You are on page 1of 297

§Æng thµnh hng

D¹y häc hiÖn ®¹i

Lý luËn
BiÖn ph¸p
Kü thuËt

NHµ XUÊT B¶N §¹I HäC QuèC GIA

hµ néi- 2002

1
Môc lôc
Néi dung trang
Lêi t¸c gi¶ 1
PhÇn mét Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn 2
Ch¬ng I VÞ trÝ vµ cÊu tróc cña khoa häc gi¸o dôc 2
Ch¬ng II VÊn ®Ò c¬ cÊu cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo
c¸ch tiÕp cËn hiÖn ®¹i
Ch¬ng III §èi tîng vµ môc tiªu cña Lý luËn d¹y häc
Ch¬ng IV B¶n chÊt cña d¹y häc hiÖn ®¹i
Ch¬ng V Mét sè xu thÕ cña d¹y häc hiÖn ®¹i
PhÇn hai BiÖn ph¸p vµ nh÷ng øng dông 33
Ch¬ng VI VÊn ®Ò néi dung häc vÊn trong Lý luËn
d¹yhäc 33
Ch¬ng VII Sù ph¸t triÓn quan niÖm vÒ bµi häc
Ch¬ng VIII Ph¬ng ph¸p d¹y häc trong ®iÒu kiÖn
®æi míi gi¸o dôc
Ch¬ng IX Ph¬ng ph¸p d¹y häc ®¹i c¬ng vµ ph¬ng
ph¸p d¹y häc cô thÓ trong qu¸ tr×nh d¹y häc
Ch¬ng X Chøc n¨ng vµ nh÷ng øng dông cña ph¬ng
ph¸p d¹y häc
Ch¬ng XI T×nh huèng d¹y häc vµ t×nh huèng vÊn ®Ò
Ch¬ng XII VÊn ®Ò tÝch cùc hãa vµ biÖn ph¸p tÝch
cùc
hãa häc tËp
PhÇn ba Kü thuËt d¹y häc vi m«
Ch¬ng XIII C©u hái vµ kü thuËt sö dông c©u hái trong
d¹y häc
Ch¬ng XIV Kü thuËt hµnh vi øng xö víi häc sinh trªn líp
Ch¬ng XV Kü thuËt sö dông vµ khai th¸c c¸c ph¬ng
tiÖn d¹y häc

2
Ch¬ng XVI Kü thuËt ghÐp nhãm häc sinh
vµ tæ chøc d¹y häc.
Ch¬ng XVII Kü thuËt sö dông trß ch¬i d¹y häc
Ch¬ng XVIII Kü thuËt d¹y s¸ng t¹o
Ch¬ng XIX Kü thuËt giao bµi tËp vÒ nhµ
Ch¬ng XX Kü thuËt d¹y lÜnh héi kü n¨ng häc tËp
Ch¬ng XXI Nh÷ng kü n¨ng d¹y häc hiÖu qu¶ cña
gi¸o viªn
KÕt luËn Mét sè gi¶ thuyÕt vÒ nh÷ng quy luËt d¹y häc.
Tµi liÖu tham kh¶o.

Lêi t¸c gi¶


HiÖn ®¹i hãa gi¸o dôc- ®µo t¹o ®îc §¹i héi §¶ng céng s¶n ViÖt Nam
lÇn thø IX ®Æt ra nh mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña c«ng t¸c
ph¸t triÓn sù nghiÖp gi¸o dôc ë níc ta trong nh÷ng thËp niªn ®Çu cña thÕ
kû 21. NhiÖm vô nµy ®ßi hái hµng lo¹t nh÷ng ý tëng vµ hµnh ®éng ®æi
míi trong c¸c ho¹t ®éng qu¶n lý, gi¶ng d¹y vµ häc tËp cña nhµ trêng. §æi
míi vµ hiÖn ®¹i hãa kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò x©y dùng c¬ së vËt chÊt- kü
thuËt hiÖn ®¹i, ph¸t triÓn ch¬ng tr×nh, häc liÖu vµ s¸ch míi, mµ chñ yÕu
lµ d¹y vµ häc theo lèi míi. C¸i míi c¬ b¶n cÇn ph¶i cã trong d¹y häc chÝnh
lµ t¹o ra hiÖu qu¶ míi cña gi¶ng d¹y vµ chÊt lîng míi cña qu¸ tr×nh häc
tËp, ph¸t triÓn ho¹t ®éng cña ngêi häc.

T tëng c¬ b¶n xuyªn suèt néi dung cuèn s¸ch nhá nµy cña t«i lµ lµm
thÕ nµo khai th¸c vµ ph¸t triÓn ®îc dï chØ thËt khiªm tèn, nh÷ng quan
niÖm lý thuyÕt, nh÷ng biÖn ph¸p vµ kü thuËt d¹y häc v« cïng phong phó
vµ quý gi¸ trong khoa häc gi¸o dôc vµ thùc tiÔn nhµ trêng nh»m tÝch cùc
hãa (hoÆc ho¹t ®éng hãa) ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp. NÐt ®Æc trng
kh¸c biÖt cña con ngêi hiÖn ®¹i kh«ng ph¶i lµ c¸i g× kh¸c tÝnh n¨ng ®éng
trÝ tuÖ vµ tÝnh tÝch cùc x· héi, vµ ®iÒu ®ã cÇn ®îc quan t©m ngay tõ
qu¸ tr×nh häc tËp ë nhµ trêng, th«ng qua c¸c chiÕn lîc d¹y häc cã chøc n¨ng
ph¸t triÓn.

3
Trong s¸ch nµy, nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña gi¸o dôc X· héi chñ nghÜa
phÇn nµo ®îc gi¶i thÝch vµ cô thÓ hãa tõ c¸ch tiÕp cËn hÖ thèng vµ chØ
trªn nh÷ng khÝa c¹nh míi cña d¹y häc hiÖn ®¹i. C¸ch tiÕp cËn ®ã xem sù
ph¸t triÓn cña ngêi häc vµ ho¹t ®éng häc tËp nh qu¸ tr×nh kh¸ch quan g¾n
liÒn víi nh÷ng quy luËt sinh häc, t©m lý vµ x· héi, ®ång thêi xem qu¸
tr×nh d¹y häc nh mét c«ng cô tæng thÓ cã tÝnh tÝch hîp, bao hµm c¶ nhËn
thøc lý luËn, c¶ thiÕt kÕ kü thuËt vµ c¶ viÖc tæ chøc nh÷ng biÖn ph¸p
hiÖu qu¶.

Ho¹t ®éng nh mét tµi nguyªn quý gi¸ nhÊt trong nh©n tè con ngêi vµ
v× vËy nã còng lµ lý tëng thiÕt thùc nhÊt cu¶ nhµ trêng h«m nay. Nguyªn
t¾c ho¹t ®éng cÇn ®îc qu¸n triÖt s©u s¾c h¬n n÷a trong gi¸o dôc vµ khoa
häc gi¸o dôc- ®ã lµ mong muèn tha thiÕt cña t¸c gi¶ vµ cã lÏ cña nhiÒu
nhµ gi¸o, nhµ khoa häc, nhµ qu¶n lý, c«ng chóng x· héi vµ cña chÝnh ngêi
häc. V× vËy, kh«ng chØ mong muèn, mµ b»ng kÕt qu¶ nghiªn cøu thu lîm
®îc trong kho¶ng 10 n¨m (1991-2000) t«i cßn m¹nh d¹n xin gãp mét ý kiÕn
nhá ®Ó c«ng viÖc cña ngêi häc, cña c¸c thÇy c« gi¸o cã thÓ thªm ®îc mét
chót thµnh c«ng.
PhÇn mét. nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn
ch¬ng i.
VÞ trÝ vµ cÊu tróc cña Khoa häc gi¸o dôc
§· tõ l©u, giíi khoa häc trong nghiªn cøu gi¸o dôc, ®Æc biÖt ë ViÖt
Nam, thêng th¶o luËn nh÷ng vÊn ®Ò vÒ b¶n th©n khoa häc gi¸o dôc
(KHGD). NhiÒu ®iÒu cho ®Õn nay cha ®îc gi¶i ®¸p æn tho¶. Nh÷ng
khóc m¾c vÒ häc thuËt nãi chung g©y trë ng¹i cho sù ph¸t triÓn lý luËn
vµ thùc tiÔn gi¸o dôc, vµ trùc tiÕp g©y khã kh¨n cho viÖc qu¶n lý, chØ
®¹o c«ng t¸c nghiªn cøu, ®µo t¹o, øng dông khoa häc-c«ng nghÖ. HiÖn cã
nhiÒu trêng hîp sö dông thuËt ng÷ tuú tiÖn rÊt khã chÊp nhËn, ngay c¶
trong nh÷ng quy ®Þnh chÝnh thøc, trong v¨n b¶n ®Ò tµi, luËn v¨n, luËn
¸n khoa häc. ThÝ dô, Gi¸o dôc häc ( S ph¹m häc) cã lóc ®îc gäi lµ chuyªn
ngµnh, cã lóc lµ ngµnh, cã lóc ngay t¹i mét v¨n b¶n ®îc gäi b»ng c¶ hai tõ
nµy; mét phÇn cña Gi¸o dôc häc lµ Lý luËn d¹y häc- còng lµ chuyªn
ngµnh; mét sè lÜnh vùc kh¸c nh Kinh tÕ häc gi¸o dôc, Qu¶n lý gi¸o dôc,
X· héi häc gi¸o dôc…- còng lµ chuyªn ngµnh nèt. L¹ h¬n n÷a, c¸c Ph¬ng

4
ph¸p gi¶ng d¹y m«n häc, mçi thø ®Òu ®îc gäi lµ chuyªn ngµnh. VËy
chóng lµ nh÷ng chuyªn ngµnh cña ngµnh g×? §èi víi luËn v¨n, luËn ¸n,
toµn bé khoa häc t©m lý ®îc gäi lµ chuyªn ngµnh ë bËc th¹c sÜ, cßn ë bËc
tiÕn sÜ th× riªng T©m lý häc s ph¹m vµ løa tuæi ®· lµ chuyªn ngµnh…
TÊt c¶ lµ do vÊn ®Ò cÊu tróc cña KHGD cha ®îc quan t©m ®óng møc.
Do cha x¸c ®Þnh râ vÞ trÝ cña KHGD nªn ®«i khi n¶y sinh nh÷ng vÊn
®Ò vÒ ®èi tîng vµ néi dung nghiªn cøu, lµm cho c¸c ®Ò tµi, luËn v¨n,
luËn ¸n thiÕu ®i tÝnh b¹o d¹n, tÝnh cô thÓ, cã xu híng chung chung vµ
loanh quanh trong nh÷ng khu«n khæ truyÒn thèng quen thuéc. §¬ng nhiªn
tÝnh s¸ng t¹o vµ ph¸t hiÖn cßn rÊt h¹n chÕ. Toµn bé KHGD cã lóc ®îc
hiÓu lµ C¸c KHGD (C¸c KH s ph¹m), nhng thùc chÊt trong ®ã chØ thÊy
nãi vÒ c¸c lÜnh vùc cña S ph¹m häc (Pedagogy). Trªn thùc tÕ, cßn cã sù
lÉn lén gi÷a KHGD lµ lÜnh vùc nghiªn cøu khoa häc víi néi dung c¸c gi¸o
tr×nh chuyªn m«n vµ nghiÖp vô ë trêng s ph¹m.
Nghiªn cøu gi¸o dôc cã môc tiªu tæng qu¸t, l©u dµi lµ x©y dùng lý luËn
khoa häc, thiÕt kÕ hÖ thèng vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc trªn c¬ së lý luËn ®ã.
Tuy vËy, trong nghiªn cøu gi¸o dôc cã nh÷ng yÕu tè khoa häc, vµ cã c¶
nh÷ng yÕu tè kh«ng ph¶i khoa häc. Nh÷ng yÕu tè khoa häc kh«ng thÓ
b¸c bá ®îc gåm cã: Sinh lý häc, T©m lý häc, Sinh th¸i häc, X· héi häc,
Kinh tÕ häc, Khoa häc qu¶n lý, Khoa häc lÞch sö, TriÕt häc, Logic häc,
Tin häc… vµ nh÷ng yÕu tè khoa häc cã tÝnh chÊt bé m«n trong néi dung
nghiªn cøu lý luËn vµ ch¬ng tr×nh d¹y häc c¸c m«n häc. V× vËy, nÕu
kh¼ng ®Þnh r»ng, nghiªn cøu gi¸o dôc kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu khoa häc
th× ®ã lµ sai lÇm tÖ h¹i.
Trªn c¬ së t tëng x· héi-chÝnh trÞ cña nhµ níc (thÓ hiÖn tËp trung ë ®-
êng lèi, chÝnh s¸ch x· héi vµ gi¸o dôc), nh÷ng nguyªn t¾c vµ quan ®iÓm
s ph¹m truyÒn thèng cña d©n téc vµ céng ®ång quèc gia(thÓ hiÖn ë LuËt
gi¸o dôc vµ ý thøc x· héi vÒ gi¸o dôc), cã thÓ tËp hîp l¹i vµ hÖ thèng ho¸
tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè khoa häc trong qu¸ tr×nh vµ thµnh tùu nghiªn cøu
gi¸o dôc thµnh mét lÜnh vùc häc thuËt tæng hîp, gäi lµ Khoa häc gi¸o
dôc theo mét ý nghÜa lý luËn nghiªm tóc. KHGD nh vËy ®· cã t c¸ch
®éc lËp cha, Ýt ra xÐt ë t×nh h×nh ViÖt Nam?

5
Theo t«i, nghiªn cøu gi¸o dôc ®· trë thµnh lÜnh vùc t¬ng ®èi ®éc lËp
víi nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu kh¸c, song KHGD chØ ®ang trªn con ®-
êng trë thµnh khoa häc ®éc lËp. Muèn thµnh khoa häc ®éc lËp, ngoµi
viÖc x¸c ®Þnh ®îc cho m×nh ®èi tîng râ rµng, th× tÝnh ®éc lËp cña ph-
¬ng ph¸p luËn khoa häc vµ c¸c ph¬ng ph¸p cô thÓ, tÝnh hÖ thèng vµ
phong phó cña ho¹t ®éng vµ thµnh tùu nghiªn cøu khoa häc lµ nh÷ng tiªu
chÝ quyÕt ®Þnh nhÊt. Ho¹t ®éng nghiªn cøu gi¸o dôc cßn ph¶i tr¶i qua
nhiÒu n¨m ph¸t triÓn häc thuËt n÷a trªn c¬ së ®ång ho¸ ®îc nh÷ng yÕu tè
khoa häc tõ c¸c ngµnh kh¸c vµ x©y dùng ®îc nh÷ng nguyªn t¾c, lý thuyÕt
vµ ph¬ng ph¸p ®Æc thï, nhËn thøc vµ m« t¶ ®îc nh÷ng quy luËt gi¸o dôc
b»ng hÖ thèng kh¸i niÖm khoa häc riªng, th× míi trë thµnh khoa häc ®éc
lËp thËt sù
HiÖn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn trong gióp KHGD cã thÓ trë thµnh khoa
häc ®éc lËp. §ã lµ: 1/ NhiÒu chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh, bé m«n khoa
häc thùc sù ®· vµ ®ang x©m nhËp m¹nh mÏ vµo nghiªn cøu gi¸o dôc, tÝch
hîp ngµy cµng chÆt chÏ víi S ph¹m häc (®¹i c¬ng vµ bé phËn), ch¼ng h¹n:
Kinh tÕ häc, X· héi häc, Sinh lý häc…; 2/ B¶n th©n S ph¹m häc (Lý luËn
d¹y häc, Lý luËn gi¸o dôc gi¸ trÞ-tøc lµ gi¸o dôc theo nghÜa hÑp) ®· tÝch
luü ®îc nhiÒu nguyªn t¾c lý luËn, ph¬ng ph¸p khoa häc, c¶i thiÖn ®îc
nhiÒu kh¸i niÖm kinh nghiÖm do tiÕp thu ®îc nh÷ng thµnh tùu (®Æc
biÖt lµ ph¬ng ph¸p vµ c¸ch tiÕp cËn) tõ T©m lý häc, Khoa häc qu¶n lý,
X· héi häc, Tin häc, Thèng kª to¸n häc…trong suèt thÕ kû 20; 3/ §èi tîng
chung cña KHGD cã thÓ ®îc x¸c ®Þnh chØ trªn nh÷ng nÐt lín song ®èi t-
îng cña nhiÒu bé phËn cô thÓ cña nã ®· râ rµng, thÝ dô cña T©m lý häc
gi¸o dôc, Kinh tÕ häc gi¸o dôc, X· héi häc gi¸o dôc, Sinh lý häc gi¸o dôc,
Gi¸o dôc so s¸nh…
Trong hiÖn thùc x· héi cã mét m¶ng ®îc gäi lµ gi¸o dôc. HiÖn thùc gi¸o
dôc lµ kh¸ch thÓ cña KHGD. Nã cã nh÷ng mÆt chñ yÕu sau: 1/ Tù nhiªn
(VËt lý, Sinh häc…); 2/ X· héi (Kinh tÕ, v¨n ho¸, chÝnh trÞ, ph¸p luËt,
qu¶n lý, c«ng nghÖ…); 3/ T©m lý (t©m lý x· héi, t©m lý c¸ nh©n). Ba
mÆt nµy tÊt nhiªn kh«ng ph©n chia víi nhau tuyÖt ®èi, mÆc dï mçi mÆt
hµm chøa vµ g©y ra nh÷ng ¶nh hëng vµ tÝnh quy ®Þnh kh¸c nhau ®èi víi
c¬ cÊu, néi dung vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Trong nh÷ng mÆt trªn, cã nh÷ng

6
yÕu tè, nh©n tè nhÊt ®Þnh ®· ®îc khoa häc nãi chung vµ KHGD nãi riªng
nhËn thøc, m« t¶ vµ gi¶i thÝch b»ng lý luËn, b»ng c¸c c«ng cô kü thuËt, tõ
®ã thiÕt kÕ ®îc, ho¹ch ®Þnh vµ tæ chøc ®îc c¬ cÊu, néi dung vµ qu¸
tr×nh gi¸o dôc trong hiÖn thùc- tøc lµ thùc tiÔn gi¸o dôc.
Thùc tiÔn gi¸o dôc xÐt vÒ nguyªn t¾c lµ kÕt qu¶ nhËn thøc vµ øng
dông cña KHGD thêi kú tríc vµo cuéc sèng x· héi. §èi víi thêi kú ph¸t
triÓn ®· qua cña KHGD, th× thùc tiÔn gi¸o dôc hiÖn nay kh«ng nh÷ng lµ
c¸i ®· ®îc biÕt, ®îc hiÓu, mµ cßn ®îc biÕt vµ ®îc hiÓu kh¸ râ, ®ñ ®Ó
kh«ng riªng g× c¸c nhµ khoa häc mµ toµn thÓ céng ®ång vµ nhµ níc cã
kh¶ n¨ng thiÕt kÕ, ho¹ch ®Þnh, tæ chøc vµ thi hµnh thùc tiÔn ®ã mét c¸ch
chÆt chÏ, bµi b¶n c¶ vÒ ph¸p lý lÉn nghiÖp vô, tinh thÇn vµ vËt chÊt. §èi
víi KHGD hiÖn nay vµ tõ nay vÒ sau, nh÷ng thùc tiÔn gi¸o dôc mong
muèn cao h¬n vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn ®îc xem lµ môc tiªu ph¶i ®¹t ®-
îc cña KHGD, tÊt nhiªn môc tiªu ®ã ph¶i ®îc ®Æt ra cô thÓ trong mèi
quan hÖ biÖn chøng gi÷a kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc. VÒ nguyªn lý chung cña
nhËn thøc, V.I.Lenin ®· chØ ra rÊt ®óng ®¾n: thùc tiÔn lµ c¸i ®Ých vµ
®ång thêi lµ tiªu chuÈn cuèi cïng (kÕt qu¶) cña nhËn thøc khoa häc. V×
vËy, nh÷ng ph¹m trï thùc tiÔn nh c¬ cÊu, néi dung, qu¸ tr×nh gi¸o dôc
®¬ng nhiªn kh«ng bao giê lµ ®èi tîng cña KHGD, chóng ph¶i lµ môc
tiªu (khi KHGD cha nhËn thøc ®Çy ®ñ vµ cha m« t¶ ®îc) vµ lµ kÕt qu¶
(khi KHGD ®· nhËn thøc ®ñ râ vµ m« t¶ ®îc chóng ®Õn tr×nh ®é thùc
tiÔn) cña nghiªn cøu gi¸o dôc. NhËn thøc khoa häc vÒ nguyªn t¾c kh«ng
xem nh÷ng c¸i ®· biÕt, ®· hiÓu, ®· thùc thi trong hiÖn thùc lµ ®èi tîng
(chØ trõ trêng hîp nghiªn cøu so s¸nh, lÞch sö, triÕt häc ®Ó KHGD cã c¨n
cø tù nhËn thøc vµ tù ®¸nh gi¸ b¶n th©n sau nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn
nhÊt ®Þnh). Nh÷ng c¸i nµy chØ lµ ®èi tîng häc tËp, nghiªn cøu cña sinh
viªn, gi¸o viªn, c¸n bé gi¸o dôc, c¸c bËc cha mÑ… víi môc ®Ých t×m hiÓu,
vËn dông vµ hµnh ®éng cho ®óng ®¾n, thêng chóng ®îc tr×nh bµy trong
gi¸o tr×nh, s¸ch b¸o phæ biÕn khoa häc.
§èi tîng cña KHGD xÐt t¹i thêi ®iÓm bÊt kú lµ nh÷ng hiÖn tîng, nh©n
tè nµo ®ã cha ®îc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch khoa häc, hoÆc ®îc nhËn thøc
vµ gi¶i thÝch khoa häc cha ®Çy ®ñ nh mong muèn, ®ang t¸c ®éng trong
hiÖn thùc gi¸o dôc, vµ nh÷ng liªn hÖ nhÊt ®Þnh cña chóng víi thùc tiÔn

