Krystyna Januszkiewicz

O PROJEKTOWANIU ARCHITEKTURY w DOBIE NARZDZI

CYFROWYCH - stan aktualny i perspektywy rozwoju
Spis treci

Wprowadzenie .
Przedmiot pracy... ..
Zakres pracy
Cel pracy ....
Stan bada .
Metoda pracy .
1. Komputer jako aktywne narzdzie w projektowaniu
i realizacji
1. 1. Rozwj narzdzi cyfrowych .
1. 2. Koncepcje przestrzeni osadzanych cyfrowo..
1. 3. Formowanie przez medium cyfrowe....
1. 4. Cyfrowa realizacja projektu ..
2. Nowy jzyk formalny: powierzchnia generowana
cyfrowo nowa tektonika i materiaowo
2. 1. Problem powierzchni .
2. 2. Powierzchnia w cyfrowej praktyce projektowej ..
2. 3. Powierzchnia jako nowe uwarunkowanie przestrzenne...........
2. 4. Potrzeba nowych materiaw ................ .
2. 5. Powierzchnia jako nowe uwarunkowanie kulturowe ..
3. Ku nowej architekturze organicznej
3. 1. Projektowa tak jak Natura - Buckminster Fuller ...
3. 2. Emergencja, matematyka i architektura
3. 3. Zadania dla architektury....
3. 4. Instrumentalizacja procesw naturalnych w projektowaniu
architektury ...
3. 5. Ku integracji metod i narzdzi ..
3. 6. Morfoekologiczne podejcie do rodowiska
... ..
3. 7. Architektura jako nowa praktyka materiaowa ....
3. 8. W kierunku sztucznego ycia....
Wnioski kocowe
Znaczenie niektrych terminw
Bibliografia

Wprowadzenie
Od kilku dekad technologie cyfrowe skutecznie dokonuj transformacji
projektowania architektury i warsztatu architekta. Komputerowe wspomaganie
projektowania (CAD) oferuje nie tylko narzdzia do krelenia, konwencjonalnej
reprezentacji i wytwarzania formy, ale take przesuwa granice konceptualne
architektury. Wprowadzenie narzdzi cyfrowych do projektowania mona
przyrwna do odkrycia perspektywy w renesansie. Byo to wwczas tak samo
doniose poczenie nauki i sztuki jak dzisiejsze odkrycie wielowymiarowego
zapisu cyfrowego, ktry na przeomie tysicleci zrewolucjonizowa sposb
mylenia i odczuwania.
Cyfrowe moliwoci graficznego przedstawiania tego zapisu, modelowania i
symulacji day dzi architektom narzdzia do atwego tworzenia form o zoonej
geometrii, zwanych w literaturze przedmiotu formami swobodnymi (free form).
Logika informatyczna tych narzdzi, tworzonych najpierw dla przemysu oraz bada naukowych, powoduje, e tak projektowana architektura poszukuje nowych
uzasadnie dla swoich form. Jak w latach 70. XX w. techniki cyfrowe
wykorzystywano gwnie do poszukiwania optymalnych i efektywnych rozwiza
funkcjonalnych i inynierskich, tak obecnie nacisk kadziony jest na ksztat obiektu
oraz realizujce go rozwizania konstrukcyjne. Dzi procesy informatyczne nie
tylko generuj formy architektoniczne, ale take realizuj je przez cyfrowe pliki
do wytwarzania, sformatowane odpowiednio do wymogw komputerowej
technologii produkcji. Powoduje to przeniesienie zainteresowania z masowej
produkcji i standaryzacji ku koncepcji i produkcji zrnicowanych elementw oraz
systemw budowlanych (tzw. Mass Customization). Dokonujc strukturalnej
optymalizacji, mona niekiedy zaoszczdzi nawet do 50% materiau i zuytej
energii. Jest to istotne, tym bardziej e imperatyw ochrony rodowiska narzuca
architekturze nowe zadania i cele. Badania wykazuj, e do wznoszenia i
uytkowania budowli zuywa si niemal poow globalnie wytwarzanej energii i
wydobywanych surowcw. Aby to zmieni, architektura signa po metody
naukowe waciwe dla innych dziedzin. Dokonuje si wymiana idei i metod z
takimi dyscyplinami, jak matematyka, fizyka, biologia i chemia. Do witruwiaskiej
triady zatem (funkcja, konstrukcja i pikno) doda trzeba zrwnowaony rozwj i
ekoefektywno, jako wyznaczniki relacji midzy Czowiekiem, Natur a Kultur.
Wymusza to zmian postaw w architekturze i w technologii. Oznacza take, e w
badaniach z zakresu teorii architektury wspczesnej musi doj do zmiany
podejcia. Odpowied na pytanie dlaczego dziea architektury s takie, a nie inne,
wymaga dzi wskazania nowych kategorii poznawczych. Architektura
wspomagana przez medium cyfrowe domaga si innego spojrzenia rozszerzenia
ram poznania.
Wspczesne cyfrowe narzdzia projektowania narzuciy architekturze metody
projektowe odpowiadajce ich logice informatycznej. Genealogia tych narzdzi
prowadzi do przemysu samochodowego, lotniczego i okrtowego, dla ktrego

byy tworzone. Przejcie tych metod przez architektur sprawio, e w

profesjonalnym dyskursie rozrnia si projektowanie architektoniczne (tradycyjne
czy konwencjonalne, zwane te form-making) i projektowanie architektury, ktre
rozumiane jest tak samo jak projektowanie form przemysowych (np.
samochodw). Std tytu tego opracowania.
Ju w latach 50. minionego stulecia przewidywano, e matematyzacja nauki i
rozwj cyfrowych metod obliczeniowych stworz pod koniec XX w. trwae
podwaliny pod nowe relacje Czowieka i Natury. W minionym wieku ludzko
poznaa przybliony wiek wszechwiata, jego prawdopodobny pocztek, gwne
linie jego rozwoju i fundamentalne zasady jego wci zwikszajcej si zoonoci.
Moe bada prawa jego rozwoju, kreatywno i pikno, by lepiej zrozumie swoje
znaczce miejsce w tym rozoonym procesie, ktry trwa okoo pitnacie
miliardw lat. Moe take uznawa lub poddawa w wtpliwo te odkrycia.
Mamy dzi bardziej twrcze spojrzenie na Natur ni kiedykolwiek wczeniej.
Obecnie technologie cyfrowe, dajc narzdzia badawcze i moliwo
obrazowania rnorakich zjawisk i procesw, przyczyniaj si do zmian
wiadomoci spoecznej i budowania coraz silniejszych wizw midzy
czowiekiem i rodowiskiem.
W czasie globalnego przyspieszenia urbanizacji i zmian klimatu oraz
wyczerpywania si zasobw surowcw wiele krajw wprowadza nowe wymogi
dotyczce efektywnoci budowli i rozwiza urbanistycznych, z naciskiem na
ekologi. Zobowizuje to do rozpoznawania i wdraania najnowszych osigni
we wszystkich dziedzinach nauki, techniki i technologii. Uwag kieruje si ku
badaniom sposobw, jakimi dysponuje Natura w projektowaniu swoich form.
Prekursorem takiego projektowania by Buckminster Fuller (18951983)
architekt, wizjoner environmentalista, inynier i wynalazca, filozof i poeta.
Wprowadzi do architektury mylenie systemowe, czynic podwaliny
projektowania systemowego wspomaganego komputerem, ktrego gorcymi
ordownikami w Polsce lat 70. XX w. stali si, m.in.: Adam M. Szymski i Stefan
Wrona.
Na podstawie wasnej teorii systemw Fuller rozpoznawa uniwersalny projekt
w materialnym wiecie Natury po to, aby ludzko nauczya si budowa swoje
artefakty w skali mikro i makro. czc nauk ze sztuk, czego dzi domaga si
architektura, poszukiwa takich wanie rozwiza, ktre bd pikne i uprawnione
przez optymaln wydajno. Rozwijajc zasady topologii Eulera, opracowa
synergetyczn geometri przepywu energii przez system, ktrej nikt wczeniej nie
wymyli i nie stosowa w architekturze. Wyprowadzi j z obserwacji zachowa
systemw naturalnych, zanim nauka zaja si zjawiskami emergencji.
Potwierdzeniem porzdku, jaki Fuller odnalaz w Naturze, jest zrealizowanie
Pawilonu USA na Expo 67 w Montrealu. Przywoanie osigni Fullera wydaje
si zasadne, tym bardziej e wytyczon przez niego drog podaj badacze w
orodkach naukowych w Europie i USA.

Wydana w 2001 r. ksika Buckminster Fuller; Antology for a New Millennium

bya inspiracj do przywoania tu sposobu mylenia i dokona przyjaznego
Planecie geniusza, aby je szerzej zrozumie we wspczesnym kontekcie. Tym
bardziej e w Polsce dokonania te s niemal nieznane, chocia zapadniay umysy
futurystw lat 60. i 70. ubiegego wieku.
Nowe odkrycia naukowe ujawniy nieoczekiwany ich zwizek z artefaktami i
filozofi Fullera. Architektura za, ze wzgldu na cele rodowiskowe, signa po
metody naukowe waciwe dla nauk przyrodniczych. Utwierdza si przekonanie,
e wprowadzenie do architektury cyfrowej imitacji procesw naturalnych uczyni
j, tak samo jak organizmy, sprawn, wydajn i adaptujc si do warunkw
rodowiska. Inynieria materiaowa, podajc za oczekiwaniami budownictwa,
rwnie siga w procesach produkcji przemysowej po naturalne konstrukcje
materiaowe i techniki biometyczne. Jest dzi prnie rozwijajc si dziedzin z
pogranicza matematyki, biologii, chemii i informatyki w deniu do wypracowania
wielowarstwowych materiaw o waciwociach dynamicznych, na ktre oczekuje
zaangaowana rodowiskowo architektura.
Mona zakada, e w XXI w. architektura nie bdzie ju zajmowa si ani
problemami stylu, ani korelacj formy i funkcji w deniu do uzyskania
indywidualnych cech dziea. Wysiek intelektualny architektw koncentrowa si
bdzie na zagadnieniach bardziej obiektywnych, majcych na uwadze dobro
czowieka i jego Planety.
Przedmiot pracy
Przedmiotem pracy jest architektura i jej projektowanie jako obszar wiedzy i
umiejtnoci integralnie zwizany z histori, teori i praktyk na przestrzeni
dziejw. Przedmiot ten jest bliej okrelony przez udzia w jej powstawaniu
cyfrowych
narzdzi
wspomagajcych
projektowanie
i
wytwarzanie
(CAD/CAM/CAE). Chodzi tu nie tylko o formy o zoonej geometrii, ktrych
realizacja wymaga specyficznych rozwiza konstrukcyjnych i materiaowych.
Idc za myl Fullera, uwaga kierowana jest ku tym dziedzinom, ktre dotycz
projektowania ekoefektywnej architektury, gdzie procesy cyfrowe naladuj
naturaln formacj i adaptacj. Intencj jest przedstawienie przedmiotu bada w
sposb moliwie wszechstronny, std opracowanie ujmuje wiele wzgldw tego
przedmiotu, jak: historyczny rozwj, wyniki, cele, stosowalno praktyczn,
perspektywy dalszego rozwoju.
Zakres pracy
Zakres pracy obejmuje istotny dla architektury najnowszej wybr zagadnie
dotyczcych teorii i praktyki architektury, jej projektowania, wytwarzania i
wznoszenia we wspudziale technologii cyfrowych. Obejmuje take rozpoznanie,
czym s narzdzia cyfrowe i jaka jest ich logika informatyczna oraz jak zmieniaa
si ich rola w projektowaniu na tle historycznego rozwoju. Szczeglnym

zainteresowaniem obejmuje ten etap rozwoju projektowania, w ktrym narzdzia

su do generowania i transformacji formy. Takie kompleksowe poznanie
umoliwi analiz dzie architektury w proponowanych przez Tatarkiewicza
zakresach (historyczny, teoretyczny i praktyczny). Pozwoli okrela nie tylko
pochodzenie zewntrznych cech formy, ale i cechy strukturalne oraz zamierzenia
projektowe i intencje projektantw, a take techniki fabrykacji oraz montau. Tym
bardziej jest to istotne dla bada, gdy w dyskursie architektonicznym pojawiaj
si terminy (np. architektura topologiczna czy architektura pynu, architektura
komputacyjna czy ewolucyjna, architektura emergencji etc.), ktre, czsto uywane
metaforycznie, wymagaj rozwaa ontologicznych i epistemologicznych.
W wyniku udoskonalania si technologii cyfrowej powstaje na wiecie coraz
wicej obiektw o formie swobodnej. Zjawisko to wystpuje gwnie w USA i
krajach Europy Zachodniej oraz w Japonii, gdzie w edukacji architektonicznej
kadzie si wikszy nacisk na rozumienie i wykorzystywanie logiki i moliwoci
cyfrowych narzdzi wspomagajce prac architekta.
Pierwszy zaprojektowany i zbudowany obiekt architektoniczny z penym
udziaem tych narzdzi powsta w 1992 r. Zakresem bada zatem objto prymarne,
zrealizowane obiekty architektoniczne powstae w latach 19922009, traktowane
tu jako przykady wykorzystania technologii cyfrowych. Ponadto przedstawia si
take takie studialne projekty architektoniczne, ktre ukazuj istotne dla
projektowania metody, techniki i strategie projektowe, wane ze wzgldu na
realizowane cele, zwaszcza rodowiskowe. Odniesienia do Fullera, do jego
sposobu postrzegania wiata i wizji architektury w relacji CzowiekNatura
Technologia.
Zmiana narzdzi projektanta implikuje take potrzeb rozpatrywania od nowa
fundamentalnych dla architektury zagadnie, a to: a) pojmowanie przestrzeni w
aspekcie fizycznym/wirtualnym, b) formowania przez medium cyfrowe, c) relacji
midzy tym, co moliwe do narysowania a rodkami produkcji i wykonawstwem,
d) roli projektanta, konstruktora i wykonawcy w procesie projektowym.
Aspekt przestrzenny dotyczy wpywu, jaki wywieraj technologie cyfrowe na
rozwj poj przestrzeni i samej przestrzeni. Komponent ten szczeglnie formowa si w ostatnich latach przez intensywne wykorzystywanie cyfrowych narzdzi
projektowania i jest obecny w rzeczywistoci wirtualnej, tworzonej przez media
cyfrowe i Internet. Wskazujc na rol syntetycznych przestrzeni, jako medium
artykulacji przestrzeni projektowej, podejmuje si problematyk, ktra obejmuje
logik zasad i procesw informatycznych, majc bezporedni wpyw na
ksztatowanie formy. A zatem przedstawiane s koncepcje formowania oparte na
podstawowych dziaaniach informatycznych, ktre umoliwiaj uksztatowanie
formy, co popiera si przykadami zrealizowanych lub studialnych obiektw
architektonicznych.
Praca obejmuje te aspekty projektowania, ktre dotycz tzw. cyfrowego
kontinuum, czyli powizania cyfrowego procesu projektowego z numerycznie

kontrolowanym procesem wytwarzania elementw projektu oraz ich montaem in

situ. Podejmuje si take zagadnienia z zakresu inynierii materiaowej, a to ze
wzgldu na odejcie w ksztatowaniu formy od podstaw normatywnej geometrii, co
stoi czsto w koincydencji z rozwojem nowych materiaw dla budownictwa.
Nie podejmuje si rozwaa ani prby skonstruowania nowej metodologii
projektowania, gdy narzdzia cyfrowe nie zmieniaj podstawowych jego zasad.
Natomiast w zakres pracy wchodz zagadnienia dotyczce projektowania
architektury nastawionej na ochron rodowiska i zrwnowaony rozwj.
Rozpatrywane s takie podejcia do projektowania architektury wraliwej na
warunki rodowiskowe, w ktrych narzdzia cyfrowe odgrywaj kluczow rol i
staj si wrcz nieodzowne. Jednym z nich jest rozpatrywane tu projektowanie
analityczne (nazywane w literaturze przedmiotu performatywnym), w ktrego
procesie forma architektoniczna jest poddawana rnego rodzaju analizom
cyfrowym i symulacjom. Wtedy forma odpowiada jej gotowoci do wykonywania
zada rodowiskowych.
Rozpatruje si rwnie podejcie zwane morfoekologicznym, ktre kadc
nacisk na potrzeby rodowiskowe, w tym uytkowe, uwidacznia si w artykulacji
przestrzennej, materiale i interwencji energetycznej w okrelonym rodowisku.
Stosuje si tu zarwno metody empiryczne, oparte na analizie fizycznej, jak i
komputerowej. Ta nowa praktyka materiaowa, inaczej ni dotychczas, podejmuje
relacje midzy ekspresj formy a ekoefektywnoci rodowiska budowanego, jak
rwnie dokonuje rewizji panujcego podejcia do zrwnowaonego rozwoju.
Rozwaania obejmuj take projektowanie systemowe oparte na wzorcach,
jakie wystpuj w naturze, a ktrego prekursorem by Buckminster Fuller.
Narzdzia cyfrowe pozwalaj dzi, w pewnym stopniu, imitowa takie procesy
naturalne, jak: ewolucja i wzrost czy samoorganizacja systemw naturalnych.
Projektowanie to jest tu traktowane jako jedna ze strategii i metod osigania
podanych wynikw. W tego rodzaju projektowaniu forma jest rezultatem
programowanych przez architekta procesw informatycznych. Czyli na podstawie
wprowadzonych danych komputer wynajduje odpowiednie formy. Taki sposb
formowania nazywany jest w literaturze przedmiotu form-finding.
Zakresem pracy obejmuje si take niektre zagadnienia z filozofii i kultury
wspczesnej, zwaszcza te, ktre s odbiciem stanu wiadomoci epoki, w ktrej
nastpuje eksplozja informacji zarwno w nauce i technice, jak te w innych
sferach ludzkiego poznania. Wchodzce w zakres pracy zagadnienia splataj si z
wiedz z innych dyscyplin. Jest ona wykorzystana tylko w zakresie koniecznym do
zrozumienia aspektw architektonicznych.
Cel pracy
Celem pracy jest dostarczenie kompendium wiedzy niezbdnej dla zrozumienia
zachodzcych aktualnie zmian w teorii architektury z uwzgldnieniem wpywu i
roli narzdzi cyfrowych w architekturze w latach 19922009, czyli w okresie od

10

realizacji pierwszego obiektu zaprojektowanego i wykonanego cakowicie z

udziaem technologii cyfrowych do daty zakoczenia podjtych bada. Chodzi
gwnie o zdefiniowanie nowych kategorii w zakresie teorii i praktyki, a take o
usystematyzowanie zjawisk wprost odnoszcych si do historii architektury
najnowszej. Celem jest stworzenia spjnej wizji wystpujcych tu zalenoci.
Istotne jest wskazanie kierunku rozwoju narzdzi cyfrowych i ich wykorzystania ze
wzgldu na cele, jakie podejmuje architektura. Opracowanie to przedstawia take
metody, techniki i strategie stosowane aktualnie w projektowaniu cyfrowym.
Ukazuje take kierunek bada nad projektowaniem architektury wraliwej na
rodowisko i zrwnowaony rozwj. Natomiast odniesienia do dokona
Buckminstera Fullera maj na celu przyblienie jego sposobu systemowego
pojmowania wiata i podejcia do projektowania, ktre uczyniy istotny
historyczny wkad w sposb postrzegania architektury na progu nowego
millenium, a ktre, dziki technologiom cyfrowym, znalazy take potwierdzenie w
realizacjach architektonicznych i inynierii materiaowej.
Przedstawiona problematyka nie jest jeszcze szerzej podejmowana przez
krajowe orodki naukowe, jednak przemys budowlany, ktry szybciej ni
projektowanie przechodzi na wytwarzanie cyfrowe, wymusi w kraju zmian
podejcia do projektowania architektury. Uzasadnia to celowo podjtych tu
bada, wskazuje na potrzeb wykorzystywania ich w dydaktyce studiw
architektury do pogbienia i poszerzenia wiedzy w zakresie projektowania
architektury z udziaem narzdzi cyfrowych. Opracowanie to stanowi rdo
informacji o charakterze naukowym, przez co stwarza si podstaw dalszych prac
nad i w zakresie historii, teorii i praktyki architektury oraz wykorzystywania logiki
informatycznej narzdzi cyfrowych w praktyce projektowej.
Stan bada
Stan bada w okresie (19922009) problematyka projektowania architektury
za pomoc narzdzi cyfrowych nie jest czsto podejmowana w literaturze
przedmiotu, a zwaszcza w zakresie obejmujcym aspekty projektowania
generatywnego i wytwarzania w technologii CNC. Brak te stosownych prac
monograficznych z dziedziny teorii architektury. Std podejmuje si prb
uzupenienia tej luki.
O wykorzystywaniu przez architektw potencjau narzdzi cyfrowych systemu
CAD/CAM/CAE pisali Mark Bury [2427], Andre Chazar [3335] w serii
artykuw publikowanych przez Architectural Design w latach 19992005. Nie
czsto take architekci projektujcy w tym systemie opisuj swoje dowiadczenia
na amach czasopism architektonicznych, a chtniej przedstawiaj tylko wyniki
swojej pracy. S to rda rozproszone i nieusystematyzowane, tak samo jak
informacje z zakresu historii rozwoju narzdzi cyfrowych wspomagajcych
projektowanie.

11

Cz podjtych w pracy zagadnie systematyzuje Branko Koralevic [6]. Jest to

monografia obejmujca nie tylko aspekty projektowe, lecz take problematyk
wytwarzania cyfrowego form o zoonej geometrii.
O osadzaniu syntetycznych przestrzeni, potrzebnych w projektowaniu
architektury i rodowisk wirtualnych, pisze Michael Benedikt [14]. Prowadzc
rozwaania o charakterze ontologicznym i epistemologicznym, tworzy zarys
pojcia wirtualnoci w cyfrowej praktyce projektowej. Odnonie do formowania
przez medium cyfrowe istotne s opracowania: Peter Zellner [187], Maia Engeli
[52] i Neil Stiller [156]. Pozycje te obejmuj przegld projektw, przede
wszystkim studialnych, powstaych w syntetycznych przestrzeniach projektowych
w kocu ubiegego i na pocztku XXI w. Natomiast w zbiorze artykuw ronych
autorw pod redakcj Giuseppe di Cristina [5] przedstawione zostay niektre
zrealizowane obiekty architektoniczne, ktre, jako prymarne, wyznaczaj ogln
tendencje nazwan tam architektur topologiczn. Jest to opracowanie, ktre
zawiera badania najnowszej historii architektury ze zwrceniem uwagi na wpyw
innych dyscyplin naukowych na ksztatowanie formy architektonicznej w latach
90. XX w., lecz nie podejmuje szerszych objanie teoretycznych na rzecz
waciwoci estetycznych i ich umocowania w filozofii.
Jeli chodzi o wykorzystywanie procesw informatycznych jako narzdzi do
animacji warunkw rodowiskowych wana jest pionierska praca Grega Lynna
[112113]. Pozycj uzupeniajc, pomocn do uchwycenia genezy i rozwoju
narzdzi cyfrowych, moe by ksika Carlsona Wayne [175]. Podstawy za
grafiki komputerowej zostay wyoone w pracy zbiorowej Introduction to
Computer Graphics (1994). Ksika ta doczekaa si po kilku latach polskiego
przekadu [53].
Istotne dla pracy badania i eksperymenty odnonie do technologii cyfrowych w
architekturze (CAD/CAM/CAE) s prowadzone na wiodcych wyszych
uczelniach, zwaszcza w Wielkiej Brytanii, USA i Kanadzie. Wkad w rozwj
procesw informatycznych pomocnych w projektowaniu wnis John Frazer [56
57], ktry prace badawcze i eksperymentalne prowadzi, w: Architectural
Association w Londynie, Cambridge University Mathematical Laboratory, w
Ulsterze oraz w Hong Kong Polytechnic University. Frazer od trzydziestu lat
opracowuje inteligentne, interaktywne systemy budowlane oraz rozwija
ewolucyjne metody obliczeniowe pomocne w projektowaniu architektury
reagujcej na warunki rodowiska.
Osobn grup bada stanowi prace rozwijajce nowe podejcie do
projektowania architektury i zrwnowaonego rozwoju, w ktrym podstawow
rol w poszukiwaniu odpowiedzi na warunki rodowiskowe odgrywaj techniki
morfogenetyczne i systemy materiaowe. Podejcie to osadzone w naukach
biologicznych proponuje nowe spojrzenie na wysoki poziom funkcjonalnoci i
efektywnoci ywych wytworw Natury po to, aby wyprowadza std zasady i
metody projektowania. Niewtpliwy wkad wnieli tu naukowcy, midzy innymi:

12

Michael Hensel i Achim Menges (Emergent Technologies and Design, AA School

of Architecture w Londynie [6978, 118121], Michael Winstock (Yale School of
Architecture) [177179], George Jeronimidis (Center for Biomimetics Unniversity
of Reading) [88], William J. Mitchell (Architecture and Media Arts and Scince
MIT) [122124], ktrzy wsppracuj z uczelniami w Europie, USA i Australii
oraz prowadz intensywn dziaalno naukow i edukacyjn. Wyniki ich bada
publikowane s czsto na amach czasopisma Architectural Design od 2000 r. i
zostay tu wykorzystane. Niektre prace zostay przedstawione dla zobrazowania
omawianych aspektw formowania morfogenetycznego jako nowej praktyki
materiaowej. Badania te uzupeniaj poszukiwania skierowane na osignicie
sztucznego ycia w architekturze jako odpowiedzi na obecne zagroenia dla
rodowiska naturalnego. Prowadzone s one w kilku orodkach naukowych w
ramach programu PACE sponsorowanego przez Uni Europejsk.
W Polsce badania takie nie s aktualnie prowadzone, a poruszane w pracy
zagadnienia pozostaj w istocie cakowicie nieznane. Dostpne s jedynie
instrukcje obsugi programw wspomagajcych projektowanie takich, jak np.
AutoCad, ArchiCAD, 3Dstudio, 3DMax oraz programw do renderowania.
Przypomnie wszake naley, e pierwsz krajow monografi powiecon
podjtej tu, po czci, problematyce, bya publikacja Adama M. Szymskiego
Elementy projektowania systemowego Elements of The Theory of System Design
wydana przez Politechnik Szczecisk w 1978 r. Autor rozpatruje tu gwnie
relacje systemowe czowiekmaszyna w procesie kreacyjnym w architekturze.
Przywouje wypowiedzi autorytetw w nauce, inynierii i architekturze
(Christopher Alexander, Leonard Bruce Archer, Louis Kahn, Petr Cook, Yona
Friedman, i innych), ktrych pogldy i badania inspirowane byy propagowanym
przez Fullera myleniem systemowym. Chocia autor nie odwouje si wprost do
filozofii Fullera, jednak widoczna jest zbieno linii myli i postaw, przez co
pozycja ta jest tym bardziej cenna dla tego opracowania.
Trudno take pomin pozycj tego autora Badania nad wspzalenoci
funkcji i formy w architekturze [164] opisujc pierwszy w Europie
eksperymentalny program WIDOK (do automatycznego krelenia widokw
perspektywicznych), ktry powsta dziki wysikom zespou badawczego z
Politechniki Szczeciskiej (patrz take: s.).
Przygotowana do druku jeszcze w 1975 r., a wydana w 1982 r. ksika
autorstwa Stanisawa Latoura i Adama M. Szymskiego Projektowanie systemowe
w architekturze [100] pozostaje do chwili obecnej pionierskim w Polsce
opracowaniem podstawowych zagadnie dotyczcych teorii projektowania
architektonicznego i urbanistycznego wspomaganego komputerem. Stanowi te
pierwsze w jzyku polskim kompendium wiedzy odnonie do wczesnych zasad i
granic stosowania technik komputerowych, jako narzdzia projektowania
architektury i urbanistyki. Szczegowo odnosi si take do zakresu problemw
dotyczcych teorii architektury w konfrontacji z jzykiem cybernetyki i inynierii

