You are on page 1of 8

Revistasignos

6HUYLFLRV3HUVRQDOL]DGRV

versinOnlineISSN07180934

$UWLFXOR

5HYVLJQRVYQ9DOSDUDtVR

,QGLFDGRUHV

http://dx.doi.org/10.4067/S071809342004005500010

/LQNVUHODFLRQDGRV

RevistaSignos2004,37(55),121129

&RPSDUWLU

CONFERENCIAS

3HUPDOLQN

PLENARIAINAUGURAL
IICongresoInternacionaldelaCtedraUNESCOLecturayEscritura
PontificiaUniversidadCatlicadeValparaso
Chile
5al9demayode2003

Pensareldebate*

ChristianPlantin
UniversidaddeLyon2
Francia

Nuestrotema,pensareldebate,lotrataremosapartirdelapreguntacmolaargumentacinnospuede
ayudarapensareldebate?Esdecir,estructuraryplantearlosproblemasacercadelosacontecimientos
mltiplesyheterogneosqueocurrenenlosdebatesconcretos.
Aunquenosoyespecialistaenlaenseanzadelaargumentacin,intentardeducirciertasconsecuenciasdelo
quellamaremosunavisindialgicadelaargumentacin,comotambinhaceralgunassugerenciasquese
relacionanconlasprcticasenlasaladeclases.
Comonoslorecomiendaelbuenmtodo,empezaremospordefinirnuestrotrminobsico,laargumentacin.
1.CONSTRUIRLAARGUMENTACION
Paradefinirloqueeslaargumentacin,podemostomardosorientacionescomplementarias,unaorientacin
histricayotra,sistemtica.
1.1.Historiadelaargumentacin
Enprimerlugar,vamosadarunaojeadarpidasobrelahistoriarecientedelosestudiosdeargumentacin.Lo
quecomplicaunpocolasituacinesque,tradicionalmente,nosehablabadeargumentacin,sinodelgicay
deretrica.Sinembargo,podemosdistinguirtresmomentosimportantes,especialmenteenloqueserefierea
lasituacinenFrancia.
A.FinesdelsigloXIX
AfinesdelsigloXIX,dosacontecimientosimportantesocurrieron,ladeslegitimizacindelaretricayla
matematizacindelalgica.Laretricafueeliminadadelaenseanzalascienciashumanasysudisciplina
reina,lahistoria,tomaronposesindelasctedrasuniversitarias.