7
gi¸o dôc. ViÖc nhËn thøc ®îc ®èi tîng nµy gióp KHGD ph¸t triÓn ®îc c¸i
míi trong lý luËn khoa häc, nhê lý luËn míi mµ c¶i thiÖn hoÆc t¹o míi
thùc tiÔn gi¸o dôc. Nh÷ng hiÖn tîng, nh©n tè cha biÕt trong hiÖn thùc
gi¸o dôc tån t¹i vµ t¸c ®éng ngay bªn c¹nh, ®an xen, thËm chÝ ngay bªn
trong thùc tiÔn gi¸o dôc, cã nh÷ng liªn hÖ rÊt mËt thiÕt víi c¬ cÊu, néi
dung, qu¸ tr×nh gi¸o dôc, rÊt khã nhËn diÖn b»ng nhËn thøc kinh nghiÖm.
Trong cïng mét hiÖn thùc gi¸o dôc, cã hai tån t¹i kh¸c nhau: 1/ Thùc tiÔn
gi¸o dôc- thµnh tùu cña KHGD hay cña Lý luËn khoa häc gi¸o dôc; 2/
Nh÷ng hiÖn tîng, nh©n tè hiÖn thùc cha ®îc nhËn thøc, t¸c ®éng vµ g¾n
bã mËt thiÕt víi thùc tiÔn gi¸o dôc. Tån t¹i thø hai lµ ®èi tîng chung cña
KHGD. ChÝnh v× vËy, nghiªn cøu gi¸o dôc ë tr×nh ®é khoa häc ®ßi hái
ph¶i cã nh÷ng c¸ch tiÕp cËn, ph¬ng ph¸p vµ c«ng cô khoa häc s¾c bÐn
míi cã thÓ x¸c ®Þnh vµ nhËn thøc ®îc ®èi tîng ®óng ®¾n. Nh÷ng nhÇm
lÉn l©u nay khi x¸c ®Þnh ®èi tîng nghiªn cøu lµ Néi dung, Ph¬ng ph¸p
gi¸o dôc, BiÖn ph¸p hay Quy tr×nh h×nh thµnh…lµ thÝ dô râ rµng vÒ t
duy vµ c¸ch tiÕp cËn kinh nghiÖm. NÕu quy tr×nh lµ ®èi tîng nghiªn cøu,
cè nhiªn nã ®· hoÆc ®ang tån t¹i, vµ tån t¹i kh¸ch quan víi ngêi nghiªn cøu.
NÕu nã ®· cã s½n råi, th× nghiªn cøu ®Ó lµm g× n÷a? (trõ viÖc häc tËp
cña häc sinh, sinh viªn, gi¸o viªn ®Ó øng dông). NÕu nã cha cã, th× nã ph¶i
lµ môc tiªu tríc khi nghiªn cøu vµ lµ kÕt qu¶ khi nghiªn cøu kÕt thóc thµnh
c«ng. Vµ khi nã cha cã, th× ngêi nghiªn cøu t¸c ®éng vµo c¸i g×? Kh«ng lÏ
l¹i t¸c ®éng vµ nhËn thøc c¸i kh«ng cã g×?
Néi dung kh¸ch quan cña ®èi tîng nãi trªn vÒ nguyªn t¾c còng cã cÊu
tróc 3 mÆt(tù nhiªn, x· héi, t©m lý) vµ ®ã còng lµ cÊu tróc cña thùc tiÔn
gi¸o dôc. Nh vËy cã thÓ h×nh dung ®îc 3 lÜnh vùc t¬ng ®èi kh¸c nhau
trong ®èi tîng chung cña KHGD : 1/ Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh
tù nhiªn cña gi¸o dôc; 2/ Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh x· héi cña gi¸o
dôc; 3/ Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh t©m lý cña gi¸o dôc. TÊt nhiªn
nh÷ng lÜnh vùc nµy cã liªn quan, chÕ ®Þnh lÉn nhau, do ®ã trong KHGD
cßn cã nh÷ng bé m«n, chuyªn ngµnh, liªn m«n lÊy nh÷ng liªn hÖ qua l¹i
nµy lµm ®èi tîng.
Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh tù nhiªn chñ yÕu do nh÷ng nghiªn
cøu sinh lý häc, sinh th¸i häc, y häc, nh©n chñng häc… vµ nh÷ng nghiªn

8
cøu gi¸p ranh nh ho¸ sinh, lý sinh, y sinh, gi¶i phÉu… t×m hiÓu vµ gi¶i
thÝch. M¶ng KHGD nµy gåm nh÷ng bé m«n KHGD, vèn cã gèc lµ c¸c
ngµnh khoa häc kh¸c, lµ nh¸nh tõ c¸c gèc nµy mµ ra. §ã lµ: Sinh lý häc løa
tuæi vµ trÎ em(thùc ra ph¶i gäi lµ Sinh lý häc gi¸o dôc míi chÝnh x¸c); Gi¶i
phÉu häc vµ vÖ sinh häc ®êng; Sinh lý häc lao ®éng s ph¹m v.v… Chóng
lµ nh¸nh cña c¸c khoa häc, khi tham gia vµo gi¸o dôc trë thµnh bé m«n cña
KHGD- gäi lµ bé m«n v× chóng cã h×nh th¸i râ rµng, nghiªm tóc, cã tÝnh
®éc lËp vÒ häc thuËt.
Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh x· héi chñ yÕu lµ ®èi tîng cña c¸c
bé m«n vèn cã gèc lµ c¸c khoa häc x· héi: Kinh tÕ häc gi¸o dôc; X· héi häc
gi¸o dôc; TriÕt häc gi¸o dôc; Gi¸o dôc so s¸nh; S ph¹m häc (®¹i c¬ng vµ bé
phËn); Qu¶n lý gi¸o dôc; Dù b¸o gi¸o dôc; Gi¸ trÞ häc gi¸o dôc; LÞch sö
gi¸o dôc vµ t tëng gi¸o dôc; vµ cña nh÷ng nghiªn cøu liªn m«n cha ph¶i lµ
bé m«n nh Lý luËn v¨n ho¸, Lý luËn nghÖ thuËt, Lý luËn ng«n ng÷ v.v…
Nh÷ng bé m«n nµy râ rµng kh«ng ph¶i lµ chuyªn ngµnh cña KHGD, cµng
kh«ng ph¶i lµ chuyªn ngµnh cña S ph¹m häc nh vÉn hiÓu l©u nay. Chóng
lµ chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh cña ngµnh kh¸c- kinh tÕ häc gi¸o dôc lµ
chuyªn ngµnh cña khoa häc kinh tÕ, x· héi häc gi¸o dôc, lÞch sö gi¸o dôc…
lµ chuyªn ngµnh cña x· héi häc vµ khoa häc lÞch sö.. Chóng tÝch hîp víi
S ph¹m häc lµ bé m«n nßng cèt cña KHGD ®Ó t¹o ra c¬ cÊu bé m«n
phong phó.
Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh t©m lý lµ ®èi tîng cña c¸c bé m«n
T©m lý häc s ph¹m vµ løa tuæi, T©m lý häc qu¶n lý gi¸o dôc, T©m lý häc
ph¸t triÓn, T©m lý häc x· héi, T©m lý häc lao ®éng s ph¹m, T©m lý häc
chÈn ®o¸n, T©m lý häc híng nghiÖp v.v… Ranh giíi gi÷a c¸c bé m«n nµy
trong KHGD cha ®îc ph©n ®Þnh râ l¾m. Cã xu híng cho r»ng trong
KHGD chØ cã bé m«n T©m lý häc gi¸o dôc, nã bao hµm tÊt c¶ nh÷ng
phÇn thÝch hîp mµ S ph¹m häc dïng ®Ó luËn chøng t©m lý häc cho qu¸
tr×nh, ho¹t ®éng vµ nguån lùc gi¸o dôc, lÊy tõ toµn bé khoa häc t©m lý.
Trong c¸c bé m«n cña KHGD cã cÊu tróc chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh.
S ph¹m häc ®¹i c¬ng cã c¸c chuyªn ngµnh: Lý luËn d¹y häc, Lý luËn gi¸o
dôc gi¸ trÞ; S ph¹m häc bé phËn gåm: S ph¹m häc to¸n, S ph¹m häc KH tù
nhiªn, S ph¹m häc KH x· héi, S ph¹m häc NghÖ thuËt v.v…; T©m lý häc s

9
ph¹m vµ løa tuæi cã rÊt nhiÒu chuyªn ngµnh: T©m lý häc d¹y häc, T©m lý
häc gi¸o dôc gi¸ trÞ, T©m lý häc ngêi gi¸o viªn v.v…Còng cã nh÷ng bé
m«n cha t¸ch ra thµnh nhiÒu chuyªn ngµnh, thÝ dô Gi¸o dôc so s¸nh, Kinh
tÕ häc gi¸o dôc…
C¸c bé m«n KHGD ®îc h×nh thµnh vµ tæ chøc theo nguyªn t¾c chung
sau, mÆc dï kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu cïng mét khu«n mÉu:
+ C¸c kh¸i niÖm ph¶n ¸nh quy luËt, nguyªn t¾c, ph¬ng ph¸p… cña khoa
häc ngµnh cã vai trß nßng cèt ®Ó cÊu thµnh bé m«n. Ch¼ng h¹n, trong
Kinh tÕ häc gi¸o dôc th× c¸c kh¸i niÖm kinh tÕ häc lµ nßng cèt vµ c¬ së
®Ó t¹o nªn hÖ thèng kh¸i niÖm chuyªn biÖt cña Kinh tÕ häc gi¸o dôc;
trong T©m lý häc gi¸o dôc th× nßng cèt vµ c¬ së lµ nh÷ng kh¸i niÖm cña
khoa häc t©m lý.
+ C¸c sù kiÖn, ph¹m trï vµ kh¸i niÖm S ph¹m häc ®îc tËp hîp, ®îc hÖ
thèng ho¸ l¹i thµnh hÖ thèng sù kiÖn khoa häc trong lÜnh vùc bé m«n, c¸c
kh¸i niÖm khoa häc vµ c¸c kh¸i niÖm s ph¹m häc kÕt hîp víi nhau, gi¶i
thÝch lÉn nhau, bæ sung cho nhau vÒ néi dung vµ logic. Ch¼ng h¹n, c¸c
kh¸i niÖm T©m lý häc nh Tri gi¸c, T duy, Ho¹t ®éng, NhËn thøc… vµ c¸c
kh¸i niÖm S ph¹m häc nh LÜnh héi kh¸i niÖm, H×nh thµnh kü n¨ng, Häc
tËp theo chiÕn lîc t×m tßi… kÕt hîp víi nhau, gi¶i thÝch lÉn nhau vµ bæ
sung cho nhau ®Ó t¹o nªn nh÷ng kh¸i niÖm vµ sù kiÖn c¬ b¶n trong T©m
lý häc d¹y häc.
+ Cã thÓ cã sù dÞch chuyÓn hay biÕn th¸i chót Ýt cña mét trong hai
hoÆc cña c¶ hai hÖ thèng trªn khi kÕt hîp víi nhau, ph¶n ¸nh sù giao thoa
cña hai lo¹i quy luËt: quy luËt d¹y häc-gi¸o dôc vµ quy luËt kinh tÕ, quy
luËt t©m lý. ChÝnh v× vËy, c¸c sù kiÖn khoa häc trong bé m«n nãi chung
cã tÝnh ®Æc thï.
Bªn c¹nh cÊu tróc bé m«n, chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh, KHGD cßn cã
nh÷ng h×nh th¸i kh¸c nhau, ®«i khi bÞ hiÓu lÇm lµ c¸c ngµnh hay chuyªn
ngµnh KHGD. Thùc ra chóng lµ KHGD ë nh÷ng d¹ng kh¸c nhau, nãi
chung lµ ®¼ng lËp, tuy cã thÓ kh«ng xuÊt hiÖn vµ h×nh thµnh cïng mét
lóc. Theo c¬ cÊu cña hÖ thèng gi¸o dôc, KHGD cã nh÷ng h×nh th¸i :1/
KHGD mÇm non; 2/ KHGD phæ th«ng; 3/ KHGD nghÒ nghiÖp; 4/

10
KHGD ®¹i häc; 5/ KHGD x· héi(gi¸o dôc thêng xuyªn, gi¸o dôc qua truyÒn
th«ng…). Theo ®Æc trng cña môc tiªu vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc, KHGD cã
nh÷ng h×nh th¸i : 1/ KHGD chÝnh quy; 2/ KHGD ®iÒu chØnh (gi¸o dôc
ngêi cã tËt); 3/ KHGD ®Æc biÖt(gi¸o dôc vµ c¶i t¹o ph¹m nh©n); 4/
KHGD qu©n sù; 5/ KHGD s ph¹m(gi¸o dôc gi¸o viªn). Trong sè nh÷ng
h×nh th¸i nµy, KHGD MÇm non vµ KHGD phæ th«ng cã thÓ ®îc xem lµ
b¶n gèc cña KHGD, bëi v× hÇu hÕt nh÷ng quy luËt, nguyªn t¾c, sù kiÖn
®Æc trng nhÊt cña gi¸o dôc ®îc ph¸t hiÖn, m« t¶ ë ®©y, vµ chóng ®îc sö
dông lµm tiÒn ®Ò khoa häc cho viÖc x©y dùng KHGD ë nh÷ng h×nh th¸i
cßn l¹i.
Trong mäi h×nh th¸i cña nã, KHGD ®îc cè kÕt bëi S ph¹m häc, ®Æc
biÖt lµ Lý luËn d¹y häc(®¹i c¬ng vµ bé phËn). Nã tËp hîp nhiÒu lÜnh vùc
häc thuËt ®Ó t¹o ra kh«ng nh÷ng c¸c bé m«n míi vµ c¸c chuyªn ngµnh
trong c¸c bé m«n ®ã, mµ c¶ nh÷ng chuyªn ngµnh ngay trong nã- tøc lµ c¸c
chuyªn ngµnh S ph¹m häc m«n häc. Trong thêi kú ®Çu ph¸t triÓn KHGD,
ngêi ta ®· tõng xÕp kinh tÕ häc gi¸o dôc, qu¶n lý gi¸o dôc, triÕt häc gi¸o
dôc, gi¸o dôc so s¸nh, lÞch sö gi¸o dôc lµ nh÷ng phÇn nhá cña S ph¹m häc
®¹i c¬ng. §iÒu ®ã kh«ng thÝch hîp víi c¬ cÊu ®èi tîng vµ tr×nh ®é ph¸t
triÓn cña thùc tiÔn gi¸o dôc hiÖn nay.
ViÖc ph©n biÖt Lý luËn gi¸o dôc vµ KHGD còng rÊt cã ý nghÜa trong
t×nh h×nh hiÖn nay. NÕu hiÓu Lý luËn gi¸o dôc nh ph¹m trï cïng cÆp víi
Thùc tiÔn gi¸o dôc, th× b¶n chÊt cña nã kh«ng kh¸c g× KHGD, chØ Ýt
phong phó h¬n mµ th«i. Trong Lý luËn gi¸o dôc chØ ph¶n ¸nh nh÷ng
thµnh tùu vµ ho¹t ®éng lý luËn cña KHGD, cßn nhiÒu mÆt sù kiÖn, gi¶
thuyÕt, nhiÖm vô, tiÕn tr×nh nghiªn cøu KHGD cha ®îc ph¶n ¸nh. Tãm
l¹i, Lý luËn gi¸o dôc thuéc ý thøc x· héi, cßn KHGD võa bao hµm Lý luËn,
võa bao hµm thùc tiÔn nghiªn cøu khoa häc. Cè nhiªn Lý luËn gi¸o dôc nãi
®Õn ë ®©y hoµn toµn kh«ng ph¶i kh¸i niÖm lý luËn gi¸o dôc theo nghÜa
hÑp thêng ®îc ®Ò cËp trong S ph¹m häc ®¹i c¬ng. B¶n th©n thuËt ng÷
Gi¸o dôc theo nghÜa hÑp vµ Lý luËn gi¸o dôc theo nghÜa hÑp còng cã ý
nghÜa häc thuËt rÊt ch«ng chªnh vµ buéc khi dïng ®Õn ph¶i nãi cho ®ñ,
nÕu bá mÊt “theo nghÜa hÑp” th× nã ch¼ng cßn x¸c ®Þnh g× n÷a. Theo
t«i, bªn c¹nh c¸c nhiÖm vô d¹y häc cã chøc n¨ng båi dìng vµ ph¸t triÓn häc

11
vÊn, n¨ng lùc trÝ tuÖ vµ hµnh ®éng thùc tiÔn cña ngêi häc, th× nh÷ng
ho¹t ®éng gi¸o dôc ngoµi d¹y häc cã nhiÖm vô gi¸o dôc gi¸ trÞ, ph¸t triÓn
ho¹t ®éng ®Þnh híng gi¸ trÞ vµ c¸c kü n¨ng x· héi cña ngêi häc.
Mét vÊn ®Ò n÷a cÇn th¶o luËn: Pedagogy nªn gäi lµ Gi¸o dôc häc hay
S ph¹m häc? Theo t«i, nÕu thõa nhËn KHGD lµ mét khoa häc tæng hîp cã
cÊu tróc bé m«n vµ chuyªn ngµnh nh ®· nãi ë trªn, th× Pedagogy ph¶i cã
tªn lµ S ph¹m häc. Cßn thuËt ng÷ Gi¸o dôc häc nªn dïng ®Ó chØ m«n häc
chung vÒ KHGD, ®îc sinh viªn nghiªn cøu ë c¸c trêng s ph¹m. Khi dïng
thuËt ng÷ KHGD lµ ®Ó nãi ®Õn ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc, tÝch luü
vµ x©y dùng lý luËn khoa häc, cßn dïng thuËt ng÷ Gi¸o dôc häc lµ nãi
®Õn m«n häc, trong ®ã tr×nh bµy rót gän vµ chän läc nh÷ng thµnh tùu
chung nhÊt cña KHGD vµ cÇn thiÕt nhÊt cho gi¸o viªn, c¸c nhµ ho¹t ®éng
thùc tiÔn ®Ó hä sö dông trong nghÒ nghiÖp cña m×nh.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Ph¬ng ph¸p luËn khoa häc gi¸o dôc. ViÖn KHGD ViÖt Nam, Hµ Néi,
1978. Chñ biªn: Ph¹m Minh H¹c.
2. NhËn thøc l¹i mét sè kh¸i niÖm, ph¹m trï gi¸o dôc häc. §Ò tµi cÊp Bé B-
34-37-39. ViÖn KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: Vò Träng Rü.
3. Hµ ThÕ Ng÷- §Æng Vò Ho¹t. Gi¸o dôc häc. Gi¸o tr×nh c¸c trêng s
ph¹m. XB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1987-1988.
4. Th¸i Duy Tuyªn. Mét sè vÊn ®Ò hiÖn ®¹i gi¸o dôc häc. XB Gi¸o dôc,
Hµ Néi, 1998.

ch¬ng ii.
VÊn ®Ò c¬ cÊu cña qu¸ tr×nh
gi¸o dôc theo c¸ch tiÕp cËn hiÖn ®¹i

12
Theo quan niÖm phæ biÕn, cã 3 hiÖn tîng chñ yÕu trùc tiÕp liªn
quan tíi qu¸ tr×nh gi¸o dôc: qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ hay qu¸ tr×nh gi¸o
dôc theo nghÜa réng, qu¸ tr×nh d¹y häc, qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nghÜa
hÑp hay qu¸ tr×nh t¸c ®éng gi¸o dôc ®Õn ý thøc vµ hµnh vi con ngêi. Tæ
chøc cña c¬ cÊu nµy nh sau: qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ(QTGDTT) bao
gåm hai QTGD bé phËn lµ qu¸ tr×nh d¹y häc(QTDH) vµ QTGD theo
nghÜa hÑp; QTDH l¹i bao gåm viÖc d¹y vµ häc c¸c m«n häc chÝnh kho¸
còng nh nh÷ng giê häc ngo¹i kho¸; QTGD theo nghÜa hÑp th× ®îc chia ra
c¸c QTGD cô thÓ vµ hÑp h¬n n÷a lµ QTGD ®¹o ®øc, QTGD thÈm mü,
QTGD thÓ chÊt, QTGD lao ®éng, v.v… §©y lµ mét biÓu tîng lý thuyÕt
®îc xem lµ chÝnh thèng trong KHGD, song trong nhµ trêng ngêi ta kh«ng
thÓ lµm thÕ nµo tæ chøc ®îc vµ thùc thi ®îc mét c¬ cÊu nh thÕ. V× sao
vËy? Cã lÏ cÇn ph¶i th¶o luËn râ h¬n n÷a mét sè kh¸i niÖm thêng ®îc gi¶i
thÝch lÉn víi nhau: Gi¸o dôc vµ QTGD, Ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ Ho¹t ®éng
cña ngêi häc, D¹y häc vµ QTDH, QTGD vµ Ho¹t ®éng gi¸o dôc.
Gi¸o dôc vµ QTGD lµ hai ph¹m trï hiÖn tîng kh¸c nhau: gi¸o dôc lµ
hiÖn tîng x· héi, cßn QTGD lµ hiÖn tîng s ph¹m. Trong hiÖn thùc x· héi
réng lín cã mét m¶ng ®Æc biÖt mang nh÷ng thuéc tÝnh s ph¹m- ®ã lµ
gi¸o dôc. Trong hiÖn thùc gi¸o dôc cã nh÷ng yÕu tè vµ nh©n tè nhÊt
®Þnh ®· ®îc m« t¶ vµ gi¶i thÝch b»ng lý luËn khoa häc vµ thiÕt kÕ
kü thuËt, ®îc ho¹ch ®Þnh vµ ®îc tæ chøc thùc tÕ b»ng c¸c c«ng cô
ph¸p lý, x· héi, hµnh chÝnh, kinh tÕ, t©m lý, s ph¹m, cã cÊu tróc chÆt
chÏ trªn nhiÒu ph¬ng diÖn(môc ®Ých, néi dung, ph¬ng ph¸p, ph¬ng
tiÖn, nh©n lùc, tµi chÝnh, thêi gian, kh«ng gian, tiÕn ®é, logic, qu¶n
lý, c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c)- ®ã lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc. ChÝnh QTGD lµ ph-
¬ng thøc tæng qu¸t ®Ó tiÕn hµnh gi¸o dôc vµ còng lµ ®éng th¸i c¬ b¶n, tù
gi¸c cña gi¸o dôc. Nh÷ng hiÖn tîng, sù kiÖn kh¸c n»m trong hiÖn thùc
gi¸o dôc, nhng n»m ngoµi QTGD ®¬ng nhiªn còng thuéc ph¹m trï gi¸o
dôc song nÐt kh¸c biÖt b¶n chÊt gi÷a chóng vµ QTGD chÝnh lµ chóng
cha ®îc nhËn thøc, thiÕt kÕ, tæ chøc vµ tiÕn hµnh tù gi¸c, chÆt chÏ,
vµ cã thÓ ®îc xem lµ bé phËn tù ph¸t cña gi¸o dôc.
Gi¸o dôc nãi chung cã 3 bé phËn c¬ b¶n:1/gi¸o dôc chÝnh quy hay
gi¸o dôc nhµ trêng; 2/ gi¸o dôc kh«ng chÝnh quy, cßn gäi lµ gi¸o dôc t¹i