13

projektowania w latach 70. ubiegego wieku. Jej uzupenieniem jest wydany przez
PWN w 1984 r. dwutomowy podrcznik akademicki autorstwa A. Szymskiego
Wprowadzenie do projektowania systemowego w architekturze i urbanistyce [162].
Z kolei w latach 90. XX w. wan rol w edukacji i propagacji w zakresie
projektowania architektury z udziaem narzdzi cyfrowych odgrywa zaczyna
Wydzia Architektury Politechniki Biaostockiej. W latach 19931997 byy tam
organizowane coroczne midzynarodowe konferencje Computer in Architectural
Design, a gwny ich animator Aleksander Asanowicz, reprezentowa Polsk na
Konferencjach AVOCAAD w Brukseli w latach 19972001 [68], a take bierze
udzia w pracach naukowych i konferencjach organizowanych przez Wydzia
Architektury UT w Delft [10].
Nie sposb take nie wymieni rozprawy doktorskiej Janusza Szewczyka Rola
technik komputerowych w waloryzacji i rewitalizacji architektury regionalnej
obronionej na Wydziale Architektury Politechniki Biaostockiej w 2006 r. Praca ta
pod pretekstem powizania narzdzi informatycznych z waloryzacj architektury
regionalnej w istotnej caoci stanowi przegld wiatowych w rozwoju narzdzi
informatycznych w kontekcie ich wykorzystania wprost w architekturze w ogle,
a nie tylko i wycznie w rewitalizacji.
Problematyk 3D skanowania laserowego i modelowania zajmuje si od 2007 r.
Jacek Kociuk z Wydziau Architektury Politechniki Wrocawskiej, autor licznych
publikacji na temat przydatnoci takich narzdzi w dokumentacji archeologicznej
bada w Egipcie [96].
Nie bez znaczenia dla podjtej problematyki maj take prace naukowe i
badawcze Ryszarda Tadeusiewicza, ktre czyni polski wkad na polu cybernetyki,
informatyki, biomimetyki syntetycznych sieci neuronowych [167].
Odrbn grup w literaturze polskiej s publikacje opisujce wyniki bada i
ujmujce rozwaania natury estetycznej i roli mediw w kulturze oraz zagadnienia
zwizane z percepcj rzeczywistoci wirtualnej, teleobecnoci i Internetu. Mona
tu wymieni pozycje takie, jak Estetyka Wirtualnoci [131] oraz Maja,wiat jako
rzeczywisto wirtualna [170].
W kontekcie podjtego tematu szczeglne miejsce zajmuje dorobek naukowy i
wkad do architektury Buckminstera Fullera. Wynika to z historycznej potrzeby
stworzenia wsplnej paszczyzny dyskursu o projektowaniu architektury na
podstawie procesw wystpujcych w Naturze i ich instrumentalizacji. Fuller
bowiem, jako pierwszy w historii architektury, podj tak prb, realizujc ponad
pidziesit obiektw. Z troski o przyszo planety napisa ponad trzydzieci
ksiek, a jego synergetyczna geometria daa pierwsze topologiczne realizacje w
architekturze. Ujta zostaa w dwch tomach [63, 64], ktre Fuller napisa we
wsppracy z E.J. Applewhite. Pozycje te s najczciej tutaj cytowane. Dokonania
Fullera stay si przedmiotem ponad 520 pozycji naukowych i popularyzatorskich,
zwaszcza gdy znalazy si naukowe potwierdzenia susznoci jego koncepcji
systemowych i metod badawczych. Ich praktyczne zastosowania umoliwia

14

dopiero technologia cyfrowa koca XX w. Jednak wiele tych pozycji koncentruje

si gwnie na badaniach biograficznych i prezentacji futurystycznych wizji
architektonicznych i ich uzasadnie. Jedynie Amy C. Edmonson [50] podja prb
przystpnego przedstawienia filozofii systemu i geometrii topologicznej Fullera w
przystpny sposb, lecz czyni to bez wspczesnego kontekstu i odniesie do
cyfrowych narzdzi projektowych. Na szczegln uwag zasuguj wyczerpujce
badania biograficzne i opisy dotyczce studialnych i zrealizowanych projektw
Fullera, midzy innymi: Arthur L. Loeb [102], Lloyd S. Sieden [156], Martin
Pawley [134] oraz Michael J. Gorman [66]. Wspomniana ju pozycja pod redakcj
Thomasa T.K. Zunga [188] skada si z fragmentw wybranych z dwudziestu
ksiek opublikowanych przez Fullera, a najlepiej przedstawiajcych jego filozofi
i strategie rodowiskowe, ktre zostay zaopatrzone w komentarze znanych postaci
ze wiata nauki, polityki i architektury odnonie do obecnej sytuacji na scenie
politycznej i zmian wiatopogldowych. Istotn pozycj stanowi monografia
Buckminster Fuller. Starting with the Universe [21], obejmujca retrospekcj
filozofii i systemowego podejcia Fullera do projektowania artefaktw na
przestrzeni jego ycia. Ksika ta zostaa wydana w 2008 r. z okazji przekrojowej
wystawy dorobku Fullera w Withney Museum of American Art w Nowym Jorku
pod tym samym tytuem. Mimo spojrzenia z pewnego dystansu czasowego, nie
znalazy si tam szersze odniesienia do nowych strategii i metod CAD/CAM.
Istotn pozycj dla tego opracowania stanowi take czterotomowe dzieo
Christophera Aleksandra wydane w latach 20032004 The Nature of Order [2], w
ktrym autor podejmuje si sformuowa zasady, wedle ktrych powinno si
waciwie budowa rodowisko przez architektur. Inspirowany myleniem
systemowym i filozofi Fullera przedstawia wasne badania i dowiadczenia, by
wskaza pitnacie cech, ktre powinna realizowa architektura, opierajc si na
modelach biologicznych. Pozycja ta jest godna uwagi take ze wzgldu na wczeniejsze znane prace tego autora, jak Notes on the Synthesis of Form (1964), City is
not a tree (1965), czy A Pattern Language (1977) napisana z Ishikaw i
Silversteinem, ktre rozszerzay pole bada nad projektowaniem systemowym w
latach 70. ubiegego wieku.
W polskiej literaturze przedmiotu mona znale zaledwie kilka artykuw
dotyczcych propagowanych przez Fullera idei i postaw. Pierwsze wzmianki mona znale w Polsce w 1970 r. sporzdzone przez Waldemara ysiaka w czasopismach: Perspektywy oraz Architektura. Natomiast w pimie Architektura w 1973
r. ukazay si trzy artykuy, midzy innymi recenzja ksiki Fullera Operating
manual for SpaceShip (1969) napisana przez Krzysztofa Lenartowicza, jego
tumaczenie tej ksiki nie ukazao si drukiem. W tym samym numerze
Architektury pisali o Fullerze take Waldemar ysiak i Aleksander Bhm. Posta
Fullera przywouje take Izabella Wisocka w Dom i Miasto jutra (1971), gdy
wymienia kontynuatorw idei ujtych przez woskich futurystw w ich Manifecie

15

Architektury Futurystycznej z 1914, a take gdy opisuje jego wczesn koncepcj

Dymaxion House (1928).
Metoda pracy
Badania prowadzi si z pozycji historii i teorii architektury, a nie metodologii
projektowania i technik informatycznych. Architektura projektowana cyfrowo
czsto zapoycza metody naukowe, instrumenty matematyczne z innych dyscyplin,
aby poszukiwa nowych rozwiza odnonie formy i materiau oraz realizowa
cele, jakimi s ochrona rodowiska naturalnego i zrwnowaony rozwj. Wymusza
to przeprowadzanie wzajemnie uzupeniajcych si, wielowtkowych studiw
obejmujcych: matematyk, fizyk, biologi oraz informatyk z elementami
cybernetyki, w celu zrozumienia i objanienia zagadnie objtych zakresem pracy.
Ze wzgldu na rozproszone rda informacji odnonie do przedmiotu bada,
najpierw dokonano ich inwentaryzacji i analizy, a nastpnie usystematyzowano je
pod wzgldem zawartych w nich treci, bez przyjcia wczeniejszych zaoe
badawczych. Jest to metoda indukcyjna, ktra pozwala na wyprowadzanie
wnioskw i uoglnie, czyli przechodzenie od poszczeglnych przypadkw do
ogu, w celu poznania zjawisk rzeczywistych tu projektowania wspomaganego
komputerowo. Uzupenieniem tej metody jest autopsja i eksperyment. Poznano
zatem z autopsji niektre narzdzia projektowe ujte w systemie CAD/CAM/CAE
przez przeprowadzenie wielu eksperymentw dotyczcych formowania w
przestrzeni cyfrowej. Poznano w ten sposb ich logik informatyczn i moliwoci,
jakie wnosz do projektowania. Dokonano take autopsji wybranych obiektw
architektonicznych w Europie i USA powstaych we wspudziale technologii
cyfrowych. Wskazane zabiegi poznawcze uatwiy scharakteryzowanie zjawiska,
jakim jest cyfrowe projektowanie architektury, a take wyonienie istotnych
zagadnie wymagajcych rozpoznania analitycznego. Obserwacja i opis bada
prowadzonych w innych orodkach naukowych (poza Polsk) daj podstawy do
uoglnie i prby syntetycznego przedstawienia tych zagadnie z pozycji historii,
teorii i praktyki architektury. Zabieg analityczny jest powtrzony w odniesieniu do
filozofii i dokona B. Fullera. Ta cz analizy ma na celu wyoni wtki wsplne
w podejciu do projektowania architektury zaangaowanej w utrzymanie
rwnowagi szeroko pojmowanych systemw utrzymujcych ycie na Ziemi. Jest
ona prowadzona pod ktem wyonienia analogii potrzebnych do prowadzenia
dyskursu objtego zakresem pracy. Na zakoczenie przedstawia si nowe podejcie
do projektowania architektury realizujcej imperatyw ochrony rodowiska i
zrwnowaonego rozwoju, zwracajc uwag na zmiany w artykulacji przestrzennej
i praktyce materiaowej. Podejcie to tworzy syntez pracy i wskazuje na
potencjalne moliwoci wykorzystywania narzdzi w procesie tworzenia i
realizowania architektury dostosowujcej si i reagujcej na rodowisko naturalne i
zbudowane.

16

1. Komputer jako aktywne narzdzie w projektowaniu

i realizacji
W dugiej tradycji geometrii euklidesowej powstao wiele przyrzdw
krelarskich uatwiajcych rysowanie linii prostych, okrgw etc. Rewolucja
przemysowa przyniosa urzdzenia uatwiajce przekadanie tej geometrii na
materia. Zazwyczaj rysuje si to, co mona zbudowa, budowa za mona to, co
jest moliwe do narysowania1. Rysunki architekta s zatem zapisem wielu danych
moliwych do przetwarzania. Zalenoci pomidzy tym, co przedstawia rysunek a
wykonawstwem nie s nowe i nie pojawiy si dopiero w epoce cyfrowych
narzdzi wspomagajcych projektowanie i wytwarzanie. Zwykle projektowano,
majc na uwadze moliwoci wytwarzania oraz dostpno materiaw i narzdzi.
Jednak w epoce powszechnej informatyzacji relacja ta wydaje si nabiera nowego
znaczenia. Pocztek technologii cyfrowych jest czsto wymieniany jako sia
determinujca ostatnie zmiany wzorcw w architekturze.

1.1. Rozwj narzdzi cyfrowych

Technologie cyfrowe oferuj architektom coraz doskonalsze narzdzia
wspomagajce projektowanie. Zmieniaj one radykalnie praktyk architektury i
sposb mylenia o budynkach, ich projektowaniu i realizacji. Komputer zastpuje
tradycyjny warsztat projektanta. Media cyfrowe proponuj ju nie tylko narzdzia
do wizualnego przedstawiania projektu, lecz take narzdzia do wynajdowania
formy, jej transformacji i wytwarzania. Na szybkie opracowanie, nawet
najmielszych pomysw, pozwalaj systemy CAD (Computer Aided Design),
CAAD (Computer-Aided Architectural Design), CAM (Computer Aided
Manufacturing). Nie automatyzuj one procesu projektowego, lecz s
komputerowym doradc i asystentem architekta, oferujc szeroki asortyment
narzdzi niezbdny w projektowaniu unikatowych budowli.
Od maszyny liczcej do rysownicy elektronicznej
Maszyny liczce istniay ju w czasie II wojny wiatowej i byy wci
rozwijane. Kilka matematycznych deskrypcji krzywych zostao opracowanych w
latach 40. XX w. dziki wysikom Isaaca J. Schoenberga (Douglas Aircraft) i Roya
Liminga (North American Aircraft). Maszyny te przetwarzay dane i byy pomocne
w obliczeniach inynierskich. W 1946 r. powstay, uwaane za pierwsze,
komputery ENIAC (il. 1.1, 1.2). W latach 50. ub. w. przewidywano rozszerzenie
Por. William J. Michell, Roll Over Euclid: How Frank Gehry Designs and Builds, w: Fiona
Ragheb (red.), Frank Ghery, Architect, Guggenheim Museum publications, New York, 2001, 352
363.
1

17

moliwoci tych urzdze i zakresu cyfrowych technik obliczeniowych2.

Zastpienie lamp elektronowych ukadami tranzystorw (pierwszy tranzystor
zbudowano w 1947 r. w Bell Telephone Laboratories) dao zwikszenie mocy
obliczeniowej i obnienie zuycia energii. W tym czasie powstaje jzyk
programowania FORTRAN (FORmula TRANslator), dla ktrego zesp Johna
Backusa (19242007), na zlecenie IBM, w latach 19541957 opracowa pierwszy
w historii kompilator jzyka wysokiego poziomu. By to nadal jzyk proceduralny,
ktrego gwnym zastosowaniem s dotychczas obliczenia naukowo-inynierskie,
szczeglnie obliczenia numeryczne.
Wraz z postpem w technologii komputerowej rozwijaa si Metoda Elementw
Skoczonych (MES) stajc si wanym narzdziem do oblicze w zadaniach
konstrukcyjnych.
Lata 50. XX w. to pierwszy etap automatyzacji. W przemyle zbrojeniowym
budowane s pierwsze maszyny kontrolowane numeryczne NC (Numerical
Control). Maj one na celu pokonanie ogranicze masowej produkcji
mechanicznej. Przez ponad cztery dekady technologia ta bya rozwijana, by
rozpowszechni si jako CNC (Computer Numerical Control).
Rozwojem szybkiego modelowania zainteresowany by przemys lotniczy i
samochodowy. W latach 60. XX w. powstay programy do projektowania
powierzchni konstrukcyjnych (il. 1.3). Wanych wyprowadze krzywych i
powierzchni, wedug wielomianw, dokonali wtedy Pierre Bezier (Renault), Paul
de Casteljau (Citroen), Steven Anson Coons (MIT, Ford), James Ferguson
(Boeing), Carl de Boor (GM), Birkhoff (GM) i Garibedian (GM). Stworzyli oni
podstawy zapisu i przetwarzania cech oraz przestrzennych warunkw
projektowanych obiektw, bez czego nie mogaby rozwin si wspczesna
grafika komputerowa.
Na pocztku 1959 r. General Motors i IBM podjy wsplne przedsiwzicie
nazwane Digital Design, ktrego celem byo ujednolicenie pomocy komputerowej
w projektowaniu. Wyniki prac ujawniono dopiero w 1964 r. na otwartej
konferencji Fall Joint Computer Conference, przedstawiajc system DAC-1
(Design Augmented by Computer). By to pierwszy system opracowany przez IBM
wykorzystujcy specyfikacje dostarczone przez zesp inynierw z General
Motors (Fred Krull i Patrick Hanratty). Zaoyli oni pniej CADD Company
MCS. Uwaa si, e by to pierwszy system CAD, by bowiem w stanie
wykonywa transformacje obiektw geometrycznych oraz ich rotacje i pokazywa
na konsoli graficznej IBM Alpine. Posugiwano si ju pirem wietlnym i gumk.
Byy one skoordynowane z napiciem obwodowym przechodzcym przez

Por. Robert A. Heinlein, The Door into Summer, 1957.

18

transparentny arkusz na wywietlaczu3 (il. 1.4.). Wszystko to byo cile chronione

przed przedostaniem si na rynek zewntrzny.
Rok 1963 przyjmuje si za punkt zwrotny w rozwoju narzdzi cyfrowych
wspomagajcych projektowanie. Wtedy Ivan Sutherland (1938) w MIT zbudowa,
w ramach tematu swojej pracy doktorskiej, rewolucyjny program nazwany
SKETCHPAD: a Man-machine Graphical Communications System (szkicownik).
Program ten zosta opracowany dla unikatowego komputera TX-2. Zmienio to
diametralnie interakcje czowieka z maszyn. Innowacj byy ekran (CRT monitor)
oraz piro wietlne. W 1963 r. komputery pracoway na tamach magnetycznych
lub kartach perforowanych. Szkicownik za by pierwszym programem z
kompletnym interfejsem graficznym uytkownika. Za pomoc koordynatografu
punkw wzgldem osi x i y program umoliwia pokaz linii rysowanych na
ekranie. Mia to by mistrz rysunku, ktry w kadym momencie moe reagowa na
ruchy pira wietlnego. By to prototyp systemu CAD (Computer Aided Drafting)
do wspomagania prac krelarskich (il. 1.5).
W latach 60. i na pocztku lat 70. XX w. przedmiotem bada placwek
naukowych byo 3D modelowanie, wizualizacja, symulacja, projektowanie
analityczne oraz systemy generatywne. Technologia komputerowa i
eksperymentalne narzdzia cyfrowe dla projektantw nie byy jeszcze gotowe do
dystrybucji masowej. Nierozwizanym wci problemem bya pojemno pamici
i wielko komputera4.
Dopiero badania kosmosu wymusiy miniaturyzacj w elektronice. Rozwinito
produkcj ukadw scalonych i mikroprocesorw. Pierwszy mikroprocesor
Patrz: Fred N. Krull, The Origin of Computer Graphics within General Motors, IEEE Annals of
the History of Computing, Vol. 16, No. 3, 4055,
http://design.osu.edu/carlson/history/PDFs/CGatGM.pdf
4
W poowie lat 60. XX w., kiedy komputery byy wielkoci duego pokoju, a kalkulatory
wielkoci lodwek, Fuller rozpocz rozwaania teoretyczne dotyczce ich budowy. W 1969 r.
znalaz sposb na gromadzenie informacji (pami komputera). Proponowa wykorzysta wysokie
przewodnictwo wypukych powierzchni przez cise upakowanie kulistych, szklanych paciorkw
wielkoci atomu powlekanych zotem, srebrem i miedzi. Sdzi, e krytyczna konfiguracja tych kul
w cisym, nieliniowym upakowaniu (12 kul) spowoduje, e energia transmitowana po ich
zewntrznych sferach zatoczy wiksze okrgi. Skoro przewodno kadego z tych metali jest inna, to
nieliniowa hierarchia kodowanej energii mogaby pozwala na przekazywanie ronych czstoci
informacji w tym samym czasie. Chocia pomys ten wydawa si wtedy zupenie nierealny, to Fuller
go opatentowa. Por. R. Buckminster Fuller, Proposed Patent, w: Electronic Computer Energy
Transformation, 1969. Unpublished transcript. Podajc za myl Fulera cisego upakowania
atomw naukowcy z IBM Zurich Research Laboratory skonstruowali w 1996 r. ultraminiaturowe
liczydo. Kulki lizgajc wzdu miedzianych rowkw wykonuj dziaania arytmetyczne. Natomiast
nano-rurki, pokrewne buckyball, wspomagaj ten proces. Ten rodzaj mikroliczyda zwiksza
szybko dziaania komputerw dzisiaj, a jutro stanie si przyczynkiem do nowej generacji
komputerw opartych na nanotechnologii czstek wgla i krzemu. Zastosowanie fullerenw w
technologii komputerowej jest dzi znaczcym nowym kierunkiem ich rozwoju.
3

19

(jednostka arytmetyczno-logiczna) Intel 4004 pokazano w wersji produkcyjnej w

1971 r.5 Otworzyy si nowe moliwoci. Wykorzysta je Peter J. Hanratty i ju
tego samego roku napisa system ADAM (Automated Drafting And Machining)
oraz istotne aplikacje, takie jak: Unigraphics, Computervision (CADDS), Calma,
Gerber, Autotrol i Control Data.
Wtedy tylko bogaty przemys mg pozwoli sobie na pierwsze programy
komercyjne. Na ich potrzeby informatycy poszukiwali moliwoci manipulacji
informacj geometryczn i wizualn. Szybko powstaway nowe programy
graficzne. Pierwsza wizualizacja ludzkiej rki i twarzy odbya si w 1976 r. na
University of Utah. Zagadnienia interakcji czowiekmaszyna w kontekcie
praktyk artystycznych, a zwaszcza tworzenia rodowisk obrazowych i
rzeczywistoci wirtualnej, po raz pierwszy podj si Myron W. Krueger (ur. 1942)
i przedstawi w rozprawie doktorskiej (1974), publikowanej pt. Artificial Reality
(1983), dajc podstawy do interaktywnego uczestnictwa w kulturze6. W latach 70.
XX w. komputery wyrczay ju sprawnie projektantw w sporzdzaniu rysunkw
technicznych (wzgldem osi x i y)7.
W Polsce pierwsze prby zastosowania komputerw w projektowaniu
architektonicznym naley datowa na lata 19671968, kiedy to najzdolniejsi
studenci rwnolegle na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej (Stefan
Wrona) i na Wydziale Architektury Politechniki Gdaskiej (Adam M. Szymski)
bronili prace magisterskie, w ktrych cz analityczn stanowiy algorytmy
optymalizacyjne.
W latach 70. XX w. na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej oraz
na Wydziale Budownictwa i Architektury Politechniki Szczeciskiej powstay
samodzielne zespoy naukowe, ktre podjy dalsze prby badania i praktycznego
wprowadzenia tzw. metodyki projektowania systemowego z wykorzystaniem
komputera jako aktywnego narzdzia wspomagania projektowania. Efektem tych
prac byo, midzy innymi, opracowanie pierwszego w Europie programu na
automatyczne krelenie widokw perspektywicznych: WIDOK. Jego praktyczne
wdroenie nastpio w 1978 r. w BPBBO Miastoprojekt Szczecin oraz CBBOBystyp w Warszawie8 (il. 1.7).
Intel Corporation (INTegrated ELectronics) to firma komputerowa w USA zaoona w 1968 r.
przez Roberta Noycea i Gordona Moore'a, ktra obecnie jest jednym z czoowych producentw
ukadw scalonych takich, jak: pamici, procesory, sterowniki urzdze, karty sieciowe czy chipsety.
Intel 4004 to pierwszy 4 bitowy procesor powstay na zamwienie japoskiej firmy ETI. Procesor ten
zbudowany tylko dla kalkulatora stanowi pocztek nowej linii technologicznej ukadw scalonych.
6
Patrz: Myron W. Krueger, Artificial Reality, Addison-Wesley, Reading, MA 1983.
7
Kluczowe produkty tego okresu to pakiety modelujce bryy, takie jak Romulus (Shape Date) i
UniSolid (Unigraphics) oparty na PADL-2 i program swobodnie modelujcy powierzchnie CATIA
(Dessault System), udostpnione dla przemysu.
8
Program WIDOK opracowano na podstawie graficznej metody rzutu rodkowego i
wczesnych moliwoci kalkulatora Hawlett-Packard. Wersje eksploatacyjne zapisane s na tamach
5

20

Gwatowny rozwj techniki komputerowej w latach 80 XX w. i coraz wiksza

moc obliczeniowa komputerw pozwalaa na operowanie i przechowywanie
duych zbiorw informacji. Umoliwio to rozwj MES dla nieliniowych oblicze
dowolnie zoonej geometrii. Znaczcy wkad w rozwj i popularyzacj tej metody
wnis Olgierd C. Zienkiewicz (ur.1921) z Uniwersytetu Walijskiego. Nastanie
komputerw osobistych PC (Personal Camputer) (1982) rozpoczyna bardziej
wszechstronne ich zastosowanie. Gwn rol w powstaniu systemu 2D AutoCAD
odegra Autodesk stworzony przez Johna Walkera w 1982 r. Wtedy ukazaa si
pierwsza wersja programu Archicad zainicjowana przez ABM Apple Macintosh.
Program ten skierowany by do studentw architektury. Zamieszone tam biblioteki
gotowych wzorw miay uczy podstawowych ukadw funkcjonalnoprzestrzennych w projektowaniu pocztkowym. Niebawem komputer PC sta si
nieodzownym wyposaeniem biur projektowych.
Kilka lat pniej bracia Bentley (Intergraph) zbudowali PseudoStation,
nazwany pniej MicroStation. Tak zacz si drugi etap: drafterw, czyli
popularnych programw wspomagajcych krelenie. W latach 80. XX w. w
biurach projektowych krelono ju komputerowo (uywano AutoCAD, MicroStation, Computervision, Claris-CAD), lecz architekci nadal projektowali rcznie.
Lata 90. XX w. to najbardziej dynamiczny okres rozwoju kultury
komputerowej. Wtedy nastpuje szybki rozwj estetyki 3D i interakcji (gry
komputerowe). Moliwe jest przeksztacanie bry i postaci przez wprowadzenie
dynamicznego, dajcego si modyfikowa, punktu patrzenia.
Ewolucja aplikacji architektonicznych
Ewolucja narzdzi cyfrowych dla architektw przebiegaa w kilku etapach.
Pierwsza generacja komputerw w latach 60. XX w., wedug Sketchpad, dawaa
ju moliwo rozwoju oprogramowa w kierunku uzyskiwania trjwymiarowych
obrazw.
W latach 70. XX w. nastpia popularyzacja systemw wspomagajcych
projektowanie. Etap ten upyn pod znakiem firmy Intergraph9. Nieco pniej
rynek zdominoway programy uniksowe. Wszystkie one byy jednak kosztowne,
rynek by wwczas niewielki, a konkurenci nieliczni.
Druga generacja aplikacji powstaa w poowie lat 80. XX w., gdy Gbor Bojr
zbudowa i udoskonali w 1982 r. modeler architektoniczny ArchiCAD dla Apple
Macintosh i Graphisoft. Mia on poprawi sprawno i wydajno w
magnetycznych w jzyku zewntrznym kalkulatora HP 9320A z instrukcjami wprowadzania danych
w jzyku polskim. Korzystanie z programu WIDOK na komputerze z monitorem i pirem wietlnym
pozwalao na przestrzenne projektowanie obiektu, a wykonywanie rysunkw tradycyjnej
dokumentacji technicznej pozostawiao si maszynie. Patrz: Adam Szymski, Anna Szmidt, Jakub
Ciring, Badania nad wspzalenoci funkcji i formy w architekturze, Prace Naukowe Politechniki
Szczeciskiej, nr 99, Szczecin, 1979.
9
Mona przypomnie nazwy takie, jak: ISICAD, Accugraph, GDS i SOM CAD.