Algunasveces,sedicequelaretricafue"olvidada",yque,enlapocamoderna,conoceun"renacimiento".
EnFrancia,laretricanuncafue"olvidada",sinoquefuedeslegitimizadaafinesdelsigloXIX,msbien
olvidadaporsudeslegitimizacin.Porunaparte,lacrticaalaretricaretomtemastradicionalesdeldiscurso
"contralaretrica".Laretricaestbasadaenladoxa(unendoxonesunaproposicininciertaquenohasido
crticamenteexaminada)susinstrumentosdeinferencia,lostopoinoaseguranlatransmisininfalibledela
verdaddelaspremisasalaconclusinglobalmente,laretricaespeligrosaporquedaporciertoloinciertoo
enmascaralofalso.Susconclusionessedanporverdaderasaunquenoseanmsqueaproximacionesdela
verdad(sonprobables),o,loqueespeor,noposeenmsquelaaparienciadelaverdad(sonverosmiles).
Ahora,sitenemoselodounpocofino,podemoscomprobarqueestediscursocontralaretricaestsiempre
presente,estavez,comodiscurso"contralaargumentacin".
Laotrarazndeestadeslegitimizacinesquelaretricaestabaligadaalsistemajesuitadeeducacin,enun
perododeseparacindelEstadoydelaIglesia.Launiversidadrepublicanaenconstruccinrechazlaretrica,
comoelelementoesencialdeunaorientacinintelectualcaducayobscurantistaencienciayeneducacin.
ElsegundogranacontecimientoqueocurriafinesdelsigloXIX,fuelamatematizacindelalgica.En1879G.
Fregepropusounprimermodeloformaldelalgica.Sutratado,laBegriffschrift(o"escrituradelconcepto"),
marcaeltrminodelaevolucindelalgicahacialamatemtica.Lalgicasetransformenuncaptulodelas
matemticas,seconstituyenunadisciplina"formal".Esdecir,dejdeserun"artedelpensar"o,enotras
palabras,unartedelargumentar.
Debemosrecordarnosaququelalgicaclsicacaracterizabalaargumentacincomola"terceraoperacindel
espritu".Bsicamente,elfuncionamientodelpensamientoracionalestabadescritosegntresoperaciones:la
primeraoperacin,concebirunconceptodeobjetoydelimitarlolasegundaoperacin,juzgar,esdecir,
construirunenunciadolaterceraoperacin,encadenarestosjuicios.Estaltimaoperacinesla
argumentacin.Lalgicadelsilogismodalasreglas,esdecir,lanormadelpensamiento,delaargumentacin
correcta.
Esprecisamenteencontradeestaconcepcinformaldelalgicaqueseibanarevelar,unsiglomstarde,la
"lgicanatural"deGrize,comola"lgicasubstancial"deToulminola"lgicainformal"deBlairyJohnson,o
tambin,elTratadodelaargumentacindePerelmanyOIbrechtsTyteca.
B.Elmomentoideolgicopostsegundaguerramundial
EnEuropa,losestudiosderetricaydeargumentacinconocieronunfuertedesarrollodurantelosaosdela
postsegundaguerramundial.Sedestacanlassiguientesobras:
Enalemn,E.R.Curtius,LaliteraturaeuropeaylaEdadMedialatina[EuropischeLiteraturundLateinisches
Mittelalter,1948]Th.Viehweg,Tpicayjurisprudencia[TopikundJurisprudenz,1953].H.Lausberg,Manualde
retricaliteraria[HandbuchderLiterarischenRhetorik,1960].
Eningls,S.Toulmin,Elusodelosargumentos[Theusesofargument,1958].
Enfrancs(peronoenFrancia,enBlgica)Ch.PerelmanyL.OIbrechtsTyteca,LanuevaretricaTratadode
laargumentacin[LaNouvellerhtoriqueTraitdel'argumentation,1958].Todoelmundoconoceestaobra,
perosedebemencionartambinunpequeolibrodeJ.M.Domenach,Lapropagandapoltica[Lapropagande
politique,1950].
Mihiptesisesqueestemuycelebrado"renacimiento"aparecicomounrechazodelosmodosdediscurso
totalitarios,naziyestalinista.ConstituyeunaformaderespuestaaloqueTchakotinellamala"senso
propaganda"delosregmenestotalitarios(propagandabasadaenlossentidos).Enlosaosdeguerrafra,la
argumentacinesunelementodela"ratiopropaganda"delosregmenesdemocrticos(propagandabasadaen
larazn)(Tchakotine,1939:152).Esteproyectodeconstitucindeunanuevareflexinsobreellogos,sobrela
racionalidaddeldiscurso,esfundamentalparaentenderbienelproyectodePerelmanyToulminyCurtius
tambinbuscaenlaretricaunabasedelaculturaeuropea.
C.Elmomentolgicolingstico
Estaspropuestasde"nuevasteorasdelaargumentacin"notuvieronecoenFrancia.Lasrazonesdeben
buscarseporelladodelaprimeraescuelafrancesadeanlisisdeldiscursoydesusposicionestericase
ideolgicas.
Sealoquesea,esunhechoqueniPerelman,niToulmin,sonquienesrehabilitaronlapalabrayelconceptode
argumentacincomounconceptodecenteydignodeunainvestigacinenelcampodelascienciashumanasen
Francia.LareintroduccinylarenovacindelconceptoesobradeOswaldDucrot,enDecirynodecir[Direet
nepasdire,1973]yLapruebayeldecir[Lapreuveetledire,1973].Paralelamente,J.B.Grizepropusoun
modelode"lgicanatural"paraaplicaralainvestigacindelosaspectoscognitivosdelaargumentacin.
Estecambiodeorientacin,particularmenteclaroenFrancia,sepuedenotartambineningls,conlaobra
mayordeHamblin,Falacias[Fallacies,1971].Estelibroestuvoenelorigendelarenovacindelparadigmadel
estudiodelaargumentacincomocrticadelasfalacias.Estaorientacinespredominanteenlostrabajosde
lenguainglesa,seaenelmarcodesuparadigmaoriginal,seacomo"lgicainformal",ocomo"nueva