13
chøc, gi¸o dôc ë c¸c trung t©m ®µo t¹o-båi dìng, gi¸o dôc ngêi lín, truyÒn
th«ng gi¸o dôc, c©u l¹c bé gi¸o dôc, c¸c héi cã ho¹t ®éng ®µo t¹o…; 3/ gi¸o
dôc phi chÝnh quy, thêng cã h×nh thøc häc ®éc lËp, ®µo t¹o truyÒn tay,
tù båi dìng.., ch¼ng h¹n viÖc d¹y thªm- häc thªm hiÖn nay. Râ rµng bé
phËn thø nhÊt vµ mét phÇn chñ yÕu cña bé phËn thø hai ®îc tæ chøc nh
QTGD, cßn bé phËn thø ba vµ mét phÇn cña bé phËn thø hai cha ®îc tæ
chøc nh vËy. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, QTGD kh«ng ®ång nhÊt víi gi¸o
dôc, nã chØ lµ mét phÇn c¬ b¶n vµ chñ ®¹o cña gi¸o dôc. MÆt kh¸c,
kh«ng ph¶i bÊt luËn c¸i g× cña gi¸o dôc ®Òu lµ QTGD, trong gi¸o dôc cã
nhiÒu phÇn kh«ng ph¶i lµ QTGD.
Râ rµng ë ph¬ng diÖn vËt chÊt, gi¸o dôc chÝnh lµ d¹y häc theo
nghÜa ®Çy ®ñ lµ d¹y cho ngêi ta häc tËp, trong ®ã cã c¶ viÖc häc ®éc
lËp lÉn häc phô thuéc(cã thÇy trùc tiÕp híng dÉn). NÕu kÓ c¶ nh÷ng yÕu
tè tinh thÇn bªn trong ngêi häc vµ ho¹t ®éng cña hä, th× gi¸o dôc bao gåm
c¶ nh÷ng qu¸ tr×nh tù gi¸o dôc, tù hoµn thiÖn, tù ph¸t triÓn, tù ®iÒu
chØnh nh©n c¸ch cña c¸ nh©n ngêi häc. TÊt c¶ nh÷ng hiÖn tîng nµy chØ
®îc ho¹ch ®Þnh vµ tæ chøc gi¸n tiÕp th«ng qua d¹y häc vµ häc tËp. Khi
dùa ch¾c vµo d¹y häc chóng diÔn ra t¬ng ®èi chÆt chÏ, cã tr×nh tù chung
chÝnh lµ logic cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Nhng nÕu kh«ng cã nÒn t¶ng d¹y
häc, th× nh÷ng qu¸ tr×nh nµy chØ lµ nh÷ng hiÖn tîng c¸ nh©n rêi r¹c,
diÔn ra ë mçi ngêi mét c¸ch, vµ ®¬ng nhiªn cã hµng chôc triÖu qu¸ tr×nh
riªng lÎ nh vËy, rÊt kh¸c nhau tuú tõng ngêi häc. Kh«ng thÓ gäi hµng chôc
triÖu hiÖn tîng lÎ tÎ vµ diÔn biÕn kh«ng theo mét tr×nh tù, kh«ng cã ®Çu
cuèi nµo c¶ nh vËy lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nghÜa hÑp ®îc. Nãi chÝnh
x¸c h¬n, cã nh÷ng hiÖn tîng gi¸o dôc b¸m theo d¹y häc, võa nh ®iÒu kiÖn,
võa nh kÕt qu¶ cña d¹y häc, võa lµ chøc n¨ng, võa lµ môc ®Ých cña d¹y
häc, diÔn ra ë c¸ nh©n, lµm cho qu¸ tr×nh gi¸o dôc phong phó h¬n d¹y
häc(hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn kÕt qu¶ d¹y häc), nhng chóng kh«ng ph¶i lµ
qu¸ tr×nh nhÊt qu¸n nh d¹y häc. Tuy vËy chÝnh nh÷ng hiÖn tîng gi¸o dôc
kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh nµy ®· khiÕn cho gi¸o dôc cã tÝnh tù trÞ t¬ng
®èi cao, cã tÝnh liªn tôc vÒ néi dung vµ gi¸ trÞ vµ t¹o ra nh÷ng ph¬ng
thøc vµ thµnh tùu ph¸t triÓn c¸ nh©n rÊt kh¸c nhau mÆc dï nh÷ng c¸ nh©n
Êy ®Òu chung nhau cïng mét qu¸ tr×nh d¹y häc. D¹y häc lµ qu¸ tr×nh phô
thuéc vµ gi¸n ®o¹n, hoµn toµn do chóng ta tæ chøc- cã thÓ b¾t ®Çu, dõng

14
l¹i, ng¾t qu·ng ë ®©u vµ lóc nµo tuú ý, cã thÓ bá hay thªm bít m«n häc,
bµi häc vµ c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc, cã thÓ thay ®æi c¸ch tæ chøc ®¸nh gi¸,
lîng tuyÓn sinh, tû lÖ tèt nghiÖp, c¬ cÊu gi¸o viªn, quy m« trêng vµ líp…
Nhng chóng ta kh«ng thÓ lµm ®îc nh vËy víi nh÷ng hiÖn tîng gi¸o dôc gi¸
trÞ nh ®¹o ®øc, thÈm mü, lao ®éng, t×nh c¶m x· héi…, chóng chØ t¬ng
®èi phô thuéc d¹y häc vµ b¶n th©n chóng cã tÝnh tù trÞ.
Ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ Ho¹t ®éng cña ng êi häc còng lµ nh÷ng hiÖn
tîng thêng bÞ lÉn víi nhau. H§GD do ngêi lín tæ chøc theo kÕ ho¹ch, ch-
¬ng tr×nh gi¸o dôc, trùc tiÕp ®iÒu hµnh chóng vµ chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ
chóng chÝnh lµ nhµ trêng, c¸c gi¸o viªn vµ c¸c nhµ gi¸o dôc cã liªn quan
nh cha mÑ häc sinh, c¸c tæ chøc gi¸o dôc x· héi vµ c¸c c¬ së gi¸o dôc nhµ
níc. Cßn H§ cña ngêi häc l¹i do ngêi häc thùc hiÖn, theo nhu cÇu vµ lîi
Ých cña hä, vµ ®éng c¬ cña nh÷ng ho¹t ®éng nµy mÆc dï cã ®Æc ®iÓm
løa tuæi song còng cã nh÷ng kh¸c biÖt c¸ nh©n rÊt lín.
C¸c H§GD trong nhµ trêng ®îc ph©n chia thµnh hai bé phËn chñ
yÕu: C¸c H§GD trong hÖ thèng c¸c m«n häc vµ c¸c lÜnh vùc häc tËp kh¸c
nh giê häc ngo¹i kho¸; c¸c H§GD ngoµi c¸c m«n häc vµ lÜnh vùc häc tËp.
TÝnh chung l¹i, cã nh÷ng H§GD sau: H§GD thÓ chÊt, H§GD trÝ tuÖ,
H§GD ®¹o ®øc, H§GD thÈm mü, H§GD t tëng-chÝnh trÞ-ph¸p luËt, vµ
cµng ngµy cµng xuÊt hiÖn thªm nh÷ng ho¹t ®éng míi, ch¼ng h¹n: H§GD
phßng chèng ma tuý, H§GD m«i trêng, H§GD d©n sè, H§GD lÔ gi¸o,
H§GD nh©n v¨n-quèc tÕ-hoµ b×nh, v.v… TÊt c¶ nh÷ng ho¹t ®éng nµy ®-
îc thùc hiÖn trong c¸c m«n häc vµ ngoµi c¸c m«n häc, vµ chóng ®îc thùc
hiÖn ra sao hoµn toµn do nhµ trêng vµ gi¸o viªn chi phèi. Nh×n chung,
trong c¸c m«n häc gi¸o viªn chñ yÕu ®Çu t vµ chó ý ®Õn ho¹t ®éng gi¶ng
d¹y m«n häc mµ m×nh phô tr¸ch vµ viÖc d¹y häc ë líp do m×nh phô tr¸ch.
Trong khi ®ã, ho¹t ®éng d¹y häc chØ lµ mét trong nh÷ng ho¹t ®éng gi¸o
dôc, tuy nã lµ nÒn t¶ng vµ cã vÞ trÝ chñ ®¹o. MÆt kh¸c, ho¹t ®éng d¹y
häc lµ nÒn t¶ng vµ chñ ®¹o kh«ng chØ trong c¸c m«n häc, mµ ë tÊt c¶ c¸c
ho¹t ®éng gi¸o dôc kh¸c trong nhµ trêng. C¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc ngoµi
m«n häc thùc ra kh«ng cã ý nghÜa g×, kh«ng diÔn ra nh lµ H§GD nÕu
kh«ng cã ai d¹y ngêi häc nhËn biÕt, hiÓu, tin vµ ¸p dông c¸i g× ®ã, tøc lµ
ph¶i cã ngêi d¹y vµ ngêi häc vÒ nh÷ng c¸i g× ®ã th× ho¹t ®éng Êy míi trë

15
thµnh H§GD. Cã thÓ nãi, d¹y häc lµ ho¹t ®éng gi¸o dôc c¬ b¶n nhÊt, cã vÞ
trÝ nÒn t¶ng vµ chøc n¨ng chñ ®¹o trong hÖ thèng c¸c H§GD.
C¸c H§GD nh vËy chØ lµ m«i trêng ho¹t ®éng cña ngêi häc, chóng cã
c¬ cÊu, néi dung, môc tiªu, ph¬ng tiÖn t¬ng ®èi kh¸ch quan ®èi víi ngêi
häc, kh«ng nhÊt thiÕt ®îc ngêi häc thõa nhËn lµ cña m×nh. H§GD ®îc tæ
chøc cã ®Þnh híng vÒ mÆt gi¸ trÞ, thÝ dô ®¹o ®øc, thÈm mü, thÓ thao,
lao ®éng… nh»m t¹o ra nh÷ng m«i trêng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp cã ®Þnh
híng cña ngêi häc. Khi tham gia c¸c H§GD, ngêi häc tiÕn hµnh c¸c ho¹t
®éng cña m×nh theo nh÷ng nguyªn t¾c chung, nh÷ng môc tiªu chung,
nh÷ng chuÈn mùc gi¸ trÞ chung vµ nh÷ng biÖn ph¸p chung, nhê vËy hä ®-
îc gi¸o dôc theo nh÷ng tiªu chÝ chung tuy ho¹t ®éng cña mçi ngêi lu«n
diÔn ra ë cÊp ®é c¸ nh©n.
Nh÷ng ho¹t ®éng cña ngêi häc cã hai lo¹i : ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ
kh«ng c¬ b¶n. Ho¹t ®éng c¬ b¶n lµ lo¹i ho¹t ®éng g¾n chÆt víi ®êi
sèng häc ®êng, diÔn ra ë mçi ngêi häc. §· lµ ngêi häc th× c¸ nh©n ph¶i cã
nh÷ng ho¹t ®éng nµy. Ho¹t ®éng c¬ b¶n cã ®Æc ®iÓm løa tuæi, vÒ c¶
h×nh th¸i lÉn tr×nh ®é ph¸t triÓn. Trong løa tuæi mÉu gi¸o, trÎ cã nh÷ng
ho¹t ®éng c¬ b¶n sau: 1/ ho¹t ®éng nhËn thøc; 2/ ho¹t ®éng giao tiÕp; 3/
ho¹t ®éng ch¬i; 4/ c¸c hµnh ®éng vµ hµnh vi sinh ho¹t, trong ®ã ho¹t
®éng ch¬i lµ chñ ®¹o. §èi víi mét sè trÎ, cã thÓ cã thªm ho¹t ®éng nµo
kh¸c do hoµn c¶nh sèng ®Æc thï. Ch¼ng h¹n cã ch¸u b¾t ®Çu cã ho¹t
®éng häc tËp v× ch¸u sèng trong m«i trêng thuËn lîi cho sù n¶y sinh ho¹t
®éng nµy t¬ng ®èi sím; cã ch¸u cã ho¹t ®éng nghÖ thuËt v× gia ®×nh tËp
trung båi dìng n¨ng khiÕu nghÖ thuËt… Nhng ®ã lµ nh÷ng ho¹t ®éng
kh«ng c¬ b¶n v× chóng kh«ng ®Æc trng cho mäi trÎ ë løa tuæi nµy. TrÎ
tiÓu häc cã nh÷ng ho¹t ®éng sau lµ c¬ b¶n:1/ ho¹t ®éng nhËn thøc; 2/ ho¹t
®éng giao tiÕp; 3/ ho¹t ®éng häc tËp; 4/ hµnh ®éng vµ hµnh vi sinh ho¹t,
trong ®ã ho¹t ®éng häc tËp lµ chñ ®¹o mÆc dï nã ®ang h×nh thµnh. Tuú
hoµn c¶nh sèng c¸ nh©n, trÎ tiÓu häc còng cã nh÷ng ho¹t ®éng kh«ng c¬
b¶n, ch¼ng h¹n: lao ®éng kiÕm sèng do ®iÒu kiÖn kinh tÕ gia ®×nh b¾t
buéc; ho¹t ®éng thÓ thao hay nghÖ thuËt do n¨ng khiÕu c¸ nh©n hoÆc do
m«i trêng gia ®×nh thuËn lîi; ho¹t ®éng x· héi do xu híng c¸ nh©n ®Æc
biÖt…Häc sinh trung häc ngoµi 4 ho¹t ®éng c¬ b¶n nh häc sinh tiÓu häc,

16
c¸c em cßn thùc hiÖn ho¹t ®éng x· héi, vµ ë cÊp trung häc phæ th«ng cã
thÓ coi ho¹t ®éng nµy vµ ho¹t ®éng häc tËp lµ nh÷ng ho¹t ®éng chñ ®¹o.
Häc sinh lín cña trêng phæ th«ng cã thÓ tham gia nhiÒu d¹ng ho¹t ®éng
nh thÓ thao, nghÖ thuËt, x· héi-chÝnh trÞ, kinh tÕ, lao ®éng nghÒ
nghiÖp, v¨n ho¸ quÇn chóng… tuú theo së trêng vµ hoµn c¶nh sèng c¸
nh©n, song kh«ng thÓ coi nh÷ng ho¹t ®éng nµy lµ c¬ b¶n ®îc.
Néi dung vµ c¬ cÊu cña c¸c ho¹t ®éng c¬ b¶n cña ngêi häc ë
nh÷ng løa tuæi kh¸c nhau lµ nh÷ng hiÖn tîng kh¸ch quan ®èi víi nhµ
trêng vµ nhµ gi¸o dôc, còng t¬ng tù nh c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc lµ kh¸ch
quan ®èi víi ngêi häc vËy. C¸c H§GD ®îc tæ chøc nh thÕ nµo lµ do nhµ
trêng, cßn ngêi häc ho¹t ®éng ra sao l¹i lµ chuyÖn cña hä. Cã thÓ tæ chøc
d¹y häc, nhng nhiÒu trÎ kh«ng cã ho¹t ®éng häc tËp; cã thÓ trong mét ho¹t
®éng gi¸o dôc ®¹o ®øc, trÎ nµy chñ yÕu ho¹t ®éng nhËn thøc hay giao
tiÕp, trÎ kia chñ yÕu ho¹t ®éng häc tËp hay x· héi..; cã thÓ kh«ng tæ chøc
d¹y häc nhng ë mét sè trÎ l¹i cã ho¹t ®éng häc tËp t¹i lóc Êy. §©y lµ nh÷ng
®iÒu kh«ng nªn lÉn víi nhau c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn . ThÝ dô, v×
trong trêng mÇm non cã tæ chøc d¹y häc nh lµ mét ho¹t ®éng gi¸o dôc cña
nhµ trêng, nhiÒu ngêi tëng r»ng trÎ cã ho¹t ®éng häc tËp; v× cã tæ chøc
cho trÎ tù phôc vô, lµm viÖc g× ®ã nªn tëng r»ng trong trêng mÇm non cã
ho¹t ®éng lao ®éng(tÊt nhiªn cã H§ lao ®éng nhng ®ã lµ H§ cña gi¸o viªn
vµ nh©n viªn nhµ trêng chø kh«ng ph¶i cña trÎ)… Ho¹t ®éng gi¸o dôc ®¹o
®øc, ho¹t ®éng gi¸o dôc thÈm mü, ho¹t ®éng gi¸o dôc t tëng-chÝnh trÞ,
ho¹t ®éng gi¸o dôc ph¸p luËt, ho¹t ®éng gi¸o dôc khoa häc, ho¹t ®éng gi¸o
dôc lao ®éng, ho¹t ®éng gi¸o dôc kü thuËt, kinh tÕ… vµ cã thÓ rÊt nhiÒu
ho¹t ®éng GD kh¸c n÷a, kh«ng cã nghÜa lµ khi chóng ®îc tæ chøc trong
nhµ trêng th× trÎ em cã ho¹t ®éng ®¹o ®øc, ho¹t ®éng thÈm mü, ho¹t ®éng
chÝnh trÞ, ho¹t ®éng ph¸p luËt, ho¹t ®éng khoa häc hay ho¹t ®éng kinh
tÕ.
Sù ph©n biÖt trªn gîi ra hai ®iÒu: 1/ c¬ cÊu c¸c H§GD trong nhµ tr-
êng cÇn ®îc x¸c ®Þnh theo môc tiªu gi¸o dôc, mµ tríc hÕt nh»m ®¸p øng
nhu cÇu x· héi vµ nhu cÇu ph¸t triÓn con ngêi, nhng còng kh«ng thÓ ®i
qu¸ xa so víi c¬ cÊu nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n cña ngêi häc v× dÔ bá lì
c¬ héi ph¸t triÓn cña trÎ, võa l·ng phÝ thêi gian, võa phÝ c«ng cña tæ

17
chøc ho¹t ®éng thõa hoÆc kÐm hiÖu qu¶. Víi trÎ mÇm non, ho¹t ®éng
gi¸o dôc ®¹o ®øc chØ lµ m«i trêng ®Ó c¸c ch¸u nhËn thøc, giao tiÕp,
ch¬i vµ sinh ho¹t díi ¶nh hëng cña c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, c¸c quan hÖ ®¹o
®øc ®îc ho¹ch ®Þnh trong ®ã, chø nã kh«ng ®Î ra mét ho¹t ®éng ®Æc
thï nµo cã ®éng c¬ ®¹o ®øc tù gi¸c ë trÎ c¶. Víi nhiÒu ho¹t ®éng gi¸o
dôc kh¸c, t×nh h×nh còng gièng nh vËy; 2/ c¸c ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ kh«ng
c¬ b¶n cña ngêi häc kh«ng ph¶i lµ c¬ cÊu cè ®Þnh, mµ chóng ph¸t triÓn
theo quy luËt c¸ nh©n vµ løa tuæi. Sù ph¸t triÓn c¸ nh©n cña ngêi häc dùa
vµo ho¹t ®éng cña chÝnh hä nh lµ chñ thÓ ho¹t ®éng. Nãi c¸ch kh¸c, muèn
cã sù ph¸t triÓn c¸ nh©n ph¶i cã tiÒn ®Ò lµ sù ph¸t triÓn cña ho¹t ®éng
cña chÝnh c¸ nh©n ®ã. C¸c H§GD t¹o m«i trêng cho c¸c ho¹t ®éng cña
ngêi häc, vµ nh÷ng ho¹t ®éng cña ngêi häc quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn
cña hä. C¸c H§GD ph¶i dùa vµo ho¹t ®éng cña ngêi häc, mÆt kh¸c, ho¹t
®éng cña ngêi häc ®îc ®Þnh híng bëi c¸c H§GD, nhng chóng kh«ng hÒ
thay thÕ cho nhau ®îc. TÊt c¶ nh÷ng H§GD vµ nh÷ng h×nh thøc kh¸c
nhau cña chóng trong vµ ngoµi nhµ trêng cÇn ®îc ho¹ch ®Þnh sao cho
ph¸t huy ®îc tèt nhÊt nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n cña ngêi häc, tËp trung u tiªn
vµ ®Èy m¹nh nh÷ng ho¹t ®éng nµy, mÆt kh¸c ®¸p øng ®óng møc nh÷ng
yªu cÇu ho¹t ®éng kh«ng c¬ b¶n cña nh÷ng c¸ nh©n ngêi häc.
C¸c ho¹t ®éng GD thêng nh»m vµo nh÷ng mÆt gi¸o dôc t¬ng øng.
V× vËy, nÕu trong nhµ trêng cã bao nhiªu mÆt gi¸o dôc ®îc x¸c ®Þnh th×
còng cã bÊy nhiªu H§GD. Nh÷ng t¸t c¶ ph¶i dùa trªn nÒn t¶ng d¹y häc.
VÊn ®Ò cha ®îc s¸ng tá ë ®©y chÝnh lµ: c¸c ho¹t ®éng GD ngoµi ho¹t
®éng d¹y häc cã ph¶i lµ mét qu¸ tr×nh kh«ng? D¹y häc cã dÆc tÝnh qu¸
tr×nh, ai còng thõa nhËn nh vËy. Nhng c¸c H§GD kh¸c th× sao? Mçi
H§GD theo tõng mÆt gi¸o dôc cã thÓ ®îc xem lµ mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc
cô thÓ kh«ng? Céng tÊt c¶ nh÷ng H§GD l¹i th× cã thµnh mét qu¸ tr×nh
gi¸o dôc kh«ng? Trªn thùc tÕ cã qu¸ tr×nh gi¸o dôc chung Êy hay kh«ng?
Theo t«i, trong nh÷ng ho¹t ®éng nµy, tÝnh riªng còng nh nãi chung, c¸i
thùc sù lµ qu¸ tr×nh vÉn lµ d¹y häc, cßn nh÷ng thø ngoµi d¹y häc th×
kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh. NÒn t¶ng cña nh÷ng H§GD lµ d¹y häc, dï c¸c
H§GD nµy ®îc tæ chøc ngoµi c¸c m«n häc, thÝ dô, buæi sinh ho¹t líp, ch-
¬ng tr×nh lao ®éng vÖ sinh trêng së… chØ lµ c¸c qu¸ tr×nh gi¸o dôc khi
chóng bao hµm d¹y häc, vµ kh«ng thÓ lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc nÕu trong ho¹t