21

projektowaniu. Te fazy rozwoju polegay na udoskonalaniu przekadania

dwuwymiarowych rysunkw na plotery drukujce je na papierze10.
Rozwj modelerw 3D, jak ArchiCAD, AutoCad, MegaCADD, SilverScreen,
ModelShop, Architrion i UpFront) to kolejny etap rozwoju CAD-a. Na pocztku lat
80. XX w. James Blinn opracowa now technik renderowania zwan
metakulami (metaballs) 11., ktra w latach 90. XX w. posuya do generowania
n-wymiarowych obych obiektw. Oznaczao to przejcie projektowania w trzeci
wymiar, a syntetyczna przestrze staa si rzeczywistoci wirtualn i medium
projektowym.
Udostpniony w 1988 r. Pro/ENGINEER by zwiastunem czenia
charakterystyk podstawowych metod modelujcych z parametrycznym opisem
cech. Wpyw na rozszerzanie moliwoci CAD-a mia miniaturowy napd (B-rep)
do manipulacji obiektami 3D o spjnej geometrii i topologii. Potrzebowano coraz
wikszych zasobw pamici operacyjnej i podrcznej oraz skrcenia czasu
wykonywania zada. Aby sprosta tym wyzwaniom, firma Intel w 1989 r.
wprowadzia na rynek 32-bitowy procesor, nastpc procesora 16-bitowego. Bya
to technologia przetwarzania potokowego, wewntrzny koprocesor numeryczny i
pami Cache L18 KB. By on w stanie obsuy do 4 GB pamici operacyjnej
RAM oraz do 64 GB pamici wirtualnej. Zastosowanie tego procesora w
komputerach PC stanowio przeom, gdy mona byo wystarczajco sprawnie
obsugiwa nie tylko wszystkie rozszerzenia CAD-a, ale take aplikacje
multimedialne i systemy operacyjne12.
CAD, jako nowe narzdzie projektanta, sta si istotnym przedmiotem w
edukacji architektonicznej, najpierw w Harvard University, a nastpnie w wielu
prestiowych uczelniach w USA, Europie i Japonii. W 1989 r. powsta modeler
powierzchni oparty na krzywych sklejanych (B-spline) zwanych TopDown.
Rozszerzyo to program nauczania o manipulacje powierzchni i tworzenie tzw.
formy swobodnej.
Harvard University, jako pierwszy, wprowadzi wymg profesjonalnej
znajomoci tego programu w szkoach architektonicznych w USA. Program ten
zosta napisany w UCLA przez Robina Liggetta i Williama Mitchella w latach
19871988. Inspirowany by, po czci, Gramatyk Ksztatu, a przede wszystkim
10
Por. David Kurmann, Design in Space and Time, w: Bits and Spaces: Architecture and
Computing forPhysical, Virtual, Hybrid Realms; 33 Projects by Architecture and CAAD, red. Maia
Engeli, Basel, Boston, Berlin, Birkhauser, 2001, 910.
11
Kady taki obiekt okrelony jest jako funkcja w zadanych wymiarach. Patrz: James F. Blinn, A
Generalization of Algebraic Surface Drawing, ACM Transactions on Graphics 1(3), July 1982, 235
256. Technika ta udoskonalona przez braci Wyvill umoliwia uzyskanie coraz to gadszych
powierzchni modelowanych obiektw i ich demonstracji w ruchu (tzw. demo effect). Popularna w
grach komputerowych na pocztku lat 1990 XX w.
12
Procesor ten wystpuje w dwch podstawowych wersjach 25 i 33 MHz. Na powierzchni 0,8
mikrometra mieci 1,2 mln tranzystorw.

22

istniejc wwczas metodyk nauczania projektowania przez programowanie.

TopDown dostarcza wizualnego i dynamicznego sposobu czenia zmian
projektowych ze zmianami wymiarw motyww kompozycyjnych. Po konfrontacji
z rzeczywistoci wirtualn i przestrzeniami interaktywnymi w grach
komputerowych
projektanci
przewidywali
podobne
moliwoci
dla
projektowania13. Niebawem cele te zostay zdefiniowane i realizowane.
Od pocztku lat 80. XX w. system CAD dostarcza podanych narzdzi
architektom. Wzrastay take ich moliwoci i akceptacja. Innowacj byy krzywe
B-spline i powierzchnie NURBS (Non-Uniform Rational B-splines). Jest to model
matematyczny w grafice komputerowej, dzi w powszechnym uyciu, ktry
pozwala na obliczanie i przedstawianie graficzne krzywych i powierzchni. Takie
renderowanie byo moliwe w 1989 r., lecz tylko dla grafik sylikonowych. Dopiero
w 1993 r. udostpniono pierwszy modeler dla PC, zwany NRBS opracowany na
Uniwersytecie Technicznym w Berlinie. Na bazie NRBS powstay modelery
Freeform surface, i Freeform surfacing, ktre su do modelowania powierzchni
nieregularnych. Dzi pracuj w systemie CAD, a take w innych rozszerzeniach
graficznych. Opisuj one powierzchni projektowanego obiektu w 3D geometrii,
racjonalizujc jego elementy.
Popularyzacja tych moliwoci CAD-a spowodowaa odchodzenie od
prostokrelnej architektury i projektowanie form zwanych swobodnymi14.
Trzeba tu wspomnie, e na przeomie lat 80. i 90. XX w., z inspiracji Ivana
Braida, rozszerzono system operacyjny o aplikacje Parasolid (Shape Data) i
ACSIS (Spatial Technology Inc.). Udostpniono take redniej wielkoci pakiety
takie, jak: SolidWorks w 1995 r., SolidEdge (Intergraph) w 1996 r. oraz IronCAD
w 1998 r. Program SolidWorks mg wsppracowa przez import z innymi
formatami, lecz importowana geometria bya nadal statyczna. Na przykad w
FeatureManager Design Tree brya bya reprezentowana jako obiekt skadajcy si
z setek powierzchni. Podczas importu wytracay si elementarne jej cechy.
SolidWorks, wraz z firm GSSLCO, stworzyy potem FeatureWorks,
specjalistyczn aplikacj, ktra zapewnia dopisanie cech do importowanej
geometrii i topologii lub do samej geometrii15. W latach 90. XX w. system CAD
by ju uywany przez biura konstrukcyjne i budowlane.
Na podstawie 3D modeli rozwijana bya rzeczywisto wirtualna VR (Virtual
Reality) na potrzeby projektantw. Nie wystarczyo ju tylko pokazywanie jak
wyglda projektowany przedmiot, gdy chciano demonstrowa, jak si go odczuwa
Por. David Kurmann, op. cit., 10.
Patrz: Mauro Chiarella, Geometry and Architecture: NURBS, Design and Construction,
Proceedings of the Fourth International Conference of Mathematics & Design, Special Edition of the
Journal of Mathematics & Design, 2004, Vol. 4, No. 1, 135139.
15
Patrz: Carlson Wayne, A Critical History of Computer Graphics and Animation, Ohio State
University, 2003.
13
14

23

i syszy. Rzeczywisto wirtualna znalaza si zatem w centrum zainteresowania w

obszarach spokrewnionych z CAD-em, jak np. baza danych Cumincad. VR oferuje
architektom atrakcyjne narzdzia do prezentacji projektw oraz do komunikowania
problemw projektowych innym zainteresowanym udziaem w tym procesie.
Obecnie kontynuowane s prace nad rozszerzon RV (augmented reality AR),
szczeglnie w aspektach modelowania, obrazowania, mobilnych technologii i
interaktywnej komunikacji z modelami oraz wiatem realnym16.
W kocu lat 90. XX w. wymogi efektywnoci rodowiskowej prowadz do
takiego wzrostu zoonoci w architekturze, ktra nie moe ju by rozwizywana
przez konwencjonalne metody projektowe. Postpowi architekci sigaj po
narzdzia udoskonalane dla rnych gazi przemysu oraz takich dyscyplin nauki,
jak biologia, chemia i inne. Dla nich firma Autodesk wprowadza na rynek
Architectural Desktop (ADT) oraz program Rhino, ktre s kompatybilne z
AutoCAD-em i 3D Studio VIZ. Programowane s one w sposb, ktry umoliwia
generowanie rnorakich form przez dane zestawy parametrw, a take symulacje
i analizy oddziaywania rnych czynnikw na uksztatowanie formy.
Popularny dzi system CAD pozwala na generatywne modelowanie
powierzchni i bry oraz wymian danych pomidzy rodowiskami CAD i CAM.
Maszyny i urzdzenia CNC mog dzi pracowa z szerokim asortymentem
materiaw w ronych skalach, co jest podstaw dla aplikacji CAM.
Zintegrowanie cyfrowego projektowania i wytwarzania pozwala na
bezporednie przetwarzanie danych komponentw geometrycznych projektu dla
narzdzi CNC. Tak powstaje cyfrowe continuum, czyli bezporedni zwizek
procesu projektowego z wytwarzanym produktem finalnym17. Zintegrowanie
systemw CAD/CAM jest atrakcyjne dla projektantw. Frank Gehry ju na
pocztku lat 90. XX w. jako pierwszy wykaza, jakie architekci mog mie z tego
korzyci.
1.1.1.

Systemy i narzdzia generatywne

Projektowanie generatywne to wykorzystywanie procesw algorytmicznych lub

regu i zasad po to, aby otrzymywa rozwizania projektowe. Zasady dla systemw
generatywnych mog by okrelane w rony sposb, np. przez gramatyki
werbalne, diagramy, transformacje geometryczne czy scenariusze polece.
Systemy generatywne maj rne stopnie kontroli od zautomatyzowanej do
manualnej, wykonywanej krok po kroku18.
Patrz: ibidem.
Por. Branko Kolarevic, Information Master Builders, w: Branko Kolarevic (red.), Architecture
in Digital Age. Design and Manufacturing, NewYork and London, 2005, 5860.
18
Ze wzgldu na moliwo reprezentacji rozwiza projektowych systemy generatywne mona
podzieli na trzy szerokie grupy. Systemy analogowe, gdzie waciwoci systemu s wykorzystywane
do przedstawiania waciwoci projektowanych obiektw. Takimi systemami analogowymi s
systemy np. mechaniczne i elektryczne. Systemy ikoniczne tworz alternatywne rozwizania
16
17

24

Systematyk systemw generatywnych od Arystotelesa do Richarda S. Lulla

(18671957), znanego z bada nad ewolucj, opracowa William Mitchell.
Wykaza, e systemy te odgryway take istotn rol w filozofii, literaturze i
muzyce. W architekturze systematyka ta odsya do Leonarda da Vinci i
francuskiego architekta Jean-Nicolas-Louisa Duranda (17601834). W studiach
Prcis des Lecons dArchitecture (1803). Durand zaproponowa innowacyjny
sposb generowania rzutw i elewacji przez przekadanie czci strukturalnych,
takich jak ciany, fasady etc.19
Potrzeba ujednolicenia podejcia systemowego ujawnia si w latach 30. XX
wieku. Podejcie to rozwino si po II wojnie wiatowej w naukach
przyrodniczych, a pniej w naukach cisych. Mylenie systemowe stao wwczas
w opozycji wobec redukcjonistycznej koncepcji, ktra przez wieki cechowaa
podejcie naukowcw i inynierw. Aktywnymi popularyzatorami tego nowego
wwczas sposobu widzenia wiata i rozwizywania zoonych problemw byli
Buckminster Fuller w USA i twrca teorii systemw Ludwig von Bertalanffy w
Europie.
W kocu lat 60. XX w. metodyka projektowania systemowego wesza do
architektury i dotyczya rozwizywania gwnie problemw funkcjonalnych i
denotacji przestrzennej. Wyznaczaa podstawowe zasady projektowania wedug
definicji problemu, opisu celu i zadania projektowego w specyficznym obszarze
twrczoci architektonicznej. Stosowano modele logiczne, algorytmy oraz modele
matematyczne, wykorzystywano dostpne wwczas techniki komputerowego
wspomagania projektowania, symulacji, optymalizacji i wielowariantowoci
rozwiza projektowych. Bya to konsekwencja stosowania aparatu matematyczno-logicznego w zakresie moliwej wtedy przydatnoci komputera w
projektowaniu20.
Wykorzystywanie tych metod wymaga od architekta innego ni dotd procesu
twrczego. Jest to istotna zmiana, gdy w historii teoria i praktyka architektury
koncentrowaa si przede wszystkim na formie. Te nowe aspekty kreacji formy
bada w Polsce Adam M. Szymski. Opierajc si na wiedzy z zakresu nauk o
czowieku, przeprowadzi analizy porwnawcze procesu twrczego i procesw
projektowania systemowego. Podobnie jak Fuller, lecz we wspczesny sposb,

projektowe przez przydzielanie operacji takich, jak: dodawanie, odejmowanie, transformacja oraz
przesunicia tych czci, ktre s zapisane. Systemy symboliczne posuguj si symbolami takimi jak
sowa, liczby i formuy matematyczne, eby reprezentowa moliwe rozwizania na wyjciu. Por.
Yehuda E. Kalay, William J. Mitchell, Architecture's New Media: Principles, Theories, And Methods
of Computer-aided Design, MIT Press, 2004, 326.
19
Por. op. cit., 328.
20
Metodyka projektowania systemowego w architekturze i urbanistyce lat 70. XX w. najlepiej
zostaa wyoona, w: Stanisaw Latour, Adam M. Szymski, Projektowanie systemowe w
architekturze, PWN, WarszawaPozna, 1982.

25

wykaza topologiczny charakter geometrii ich powiza systemowych, niemoliwy

do obrazowania na wczesnym poziomie rozwoju technologii cyfrowych21.
Obecnie architekci, chcc bada wpyw ronych czynnikw na form, sigaj
po cyfrowe systemy generatywne. Zapoyczaj je z innych dyscyplin i
wykorzystuj do projektowania budowli i materiaw. Najchtniej stosowane, to:
automatyzowanie komrkowe (Cellular Automata), L-System, fraktale, diagramy
Voronoi, gramatyki ksztatu i algorytmy genetyczne.
Automatyzowanie komrkowe
W latach 40. XX w. John van Neuman (19031957), eby symulowa wzrost
biologiczny, zbudowa abstrakcyjny model samoreprodukcji. System ten, znany
jako automatyzowanie komrkowe (Cellular Automata), zawiera dyskretne modele
skadajce si z ukadw komrek, a kady z nich moe by w jednym z licznych
moliwych skoczonych stanw. Kada komrka jest uaktualniana synchronicznie,
zgodnie z lokaln interakcj wynikajc z zasady przyjtej dla okrelenia stanu
komrek ssiednich22 (il. 10). Architekci wykorzystuj Cellular Automata z
powodu moliwoci generowania rnorakich wzorw geometrycznych. System
ten znajduje szerokie zastosowanie; od ornamentyki do automatycznego
wolumetrycznego generowania budowli. Ingeborg M. Rocker, stosujc Cellular
Automata, generuje formy w skali budowlanej, Michael Batty za wykorzystuje je
do projektowania w skali urbanistycznej. Natomiast Mike Silver przedstawi
projekt konkursowy San Jose State University Museum of Art and Design (2003),
w ktrym automatyzowanie komrkowe zostao wykorzystane w szerszym ni
dotd zakresie23.
L-System
W 1968 r. wgierski biolog Aristid Lindenmayer (1925-1989) prowadzi
badania nad modelami matematycznymi opisujcymi proces wzrostu prostych
organizmw wielokomrkowych. W tym samym roku zacz pracowa nad
formaln deskrypcj wynikw tych bada nazwan Lindenmayer System albo
L-system24. L-system jest tym co w informatyce nazwane zostao gramatyk
formy, struktur abstrakcyjn, ktr opisuje jzyk formy przez sekwencje rnych
Patrz: Adam M. Szymski, Twrczo architektoniczna. Wstp do teorii projektowania
systemowego (elements of system designing theory), Prace Naukowe Politechniki Szczeciskiej, nr.
101, Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego, Szczecin, 1997 oraz Buckminster R. Fuller
Synergetics, Explorations In geometry of Thinking, Macmillan Publishing Co. Inc., 1975, 1979, poz.
900.10900.33.
22
Szczegowy opis systemu programw automatyzacji komrkowej, patrz: Stephen Wolfram,
Universality and Complexity in Cellular Automata, w: Cellular Automata and Complexity: Collected
Papers, Westview Press (Philadelphia), 1995, 140157.
23
Patrz: Mike Silver, Automason, AD, Vol. 76, 2006, 4651.
24
Patrz: Aristid Lindenmayer, Mathematical models for cellular interaction in development,
Journal of Theoretical Biology, No. 18, 1968.
21

26

prostych obiektw zwanych sznurkami (ekwiwalent naturalnych chromosomw).

Modelowanie rolin, opierajc si na L-systemie, opisuj dwa czony, czyli dwie
kategorie gramatyki formalnej, a to: analityczna i generatywna. Gramatyka
analityczna ustala czy sznurek naley do jzyka opisanego przez t gramatyk.
Natomiast gramatyka generatywna formalizuje algorytm, ktry generuje sznurki w
okrelonym jzyku i skada si z zestawu przepisywanych zasad transformujcych
sznurki, zaczynajc od prostego symbolu startowego.
Korzystanie z L-systemw w grafice komputerowej wymaga przekadania
symboli na struktury graficzne. W zalenoci od modelu stosuje si rne metody
transferowania zapisu formalnego do grafiki25 (il. 11). L-system stanowi dzi
podstaw dla struktur informatycznych symulujcych procesy, jakie zachodz nie
tylko w wiecie przyrody.
Wspczesne metody wykorzystujce osignicia Lindenmayera umoliwiaj
przeprowadzanie procesw morfologicznych, adaptacjogenezy26 i wypieraj
eksperymenty przeprowadzane rcznie. Architekci, jak Karl S. Chu i Emergent
Design Group oraz OCEAN NORTH, wykorzystuj L-System jako narzdzie do
generacji form i struktur. L-System jest obiecujcym narzdziem dla
zainteresowanych alternatywnym podejciem do zrwnowaonego rozwoju
rodowiska.
Diagramy Voronoi
Diagramy Voronoi umoliwiaj dekompozycj przestrzeni i podzia jej na
regiony. Jest to rodzaj tesselacji obejmujcej klas wzorw nazwanych
tesselacjami Dirichleta. Diagramy takie byy ju rozpatrywane przez Rene
Descartesa, lecz nazwa ich pochodzi od nazwiska rosyjskiego matematyka
Georgija Fiedorowicza Vornoroi, ktry w 1907 r. zdefiniowa i studiowa
n-wymiarowe przypadki tej tesselacji. Wszystkie obszary Voronoi s wieloktami
wypukymi. Kady punkt w dowolnym obszarze jest generatywny i dzieli ten
obszar na n-obszarw tak, e kady punkt w dowolnym obszarze znajduje si bliej
okrelonego punktu ze zbioru n punktw ni od pozostaych n 1 punktw.
Diagramy Voronoi znajduj szerokie zastosowanie w biologii, grafice
komputerowej, geofizyce, antropologii oraz w planowaniu urbanistycznym.
Diagramy Voronoi uywa si do generowania zarwno dwu- (il. 1.12 i 1.13), jak i
trjwymiarowych elementw, jak na przykad Benjamin Aranda i Chris Lasch w
projekcie Grotto (2006), aby uzyska efekt naturalnej jaskini (il. 1.14).

25
Jednym z przykadw jest tak zwana grafika wia (zbliona do koncepcji wykorzystywanej
w jzyku Logo). Kady symbol w L-systemie jest w takim modelu interpretowany jako okrelona
sekwencja ruchw wia.
26
Adaptacjogeneza jest procesem cigym powstawania wci nowych przystosowa w wyniku
ewolucji. Adaptacja jest okrelana jako proces przystosowywania si osobnikw do warunkw
rodowiskowych na podstawie modyfikacji ewolucyjnych.

27

Fraktale
Geometria fraktalna zostaa sformuowana i sformalizowana w kocu lat 70.
XX w. przez Benoit Mandelbrota (ur.1924), matematyka polskiego pochodzenia.
Jednak wczeniej Georg Cantor (18451918), Guiseppe Peano (18581932), David
Hilbert (18701924), Helge van Koch (18621943), Wacaw Sierpiski (1882
1969), Gaston Julia (18931978) i Felix Hausdorff (18681942) studiowali
rnorakie aberracje matematyczne, ktre stay si dzi prekursorami geometrii
fraktalnej.
Geometria euklidesowa nie opisuje obiektw wiata realnego, takich jak
drzewa, chmury, gry etc. Idealne utwory takie, jak prosta, okrg, kwadrat,
szecian itd. s wymylonym przez ludzi uproszczeniem Natury. Krzywe za
fraktalne skadaj si z nieskoczonych elementw, ktre s nieskoczenie mae i
somopodobne i dlatego mog opisywa to, co buduje Natura. Dugo ich zwiksza
si do nieskoczonoci w nieskoczenie maej skali i dlatego nie jest moliwe
okrelenie pozycji punktu krzywej fraktalnej za pomoc ukadu wsprzdnych27.
Geometria fraktalna to obecnie ywo rozwijajca si dziedzina wiedzy. Zajmuj
si ni specjalici rnych nauk: matematycy, fizycy, mechanicy, a take architekci
i artyci. Fraktale znalazy take zastosowanie w komunikacji, przetwarzaniu
danych, zapisywaniu informacji. Wielu badaczy twierdzi, e jest to geometria,
jakiej uywa Natura, budujc swoje dziea. W chmurach, liniach wybrzey
morskich, acuchach grskich, patkach niegu, drzewach, pianie mydlanej mona
odkry ksztaty fraktali. Geometria ta daje dzi architektom moliwo ujmowania
zwizkw z natur i kosmosem, jak rwnie, manifestowania odejcia od koncepcji
Newtona i Laplacea.
Architekci postrzegaj geometri fraktaln jako integraln cz czy oznacznik
teorii chaosu i nauk o zoonoci28. Jednak nie wystpuje zbyt wiele podobiestw
midzy definicjami architektw i matematykw wzgldem architektury
fraktalnej. Architekci zignorowali pogldy matematykw odnonie do rodowiska
zbudowanego, a matematycy przestali analizowa prace architektw, ktrzy
przywaszczyli sobie i posuguj si geometri fraktaln. Chodzi im gwnie o
efekty uksztatowania formy w poszukiwaniu nowych jakoci estetycznych.
Ukazuj to, midzy innymi: Peter Eisemnam (Cannaregio, Wenecja, 1978,) Steven
Holl (Simmons Hall, MIT Cambridge, (19992002), Johnston Marklee, (Helios
House, Los Angeles, 2007) czy ARM Ashton Raggart McDougal (Storey Hall,

Wicej o geometrii fraktalnej, patrz: Jacek Kudrewicz, Fraktale i chaos, Wydawnictwa

Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2007.
28
Wicej o zwizkach architektury z geometri fraktaln patrz: Michael J. Ostwald, Fractal
Architecture: Late Twentieth Century Connections Between Architecture and Fractal Geometry,
Nexus Network Journal, Architecture and Mathematics, Vol. 3, No. 1 (WinterSpring 2001), 7384;
take: Michael J. Ostwald, Fractal Traces: Geometry and the Architecture of Ushida Findlay, w:
Leon van Schaik (red.), Ushida Findlay, Barcelona: 2G, 1998, 136143.
27

28

Melbourne (199519970). Natomiast Greg Lynn w projekcie Cardiff Bay Opera

House (1994) opar proces formowania na organizacji fraktalnej (il. 1.15).
Gramatyki ksztatw
W 1971 r. George Stiny i James Gips przedstawili gramatyk ksztatu (Shape
Grammars). By to pierwszy, skierowany do projektantw, system generatywny
wytwarzajcy ksztaty geometryczne29. System ten opiera si na metodzie, ktra
wedle ustalonych zasad generuje form przez rozpoznawanie ksztatu i zmiany
jego pooenia. W skad systemu wchodz zbiory zasad, ktre rekursywnie inicjuj
ksztaty. Zasady te okrelaj transformacj przestrzenn i pozwalaj na
przesunicia, dobr skali, obracanie etc. kadego ksztatu, tak aby sta si czci
innego. Przez skoczon liczb zasad gramatyki ksztatu generuj nieskoczon
ilo ksztatw geometrycznych.
Wyrniajc cech tego systemu jest to, e zasady mog by rozpoznawane i
stosowane do wynajdowania ksztatw w sposb, ktry nie zosta wczeniej
zredefiniowany w tych gramatykach. System ten mona take stosowa jako
narzdzie do analiz, dekompozycji zoonych ksztatw i prostych caoci oraz
jako narzdzie do syntezy, generowania skomplikowanych form z prostych
elementw geometrycznych. W Experience Music Project w Seattle (19972000)
zesp Gehry Partners uy Shape Grammars, aby zracjonalizowa zakrzywione
powierzchnie. Gramatyki zostay tak skonstruowane, aby algorytm mg by, w
rny sposb, modyfikowany, by wykona nieregularne tesselacje powierzchni
zakrzywionej.
Algorytmy genetyczne
Podstawowy algorytm genetyczny zosta opracowany w 1975 r. przez Johna H.
Hollanda (University of Michigan) w jzyku programowania FORTRAN i
rozwinity dziki jego pracom z lat 60. i 70. XX w. Dziaa on tak: w
zdefiniowanym rodowisku inicjuje si (najczciej losowo) pewn pocztkow
populacj osobnikw i poddaje ocenie. Kademu z nich trzeba przypisa zbir
informacji stanowicy jego genotyp, ktry daje podstaw do utworzenia
fenotypu30. Fenotyp jest zbiorem cech, jakie podlegaj ocenie przez funkcj
przystosowania, ktra modeluje przyjte rodowisko. Czyli genotyp opisuje
rozwizanie problemu, a fenotyp (funkcja przystosowania) ocenia, jak dobre jest to
rozwizanie. Populacja inicjujca poddawana jest ocenie (selekcji) po to, aby
najlepiej dostosowane osobniki wziy udzia w reprodukcji. Tylko genotypy
poddawane s procesom ewolucyjnym i s kojarzone przez krzyowanie z
genotypami rodzicw i podlegaj mutacji (wprowadzane s niewielkie zmiany
Patrz: William J. Mitchell, The Logic of Architecture. MIT Press, London, 1990; take: George
Stiny, Shape: Talking about Seeing and Doing. MIT Press, Cambridge, MA 2006.
30
Genotyp skada si z chromosomw, gdzie zakodowany jest fenotyp i ewentualnie pewne
informacje pomocnicze dla algorytmu genetycznego, natomiast chromosom skada si z genw.
29

29

losowe). Powstaje nowe pokolenie, ktre po ocenie stanie si baz dla kolejnego
kroku algorytmu. Algorytm powraca do kroku drugiego, jeeli nie znaleziono
dostatecznie dobrego rozwizania. W przeciwnym wypadku uzyskuje si wynik.
Ewolucyjne techniki obliczeniowe byy ju znane w dziedzinach, w ktrych
chodzio o optymalizacj, przeszukiwanie przestrzeni rozwiza alternatywnych
dla najlepszych rozwiza. Poczenie algorytmu generatywnego z algorytmem
ewolucyjnym sprawia, e programy takie stay si atrakcyjnym narzdziem
projektowym dla architektw (np. Genr 8). Algorytmy genetyczne odgrywaj
istotna rol, zwaszcza w projektowaniu architektury wraliwej na rodowisko.
Ukazuj to prace, midzy innymi Emergencje and Design Group, Foreign Office
Architects (FOA), OCEAN NORTH, Scheffier + Partners Architects.
Popularyzacja tych narzdzi wynika w ze wzrostu informacji potrzebnych w
projektowaniu wikszoci zoonych obiektw, co czsto przewysza zdolno
pojmowania i przewidywania.
1.2. Korzyci z narzdzi cyfrowych w projektowaniu
Poza sporzdzaniem rysunkw koncepcyjnych i wykonawczych, wizualizacji
czy animacji, systemy CAD/CAM wykorzystywane s dzi do generowania i
analiz form zoonych geometrycznie. Elektroniczne narzdzia projektowe
wypieraj tradycyjny warsztat ze wzgldu na moliwoci, takie jak:
wizualizacja, czyli zdolno do przedstawiania w sposb realistyczny
informacji graficznych, tzn. generowania realistycznych modeli przestrzennych
(3D), a take modeli animowanych (4D),
moliwoci informatyczne, czyli zdolno przeprowadzania operacji
numerycznych i liczbowych oraz tekstowych z du szybkoci i dokadnoci, a
potrzebnych w zadaniach projektowych i wykonawczych, albo zoonych
scenariuszach,
geometryczna manipulacja, czyli zdolno do operacji formami o duym
stopniu zoonoci (relatywna prostota, organizacja, generowanie, wymiarowanie,
modyfikacje i realizacja, szybko i precyzja),
asocjatywno, czyli zdolno wiernego przekazywania danych z jednego
przypadku do nastpnego, pozwalajc powiela poszczeglne rozwizania
projektowe w powtarzajcych si sytuacjach formowania,
racjonalizowanie, czyli zdolno do podejmowania jasnych decyzji
(edytowalnych), ktre umoliwiaj ujednolicenie rozwiza projektowych,
dopuszczajc jednoczenie wielk zmienno,
przygotowanie zadanych elementw do wytwarzania, czyli zdolno kontroli
uzyskiwanych ksztatw, ich faktur, wzorw i podziaw31.