dialctica"(vanEemerenyGrootendorst).Estaescuelaevolucionaactualmentehaciaunaretorizacindela
argumentacin.
SedebesubrayarqueelconceptodeargumentacinnoreaparecienFranciaenelmbitodelasciencias
polticosociales,sinoconelestructuralismo,elcognitivismoylalgicalingstica.Enesteltimocampo,la
argumentacinnoeselinstrumentodelaracionalidadsocial,delaeducacinalaciudadana,comoloes
bsicamenteenPerelman.Porejemplo,elconceptode"argumentacinenlalengua"tomasupertinenciaenel
dominiodelasemnticalingsticaodelacognicin.Enloquerespectaalaenseanza,suinterssesitaen
laenseanzadelalengua,delagramticayesoesporqueenunapoca,enciertosmanualesfranceses,
"ensearlaargumentacin"consistaen"ensearlosconectores",ynadams.Estosdoscamposenseanza
delalengua,enseanzadelaciudadana,sonambosbsicos,peronosonlomismo.
D.El"comeback"dePerelmanyelrgimendecoexistenciapacficaalafrancesa
Globalmente,lasituacinactualdelosestudiosdeargumentacinsecaracterizaporlacoexistenciademodelos
poderosos,establecidosapartirdeopcionestericasmuydiferentes.Ducrot,Grize,Perelman:aqutenemoslos
tres"grandespoderes"delaargumentacin,ylabasedelsistemadecoexistenciapacficaalafrancesa.
LaobradePerelmantiene,desdeelprincipiodelosaosnoventa,unagranpopularidad,popularidadqueno
tuvoenlosaossetenta.Este"comeback"dePerelmanesunaspectoimportantedelasituacinactual.Su
influjoesgrande,tantoenelcampodelafilosofacomoeneldelaeducacinodelanlisisdeldiscurso
poltico.Podramosdecirque,enFrancia,eneducacin,hayunmovimientoideolgicohaciaPerelmanyla
argumentacinretrica,porencimadelasteoraslgicosemnticasdelaargumentacin.
Claroquetodoestonecesitaramsprecisiones,perodebemosahorapresentarporlomenoslosrasgos
esencialesdeloquepodraserunateoraunitariadelaargumentacin.
l.2.Una"teoraunitaria"delaargumentacin
Paralalgicanatural,argumentaresconstruirunesquemayproponerloalinterlocutorparalateoradela
argumentacinenlalengua,argumentareshablar,esdecir,daralinterlocutorunosndices,instrucciones,una
basesobrelacualsevainferirunaconclusin,queeslasignificacindelodicho.Paraelmodelodialgico,
argumentaresdefenderunpuntodevistaconfrontndoloconuncontrincante,enuncontextodiscursivo
complejo,caracterizadoporlapresenciade"terceros".Aqumelimitarasituarbrevementelasnociones
fundamentalesdeestaaproximacinalaargumentacin.
Contradiccin.Elhechoargumentativofundamentaleslacontradiccin,lasdiferenciasdeopiniones,depuntos
devistaodeintereses.Paraargumentarhayquetenerunaalternativa,algoqueescoger,unapluralidadde
opciones.Estehechotieneunainterpretacinpoltica,peronosolamentepoltica:generalmente,tengoopciones
tambinsobreloquevoyacompraralmercado,dondevoyapasarlasvacaciones,etc.
Problematizacin.Laconfrontacindepuntosdevistaprovocalaemergenciadeunproblema,deuna
cuestin,quesepuedematerializarcomounapregunta.Estacuestineslaunidadintencionalqueorganizael
campodelasintervencionesydefineelespacioargumentativo.Globalmente,todoslosacontecimientos
semiticosqueocurrenenestasituacintienenunvalorargumentativo.
Rolesargumentativos.Argumentaresintervenirenunconjuntodiscursivocomplejo,enelcualunProponente
defiendesupuntodevista,yloconfrontaconeldeunOponente,enpresencia(lejanaoprxima)de
"Terceros",quenosaben,oqueannohantomadoposicin.Sipreferimoslavisinpolifnicaalavisin
interactiva,podemosdecirquelanocindeargumentacindefineunespaciodiscursivoorganizadoporuna
contradiccinentreundiscursodeoposicinyundiscursodeproposicin.
Actantesyactores.Sedebehacerunadistincinentrelosactoresylosactantesdelaargumentacin.Los
actoressonlaspersonasreales,los"sujetoshablantes",losparticipantesenunintercambioespecfico.Los
actantessonlosrolesabstractos,loslocutoresabstractos,coordinadosporlospuntosdevista.Unactorpuede
cambiardepapelargumentativo,porcualquiermotivo(conversin,etc.).Estanocinestligadaalanocinde
"scriptargumentativo"presuponequelosdiscursostienenunaperennidadmayorqueladelosindividuosque
loshablan.
Tiposdeargumentos.Laargumentacintieneunadimensinobjetiva{dequsetrata?),unadimensin
interdiscursiva(interactivaopolifnica)(quinduda?quinhablacomoyo?quinhablaencontradem?)y
unadimensinlingsticaqueenglobaaltodo.Estadistribucinnosdaunaprimeravisinsobreelproblemade
lostiposdeargumentos.
Lasituacinargumentativaesunhechodeordenlingsticoantropolgico.Nosepuedeconcebirungruposin
contradicciones,internasoexternas.Ladeterminacindelasdiversasmanerasdeoperarconlasoposiciones
esunhechoemprico,segnlascircunstancias,segnlaculturadelgrupo.Enresumen,elhechoargumentativo
esalgomuycomplejo,quetienesuunidadenlaintencinglobal(elproblema),queorganizaelintercambio.
Lassituacionesargumentativasconcretastpicasson:ladiscusin,eldebateytambinelconsejooelreproche.
Hayunasobreevaluacindeldebate,quizsporelinflujodelosmediosdecomunicacin.Eldebatees,por
cierto,msespectacularqueelconsejo,ms"quemante",conemocionesmsaparentesqueelconsejo,con