18
®éng Êy kh«ng cã tæ chøc d¹y häc. Do ®ã, qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ
còng chØ diÔn ra nh mét qu¸ tr×nh nÕu nã cã nÒn t¶ng lµ d¹y häc, vµ d¹y
häc ®îc hiÓu réng h¬n c¸c m«n häc v× trong tÊt c¶ nh÷ng H§GD kh¸c
còng cã d¹y häc. Cã thÓ kÕt luËn r»ng, qu¸ tr×nh gi¸o dôc bao gåm qu¸
tr×nh d¹y häc+ nh÷ng ¶nh hëng vµ t¸c ®éng gi¸o dôc kh¸c dùa vµo qu¸
tr×nh d¹y häc+ nh÷ng nhiÖm vô båi dìng, híng dÉn sù ph¸t triÓn t©m
lý vµ x· héi cña ngêi häc+ nh÷ng ho¹t ®éng cña ngêi häc ®Ó häc ®éc
lËp, tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn, tù kiÓm tra, tù qu¶n, tù ®¸nh gi¸, tù
®iÒu chØnh vµ tù ph¸t triÓn. Së dÜ cã thÓ nhËn d¹ng ®îc vµ diÒu
hµnh ®îc qu¸ tr×nh gi¸o dôc chÝnh lµ nhê ®iÒu hµnh c¸i lâi cña nã lµ qu¸
tr×nh d¹y häc. Trªn thùc tÕ, chØ cã mét qu¸ tr×nh tån t¹i ®éc lËp trong nhµ
trêng, cã chøc n¨ng s¬ cÊp, lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. Cßn c¸c H§GD kh¸c cã
chøc n¨ng thø cÊp, kh«ng tån t¹i ®éc lËp mµ dùa vµo d¹y häc, vµ cïng víi
d¹y häc t¹o nªn qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ.
Cã lý lÏ cho r»ng trong nhµ trêng tån t¹i mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo
nghÜa hÑp, bëi v× nÕu kh«ng cã qu¸ tr×nh nµy th× t¹i sao trong Gi¸o dôc
häc l¹i cã chuyªn ngµnh Lý luËn gi¸o dôc(theo nghÜa hÑp)? Kh«ng thÓ
xem sù tån t¹i nh÷ng t tëng hay lý thuyÕt nµo ®Êy vÒ mét sù vËt lµ tiªu
chuÈn ®Ó x¸c ®Þnh sù vËt Êy tån t¹i kh¸ch quan ®îc. Ai còng biÕt, cã rÊt
nhiÒu lý thuyÕt vÒ thÇn th¸nh, nhng kh«ng ai chøng minh ®îc sù tån t¹i
kh¸ch quan cña c¸c thÇn linh hay ma quû; Khæng Tö nªu ra lý thuyÕt ThÕ
giíi ®¹i ®ång c¸ch ®©y trªn 2000 n¨m, nhng cha ai tr«ng thÊy c¸i thÕ giíi
nµy bao giê… Ngîc l¹i, cã rÊt nhiÒu sù vËt tån t¹i kh¸ch quan ngoµi ý thøc
con ngêi, v× vËy ch¼ng hÒ cã ý niÖm hay lý thuyÕt nµo vÒ chóng c¶.
Song kh«ng ph¶i v× thÕ l¹i cho r»ng chóng kh«ng tån t¹i. Theo t«i, Lý luËn
gi¸o dôc lµ bé phËn lý thuyÕt s ph¹m vÒ c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc ngoµi qu¸
tr×nh d¹y häc c¸c m«n häc, nhng nã bao qu¸t c¶ viÖc d¹y häc bªn trong
nh÷ng ho¹t ®éng GD nµy. C¸c H§GD ngoµi qu¸ tr×nh d¹y häc m«n häc
còng cã nh÷ng chøc n¨ng huÊn luyÖn(h×nh thµnh tri thøc, kü n¨ng, ph¬ng
thøc ®¸nh gi¸…), t¸c ®éng trùc tiÕp vµo ý thøc vµ hµnh vi ngêi häc, vµ
kÝch ho¹t sù ph¸t triÓn cña hä. Tuy vËy, chøc n¨ng ®Æc thï cña c¸c
H§GD nµy lµ gi¸o dôc vµ ph¸t triÓn gi¸ trÞ c¸ nh©n trªn nh÷ng thang
chuÈn chung cña céng ®ång vµ thêi ®¹i. Nh vËy, gi¸o dôc theo nghÜa
hÑp chÝnh lµ gi¸o dôc gi¸ trÞ th«ng qua c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc ®îc ®Þnh

19
híng gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh, ®îc thùc hiÖn tríc hÕt trong d¹y häc(m«n häc vµ
ngoµi m«n häc) vµ ®ång thêi trong c¸c ho¹t ®éng kh¸c, vµ ë ®©y yÕu tè
mang ®Æc tÝnh qu¸ tr×nh lµ d¹y häc.
D¹y häc vµ qu¸ tr×nh d¹y häc lµ nh÷ng kh¸i niÖm Ýt g©y ra nghi
ngê nhÊt, nhng vÉn cã thÓ n¶y sinh c©u hái: hai thø nµy cã ®ång nhÊt
kh«ng? Qu¸ tr×nh d¹y häc chØ diÔn ra trong c¸c m«n häc hay trong nh÷ng
lÜnh vùc ho¹t ®éng kh¸c n÷a? §iÒu thø nhÊt dÔ tr¶ lêi: nh÷ng viÖc d¹y vµ
häc ngoµi quy ®Þnh ph¸p lý vµ hµnh chÝnh, ngoµi môc tiªu vµ ch¬ng
tr×nh gi¸o dôc chÝnh thøc, ngoµi sù kiÓm tra, thanh tra, ®¸nh gi¸ vÒ qu¶n
lý vµ chuyªn m«n cña c¸c cÊp qu¶n lý nhµ níc vµ chØ ®¹o chÝnh thèng vµ
t¬ng tù nh vËy, còng ®ång thêi n»m ngoµi qu¸ tr×nh d¹y häc, do ®ã chóng
kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. KÓ c¶ nh÷ng viÖc d¹y vµ häc trong ch-
¬ng tr×nh nhng kh«ng tu©n theo ®óng häc chÕ, kh«ng ®¶m b¶o c¸c
nguyªn t¾c vµ ph¬ng ph¸p luËn ®· quy ®Þnh chÝnh thøc, còng kh«ng
ph¶i lµ qu¸ tr×nh d¹y häc theo ®óng nghÜa cña nã. Nh vËy, trong d¹y häc
cã qu¸ tr×nh d¹y häc vµ cã nh÷ng hiÖn tîng d¹y häc t¶n m¹n, kh«ng kiÓm
so¸t ®îc, tù ph¸t vµ kh«ng mong muèn.
VÒ c©u hái thø hai, cã hai sù kiÖn: 1/ qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng chØ
lµ ph¬ng tiÖn, lµ con ®êng c¬ b¶n ®Ó gi¸o dôc trÝ tuÖ vµ h×nh thµnh
häc vÊn theo c¸c lÜnh vùc khoa häc, kü thuËt, nghÖ thuËt vµ c¸c ngµnh
ho¹t ®éng x· héi ®· ®îc quy chiÕu thµnh c¸c m«n häc, mµ cßn lµ con ®-
êng c¬ b¶n ®Ó thùc hiÖn tÊt c¶ nh÷ng nhiÖm vô gi¸o dôc trong nhµ trêng.
BÊt kÓ H§GD nµo tríc hÕt ®Òu th«ng qua vµ dùa vµo viÖc d¹y häc c¸c
m«n häc, qua hÖ thèng bé m«n; 2/ ngoµi hÖ thèng m«n häc, mçi H§GD l¹i
cã c¬ së d¹y häc riªng cña nã- H§GD ®¹o ®øc cã qu¸ tr×nh d¹y häc m«n
C«ng d©n-§¹o ®øc, H§GD thÓ chÊt cã viÖc d¹y häc m«n ThÓ dôc, VÖ
sinh, H§GD thÈm mü cã viÖc d¹y häc c¸c m«n NghÖ thuËt nh H¸t, Nh¹c,
T¹o h×nh, Móa, V¨n ch¬ng v.v…Ngoµi hÖ thèng m«n chung vµ c¸c m«n
riªng, mçi H§GD vÉn cã nh÷ng h×nh thøc d¹y häc kh¸c tuy kh«ng chÆt
chÏ, thÝ dô H§GD ®¹o ®øc cã thÓ th«ng qua c¸c cuéc thi t×m hiÓu m«i tr-
êng vµ b¶o vÖ m«i trêng, thi tuyªn truyÒn phßng chèng ma tuý vµ tÖ n¹n
x· héi- ®ã chÝnh lµ nh÷ng h×nh thøc më cña d¹y häc. BÊt kú H§GD nµo
kh¸c còng gièng nh vËy, ®Òu cã c¸i lâi lµ d¹y häc.

20
Qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng gi¸o dôc xÐt theo c¸ch tiÕp cËn
trªn còng kh«ng ®ång nhÊt víi nhau. Cã rÊt nhiÒu ho¹t ®éng gi¸o dôc, nÕu
muèn cã bao nhiªu chóng ta sÏ tæ chøc bÊy nhiªu, chØ viÖc quy ®Þnh
chóng vµ s¾p xÕp chóng hîp lý trong môc tiªu vµ ch¬ng tr×nh gi¸o dôc.
Cho ®Õn nay trong nhµ trêng ®· cã hµng chôc H§GD kh¸c nhau: c«ng
d©n-®¹o ®øc, d©n sè, m«i trêng, lao ®éng, ph¸p luËt, thÓ chÊt-quèc
phßng, lÔ gi¸o, kü thuËt, kinh tÕ, t tëng-chÝnh trÞ, gi¸ trÞ, gia ®×nh, vµ
c¸c H§GD trong c¸c m«n häc. NÕu mçi thø nµy lµ mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc
th× t×nh h×nh sÏ ra sao trong vµi chôc n¨m tíi, vµi tr¨m n¨m tíi? Kh«ng thÓ
qu¶n lý vµ lµm chñ ®îc mét kh¸ch thÓ rèi mï víi hµng chôc hay hµng tr¨m
qu¸ tr×nh nh vËy. Trªn thùc tÕ còng kh«ng cã b»ng chøng thuyÕt phôc vÒ
sù tån t¹i cña nh÷ng qu¸ tr×nh gi¸o dôc bé phËn riªng lÎ nµy, c¶ vÒ diÔn
biÕn, ph¬ng thøc, logic, tiÕn ®é lÉn kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶. Trong d¹y häc,
nÕu ®· qua bµi Ph¬ng tr×nh bËc hai th× chóng ta biÕt râ ®· dïng hÕt
mÊy tiÕt häc, bao nhiªu häc sinh n¾m ®îc lý thuyÕt vµ cã kü n¨ng gi¶i ph-
¬ng tr×nh nµy, ®Ó cñng cè th× cÇn mÊy bµi tËp, bµi kiÓm tra. Nhng qua
bµi LÔ ®é(M«n ®¹o ®øc), c¸i mµ chóng ta n¾m ®îc thùc sù vÉn lµ nhËn
thøc cña häc sinh vÒ phÈm chÊt lÔ ®é, cßn em nµo thËt sù lÔ ®é vµ
vµo lóc nµo th× x¶y ra ®iÒu ®ã, em nµo tiÕn bé ®Õn ®©u vÒ viÖc rÌn
luyÖn phÈm chÊt nµy, em nµo ®Õn c¶ ®êi cha ch¾c ®· biÕt lÔ ®é…
th× kh«ng thÓ nhËn ®Þnh ch¾c ch¾n ®îc. KÓ c¶ nh÷ng biÖn ph¸p s
ph¹m còng kh«ng thÓ ho¹ch ®Þnh ch¾c ch¾n, thÝ dô cho em cha biÕt lÔ
®é häc thªm vµi bµi ®¹o ®øc n÷a th× kÕt qu¶ vÉn cã 3 kh¶ n¨ng: cµng
kh«ng biÕt lÔ ®é, vÉn nh tríc, trë nªn lÔ ®é h¬n. NÕu trï ®Þnh trªn nh÷ng
häc sinh kh¸c, th× mäi ®iÒu l¹i trë vÒ t×nh tr¹ng ®o¸n mß, lóc nµo nh÷ng
vô viÖc nµy còng ®Òu nh míi tinh, kh«ng thÓ cÇm ch¾c tõ tríc ®îc.
Nh vËy, cã rÊt nhiÒu H§GD nhng chØ cã mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc
duy nhÊt bao gåm nhiÒu mÆt, nhiÒu khÝa c¹nh, nhiÒu quan hÖ,
nhiÒu chøc n¨ng vµ nhiÒu chÊt lîng. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc thùc chÊt còng
lµ mét hiÖn tîng thø cÊp, nã kh«ng tån t¹i ®éc lËp ®îc mµ dùa vµo c¸i lâi
lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. ChÝnh qu¸ tr×nh d¹y häc quy tô quanh nã tÊt c¶
nh÷ng H§GD kh¸c, ®em l¹i cho chóng ®Æc tÝnh qu¸ tr×nh vµ qu¸ tr×nh
tæng thÓ nµy mang nhiÒu chÊt lîng h¬n, phøc t¹p h¬n nhng còng hoµn
thiÖn h¬n so víi qu¸ tr×nh d¹y häc.

21
Tµi liÖu tham kh¶o
1.Gi¸o dôc häc. Chñ biªn: Iu. K. Babansky. Gi¸o dôc häc, M. 1988.
2.C¬ së lý luËn cña qu¸ tr×nh d¹y häc trong nhµ trêng X« ViÕt. Chñ biªn:
V.V. Craevsky, I.Ia. Lerner. Gi¸o dôc häc, M. 1989.
3.Cuéc t×m kiÕm s ph¹m. Biªn so¹n: I.N. Bagienova. Gi¸o dôc häc, M.
1987.
4.Nh÷ng ®Æc trng cña ph¬ng ph¸p d¹y häc theo t tëng gi¸o dôc tÝch cùc
trong nhµ trêng phæ th«ng hiÖn nay. §Ò tµi cÊp Bé B96-49-15, ViÖn
KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: §Æng Thµnh Hng.
5.Th¸i Duy Tuyªn. Mét sè vÊn ®Ò hiÖn ®¹i gi¸o dôc häc. Gi¸o dôc, Hµ
Néi, 1998.

ch¬ng iii.
§èi tîng vµ môc tiªu cña Lý luËn d¹y häc
1.MÆc dï vÊn ®Ò ®èi tîng vµ môc tiªu cña bÊt kú ngµnh khoa häc
nµo còng lu«n ®îc ®Æt ra ngay tõ buæi ®Çu h×nh thµnh khoa häc ®ã,
song nã còng lu«n lµ vÊn ®Ò bøc xóc ë mäi giai ®o¹n ph¸t triÓn khoa häc.
VÒ ®èi tîng vµ môc tiªu cña Lý luËn d¹y häc (LLDH) cho ®Õn nay vÉn
cßn rÊt nhiÒu ®iÒu ph¶i th¶o luËn thªm. §Ó bµn cô thÓ, cÇn ph©n biÖt
®èi tîng vµ môc tiªu.
Trong quan hÖ víi chñ thÓ ho¹t ®éng ( nghiªn cøu, qu¶n lý, giao
tiÕp…), ®èi tîng lu«n lµ c¸i kh¸ch quan, thuéc hiÖn thùc bªn ngoµi chñ
thÓ ®ã. §èi tîng n»m ë kh¸ch thÓ, ®èi diÖn víi chñ thÓ. Trong ho¹t ®éng
khoa häc hay nghiªn cøu khoa häc, ®èi tîng lµ c¸i cha ®îc nhËn thøc, cha
biÕt, cha ®îc m« t¶ vµ gi¶i thÝch, hoÆc ®îc nhËn thøc cha ®Çy ®ñ, cha
®Õn møc tho¶ m·n ®îc nhu cÇu vµ ®¸p øng ®îc môc tiªu cña chñ thÓ
nghiªn cøu.
Trong ph¹m vi mçi ho¹t ®éng cô thÓ, chñ thÓ vµ ®èi tîng lu«n g¾n
liÒn víi nhau, cïng mét lóc xuÊt hiÖn hoÆc cïng mét lóc biÕn mÊt. C¸
nh©n chØ lµ chñ thÓ ho¹t ®éng khi anh ta cã ®èi tîng ho¹t ®éng, vµ
chÝnh sù vËt ®· khiÕn c¸ nh©n Êy trë thµnh chñ thÓ còng lËp tøc trë

22
thµnh ®èi tîng ho¹t ®éng cña anh ta. Khi ai ®ã cha cã ( cha x¸c ®Þnh) ®èi
tîng ho¹t ®éng, ®¬ng nhiªn ho¹t ®éng cha diÔn ra, vµ còng ®¬ng nhiªn
ngêi ®ã cha ph¶i lµ chñ thÓ ho¹t ®éng. Khi mét sù vËt nµo ®ã cha tham
gia vµo ho¹t ®éng, cha cã t¸c dông ®éng c¬ ho¸ mét c¸ nh©n nµo ®ã th×
nã cha ph¶i lµ ®èi tîng ho¹t ®éng cña ng¬× Êy.
Tuy dÝnh liÒn víi chñ thÓ nh h×nh víi bãng, song ®èi tîng cã c¬ së
kh¸ch quan. Cho dï ngêi ta chÊm døt, bá dë hay thay ®æi ho¹t ®éng, th× sù
vËt kh¸ch quan lµm c¬ së n¶y sinh ®èi tîng vÉn tån t¹i. Vµ cã thÓ vµo thêi
®iÓm kh¸c, trong hoµn c¶nh kh¸c, mét ®èi tîng kh¸c l¹i tõ c¬ së ®ã n¶y
sinh cïng víi chñ thÓ míi. C¬ së kh¸ch quan cña ®èi tîng thêng ®îc gäi
b»ng thuËt ng÷ Kh¸ch thÓ. Chñ thÓ cßn hay mÊt, biÕt hay kh«ng biÕt,
c¶m hay nghÜ g×…th× kh¸ch thÓ vÉn kh«ng v× thÕ mµ thay ®æi, nã vÉn
lµ nã. ThÝ dô : hiÖn thùc d¹y häc ®ang diÔn ra trong nhµ trêng, trong gia
®×nh…, bao gåm nh÷ng quan hÖ, t×nh huèng, xu thÕ, ®Æc ®iÓm, thuéc
tÝnh nµo ®ã vÉn cø diÔn ra mét c¸ch kh¸ch quan, bÊt kÓ c¸c nhµ Lý luËn
d¹y häc cã biÕt hay hiÓu nã hay kh«ng, cã quan t©m hay thê ¬ víi nã hay
kh«ng, thËm chÝ khi cha ra ®êi LLDH hoÆc lÜnh vùc lý luËn nµy ®ét
nhiªn biÕn mÊt th× hiÖn thùc ®ã vÉn ®· tån t¹i vµ sÏ cßn tån t¹i.
Môc tiªu lµ c¸i chñ quan, lµ kÕt qu¶ dù kiÕn vµ mong muèn sÏ ®¹t ®-
îc. Nã lµ ý ®å, ý tëng trong t duy cña ngêi ta, hoÆc lµ m« h×nh ng«n ng÷ (
m« t¶ cÊu tróc, néi dung b»ng ng«n b¶n), m« h×nh logic ( con sè, chØ sè,
kh¸i niÖm…), m« h×nh biÓu trng hay ®å ho¹ ( ®å thÞ, h×nh vÏ, tranh
¶nh), m« h×nh kü thuËt v.v… VÒ nguyªn t¾c, khi chñ thÓ nhËn thÊy sù
vËt nµo ®Êy cã thÓ vµ høa hÑn ®¸p øng ®îc môc tiªu ho¹t ®éng cña
m×nh, th× sù vËt nµy trë thµnh ®èi tîng cña ho¹t ®éng. Trong trêng hîp
ph¸n ®o¸n ®óng vµ tiÕn hµnh ho¹t ®éng phï hîp víi b¶n chÊt cña ®èi tîng,
th× chñ thÓ nãi chung sÏ ®¹t ®îc môc tiªu. NÕu ngîc l¹i, th× nãi chung ho¹t
®éng sÏ kh«ng dÉn chñ thÓ tíi ®îc môc tiªu tøc lµ kÕt qu¶ mµ anh ta
mong muèn, nã sÏ dÉn tíi nh÷ng hËu qu¶ kh«ng mong muèn hoÆc bÊt ngê
®èi víi chñ thÓ.
Nãi mét c¸ch h×nh tîng, th× môc tiªu Èn phÝa sau ®èi tîng ho¹t ®éng.
Nhng chóng lµ hai thø hoµn toµn kh¸c nhau : ®èi tîng n»m ë kh¸ch thÓ
®éc lËp víi chñ thÓ, cßn môc tiªu l¹i hoµn toµn phô thuéc vµo chñ thÓ.