31
Por. Andre Chaszar, Blurring the Lines. Exploration of Current CAD/CAM Techniques, AD,
Vol. 73, No. 1, January/February 2003, 111+117+.

30

Komputerowe systemy CAE (Computer-Aided Engineering) do analiz i

symulacji oparte na metodzie elementw skoczonych (MES) zrewolucjonizoway
prac inynierw. Zredukoway czas potrzebny na wykonywanie
skomplikowanych dziaa obliczeniowych.
W pierwszej dekadzie XXI w. CAD/CAM/CAE to zintegrowany system
narzdzi. Pozwala na ilociowe szacowanie konstrukcji, ogrzewania, wentylacji,
klimatyzacji, a take rozwizywania problemw akustycznych (il. 1.10). Nastpuje
zacieranie granicy kompetencji midzy architektur a inynieri.
Asocjatywno programw sprawia, e wicej ni jeden projektant moe
jednoczenie pracowa nad tym samym projektem i wprowadza zmiany do tego
samego pliku projektowego. Uatwi to Keith Bentley, opracowujc w 2000 r. t
now technik ProjectBank, jako aplikacj CAD-a. Pozwala ona na prac
zespoow i nie wymaga nowych, niestandardowych operacji.
Szerokie moliwoci technik cyfrowych wykorzystuje si take w domenach
nieprojektowych, takich jak: kinematografia, gry komputerowe, a take w
systemach informacji geograficznej (GIS). Programy za Softimage, Atlas i Maya
zaspokajaj potrzeby przemysu filmowego w tworzeniu efektw specjalnych.

1.3. Transfer technologii

Zaznaczy naley, e system CAD/CAM powsta na potrzeby przemysu
okrtowego, lotniczego i samochodowego. Spektakularnym przykadem jest
Boeing 777 pierwszy komercyjny liniowiec, ktrego projekt i dokumentacja
zostay w caoci wykonane elektronicznie w 3D, a ktrego pierwszy lot odby si
w lutym 2000 r.
Wysokie wymagania przemysu lotniczego wymusiy udoskonalenia w szybkiej
wizualizacji i manipulacji plikami graficznymi oraz sprawne uaktualnianie zmian.
Przemys motoryzacyjny wprowadzi wiele usprawnie w modelowaniu
prototypw i produkcji masowej. Osignito, przy duej zoonoci produktu,
optymaln dokadno pasowania oraz szybko kompletacji.
Techniki te okazay si inspirujce dla architektw, zwaszcza te procesy w
przemyle okrtowym, ktre koordynuj i cz ze sob projektowanie,
konstruowanie i wykonawstwo.
Na pocztku XXI w. nastpuje integracja ronych gazi przemysu
budowlanego, a architekci, wytwrcy i wykonawcy, oferujc swoje usugi, musz
koncentrowa si na cyfrowych technologiach projektowania, analizach,
wytwarzaniu i montau. Transfer tych technologii do architektury okaza si
nieunikniony.
W przeszoci architekci czsto korzystali z dowiadcze, technik i technologii
wypracowanych w innych domenach projektowania, budowania i konstruowania.
Statki, podobnie jak budynki, s obiektami o znacznej zoonoci. Jeli chodzi o
rozmiar i uytkowanie s wystarczajco podobne by da podstawy do porwna i

31

transferu technologii. Na przykad, Andrea Palladio, projektujc dach Bazyliki na

Piazza dei Segniori w Vicenzie (1617) jako odwrcony kadub odzi, korzysta z
ekspertyz budowniczych okrtw. Przystpujc do jego budowy, sprowadzi z
Wenecji dowiadczonych szkutnikw. Przez stulecia podpatrywano rozwizania
okrtowe, by stosowa je w architekturze.
W XX w. niektre z tych zasad zaczto stosowa w przemyle samochodowym
i lotniczym, a zaufanie do budowniczych statkw przetrwao do dzi. Dom, ktry
byby zbudowany jak samolot, z lekkich substytutw kamienia, cegy i drewna sta
si jednym z postulatw, jakie przedstawi Antonio SantElia (18881916) w
wizjonerskim projekcie Citta Nuova (1914).
Le Corbusier, projektujc Maisons Citrohan (19191922), uwaa, e domy
musz by wykonywane przez maszyny w fabryce i skadane tak jak Ford skada
samochody na tamach. Pisa, e projektujc dom tak jak automobil, odchodzi si
od architektury akademickiej32. W Vers une Architeckture (1923) Le Corbusier
odnosi si bezporednio do statkw, samolotw i samochodw, wskazujc na ich
zalety, ktre powinny cechowa dom czowieka epoki maszynowej produkcji
seryjnej.
Architekci za powinni budowa swoje domy w fabrykach samolotw i
samochodw takimi samymi metodami konstrukcyjnymi, z takim samym lekkim
szkieletem, usztywnieniami metalowymi i podporami rurowymi. Wypowiedziane
wtedy sowa Le Corbusiera s dzi znamienne: Domy z lekkich tworzyw, elastyczne
i stabilne jak karoseria auta lub kadub samolotu, s w zamierzeniu pomysowe
oferuj wygody, ktrych mdry czowiek mgby sobie tylko yczy. Aby mieszka
w takim domu trzeba mie umys mdrca, oywiony przez LEsprit Nouveau.
Nadejdzie pokolenie, ktre bdzie wiedziao jak mieszka w Maisons Voisine33.
Le Corbusier nigdy swojej wizji nie zrealizowa. Fuller za skorzysta z okazji,
gdy po II wojnie wiatowej przystosowywano przemys lotniczy do produkcji
jednostek mieszkalnych. W 1944 r. zgosi projekt Witchita House, ktry by
rozwiniciem koncepcji schronienia Dymaxion House (1927)34. By to pierwszy w
Por. Reyner Bnaham, Rewolucja w architekturze, Wyd. Art. i Film., Warszawa, 1979, 271272.
Le Corbusier w: op. cit., 272.
34
Buckminster Fuller, podobnie jak Le Corbusier, mia now wizj schronienia domu, ktry
bdzie odpowiada yciu mobilnego spoeczestwa. W ogoszonym 17 maja 1928 r., w American
Institute of Architects (AlA) w St. Louis, manifecie 4D Timelock Fuller ogosi potrzeb nowego
rodzaju architektury, architektury opartej na czasie czwartym wymiarze w teorii wzgldnoci
Einsteina. Uwaa, i uprzemysowienie, narzucajc zmiany w tempie ycia, wymusza zmiany w
mieszkalnictwie. Zdajc sobie spraw, e problem mieszkania jest na wiecie wci nierozwizany,
opracowa w latach 19271929 dwie serie projektw nazwanych 4D-Tower oraz Dymaxion House.
Oczekiwa, e wraz z produkcj masow i standaryzacj nastanie era nowoczesnych, lekkich
materiaw i energooszczdnych technologii. Takim materiaem mia by metal, gdy, jak podkrela,
potencja tego tworzywa wychodzi dalej ni widzi to przemys lotniczy, samochodowy i okrtowy
metal powinien by gwnym budulcem domw jednorodzinnych. Zakada, e domy te, wyposaone
w urzdzenia elektryczne i mechaniczne, bd mie pen autonomi i swoj filozofi, by mogy
32
33

32

historii architektury dom zaprojektowany i zbudowany w technologii, w jakiej

wytwarzano samoloty.

1.2. Koncepcje przestrzeni osadzanych cyfrowo

Przestrzeni cyfrowej nie stworzy jeden czowiek jest ona wyrazem epoki
eksploracji kosmosu, bada naukowych i de czowieka do nowych kreacji
znanych i nieznanych wiatw przeomu tysicleci. Problem zapisu trzech
wymiarw na paszczynie zosta ju rozwizany w okresie renesansu, gdy
perspektywa linearna, podejmujc problem nieskoczonoci, zostaa odkryta przez
naukowcwartystw tamtego czasu.
Leonardo da Vinci (14521519), Filipo Brunelleschi (13771445), Leone
Battista Alberti (14041472) czy Albrecht Drer (14711528) znaleli sposb, aby
trjwymiarowy obraz 3D zapisa na paszczynie jako dwuwymiarowy 2D.
Niektrzy architekci podzielali przekonania Witruwiusza, e architektura jest tylko
form zastosowania liczb i sigali do traktatw staroytnych matematykw. Na tej
podstawie Alberti opracowa system proporcji i zawar go w dziele De
reaedificatoria (1485). Wykaza on, jak logika matematyczna moe by obecna w
architekturze, jaka jest zaleno pikna od parametrw liczbowych35.
promowa nowy styl ycia. W 1927 r. Fuller zaprojektowa dom na planie szecioboku zawieszony
na centralny maszcie. Zastosowa tam zupenie nowy system urzdze sanitarnych i gospodarczych.
Bya to maszyna do mieszkania automatyzujca czynnoci domowe w formie cyklw, jak: pranie,
suszenie, prasowanie, mycie i suszenie naczy etc. Zaproponowa urzdzenia samooczyszczajce za
pomoc sprzonego powietrza, system wentylacji i klimatyzacji, automatyczne usuwanie mieci.
Bya to maszyna do mieszkania automatyzujca czynnoci dom owe w cyklach, jak: pranie, suszenie,
prasowanie, mycie i suszenie naczy etc.
Znany prototyp azienki Dymaxion Bathroom wyposaony w system sterylizacji i recurkulalacji
wody zosta po latach zaadaptowany w pojazdach kosmicznych. W latach 19271933 zaprojektowa
take dom na trzech koach, ktry zosta pniej rozwinity przez przemys w formie treilerw
masowo produkowanych w USA. Projekt Witchita House (1944) powsta w wyniku konwersji w
przemyle lotniczym USA, po II wojnie wiatowej i przystosowania do produkcji jednostek
mieszkalnych. Zgosi wtedy projekt, ktry by rozwiniciem koncepcji schronienia Dymaxion House
(1927). Tego samego roku powsta prototyp, ktry way 600 funtw (mniej ni 300 kg).Kada cz
tego domu nie waya wicej ni 18 kg, po to, aby j mona podnie, nie uywajc dodatkowego
sprztu. Wykonano je z metali, tego samego stopu, jaki uywano do produkcji samolotw
wojskowych. Mieciy si one w metalowym pojemniku i mogy by zrzucane z powietrza na obszary
trudno dostpne lub dostarczane drog morsk, bd ldow. Kosztorysy sugeroway, e przy
masowej produkcji dom ten, w peni wyposaony, mgby by sprzedawany za 6 500 dolarw.
Jednak do produkcji masowej nie doszo. Powstao tylko kilka krtkich serii. Dzi jeden z
egzemplarzy Witchita House mona oglda wraz z Dymaxion Car No. 3 w Harrahs Automobile
Museum w Rino (Nevada). Por. Michael John Gorman, Buckminster Fuller: Designing for Mobility,
Rizzoli, New York, 2005, 23.
35
por. Joseph Rykwert, Neil Leach, Robert Tavernor, Leon Battista Alberti On the Art of
Building in Ten Books, MIT Press, Cambridge, 1988, 212, 317.

33

W XV w. zasady perspektywy oznaczay cakowite zerwanie ze redniowieczn

koncepcj przestrzeni i z paskimi, dowolnymi ukadami form, ktre byy jej
wyrazem artystycznym (il. 1.15). Odkrycie perspektywy byo tak samo doniosym
poczeniem nauki i sztuki, jak odkrycie wielowymiarowego zapisu cyfrowego,
ktre tak samo zrewolucjonizowao sposb mylenia i odczuwania.
Rewolucja cybernetyczna sprawia, e na przeomie nowego milenium
cywilizacja globalna znalaza si w epoce komputeryzacji, rzeczywistoci
wirtualnej, cyberprzestrzeni i teleobecnoci. Zjawiska te stay si tematem wielu
rozpraw i docieka z zakresu antropologii kultury, filozofii i estetyki, a take
psychologii i socjologii oraz innych nauk o zjawiskach cywilizacyjnych36.
Podstawowa wykadnia wielu opracowa, zwaszcza dotyczcych rnych
gatunkw sztuki, prowadzi od Henri Bergsona do filozofii Gillesa Deleuze i
Feliksa Guattariego, dajc podstawy do rozwaa ontologicznych i
epistemologicznych. Uksztatowa si pogld, e wirtualno jest cech
konstytuujc doznania wywoane cyfrowo w deniu do dalszych ich
eksploracji37. Ten potencja wirtualnoci zatem nie powinien by zatarty przez
wizualne substytuty rzeczywistoci, czy symulacje.
1.2.1. Przestrze fizyczna a wirtualna
W rozumieniu wspczesnej fizyki cakowicie pusta przestrze nie istnieje.
Badania dowodz, e nawet bez obecnoci rde materii nie istnieje pusta
czasoprzestrze, gdy istnieje materia geometryczna, pole grawitacyjne. Taka
czasoprzestrze bez rde materii moe mie szczeglne waciwoci, np. swoiste
zmarszczki, opisane falami grawitacyjnymi. Nawet kwantowa czasoprzestrze
bez materii jest wypeniona tzw. wirtualnymi procesami kwantowymi.
Filozof przyrody, Arystoteles (384322 p.n.e.), uwaa e przestrze jest
absolutna ma swj absolutny rodek i czas absolutny, ktrego pocztkiem jest
stworzenie Wszechwiata. W czasach nowoytnych ostatnim zwolennikiem
przestrzeni absolutnej i czasu absolutnego by Newton (16431727). Galileusz za
(15641642) jako pierwszy wprowadzi formu matematyczn, opisujc
transformacj czasu i wsprzdnych przestrzennych pomidzy dwoma
inercjalnymi ukadami odniesienia rwnowano przestrzeni w translacji i
obrocie.
Formu t rozwin potem Edward N. Lorentz (19172008), wprowadzajc
przeksztacenie matematyczne opisujce transformacje wielkoci fizycznych w
czasoprzestrzeni czterowymiarowej, podczas przechodzenia od jednego
inercjalnego ukadu odniesienia, okrelonego przez wsprzdne przestrzenne x, y,
Patrz: Richard L. Thompson, Maja wiat jako rzeczywisto wirtualna, Potra, Wrocawska
Drukarnia naukowa PAN, Wrocaw, 2004.
37
Por. Giovanna Borradori, Virtuality, Philosophy, Architecture,
http://faculty.vassar.edu/giborrad/new_page_7.htm, (dn. 10.01.2006).
36

34

z i wsprzdn czasow t, do drugiego, okrelonego przez wsprzdne x', y', z'

oraz t'. Nastpnie Einstein w teorii wzgldnoci poczy czas i przestrze w jedno
pojecie czasoprzestrzeni. wiat materialny zatem zacz by opisywany
zdarzeniami, ktrych podstawowym atrybutem s wsprzdne czasoprzestrzeni38.
Czyli przestrze jednoczenie pozycjonuje obiekty materialne i jest dla nich
rodzajem pojemnika, w ktrym si zawieraj.
Przestrze postrzegana jest jako rzeczywista, gdy w pewnym sensie jest
nadrzdn wobec wiata materialnego. Takie wyjanienie, zaznacza Einstein, jest
tyko potrzebne dla wyobrani czowieka, aby atwiej mg zrozumie sens naszych
dozna39. Obecnie teoria wzgldnoci Einsteina i teoria kwantw doprowadzia do
radykalnej zmiany w pojmowaniu czasu i przestrzeni w nauce40. W latach 90. XX
w. Gerard t ' Hooft (1949) i Leonard Susskind (1940), zajmujc si grawitacj
W oglnej teorii wzgldnoci odpowiednikiem odlegoci dwch punktw jest interwa
czasoprzestrzenny midzy dwoma zdarzeniami. Interway opisuj zdarzenia, ktre mogy mie na
siebie wpyw (informacja o jednym moga dotrze do drugiego). Interwa midzy dwoma zdarzeniami
nie zmienia si podczas przeksztace liniowych Lorenza, zachowuje odlego w metryce tej
przestrzeni (Minkowskiego). W fizyce transformacje Lorenza opisuj zalenoci midzy
wsprzdnymi i czasem tego samego zdarzenia w dwch inercjalnych ukadach odniesienia wg
szczegowej teorii wzgldnoci. Zasadnicz cech transformacji Lorentza jest niezaleno prdkoci
wiata od prdkoci ukadu odniesienia, natomiast zgodnie z mechanik klasyczn, zaleno midzy
czasem i wsprzdnymi opisuj transformacje Galileusza.
39
Por. Max Jammer, Concepts of Space, The History of Theories of Space in Physics, Dover
Edition, New York, 1993, XV.
40
Za jeden z powodw niezrozumienia odkry naukowych jest wpojone poczucie braku ruchu i
pustki Uniwersum. Jak zauwaa Fuller, narzuca to geometria prostoktnych bry i figur
geometrycznych wraz z ich ukadem wsprzdnych. Std zanik zmysu, jakim czowiek zosta
pierwotnie obdarzony, a ktry pozwala na odczuwanie fizyczne i sensoryczne szerokiego zakresu
energii elektromagnetycznej. Przestrze definiuje jako funkcj systemu czasu informacji, gdy
funkcja czasu konstytuujca system moe by zapisana w bitach (Synergetics2, 100.62100.63).
Przestrze fizyczna jest wielosystemowa i nie jest liniowa (Synergetics, 526.22). wiadome poznanie
przestrzeni fizycznej uzalenia od poznania cech systemu, ktre dziel Uniwersum na mikroprzestrzenie i makroprzestrzenie. Zakada, e systemy te maj cechy topologiczne i nie s jeszcze
wszystkie odkryte. Por. Buckminster Fuller, E.J. Applewhite, Synergetics: Explorations in the
Geometry of Thinking, New York, 1975, poz. 526.14526. 22 patrz te: op. cit. poz. 1044.
Fuller kwestionuje kartezjaski ukad wsprzdnych, uwaajc go za pozostao po myleniu,
e Ziemia jest paska. Uwaa, i przestrze nie moe przyj czterech kierunkw prostopadych
wsprzdnych x, y, z i t, gdy to j ogranicza. Czas jest na pewno wymiarem, lecz fizycy nie
zaakcentowali wystarczajco tego, e czas przenika ca przestrze i wszystkie dowiadczenia
jakociowo jest niepodobny do pozostaych trzech wymiarw. Fuller wprowadza sferyczny ukad
wsprzdnych, w ktrym pooenie kadego punktu jest ustalone przez dwa wyszczeglnione kty i
promie odlegoci. Fullerowski sferyczny ukad wsprzdnych obecnie uywany jest w rnych
dziedzinach nauki i technologii, jak fizyka i astronomia, biologia molekularna, elektrostatyka, optyka
(pomiar struktury wiata), nanotechnologia, analizy MES oraz projektowanie i modelowanie w
mezoskali, a take transformacja sferycznych powierzchni. Por. Buckminster Fuller, E.J. Applewhite,
Synergetics: Explorations in the Geometry of Thinking, New York, 1975, poz. 965.00966.11.
38

35

kwantow i teori strun (il. 1.26), sformowali holograficzn zasad, ktra

rozwizuje paradoks informacyjny czarnej dziury (il. 1.24). Teoria ta dowodzi, e
Wszechwiat moe by postrzegany, jako dwuwymiarowa struktura informacyjna
wymalowana na kosmologicznym horyzoncie, a to, e widzimy trjwymiarowo,
wynika tylko z deskrypcji na niskich energiach41.
Podejmowane prby syntezy mechaniki kwantowej z ogln teori wzgldnoci
w terminologii kwantowych bitw, przechowywanych w przestrzeni w skali
Plancka, przynosz zaskakujce wyniki. Badania te opierane s na zasadzie
holograficznej i na ptlowym sformuowaniu kwantowej grawitacji i teorii strun,
wraz z sieciami spinowymi oraz na geometrii kwantowej z entropi czarnych dziur.
Sie spinowa przedstawiana jest w formie grafu, ktrego krawdzie reprezentuj
wartoci spinw, a wierzchoki, w ktrych zbiegaj si krawdzie, mwi o
procesach zachodzcych w punktach przecicia. Z takich sieci utkana ma by
czasoprzestrze poniej poziomu Plancka. Tak przestrze czsto nazywa si
dyskretn, gdy zachodz tam dyskretne (niecige) zdarzenia, wyraone jzykiem
matematycznej teorii kategorii (il. 1.25).
W architekturze, jak uzasadnia Gottfried Semper (18031879), s dwa sposoby
konstruowania przestrzeni. Architekt w tektoniczny sposb gromadzi obiekty i
pozycjonuje je w okrelonym porzdku, pokonujc grawitacj, tworzy zamknicia
przestrzenne albo przesuwa, albo nadaje now pozycj istniejcym ju obiektom,
eby zorganizowa przestrze. Sposoby te stanowi dla Sempera fundamentaln
zasad wznoszenia budowli i drenia przestrzeni w litym kamieniu42.
W myl tej zasady Rudolph M. Schindler (18871953) przedstawi w 1916 r.
system proporcji, wedle ktrego elementy budowlane byy zestawiane ze sob,
zgodnie z kodem numerycznym. Wygld budynku zapisany by rzdami liczb w
tabelach numerw, a nie rysunkiem budowlanym43, czyli, pozycja i operowanie
niewielkimi elementami w przestrzeni byy ju zwykym zapisem cyfrowym.
Dzisiaj, w podobny sposb, zesp MVRDV z Rotterdamu okrela na diagramach
pozycj w przestrzeni elementw systemu FARMAX (Maximum Floor Area
Ration); diagramy te pokazuj tylko relacje midzy danymi parametrycznymi
poszczeglnych elementw budowlanych systemu, a nie same elementy44.
Przywoujc archetypy platoskiego mylenia Carl Friedrich Freiherr von
Weizscker (19122007) opracowa w poowie lat 70. koncepcj pozycjonowania
w przestrzeni kwantowej zwan teori urbobiektw. U podstaw tej teorii jest
zaoenie, i kady obiekt kwantowy moe by opisany w przestrzeni pozycyjnej,
ktra jest izomorficzna do zoonych tensorowo przestrzeni dwuwymiarowych.
41
W 1999 r. Gerard tHooft wraz z Martinusem J.G. Veltmanem by laureatem Nagrody Nobla za
wyjanienie kwantowej struktury oddziaywa elektrosabych.
42
Por. ibidem., 27.
43
Patrz: Lionel March, Judith Sheine, RM Schindler: composition and construction, Academy
Edition, London, 1993, 88101.
44
Patrz: Winny Mass, Farmax, Excursions on Density. MVRDV, 010 Publisher, Uitgeverij 2006.