susvacilacionesysecretos.
Estemodelonopresuponequeentalessituacionesconcretashayanecesariamenteagresividad.Nosetratade
unavisin"polmica"delaargumentacin.Sepuedediscutirconsigomismo,cambiardeopinin.Perosihay
unconjuntodeafectos,emociones,especficasinherentesaunasituacindondeseponenenjuegovalores,
intereses,ylaimagendesmismo,lainquietudeslaemocinargumentativafundamental.
Muchoquedaporhacer,siempreenelniveldelasnocionesbsicas.Porejemplo,deberamostambin
introducirlasnocionesdetiposygradosdeargumentatividaddeunasituacindiscursivaparticularclarificar
lasrelacionesentrelasnocionesdecontradiccinydedudaodeoposicintambin,distinguirentrelosajustes
conversacionalesylassituacionesargumentativasplenamentedesarrolladasarticularlasnocionesde
contradiccinpolifnicaydecontradiccincaraacara,etc.
Todasestasnocionesnospuedenayudarareflexionaracercadeladimensinargumentativadeldebate.Ahora
bien,podemoscentrarnoseneldebate,vistocomounaprcticapblicadelaargumentacinsobreuntema
predefinido,enunencuentrocaraacara,enelcuallosturnosdehablaylasucesindelossubtemasson
msomenosexplcitayestrictamentereguladosyarbitrados.
2.PROBLEMATIZARELDEBATE
Nohaydudadequelaenseanzadelaargumentacin,enestesentido,tienemayorimportanciaparala
educacin.Paraargumentar,hayqueexpresarse,esdecir,construirsupuntodevista,ydarrazonesquelo
respalden,queloapoyeninteractuar,esdecir,escucharalosotros,integrarloquehandichodesupropio
discurso,y,as,combatirelensimismamientoy,tambin,dudar,vivirlaexperienciadelaincertidumbre,lo
queocurrecuandoparecequelosdiscursosantagonistasseequilibran.
Estclaroque,idealmente,eldebateesunasituacinprivilegiadaparaejercertodasestascapacidades.Ahora
bien,pensareldebatesignificatambinconstruirunconjuntodediscursossobreeldebate,y,particularmente,
tomarencuentalosdiscursoscontraeldebate,esdecir,proponerloselementosdeunacrticadeldebate.El
debatenoesunaprcticainocente,noeslaprcticamilagrosaquevaaresolvertodoslosproblemasdela
educacinydelasociedad.
2.1.Elimperiodeldebate
Aunquenoseaespecialistaensociologaoenfilosofapoltica,intentardeciralgodelintersactualporel
debate.Hayundiscursoquedicequeactualmentelaconceptualizacindelavidasocial,del"vivirjuntos",ha
cambiado.Nosepuedefundamentarsobreunaideadecontratosocial,textofundadordelasociedad,alcual
cadauno,enuntiempomticodelosorgenes,haadheridolibremente,paradespusseguirlavoluntad
generaleldebateeslafuenteprincipaldetodalegitimidadunadecisineslegtimasi,ysolamentesi,fue
debatida,esdecir,argumentadademodocontradictorio.
Aquhayundesplazamientorespecto,porejemplo,aPerelman:ladecisinlegtimanoesladecisinmejor
argumentadaesladecisinquesalevictoriosadelprocesodedebate.As,eldebatepareceestarenelcentro
delavidademocrtica,seadelademocraciapoltica,delademocraciafamiliarodelademocraciacientfica,y
tambindelavidadelasaladeclases,quepareceserunresumendetodasestasdemocracias,lapoltica,la
familiary,nopocasveces,delacientfica,hastaelpuntoquepareceprevaleceractualmenteunaretricadel
debate:sisetratadealguien,ungranexplorador,unpersonajehistrico,selegitimaelintersporestetema
mostrandoqueestehombreomujertienealgopolmico,quehaydosdiscursossobreloella.Aqu,parece
quelaretricadeldebateprevaleceporsobrelaretricadelaexposicindeloshechos.
Ahorabien,parecequetodaslasautoridadeshablanafavordeldebatehayaqucomounaparadoja:unda,
asistaunapresentacinenlacualseargumentabaafavordellibredebateperosobrelabasedeautoridades
quehablabanencontradelaautoridad,afavordelalibreexpresindelospuntosdevista.
Sabemos,desdelosgriegos,yparticularmentedesdeelEutidemodePlatn,queladiscusinpuedeserunlugar
sofstico.Esunhechoempricoquelosdebatessepuedenmanipular.Cuandolosasuntoseconmicosse
vuelvenverdaderamenteimportantes,aparecenlosexpertosylosprofesionalesdeldebate,encontradelos
cualeselciudadanoordinarioestbastantedesarmado.Sabemostambinquehayseudodebates,debates
espectculo,apropsitodeproblemassobreloscualesnosepuedellegaraunacuerdopiensoporejemploen
losdebatessobrelasseudociencias.
Adems,debatir,discutireselpecadofavoritodemuchagenteenlaEdadMedia,enlacualnosehablaba
tantodefalaciasymuchomsdepecados,tenaunnombre:setratabadelpecadodecontentioesunpecado
demonjesdialcticosorgullosos,elpecadofavoritodelosintelectualesydelprimerodeellos,esdecir,
Abelardo(CasagrandeyVecchio,1987).Elgustoporeldebate,afavoroencontradetodoydenada,noes
msqueunamscaradeunadespreciablevoluntaddepoder.Esosignificaquesenecesitaunadiscusinacerca
delaprcticadeldebateydelartedeentablarlosdebates.
Aunqueeldebateseaalgunasvecestomadocomo"la"prcticaargumentativaporexcelencia,lateoradel
debatenoeslateoradelaargumentacinyeldebatenoeslanicaformadeinteraccinargumentativa.El
consejoestambin,ydemodoespecfico,untipobsicodeinteraccinyplenamenteargumentativo.Enel
consejo,elconceptodeterceroestenprimerplano:enlaprcticadelconsejohayalguienquetieneun