23
Trªn mét ®èi tîng, chñ thÓ cã thÓ nh»m mét hoÆc mét sè môc tiªu, lóc
nµy x¸c ®Þnh môc tiªu lµ A nhng cã thÓ sau mét thêi kú nghiªn cøu míi
nhËn ra ®· nhÇm hoÆc nÈy ra ý ®å kh¸c nªn cÇn ph¶i x¸c ®Þnh l¹i môc
tiªu lµ B. Trong nhiÒu trêng hîp, ngêi nghiªn cøu ph¶i ®iÒu chØnh môc
tiªu ( ý ®Þnh chñ quan cña m×nh) nhiÒu lÇn trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu.
NÕu môc tiªu lµ kiªn ®Þnh, ch¼ng h¹n dï thÕ nµo còng ph¶i m« t¶ vµ
thiÕt kÕ ®îc nh÷ng kü thuËt th¶o luËn cã hiÖu qu¶ trong c¸c chñ ®Ò
häc tËp cña m«n §Þa lý, th× lóc nµy c¸i ph¶i ®iÒu chØnh l¹i chÝnh lµ
®èi tîng nghiªn cøu nÕu chñ thÓ nhËn thÊy, víi ®èi tîng ®· x¸c ®Þnh tríc
®©y th× rÊt Ýt triÓn väng ®¹t môc tiªu, cÇn lùa chän mét ®èi tîng kh¸c cã
triÓn väng h¬n. Cã thÓ x¶y ra sù ®iÒu chØnh ®èi tîng nh sau : lóc ®Çu,
nã ®îc x¸c ®Þnh lµ Nh÷ng h×nh thøc sö dông trùc quan, giao tiÕp ng«n
ng÷, quan hÖ s ph¹m thµy- trß trong giê lªn líp, vÒ sau nã ®îc x¸c ®Þnh
l¹i víi sù bæ sung Nh÷ng t×nh huèng d¹y häc, nh÷ng ph¬ng thøc ho¹t
®éng nhãm cña häc sinh. Víi ®èi tîng míi, kh¶ n¨ng ®¹t môc tiªu sÏ cao
h¬n nÕu chñ thÓ tiÕn hµnh nghiªn cøu phï hîp vÒ mÆt logic vµ ph¬ng
ph¸p.
XÐt tæng thÓ, nÕu trong LLDH hiÖn nay cã viÖc ®Æt ra môc tiªu
quan träng lµ x©y dùng c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc hiÖu qu¶ cao theo nguyªn
t¾c ph¸t hiÖn- t×m tßi ch¼ng h¹n, th× chóng ta cÇn nhËn thøc vµ gi¶i
thÝch ®îc nh÷ng tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm cña c¸c hµnh ®éng t×m tßi trong
viÖc häc tËp cña häc sinh, mèi quan hÖ gi÷a néi dung tµi liÖu, ph¬ng tiÖn
häc tËp vµ c¸c ph¬ng thøc ho¹t ®éng (giao tiÕp, nhËn thøc, häc tËp) cña
häc sinh. NÕu x¸c ®Þnh ®èi tîng nghiªn cøu lµ néi dung, qu¸ tr×nh d¹y häc
hoÆc nh÷ng biÖn ph¸p s ph¹m nµo ®ã… th× sÏ sai lÇm. C¸c gi¸o viªn, c¸c
nhµ qu¶n lý chuyªn m«n cña trêng häc míi nghiªn cøu néi dung, qu¸ tr×nh
hoÆc c¸c biÖn ph¸p d¹y häc, cßn LLDH ph¶i coi nh÷ng thø nµy lµ môc
tiªu, tøc lµ ph¶i nghiªn cøu c¸i g× ®Ó t¹o ra qu¸ tr×nh d¹y häc hoÆc tõng
thµnh tè cña nã ( néi dung, ph¬ng ph¸p, biÖn ph¸p…) díi h×nh th¸i lý
thuyÕt vµ kü thuËt.
Tãm l¹i, qu¸ tr×nh d¹y häc còng nh nh÷ng thµnh tè cña nã lµ môc tiªu
cña nh÷ng nghiªn cøu LLDH xÐt vµo thêi ®iÓm tríc vµ trong khi tiÕn
hµnh nghiªn cøu, mÆt kh¸c chóng lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng nghiªn cøu LLDH

24
xÐt vµo thêi ®iÓm kÕt thóc thµnh c«ng ho¹t ®éng nghiªn cøu. C¶ môc tiªu
vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu- mét thø ®îc ®Æt ra tríc khi nghiªn cøu, mét thø ®¹t
®îc sau khi nghiªn cøu- ®Òu lµ nh÷ng sù vËt kh¸c h¼n ®èi tîng nghiªn
cøu.
2. LLDH cho ®Õn nay vÉn lµ mét thuËt ng÷ kh«ng dÔ hiÓu. Trong
trêng s ph¹m cã nh÷ng gi¸o tr×nh, ch¬ng tr×nh, m«n häc mµ sinh viªn ph¶i
nghiªn cøu, gi¶ng viªn ph¶i tr×nh bµy trªn gi¶ng ®êng vµ híng dÉn sinh
viªn nghiªn cøu, cßn gi¸o viªn trêng phæ th«ng vµ c¸c nhµ qu¶n lý trêng häc
thØnh tho¶ng ph¶i më ra xem l¹i cho khái quªn nh÷ng bµi b¶n chuyªn m«n,
®îc gäi lµ Lý luËn d¹y häc. M«n LLDH lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña sinh
viªn vµ cña nh÷ng ai thÝch nghiªn cøu nã, cßn b¶n th©n nã kh«ng nghiªn
cøu c¸i g× c¶, chØ ®¬n gi¶n lµ mét m«n häc, hay häc phÇn trong néi dung
®µo t¹o s ph¹m. §ã lµ b¶n rót gän vµ tinh gi¶n cña néi dung vµ kÕt qu¶
nghiªn cøu khoa häc trong lÜnh vùc Lý luËn d¹y häc. LÜnh vùc nµy bao
gåm nh÷ng ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc, cßn m«n LLDH chØ lµ n¬i
tr×nh bµy kÕt qu¶ nghiªn cøu, nh÷ng gi¸ trÞ øng dông ®Ó gióp sinh viªn
häc nghÒ d¹y häc. M«n häc lu«n lµ m«i trêng nghiªn cøu häc tËp cña sinh
viªn, chø kh«ng ph¶i lµ ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc.
Nhng l©u nay viÖc ph©n biÖt chuyªn ngµnh khoa häc Lý luËn d¹y
häc vµ m«n häc cïng tªn víi nã l¹i Ýt ®îc quan t©m. Do t×nh tr¹ng kh«ng râ
rµng nµy, ®«i khi nh÷ng ®èi tîng häc tËp ( néi dung m«n häc) cña sinh
viªn nh giê häc, ph¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, nguyªn t¾c, quy t¾c, kü n¨ng d¹y
häc, thËm chÝ c¶ qu¸ tr×nh d¹y häc, ch¬ng tr×nh d¹y häc… ®îc x¸c ®Þnh
lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña nhiÒu c«ng tr×nh LLDH trong ®Ò tµi, luËn
v¨n, luËn ¸n. §iÒu nµy lµ mét nçi ¸m ¶nh, g©y trë ng¹i rÊt lín cho viÖc
h×nh thµnh gi¶ thuyÕt khoa häc, x©y dùng nhiÖm vô, néi dung vµ ph¬ng
ph¸p nghiªn cøu. Kh«ng Ýt nhµ nghiªn cøu chuyªn nghiÖp, sinh viªn, häc
viªn, nghiªn cøu sinh trong ®Ò tµi cña m×nh ®· kh«ng x¸c ®Þnh ®îc ®èi
tîng nghiªn cøu khoa häc, v× ®· tëng r»ng ®äc, hiÓu, gi¶i thÝch, vËn dông
®îc nh÷ng thø viÕt trong gi¸o tr×nh vµ s¸ch LLDH tøc lµ nghiªn cøu lý
luËn, nh÷ng ph¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, kü n¨ng… ®îc tr×nh bµy trong s¸ch lµ
®èi tîng nghiªn cøu. TÊt nhiªn chóng còng lµ mét thø ®èi tîng nghiªn cøu,
song ®ã lµ nghiªn cøu häc tËp. ViÖc nghiªn cøu häc tËp s¸ch vë lµ yªu cÇu

25
®¬ng nhiªn cña c¸c nhµ khoa häc, nhng chØ lµ yªu cÇu tèi thiÓu, bëi v×
ngay c¶ sinh viªn còng ph¶i n¾m ®îc nh÷ng ®iÒu tèi gi¶n nµy. Nghiªn cøu
cña sinh viªn, gi¸o viªn chñ yÕu nh»m häc tËp, hiÓu vµ vËn dông nh÷ng
kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc. Trong khi ®ã, c¸c nghiªn cøu LLDH ph¶i
nh»m s¸ng t¹o ra néi dung, ph¬ng ph¸p, kü n¨ng, c¸c m« h×nh, c¬ cÊu,
logic… cña qu¸ tr×nh d¹y häc, vµ thiÕt kÕ toµn bé nh÷ng yÕu tè nµy
thµnh mét hÖ thèng tù gi¸c.
Trong nhËn thøc khoa häc còng nh trong ®êi thêng, ®èi täng vµ môc
tiªu ®¬ng nhiªn lµ nh÷ng sù vËt kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, víi môc tiªu lµ h«n
nh©n, th× viÖc t×m hiÓu vµ chinh phôc mét c¸ nh©n kh¸c giíi chÝnh lµ
qu¸ tr×nh ®¹t môc tiªu. C¸ nh©n ®ã khi ®· ®îc chän chÝnh lµ ®èi tîng
nhËn thøc, giao tiÕp, chinh phôc cña chñ thÓ. Râ rµng ë ®©y ®èi tîng lµ
ngêi, cßn môc tiªu lµ h«n nh©n. Khi ®¹t ®îc h«n nh©n, môc tiªu ®îc hiÖn
thùc ho¸ nh lµ kÕt qu¶ cña nhËn thøc, giao tiÕp, chinh phôc ®èi tîng nhÊt
®Þnh. Néi dung cña kÕt qu¶ nµy lµ nh÷ng gi¸ trÞ ( häc vÊn, ®¹o ®øc,
n¨ng lùc lao ®éng nghÒ nghiÖp, thÓ chÊt, b¶n lÜnh lµm chñ gia ®×nh
v.v…) mµ ngêi ta ph¸n ®o¸n vµ sau ®ã thu ®îc tõ ®èi tîng. NÕu kh«ng
®¹t ®îc h«n nh©n, tøc lµ môc tiªu biÕn mÊt hoÆc thay ®æi, th× c¸ nh©n
kh¸c giíi vèn lµ ®èi täng sÏ kh«ng v× thÕ mµ biÕn mÊt theo môc tiªu cña
chñ thÓ. Ngêi ®ã vÉn tån t¹i vµ cã thÓ trë thµnh ®èi tîng cña mét quan hÖ
kh¸c ( bÇu b¹n, anh chÞ em…) víi chÝnh chñ thÓ cò, hoÆc cña quan hÖ
h«n nh©n víi mét chñ thÓ míi, kh¸c tríc.
3. Ngãt tr¨m n¨m nay, quan ®iÓm phæ biÕn ( vµ gi÷ vai trß thèng trÞ
rÊt ®¬ng nhiªn trong LLDH) vÒ ®èi tîng cña LLDH cho r»ng ®èi tîng
cña LLDH lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. Kh«ng râ v× sao kh«ng thÊy ai b¸c bá
quan ®iÓm nµy, mÆc dï nã sai lÇm qu¸ râ rµng vµ do sai lÇm nµy mµ
LLDH hÇu nh kh«ng cã ®èi tîng nghiªn cøu, kh«ng tiÕn thªm ®îc mét bíc
nµo vÒ häc thuËt kÓ tõ ®Çu thÕ kû 20 ®Õn nay. Nh÷ng tri thøc vµ kü
n¨ng cã tÝnh chÊt míi mÎ ®îc bæ sung vµo LLDH hoµn toµn lµ c«ng lao
cña c¸c khoa häc t©m lý, c¸c khoa häc gi¸p ranh nh sinh lý häc, tin häc, c¸c
khoa häc hµnh vi, c¸c gi¸o häc ph¸p bé m«n nh To¸n ph¸p, V¨n ph¸p, Ph¸t
triÓn ng«n ng÷, LÞch sö ph¸p…, vµ mét phÇn cña nh÷ng nhµ gi¸o tµi
n¨ng. T¹i sao xem qu¸ tr×nh d¹y häc lµ ®èi tîng cña LLDH l¹i lµ sai lÇm?

26
Qu¸ tr×nh d¹y häc tõ thêi J.A. C«menxky ®Õn nay tuy ®îc gi¶i thÝch
vµ m« t¶ tõ nhiÒu lËp trêng kh¸c nhau, song vÒ nh÷ng ®iÓm sau ®©y
th× ai ai còng thõa nhËn nh nhau.
-Nã lµ c¸i ®· biÕt, ®· hiÓu, ®· ®îc thiÕt kÕ vµ ho¹ch ®Þnh kh¸
chÆt chÏ c¶ trªn v¨n b¶n ( luËt, chÝnh s¸ch, ch¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa,
tµi liÖu häc tËp vµ gi¶ng d¹y, ph¬ng tiÖn d¹y-häc…) lÉn trong m«i trêng
vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn (nhµ gi¸o , häc sinh, bé m¸y qu¶n lý, c¬ cÊu trêng
líp, tµi chÝnh, kh«ng gian, thêi gian, c¸c d¹ng ho¹t ®éng…). Ai còng biÕt,
tÊt nhiªn LLDH cµng biÕt râ h¬n hÕt, hµng n¨m, hµng th¸ng, hµng ngµy,
hµng giê, qu¸ tr×nh d¹y häc b¾t ®Çu vµ kÕt thóc khi nµo; cã bao nhiªu
m«n häc, bµi häc, m«n nµo, bµi nµo; cã bao nhiªu vµ nh÷ng kú kiÓm tra,
thi cö nµo; cã nh÷ng s¸ch gi¸o khoa vµ nh÷ng tµi liÖu tham kh¶o nµo;
®Þnh híng vµ yªu cÇu ph¬ng ph¸p d¹y häc nµo, ph¬ng tiÖn d¹y häc nµo;
tØ lÖ ®Çu t/ häc sinh, quy m« líp, tØ lÖ gi¸o viªn/häc sinh v.v… Kh«ng
nh÷ng ®· biÕt, ngßi ta cßn tæ chøc ®îc qu¸ tr×nh d¹y häc vµ nh÷ng thµnh
tè cña nã mét c¸ch chÆt chÏ trong lý thuyÕt ( v¨n b¶n) vµ trong thùc tiÔn
nhµ trêng thµnh nh÷ng bµi b¶n cã tÝnh chÊt hµnh chÝnh, s ph¹m, kinh tÕ,
v¨n ho¸, x· héi. Ngay trong ®Þnh nghÜa qu¸ tr×nh d¹y häc, ngêi ta ®·
kh¼ng ®Þnh nã lµ c¸i d· ®îc nhËn thøc, ®îc thiÕt kÕ, ®îc tæ chøc vµ ®îc
thùc thi trong thùc tiÔn ( lµ qu¸ tr×nh chuyÓn giao kinh nghiÖm x· héi tõ
thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c, tù gi¸c vµ híng ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã
®iÒu khiÓn, cã ph¬ng ph¸p v.v… nh»m ®¹t môc tiªu vò trang tri thøc, kü
n¨ng, kü x¶o…, rÌn luyÖn c¸c phÈm chÊt nh©n c¸ch…
-C¸c thµnh tè cña qu¸ tr×nh d¹y häc: môc tiªu, néi dung, ph¬ng ph¸p,
ph¬ng tiÖn, c¸c ho¹t ®éng cña thµy vµ trß… ®îc m« t¶ vµ gi¶i thÝch t¬ng
®èi râ trong c¸c v¨n b¶n hµnh chÝnh vµ chuyªn m«n. §èi víi LLDH, chóng
lµ nh÷ng thø ®· ®îc nhËn thøc råi vµ ®ang ®îc øng dông trong thùc tiÔn
gi¸o dôc. Mét sè nhµ LLDH cßn nªu lªn ®éng lùc, c¸c quy luËt, c¸c nguyªn
t¾c vµ ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh d¹y häc vµ nh÷ng yªu cÇu ph¶i tu©n thñ
chóng ®óng ®¾n trong c«ng t¸c gi¶ng d¹y.
VÒ nguyªn t¾c, c¸i ®· biÕt vµ ®ang øng dông ( thùc thi) kh«ng bao
giê lµ ®èi tîng cña nghiªn cøu khoa häc. Ngµnh khoa häc nµo còng t×m
hiÓu, nhËn thøc c¸i cha biÕt. Qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng nh÷ng lµ c¸i ®·

27
biÕt, mµ d· ®îc ho¹ch ®Þnh vµ tiÕn hµnh mét c¸ch bµi b¶n. Nã kh«ng
thÓ lµ ®èi tîng cña LLDH.
Trong c«ng t¸c nghiªn cøu hiÖn nay, kh¸ nhiÒu luËn ®iÓm, nguyªn
t¾c chØ ®¹o gi¸o dôc, thÝ dô : “ bèn trô cét cña gi¸o dôc” do UNESCO
ph¸t biÓu, “ GiÊo dôc híng vµo ngêi häc” v.v… vèn lµ sù ®óc kÕt rÊt kh¸i
qu¸t nh÷ng thµnh tùu cña nghiªn cøu khoa häc vµ cña thùc tiÔn gi¸o dôc,
l¹i vßng vo trë thµnh ®èi tîng nghiªn cøu cña mét sè ®Ò tµi gi¸o dôc häc.
Nãi chung, ®Ò tµi khoa häc kh«ng cÇn nghiªn cøu l¹i nh÷ng kÕt qu¶
nghiªn cøu, h¬n n÷a lµ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· qu¸ râ rµng, ®îc tæng
kÕt ®Õ møc rÊt chung, kh«ng cã g× ph¶i bµn c·i n÷a. Nãi cho c«ng b»ng,
cã mét vµi lo¹i h×nh nghiªn cøu LLDH lÊy ®èi tîng nghiªn cøu lµ nh÷ng
kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ngêi kh¸c hoÆc cña nh÷ng giai ®o¹n nghiªn cøu tr-
íc. §ã lµ nh÷ng nghiªn cøu triÕt häc gi¸o dôc, lÞch sö gi¸o dôc, t tëng gi¸o
dôc vµ gi¸o dôc häc, gi¸o dôc so s¸nh. Môc tiªu cña nh÷ng nghiªn cøu nµy
kh«ng ph¶i lµ c«ng cô t¸c ®éng vµo thùc tiÔn gi¸o dôc, tøc lµ néi dung,
ph¬ng ph¸p, kü thuËt, c«ng nghÖ d¹y häc, hay nãi chung lµ hÖ thèng vµ
qu¸ tr×nh d¹y häc, mµ lµ nh÷ng m« h×nh ®¸nh gi¸, m« h×nh dù b¸o v¹ch ra
nh÷ng xu thÕ chung vµ phæ biÕn cña sù ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ gi¸o dôc
häc, nh÷ng bµi häc vµ gi¸ trÞ lÞch sö cña nh÷ng nÒn gi¸o dôc, t tëng gi¸o
dôc vµ lý thuyÕt gi¸o dôc cña loµi ngêi ®èi víi thêi ®¹i vµ t¬ng lai cña
gi¸o dôc.
4. Trong hiÖn thùc x· héi, cã mét m¶ng hiÖn thùc gäi lµ d¹y häc.
HiÖn thùc d¹y häc chÝnh lµ kh¸ch thÓ cña LLDH. Nã bao gåm hai lo¹i
hiÖn tîng rÊt gÇn gòi nhau, hoµ trén lÉn nhau, dÔ nhÇm víi nhau nhng
kh¸c nhau vÒ nguyªn t¾c. Lo¹i hiÖn tîng thø nhÊt ph¶n ¸nh tæng thÓ vµ
toµn bé nh÷ng yÕu tè cÊu thµnh qu¸ tr×nh d¹y häc, chóng ®· ®îc nhËn
thøc vµ ®îc thiÕt kÕ trong LLDH vµ KHGD nãi chung, ®ang ®îc tæ chøc
vµ thùc thi trong nhµ trêng. Lo¹i hiÖn tîng thø hai- cã thÓ tån t¹i vµ t¸c
®éng ë rÊt nhiÒu h×nh thøc, cïng tÇng cïng líp hoÆc kh¸c tÇng kh¸c líp,
nhng lu«n cã nh÷ng mèi liªn hÖ vµ quan hÖ nµo ®ã víi qu¸ tr×nh d¹y häc,
vµ kh«ng ®ång nhÊt víi qu¸ tr×nh d¹y häc- cha ®îc nhËn thøc vµ gi¶i
thÝch vÒ mÆt khoa häc hoÆc ®îc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch cha ®Çy ®ñ

28
nh qu¸ tr×nh d¹y häc. ChÝnh chóng hîp thµnh ®èi tîng cña Lý luËn d¹y
häc.
Nh vËy, ®èi tîng cña LLDH lµ nh÷ng hiÖn tîng s ph¹m cha ®îc nhËn
thøc hoÆc ®îc nhËn thøc cha ®Çy ®ñ vÒ mÆt khoa häc, ®ang tån t¹i vµ
t¸c ®éng trong hiÖn thùc d¹y häc. ViÖc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch khoa häc
®èi tîng nµy cho phÐp ph¸t triÓn nh÷ng thµnh phÇn lý thuyÕt vµ øng
dông kh¸c nhau trong LLDH, t¹o ra nh÷ng luËn cø vµ nguyªn t¾c míi ®Ó
®Þnh híng ®óng ®¾n h¬n, hiÖu qu¶ h¬n trong viÖc c¶i thiÖn hoÆc tæ
chøc míi qu¸ tr×nh d¹y häc ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cao h¬n. Trong khi tiÕp
cËn ®èi tîng nghiªn cøu, tÊt nhiªn LLDH ph¶i kh¶o s¸t vµ gi¶i thÝch
nh÷ng ®Æc ®iÓm, tr¹ng th¸i, liªn hÖ ( nhÊt lµ liªn hÖ nh©n qu¶), khuynh
híng hiÖn cã cña qu¸ tr×nh d¹y häc thùc tÕ, ®¸nh gi¸ chóng ®Ó x¸c lËp
nh÷ng c¨n cø thùc tiÔn. Song kh«ng ph¶i v× vËy mµ qu¸ tr×nh d¹y häc l¹i
®îc xem lµ ®èi tîng cña LLDH. Lý luËn d¹y häc chØ xem viÖc kh¶o s¸t,
®¸nh gi¸ thùc tr¹ng qu¸ tr×nh d¹y häc lµ ®iÓm xuÊt ph¸t thùc tiÔn ®Ó
®Æt ra vÊn ®Ò, x¸c ®Þnh môc tiªu, h×nh thµnh gi¶ thuyÕt khoa häc, tæ
chøc néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu, lùa chän ®Þa bµn, thêi gian vµ
quy m« nghiªn cøu trong nh÷ng trêng hîp cô thÓ.
Tµi liÖu tham kh¶o
1.Hµ ThÕ Ng÷- §Æng Vò Ho¹t. Gi¸o dôc häc. TËp I, Gi¸o dôc, Hµ Néi,
1987.
2.Th¸i Duy Tuyªn. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n Gi¸o dôc häc hiÖn ®¹i. Gi¸o
dôc, Hµ Néi, 1998.
3.Kharlam«v I. F. Gi¸o dôc häc. Minxc¬, 1976.
4.¤c«n V. Lý luËn d¹y häc. Gi¸o dôc häc, Maxc¬va, 1989.

ch¬ng iv.
B¶n chÊt cña d¹y häc hiÖn ®¹i
VÒ ph¬ng diÖn x· héi-lÞch sö, d¹y häc lµ qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ cña
sù t¸i s¶n xuÊt vµ ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ vµ kinh nghiÖm x· héi c¬ b¶n,
cã chän läc, ë tõng c¸ nh©n thuéc nh÷ng thÕ hÖ ngêi häc nhÊt ®Þnh ®Ó