36

Relacja midzy tymi obiektami jest interaktywna i powinna by niezmienna. Std

przestrze pozycyjna jest przestrzeni parametryczn siy interakcji i powinna mie
t sam struktur, co symetryczna przestrze grupy symetrii urbw. Natomiast
energia i materia staj si kondensatami informacji45.
Relacje midzy aspektami przestrzeni a zasadami, ktre nimi zarzdz, Thomas
Leerberg rozumie jako struktur przestrzeni. Jeli przestrze nie miaaby adnej
struktury, to nie mogaby zawiera rnorakich elementw, ktre widzimy.
Struktura jest jak katalog, w ktrym kady obiekt ma wasne parametry, ktre
musz by okrelone tak samo jak zasady, ktre rzdz poszczeglnymi obiektami.
Nawet jeli nie ma obiektw ani struktury, to przestrze i tak istnieje i mona jej
nadawa struktur niezalenie od tych obiektw, gdy jest pojemnikiem dla
struktury46.
Michael Benedikt uwaa, e przestrze sama z siebie nie musi by przestrzeni
fizyczn, lecz polem gry dla wszystkich informacji, a pola grawitacyjne i
elektromagnetyczne s tylko jedn z manifestacji informacji w przestrzeni, w jakiej
yjemy. Przyjmuje, e przestrze generowana cyfrowo jest wypeniona informacj,
jej reguami i treci, ktre przez swoj cyfrow struktur czyni j rozpoznawaln.
Taka przestrze ma wielki potencja, jeli chodzi o opisywanie sposobu, w jaki
postrzegamy i manipulujemy przestrzeni rzeczywist. Przestrze informacji suy
za pomost prowadzcy od tego co realne i wyimaginowane do jzyka/mitw,
technologii mediw, architektury i matematyki47.
Karl Chu wprowadza pojcie preprzestrzeni, ktra, jako przestrze
matematyczna, nie ma fizycznych ogranicze i nie powinna by wykorzystywana
do tworzenia architektury nierealnej w naszych warunkach fizycznych. Przestrze
ta powinna by postrzegana jako poczenie rzeczywistoci matematycznej z architektoniczn, jako rdo logiki matematycznej obecnej w formie architektonicznej.
Chu wskazuje na modalno przestrzeni cyfrowej, traktujc j jako medium
ontologiczne. Uwaa, e syntetyczna przestrze powinna by postrzegana jako
narzdzie rozumienia otaczajcego nas wiata materialnego i jako narzdzie, ktre
wytwarza t materialno, poniewa przestrze ta wypenia wiat48.
W projektowaniu architektury przestrze cyfrowa jest take narzdziem
generatywnym dla formy. Projektant wchodzi w interakcj z informatycznym
medium, aby ksztatowa form wedug zawartych tam informacji. Wane jest, aby
sobie uzmysawia, e jest to technologia suca tylko jako ekstensja dobrze
dostosowana do potrzeb procesu projektowego.
Por. Carl F. von Weizscker, Quantum Theory and the Structures of Time and Space, Vol. 3,
Carl Hanser, Munchen, 1979, 12.
46
Por. Thomas Leerberg, Embedded Space, Ph.D. Dissertation, The Danish Center for Integration
Design, Copenhagen, 2004, 262.
47
Michael Benedikt, Introduction, w: Cyberspace: First Steps, Michael Benedict(red.),
Cambridge, MA, The MIT Press, 2001, 20.
48
Patrz: Karl Chu, The cone of Immanenscendence, Any 23, Diagram Work, 1998, s. n. p.
45

37

Topologia
Struktur przestrzeni dobrze opisuje topologia. W drugiej poowie XX w. teoria
mnogoci dostarczya matematyce jzyka formalnego dla stworzenia precyzyjnych
podstaw topologii. Wanych twierdze dowiedli uczeni tacy, jak Leonhard Euler
(17071783) i Henri Poincar (18541912) oraz Solomon Lefschetz (18841972),
czynic z topologii istot syntetycznych przestrzeni w grafice komputerowej. Na
przykad dopiero w 2002 r. Grigorij Perelman (1966) udowodni matematycznie
topologiczn hipotez Henriego Poincar (18541912) postawion w 1904 r., z
ktrej wynika, e przestrze jest odpowiednikiem hipersfery, trjwymiarow
powierzchni czterowymiarowej kuli49.
Topologia po raz pierwszy znalaza si w architekturze w latach 40. XX w., gdy
Buckminster Fullera (18951983) wykorzysta j w projektowaniu struktur
wielkoprzestrzennych50 (patrz: cz. 3), zanim technologie cyfrowe dostarczyy
architektom wspczesnych narzdzi. Wprowadzenie topologii do projektowania
spowodowao skierowanie uwagi na relacje formy z miejscem lokalizacji i
programem uytkowym. Wspzaleno ta strukturalizuje oraz organizuje zasady
powstawania i transformowania formy.
Topologia, zajmujc si aspektami przestrzeni, zgodnie z jej definicj
matematyczn, bada te waciwoci jakociowe form geometrycznych, na ktre nie
wpywa zmiana rozmiaru lub ksztatu. Czyli waciwoci form pozostaj
niezmienne podczas przechodzenia z jednego ksztatu w drugi w trakcie
transformacji lub elastycznych deformacji takich, jak skrcanie albo naciganie. Na
przykad okrg i elipsa oraz kwadrat i prostokt s rwnowane topologicznie,
mog by deformowane przez rozciganie, by sta si, odpowiednio, elipsoid i
prostoktem. Kwadrat i prostokt maj t sam liczb krawdzi oraz wierzchokw
i dlatego s topologicznie identyczne, czyli homeomorficzne. Ta cecha
homeomorfizmu jest dla architektw interesujc, gdy koncentruje uwag na
strukturze relacji z obiektem, a nie na geometrii jego formy struktura
topologiczna per se mogaby si manifestowa geometrycznie w nieskoczonej
liczbie form. Metafor tej waciwoci geometrii topologicznej jest siedziba
Grigorij Perelman dowid homeotopijnej jedynoci sfery wrd rozmaitoci. Kada
trjwymiarowa zwarta i jednospjna rozmaito topologiczna bez brzegu jest homeomorficzna ze
sfer trjwymiarow. Perelmanowi przyznano najwysze matematyczne wyrnienie Medal
Fieldsa.
50
Dla Fullera topologia, jest nauk o zasadniczym wzorze i strukturalnych zwizkach konstelacji
wydarze. Fuller odkry, e wszystkie wzory mnog by zredukowane do trzech pierwotnych poj:
linii, punktu przecicia dwch linii oraz powierzchni. Ustali on, e jest staa liczba wzgldna tych
trzech pierwotnych, prostych fundamentalnie i dalej nie dajcych si zredukowa elementw
wszelkich ukadw, wzorw. P+A=L+2, co znaczy, e liczba punktw plus liczba powierzchni
zawsze jest rwna liczbie linii plus staa liczba 2. por. R. Buckminster Fuller, Operating manual for
spaceship Earth, Southern IlliDois University Press, 1969, 23 (tum. Krzysztof Lenartowicz,
Streszczenie w jzyku polskim: K. Lenartowicz, Alborg, 1971.
49

38

korporacji IAC InterActiveCorp w Nowym Jorku (20042007), projekcie, w

ktrym F. Gehry wykorzysta homeomorfizm graniastosupw (il. 1.29).
Transformacje topologiczne wynikaj z okrelonych dziaa majcych wpyw
na struktur relacji, taki aby rezultatem bya forma lub kilka form. Na przykad
czworokt moe by transferowany w trjkt przez tylko jedn operacj, czyli
usunicie jednego z jego wierzchokw. Potencjalne moliwoci wykorzystywania
jednostronnych powierzchni takich, jak wstga Mbiusa i butelki Kleina, gdzie
zanika rnica midzy stron zewntrzn a wewntrzn, otwieraj nowy dyskurs o
rozrnianiu wntrza i zewntrza w architekturze. Podczas gdy moliwoci
konceptualne geometrii topologicznej s intrygujce, to trudno jest tektonicznie
zamanifestowa ich jako konceptualn. Ben Van Berkel i Caroline Bos ukazali to
w projekcie Mbius House (19931998) (il. 1.30). Topologia staje si szczeglnie
atrakcyjna nie tylko ze wzgldu na formy takie, jak wstga Mbiusa. Istotny jest
prymat struktury samych powiza, wzajemnego czenia odpowiednich sobie
cech wewntrz i poza kontekstem projektowanego obiektu. Struktury topologiczne
czsto s przedstawiane jako zoone, krzywoliniowe formy i przez to topologia
jest niekiedy bdnie utosamiana z zakrzywionymi paszczyznami51.
W poszukiwaniu nowych przestrzeni cyfrowych dla projektowania zazwyczaj
nie kwestionuje si przestrzeni topologicznej, lecz wykorzystuje jej podstawow
charakterystyk, czyli metryk dyskretn (zerojedynkow)52. Metryka ta moe by
otrzymana na dowolnym zbiorze, gdzie s moliwe niepowtarzajce si pozycje w
przestrzeni, co nie wystpuje w przestrzeni mechaniki kwantowej, w ktrej rzdz
zasady prawdopodobiestwa. W tej przestrzeni obiekt w danym momencie nie
znajduje si w jednym okrelonym miejscu, jest obecny w wielu pozycjach w tym
samym czasie53. W praktyce wszystkie formy i transformacje funkcji mog by
brane pod uwag. Jeli nawet struktury, lub przestrzenie topologiczne, wydaj si
ulotne i budz wtpliwoci, to mog, ze wzgldu na swoje waciwoci metryczne,
by aktywnym partnerem w budowaniu i projektowaniu przestrzeni, w ktrej
form mona definiowa i formowa w zalenoci od potrzeb.
1.2.1. Cyfrowa przestrze projektowa
W projektowaniu architektury wirtualna przestrze jawi si jako nieuchronne
medium artykulacji przestrzeni projektowej. Architektura wirtualna definiowana
Por. Branko Kolarevic, Digital morphogenesis, w: Branko Kolarevic (red.), Architecture in
Digital Age. Design and Manufacturing, NewYork and London, 2005, 1314.
52
Matematyka dyskretna zbiorcza nazwa wszystkich dziaw matematyki, ktre zajmuj si
badaniem struktur niecigych, to znaczy zawierajcych zbiory co najwyej przeliczalne (czyli
wanie dyskretne).
53
Elektron w danym momencie nie znajduje si w jednym okrelonym miejscu. Jest on jakby
rozpostarty w pewnym obszarze wok jdra atomowego w postaci chmury ujemnego adunku;
rne ksztaty i wielkoci zalenie od tego, na ktrym poziomie energetycznym znajduje si elektron.
Czsto chmury te maj symetri sferyczn (obrotow).
51

39

jest przez rodowisko cyfrowe, w jakim powsta projekt. Jego baza danych
odpowiada cyfrowej przestrzeni programw wspomagajcych projektowanie.
Wirtualny potencja architektury powinien by rozpatrywany wraz z cyfrowym
rodowiskiem projektu54. Cyfrow przestrze projektow okrela logika
informatyczna, matematyczna i algorytmiczna. Implikacje osadzania cyfrowego
przez funkcje i wielomiany day aplikacje o rozszerzonych moliwociach
przestrzennych. Na przykad geometria krzywych parametrycznych NURBS
pozwala na dokadne modelowanie, bez przyblie analitycznych, dowolnych
krzywych i powierzchni za pomoc jednego zestawu polece.
Geometria i matematyka s tylko opisem cech i relacji przestrzeni statycznej,
niewraliwej na zjawisko czasu. S opisem wizji wiata Descartesa czy Newtona,
w ktrej czas si zatrzyma. Uaktywniaj j algorytmy, ktre s procesami w
czasie. W nich zawiera si opis procesu, w wyniku ktrego pewna warto zmienia
si w inn, jak w prostej formule algorytmicznej x = x + 1, oczywistej dla
informatyki, a nonsensownej w ujciu jzyka cech i relacji. Teorie algorytmiczne
uwzgldniaj czynnik czasu i mwi, w jaki sposb si nim posugiwa. Algorytm
jest opisem czynnoci, a klasyczna geometria i matematyka to opis cech. Ju na
konceptualnym poziomie projektowania zatem, czas wprowadzony zostaje a priori
i nie jest li tylko abstrakcyjnym elementem projektu, jak chcia tego Siegfried
Giedion. Jego koncepcja czasoprzestrzeni dotyczy sposobu, w jaki bryy
usytuowane s w przestrzeni i wzajemnie si ze sob wi, sposobu, w jaki
przestrze wewntrzna wydzielona jest z przestrzeni zewntrznej lub zazbia si z
ni wzajemnie si przenikajc55. W przestrzeni realnej, forma jest statyczna,
dynamizm za i ruch mog by wprowadzone tylko przez uytkownika lub
obserwatora. W przestrzeni cyfrowej relacje te mog by zmienianie, zwaszcza
gdy forma jest wynikiem procesw informatycznych. Architekt Carl Chu
proponuje, aby cyfrowa przestrze projektowa bya traktowana jako pre-przestrze i rozumiana jako medium ontologiczne midzy koncepcj projektow
a zrealizowanym obiektem. atwo bowiem o zatarcie granic midzy tym, co dotd
byo rozumiane jako moliwe do zbudowania w przestrzeni fizycznej a tym co
mona skonstruowa w przestrzeni syntetycznej56.
Czas i ruch
W przestrzeni cyfrowej pojecie dynamiki rozumiane jest jako zmiany w
sekwencji obrazw, wczajc w to zmiany pozycji, wielkoci, waciwoci
materiaw, owietlenia i parametrw obserwacji, czyli zmiany dowolnej czci
sceny ekranu, albo wykorzystywanych metod, albo narzdzi. Atrakcyjnym
Por. Greg Lynn, Animate Form, Princeton Architectural Press, New York, 1999, 38.
Por. Sigfried Giedion, Przestrze, czas, architektura. Narodziny nowej tradycji, PWN,
Warszawa, 1968, 7.
56
Por. Karl Chu, op. cit., n. p.
54
55

40

rodzajem dynamiki jest dynamika ruchu, poczynajc od najprostszych

przeksztace, wykonywanych przez projektanta, do zoonych animacji. Dziki
animacji udao si w 2007 r. wygenerowa podr przez hiperboliczn przestrze
opart na teorii wzw i przestrzeni komplementarnych oraz nowych twierdze z
zakresu struktur hiperbolicznych geometrii, w ktrej suma ktw trjkta jest
zawsze mniejsza ni 180 stopni. Przestrze cyfrowa, majc wprowadzony czas
bazowy zorganizowany interaktywnie i dynamicznie, mone uruchamia takie
operacje przestrzenne, jak ewolucja, transformacja, hybrydyzacja i mutacja.
Podczas przeduania animacji wykorzystuje si waciwoci czasu zoonego,
ktry moe by postrzegany jako nieliniowy, inaczej rozumiany ni czas czwartego
wymiaru animacji architektury.
Nieliniowy system odczytywania czasu jest przeciwiestwem modulacji
kinematycznej. Wykorzystuje si go coraz czciej w formowaniu i przedstawianiu
architektury oraz w technologii57. Narzdzia cyfrowe zatem zmieniaj take
dotychczasow relacj przestrzeni i czasu w projektowaniu architektury.
Przestrze krzywych kappa-tau
Wan struktur topologiczn opart ma krzywych opracowali Rudy Rucker
wraz z Johnem Walkerem (zaoycielem AutoDesk) w latach 19881992. Opisali
oni przestrze krzywych kappa-tau wedug teorii Alexis-Claude Clairauta (1713
1765) opublikowanej w Recherche sur les Courbes a Double Courbure. W 1731 r.
Clairaut przedstawi koncepcj podwjnej krzywizny, co oznaczao, e droga
przez trjwymiarow przestrze moe zawija si na dwa niezalene sposoby.
Chodzio mu o krzywe, ktre s jak projekcja ich cieni rzuconych na podog lub
cian (il. 1.28). Rozpatrujc to wygicie planarne, cienie krzywych Clairaut
wyprowadzi, opierajc si na ostatnich pracach Issaka Newtona58.
Przestrze krzywych kappa-tau nie jest definiowana przez przestrze
bezwzgldn ukadu wsprzdnych x, y, z, ktry mapuje kady punkt na krzywej
w tej przestrzeni, czyli w przestrzeni jako pojemniku. Natomiast kady punkt jest
tu opisywany przez trzy wektory: tangens (T), normalny (N) i binormalny (B) (il.
1.34), ktre wyznaczaj ukad trzech paszczyzn. Jednak nie buduj one jeszcze
struktury przestrzeni. Dopiero rotacje krzywych w tych paszczyznach pozwalaj
otrzyma struktur przestrzenn. Jest ona matematyczn deskrypcj dynamicznej
struktury, generowan przez otwarty, skoczony proces, ktry atwo kierunkowa
przez proste zasady algorytmiczne.
Pierwsze eksperymenty z przestrzeni krzywych kappa-tu przeprowadza Karl
Chu na pocztku lat 90. XX w., aby animowa procesy formotwrcze zachodzce
Por. Gregory More, Animated Techniques. Time and the Technological Acquiescence of
Animation, Architecture + Animation, AD, Vol. 71, No. 2, April 2001, 22.
58
Por. Morris Kline, Mathematical Thought From Ancient to Modern Times, Oxford U. Press,
New York, 1972, 557.
57

41

w przyrodzie (il. 1.30). Otrzymane w tej przestrzeni formy traktowane byy jako
szkice koncepcyjne i stanowiy punkt wyjcia do analiz funkcjonalnych i oceny
waciwoci estetycznych i budowlanych formy.
Architekci Maurice Nio i Lars Spuybroek, wykorzystujc przestrze kappa-tau
w projektowaniu, podejmuj dyskurs nad rol tej geometrii w materializacji formy.
Geometria przez swoje trzy wektory sugeruje bowiem interakcj ze rodowiskiem i
materi interaktywn59. Pawilon H2O (19941997) dziki tej geometrii jest form,
ktrej przestrze wewntrzna sprzyja tworzeniu rodowisk immersyjnych z
udziaem urzdze interaktywnych. Jest to rodzaj jaskini, w ktrej ekspozycja
edukacyjna zestrojona jest z form obiektu i rozegrana wietleniem, kolorem i
dwikiem (il. 1.38).
Przestrze krzywych kappa-tau jest wzgldna. Krzywe te nie s definiowane
przez punkty kontrolne, jak krzywe Beziera i Nurbs. Przestrze kappa-tau wynika
z charakterystyki samych krzywych, ktre czyni struktur bardzo dynamiczn,
reagujc natychmiastowo i nieprzewidywalnie.
Greg Lynn zauwaa, e przejcie z pasywnej przestrzeni statycznych
wsprzdnych do aktywnej przestrzeni interakcji implikuje odejcie od
autonomicznej czystoci do specyfiki kontekstu. Architektura moe by
modelowana jako immersyjny uczestnik, bdcy wewntrz dynamicznych
strumieni przepyww, a nie wystpowa w statycznych ramach poza czasem i
przestrzeni. Zostay stworzone warunki do modelowania formy w przestrzeni,
ktra jest medium dla ruchu i oddziaywania si60 (il. 1.37). Przestrze kappa-tau
jest wanym narzdziem w projektowaniu aeronautycznym, motoryzacyjnym i
okrtowym. Programu CFD (Computer Fluid Dynamics, czyli symulacja dynamiki
przepywu) umoliwia testowanie aerodynamiki bez koniecznoci korzystania z
bada w tunelu aerodynamicznym. Obecnie przestrze krzywych kappa-tau jest
jedn z waniejszych aplikacji struktur animowanych, jak MAYA. Architekci,
midzy innymi Lars Spuybroek, Karl Chu i Greg Lynn, traktuj przestrzenie
krzywych kappa-tau jako generator nowych form.
Parametryczno przestrzeni
W topologii przestrze parametryczna to uoglnienie przestrzeni metrycznej,
bez uwzgldniania warunkw opisujcych symetri, nierozrnialno oraz
nierwno bokw trjkta. Przyjmujc zbir, ze zdefiniowan odlegoci dla par
elementw, otrzymuje si tzw. metryk i odpowiednio przestrze metryczn. Moe
by to n-wymiarowa przestrze euklidesowa/kartezjaska, tzn. e do poj
pierwotnych dochodz hiperpaszczyzny o wymiarach a do n 1 wcznie.
Por. Maurice Nio & Lars Spuybroek (1996), The Strategy of the Form,
http://synworld.t0.or.at/level2/soft_structures/allgemein/strategy.htm, n. p., take: Maurice Nio, Lars
Spuybroek, Die Strategie van de Vorm, de Architect, themanummer 57, 11/1994.
60
Greg Lynn, Animate Form, Princeton Architectural Press, New York, 1999, 11.
59

42

Przedstawieniem krzywych parametrycznych na paszczynie i w przestrzeni s

funkcje cige. Dziki tym krzywym moliwe s powierzchnie Beziera i NURBS
(Non-UniformRational B-Spline).
W przestrzeni parametrycznej moe powsta nieskoczona liczba, podobnych
do siebie, obiektw geometrycznych, manifestacji przygotowanych wczeniej
schematw zmienno-wymiarowych czy schematw relacji i dziaa wzajemnie od
siebie wspzalenych. Zmiennym przydzielane s okrelone wartoci, a kady
przypadek daje potencjalnie nieograniczony zakres moliwoci. Parametry mog
wygenerowa atrakcyjne koncepcje architektoniczne, gdy w opisie zastpi si stae
z jedn zmienn staymi z wieloma zmiennymi. Aby opisa relacje midzy
obiektami, mona stosowa rwnania matematyczne definiujce asocjatywno
geometrii czyli taki skadnik geometrii, ktry sprawia, e obiekty s z sob na
wzajem powizane61. W przestrzeni parametrycznej mona ustali zatem
zalenoci midzy obiektami tak, aby podczas transformacji mogy zachowywa
si w zdefiniowany sposb. Jak zauwaa Mark Burry, wanie ta zdolno
okrelania, ustalania i rekonfiguracji powiza geometrycznych jest wyjtkowo
cenna62.
Projektowanie parametryczne byo ju znane w przemyle samochodowym,
lotniczym i okrtowym oraz w projektowaniu produktw przemysowych. Hugh
Whitehead, Robert Aish, John Parrish i Lars Hesselgren (SmartGeometry Group) w
poowie lat 80 XX w. opracowali metodologi projektowania parametrycznego
architektury63. Modelowanie parametryczne zmienio reprezentacj projektu z
czytelnego zapisu geometrycznego na instrumentalne powizania geometryczne.
Projektowanie parametryczne czsto pociga za sob procedury algorytmicznej
deskrypcji geometrii, zwaszcza gdy poszukuje si nowych pomysw odnonie do
formy projektowanego obiektu. Marcos Novak bada tektonik budynku za pomoc
programu Mathematica. Jego modele matematyczne i procedury generatywne
obejmuj zmienne wejciowe niezwizane z gwnym tematem. Kada zmienna
lub proces s mapowane bez wzgldu na konsekwencje statyczne lub dynamiczne.
Novak nie manipuluje samym obiektem, lecz relacjami, polem oddziaywa oraz
krzywizn powierzchni64. Dokonuje interwencji w struktur ustabilizowan
geometrycznie na rzecz nowej niestabilnej formy. Jest to wizualna odpowied na
dane parametryczne dotyczce przewidywanych dynamicznych zmian rodowiska
(il. 1.33). Podobnie postpuje Stven Holl, ingerujc w struktur fraktaln (gbka
Mongera) Simmons Hall (19992002) w kampusie MIT w Cambridge (Mass.).

Patrz: Marcos Novak, Transarchitectures and Hypersurfaces, w: Giuseppe di Cristina (red.),

Architecture and Science, Wiley-Academy Edition, London, 1998, 153157.
62
Por. Mark Burry, Paramorph, AD, Vol. 69, No. 910, 1999, 7883.
63
Patrz: Achim Menges, Instrumental Geometry, AD, Vol. 76, No. 2, 4283.
64
Por. Marcos Novak, Transarchitectures and Hypersurfaces, op. cit., 155.
61

43

Implikacje te wiadcz, e projektowanie parametryczne nie tylko musi odnosi

si do ustabilizowanych form. Mark Burry pokaza jak uzyskiwa efekty
morfowania (pramorph) przez deskrypcj formy niestabilnej przestrzennie i
topologicznie, ale o stabilnej charakterystyce65.
Parametryzacja jest obecnie jednym z wanych aspektw wydajnego
projektowania 2D i 3D. Pojcie to pochodzi z jzyka angielskiego i oznacza
sterowanie parametrem grafiki, co naley rozumie jako sterowanie wymiarami
przez parametr liczbowy. Jest to jedna z najbardziej uytecznych funkcji w
projektowaniu wykorzystujcym normy oraz elementy powtarzalne. Dziki niej
moemy otrzyma kolejn wersj elementu, podajc nowe wartoci liczbowe
wymiarw, bez powtrnego przerysowywania.
1.2.3. Krzywe i paszczyzny NURBS
Zanim narzdzia cyfrowe zaczy wspomaga projektowanie, ksztatowanie
formy w duej mierze ograniczaa geometria euklidesowa (linie, okrgi,
czworokty etc.). Rysowanie i opisywanie zoonych krzywych polegao na
aproksymacji stycznych i okrgw. Wprowadzenie do projektowania architektury
nowego narzdzia modelujcego spowodowao odejcie od geometrii euklidesowej
i kartezjaskiej przestrzeni na rzecz przestrzeni strukturalizowanych cyfrowo z ich
wasn logik. Popularne aplikacje NURBS (Non-Uniform Rational B-Spline),
oparte na przestrzeniach topologicznych, pozwalaj modelowa krzywe i
powierzchnie cige.
Nazwa B-Spline pochodzi bezporednio od nazwy dugiej elastycznej tamy
metalowej uywanej przez krelarzy do wykrelania przekrojw czy ksztatu
powierzchni, samolotw, samochodw i statkw. Obciniki (wagi) doczane do
tamy umoliwiay wyginanie jej w rnych kierunkach. Uywano jej do
wykrelania elementw, ktre wymagay krzywych gadkich.
Dzi cyfrowy ekwiwalent matematyczny takich tam to krzywa B-Spline
(krzywa sklejana) trzeciego stopnia jest to wielomian trzeciego stopnia z
okrelon cigliwoci, ktry interpoluje punkty kontrolne. Krzywe B-Spline
skadaj si z segmentw krzywej, ktrej wspczynniki wielomianw zale tylko
od kilku punktw kontrolnych. Std przesuwanie punktu kontrolnego wpywa tylko
na niewielk cze krzywej.
Krzywe i powierzchnie NURBS s szczeglnie atrakcyjne dla projektantw ze
wzgldu na atwe operowanie ksztatem przez interaktywne manipulacje punktami
kontrolnymi takimi, jak wzy, punkty wagi (liczby rzeczywiste). Ich zmiany maj
wpyw na krzyw. Powierzchnia NURBS jest najbardziej elastyczn metod
matematyczn do przedstawienia modelu powierzchni. Powierzchni B-spline
atwo modyfikowa, gdy kady biegun siatki kontrolnej, tylko w ograniczonym
stopniu, wpywa na ksztat powierzchni. Siatka kontrolna jest analogiem wieloboku
65

Por. Mark Burry, ibidem.

44

kontrolnego krzywej B-spline. Za pomoc aplikacji NURBS mona modelowa

rnorodne, lecz spjne formy. S one wymierne ze wzgldu na krzywe wymierne
(Rational), ktre zdefiniowano we wsprzdnych jednorodnych (po przejciu na
wsprzdne kartezjaskie, otrzymuje si funkcje wymierne), podobnie jak w
przypadku wymiernych krzywych Beziera. Konstruowanie i realizacja form s w
peni moliwe ze wzgldu na przeoenie na numeryczne urzdzenia (CNC). Std
szerokie zastosowanie krzywych i powierzchni NURBS w konstruowaniu rnego
rodzaju form geometrycznych, od prostokrelnych i bry platoskich, po zoone,
rzebiarskie powierzchnie. NURBS zapewnia skuteczn reprezentacj form
geometrycznych przez minimaln liczb danych. Jest popularnym narzdziem
modelujcym.

1.3. Formowanie przez medium cyfrowe

W przestrzeni cyfrowej projektant korzysta z ronych procesw powstawania i
transformacji formy cyfrowych procesw morfogenetycznych. W cyfrowym
projektowaniu architektonicznym mona rozrni koncepcje formowania oparte
na podstawowych zaoeniach informatycznych takich, jak:
1) przestrze topologiczna (formowanie topologiczne),
2) powierzchnie izomorficzne (formowanie izomorficzne),
3) ruch kinematyczny i dynamiczny (formowanie przez animacje),
4) keyshape animacja (formowanie metamorficzne),
5) sterowanie parametrem grafiki (formowanie parametryczne),
6) algorytmy generatywne (architektura ewolucyjna).
Procesy te okrela waciwa im logika tkwica w zasadach informatycznych,
odpowiednio do wskazanych tu koncepcji formowania. Std forma jest skutkiem
rnych procesw informatycznych ksztatujcych form, w tym symulacji
warunkw obcieniowych, rodowiskowych i innych.
Formowanie topologiczne
Propozycja Grega Lynna, ujta w 1993 r. w jego eseju o krzywoliniowej
architekturze, jest pierwszym topologicznym podejciem do formy. Jest to
odejcie od dekonstruktywistycznego konfliktu logiki i sprzecznoci przez
skierowanie si ku pynnej logice czeniowej manifestowanej przez kontynuacje
krzywoliniowej powierzchni66.
Tym co odrnia topologiczn architektur to nie tylko sprzeciw wobec
geometrii euklidesowej i przedstawiania bry w przestrzeni kartezjaskiej, ale
ekstensywne korzystanie z topologicznej geometrii rozpinania na profilach
krzywych cigych (B-spline) i powierzchni, opisanych matematycznie przez
krzywe NURBS. W przestrzeni topologicznej geometria nie powstaje implicite
66
Patrz: Greg Lynn, Architectural Curvilinearity: The Folded, the Pliant and the Supple, AD
Profile 102: Folding in Architecture. London: Academy Editions, 1993, 815.

