt myli przestrzennymi formami, wyobraonymi przez siebie w trakcie
poszukiwa. Formy te s niestabilne, podlegaj szybkim zmianom i mog
znikn z pamici. Dlatego te trzeba je szybko unaoczni i utrwali, ukazujc
istot idei. Moemy zaoy, e proces opracowania projektu zaczyna si
1

Cytat za: Ruder E., Tipografika, Moskwa, Kniga, 1982, s.118.

14

Szkic jzyk projektowania architektonicznego

3.

4.

od rysunku i rysunek towarzyszy mu do ostatniego momentu. Jednake,

jeli spojrzymy na cytaty przytoczone na pocztku artykuu, to zauwaymy,
e w zalenoci od indywidualnych twrczych cech projektanta moliwe s
i inne drogi projektowania.
Rysunek architektoniczny jest najszybszym, prostym i elastycznym rodkiem
fiksacji idei przestrzennej. Dziki niemu moemy ocenia dan ide, porwnywa j z innymi, konkretyzowa, rozwija i doskonali.
Rysunek architektoniczny to nie tylko utrwalacz twrczych myli. Moe by
rwnie traktowany jako istotny, a moe nawet decydujcy czynnik (medium)
twrczoci architektonicznej. Powstanie szkicu jest jednym z waniejszych
momentw kreacji.

Racj mia Vilard de Honecort, ktry w XII wieku napisa : Bo w tej ksice
mona znale wartociowe rady dotyczce wielkiej umiejtnoci murowania
i urzdze ciesielskich. Znajdzie si tu te umiejtno rysowania, takimi czciami, jakich wymaga i o jakich uczy sztuka geometrii. () Tu zaczyna si umiejtno rysowania, taka, o jakiej poucza sztuka geometrii by atwiej byo praco2
wa.

Villard de Honnecourt, Livre de pouraiture, cytat za : Myliciele, kronikarze i artyci o sztuce. J. Biaostocki (red.), Warszawa, 1988, s. 262-264.

15

Aleksander Asanowicz

Rys. 1. Przykady szkicw architektonicznych: a) P. Eisenman, b) S. Calatrava, c) C. Scarpa, d) R. Venturi,

e) H. Hertzberger, f) F. Gehry

16

Szkic jzyk projektowania architektonicznego

Wnioski
Wyniki analizy prac z dziedziny teorii projektowania architektonicznego pokazuj, e kademu dziaaniu projektowemu towarzyszy okrelony artefakt spoista
forma wizualna. Istota twrczoci wie si z intuicyjnym znaczeniem linii. Rysunek architektoniczny jest istotn skadow twrczoci, gdy idea lub forma moe
uwidacznia si wycznie poprzez znak. Pogld ten stanowi oglnie przyjty paradygmat projektowania, goszcy, e metoda oparta na graficznych wizerunkach
jest tosama z graficzn metod poszukiwania idei. Rysowa to znaczy obserwowa, odkrywa, wynajdywa, tworzy. [8, 1970, s. 211]
Sposb wizualizacji wie si cile z procesem kreacji. Oparty na szkicach
sposb poszukiwa ma take szereg ogranicze, wynikajcych z dynamiki i nieokrelonoci obrazw umysu. W rezultacie moe to prowadzi do ograniczenia
obszaru poszukiwa. Pisa o tym ju w 20 latach XX wieku K. Mielnikow: Rysunek
przeszkadza w swobodnym przeksztacaniu myli, narzucajc rozwizanie graficznie moliwe, nawet wtedy, gdy jest ono odrzucane przez mzg. W szczeglnoci
przeszkadzaj mi rysunki na wczesnych etapach pracy nad projektem. Co innego,
rne czysto techniczne, a nie kompozycyjne szkice. Te s uyteczne i niezbdne
3
w pracy architekta.
Ben van Berkel susznie zauwaa: Architektura nie moe y bez obrazu,
nie mniej moliwo istnienia architektury bdcej nieuniknionym wynikiem przedstawienia autentycznej rzeczywistoci wydaje si mao atrakcyjne. Architekci
szukaj sposobw uniknicia ogranicze wizualnych konwencji. Wspczesne
rysunki architektoniczne s niczym projekty badajce zasig architektonicznych
granic. miao odrzucaj zaleno funkcji i formy, ktrej dotd w architekturze nie
kwestionowano. () Jednoczenie stawiaj one (rysunki) pytania o natur architektury i zaleno pomidzy ulgajc degradacji wartoci formalnych systemw
reprodukcji a nieograniczonymi moliwociami ludzkiej wyobrani. [7, s.16]

Cytat za K. Zajcew, Grafika i architekturnoje tworczestwo, Strojizdat, 1979, s. 89.

17

Aleksander Asanowicz

Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.

14.
15.
16.
17.
18.

19.

Aalto A., Architektura i gumanizm, Progres, Moskwa, 1978.

Akin O., Psychology of Architectural Design, Pion Ltd., London, 1986 wydanie
rosyjskie: Psichoogia architekturnogo projektirowania, Strojizdat, Moskwa, 1996.
Alberti L.B., Ksig dziesi o sztuce budowania, PWN, Warszawa, 1960.
Asanowicz A., Computer in Creation of Architectural Form, w: Proceedings
nd
of 2 AVOCAAD Conference, Brussels, 1999. s. 131-142.
Asanowicz A., The End of Methodology Towards New Integration, w: Prord
ceedings of 3 AVOCAAD Conference, Brussels, 2001, s. 42-48.
Auerbach F., Die graphische Darstellung, Teubner, Leipzig, 1914, wydanie
rosyjskie: Graficzeskjie izobraenja, Gosizdat, Moskwa-Leningrad, 1928.
Berkel van B., Bos C. Niepoprawni wizjonerzy, Murator, Warszawa, 2000.
Le Corbusier, Tworczeskij put, Strojizdat, Moskwa, 1970.
Eisenman P., Kraus R., Tafuri M., House of Cards, Oxford University Press,
NY., 1987.
Fraser I., Henmi R., Envisioning Architecture - An Analysis of Drawing, Van
Nostrand Reinhold, NY., 1994.
Graves M., The necessity for drawing: Tangible speculation, Architectural
Design, 1977, 6.
Herbert D., Graphic Process in Architectural Study Drawings, Journal of Architectural Education. 1992. 46/1.
Johnson S., What is representation, why do we care, and what does it mean?
Examining the Evidence from Psychology, w: J.P. Jordan, B. Mehnet,
A. Harfmann, (eds.), Proceedings of ACADIA '97 Conference "Representation
and Design", 1997, s. 5-15.
Kandyski W., Punkt i linia a paszczyzna, WNT, Warszawa, 1977.
Lawson B., Design in Mind, Architectural Press, 1994.
Robbins E., Why Architects Draw, Cambridge, MA: MIT Press, 1997.
Ruder E., Tipografika, Kniga, Moskwa, 1982.
Shepard R.N., Externalization of mental images and the act of creation,
w: B.S. Randhawa, W.E. Coffman (eds.), Visual learning, thinking and communication, Academic Press, NY., 1978, s. 133-189.
Vinci L. da, Kniga o iwopisi mastera Leonardo da Vinci, iwopisca i skulptora
forentynskogo, OGIZ-IZOGIZ, 1935.

Artyku zrealizowany w ramach pracy naukowej S/WA/3/2008.

18