29
thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng ph¸t triÓn c¸ nh©n vµ céng ®ång. Trong khu«n
khæ mét thêi ®¹i, mét quèc gia, d¹y häc ®îc chÕ ®Þnh bëi c¸c thÓ chÕ chñ
yÕu sau: hÖ t tëng x· héi- chÝnh trÞ, ph¸p luËt vµ chÝnh s¸ch; chÕ ®é
kinh tÕ; nhu cÇu häc tËp cña d©n c; c¸c tÇng v¨n ho¸(tiÒm Èn, trung gian
vµ têng minh); hÖ gi¸ trÞ ®¹o ®øc. D¹y häc vµ gi¸o dôc ë h×nh thøc hiÖn
thùc cã cïng cÊu tróc : ë ®©u cã d¹y häc th× ë ®ã cã gi¸o dôc, chØ cã
®iÒu gi¸o dôc ®ã lµ gÝa trÞ hay lµ ph¶n gi¸ trÞ xÐt theo chuÈn mùc cña
x· héi cô thÓ. Ngîc l¹i, gi¸o dôc kh«ng thÓ kh«ng dùa trªn d¹y häc. Dï ë ph-
¬ng thøc nµo th× ®Ó gi¸o dôc ngêi kh¸c vµ tù gi¸o dôc, nhÊt thiÕt ph¶i cã
chuyÖn d¹y vµ häc c¸i g× ®ã.
D¹y häc tuy nhiªn ®îc ph©n biÖt víi gi¸o dôc ë tÝnh chÊt cña nã.
Trong khi gi¸o dôc lµ nh÷ng qu¸ tr×nh liªn tôc, trõu tîng, cã tÝnh môc
®Ých, cã tÝnh tù trÞ vµ cã logic tù ph¸t triÓn, th× d¹y häc chØ lµ ph¬ng
tiÖn, kh«ng cã gi¸ trÞ tù th©n, cã tÝnh phô thuéc rÊt chÆt chÏ vµo häc
chÕ, cã tÝnh gi¸n ®o¹n. Qu¸ tr×nh d¹y häc ®îc kiÓm so¸t vµ can thiÖp dÔ
dµng tõ bªn ngoµi: khi ®· ®Þnh khai gi¶ng vµo 5/9 th× ch¾c r»ng ngµy
®ã ®óng lµ ngµy häc sinh ®Õn trêng, khi ®· quy ®Þnh thi 4 hay 6 m«n
th× häc sinh sÏ tr¶ thi ngÇn Êy m«n, khi b·o lôt x¶y ra g©y thiÖt h¹i cho tr-
êng së vµ trang thiÕt bÞ th× qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i t¹m thêi dõng l¹i, khi
thay ®æi, chØnh lý ch¬ng tr×nh vµ s¸ch th× häc tr×nh(néidung, ph¬ng
ph¸p, tiÕn ®é, môc tiªu…) còng thay ®æi. ChÝnh v× vËy, d¹y häc kh«ng
tù nã liªn tôc- liªn tôc hay kh«ng lµ do con ngêi qu¶n lý, ®iÒu hµnh; kh«ng
cã tÝnh tù trÞ v× nã ®îc ho¹ch ®Þnh rÊt chÆt chÏ tíi ch©n t¬ kÏ tãc- tõ
môc tiªu, tiÕn tr×nh cho ®Õn kÕt qu¶ cuèi cïng, tõ vËt lùc tíi nh©n lùc, tõ
®iÒu kiÖn cho ®Õn kh«ng gian-thêi gian.
Môc ®Ých lý tëng cña d¹y häc xÐt ë ph¬ng diÖn nµy lµ gi¸o dôc con
ngêi ph¸t triÓn hµi hoµ vÒ c¸c mÆt: t©m trÝ(trÝ tuÖ, t×nh c¶m, ý chÝ);
thÓ chÊt(thÓ lùc, thÓ h×nh, thÓ n¨ng); n¨ng lùc ho¹t ®éng thùc
tiÔn( n¨ng lùc kü thuËt tæng hîp-M¸c; kü n¨ng sèng- Ph¬ng T©y; kü n¨ng
x· héi-UNESCO). Néi dung tæng qu¸t cña d¹y häc lµ huÊn luyÖn, båi dìng,
ph¸t triÓn cã ®Þnh híng c¸c thµnh phÇn thùc thÓ cña con ngêi- T©m hån
vµ ThÓ x¸c; c¸c chøc n¨ng c¬ b¶n thiÕt yÕu cña mçi ngêi ®èi víi sù ph¸t
triÓn cña chÝnh hä-nhËn thøc, biÓu ®¹t xóc c¶m vµ th¸i ®é, vËn ®éng

30
thÓ chÊt vµ t©m lý; c¸c ph¬ng thøc vµ kinh nghiÖm hµnh vi vµ ho¹t
®éng cÇn thiÕt ®Ó con ngêi sèng an toµn, h¹nh phóc, thµnh ®¹t- ng«n
ng÷, ®¹o ®øc, nghÖ thuËt, logic, khoa häc, c«ng nghÖ, sinh ho¹t, tay
nghÒ… Néi dung nµy ph¶n ¸nh c¸c m«i trêng vµ c¸c nhiÖm vô ®Æc thï
cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn con ngêi á mét céng ®ång x¸c ®Þnh mµ kh«ng cã
ë bÊt kú céng ®ång nµo kh¸c.
Ph¬ng thøc tæng qu¸t cña d¹y häc lµ qu¸ tr×nh d¹y häc, tøc lµ qu¸
tr×nh x· héi ho¸ c¸ nh©n b»ng c¸c c«ng cô vËt chÊt vµ tinh thÇn cô thÓ,
®îc ho¹ch ®Þnh chÆt chÏ vÒ nhiÒu mÆt, ®îc tiÕn hµnh cã hÖ thèng, cã
quy tr×nh, cã nguyªn t¾c vµ ph¬ng ph¸p nhÊt ®Þnh. B¶n th©n d¹y häc
®îc xem nh mét qu¸ tr×nh v× chøc n¨ng chñ yÕu cña nã lµ xö lý: ®ã lµ
viÖc xö lý kinh nghiÖm x· héi tõ h×nh th¸i x· héi thµnh h×nh th¸i c¸
nh©n, tõ trõu tîng thµnh cô thÓ, tõ kh¸ch quan thµnh chñ quan, ®îc
thùc hiÖn bëi ngêi häc trong m«i trêng ®ù¬c tæ chøc ®Æc biÖt vÒ mÆt
s ph¹m do nhµ gi¸o t¹o ra vµ gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh.
Qu¸ tr×nh d¹y häc diÔn ra trªn c¬ së b¶n thÓ luËn cña nã lµ néi dung
d¹y häc. Hai mÆt nµy lu«n thèng nhÊt víi nhau trong d¹y häc dï nãi ë quy
m« nµo, tÇng bËc nµo, thêi ®iÓm nµo, ®Þa ®iÓm nµo còng vËy. Néi
dung s ph¹m cña d¹y häc lµ mét thÓ tÝch hîp ®a thµnh tè. C¶ néi dung vµ
qu¸ tr×nh d¹y häc ®îc ph¶n ¸nh vµ thiÕt kÕ ®ång thêi, nhÊt qu¸n víi nhau
trong v¨n b¶n häc tr×nh hay ch¬ng tr×nh. Cã nghÜa lµ, ch¬ng tr×nh chØ
lµ v¨n b¶n m« t¶ néi dung vµ qu¸ tr×nh d¹y häc, tù nã kh«ng ph¶i lµ häc
tr×nh thùc tÕ. Mçi häc tr×nh thùc tÕ diÔn ra ®Òu biÓu hiÖn nh lµ thÓ
tÝch hîp mÆt néi dung vµ mÆt qu¸ tr×nh cu¶ d¹y häc.
Mçi thµnh tè cña néi dung d¹y häc tù nã ®· lµ tËp hîp nhiÒu hiÖn t-
îng. Tuy vËy, cã thÓ nhãm chóng l¹i dùa vµo vai trß vµ chøc n¨ng chung
cña chóng. Khi ®ã cã thÓ ph©n biÖt ®îc 5 thµnh tè sau: 1/ Néi dung häc
vÊn, bao gåm 4 yÕu tè lµ Tri thøc vÒ tù nhiªn, x· héi, con ngêi, khoa
häc,nghÖ thuËt, kü thuËt vµ vÒ nh÷ng ph¬ng thøc ho¹t ®éng; C¸c ph¬ng
thøc ho¹t ®éng; Kinh nghiÖm ho¹t ®éng s¸ng t¹o; Kinh nghiÖm ®êi sèng
c¶m xóc vµ ®¸nh gi¸. Néi dung nµy ®îc tæ chøc vµ thiÕt kÕ thµnh c¸c
lÜnh vùc häc tËp vµ c¸c ho¹t ®éng kh¸c. §©y lµ thµnh tè ®Þnh híng cña
d¹y häc, t¬ng ®èi tÜnh vµ æn ®Þnh; 2/ C¸c ho¹t ®éng vµ chñ thÓ ho¹t

31
®éng, trong ®ã chñ yÕu lµ ho¹t ®éng gi¶ng d¹y vµ ho¹t ®éng cña ngêi
häc, c¸c quan hÖ gi¸o dôc, c¸c hµnh vi giao tiÕp. §©y lµ thµnh tè n¨ng
déng, cã chøc n¨ng chñ yÕu lµ vËn hµnh vµ thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô d¹y-
häc; 3/ C¸c nh©n tè vµ t×nh huèng t©m lý, ®¹o ®øc, x· héi- ®Æc biÖt
quan träng lµ nhu cÇu d¹y vµ nhu cÇu häc, ®éng c¬ d¹y vµ ®éng c¬ häc, ý
chÝ, t×nh c¶m… cña thµy vµ trß. ®©y lµ thµnh tè ®éng lùc cña d¹y häc;
4/ C¸c nguån lùc vËt chÊt cña d¹y vµ häc, nh s¸ch, dông cô häc tËp vµ
gi¶ng d¹y, c¶nh quan s ph¹m, c¸c ®iÒu kiÖn vËt lý, ®Þa lý… tham gia vµo
m«i trêng d¹y häc cô thÓ. §©y lµ thµnh tè cã chøc n¨ng ®iÒu kiÖn cña d¹y
häc; 5/ C¸c s¶n phÈm cña d¹y häc, tøc lµ tri thøc, kü n¨ng, th¸i ®é, n¨ng
lùc nhËn thøc, n¨ng lùc ®¸nh gi¸, n¨ng lùc vËn ®éng…Chóng ph¶n ¸nh
nh÷ng môc tiªu cña ngêi häc ë ®Çu vµo cña häc tr×nh vµ nh÷ng kÕt qu¶
hay thµnh tô cña hä ë ®Çu ra cña häc tr×nh. Thµnh tè nµy cã chøc n¨ng
qu¶n lý lµ chÝnh.
VÒ ph¬ng diÖn t©m sinh lý, d¹y häc g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn con
ngêi vµ x· héi. Nã lµ h×nh thøc phæ biÕn cña sù ph¸t triÓn c¸ nh©n vµ
céng ®ång. Mçi c¸ nh©n trong bÊt kú x· héi nµo còng ®Òu ®ång thêi
ph¸t triÓn díi hai h×nh thøc: h×nh thøc c¸ biÖt, ®Æc thï, cña riªng anh
ta, do gen vµ m«i trêng ho¹t ®éng c¸ nh©n cña ngêi ®ã quy ®Þnh; h×nh
thøc phæ biÕn, chung cho c¶ thÕ hÖ hoÆc vµi thÕ hÖ ngêi thuéc céng
®ång nhÊt ®Þnh- tøc lµ d¹y häc cña céng ®ång ®ã. Nh vËy, ngoµi h×nh
thøc c¸ biÖt, c¸ nh©n nµo còng ph¶i ph¸t triÓn díi mét h×nh thøc n÷a, cã
tÝnh chÊt phæ biÕn, ®ã lµ d¹y häc. Nhê chøc n¨ng t¹o d¹ng cho sù ph¸t
triÓn c¸ nh©n, th«ng qua ph¸t triÓn nh©n tè con ngêi cã ®Þnh híng mµ
d¹y häc còng cã chøc n¨ng h×nh thøc nh vËy ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ-
x· héi nãi chung. Trong tõng lÜnh vùc hay xÐt chung ë quy m« toµn x·
héi, d¹y häc quy ®ång c¸c ph¬ng thøc ph¸t triÓn kh¸c nhau cña c¸c c¸
nh©n kh¸c nhau trªn nh÷ng chuÈn mùc chung, nh÷ng thang gi¸ trÞ
chung, nh÷ng bæn phËn vµ lîi Ých chung, song nã kh«ng quy nhÊt
tiÕn tr×nh vµ thµnh tùu ph¸t triÓn cña nh÷ng c¸ nh©n nµy. V× vËy c¸
nh©n lu«n cã hai ph¬ng thøc ph¸t triÓn, trong ®ã kh«ng thÓ kh¼ng ®Þnh
c¸i nµo lµ quyÕt ®Þnh h¬n c¸i nµo.

32
Cã nh÷ng nguyªn t¾c kh«ng thÓ bá qua khi suy nghÜ vÒ d¹y häc.
NÕu hiÓu mét c¸ch x¸c ®¸ng b¶n chÊt t©m sinh lý cña d¹y häc th× ph¶i
thõa nhËn tÝnh quy ®Þnh sinh häc trong sù ph¸t triÓn t©m lý lµ v« cïng
quan träng, vµ tõ ®ã ph¶i luËn chøng vµ thiÕt kÕ d¹y häc sao cho thÝch
®¸ng. NÕu chØ nhÊn m¹nh mét chiÒu r»ng, trÎ con lµ s¶n phÈm cña ngêi
lín vµ x· héi, mµ quªn mÊt r»ng ®iÒu ®ã tuy ®óng, nhng cha ®óng b»ng
mét thùc tÕ: trÎ con lµ “cha mÑ” cña ngêi lín. Ai ai còng vËy, dï th©n
phËn ra sao, còng ®Òu trùc tiÕp lµ s¶n phÈm cña chÝnh m×nh trong tiÕn
tr×nh ph¸t triÓn, lµ “con ®Î” cña chÝnh cËu bÐ, c« bÐ ngµy nµo b©y giê
trëng thµnh lªn. “Häc ®Ó trë thµnh chÝnh m×nh”- Learning to be - ®ã lµ
quy luËt mµ d¹y häc ngµy nay cÇn coi träng.
D¹y häc cã chøc n¨ng ph¸t triÓn ngêi, song ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa
nã lµ nguyªn nh©n cña sù ph¸t triÓn, n㠮Πra trÝ tuÖ, t×nh c¶m, ho¹t
®éng vµ gi¸ trÞ ë c¸ nh©n. Chøc n¨ng ®ã cã tÝnh h×nh thøc: ®Þnh híng,
t¹o ®iÒu kiÖn, lµm béc lé c¸c tiÒm n¨ng. Sù ph¸t triÓn c¸ nh©n vµ d¹y häc
cã quan hÖ phô thuéc chÆt chÏ trong thêi ®¹i hiÖn nay, kû nguyªn bíc vµo
x· héi häc tËp, nÒn kinh tÕ tri thøc. MÆc dï vËy, gi÷a chóng kh«ng ph¶i
quan hÖ nh©n qu¶. D¹y häc muèn trë thµnh nguyªn nh©n thùc sù cña tiÕn
tr×nh vµ thµnh tùu ph¸t triÓn ë c¸ nh©n nµo ®ã, th× tríc hÕt nã ph¶i gióp
c¸ nh©n chuyÓn häc vÊn cña m×nh thµnh kh¶ n¨ng vµ nhu cÇu häc ®éc
lËp, thµnh gi¸ trÞ bªn trong, thµnh ho¹t ®éng vµ ý chÝ tù gi¸o dôc. D¹y häc
b¾t buéc ph¶i th«ng qua häc tËp míi thùc hiÖn ®îc chøc n¨ng ph¸t triÓn.
Cã thÓ cã chuyÖn d¹y häc mµ kh«ng cã sù ph¸t triÓn nµo c¶. §iÒu nµy do
hai lÏ: 1/ NÕu b¶n th©n trÎ kh«ng häc, nhÊt lµ kh«ng cã ho¹t ®éng häc
tËp; 2/ B¶n th©n ph¬ng thøc d¹y häc kh«ng cã tÝnh ph¸t triÓn. ThÝ dô,
nÕu d¹y trÎ häc b¶ng cöu ch¬ng tõ 5 tuæi cho ®Õn khi nã 40 tuæi, th× cho
dï cã 35 n¨m d¹y dç liªn tôc còng kh«ng cã sù ph¸t triÓn g× c¶; hoÆc nÕu
lÊy néi dung ®îc thiÕt kÕ rÊt tèt ®Ó d¹y trÎ häc m«n nµo ®Êy, nhng trÎ
®ã kh«ng hÒ häc hµnh , vËy còng kh«ng cã sù ph¸t triÓn g× c¶. Ngoµi ra
cßn xÈy ra kh¶ n¨ng ph¶n ph¸t triÓn, nÕu d¹y häc sai lÇm hoÆc häc tËp
sai lÇm. Nh vËy, d¹y häc kh«ng ®¬ng nhiªn lµ nguyªn nh©n cña sù ph¸t
triÓn. Cã lÏ nªn hiÓu mét c¸ch tæng qu¸t r»ng, sù ph¸t triÓn cña con ngêi
hiÖn ®¹i, cña tuyÖt ®¹i ®a sè c¸ nh©n, diÔn ra díi h×nh thøc d¹y
häc(chÝnh quy vµ kh«ng chÝnh quy), cßn tiÕn tr×nh cô thÓ vµ thµnh

33
tùu cô thÓ cña sù ph¸t triÓn ë mçi c¸ nh©n l¹i do kinh nghiÖm, gi¸ trÞ
vµ ho¹t ®éng cña chÝnh c¸ nh©n ®ã quy ®Þnh.
Vai trß cña c¸c yÕu tè bªn trong- néi lùc- ®èi víi sù ph¸t triÓn c¸ nh©n
thËt v« cïng lín. Cha tõng cã b»ng chøng cho thÊy con ngêi cã kh¶ n¨ng
häc tËp v« h¹n vµ tù ph¸t triÓn v« h¹n. Nhng còng kh«ng hÒ cã b»ng
chøng nµo kh¼ng ®Þnh giíi h¹n trong sù häc tËp vµ tiÒm n¨ng ph¸t triÓn
®éc lËp cña c¸ nh©n con ngêi. RÊt nhiÒu trêng hîp kh«ng cã ai d¹y mµ
nhiÒu ngêi vÉn ph¸t triÓn, thËm chÝ gÇn nh tèi ®a so víi tiÒm n¨ng cña
m×nh. Quy luËt phæ biÕn trong mèi quan hÖ d¹y häc vµ ph¸t triÓn
chÝnh lµ ho¹t ®éng. Kh¸i niÖm ho¹t ®éng cã thÓ gi¶i thÝch thuyÕt phôc
tiÕn tr×nh vµ thµnh tùu ph¸t triÓn trong mäi trêng hîp vµ cÇn ph¶i ®îc
®Æt ra nh mét nguyªn t¾c chñ yÕu nhÊt cña d¹y häc hiÖn ®¹i. Sù ph¸t
triÓn c¸ nh©n ph¶i dùa vµo ho¹t ®éng c¸ nh©n. Muèn tiÕn tr×nh ph¸t
triÓn diÔn ra theo híng tiÕn bé, ®¹t nh÷ng tr×nh ®é ngµy cµng cao,
th× ho¹t ®éng còng ph¶i ph¸t triÓn. Ngêi nµo kh«ng c¶i thiÖn ®îc,
kh«ng ph¸t triÓn ®îc ho¹t ®éng cña m×nh liªn tôc th× b¶n th©n ngêi ®ã
nãi chung kh«ng ph¸t triÓn ®îc.
Tõ chç nãi vÒ d¹y häc l¹i trë thµnh nãi vÒ ho¹t ®éng cña ngêi häc,
liÖu cã l¹c lâng kh«ng? Hoµn toµn kh«ng. Ho¹t ®éng chÝnh lµ b¶n chÊt
t©m lý vµ sinh häc cña d¹y häc. Kh«ng ph¶i v« cí mµ ngêi ta ph©n kú t©m
lý b»ng c¸c d¹ng ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ chñ ®¹o. Trong mçi løa tuæi, cã ho¹t
®éng chñ ®¹o, dÉn ®êng cho c¸c ho¹t ®éng kh¸c vµ c¸c h×nh thøc ph¸t
triÓn c¸ nh©n. D¹y häc tríc hÕt lµ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ho¹t ®éng chñ
®¹o, tøc lµ ®em l¹i cho c¸ nh©n c«ng cô ph¸t triÓn cña riªng nã, t¬ng
thÝch víi b¶n chÊt cña nã. Nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n ë tõng løa tuæi cßn Ýt
®îc bµn ®Õn. §ã lµ mét thiÕu sãt cña KHGD. §iÒu ®ã lµm cho nhµ trêng
lóng tóng khi tæ chøc c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc, thËm chÝ m¾c sai lÇm
trong c¶ viÖc x©y dùng ch¬ng tr×nh, ph¬ng ph¸p gi¸o dôc. Ch¼ng h¹n,
ngay c¶ gi¸o tr×nh chÝnh thøc cßn d¹y sinh viªn s ph¹m r»ng, trong trêng
mÇm non ph¶i tæ chøc c¸c ho¹t ®éng sau cho trÎ: vui ch¬i, häc tËp, lao
®éng, x· héi, nghÖ thuËt. Ngêi ta bá quªn yÕu tè ®éng c¬ cña ho¹t ®éng
ngêi. Kh«ng cã ®éng c¬ kiÕm sèng th× sao cã ®îc ho¹t ®éng lao ®éng?