45

przez rwnania czy wielomiany, lecz przez funkcje. Opisuj one moliwe krzywe i
powierzchnie67. Ksztatowanie polega na kontrolowanej manipulacji pooeniem
punktw, siatk i wzami, co umoliwia uzyskiwanie rnych krzywych i
powierzchni. NURBS generuj heterogeniczne, spjne formy w topologicznych
przestrzeniach obliczeniowych. Wspczesna topologia dostarcza architekturze
zarwno rde form, jak i techniki operacyjnej. Dynamiczne aspekty tej geometrii
umoliwiaj procesy o charakterystyce transformacji cigych. Jeffrey Kipnis, Greg
Lynn, Peter Eisenman i Bahram Shirdel s wrd architektw teoretykw, ktrzy
akceptuj topologi jako naukowe i kulturowe rdo formowania architektury68.
Jednym z pierwszych zrealizowanych obiektw jest dom Truss Wall w Tokio,
19901993 wedug projektu Eisaku Ushida, Kathryn Findlay69. Znanym
przykadem architektury topologicznej jest Gehryego Muzeum Guggenheima w
Bilbao (19951997).
Formowanie izomorficzne
W formowaniu izomorficznym wykorzystuje si niektre odstpstwa od
geometrii euklidesowej i przestrzeni kartezjaskiej. Jest to modelowanie
powierzchniowe. Powierzchni izomorficzn otrzymuje si przez interakcj modeli
metakul, baniek (ang. Metaballs, blobs). S to bezpostaciowe, amorficzne obiekty,
czsto pogrupowane, poddawane dziaaniom si wirtualnych. Wygenerowana
powierzchnia ma jednakowe wartoci w polu skalarnym. Projektant rozmieszcza w
przestrzeni trjwymiarowej rda tego pola pocztkowo przyjmowano centralnie
punkty promieniujce (ktrych obraz jest podobny do zlewajcych si kul),
obecnie uywa si take promieniujcych odcinkw i paszczyzn. Takie
generowanie powierzchni otwiera niekoczce si moliwoci formowania.
Amorficzne obiekty bowiem nie tylko zajmuj przestrze, lecz cz si midzy
sob zgodnie z logik, gdzie kada cao jest zawsze otwarta na wystpienie
nowych baniek (pole wpywu) i zmian relacji, dajc wci nowe moliwoci.
Granica zewntrzna (powierzchnia izomorficzna) porusza si w polu wpywu tych
si, zmieniajc pooenie i gsto. W ten sposb obiekt pracuje w ukadzie
dynamicznym, a nie statycznym. Form tworzy zoona powierzchnia
izomorficzna (polysurface). Metoda formowania izomorficznego bya w latach 80.
XX w. stosowana w badaniach zoonoci molekularnej, a w architekturze
spopularyzowana zostaa przez Lynna w drugiej poowie lat 90. Stanowi ona
alternatyw dla bry platoskich i kartezjaskiej przestrzeni, na ktrej wci opiera
si architektura.

Por. Les Piegl, Wayne Tiller, NURBS Book (2nd ed., 1997), Springer, New York, 1997, 20.
Por. Giuseppe di Cristina, The Topological Tendency in Architecture, w: Giuseppe di Cristina
(red.), Architecture and Science, Wiley-Academy, London, 2001, 7.
69
Patrz: Ushida, Finday Partnership, Truss Wall House, AD, No. 110, 78/1994, 8487.
67
68

46

Koreaski Koci Prezbiteriaski w Seulu (19951999), projektu Lynna wraz z

Michaelem McInturfem i Douglasen Garofalo, jest pierwszym zrealizowanym
przykadem architektury izomorficznej. Strategia ta nazwana Blob. Umoliwia
formowanie osobnych woluminw, ktre wchodz w skad zadania projektowego.
Bernard Franken inspirowa si kropl wody, gdy szuka formy dla Pawilonu
BMW (1999) we Frankfurcie. Intencj architekta byo pokazanie rwnowagi
midzy cinieniem panujcym wewntrz kropli a napreniami na jej powierzchni.
Program generuje zoone powierzchnie izomorficzne, gdy symuluje siy fizyczne
dziaajce np. na dwie krople. Wtedy cz si ze sob pod wpywem si, np.
grawitacji. W ten sposb powstaje forma, jak chce Franken zatem forma poda za
siami, gdy jest ksztatowana przez pola siowe i algorytmy70. Analizy za
statyczne pozwalaj na wskazanie realnych si i napre oraz sporzdzanie plikw
CAM potrzebnych do wytwarzania numerycznego.
Formowanie przez animacje
Greg Lynn jest pierwszym architektem, ktry w drugiej poowie lat 90. XX w.
zacz uywa programy do animacji, nie jako medium do przedstawiania ruchu i
akcji, lecz jako narzdzia do generowania formy. Wedug Lynna zwyky model
kinematyczny eliminuje siy i ruch z artykulacji formy, ruch zatem powinien by
ponownie wprowadzany, ale po zaprojektowaniu formy za pomoc technik
precesji optycznej. W przeciwnym razie, uzasadnia Lynn, animowany projekt
jest definiowany przez jednoczesn obecno ruchu i dziaania si w momencie
powstawania koncepcji. Siy stanowi warunki pocztkowe, stajc si przyczyn
ruchu i specyficznej infleksji form71. Zgodnie z metod Lynna, mechanizm ruchu
implikuje ruch i akcj, animacja za ewolucje formy i siy j ksztatujce72.
Lynn stosuje peny zakres technik modelujcych opartych na mechanizmie
ruchu, a to: kluczowe ramki animacji (keyframe), ktre zawieraj obrazy
definiujce ruch obiektu, kinematyk inwersyjn, dynamik (pole siowe) oraz
modelowanie przez emisj czstek. Kinematyka (okrela ruch obiektu w czasie)
jest w tej animacji uyta w jej dosownym znaczeniu mechanicznym suy do
analizy ruchu obiektw lub ich systemw hierarchicznych bez wzgldu na ilo i
siy na nie dziaajce. Gdy ruch jest wprowadzony, to forma ulega transformacjom,
ktre przebiegaj przez hierarchie uniwersum kinematyki. W projekcie House
Prototype na Long Island (1996) Lynn pokazuje konstrukcj szkieletow
zdeformowan kinematycznie i pod wpywem wektorw si kierowanych
punktowo. Takiego efektu nie mona uzyska w wyniku symulacji dynamicznych,
gdy narzdzia symuluj tylko dziaanie si zewntrznych. Natomiast animacja
Bernard Franken, Real as Data, w: Branko Kolarevic (red.), Architecture in Digital Age, op.
cit., 125.
71
Greg Lynn, Animate Form, Princeton Architectural Press, Princeton, 1998, 16.
72
Ibidem.
70

47

pozwala na wprowadzanie waciwoci obiektu takich, jak masa (gsto),

elastyczno, tarcie statyczne i kinetyczne (chropowato). Si grawitacji i si
wiatru w technice animacyjnej mona specyfikowa na drodze detekcji kolizyjnej i
defleksji, a ich dynamiczna symulacja jest wyliczana w projekcie terminalu
autobusowego (Authority Bus Terminal) w Nowym Jorku (1995). Forma powstaa
tu przez emisj czstek (il. 1.47). Cyfrowe narzdzia do animacji mog take
suy zarwno do symulowania rozwoju form i procesw biologicznych, jak i by
pomocne w analizach procesw technologicznych.
Formowanie metamorficzne
Metamorficzne ksztatowanie formy obejmuje kilka technik takich, jak
animacja z wykorzystaniem ramek kluczowych, deformacja modelowanej
przestrzeni za pomoc siatek deformujcych, krzywych sklejanych (B-Spline),
ukadw osi wsprzdnych i paszczyzn oraz cieki animacji, ktra znieksztaca
obiekt, gdy przesuwa si wzdu wybranej cieki. W ramkach kluczowych
zapisywane s zmiany w geometrii i jednoczenie s one interpolowane przez
komputer. Potrzebne s zatem dwie ramki kluczowe, jedna zawierajca obrazy
definiuje ruch, a druga, definiuje ksztat. Okrelane s punkty charakterystyczne,
odpowiadajce sobie nawzajem w obu ramkach. Punkty te wyznaczaj wielokty.
Obliczane s przeksztacenia tych wieloktw. W deformacji przestrzeni
modelowanej ksztat obiektu dostosowuje si do zmian geometrii tej przestrzeni.
Na przykad forma budynku biurowego Franka Geheryego w Hanowerze (1999)
jest rezultatem skrcenia graniastosupa w kierunku pobliskiego parku.
Formowanie parametryczne
W projektowaniu w wielowymiarowej przestrzeni parametrycznej deklarowane
s parametry, a nie ksztat. Przez przypisywanie parametrom ronych wartoci
mog by tworzone i konfigurowane rnorakie formy. Krzywe i okrgi nie musz
by reprezentowane przez segmenty liniowe. Do opisu relacji pomidzy obiektami
wystarczaj rwnania matematyczne dla geometrii asocjatywnej. Modele
parametryczne to sie powiza geometrycznych, ktre mog by przetwarzane w
ronych kontekstach przestrzennych. Unikatowa technologia Direct Modelling-eXtensions pozwala na przypisywanie parametrw importowanej geometrii bez
wzgldu na rda jej pochodzenia.
Po raz pierwszy w historii architekci nie projektuj tylko formy, lecz zestaw
zasad zakodowanych w sekwencjach rwna parametrycznych. Projektowanie
parametryczne mona nazwa odrzuceniem staych rozwiza na rzecz badania
nieskoczonej liczby rnorakich moliwoci73. Jeli parametryczne podejcie do
projektu jest konsekwentnie przeprowadzone od fazy koncepcyjnej do fabrykacji i
73
Por. Branko Kolarevic, Digital morphogenesis, w: Branko Kolarevic (red.), Architecture in
Digital Age. Design and Manufacturing, New York and London, 2005, 18.

48

montau, to zmienia si dogbnie natura projektowania i realizacji. Zmiana roli

architekta w procesie projektowania dokonuje take zmian w przyjtej hierarchii w
przemyle budowlanym.
Obok Smart Geometry Group istotny wkad w udoskonalanie procedur
generatywnych uczyni Marcos Novak. Opracowa algorytmiczny zapis geometrii,
ktry umoliwia, e manipulacje obiektami bd przebiega statycznie lub
dynamicznie, co pozwala imitowa procesy morficzne74. Na implikacje i coraz
wyszy stopie zautomatyzowania i kontroli nad projektem pozwala generatywne
dostosowanie dowolnego zestawu parametrw75.
International Rail Terminal Waterloo w Londynie (19901993) jest pierwsz
zrealizowan budowl zaprojektowan parametrycznie. Nicholas Grimshaw and
Partners SmartGeometry Group po raz pierwszy wykorzystali Integraphs Vehicle
Design System w projektowaniu architektury. Projekt ten by demonstracj
asocjatywnej geometrii oraz korzyci konceptualnych i rozwojowych, jakie takie
podejcie do projektowania76. Model parametryczny obejmowa tak samo
deskrypcj ukw konstrukcyjnych, jak i elementw mocujcych szklane pokrycie.
Bardzo zatem zoona hierarchia wspzalenoci moe by modelowana
parametrycznie, jednoczenie pozwalajc na interaktywne wytwarzanie, tj.
sporzdzanie zwymiarowanej dokumentacji od etapu koncepcji do jej realizacji.
Jak dowodzi ten projekt, to parametry s szczeglnie przydatne do modelowania
geometrii zoonych form budowlanych. Ich stosowanie wymaga dobrze
sformuowanej strategii dla rozwiza tektonicznych, wystarczajco jasnej
deskrypcji wspzalenoci poszczeglnych elementw. Dobrze przygotowana
strategia projektowa jest niezbdna dla efektywnego stosowania parametrw.
Specjalici ze SmartGeometry Group od kilku lat wsppracuj w projektowaniu
prestiowych budowli, jak wieowiec Bishopsgate Tower (20052010) w
Londynie projektu Kohn Pedersen Fox Associates. Udzielali konsultacji Foster and
Partners podczas projektowania znanych budowli, jak Swiss Re Tower, GlA City
Hall, Sage Gateshead oraz Beijing Airport i innych.
Formowanie wedug ewolucyjnych procesw natury

Por. Marcos Novak, Transarchitectures and Hypersurfaces, op. cit., 156.

Por. Kristina Shea, Generative Design. Blurring the Lines between Architect, Engineer and
Computer, AD, Vol. 73, No. 4, July/August 2003, 116121.
76
Chodzi o zadaszenie dugich na 400 m peronw, ktre w swej szerokoci zawaj si od 50 do
35 m. Skada si ona z 36 ukowych elementw nonych o rnym rozmiarze, lecz o tym samym
ksztacie Najpierw wytworzono parametrycznie jeden element ukowy, by na jego podstawie
powstaa baza regu generujcych rozpito i krzywizn u pozostaych, tak aby byy pokrewne.
Nastpnie parametrowi przydzielono rozpito 36 ronych wartoci, lecz identycznych
topologicznie, by elementy zostay policzone i wprowadzone do modelu geometrycznego
projektowanego obiektu.
74
75

49

Projektant korzysta z ewolucyjnych modeli obliczeniowych, ktre s

generatorem w procesie ksztatowania si formy. Formowanie to nazywane jest
form-finding lub morfogenetycznym. Zamierzenia projektowe wyraane s jako
reguy generatywne. Ewolucja i rozwj mog by przyspieszone i analizowane z
uyciem modeli obliczeniowych77. Zamierzenia projektowe zapisywane s w
jzyku genetycznym, ktry wytwarza kod scenariusza instrukcji generowania
formy. Modele obliczeniowe symuluj rozwj formy prototypowej, ktry
przedstawia si w symulowanym rodowisku i na tej podstawie poddaje ocenie. W
krtkim czasie wykonywane s wszystkie kroki ewolucyjne, a nowo powstaa
forma moe by zupenie nieoczekiwana78.
Kluczow rol w takim formowaniu odgrywa algorytm genetyczny, wysokiej
klasy odpowiednik procedur ewolucyjnych i dostosowany do procedur
wyszukiwania cech optymalnych79. Proces kodowania genetycznego jest
modelowaniem wewntrznej logiki formy, a nie jej wygldu zewntrznego.
Rwnie wanym zagadnieniem jest okrelenie czsto niezdefiniowanych i
konfliktowych kryteriw, ktre obsuguj selekcj najbardziej dostosowanych
osobnikw. Istotne jest rozeznanie, jak taka interakcja buduje form i jej
rodowisko, jak jest przepisywana do procesw morfologicznych i metabolicznych.
Najczciej w morfogenezie cyfrowej stosuje si generatywn logik systemu
Lindermayera (L-System). Jego implementacje w programach modelujcych
zazwyczaj su do symulacji wzrostu rolin. System ten jest w stanie tworzy
take modele ronych morfologii, jak u organizmw. Morfogenetyka opiera si tu
na wewntrznej logice przyjtej reguy czy kodu generujcego morfologie, czyli na
algorytmicznej logice rekursji. Takie podejcie do cyfrowej morfogenezy mona
nazwa protobionicznym80. Peter Eisenman pracuje w bezkontekstowym systemie
(DOL-System). System ten w taki sam sposb korzysta z regu i logiki relacji
pomidzy elementami. Elementy uzyskuj niezaleno czasoprzestrzenn wtedy,
gdy relacje te s wyizolowane, czyli gdy reguy stosuje si tylko do pojedynczego
elementu, niezalenie od ssiadujcych. Std takie modele morfogenetyczne s
wyabstrahowane, w przeciwiestwie do modeli generowanych, gdy ta sama regua
odnosi si do wszystkich elementw.
Bez wzgldu na sposb podejcia formowanie opiera si na metaforach
biologicznych, a rdem formy jest kod genetyczny wikszej rodziny obiektw,
w ktrej rnorodno osiga si przez rne procesy reprodukcji81. W procesie

Por. John Frazer, Evolutionary Architecture, Architectural Association, London, 1995, 67.
Por. op. cit., 69.
79
Podobny ze wzgldu na budow ekwiwalent zastpuje naturalne chromosomy, do ktrych
wprowadza si zasady reprodukcji, krzyowanie genowe oraz mutacje (patrz take s.).
80
Karl Chu, The State of Architecture at the Beginning of the 21st Century, w: Skinless
Architecture, The Monacelli Press, Columbia Books of Architecture, 2003, 68.
81
Por. op. cit., 72.
77
78

50

kodowania genetycznego nacisk kadziony jest na wewntrzn logik artykulacji

projektu, a nie form zewntrzn.
1.3.1. Implikacje
Poszerzajcy si zakres da odnonie do efektywnoci ekologicznej budowli
powoduje zainteresowanie badaniem wpywu ronych czynnikw na ksztatowanie
i tektonik formy. Powoduje to denie do integracji metod informatycznych oraz
technik modelowania i dynamicznych symulacji warunkw rodowiska fizycznego.
Uwaga koncentruje si na zagadnieniach, ktre dotycz efektywnych zdolnoci formy do performance w realizacji celw rodowiskowych. Forma, w duej mierze,
zdeterminowana jest logik procesw cyfrowych i wynikami symulacji
dynamicznych i zachowa materiaowych. Takie podejcie wprowadza nowe
rozumienie optymalizacji, racjonalnoci i wydajnoci w architekturze, ktre stoi w
opozycji wobec tradycyjnych koncepcji inynierskich.
Dynamika i pole si Grega Lynna
Greg Lynn w eksperymentach z form animowan opiera si, jak przyznaje,
na pracy DArcyego W. Thompsona Growth and Form (1917), w ktrej
Thompson dowodzi, e formy w Naturze i ich zmiany wynikaj z dziaania si82.
Stosujc ruch, jako dynamiczny generator formy, Lynn dokonuje
przekonywajcych odniesie do pogldw Nicholasa Negroponte ujtych w jego
znaczcej ksice The Architecture Machine (1970)83.
Forma fizyczna wedug Thompsona jest wynikow oddziaywania wielu si na
jakim odcinku czasowym, rzdzcym si szybkoci zmian. W kontekcie
miejskim zoono si czsto przewysza zdolno pojmowania. Tymczasem
komputer mgby prokreowa formy, ktre odpowiadaj tym siom pisze Lynn84.
W projektowaniu tradycyjnym przestrze projektowa jest pojmowana jako
neutralna, abstrakcyjna przestrze kartezjaskiego ukadu wsprzdnych, lecz na
innych polach przestrze rozumiana jest jako rodowisko si i ruchu, a nie
neutralna prnia. Gdyby forma fizyczna znajdowaa si w statycznym ukadzie
wsprzdnych, to wirtualne siy rodowiska nie wpywayby na jej ksztat, std
obecno kontekstu si wirtualnych jest fundamentalna w wytwarzaniu
architektury85. Takie stanowisko Lynna oznacza zmian wzorca, odejcie od
statycznej przestrzeni wsprzdnych na rzecz aktywnej przestrzeni interakcji,
ktr opisuje jako przejcie od autonomicznej czystoci do specyfikacji
kontekstu86. Instrumentalnie ten konceptualny przeskok wynika z uywania
82
Patrz: Darc'y Wenthworth Thompson, On Growth and Form, Cambridge University Press,
Cambridge (UK)1917.
83
Patrz: Nicholas Negroponte, The Architecture Machine, MIT Press, Cambridge, 1970.
84
Greg Lynn, Architectural Curvilinearity, ..., op. cit., 10.
85
Greg Lynn, Animate Form, ..., op. cit., 22.
86
Greg Lynn, ibidem.

51

mediw cyfrowych, nie tylko do renderowania, wizualizacji, animacji czy zapisu

szkicu, lecz take jako narzdzi projektowych.
Datascapes
Strategia formowania zwana datascapes (wychwytywanie danych) zmusza do
wyobraania sobie formy jako wyniku translacji parametrw czy danych, ktre j
determinuj. Tak strategi trzeba rozumie analitycznie i odnosi do
interpretowania istniejcych ju formacji urbanistycznych lub opisu
hipotetycznych eksperymentw projektowych opartych na selektywnej
ekstrapolacji testujcej ograniczenia ilociowe i jakociowe wybranych
parametrw. Parametry te opisuj kryteria tkanki miejskiej takie, jak: gsto,
warunki owietleniowe, wentylacja, penetracja wizualna, ograniczenia
konstrukcyjne, przepustowo ruchu etc. Budynki istniejce lub projektowane s
generowane na siatce planistycznej z uwzgldnieniem przepisw i norm
budowlanych, wymogw technicznych i warunkw rodowiska, takich jak soce,
wiatr, opady etc., co oznacza, e jest to dziaanie w bardzo dynamicznym
kontekcie socjoekonomicznym i politycznym, ktre ma wasne pola si, np.
grupy zainteresowa. Niektre z tych wpyww mog by okrelane ilociowo, a
ich zmiany modelowane po to, aby symulowa zachowanie rodowiska w
zderzeniu z nowym obiektem.
Detascape jako podejcie do projektowania zapocztkowaa duska firma
MVRD, ktrej projekty s wizualnym przedstawieniem si, mogcych mie wpyw
na koncepcj projektow87. Umoliwia to pozyskiwanie jak najwicej informacji o
tym jak nieuchwytne siy zachowuj si w rodowisku zbudowanym. Ten
krajobraz informacyjny jest istotny, pozwala rozumie jak nieustannie zmieniaj
si wpywy socjalne, ekonomiczne, polityczne i kulturowe w architekturze
wspczesnej. Architektura Datascape, podobnie jak minimalizm, otwiera dyskurs
o puryzmie w sztuce budowania. Detascape jako metoda formowania, ktra
przez odrzucenie na wstpie poetyckiej wraliwoci i intuicji artystycznej
nastawiona jest na funkcjonalizm. Jest on zazwyczaj punktem wyjcia w takim
projektowaniu architektury i urbanistyki.
Emergencja i nieokrelono pola
W przestrzeni topologicznej o otwartym uniwersum, zasady powstawania formy
nie s stae i mog podlega zmianom. Std przestrze ta daje nowe moliwoci, tj.
powstawanie form emergentnych. Projektanci mog postrzega te formy jako
wynik reakcji na kontekst si czy akcji, jak przedstawiaj to prace Lynna.
Jednake nie jest to z definicji autonomiczna czy deterministyczna akcja i reakcja;
formy te porednio tworzy nieokrelone pole, w ktrym mog pojawi si
nieoczekiwanie nowe formy. Wykorzystywanie zdolnoci przestrzeni
87

Patrz: MVRDV, Mertacity/Datetown, Rotterdam, the Netherlands, 010 Publishers, 1999.

52

informatycznej do takiego generowania formy wymaga od projektantw wikszej

sprawnoci percepcyjnej i rozpoznawczej ni inne metody formowania. Rola
projektanta jest istotna, gdy to projektant jednoczenie interpretuje i manipuluje
struktur informatyczn (powierzchni topologiczn, polem izomorficznym,
kinetyk szkieletu, polem si, modelem parametrycznym, algorytmem
genetycznym etc.) w zoonym dyskursie, ktry nieustannie samorekonstytuuje si
samorefleksyjny dyskurs, w ktrym grafika aktywnie ksztatuje proces mylowy
projektanta.
1.3.2. Formowanie analityczne
Analityczne techniki komputerowe oparte na metodzie elementw skoczonych
(MES) s obecnie powszechnie uywanym narzdziem oblicze inynierskich88.
Kady model geometryczny, nawet najbardziej zoony, jeli chodzi o form, jest
dzielony na mae elementy powizane z sob siatk, tak aby mogy by wykonane
precyzyjne obliczenia konstrukcyjne, np. zuycia energii czy analizy zachowa i
wpywu przepyww dynamicznych oraz akustycznych.
Takie jakociowe oceny koncepcji projektowych mog by dzi
przeprowadzane dziki udoskonaleniom w technikach przetwarzania graficznych
danych wyjciowych i technikach wizualizacji. Przez nakadanie na siebie
(superpozycje) rnych analitycznych ocen propozycje projektowe mog by
porwnywane, aby wybiera stosunkowo proste rozwizania, dajce optymalne
wyniki. Programy symulujce dynamik przepyww (CFD) uywa si gwnie do
analiz wiatrowych wewntrz i na zewntrz budowli. Fizyka przepywu pynw jest
wykorzystywana po to, aby model cyfrowy budynku policzy nie tylko zachowania
dynamiczne pynw (woda, powietrze, dym etc.), ale take transfer gorcej masy,
fazy zmian (np. zamarzanie wody), reakcje chemiczne (przy spalaniu) oraz
naprenia lub deformacje konstrukcji nonej budynku (np. w czasie poaru etc.).
Praca z symulacjami wymaga opracowania logicznego matematycznie opisu
dziaania systemu lub procesu, ktry odpowiada okrelonym parametrom
zachowa fizycznych. W nauce model oznacza wicej ni zapis geometryczny
obiektu. Model symulacyjny jest wyabstrahowaniem procesu, co mona rozumie
jako obraz procesu w trakcie jego przebiegu czyli gdy zoony problem jest
wanie modelowany. Symulacje s take niezbdne w projektowaniu zoonych
systemw materiaowych i analizy ich zachowa, jakie bd nastpowa wraz z
upywem czasu. Symulacje, chocia s domen praktyki inynierskiej, coraz
czciej wykorzystuj architekci jako element generatywnego procesu
projektowego.
Biuro projektowe Future System z Londynu uywao programu CFD do
uzyskania specyficznego ksztatu wielofunkcyjnego obiektu Project ZED w centrum miasta (1995). Budynek ten zaprojektowano, tak aby by samowystarczalny,
88

Patrz: cz. 1. s.