problema,yquepideayudapararesolverlo,consultandoaotraspersonas,quepuedenserexpertos,oamigos,
personas"deconfianza".Lareparticindelosinteresesnoeslamisma:enelcasodeldebate,hayuna
confrontacindirectadelosintereseslavozdecadaparticipanteeslavozdeuninters.Haymuyamenudo
unaidentificacindelaspersonasconlospuntosdevistadefendidos.Enelcasodelconsejo,hayunsolo
inters,eldelapersonaquepideconsejo.Esohaceque,enunprincipio,nohayaconfrontacin.
Promovereldebateestambinpromoverunaformadeagresividad,msprecisamente,unaformaagresivade
argumentacineltrminomismode"confrontacin"delospuntosdevistaimplicaunmododerelacinconel
otroquepuedeimplicarunaformaderupturaderelacinconlosotrosparticipantes.Eldebatepuededividiral
grupo,yestadivisintieneconsecuencias.Tambin,existelaideadeque,enundebate,unaopininvaa
prevalecerencontradelaotra.Esdecir,queunodelosparticipantessehalla,alfinal,enunaposicin
disminuidayelotroenunaelevada.As,debatiresintroducirunaformadeviolenciaenlasrelaciones
humanas.Ytodossabemosquehaydebatesqueterminanmal,ynosloenlatelevisin.Porelcontrario,
ponerelacentosobreelconsejopuedeserunamaneradeponerenprimerplanonolaagresividaddelas
certezasincompatibles,sinolaincerteza,laconfianza,eldeseodeayudaresopuedepromoveruna
manifestacinpacficadelaargumentacin.Enlostrminosdelateoradelas"caras"ydelacortesa
lingsticaynolingstica,eldebateimplicaunriesgoparalapropiaimagenyunposibledaoalaimagendel
otro.Ysabemosquehayculturasparalascualesestasclasesdefenmenosonprimordiales.Ensayunavez
conunpblicoquenoconocabien,eintententablardiscusionessobreciertospuntosmsomenostericos.
Rpidamente,medicuentaquesimplementelosestudiantesnodiscutanconelprofesor,esdecir,conla
autoridad.
Enestoscasos,meparecerabientenerunaclaraconcienciadequesepuedetambintrabajarotrasformasde
argumentacin.Eldebateenlasaladeclasesesprobablementeloqueseasemejamsaunasituacinde
dilogoaloHabermas,situacinquesepuededefiniresencialmenteporlaposibilidadefectiva,dadaa
cualquierparticipante,decambiarderolargumentativo.Elmejorejemplodeestetipodesituacinpuedenser
lasdiscusionesentrematemticos.Pero,enqumedidalosproblemaspolticosocialessepuedenconsiderar
comodelmismotipo?Aqu,elproblemaclaveeslacuestindelpoderydelafuerza(odelaviolencia).Siel
gruponotienelosmediosdeconcretarsusconclusiones,stasnoalcanzarnalestatusdedecisinyelmejor
delosdebatestieneunadimensindesimulacro.Ladecisindeljuezmsjustonecesitalafuerzapara
imponerse.
Elmododeregulacindelosturnosdehablaesunelementoesencialdelcontratodedebate.Entodoslos
debateshayunregulador,ouna"funcinreguladora",queimponenormasformalesysubstanciales.Estas
normasdebenser,debuenomalgrado,aceptadasportodos.Enelcasonoslodeltribunal,sinotambinde
lasreglasdelosdebatesenlasaladeclaseslasnormassonconsideradascomoanterioresaldebate,e
impuestasalosparticipantes,demododequenoescapamosaunaformadecontratosocial,cuyasreglaso
regulacionespuedenserescritasono,conscientesoinconscientes.Estosepodraexpresardiciendoqueel
debateapoyaypresupone,alavez,lademocracia.Esjustodecirqueeldebatepromuevelademocraciapero
tambinlapresupone.Haypasesysituacionesenquelostemasdelavidapblicanosepuedendiscutir
abiertamentesinhacercorrerriesgosalosalumnos.Cadaunosabequede"esascosas"nosedebehablaryno
sehabla.
Elapartadoprecedentenodicerelacincontodaslasprcticasdedebateargumentativo.Debemosdistinguir
dostiposdedebatesqueseoriginanenlosproblemasemergentes(ointernos)ylosproblemaspermanentes(o
externos).Losdebatespropuestosenlaactualidadeintroducidosdemaneraorganizadaporelprofesorenla
saladeclasessonejemplosdedebatesexternosesunsupuestodemocrticoquecadapersonatienela
competencia"ciudadana"necesariaysuficienteparadebatirsobreestosproblemas.Losdebatesquesurgenen
eldesarrollodeunaactividadcualquiera(enhistoria,matemticas,fsica,biologa,etc.)sonejemplosde
debatesemergentes,ointernos.Losdebatesdelsegundotipoestnligadosacontenidoscognitivosparticulares.
Aquencontramoslaargumentacinencamposespecficoseselcasodelalumnoquepregunta"cmo
sabemosqueNapolenhaexistido?"
Laargumentacinesunadisciplinaounacompetenciatransversal?Haydostendencias,opolos,enlos
estudiosdelaargumentacin.Unaqueconsideraquelaargumentacinesuncampoespecfico,unadisciplina,
quetienemtodos,conceptosespecficosysubstancialesparalaotra,laargumentacinesunaactividad
transversal,quepermeatodosloscamposintelectuales,puestoquetodosutilizanlalenguanatural.
Siguiendoestasegundaposicin,laargumentacinesuninstrumentopoderosoparaponerenrelacinlos
diferentessaberesdisciplinarios.Desdeelpuntodevistaterico,podramosdecirqueaqutenemosla
oposicin,muypocodebatida,entrePerelmanyToulmin.ParaToulmin,lateorageneraldelaargumentacin
esunateorapobre(verelmuycelebradoesquemadelaargumentacin)paraPerelman,existeunaricateora
delasformasargumentativas.
2.2.Paradojasdelaargumentacin:contradeciresconfirmar
Elactodeoponersegeneraunacuestinque,deresultas,estableceunaciertaequivalenciaentrediscursoy
contradiscurso.As,enciertamanera,contradecirundiscursoesvalidarloperonohacerlo,todavalovalida
ms.Qusucedeenelcasodediscursosaberrantes,comoeldiscursonegacionista?Esnecesario
"argumentarapesardetodo"?Darrazonesparaadoptarunaposicincreaunaformadedudaapropsitode
estacuestin.Unaseriedeparadojasestvinculadaconelhechodequeseargumentaenunasituacin