34
Kh«ng cã ®éng c¬ häc vÊn, tay nghÒ, b»ng cÊp, th× sao cã ®îc ho¹t ®éng
häc tËp?
VÒ ho¹t ®éng c¬ b¶n ë tõng løa tuæi, tuy kh«ng cã ®iÒu kiÖn th¶o
luËn chi tiÕt nhng t«i xin cã ý kiÕn bíc ®Çu nh sau. Ho¹t ®éng c¬ b¶n ë
trÎ mÉu gi¸o gåm: 1/ ho¹t ®éng nhËn thøc víi ®éng c¬ lµ hiÓu biÕt, ph¸t
hiÖn c¸i cha biÕt; 2/ ho¹t ®éng giao tiÕp víi ®éng c¬ lµ tiÕp xóc, tho¶
m·n nhu cÇu t×nh c¶m, ®îc che chë, c¶m gi¸c an toµn; 3/ ho¹t ®éng ch¬i
víi ®éng c¬ ë trong qu¸ tr×nh vµ hµnh ®éng ch¬i nh»m tho¶ m·n vµ thÓ
hiÖn m×nh, tÝnh tÝch cùc chñ thÓ; 4/ c¸c hµnh ®éng sinh ho¹t, cha h¼n
lµ ho¹t ®éng song cã vai trß c¬ b¶n kh«ng nh÷ng ë trÎ nhá, mµ ë bÊt cø løa
tuæi nµo. ThiÕu mét trong nh÷ng ho¹t ®éng nµy, c¸ nh©n kh«ng thÓ sèng
vµ ph¸t triÓn b×nh thêng ®îc, v× vËy ph¶i gäi chóng lµ ho¹t ®éng c¬ b¶n.
Ngoµi ho¹t ®éng c¬ b¶n, cã trÎ cã thÓ cã ho¹t ®éng kh¸c, thÝ dô: thÓ thao,
nghÖ thuËt, häc tËp… tuú thuéc kh¶ n¨ng tréi hay n¨ng khiÕu, hoµn c¶nh
riªng cña c¸ nh©n trÎ. Ho¹t ®éng ch¬i cã vai trß chñ ®¹o.
Trong tuæi tiÓu häc, c¸c ho¹t ®éng c¬ b¶n gåm: 1/ ho¹t ®éng nhËn
thøc; 2/ ho¹t ®éng giao tiÕp;3/ ho¹t ®éng häc tËp; 4/ sinh ho¹t. Mçi ho¹t
®éng ®· cã tõ tríc ®Òu ph¸t triÓn h¬n tríc vµ thóc ®Èy sù h×nh thµnh
ho¹t ®éng häc tËp. MÆc dï ®ang trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ho¹t ®éng
häc tËp cã vai trß chñ ®¹o v× nã ®Þnh híng c¸c ho¹t ®éng kh¸c. §Õn tuæi
trung häc, trong sè c¸c ho¹t ®éng c¬ b¶n cã thªm ho¹t ®éng x· héi, ho¹t
®éng häc tËp, ®ång thêi hai ho¹t ®éng nµy lµ chñ ®¹o. HÕt tuæi ®i häc, ë
ngêi trëng thµnh th× c¸c ho¹t ®éng c¬ b¶n lµ: 1/ nhËn thøc; 2/ giao tiÕp; 3/
lao ®éng nghÒ nghiÖp; 4/ x· héi; 5/ sinh ho¹t, trong ®ã lao ®éng nghÒ
nghiÖp lµ chñ ®¹o, c¸ nh©n cã thÓ cã nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c nh thÓ thao,
nghÖ thuËt, chÝnh trÞ, kinh tÕ,… nhng kh«ng ph¶i ai còng vËy vµ kh«ng
b¾t buéc ai còng ph¶i cã.
ViÖc lu ý c¸c ho¹t ®éng c¬ b¶n ë tõng løa tuæi cã ý nghÜa to lín ®Ó
thùc hiÖn nguyªn t¾c ho¹t ®éng trong d¹y häc. ChØ trong t×nh huèng trÎ
tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ chñ ®¹o c¸c em míi huy ®éng tèi ®a
kinh nghiÖm nhËn thøc, t×nh c¶m, vËn ®éng, ng«n ng÷…vµ tÝnh tÝch
cùc c¸ nh©n cña m×nh ®Ó häc vµ lµm viÖc, ®¹t ®îc kh¶ n¨ng ph¸t triÓn

35
cao nhÊt. ChØ trong nh÷ng ho¹t ®éng nµy, c¸ nh©n míi cã nhiÒu c¬ héi
nhÊt thÓ hiÖn m×nh vµ ph¸t triÓn.
VÒ mÆt s ph¹m, b¶n chÊt cña d¹y häc chÝnh lµ g©y ¶nh hëng cã
chñ ®Þnh ®Õn hµnh vi häc tËp vµ qu¸ tr×nh häc tËp cña ngêi kh¸c,
t¹o ra m«i trêng vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó ngêi häc duy tr× viÖc häc,
c¶i thiÖn hiÖu qu¶, chÊt lîng häc tËp, kiÓm so¸t qu¸ tr×nh vµ kÕt
qu¶ häc tËp cña m×nh. D¹y häc chÝnh lµ c¬ cÊu vµ quy tr×nh t¸c ®éng
®Õn ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc. Chñ thÓ d¹y häc lµ nhµ gi¸o, thµy gi¸o,
vµ bÊt kú ngêi nµo tiÕn hµnh b¶o ban ngêi kh¸c häc tËp. V× thÕ, d¹y häc
tøc lµ d¹y, b¶o, chØ dÉn ngêi kh¸c häc. NÕu d¹y trÎ häc, ®iÒu ®ã cã
nghÜa lµ: 1/ D¹y trÎ Muèn häc(cã nhu cÇu häc tËp); 2/ D¹y trÎ BiÕt
häc(cã kü n¨ng vµ biÖn ph¸p häc tËp); 3/ D¹y trÎ Häc lµnh m¹nh(cã ®éng
c¬ ®óng ®¾n); 4/ D¹y trÎ Häc bÒn bØ(cã ý chÝ häc tËp); 5/ D¹y trÎ Häc
thµnh c«ng(cã kÕt qu¶ vµ chÊt lîng); 6/ D¹y trÎ Häc chñ ®éng vµ ®éc
lËp(cã kh¸t väng vµ ý thøc tù gi¸c häc tËp). NÕu lµm ®îc nh vËy th× nhµ
gi¸o míi thËt sù lµ thµy vµ häc sinh míi thËt sù lµ ngêi häc. Thµy lµ ngêi
d¹y trÎ häc tËp chø kh«ng ph¶i lµ c¸i loa hay c¸i b¨ng ghi ©m. Trß ph¶i cã
ho¹t ®éng häc tËp th× míi lµ ngêi häc, nÕu kh«ng chØ lµ con vÑt hay c¸i
m¸y ghi ©m.
Qua ®iÒu nµy, thÊy râ trong d¹y häc kh«ng chØ cã chuyÖn nhËn
thøc, mµ nhËn thøc còng cha ph¶i lµ quan träng g× so víi ho¹t ®éng cña
ngêi häc. Tuy vËy ho¹t ®éng cña ngêi häc phô thuéc vµo ho¹t ®éng d¹y
häc(ho¹t ®éng s ph¹m). Ho¹t ®éng d¹y häc do nhµ gi¸o vµ nhµ trêng tæ
chøc vµ quyÕt ®Þnh quy m«, chÊt lîng, tÝnh chÊt s ph¹m cña nã. §ã lµ
m«i trêng ho¹t ®éng cña trÎ, chøa ®ùng c¸c ®èi tîng, c«ng cô, ph¬ng tiÖn
cña ho¹t ®éng mµ trÎ tiÕn hµnh. V× lµ m«i trêng ho¹t ®éng cña trÎ nªn ho¹t
®éng d¹y häc lµ mét trong nh÷ng thµnh tè träng yÕu nhÊt cña qu¸ tr×nh
d¹y häc. HiÖn nay, c¬ cÊu cña ho¹t ®éng d¹y häc gåm 2 bé phËn: 1/ ho¹t
®éng d¹y häc trong hÖ thèng c¸c m«n häc, c¸c lÜnh vùc häc tËp, hay c¸c
häc tr×nh; 2/ ho¹t ®éng d¹y häc ngoµi hÖ thèng c¸c m«n häc.
Trªn c¬ së kh¸i niÖm ho¹t ®éng, cã thÓ nªu lªn nh÷ng nguyªn t¾c chñ
yÕu nhÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn ®¹i: 1/ T¬ng t¸c- nhµ gi¸o vµ ho¹t
®éng d¹y häc cña hä ph¶i ph¸t ®éng ®îc vµ tæ chøc ®îc c¸c d¹ng t¬ng t¸c

36
kh¸c nhau gi÷a ngêi häc vµ néi dung d¹y häc, gi÷a ngêi häc víi nhau vµ víi
thµy, gi÷a c¸c h×nh thøc häc tËp vµ giao tiÕp; h¹n chÕ cµng nhiÒu cµng
tèt tÝnh chÊt mét chiÒu trong quan hÖ d¹y-häc, ph¸t huy tèi ®a c¸c c¬ héi
ho¹t ®éng cña ngêi häc; 2/Tham gia- ho¹t ®éng d¹y häc ph¶i cã t¸c dông
®éng viªn, khuyÕn khÝch ngêi häc trao ®æi, chia xÎ kinh nghiÖm, häc hái
lÉn nhau, sao cho nç lùc cña mçi ngêi ®Òu gãp c«ng vµo môc tiªu vµ kÕt
qu¶ häc tËp chung, vµ viÖc ®¹t ®îc kÕt qu¶ chung còng lµ c¸i b¶o ®¶m
cho mçi ngêi thµnh c«ng trong häc tËp; trÝ tuÖ chung, ý chÝ chung, t×nh
c¶m chung ®îc vun ®¾p tõ sù tham gia cña mçi ngêi, vµ chÝnh chóng trë
thµnh chç dùa, thµnh søc m¹nh gÊp béi cña mçi ngêi; 3/ TÝnh vÊn ®Ò
cña d¹y häc- t×nh huèng d¹y häc do nhµ gi¸o tæ chøc ph¶i cã gi¸ trÞ ®èi víi
ngêi häc, ph¶i cã liªn hÖ víi kinh nghiÖm vµ gi¸ trÞ c¸ nh©n cña hä, tõ ®ã
thóc ®Èy hä ho¹t ®éng trÝ tuÖ vµ thùc hµnh; c¸c yÕu tè trong t×nh huèng
d¹y häc kh«ng ®îc v« tÝnh, trung tÝnh ®èi víi ngêi häc, trë thµnh nhµm
ch¸n, nh¹t nhÏo, lµm suy gi¶m tÝnh tÝch cùc cña hä.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. §avydov V.V. Nh÷ng vÊn ®Ò cña d¹y häc ph¸t triÓn: nghiªn cøu lý luËn
vµ thùc nghiÖm. Gi¸o dôc häc, M. 1986.
2. Guy Palmade. C¸c ph¬ng ph¸p s ph¹m. XB ThÕ giíi, Hµ Néi, 1999.
3. Jean-Marc DenommÐ, Madelein Roy. TiÕn tíi mét ph¬ng ph¸p s ph¹m t-
¬ng t¸c. XB Thanh Niªn vµ Tri Thøc&C«ng NghÖ, Hµ Néi, 2000.
4. Nh÷ng ®Æc trng cña ph¬ng ph¸p d¹y häc theo t tëng gi¸o dôc tÝch cùc
trong nhµ trêng phæ th«ng ViÖt Nam. §Ò tµi cÊp Bé B96-49-15. ViÖn
KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: §Æng Thµnh Hng.
5. §Æng Thµnh Hng. Tµi liÖu båi dìng gi¶ng viªn ngµnh s ph¹m mÇm
non.
Vô Gi¸o viªn, Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, Hµ Néi, 2000.

ch¬ng v.
Mét sè xu thÕ cña d¹y häc hiÖn ®¹i

37
Trong kho¶ng 20 n¨m tíi, c¸c qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ vµ tiªu chuÈn ho¸
sÏ lµ nh÷ng xu thÕ tæng qu¸t trong d¹y häc, kÓ c¶ chÝnh quy vµ kh«ng
chÝnh quy. TÊt nhiªn néi dung cña hiÖn ®¹i ho¸ vµ tiªu chuÈn ho¸ ch¾c
ch¾n ®îc ®Þnh híng vµo c¸c môc tiªu nh©n v¨n, d©n chñ vµ ph¸t triÓn
bÒn v÷ng. Ch¼ng h¹n kh«ng nªn hiÓu ë ®©y chØ cã vÊn ®Ò t¨ng cêng
c¸c yÕu tè khoa häc-c«ng nghÖ trong viÖc khai th¸c, sö dông c¸c nguån lùc
gi¸o dôc, trong viÖc qu¶n lý, ®iÒu hµnh, ®¸nh gi¸ d¹y häc, trong viÖc ph¸t
triÓn ch¬ng tr×nh vµ ph¬ng ph¸p, c«ng nghÖ d¹y häc…, mµ ®iÒu cèt lâi
nhÊt chÝnh lµ v× sù ph¸t triÓn cña ngêi häc vµ con ngêi nãi chung.
Ngêi ta nhÊt trÝ cho r»ng nh÷ng xu thÕ triÓn väng nhÊt trong d¹y
häc vµ gi¸o dôc kh«ng thÓ kh«ng chÞu nh÷ng ¶nh hëng trùc tiÕp cña sù
ph¸t triÓn nhu cÇu cña con ngêi, tríc hÕt lµ nh÷ng nhu cÇu g¾n liÒn víi
häc vÊn, tri thøc, tay nghÒ, sù thµnh ®¹t vÒ mÆt x· héi, h¹nh phóc c¸
nh©n trong ®êi sèng céng ®ång ®a d¹ng. Trong ®iÒu kiÖn x· héi häc tËp
vµ nÒn kinh tÕ tri thøc ngµy cµng më réng, nhu cÇu häc vÊn n©ng lªn râ
rµng, ®a d¹ng h¬n, vµ dÆc biÖt cã tÝnh chÊt chän läc h¬n- ngêi ta kh«ng
chØ ®¬n gi¶n lµ cÇn häc, muèn häc, thÊy bøc b¸ch r»ng ph¶i häc, mµ
quan träng h¬n cßn ph¶i häc nh thÕ nµo, häc chÝnh x¸c c¸i g×, häc vµo
nh÷ng lóc nµo vµ häc ®Õn møc ®é nµo th× ®ñ ®Ó biÕt, ®Ó lµm viÖc,
®Ó chung sèng vµ ®Ó lµm ngêi ®µng hoµng. Tuy vËy, häc thêng xuyªn
vµ häc suèt ®êi vÉn lµ nh÷ng nÐt ®Ëm trong nhu cÇu häc tËp cña con
ngêi trong nhiÒu thËp niªn tíi.
Ch¬ng tr×nh vµ häc chÕ nhµ trêng ngµy cµng ®¸p øng cao h¬n
nhu cÇu häc thêng xuyªn, häc suèt ®êi, chø kh«ng xem nã lµ chuyÖn tù
ph¸t bªn lÒ nhµ trêng. ChÝnh nh÷ng häc tr×nh chÝnh quy míi cã kh¶ n¨ng
lín nhÊt gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy. Chóng sÏ dÇn dÇn ®îc tæ chøc tèt h¬n
theo chiÕn lîc chñ ®éng: häc tr×nh kh«ng ch¹y chªnh vªnh gi÷a hai c¸ch
tiÕp cËn ®èi lËp nhau nh suèt nöa thÕ kû tríc- mét mÆt buéc ngêi häc
ph¶i thÝch øng víi nã, mÆt kh¸c l¹i tho¶ hiÖp vµ thÝch øng víi ngêi häc
mét c¸ch tèi ®a. Häc tr×nh hiÖn ®¹i cã nh÷ng phÇn c¬ b¶n vµ chuÈn
mùc ®ßi hái ngêi häc ph¶i cè g¾ng vµ thÝch øng, nhng phÇn nµy cÇn
tinh gän vµ ®îc chän läc chÝnh x¸c. PhÇn ®a sè cßn l¹i cña häc tr×nh
võa thÝch øng víi ngêi häc, võa t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn, c¬ héi gióp ngêi

38
häc thÝch øng dÔ dµng h¬n. Nhê tÝnh chÊt linh ho¹t nµy, d¹y häc võa
thùc hiÖn hiÖu qu¶ chøc n¨ng ph¸t triÓn(t¹o d¹ng vµ ®Þnh híng cho sù
ph¸t triÓn) võa t¹o ®iÒu kiÖn vµ khuyÕn khÝch viÖc häc ®éc lËp ngay
trong qu¸ tr×nh häc chÝnh quy còng nh bªn ngoµi nhµ trêng. Häc ®éc lËp
lµ nhu cÇu cña ngêi häc ngay tõ khi cßn ngåi trªn ghÕ nhµ trêng vµ nÕu
nhu cÇu nµy ph¸t triÓn tèt th× kh¶ n¨ng häc ®éc lËp sau nµy cña ngêi häc
sÏ lµ con ®êng b¶o ®¶m nhÊt, hiÖu qu¶ nhÊt viÖc häc thêng xuyªn, häc
suèt ®êi cña hä, cho dï hä tham gia häc tr×nh nµo, vµo thêi kú nµo vµ díi
h×nh thøc nµo còng vËy.
Kh¶ n¨ng häc ®éc lËp cña ngêi häc ngay trong qu¸ tr×nh d¹y häc cÇn
®îc chó ý nhiÒu h¬n trong viÖc ph¸t triÓn ch¬ng tr×nh vµ ph¬ng ph¸p d¹y
häc v× chóng cã sù t¬ng t¸c mËt thiÕt víi kh¶ n¨ng ®ã. Häc ®éc lËp n©ng
cao gi¸ trÞ, tÝnh thÝch øng cña néi dung vµ cÊu tróc ch¬ng tr×nh, khai
th¸c tèi ®a nh÷ng tiÒm n¨ng cña ch¬ng tr×nh vµ ®ång thêi h¹n chÕ rÊt
nhiÒu nh÷ng nhîc ®iÓm cña ch¬ng tr×nh. Do ®ã, ch¬ng tr×nh cã thÓ ®îc
cÊu tróc vµ tæ chøc ®a d¹ng h¬n, phong phó h¬n, d·n réng h¬n tÇm h¹n
gi÷a häc vÊn tèi thiÓu vµ häc vÊn tèi ®a, më réng h¬n c¸c lÜnh vùc häc
tËp vµ c¸c h×nh thøc häc tËp(häc theo bµi, häc theo chñ ®Ò, häc theo dù
¸n vµ nh÷ng c¸ch kh¸c). Nh÷ng ch¬ng tr×nh linh ho¹t vµ c¬ ®éng nh vËy
còng cã hiÖu qu¶ cao båi dìng kü n¨ng vµ nhu c©ï häc ®éc lËp cña ngêi
häc ngay trong qu¸ tr×nh d¹y häc chÝnh quy.
C¸c nhu cÇu häc thêng xuyªn, häc suèt ®êi cßn ®ßi hái viÖc më
réng c¸c c¬ héi häc tËp vµ kh¶ n¨ng lùa chän cña ngêi häc. Nãi chung,
häc tõ xa vÉn lµ mét xu thÕ m¹nh mÏ trong d¹y häc nhiÒu thËp niªn tíi v×
nhu cÇu nµy ngµy cµng ®îc ®¸p øng ®Çy ®ñ h¬n trong ®iÒu kiÖn ph¸t
triÓn c¸c ph¬ng tiÖn c«ng nghÖ cao trong truyÒn th«ng, giao tiÕp, gi¸o
dôc, sinh ho¹t vµ m«i trêng th«ng tin toµn cÇu ho¸. B¶n th©n häc tõ xa ®·
chøa ®ùng c¬ héi lùa chän cña ngêi häc, chÝnh ph¬ng thøc häc tËp nµy
®· lµm gi¶m bít rÊt nhiÒu bã buéc do sè lîng c¬ së ®µo t¹o t¨ng lªn rÊt
nhiÒu, tuú ý chän, do phong c¸ch häc tËp ®îc tù do, kh«ng bÞ ai Ðp vµo
mét khu«n mÉu nµo. Nhng vÊn ®Ò n©ng cao kh¶ n¨ng lùa chän cña ngêi
häc ngay trong qu¸ tr×nh d¹y häc chÝnh quy míi lµ cÇn thiÕt hµng ®Çu,
vµ ®ã lµ mét viÖc khã. Cho ®Õn nay, ngoµi sù hç trî cña c«ng nghÖ hiÖn

39
®¹i, cha cã c¸ch nµo tèt h¬n c¸ch tiÕp cËn ph©n ho¸, tÝch hîp vµ lµm
mÒm ho¸ häc chÕ bé m«n truyÒn thèng. CÇn ph¶i ph¸t triÓn nhiÒu h¬n
c¸c häc tr×nh tù chän(b¾t buéc vµ tuú ý), gi¶m bít sè lîng m«n häc ®îc tæ
chøc theo häc chÕ bé m«n cøng, t¨ng cêng c¸c häc phÇn tÝch hîp theo chñ
®Ò vµ ho¹t ®éng thùc hµnh. C¸ch ph©n ho¸ tuyÖt ®èi cøng nh ph©n ban,
ph©n luång thµnh c¸c diÖn ®µo t¹o riªng biÖt t¸ch rêi nhau nh ®· lµm
trong nöa cuèi thÕ kû 20 sÏ kh«ng cã triÓn väng trong nh÷ng n¨m tíi. Ngêi
ta cã híng x¸c ®Þnh c¸ch ph©n ho¸ dùa vµo mét träng t©m nµo ®Êy,
hoÆc lµ vÒ môc tiªu gi¸o dôc(gi¸o dôc tè chÊt- Trung Quèc), hoÆc lµ vÒ
néi dung häc vÊn c¬ b¶n(häc vÊn h¹t nh©n- Mü vµ nhiÒu níc Ph¬ng
T©y). Trªn c¬ së träng t©m nµy(thêng lµ phÇn häc vÊn æn ®Þnh, c¬ b¶n,
cã cÊu tróc bé m«n) cã thÓ ph©n ho¸ rÊt ®a d¹ng b»ng nhiÒu häc tr×nh tù
chän kh¸c nhau díi nh÷ng h×nh thøc häc tËp phong phó.
PhÇn æn ®Þnh thêng ®îc ¸p vµo lÜnh vùc häc vÊn hµn l©m. Ngêi ta
vÉn coi träng häc vÊn hµn l©m vµ kh«ng ngõng t×m kiÕm con ®êng
n©ng cao nã h¬n n÷a, chø kh«ng ph¶i h¹ thÊp nã trong nhµ trêng phæ
th«ng. VÊn ®Ò lµ x¸c ®Þnh cô thÓ häc vÊn hµn l©m lµ nh÷ng g×? Quan
niÖm nµy sÏ ®îc x¸c ®Þnh chi tiÕt vµ chuÈn mùc h¬n. Ph¶i ch¨ng mäi
phÇn cña To¸n häc, c¸c Khoa häc, TiÕng mÑ ®Î, Ngo¹i ng÷, LÞch sö,
Quèc v¨n… ®Òu lµ häc vÊn hµn l©m? Cã lÏ ph¶i cã c¸ch tiÕp cËn míi ë
®©y. Ch¼ng h¹n, ngay trong mét m«n häc vÉn ®îc xem lµ m«n hµn l©m
cÇn ph¶i ®¸nh gi¸ cô thÓ ®Ó chän lÊy nh÷ng thµnh phÇn nµo ®óng lµ
hµn l©m thËt sù. Lµm nh vËy tøc lµ tinh gi¶n chÝnh c¸c m«n hµn l©m,
n¨ng cao tÝnh hµn l©m cña chóng, kh¾c phôc bít nh÷ng phÇn lý thuyÕt
su«ng dµi dßng, v« Ých. VÒ cuéc tranh luËn tõ nöa thÕ kû tríc r»ng cÊu
tróc bé m«n sÏ cßn tån t¹i hay kh«ng, cã thÓ dù ®o¸n gÇn nh ch¾c ch¾n:
nã vÉn tån t¹i, Ýt nhÊt trong häc tr×nh c¸c m«n hoÆc c¸c lÜnh vùc ®µo t¹o
hµn l©m vµ trong mét sè ph¬ng ¸n c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc chÝnh
quy(trong nhiÒu ph¬ng ¸n ph©n ho¸ d¹y häc, cã thÓ cã nh÷ng ph¬ng ¸n ®-
îc tæ chøc theo cÊu tróc bé m«n).
HiÖn ®¹i ho¸ vµ tiªu chuÈn ho¸ ch¾c ch¾n cßn ®i vµo c¸c quan hÖ vµ
nh÷ng mÆt kh¸c nhau, kh«ng ph¶i lµ phÇn kü thuËt, néi dung, ph¬ng
tiÖn, häc liÖu… cña d¹y häc. B¶n chÊt cña c¸c kiÓu ph¬ng ph¸p d¹y häc