53

jeli chodzi o jego potrzeby energetyczne. W aluzjach okiennych zainstalowano

ogniwa fotowoltaniczne, a ponad centralnym holem umieszczono turbin
wiatrow. Ksztat budynku minimalizuje si wiatru, kierujc go ku turbinie.
Analizy CFD byy tu niezbdne do uzyskania optymalnego uksztatowania
budynku. Jeli turbina wiatrowa urzeczywistni si w przyszoci, to jak sugeruje
Future System rodowisko zabudowane osignie now morfologi, w ktrej
pudeka stan si tak egzotyczne jak dzisiaj s kropelki89.
Bimorficzny ksztat formy Kunsthause w Grazu (20002003) osignity zosta
przez Petera Cooka i Colina Fourniera w wyniku korekt po analizach wykonanych
przez inynierw Bollinger + Grohmann z Frankfurtu. Tak samo forma Greater
London Authority (GLA) (19982002) w Londynie projektu Foster and Partners
jest rezultatem analiz i symulacji cyfrowych wykonanych przez inynierw z Ove
Arup. Modyfikacja ksztatu bya skutkiem minimalizacji obcie wiatrowych i
zapotrzebowania na energi odnawialn. Symulacje nasonecznienia w cigu roku
day diagramy dowietlenia pomieszcze i wydajnoci paneli solarnych. Kada z
nich dostarcza 70 kWh odnawialnej energii, ogem 3,1 miliona kWh w cigu
okresu swojej trwaoci. Panele te zredukuj zatem emisj CO2 o 3000 ton90.
Wyniki cyfrowych symulacji ronych warunkw wpyny take na form Swiss
Re Bank w Londynie (20022004). Uksztatowanie ciany zewntrznej tego
wieowca wynika z dowiadcze Fostera podczas realizacji GLA w Londynie.
Swiss Re Bank ma bardzo wydajn konstrukcj, zoon z rdzenia centralnego i
siatki zazbiajcych si elementw nonych obudowy. Przez to naturalny ruch
powietrza wok budynku zosta wykorzystany do jego wentylacji. Takie
rozwizanie jest ekonomiczne, gdy przez okoo 40% dni w roku wentylacja
budynku przebiega tylko w sposb naturalny91.
Symulacje zawansowanych nieliniowych zachowa fizycznych oraz
dynamicznych zmian, struktur i materiaw w odpowiedzi na zmieniajce si
warunki s ju atwo dostpne i dostosowane do udziau w procesie projektowania.
Symulacje s istotne, zwaszcza gdy zamierzeniem jest opracowanie architektury
performatywnej budowli, ktre maj zdolno do kontrolowania zmian, aby
dostosowywa si do dynamicznych warunkw obcieniowych i zmian
rodowiskowych.
Narzdzia cyfrowe, oparte na analitycznych symulacjach, wprowadzaj nowe
rozumienie racjonalnoci i wydajnoci w architekturze. Sinusoidalne, zakrzywione
formy przedstawiaj nie tylko now estetyk, ale take ruch socjoekonomiczny
Por. Bramko Kolarevic, Digital Morphogenesis, w: Branko Kolarevic (red.), Architecture in
Digital Age. Design and Manufacturing, New York and London, 2005, 25.
90
Por. Krystyna Januszkiewicz, Ecoarchitektura w harmonii z natur, w: Tadeusz Bobka,
Jarosaw Rajczyk (red.), Budownictwo o zoptymalizowanym potencjale energetycznym, Katedra
Budownictwa Oglnego i Fizyki Budowli Politechniki Czstochowskiej, Czstochowa, 2007, 106
114.
91
Por. op. cit., 111113.
89

54

spowodowany rewolucj informatyczn. S wyrazem nowej holistycznej

wiadomoci relacji Czowieka i Natury.

1.3.3. Performatywno formy architektonicznej

Pojcie performance jest istotnym tematem wspczesnej teorii i praktyki
architektury. Oznacza efektywny i zrnicowany wysiek budowli, struktury,
materiau podejmowany ze wzgldu na zamierzone cele. W niektrych krajach
Unii Europejskiej i USA cele te s dobrze okrelone. Od budynku wymaga si
coraz wikszej efektywnoci i jakoci rodowiskowych w czasie jego
funkcjonowania92. Efektywno bowiem rozwizuje problemy. Ekologiczny stan
wiata domaga si zmniejszenia zuycia surowcw o co najmniej poow.
Jednoczenie rosn oczekiwania co do jakoci ycia. Czterokrotny wzrost
wydajnoci zasobw mgby wypeni luk midzy ekologicznie koniecznym a
ekonomicznie moliwym. Wymusza to zmian podejcia do projektowania ju
nie tylko chodzi o minimalizacje skutkw zderzenia ze rodowiskiem, lecz o
holistyczne spojrzenie na zachowania budynku pod kadym moliwym wzgldem.
Formy, ktrych uksztatowanie wynika z efektywnej realizacji tak postawionych
celw, okrela si w angloamerykaskiej praktyce projektowej jako formy
performatywne93.
Skoro sowo perform oznacza przeprowadza jakie dziaanie, czy
wypenia jakie zadanie, to taka definicja ju nie odwouje si do wyczerpanej
debaty o korelacji formy i funkcji sigajcej korzeniami modernistycznej
awangardy. W dobie narzdzi cyfrowych nastpuje cakowite zerwanie z takim
myleniem. Forma przestaje by ju postrzegana jako ksztat i materia. Uwaga
koncentruje si na rozpatrywaniu wielu skutkw dziaania rnych procesw
informatycznych ksztatujcych form pod wzgldem jej zachowa i wsppracy
ze rodowiskiem. Chodzi tu o wpyw dynamicznych symulacji warunkw
rodowiskowych, modulacji mikroklimatu, przy wymianie powietrza pomidzy
obiektem a jego otoczeniem. Te dynamiczne zwizki s dostrzegane przez
podmiot, gdy dochodzi do interakcji z obiektem. Formy performatywne s zatem
syntez tej dynamiki, zwaszcza w projektowaniu morfoekologicznym, ktre jest
mniej instrumentalne, mniej skoncentrowane na wytwarzaniu formy i
rozwizywaniu funkcji, a wikszy nacisk pooony jest na synergi. Jest ona wtedy
integralnym elementem wszystkich rozwiza i alternatywnym modelem dla
zrwnowaonego rozwoju rodowiska.
W 1999 r. Unia Europejska ratyfikowaa Klagenfurck Deklaracj Efektywnoci zwan
manifestem ekologicznym. Zostaa wprowadzona w ycie Dyrektywa 2002/91/EC o wydajnoci
energetycznej budynkw. W USA American Instytut of Architekture (AIA) dokadnie okreli, jakie
kryteria powinien speni efektywny budynek, por. David Bullen, Building Performance: Past,
Present and Future, http://www.aia.org/nmsltr_aia.cfm?pagename=aia_a_20051020_past_present.
93
Patrz: Michael Hensel, Achim Menges, Inclusive Performance; Efficiency Versus Effectiveness.
Toward Morfo-Ecological Approach for Design, AD, Vol. 78, No. 23, 2008, 5463.
92

55

Rozwj wszechstronnych narzdzi analizujcych konstrukcje, termodynamik,

owietlenie i akustyk zapewniby integrujce sprzenie zwrotne w ocenie
zachowa w interakcji ze symulowanym rodowiskiem i moe sta si
generatywnym sterownikiem w tym procesie projektowym. Takie modele
obliczeniowe opisywayby bardziej zachowania ni ksztat. Umoliwioby to
projektantowi wyobrazi sobie systemy konstrukcyjne i materiaowe jako
synergetyczny rezultat informatycznej mediacji, a take zachowania i interakcje z
siami zewntrznymi i wpywami rodowiska oraz performance wynikajcy z tych
interakcji94.
Wyzwaniem wic jest rozpatrywanie kadej struktury jako indywidualnego
przypadku z waciwym jej kompleksem zachowa, a nie budowanie z wariantw
ustalonych rodzajw konstrukcji. Tak budowano w XX w., gdy gwnym
zadaniem projektowania inynierskiego byo dobieranie konstrukcji dla budynku,
zgodnie z okrelon typologi. Inynierowie z biura Bollinger + Grohman traktuj
konstrukcj jako integraln cz architektury. Performatywno projektu
natomiast wynika z ujcia w nim powizanych z sob celw, ktre s
wielowtkowe, wyporodkowane i zrwnowaone95. Projekt konstrukcyjny jest
tylko jednym z aspektw rnorakich relacji, o ktrym nie moe decydowa tylko
jeden parametr, jakim jest optymalizacja. Specyfika form wieloparametrycznego
procesu projektowego wymaga analiz po to, eby zidentyfikowa strefy przychylne
dla performance strukturalnego. Struktury przystosowuj swoje zdolnoci
przenoszenia obcie odpowiednio bowiem do rozkadu si narzuconych przez
form. Std struktura wynikowa jest dokadnie okrelona s to bardziej
zrnicowane systemy ni odmiany zdefiniowanych ju typologii.
Dla BMW Welt w Monachium (20012008) projektu Coop Himmelb(l)au
opracowano dwuwarstwow siatk z prtw stalowych. Najpierw wykonano
cyfrowe analizy modelu geometrycznego, aby przyj scenariusz dla przenoszenia
obcie. Nastpnie sporzdzono cyfrowy model paskiej stalowej siatki
strukturalnej, ktr deformowano, tak aby w warstwie grnej powstay zadane w
projekcie wybrzuszenia. Wtedy warstwa dolna take reaguje na wprowadzone
kryteria przestrzenne i strukturalne (zintegrowanie przekrycia z salonem sprzeday,
rozcicie, ktre otwiera widok na siedzib gwn BMW) oraz przepyw si, co
okrela punkty podparcia. Przez wprowadzenie przektniowych prtw ciskanych
w przestrzeni midzywzowej osignito poczenie zdolnoci konstrukcyjnych
obu warstw siatek tak, e pracuj jako jedna struktura przestrzenna z lokalnie
zrnicowanymi zachowaniami. W odpowiedzi na lokaln koncentracj napre
maksymalna wysoko struktury osigna 12 m, a w obszarach o mniejszym
dziaaniu si 2 m. W pnocnej czci przekrycie czy si z podwjnym
Op. cit., 56.
Patrz: Klaus Bollinger, Manfred Grohman, Oliver Tessmann, Form, Force, Performance.
Multi-parametric Structural Design, AD Vol. 78, No. 23/2008, 2025.
94
95

56

stokiem, aby powstaa, charakterystyczna dla Coop Himmelb(l)au, przestrze o

hybrydowym ksztacie. Przekrycie formowano podobnie, wymuszajc
odpowiednie zakrzywienie przez stopniowe transformowanie struktury tak, by
zachowywaa si jak upina i utworzya podwjny stoek96.
Performatywne formy o zoonej geometrii i interakcji elementw
uwiadamiaj, e kada lokalna zmiana wywouje konsekwencje na skal globaln
systemu strukturalnego. Taka wspzaleno wymaga zintegrowania
analitycznych modeli konstrukcji z oczekiwaniami, a co za tym idzie, cisej
wsppracy z architektem i jasno okrelonych protokow ze zmianami danych. Na
podstawie wstpnej koncepcji architektonicznej przygotowuje si ju gwny rys
waciwoci performatywnych projektu rozwijany dalej przez rozszerzanie
aspektw technologicznych, ekonomicznych i ekologicznych. W takim podejciu
nieistotna jest ju optymalizacja elementw lub ich systemw, lecz nieustanna
integracja kryteriw projektu z zaangaowanymi dyscyplinami czy ich wycinkami.
Zintegrowanie zdolnoci materiaowych i przewidywanie rozkadu si w cyfrowym
zapisie projektu zastpowane jest przez geometryczn deskrypcj modeli
dynamicznej rwnowagi powiza funkcjonalnych budowli z parametrami
strukturalnymi i architektonicznymi.
W projekcie rozbudowy domu nad jeziorem w Patagonii (20052007)
ArchiGlob proces projektowy koncentrowa si na opracowaniu przestrzennej
artykulacji struktury dachu. Zakadano, e struktura ta zintegruje charakterystyki
programu funkcjonalnego i przenoszonych obcie. Oparto si tu na zapisie
procedur generatywnych L-Systemu po to, eby wygenerowa struktur drzewa w
odpowiedzi na specyfik kontekstu projektu. Wzrost struktury powodoway
kryteria architektoniczne takie, jak przestrzenno i otwarcia widokowe, a take
aspekty konstrukcyjne. Aby powstay przestrzenne zrnicowania jakociowe i
mikroklimatyczne, stopniowo zmieniano gsto interakcji z przestrzeni otwart.
W projekcie otoczenia, sporzdzonym przez architekta, zaimplementowano proces
algorytmiczny, jako narzdzie generatywne, ktry dostarczy wielu iteracji
projektowych. Losowa modyfikacja parametrw wpyna na dugo i kt
nachylenia gazi. Pniej dla analiz strukturalnych sporzdzono arkusze
zawierajce dane wsprzdnych wzw i elementw skadowych, a take modele
linearne. Ocena kadej iteracji obejmowaa zarwno aspekty architektoniczne, jak i
konstrukcyjne. Rozpatrywano je nie tylko w relacjach topologicznych, ale take
metrycznych z uwzgldnieniem tego, co wpywa na dostp wiata naturalnego i
otwarcia krajobrazowego97. Procesy obliczeniowe umoliwiaj generowanie i
ocen wikszej liczby moliwych artykulacji strukturalnych. Podczas studiw nad
Por. Klaus Bollinger, Manfred Grohmann, Daniel Pfanner, Jrg Schneider, Tragkonstruktionen
BMW-Welt in Mnchen, Stalbau, Vol. 7, 2005, 483491.
97
Szerszy opis tego projektu patrz: Klaus Bollinger, Manfred Grohman, Oliver Tessmann, Form,
Force, Performance. Multi-parametric Structural Design, AD, Vol. 78, No. 23/2008, 22.
96

57

przekryciem wejcia do metra w Mediolanie (2007) projektu Dominique Perrault

rozwinito w procesie generatywnym kilka populacji struktur. Wyselekcjonowano
z nich osobniki, ktre najlepiej pasoway do przyjtych kryteriw
architektonicznych i konstrukcyjnych. Procesy te day odpowiedzi na
wprowadzone dane, bez definiowania a priori typologii strukturalnych. Nastpnie
wprowadzono algorytmy genetyczne, aby polepszy performance projektowanej
struktury. Struktura ta moe by teraz opisana topologicznie jako powierzchnia
dwuwymiarowa o systemie samopodobnych trjktw powyginanych w trzecim
wymiarze. Kady wze zatem zosta przydzielony losowo do przestrzennego
ukadu wsprzdnych ze zdefiniowan granic progow. Wtedy niektre elementy
odgiy si tak, e mogy stanowi podparcie dla caoci przekrycia.
Rozmieszczenie wzw oraz zdolno do wspornikowego przenoszenia obcie i
zachowania struktury byy symulowane przez program SRtab. Przez zakodowanie
wsprzdnych wierzchokw w genomie i wprowadzenie algorytmu genetycznego
otrzymano (przez krzyowanie i mutacj) znacznie doskonalsze wyniki
perfomance w ponad 200 pokoleniach, po 40 osobnikw kade. Jako kryterium
sprawnoci przyjto przemieszczanie si wierzchokw struktury pod obcieniem
wasnym, co obliczono za pomoc programu analitycznego98.
Strategie ewolucyjne polegajc na wyborze i szeregowaniu cech sprawnoci
kontroluj jedynie mechanizm kierujcy rozwojem. W procesie naturalnym, ju na
poziomie fenotypu, dokonuje si ocena poszczeglnych indywidualnych cech
sprawnoci istotnych dla przyszego rozwoju. Podobnie w procesie cyfrowym
indywidualne cechy struktury musz by w peni okrelone i modelowane po to,
aby mona byo dokona oceny. Kada struktura osobnicza bazuje na informacji
genetycznej z poprzednich generacji i ulega dalszej adaptacji. Istotne zatem dla
jakoci budowli i jego struktury jest okrelenie kryteriw sprawnoci, gdy to one
kontroluj kierunek przebiegajcego procesu. Celem projektantw jest wic
integrowanie takich kryteriw z wieloma zoonymi wymogami, eby osign
oczekiwany performance i zrnicowane struktury.
Przedstawione tu przykady ewolucyjnych procesw i metod projektowych
tylko po czci wyczerpuj problematyk performance w architekturze i dotycz
gwnie struktur prtowych. Inynierowie przez obserwacj i dowiadczenie
opracowuj wci nowe metody. Zwyka metoda form-finding jest ju wypierana
przez procesy odkrywania performatywnych zdolnoci w danej morfologii.
Wspczesne metody cyfrowe umoliwiaj symulacj takich procesw i
odniesienie do metod empirycznych inynierw poprzednich pokole.

98

Por. op. cit., 24.

58

1.4. Cyfrowa realizacja projektu

Postp w technologii wspomagajcej projektowanie (CAD) i wytwarzanie
(CAM) zintegrowa praktyk wznoszenia budowli z ich projektowaniem. Nastpi
bezporedni zwizek midzy zamysem twrczym a tym co mona realnie
wybudowa. Procesy informatyczne nie tylko generuj dzi projekty, ale take
realizuj je przez cyfrowe pliki do wytwarzania sformatowane odpowiednio do
wymogw technologii produkcji CNC. Spjne systemy (CAD/CAM/CAE)
pozwalaj na takie opracowanie dokumentacji projektu, ktre zapewnia podan,
pod wzgldem ksztatu i rozmiaru, obrbk materiaow jego elementw, a
niekiedy te monta in situ. Architekci, rysujc zoone, krzywoliniowe formy,
zostaj od razu wcignici w proces ich wytwarzania. Cige zakrzywione
powierzchnie, ktre cechuj dzi architektur, poruszaj problem jak upora si z
konsekwencjami przestrzennymi i tektonicznymi tak zoonych geometrycznie
form. Uwiarygodnieniem tej zoonoci przestrzennej jest rozwizanie problemw
materiaowych i konstrukcyjnych.
Pierwszym obiektem zaprojektowanym i wykonanym za pomoc narzdzi
cyfrowych bya Ryba Gehryego ustawiona w 1992 r. przy Vila Olimpica w
Barcelonie. Do jej realizacji potrzebowano takich narzdzi cyfrowych, ktre
sporzdziyby pliki do fabrykacji. Posuono si wtedy programem CATIA
Dassault Systems (Computer Aided Three-Dimensional Interactive Application).
We Francji, za jego pomoc, projektowano i wytwarzano samoloty oraz ich
trjwymiarowe modele potrzebne do analiz konstrukcyjnych i do ich wytwarzania.
Uycie tego programu do celw architektonicznych byo zapowiedzi rewolucji
cyfrowej w architekturze99.
Dzi coraz silniejszy historyczny zwizek midzy architektur a jej rodkami
produkcji staje si wyzwaniem dla nowych cyfrowych procesw projektowania,
wytwarzania i budowania.
1.4.1. Skanowanie trjwymiarowe, modele i prototypy
Techniki trjwymiarowego skanowania stosowano najpierw do wyapywania
warunkw terenowych lub budowlanych, a take do skanowania ju istniejcych
obiektw. Skanery laserowe z urzdzeniami pomiarowymi zastpuj dzi na placu
budowy tradycyjny sprzt mierniczy, a take wykorzystywane s w pracach
montaowych skomplikowanych i zoonych obiektw. Do uywania skanerw, w
procesie projektowania, zachcaj architektw narzdzia cyfrowe CAD/CAM. S
architekci, dla ktrych geometryczno-matematyczny zapis formy jest procedur
czysto konceptualn, pozbawion aspektw materializacji i interakcji
przestrzennej. Uwaaj oni, e modelowanie w przestrzeni fizycznej jest
dziaaniem bardziej wszechstronnym ni praca z komputerem, zwaszcza gdy
99
Por. Branko Kolarevic, Digital production, w: Branko Kolarevic(red.), Architecture in Digital
Age. Design and Manufacturing, New York and London, 2005, 31.

59

chodzi o badanie zoonoci przestrzennej. Na przykad Frank Gehry woli

pracowa koncepcyjnie na modelu fizycznym ni manipulowa powierzchniami na
ekranie monitora. W takim przypadku technologie cyfrowe nie su jako medium
w tworzeniu koncepcji, ale jako translator w procesie pobierania geometrii z
modelu fizycznego, w celu jej przetworzenia na uytek rnorakich urzdze do
wytwarzania. Jest to moliwe dziki metodzie MES, ktra jest ju powszechnie
stosowanym narzdziem oblicze inynierskich. Do wprowadzenia tej metody do
technik komputerowych przyczyni si John H. Argyris (19132004), ktry w
latach 19431991 pracowa dla przemysu aeronautycznego Wielkiej Brytanii.
Geometri cyfrow modelu fizycznego sporzdza si za pomoc technik
trjwymiarowego skanowania w procesie tzw. odwrotnej inynierii. Przez
skanowanie generowany jest ksztat modelu fizycznego dziki punktom, ktre
tworz rodzaj chmury. Nastpnie punkty te s interpretowane przez program tak,
aby powstao moliwie wierne odtworzenie geometrii modelu fizycznego.
Zazwyczaj do tworzenia tej geometrii su profile NURBS. Tak otrzymane
powierzchnie mona analizowa, w celu usunicia odchyle wobec skanowanego
modelu. Proces przekadu ze strefy fizycznej do cyfrowej jest odwrotnoci tego,
co wykonuj standardowe narzdzia CAM. Metoda ta jest pomocna nie tylko w
sporzdzaniu cyfrowego modelu geometrycznego odpowiednika modelu
fizycznego. Otrzymane dane mona dalej przetwarza i sporzdza odpowiednie
formaty potrzebne do dalszych studiw i zmian. Mona wykonywa modele
fizyczne, aby dokonywa kolejnych dziaa twrczych.
Projekt cyfrowy czsto ze wzgldu na swoj zoono wymaga weryfikacji w
przestrzeni rzeczywistej. Integracja narzdzi CAD/CAM pozwala na szybkie
wykonywanie modeli na kadym etapie projektu. Chocia stereolitografia bya ju
znana od dawna w przemyle, lecz dopiero, gdy powsta 3D System Valencia,
technologia ta staa si dostpna i od tej pory powstaj liczne jej odmiany. Dzi
szybkie modelowanie w trzech wymiarach zapewnia pakiet RP (Rapid
Prototyping). Obejmuje grup technik do szybkiego wykonania modelu
fizycznego, ktre s zintegrowane z programami CAD/CAM/CAE100.
1.4.2. Wytwarzanie cyfrowe CNC
Od wiekw architekt by postrzegany, nie tylko jako mistrz efektw
przestrzennych, ale take jako budowniczy znajcy techniki budowlane,
rozwizujcy problemy konstrukcyjne i materiaowe. Powstao nawet przekonanie,
e jeeli czego nie mona narysowa, to take nie bdzie mona tego ani
zbudowa, ani wykona i vice versa101.Technika i technologia, nie tylko w
Patrz: Achim Menges, Manufacturing Performance, AD, Vol. 78, No. 2, 2008, 4247.
Por. William J. Michell, Roll Over Euclid: How Frank Gehry Designs and Builds, w: Fiona
Ragheb (red.), Frank Ghery, Architect, Guggenheim Museum publications, New York, 2001, 352
363.
100
101

60

budownictwie, zostay dostosowane do pracy na podstawie rysunkw

ortogonalnych. Ten dwustronny zwizek midzy reprezentacj a rodkami
produkcji trwa do dzi.
W dobie technologii cyfrowych powstay cyfrowe rodki produkcji i dostpne
s sterowane komputerem urzdzenia do wytwarzania. Chcc wykorzystywa w
peni moliwoci tych urzdze, architekt zostaje wcignity w bezporednie
procesy fabrykacji swojego projektu tworzy informacje, ktre s przekadane
przez producentw na jzyk maszyn i urzdze CNC, na przykad nieregularne
panele szklane na elewacji Nationale-Nederlanden w Pradze (1996) projektu
Gehryego. Byy one przycinane przez urzdzenia, ktre pobieray informacje
geometryczne bezporednio z modelu cyfrowego architekta.
Strategie wytwarzania dwuwymiarowego polegaj na wycinaniu paskich komponentw dla powierzchni zoonych geometrycznie. Ich ksztat jest wynikiem
konturowania, triangulacji czy poligonalnej tesselacji etc. Ktra z tych strategii
zostanie podjta, zaley od definicji tektoniki obiektu: co jest struktur, a co skr,
albo jaka jest kombinacja tych dwch skadowych. Oprcz danych opisujcych
detal, to 3D model geometryczny jest podstaw do spenienia warunkw
dokumentacji. Pozwala nie tylko wykonywa modele fizyczne w kadej skali, by je
testowa, ale take jest podstaw do wytwarzania komponentw i ich montau in
situ. Modele cyfrowe pomocne s take podczas wyboru producenta i wykonawcy
w wskim jeszcze sektorze podejmujcym si realizacji form swobodnych. Czsto
architekt, wsppracujc ze specjalistami, obmyla nowe metody produkcji, aby
zrealizowa form, ktr zaprojektowa.
Eksperymentalnej produkcji szklanej baki podj si Bernhard Franken, gdy
w 1998 r. zaprojektowa pawilon dla ekspozycji samochodw BMW we
Frankfurcie. Izomorficzna forma tego obiektu wymagaa wyjtkowo precyzyjnego
konturowania do wykonania stalowego szkieletu z powok ze szka akrylowego.
Skorzystano z urzdze CNC do termoformowania i frezarek do wykonania
wzornikw102. Blach pokrywajc Experience Music Project (19962000) w
Seattle cito elektronicznie (ponad 21 tys. formatw, o innych wymiarach kady)
w Texas City ze wzgldu na brak takich moliwoci w rejonie miejsca realizacji
projektu103. Biuro Ieoh M. Pei ju w pierwszym stadium powstawania projektu
rozbudowy Niemieckiego Muzeum Historycznego (19972004) w Berlinie
nawizao w 1998 r. kontakt z Tambest Oy w Finlandii, specjalizujcym si w
produkcji szka dla budownictwa. Chodzio o wykonanie wielkoformatowych tafli
szka o dwukrzywiznowej powierzchni104.
Patrz, Branko Kolarevic, op. cit., 131132.
Patrz: Krystyna Januszkiewicz, Frank O. Gehry, Experience Music Project EMP. Projekcja
przeywania Muzyki w Seattle, Archivolta, 1/2001, 819.
104
Patrz: Krystyna Januszkiewicz, Rozbudowa Niemieckiego Muzeum Historycznego w Berlinie,
Archivolta, 1/2004, 817.
102
103

61

Cyfrowe procesy produkcji uwiadamiaj, e realizacja budowli jest zalena od

funkcji obliczeniowych programw wspomagajcych projektowanie. Faktem jest,
e zoon geometri precyzyjnie opisuj krzywe i paszczyzny NURBS, ktre s
moliwe do obliczenia, a zatem ich fabrykacja jest osigalna przez rodki produkcji
oparte na procesach wytwarzania kontrolowanych numerycznie.
Wraz z rozwojem robotyki i automatyki weszy nowe technologie plazmowego
wycinania dwuwymiarowego i stanowi dzi konkurencje dla laserowego czy
gazowego. Sterowanie maszyn odbywa si za pomoc kontrolera EDGE II CNC.
Plotery frezujce mog wykonywa skomplikowane ksztaty niemoliwe do
uzyskania na tradycyjnych frezarkach. Stosuje si take serwonapdy cyfrowe dla
kilku wrzecion, aby wykonywa jednoczesn obrbk kilku elementw. System
sterowania CNC, oparty na technologii analizy dynamicznej wektorw,
komunikuje si z komputerem osobistym (PC) za pomoc portu USB, co zapewnia
szybk wymian danych i pozwala na pen wizualizacj pracy maszyny na ekranie
komputera (il. 1. 84). Frezarki wieloosiowe z system sterowania 3D i wymiennymi
narzdziami mog wykonywa rnego rodzaju detale architektoniczne.
Frezarki CNC s najstarszym narzdziem technologii cyfrowej. Pierwsze ich
zastosowanie w wytwarzaniu modeli architektonicznych miao miejsce w Wielkiej
Brytanii w latach 70. XX w., potem due firmy architektoniczne takie, jak
Skidmore, Owings i Merill (SOM) w Chicago uyway frezarek CNC i laserowych
narzdzi do wytwarzania modeli architektonicznych i modeli do studiw montau
elementw konstrukcyjnych. Automatyczne frezarki CNC byy ju uywane w
kocu lat 80. XX w. do odrbki komponentw konstrukcyjnych takich, jak
kamienne supy dla kocioa Sagrada Familia w Barcelonie czy bloki cienne dla
nowojorskiej katedry Saint John the Devine105. Na pocztku lat 90. XX w. Frank
Gehry uy urzdze CNC do obrbki kamieniarki w Walt Disney Concert Hall w
Los Angeles, zanim obiekt ten zosta przebudowany. Byo to pierwsze w
architekturze pene wykorzystanie technologii CAD/CAM w obrbce kamieniarki.
Kamienne panele o dwukrzywiznowej geometrii wykonano we Woszech i
dostarczono do Los Angeles, gdzie byy pozycjonowane i mocowane na stalowych
ramach. Takiej samej techniki fabrykacji uyto do wykonania kamiennej okadziny
w Bilbao. Narzdzia CNC znajduj take zastosowanie w obrbce form do
wylewania elementw betonowych o dwukrzywiznowej geometrii. Skorzysta z
tego po raz pierwszy Frank Gehry podczas budowy zespou biur w Dsseldorfie w
2000 r.
Gwne przedsibiorstwa na wiecie w sektorze budowlanym potwierdzaj
wspczesne przekonanie, e procesy wytwarzania (CAM) odgrywaj niezwykle
istotn rol w potencjalnym odejciu od masowej produkcji i standaryzacji ku
koncepcji i produkcji zrnicowanych elementw i systemw budowlanych.
105
Por. William J. Michell, M. MacCullough, Prototyping, w: Digital Design Media, Van
Nostrand Reinhold, New York, 1995, 417440.