orientadaporunacuestin,yenpresenciadeuncontradiscurso.Desdeelpuntodevistadelargumentador,
esoesun"efectoperverso"desuargumentacin.
Lacreenciaargumentativaesunacreenciadetipoinferencial(porinduccinodeduccin)yestacreencia
puedeserconsideradacomoinferioralacreenciaporafirmacinsimple.Eldogmaesmsatractivoquela
inferencia.Newmanhaexpresadoestaideaconunaformulacinmuyenrgica,primeroenelepgrafedesu
Gramticadelasentimiento(1870(trad.francesa,1975),enbocadeSanAmbrosio:
"NoesporladialcticaquelegustalSeorsalvarasupueblootambin:
Muchossoncapacesdevivirydemorirporundogmanadiequerrsermrtirporunaconclusin(153dela
trad.francesa).
Paralamayoradelagente,laargumentacinhaceelpuntodebatidomsdudosoymuchomenos
impresionante(154).
Esporesoque,cuandoTomsdeAquinodiscutelacuestin:
Sisedebediscutirpblicamenteconlosnocreyentes?mencionaentrelosargumentosencontraque:
Lareliginesunacosamuycierta,muysegura.Unadisputa,porsunaturalezamisma,laponeenduda"
(Dayan,1991:44Dayan1999:353).
Enresumen,laargumentacinesproblematizadoradebemospreguntarnossihaycosasquequeremos
problematizar.Porejemplo,elracismo.Cmoargumentarencontrasinevocareldiscursoafavordeuna
posicin?Elproponenteesdbil,porquedebesoportarlacargadelapruebaesfuerte,porqueimponeuna
cuestin.Tenemosaquunavariantelingsticadeunefectogeneralmuyconocidoentrelosmilitares:mostrar
sufuerzapuedeimpresionaraladversario,perotambinhacerloaparecermsimpresionante,conformeala
paradojadelmsfuerte:
"Lafuerzaostentada,lejosdeminimizaralenemigo,leengrandeca"(Laforctale,loindeminimiser
l'ennemi,legrandissait)(P.Miquel,Laguerred'Algrie:190).
Losejemplosdeestaarguciaabundan.Elmsconocidoeselejemplodelanegacin.ComolodicePierreVidal
Naquet:
"Contestaralnegadoracreditalaideaquehayundebate".(P.VidalNaquet,"UnEichmanndepapier",enLes
assassinsdelammoireParis:LaDcouverte:1113).
LomismoocurriconelcasodeElisabethTessier.Ellaesunaastrloga,queprediceelfuturo,creeenlas
paraciencias,etc.Elaopasadodefendisutesisdesociologaqueprovocunaoladeestruendosas
reaccionesyderefutacionesdegentemuyprestigiosa,comoJacquesBouveresse,filsofo,profesordelColegio
deFrancia,odeGeorgesCharpak,premioNobeldeFsica.Razonamiento:sisenecesitaatodosestos
cientficos,filsofos,acualmssabio,paraanularloquediceestamujer,significaquehayaqualgoqueles
molestapodraserqueellatuvieraraznporlomenos,hayaquunverdaderoproblema.Claroqueestoesun
ejemploderazonamientoperifrico,esdecir,quejuzgaelfondodeunproblemaapartirdecircunstanciasno
pertinentesperosabemosqueesolohacemostodoslosdas:tomounamedicinanoporqueconozcoel
mecanismodesuaccin,sinoporqueeldoctor,ounamigo,melaharecomendado.
Todoshemosexperimentadoestasituacindegrupoenlacualalguienatacaodefiendevehementementeuna
posicinquenadiepiensadefendereste"golperetrico"bastaparaprovocaraunoponente.Asundame
halldefendiendolosexperimentosconlosanimales,loquedehechonoesmiposicintica,simplemente
porqueunamigoempezaatacarlas.Esolohizoeldemoniodelacontradiccin.Bienpuedehacerlotambinen
lasaladeclases.
Desdeelpuntodevistadelaargumentacin,tododebateestestructuradomedianteunadiferenciaderoles
argumentativos:Proponente,Oponente,Tercero.Unasituacinconcretadedebateestestructuradaporuna
multitudderolesdetodotipo,porejemplo,rolesgeneracionales(adulto/adolescente)rolessexuales(hombre
/mujer)rolesinstitucionales(estudiante/profesor)rolesoposicionessociales(rico/pobre
trabajador/cesante),etc.Losdialcticospiensanqueesposiblehacerabstraccindeestosrolesparaconcentrar
elintercambionicamenteenlosrolesargumentativos.Peroenlasituacindidctica,lacomplementariedadde
losrolesprofesor/estudianteesineludible.
Consideremoseldebatesobrelasseudociencias
yhablodeuncasoautntico.Elprofesordebetomarelrolde
Oponentealasseudocienciasporunsimpleefectodesimetra,deantagonismoquebienpuedeexistir,elrol
deProponente,afavordelasseudociencias,incumbealestudiante.Aqu,eljuego,elmecanismoinfernaldela
contradiccinargumentativa,actuencontradelasmetasydelasbuenasintencionesdelprofesor.
Debemosconcluirque,enciertoscasos,paraaprenderalgo,deberamosensearlocontrario?Sobremuchas
cuestionessociales,oticas,elprofesornopuedehacerotracosaquetomarposicionesclaras,comoenelcaso
delasseudocienciasyenestecaso,suposicindefineunadoxa.Y,porotrolado,queremosensearalos
estudiantesacuestionarladoxa.Ono?Esonosllevaanuestroltimopunto,eldelascondicionesde