62

Firmy, ktre ju w latach 80. XX w. zaczy si specjalizowa w wytwarzaniu

cyfrowym, nale dzi do czowki przedsibiorstw przygotowanych do realizacji
tak postawionych zada. Na przykad holenderskie przedsibiorstwo Design &
Build Octatube Space Structures BV z Delft, zaoone w 1983 r., ju od ponad 10
lat eksploruje innowacyjne rodki produkcji cyfrowej, aby przez swoje inynierskie
podejcie umoliwia i wspiera realizacje zaawansowanych projektw.
Tak innowacyjn realizacj by pawilon Harlemmermer Floriade, nazywany
Hydra Pier, w Hoofddorp (20002002) projektu Asymptote Architects. Jego forma
bya inspirowana skrzydami Boeinga 747 i Airbusa Super 8080 i oczekiwano, e
zostanie wykonana w podobny sposb106. Majc dan tylko jedn o symetrii,
inynierowie na podstawie wytwarzania cyfrowego i formowania eksplozywnego
opracowali nowy proces produkcji asortymentu 3-D paneli z aluminium kada z
paneli ma inne wymiary, krzywizn i grubo. Eksplozywne formowanie nie jest
metod now. W latach 50. XX w. metoda ta bya stosowana w przemyle
zbrojeniowym do wytwarzania komponentw, takich jak kopuowe zakoczenia
pociskw i rakiet balistycznych. Eksplozywne procesy formowania zachodz w
odpowiednich warunkach pod powierzchni wody. Formowanie to, ze wzgldu na
koszty, stosuje si gwnie w przemyle lotniczym i kosmicznym107.
Dziki integracji z zawansowan technologi CAM Octatube, we wsppracy z
duskim Exploform, zaadoptowano t metod do budownictwa, obniajc koszty
produkcji paneli okadzinowych. Dane numeryczne, potrzebne do osignicia
geometrii kadego panelu aluminiowego, byy pobierane bezporednio z 3D
modelu. Osignito nadzwyczajn precyzj geometryczn i zoon tesselacj, tak
jak w oryginalnym modelu. Jest ona widoczna w ukadzie paneli. Panele te czono
na drewnianym kopycie, tak aby zapewni wodoszczelno powierzchni obiektu.
Innym przykadem poszukiwa sposobu realizacji gadkiej dwukrzywiznowej
struktury jest dach w Centrum Yitzhaka Rabina w Tel Avivie (20022005). Moshe
Safdie zaprojektowa pi odrbnych dwukrzywiznowych powierzchni dachowych
bibliotek i foyer. Najpierw byy pomylane jako struktura stalowa o betonowej
powierzchni, co stanowio powane wyzwanie konstrukcyjne. Inynierowie z
Octatube opracowali koncepcje samononych upin z poliestru wzmocnionego
wknem szklanym. Przypominaj one wygldem napron skr. Warstwy
zewntrzne dostosowano do warunkw klimatycznych i poarowych. upiny
powstaway w formach przygotowanych przez frezarki CNC zgodnie z ich 3D
modelem cyfrowym. Wykonano je tak, aby znikny rnice midzy warstw
wierzchni a substratem. Struktura tych upin niewiele rni si od deski
surfingowej108. 3D model cyfrowy zintegrowa metody pracy podczas realizacji
Por. Asymptote, Harlemmermer Pawilion, Bis Publisher, Amsterdam, 2003, 16.
Szerszy opis metody eksplozywnego formowania opracowanego przez Octatube Space
Structures BV patrz: Achim Menges, Manufacturing Diversity, AD, Vol. 76, No. 2, 2006, 72.
108
Patrz: op. cit., 7273.
106
107

63

projektu uatwi wszystkie zadania inynierskie, a pliki tzw. file-to-factory

umoliwiy produkcj. Dostarczyy take istotnych danych, aby w ekonomiczny
sposb przygotowa transport upin do Izraela i opracowa sposb ich montau w
miejscu przeznaczenia.
Przykady te pokazuj jak zintegrowane podejcie do komputerowego wspomagania projektowania i wytwarzania umoliwia produkcj i konstrukcj powierzchni
budowlanych o zoonej geometrii. Ponadto produkcja cyfrowa otwiera nowe
moliwoci wytwarzania systemw budowlanych zoonych z kilku tysicy
rnicych si geometrycznie elementw z rnych materiaw, jak na przykad w
EMP w Seattle czy w Allianz Arena w Monachium (20022005).
W 2003 r. midzynarodowa firma Covertex, specjalizujca si w inynierii
membran i ich produkcji, podja si realizacji Allianz Areny, projektu Herzog &
Meuron. Firma zrealizowaa pneumatyczne przekrycie (26 000m2) oraz
pneumatyczn fasad (38 000m2) zoon z 2816 pojedynczych dwuwarstwowych
poduszek powietrznych, z ktrych kada wymagaa okrelenia parametrw do
wycinania zaprojektowanego wzoru. Kada poduszka powstaa z transparentnego
etyleno-tetrafluoretylenu (ETFE) i bya pojedynczo mocowana do stalowej
struktury nonej, napeniana powietrzem i wyposaona w rurki odwadniajce, aby
unikn gromadzenia si wody na wypadek uszkodzenia. Oznaczao to
skoordynowanie otworw w membranie kadej poduszki, a take koordynacj
wzgldem geometrii uoenia na fasadzie budowli. Dodatkow trudnoci byo to,
e dugo przektnej poduszek wynosi 16 m, co wymuszao czenie materiau
membranowego109. Dziki zaawansowanej technice CAD/CAM i technologii form-finding inynierowie z Covertex opracowali proces produkcji. 3D model
architektw, ktry definiowa jedynie ksztat (przez krzywe NURBS), suy jako
podstawa do oblicze inynierskich. Wykonany na zamwienie program uatwi
odszukanie wszystkich wsprzdnych istotnych punktw na tym modelu i
zapisanie ich na arkuszach obliczeniowych. Zaprogramowano rwnie, ju
rutynowo, zrwnowaony ukad ram nonych i okrelono wsplne punkty
mocowania kadej poduszki. Punkty te umoliwiy okrelenie w cyfrowym
procesie form-finding stanu maksymalnego napenienia kadej poduszki
powietrzem. Nastpnie wygenerowano wzr do wycinania membran, majc na
uwadze istotne informacje, takie jak pozycja linii cicia, czenie materiau i
stopie nachylenia oraz lokacj otworw dla instalacji odwodnienia. Taka baza
danych umoliwia kontrol wycinania i oznaczania elementw oraz kontrol
czenia materiau ETFE podczas produkcji kadej poduszki. Przez zintegrowanie
systemw CAD/CAM przeprowadzono wszystkie te procesy i zadania
inynierskie.
W konstruowaniu struktur pneumatycznych i membranowych niezwykle wan
rol odgrywaj narzdzia cyfrowe. Stanowi one podstaw w rozpoznawaniu
109

Ibidem.

64

zachowa materiaowych i wyznaczaniu powierzchni minimalnych. Niemiecka

firma Skyspan, specjalizujca si w membranach napranych mechanicznie,
kontroluje cyfrowo uoenie wkien materiau membranowego ju w trakcie jego
produkcji. Na przykad gdy ustalony zosta cyfrowy zapis geometrii membran
przekrycia Commerz-bank Areny we Frankfurcie (2005), wwczas przed
wycinaniem przewidywanego ksztatu uzupeniono go o informacje o anizotropii
nowego materiau.
Majc do dyspozycji techniki i technologie cyfrowe, przemys budowlany
stawia sobie coraz to nowe wyzwania. Niemiecka firma Seele zajmujca si
konstrukcj i inynieri fasad ze szka i stali w 2000 r. postanowia opracowa
techniki i technologie, ktre sprawi, e fasady uzyskaj elastyczno waciw
membranom. Sukces tego przedsiwzicia uzaleniono od takiego zintegrowania
projektowania CAD/CAM, ktre na poziomie molekularnym pozwoli opracowa
odpowiednio elastyczne komponenty. Konieczna zatem jest pena integracja
projektowania cyfrowego z cyfrow metod form-finding w generowaniu wzoru do
wycinania, a take integracja komputerowych procesw analitycznych z cyfrowym
ciciem i czeniem materiau. Jednak wytwarzanie i konstrukcja budowlanej
skry ze sztywnych materiaw, takich jak metal i szko, wymaga duo
szerszego zakresu cyfrowych procesw formowania i wytwarzania ni w
przypadku zwykych membran.
Inynierowie z Seele wykorzystuj rne procesy CAD/CAM do wytwarzania i
montau swojego produktu. Uatwienia, jakie daje CAM w poczeniu z
aplikacjami CAD, umoliwiaj stworzenie zbioru danych inynierskich i
wytwrczych, ktre pozwalaj wznosi bardzo skomplikowane budowle, jak
Seattle Public Library (19992004) projektu Rema Koolhassa. Podczas realizacji
tego obiektu Seele odpowiadaa za produkcj i instalacje 11 900 m2 cian
elewacyjnych, zoonych z 6500 paneli szklanych i 30 000 anodowanych profili
aluminiowych. Podstawowy 3-D model fasady dostarczy danych do wytwarzania
wszystkich prefabrykowanych elementw, cznie z oznakowaniem do montau,
list zawartoci opakowa i do rozplanowania transportu110.
Coraz czciej w przemyle budowlanym uywa si tych samych urzdze,
ktre stosuje si w przemyle samochodowym. Dziki robotyce przemysowej
nastpuje szybka robotyzacja procesw produkcyjnych i wprowadzane s coraz
doskonalsze roboty i manipulatory przemysowe. S to wielozadaniowe maszyny
do automatycznej manipulacji z moliwoci wykonania programowalnych ruchw
wzgldem kilku osi.
Niemieckia firma Finneforest Merk, specjalizujc si w konstrukcjach
budowlanych z drewna, uywa w produkcji wieloosiowe roboty przemysowe o
wymiennych gowicach i programach. Mog one wykonywa zrnicowane
zadania wytwrcze od spawania arkuszy metalu do cicia i wszywania umocnie
110

Op. cit., 74.

65

kompozytowych. Ponadto takie roboty mog automatycznie identyfikowa pozycje

i rodzaj obrabianego materiau, wykonywa sekwencje poszczeglnych etapw
wytwarzania przez automatyczn zmian gowic, a pniej sprawdza dokadno
zgodnie z przyjt tolerancj. Tak wyposaone zakady wytwarzaj zarwno
pojedyncze zoone elementy budowlane, jak i kompleksowe konstrukcje o
wikszej liczbie rnych komponentw. S to czsto elementy budowlane o
trjpaszczyznowych krzywiznach, wykonywane z drewna klejonego, tak jak dla
rellercoastera w Soltau w Niemczech.
Powanym wyzwaniem dla firmy Finneforest Merk bya realizacja Serpentine
Pavilion 2005 projektu Alvaro Siza i Eduardo Souto de Moura. Ze wzgldu na
innowacyjno rozwiza przestrzennych projekt by konsultowany przez biuro
inynierskie Arup. Pawilon tworz zakrzywione ciany i dwukrzywiznowe
przekrycie o rozpitoci 17 m. Projektanci wyobraali sobie, e przedstawiona na
modelu cyfrowym powierzchnia zostanie zmaterializowana w drewnie w postaci
siatki skrcanej i wyginanej w przeciwlegych kierunkach. Unikatowa geometria
elementw tej struktury bya okrelona cyfrowo przez inynierw Arup Advanced
Geometry Group i mapowana w formacie, ktry mg bezporednio komunikowa
si z inynierskimi aplikacjami systemu CAD/CAM. Technologie robotyki
przemysowej pozwoliy wykona w cigu dwch tygodni 427 elementw z
drewna, potrzebnych do zbudowania pawilonu. Ich monta take wymaga cisego
protokou kolejnoci i czenia poszczeglnych sekwencji111.
Wydaje si, e wane jest, by zrozumie, i cyfrowa produkcja jest
strategicznym aspektem projektu, a nie tylko uatwieniem w jego powstaniu,
zwaszcza e CAM jest szybko rozprzestrzeniajc si technologi. Produkcja
cyfrowa i wdrwka danych cyfrowych od architekta do wytwrcy wynika z
praktycznego podejcia, a niewyidealizowanych celw. Realizacja zoonych
geometrycznie budowli i systemw budowlanych o rnych komponentach jest ju
propozycj do wykonania. Istotne jest zatem rozpatrzenie relacji midzy
niecyfrowymi umiejtnociami i narzdziami a cyfrow technik i technologi.
Prace badawcze prowadzone przez gwne przedsibiorstwa budowlane sugeruj,
e transfer i integracja z CAM w zakresie konstrukcji budowlanych wymaga
nowego podejcia do produkcji przez rozumienie tradycyjnych rodkw i
umiejtnoci. Technologia CAD/CAM jest mechanizmem, ktry powoduje, e
istniejcy potencja wiedzy i metod zaczyna by w peni realizowany zarwno w
skali mikro, jak i makro. Przedstawione tu projekty i procesy dowodz, e
integracja niecyfrowych i cyfrowych technik oraz technologii wytwarzania ma
duy potencja w nowych rodkach produkcji cyfrowej. Jest to moment syntezy i
synergii, w ktrym nastpuje zmiana mylenia w deniu do redefinicji procesw
budowania jako takich.
111
Patrz: Cecil Balmond, Alvaro Siza, Eduardo Souto De Moura: Serpentine Gallery Pavilion
2005, Trolley, 2006.

66

1.4.3. Monta in situ

Kiedy ju komponenty zostan wyprodukowane przez narzdzia CNC, ich
monta na placu budowy moe take wspomaga technologi cyfrow.
Trjwymiarowe modele cyfrowe mona wykorzystywa do precyzyjnego
pozycjonowania kadego komponentu i umocowania go we waciwym miejscu.
W tradycyjnym procesie budowniczy bra wymiary i wsprzdne z rysunkw na
papierze i posugiwa si tam miernicz oraz innymi prostymi urzdzeniami do
ustalenia pooenia komponentw na miejscu budowy. Teraz czyni si to, opierajc
si na technologiach cyfrowych. Elektroniczne urzdzenia miernicze i lasery
pozycjonujce precyzyjnie rozmieszczaj komponenty. Stosowane s na budowach
w wielu krajach. Na przykad podczas budowy Guggenheim Museum w Bilbao nie
uywano tam mierniczych. Podczas wytwarzania kady element opatrzony zosta
paskiem kodowym z informacj o swojej pozycji w danej sekcji montaowej i
pozycji elementw bezporedniego ssiedztwa. Dane te pobrano z modelu
geometrycznego sporzdzonego w programie CATIA. Laserowe urzdzenia
pomiarowe, powizane z tym programem, umoliwiaj precyzyjne umiejscowienie
kadego elementu w pozycji, jak okrela model obliczeniowy112. Podobnie
budowano EMP w Seattle. Taki sposb montau by od dawna stosowany w
przemyle lotniczym, a w budownictwie jest innowacyjny113.
Dane geometryczne z 3D modeli cyfrowych mog by automatycznie uyte do
wykonywania rnych zada na placu budowy. W Japonii powstao wiele
rnorakich robotw do przenoszenia i mocowania komponentw w miejscu
wskazanym w projekcie. Roboty te unosz cikie belki stalowe (Shimizu Mighty
Jack), a take elbetowe elementy konstrukcyjne. Inne wytwarzaj na placu
budowy elementy wylewane na mokro (Obayashi-Gumi Reinforcing Bar
Arranging Robot Concrete Placer, Takenaka Self-Climbing Inspection Machine),
inne za wykorzystano do zakadania izolacji i malowania (Shimizu Insulation
Spray Robot, Takenaka Self-Climbing Inspection Machine, Taisei Pillar Coating
Robot).
Te nowe technologie po czci wykorzystano podczas wznoszenia
skomplikowanej konstrukcji w projekcie Daniela Libeskinda rozbudowy Royal
Ontario Museum w Toronto (20022007) (tab. 1). Model cyfrowy pozwala take
na regulacje i poprawki w ramach tolerancji systemu elewacyjnego. Okrela si je
w cyfrowym procesie skanowania, ktry zapisuje zadane grupy punktw
pomiarowych i nastpnie porwnuje z cyfrowym modelem fasady ju na etapie
montau, aby dokonywa biecych korekt. By moe, e w niedalekiej
przyszoci architekci bd bezporednio transmitowa informacje projektowe do
maszyn budowlanych, ktre bd automatycznie wykonywa monta i prace
wykoczeniowe. Opracowywany w Japonii od pocztku lat 90. XX w. system
112
113

Por. Annette LeCuyer, Building Bilbao, Architectural Review, December 1997, 4345.
Por. op. cit., 45.

67

integrujcy SMART (Shimizu Manufacturing system by Advanced Robotics

Technology) jest obecnie pierwszym na wiecie systemem stosowanym na szerok
skal podczas wznoszenia budynkw. Oparte na nowej technologii CIC (Computer
Integrated Construction) maszyny budowlane typu SMART pozycjonuj i cz
stalowe belki konstrukcyjne, instaluj elbetowe panele stropowe, ciany
zewntrzne i wewntrzne. System ten dowodzi, e moliwa jest pena
automatyczna identyfikacja, transport i instalacja komponentw budowlanych
dziki skomputeryzowanym systemom zarzdzania informacj pobieran z
projektu. Za pomoc tego systemu wznosi si, nie tylko w Japonii, niektre
budynki biurowe i obiekty mostowe. Eksperymenty te s zwiastunem nieuchronnej
rewolucji cyfrowej w przemyle budowlanym.

1.4.4. Modyfikacja i standaryzacja

W ostatnich dwch dekadach numerycznie kontrolowany proces produkcji
umoliwia wytwarzanie niestandaryzowanych komponentw bezporednio z
danych cyfrowych, zawartych w projekcie architektonicznym. Komputer
kontroluje wytwarzanie, tak jak w produkcji samolotw, samochodw czy
okrtw. Zintegrowanie narzdzi CAD/CAM sprawia, e w dyskursie o
architekturze porusza si problemy umasowienia indywidualnych zamwie i
nowej logiki lokalnych zrnicowa w seryjnie wytwarzanych elementach i
systemach budowlanych114. Ograniczenia geometryczne w XX w. zostay po czci
uprawnione przez fordowskie wzorce produkcji przemysowej. Objy one
budownictwo przez logik standaryzacji, prefabrykacji i montau in situ.
Racjonalno wytwarzania dyktowaa przedkadanie prostoty ponad zoono,
promujc monotonne ukady komponentw uzyskiwanych dziki maym kosztom
produkcji masowej.
Obecnie nie ma ju koniecznoci, by nadal utrzymywao si takie usztywnienie
produkcji. Urzdzenia kontrolowane cyfrowo mog wytwarza unikatowe
komponenty o zoonym ksztacie, ktrych koszty zaczynaj osiga kompromis
midzy wydajnoci a ekonomik produkcji. Nota bene koszt pracy frezarki CNC,
wytwarzajcej 1000 unikatowych przedmiotw, jest taki sam jak podczas
wytwarzania 1000 takich samych. Automatyzacja produkcji zatem sprzyja
zrnicowaniu, podczas gdy tradycyjna technika produkcji standaryzacji.
Moliwo masowej produkcji zrnicowanych komponentw budowlanych, z
taka sam atwoci jak standaryzowane czci, prowokuje do wprowadzenia pojcia umasowienia rnicowania produkcji (mass-customization) w projektowaniu
architektury i wytwarzaniu. Pojcie to, opisujc wzorzec gospodarki postfordyzmu
XXI w. zostao zdefiniowane przez Josepha Pine jako masowa produkcja
indywidualnie zamawianych towarw i usug, aby w ten sposb oferowa wzrost
114
Por. William J. Mitchell, E-topia, MIT Press, Cambridge, 1999, take, Achim Menges,
Manufacturing Diversity, AD, Vol. 76, No. 2, 2006, 7077.

68

rnorodnoci i indywidualnych zamwie bez wzrostu kosztw produkcji115.

Takie zmiany technologiczne przewidywa ju w 1970 r. Alvin Toffler i opisa je w
ksice Szok przyszoci. Na podstawie procesw zachodzcych w rnym tempie,
w rnych gaziach przemysu i w rnych krajach zapowiada koniec epoki
standaryzacji. Postrzega USA jako kraj przewodni w tych procesach.
Przewidywa, e przemys budowlany w Europie dogoni inne gazie przemysu,
kiedy wejdzie w faz zaawansowanej techniki wspomaganej komputerowo116.
Dalej przebieg tych procesw ledzi Stanley M. Davis i opisa w ksice Future
Perfect117. W latach 90. XX w. niemal kady segment gospodarki, a produkcja
przemysowa w szczeglnoci, zosta dotknity przez umasowienie modyfikacji
majcej na wzgldzie zamwienia klientw118.
Architektura i przemys budowlany s predystynowane, aby przyj ten nowy
wzorzec. Czoowi wykonawcy realizuj coraz wicej obiektw o zoonej
geometrii. Dziki temu rodowisko zurbanizowane staje si mniej jednorodne, inne
ni to, jakie uczynia standaryzacja i zunifikowane systemy budowlane.
Zrnicowanie form zabudowy mona osiga przez rnorodno elementw i
systemw budowlanych. Technologie i metody modyfikacji rozwinite w
przemyle konsumenckim s stopniowo adaptowane przez przemys budowlany.
Spowoduje to wzrost popytu na domy jednorodzinne projektowane dla
indywidualnego klienta, po cenach konkurencyjnych, wedle jego gustw i potrzeb.
W budownictwie s komponenty, ktre mona modyfikowa w odpowiedzi na
lokalnie rnice w strukturze i otoczeniu budynku. Dziki cyfrowym procesom
produkcji mona wprowadza inn logik seryjnoci, ktra opiera si na lokalnych
wariacjach i zrnicowaniach w seriach. Peter Zellner zwraca uwag, e mona
produkowa stosunkowo tanio przedmioty spjne matematycznie, lecz rne i
wytwarzane seryjnie. Zauwaa, e architektura staje si taka jak sprzt danego
wytwrcy, jest cyfrowym budowaniem w przestrzeni oprogramowania (software),
zapisem na twardym dysku sprztu (hardware) do jej wyprodukowania119.

Por. Joseph B. Pine, Mass Customization: The New Frontier in Business Competition, Harvard
Business School Press, Boston, 1993, 16.
116
Por. Alvin Toffler, Szok przyszoci, Pozna, 1974, 257.
117
Patrz: Stanley M. Davis, Future Perfect, Basic Books; Updated edition, 1997.
118
Na przykad Levi w niektrych sklepach firmowych oferowa modyfikacj dinsw, biorc
miar klienta za pomoc skanera. Natomiast Motorola Paging Products Group pozwala kupujcym
projektowa pagery przez wybr danej czstotliwoci, tonu, koloru, oprogramowania, clipw i innych
komponentw (moliwie 29 tys. kombinacji), a sprzedaje w tej samej cenie jak poprzednio, gdy towar
podawano z pki. W Japonii Panasonic sprzedaje rowery dostosowane do rozmiaru i budowy
klienta, w danym kolorze (11 tys. moliwych opcji i kombinacji), wytwarzane w masowej produkcji
na miar.
119
Por. Peter Zellner, Hybrid Space. New Forms in Digital Architecture, Rizzoli, New York,
1999, 13.
115

69

Greg Lynn w projekcie Embryologic Houses (2000) wprowadza kilka

moliwych modyfikacji na zamwienie. Osiga je przez zmiany parametryczne w
nieliniowych procesach dynamicznych generujcych form. Bernard Cache moe
powiedzie, e jego panele dekoracyjne i meble ju nie s projektowane, tylko
obliczane120. Jego Objectiles to niestandardowe przedmioty, ktre s obliczane w
procedurze programu modelujcego i s produkowane przemysowo przez
maszyny CNC. Modyfikacje uzyskuje przez przypadkow zmian parametrw
odpowiedzialnych za wytwarzanie ksztatw w tych samych seriach.
Implikacje masowej produkcji niepowtarzalnych komponentw w architekturze
i przemyle budowlanym s rozlege i dotycz ju nie tylko zmiany urzdze
wytwrczych, co szybko nastpuje, lecz reorganizacji przedsibiorstw i ich
zarzdzania. Unikatowo, jak zauwaa Catherine Slessor, jest teraz tak
ekonomiczna i atwa do osignicia jak powtarzalno. Stawia wyzwania
modernistycznemu pojmowaniu masowej produkcji i standaryzacji. Ukazuje nowy
postindustrialny wzorzec oparty na twrczych moliwociach elektroniki, ktry ma
wikszy potencja ni oparty na mechanice121. W modernistycznej estetyce dom
mieszkalny by rozpatrywany jako przedmiot produkcji (np. maszyna do
mieszkania). Masowa produkcja domw, cho moga dostarcza najlepsze
projekty na szeroki rynek, to nie zaspokajay one elit. Produkcja przemysowa nie
musi ju duej oznacza masowej produkcji standardowych powtarzalnych
wyrobw. Cyfrowe technologie i metody masowej modyfikacji i wytwarzania na
zmwienie daj przyzwolenie architekturze na indywidualizm przez kreacj
nowych niepowtarzalnych form.

120

Patrz: Bernard Cache, Earth Move. The Furnishing of Territories, Cambridge, IMT Press,

1995.
121

Por. Catherine Slessor, Digitalizing Dusseldorf in Architecture, September 2000, 118125.

70