disputabilidaddeunproblema.
2.3.Condicionesdedisputabilidad
Ensu"nuevadialctica",vanEemerenyGrootendorst(1992)consideranque:
Regla1.Losparticipantesnodebenoponersealaexpresinyaladiscusindelospuntosdevista.
LamismaposicinesexpresadaporStuartMillenOnLiberty.Laestrategia"djanosenpaz!",queseoponea
laexpresincomoaladiscusindelospuntosdevista,constituyeciertamenteunaviolacindeestaregla.
Aristtelessostieneexplcitamentelocontrarioyconsideracomolegtimoladesestimacindeciertosdebates:
"Nosedebenexaminartodaslastesis,nitodoslosproblemas.Solamentecuandoladificultadespropuestapor
personasquequierenargumentarynocuandoesuncastigoquesenecesitaocuandobastaconabrirlosojos.
Losque,porejemplo,seplanteanlacuestindesabersidebemosonohonraraDiosyamaralospadres,slo
necesitanunabuenapalizayaquellosquesepreguntansilanieveesblancaono,nonecesitanmsque
mirar"(Tpicos1:11).
PerelmanyOlbrechtsTyteca(1958:20)noconsideranlosproblemasquesepuedenexcluir,sinolaspersonas:
"Hayseresconloscualestodocontactopuedeparecersuperfluoopocodeseable.Hayseresalosquenonos
preocupamospordirigirleslapalabraloshaytambinaquellosconlosquenoqueremosdiscutir,sinoalosque
nosbastaconordenar.(Ilyadestresaveclesquelstoutcontactpeutsemblersuperfluoupeudsirable.IIya
destresauxquelsonnesesouciepasd'adresserlaparoleIlyenaaussiavecquionneveutpasdiscuter,
maisauxquelsonsecontented'ordonner)".
Ladiscusinacercadelas"condicionesdedisputabilidad"deunproblema,esunejemploclarodelproblemade
diferenciarentreunargumentoyunafalacia,esdecir,unabuenayunamalaraznderechazarundebate.
Escogeruntemaessiempreunproblemasocial,tico,ytambinpoltico.Yestotieneunasignificadoclaroen
laprcticaeducativa.
3.CONCLUSIONES:Lastrampasdelaargumentacinydeldebate
Enestapresentacin,heintentadoproporcionarunavisindelosestudiosacercadelaargumentacin,un
modelodialgicodeestadisciplina,yutilizarestaconcepcinparaproblematizarlanocindedebate.Mi
posicineradifcilsetratabadedecir,sincederalvrtigodeconstruccionista,queeldebateesunaactividad
maravillosaparaeldesarrollodelascompetenciasargumentativas,yque,simultneamente,debatiresuna
actividadplenadetrampas.

REFERENCIAS
Anscombre,J.C.&Ducrot,O.(1983).L'Argumentationdanslalangue.Bruxelles:Mardaga. [Links]
Aristteles(1984).Topiques.Paris:J.Vrin. [Links]
Barthes,R.(1970).L'anciennerhtorique,Aidemmoire.Communications16,Paris:Seuil. [Links]
Casagrande,C.&Vecchio,S.(1987).IPeccatidellaLingua.Disciplinaeteticadellaparolanellacultura
medievale.Roma:IstitutodellaEncyclopediaItaliana. [Links]
Chaignet,A.E.(1888).Larhtoriqueetsonhistoire.Paris. [Links]
CompagnonA.(1983).Latroisimerpubliquedeslettres.Paris:LeSeuil. [Links]
Curtius,E.R.(1948).EuropischeLiteraturundLateinischesMittelalter.Bem:A.Francke. [Links]
Domenach,J.M.(1950).Lapropagandepolitique.Paris:PUF. [Links]
Doury,M.(1996).Ledbatimmobile.Analysedel'argumentationdansledbatmdiatiquesurles
parasciences.Paris:Kim. [Links]
Dubois,J.,Edeline,F.,KIinkenberg,J.M,Minguet,P.,Pire,F.,&Trinon,H.(1970).Rhtoriquegnrale.Paris:
Larousse. [Links]
Ducrot,O.(1972).Direetnepasdire.Principesdesmantiquelinguistique.Paris:Hermann. [Links]
Ducrot,O.(1973).Leschellesargumentatives.EnO.Ducrot(Ed.),LaPreuveetledire(pp.225285).Tours:
Mame. [Links]
vanEemeren,F.&Grootendorst,R.(1996).Lanouvelledialectique.Paris:Kim. [Links]
Foucault,M.(1969).L'archologiedusavoir.Paris:Gallimard [Links]

Grize,J.B.(1996).Logiqueetcommunication.Paris:PUF [Links]
Grize,J.B.(1982).Delalogiquel'argumentation.Genve:Droz. [Links]
Grize,J.B.(1990).Logiqueetlangage.Gap:Ophrys. [Links]
Lausberg,H.(1960).HandbuchderliterarischenRhetorik.Munich:MaxHueber. [Links]
Maldidier,D.(1990).L'inquitudedudiscours.Paris:Cendres. [Links]
Maritain,J.(1966).Elmentsdephilosophie,IIL'ordredesconcepts,IPetitelogique(Logiqueformelle).Paris:
Tqui. [Links]
Perelman,Ch.&OlbrechtsTyteca,L.(1958).TraitedeArgumentation.LaNouvellerhtorique.BruxeIIes:Ed.de
l'UniversitdeBruxelles. [Links]
Plantin,C.(1990).Essaissurl'argumentation.Paris:Kim. [Links]
Plantin,C.(1996).L'argumentation.Paris:LeSeuil. [Links]
Plantin,C.(1996).Letrilogueargumentatif.Prsentationdemodle,analysedecas.LangueFranaise,112,9
30. [Links]
Plantin,C.(1998).Lesraisonsdesmotions.EnM.Bondi(Ed.),Formsofargumentativediscourse/Per
un'analisilingisticadell'argomentare(pp.350).Bologne:CLUEB. [Links]
Tchakotine,S.(1939).Levioldesfoulesparlapropagandepolitique.Paris:Gallimard. [Links]
Toulmin,S.E.(1993).Lesusagesdel'argumentation.Paris:PUF. [Links]
Vignaux,G.(1988).LeDiscours,acteurdumonde.Enonciation,argumentationetcognition.Paris:Ophrys.
[Links]

*AgradezcoatodoslosorganizadoresdelIICongresoInternacionaldelaCtedraUNESCO"LecturayEscritura"
y,particularmente,aDra.MariannePeronard,PresidentadelComitOrganizador,yalDr.GiovanniParodi,
VicePresidente.AgradezcotambinalaDra.JuanaMarinkovich,quienreviseltextoenespaol,menosque
aproximativodelaprimeraversindeestetexto
loserroresquepermanecenfueronintroducidosporm
despusdeesarevisin.
...ygraciasatodoslosparticipantesalCongresoyalSeminarioporsupresencia,lacalidaddesuparticipacin
yelintersporeltemadelaargumentacin.

Av.ElBosque1290,5piso,Sausalito
ViadelMarChile
Tel.:(56)(32)2274000

revista.signos@ucv.cl

You might also like