40
hiÖn ®¹i nhÊt vµ cã triÓn väng nhÊt, ®¸p øng ®îc nh÷ng ®Æc ®iÓm cña
qu¸ tr×nh häc tËp t¬ng lai vµ ngêi häc t¬ng lai chÝnh lµ dùa vµo ngêi häc
vµ ho¹t ®éng cña hä. TÊt c¶ nh÷ng tiÒm n¨ng cña ch¬ng tr×nh, häc liÖu,
ph¬ng tiÖn kü thuËt, dông cô, thiÕt bÞ c«ng nghÖ… ®Òu phô thuéc tríc
hÕt chÝnh vµo chÊt lîng vµ tÝnh n¨ng cña chóng, vµ ë ®©y ai còng thÊy
râ nh÷ng giíi h¹n kh¸ râ rµng. Nhng mÆt gi¸ trÞ, c¶m xóc vµ nh÷ng quan
hÖ trong d¹y häc thùc tÕ hµng ngµy l¹i chøa ®ùng rÊt nhiÒu tiÒm n¨ng
gi¸o dôc to lín, khã lêng hÕt ®îc. V× vËy, ph¬ng ph¸p d¹y häc triÓn väng
nhÊt tõ nay vÒ sau chÝnh lµ ph¬ng ph¸p dùa vµo ngêi häc vµ ho¹t ®éng
cña ngêi häc, khai th¸c mÆt gi¸ trÞ vµ c¶m xóc cña qu¸ tr×nh häc tËp, tæ
chøc c¸c quan hÖ d¹y häc theo nguyªn t¾c ho¹t ®éng vµ giao tiÕp chñ
®éng gi÷a c¸c chñ thÓ d¹y-häc.
§Ó ph¸t triÓn c¸c ho¹t ®éng, ®Æc biÖt vµ quan träng nhÊt lµ ho¹t
®éng häc tËp, vµ kÝch ho¹t nhu cÇu, t×nh c¶m, ý chÝ cña ngêi häc- nãi
chung lµ kÝch ho¹t qu¸ tr×nh häc tËp, th× c¸c quan hÖ trong d¹y häc cã vai
trß quyÕt ®Þnh. Quan hÖ lµ mét thµnh tè chñ yÕu nhÊt cña m«i trêng häc
tËp, tÊt c¶ nh÷ng t×nh huèng d¹y häc kh¸c nhau ®Òu ph¶i dùa vµo quan
hÖ gi÷a thµy vµ trß, gi÷a ngêi häc víi nhau, gi÷a c¸ nh©n vµ nhãm, gi÷a
nhãm vµ c¶ líp. C¸c quan hÖ cña d¹y häc hiÖn ®¹i sÏ tiÕp tôc ph¸t triÓn
theo xu híng t¨ng cêng sù t¬ng t¸c, hîp t¸c vµ c¹nh tranh, tham gia vµ
chia xÎ.
T¬ng t¸c lµ xu thÕ c¬ b¶n trong sù ph¸t triÓn mèi quan hÖ D¹y-
Häc. Gi÷a ho¹t ®éng d¹y häc vµ ho¹t ®éng häc tËp, gi÷a qu¸ tr×nh d¹y häc
vµ qu¸ tr×nh häc tËp cã sù ph©n c«ng tr¸ch nhiÖm triÖt ®Ó h¬n bëi v×
chóng vèn lµ hai d¹ng ho¹t ®éng kh¸c h¼n nhau xÐt vÒ mÆt ®éng c¬, ph-
¬ng thøc vµ gi¸ trÞ. Ho¹t ®éng d¹y häc lµ ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp, ®éng
c¬ chñ yÕu lµ sinh nhai vµ phÇn nµo lµ t×nh c¶m, së thÝch s ph¹m. Ho¹t
®éng cña ngêi häc cã ®éng c¬ phøc t¹p h¬n gÊp béi vµ cã tÝnh chÊt c¸
nh©n, kh«ng thÓ vo trßn vµo thµnh mét ®îc. D¹y vµ häc t¸c ®éng qua l¹i
víi nhau, mçi bªn ®Òu t¬ng ®èi tÝch cùc vµ t¬ng ®èi tù trÞ, mçi bªn ®Òu
lµ m«i trêng cô thÓ cña bªn kia vµ lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cña bªn kia.
T¬ng t¸c D¹y-häc thÓ hiÖn ë c¸c mÆt kh¸c nhau: gi÷a chñ thÓ d¹y vµ
chñ thÓ häc, gi÷a môc tiªu d¹y vµ môc tiªu häc, gi÷a ph¬ng ph¸p d¹y häc

41
vµ qu¸ tr×nh häc, gi÷a ph¬ng tiÖn d¹y vµ ph¬ng tiÖn häc… T¬ng t¸c sÏ
lµm t¨ng ®éng lùc cña c¶ d¹y lÉn häc, nã kh¾c phôc tÝnh chÊt thô ®éng
cña c¶ d¹y lÉn häc, ®Æc biÖt cña häc tËp, vµ tÝnh chÊt ®¬n ®iÖu, xu«i
chiÒu l©u nay cña quan hÖ d¹y-häc. Xu thÕ t¬ng t¸c còng x¸c ®Þnh râ
h¬n vÞ trÝ ®Æc thï cña ngêi d¹y vµ ngêi häc: kh«ng ai lµm hé ai, ai cã
viÖc cña ngêi Êy, song môc ®Ých cuèi cïng vµ u tiªn hµng ®Çu lµ sù ph¸t
triÓn cña ngêi häc, lµ ®Ó ®îc viÖc cña ngêi häc, ®Ó hä ®¹t ®îc môc tiªu
vµ lîi Ých cña m×nh.
Trong quan hÖ thµy-trß, tÝnh chÊt hîp t¸c lµ xu thÕ næi bËt. Gi¸o
viªn kh«ng hµnh ®éng mét chiÒu lµ ho¹ch ®Þnh vµ tæ chøc viÖc d¹y cña
m×nh sao cho ®îc viÖc cña m×nh(cho hÕt bµi vµ hoµn thµnh nhiÖm vô
lªn líp), mµ t×m c¸ch lµm thÕ nµo dÓ viÖc d¹y cña m×nh ®îc ngêi häc h-
ëng øng, ñng hé, vµ chÝnh nã cã t¸c dông tæ chøc, ®éng viªn, híng dÉn
viÖc häc. Khi d¹y ®Ó ngêi häc ®îc viÖc cña hä th× ®iÒu ®ã còng cã
nghÜa ngêi d¹y ®îc viÖc cña m×nh, vµ kÕt qu¶ d¹y häc míi lµ thùc chÊt.
Sù hîp t¸c thµy-trß lµ m«i trêng m¹nh mÏ gióp ngêi häc huy ®éng tèt nhÊt
kinh nghiÖm thêng trùc cña hä vµo c¸c nhiÖm vô häc tËp vµ nh÷ng ho¹t
®éng cÇn thiÕt, gì bá nh÷ng søc c¶n t©m lý n¶y sinh trong ®iÒu kiÖn
nh÷ng nghi thøc giao tiÕp vµ nh÷ng ph¬ng thøc ho¹t ®éng gß bã thêng
mang tÝnh h×nh thøc cña d¹y häc chÝnh quy, lµm cho ngêi häc tr¶i
nghiÖm s©u s¾c h¬n qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ häc tËp cña b¶n th©n vµ cña
c¸c b¹n.
Quan hÖ gi÷a ngêi häc víi nhau trong qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn ®¹i
nãi chung mang tÝnh hîp t¸c vµ tÝnh c¹nh tranh t¬ng ®èi. TÝnh chÊt
nµy cña d¹y häc lµm cho nã n¨ng ®éng h¬n, cã ®éng lùc c«ng khai vµ cã
chiÒu híng hiÖu qu¶ h¬n. Tuy ngêi ta cha nãi nhiÒu ®Õn c¹nh tranh trong
häc tËp, nhng ai còng ph¶i thõa nhËn tÝnh chÊt c¹nh tranh cña c«ng viÖc
d¹y häc, bëi lÏ ®¬n gi¶n d¹y häc còng lµ mét nghÒ nh mäi nghÒ kh¸c, tríc
hÕt nh»m sinh nhai, cã môc tiªu vËt chÊt vµ tinh thÇn thiÕt thùc, kh«ng
ph¶i ®Ó mua vui, còng kh«ng ph¶i ®Ó hy sinh b¶n th©n m×nh cho ngêi
kh¸c sèng. Cã c¹nh tranh trong viÖc d¹y tøc lµ cã chuyÖn líp nµy, thµy nµy
tèt h¬n líp kia, thµy kia, trêng nµy, ban nµy bæ Ých h¬n trêng kia, ban kia.
§iÒu ®ã kh«ng thÓ kh«ng t¸c ®éng ®Õn sù c¹nh tranh trong häc tËp vèn

42
tù nã còng ®· kh«ng Ýt gay g¾t. CÇn hiÓu r»ng, c¹nh tranh trong m«i tr-
êng häc tËp thêng diÔn ra ªm dÞu, ngÊm ngÇm, vµ nãi chung Èn díi h×nh
thøc hîp t¸c. C¸c häc sinh giái hay ch¬i víi nhau, hîp t¸c víi nhau trong häc
tËp, nhng chÝnh nhê ®iÒu kiÖn hîp t¸c nµy mµ hai bªn c¹nh tranh víi
nhau. Ngêi ta cã xu híng chØ hîp t¸c víi nh÷ng ai cã søc c¹nh tranh ngang
ngöa víi m×nh, ngîc l¹i hîp t¸c chÝnh lµ vµ tríc hÕt ®Ó n©ng cao søc c¹nh
tranh cña chÝnh m×nh chø kh«ng ph¶i ®Ó lµm cho ®èi t¸c m¹nh h¬n.
Môc ®Ých cña c¹nh tranh còng ®óng nh vËy, vµ chØ nh÷ng ai xøng ®¸ng
hîp t¸c míi lµ ®èi thñ thùc sù ®Ó c¹nh tranh. §©y lµ mét trong nh÷ng
®éng lùc hÕt søc m¹nh mÏ cña d¹y häc trong nh÷ng thËp niªn tíi.
T¨ng cêng sö dông c«ng nghÖ th«ng tin ®iÖn tö sè ho¸ trong thiÕt kÕ
vµ tæ chøc qu¸ tr×nh d¹y häc lµ xu thÕ m¹nh mÏ trong hiÖn ®¹i ho¸ vµ tiªu
chuÈn ho¸. B¶n th©n tÝnh n¨ng s ph¹m cña c¸c phÇn mÒm gi¸o dôc hiÖn
nay cha ®¸p øng ®îc nh÷ng yªu cÇu khiªm tèn cña viÖc d¹y ®a sè c¸c lÜnh
vùc häc tËp. Chóng tiÕp søc cho ngêi d¹y vµ ngêi häc chø kh«ng thÓ
thay thÕ vai trß cña gi¸o viªn chØ víi t c¸ch gi¶ng d¹y chø cha kÓ ®Õn t
c¸ch nhµ gi¸o dôc, còng kh«ng hÒ häc thay ®îc ngêi häc xÐt ë mäi ph¬ng
diÖn cña qu¸ tr×nh häc tËp. ChÝnh v× vËy, phÇn lín tµi liÖu häc tËp vµ
gi¶ng d¹y mai ®©y sÏ ®îc thiÕt kÕ vµ tæ chøc b»ng c¶ hai d¹ng v¨n
b¶n: v¨n b¶n in truyÒn thèng vµ v¨n b¶n ®iÖn tö(c¸c phÇn mÒm m¸y
vi tÝnh). Chóng ®îc sö dông song song, bæ sung cho nhau ®Ó t¨ng hiÖu
qu¶ vµ chÊt lîng th«ng tin, ®a d¹ng ho¸ c¸c h×nh thøc häc tËp, t¹o thuËn lîi
h¬n cho viÖc sö dông vµ ph©n phèi thêi gian, néi dung, ®iÒu hµnh nhÞp
®é häc tËp vµ gi¶ng d¹y phï hîp h¬n víi chÕ ®é häc tËp c¸ nh©n ho¸ vµ
häc ®éc lËp.
Cuèi cïng, kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi qu¸ tr×nh quèc tÕ ho¸ trong lÜnh
vùc chuÈn häc vÊn cña nhiÒu lÜnh vùc häc tËp, nhÊt lµ c¸c khoa häc tù
nhiªn, khoa häc kü thuËt, nghÖ thuËt th«ng dông nh ©m nh¹c, t¹o h×nh,
móa quèc tÕ vµ gi¸o dôc thÓ chÊt. §iÒu ®ã kÐo theo vÊn ®Ò quèc tÕ ho¸
b»ng cÊp, kü thuËt thiÕt kÕ vµ cÊu tróc ch¬ng tr×nh d¹y häc, c«ng nghÖ
®o lêng vµ ®¸nh gi¸ d¹y häc(qu¶n lý vµ thµnh tÝch häc tËp).

43
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Claude Allegre. X©y dùng nhµ trêng thÕ kû 21. T liÖu khoa häc. ViÖn
KHGD, Hµ Néi, 2000.
2. Kinh nghiÖm níc ngoµi vÒ sù ph¸t triÓn toµn diÖn con ngêi trong thêi
kú c«ng nghiÖp ho¸-hiÖn ®¹i ho¸. §Ò tµi KHXH-04-04. ViÖn KHGD,
Hµ Néi, 1999.
3. Daniel Goleman. Emotional Intelligence. Bantaim Books. NewYork-
Toronto-London-Sydney-Auckland, 1997.
4. Bïi §øc ThiÖp. Gi¸o dôc tè chÊt vµ xu híng chuyÓn dÞch träng t©m
gi¸o dôc ë Céng hoµ nh©n d©n Trung Hoa. T liÖu khoa häc. ViÖn
KHGD, Hµ Néi, 1998.

phÇn hai. biÖn ph¸p vµ nh÷ng øng dông


ch¬ng vi.
VÊn ®Ò néi dung häc vÊn
trong Lý luËn d¹y häc
1.Bøc tranh chung cña sù ph¸t triÓn lý thuyÕt néi dung häc
vÊn(NDHV).
VÒ vÊn ®Ò nµy ®· cã nhiÒu ý kiÕn bµn ®Õn trong c¸c gi¸o tr×nh s
ph¹m häc ®¹i c¬ng vµ s ph¹m häc bé m«n, trong mét sè ®Ò tµi nghiªn
cøu(NguyÔn Ngäc Quang 1994; Vò Träng Rü vµ…1996/98; NguyÔn
Quang Vinh 1996/97; NguyÔn H÷u ChÝ vµ…1997/98; v.v…). Theo t«i,
viÖc nhËn thøc l¹i vµ ph¸t triÓn nhËn thøc míi vÒ nh÷ng sù kiÖn vµ kh¸i
niÖm c¬ b¶n cña Lý luËn d¹y häc(LLDH) lµ nhiÖm vô cÇn thiÕt vµ rÊt
bæ Ých trong giai ®o¹n nghiªn cøu lý luËn hiÖn nay. Riªng vÒ ph¹m trï néi
dung, trong LLDH cßn tån t¹i nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ®îc th¶o luËn thªm, thÝ
dô:
- Nh÷ng c¸ch tiÕp cËn tiªu biÓu trong lý thuyÕt NDHV ?
- B¶n th©n kh¸i niÖm NDHV cã néi hµm hiÖn ®¹i lµ g×?
- Kh¸i niÖm vµ lý thuyÕt Curriculum tãm l¹i lµ g×?

44
- Nh÷ng kh¸i niÖm cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn ph¹m trï néi dung nh:
Néi dung d¹y häc, M«n häc, Häc tr×nh, Häc phÇn, Chñ ®Ò (®Ò tµi), Bµi
häc, Giê häc, TiÕt häc… cÇn ®îc hiÓu thÕ nµo cho phï hîp víi logic khoa
häc vµ t×nh h×nh thùc tÕ cña d¹y häc vµ gi¸o dôc?
Trong bµi nµy t«i chØ xin phÐp tr×nh bµy ý kiÕn vÒ hai c©u hái
®Çu vµ bµn vÒ nh÷ng néi dung cã liªn quan ®Õn hai vÊn ®Ò ®ã.
2.Nh÷ng c¸ch tiÕp cËn tiªu biÓu trong lý thuyÕt NDHV.
Cã thÓ chia tÊt c¶ nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau thµnh hai dßng
chÝnh: 1/ Quan niÖm cña Liªn X« vµ céng ®ång x· héi chñ nghÜa vµo
nh÷ng thËp niªn cuèi cña thÕ kû 20; 2/ Quan niÖm cña Ph¬ng T©y vµ
nh÷ng ®ång minh cña hä. Dßng thø nhÊt cã khuynh híng triÕt häc hµn
l©m, ®Ëm nÐt v¨n ho¸ vµ t©m lý häc. Dßng thø hai cã khuynh híng x· héi
thùc dông, ®Ëm nÐt qu¶n lý vµ kü thuËt. Dßng thø nhÊt nhiÒu lý thuyÕt
vµ nguyªn t¾c h¬n. Dßng thø hai nhiÒu m« h×nh kü thuËt vµ chuÈn mùc
h¬n.
Trong ph¹m vi dßng thø nhÊt, ®· tõng cã vµ vÉn ®ang ph¸t triÓn hai
c¸ch tiÕp cËn t¬ng ®èi kh¸c nhau, cã thêi kú cßn xung ®ét víi nhau vµo
nh÷ng n¨m 80. C¸ch tiÕp cËn kinh viÖn cæ ®iÓn ®îc m« t¶ trong lý
thuyÕt cña ViÖn Ch¬ng tr×nh vµ Ph¬ng ph¸p gi¸o dôc ViÖn Hµn l©m
KHGD Liªn X«, tËp trung nhÊt ë nh÷ng c«ng tr×nh cña ViÖn trëng
Lednhiov V.X.(1989). Dùa vµo quan niÖm cÊu tróc nh©n c¸ch, sù ph©n
lo¹i vµ cÊu tróc c¸c d¹ng ho¹t ®éng thùc tiÔn(1/ ho¹t ®éng nhËn thøc;2/
ho¹t ®éng ®Þnh híng gi¸ trÞ; 3/ ho¹t ®éng giao tiÕp; 4/ ho¹t ®éng lao
®éng-c¶i biÕn; 5/ ho¹t ®éng thÈm mü; 6/ ho¹t ®éng thÓ chÊt), vµ thµnh
phÇn NDHV(tri thøc; kü n¨ng; kü x¶o) ®îc hÖ thèng ho¸ theo quan ®iÓm
ph©n lo¹i khoa häc cña F. Enghels, lý thuyÕt nµy ®· nªu lªn ®îc mét
nguyªn t¾c cã tÝnh quy luËt: Tæng thÓ NDHV(hÖ thèng m«n häc) cÇn
ph¶i tu©n thñ mét c¬ cÊu æn ®Þnh c¸c d¹ng ho¹t ®éng x· héi vµ nhê vËy,
viÖc lÜnh héi néi dung nµy quy ®Þnh cÊu tróc nh©n c¸ch ®îc h×nh thµnh
sÏ ®¸p øng tèt môc ®Ých gi¸o dôc cña nhµ trêng.
Cèng hiÕn quý gi¸ vµ quan träng nhÊt cña lý thuyÕt trªn kh«ng ph¶i
trùc tiÕp ë chÝnh vÊn ®Ò néi t¹i cña NDHV mµ lµ ë c¬ cÊu vµ tæ chøc

45
néi dung(h×nh thøc), vµ ®em l¹i c«ng cô lý thuyÕt tin cËy ®Ó x©y dùng
kÕ ho¹ch d¹y häc hoÆc khung ch¬ng tr×nh. VÒ chÝnh b¶n chÊt cña
NDHV vµ khÝa c¹nh gi¸ trÞ cña nã, quan niÖm trªn râ rµng cha ®Çy ®ñ,
cha vît h¼n quan niÖm cña thêi trung cæ. Nãi theo ng«n ng÷ s ph¹m, nÕu
x©y dùng NDHV(dï chØ bã hÑp trong gi¸o dôc nhµ trêng) víi c¬ së b¶n
thÓ luËn 3 yÕu tè nh vËy th× gi¸o dôc nhµ trêng chØ cã chøc n¨ng t¬ng
®¬ng hoÆc nghÌo nµn h¬n c¸c nhiÖm vô trÝ dôc; bÊt kÓ c¸i khung hay
c¬ cÊu c¸c m«n häc cã ®Çy ®ñ, hîp lý, hoµn thiÖn ®Õn møc nµo th×
hiÖu qu¶ d¹y häc còng bÞ h¹n chÕ.
Ngoµi ra, nÕu xö lý NDHV theo c¸ch tiÕp cËn trªn mét c¸ch triÖt
®Ó, cã thÓ t¹o ra ®îc tæng thÓ c¸c m«n häc(kÕ ho¹ch d¹y häc) cã tÝnh hÖ
thèng, bÒ thÕ, kÝn c¹nh. Tuy nhiªn, c¸c m«n häc th× cha ph¶i vµ hoµn
toµn cha ph¶i lµ gi¸o dôc, dï chØ xÐt trong ph¹m vi nhµ trêng. C¬ cÊu
NDHV ®îc t¹o dùng nh vËy cã Ýt triÓn väng vÒ kh¶ n¨ng c¬ ®éng vµ
thÝch øng tríc nh÷ng biÕn ®éng kinh tÕ-x· héi cña thêi ®¹i hiÖn nay, bëi
v× nã lÖ thuéc t¬ng ®èi cøng r¾n vµ m¸y mãc vµo c¬ cÊu c¸c ngµnh tri
thøc(khoa häc, kü thuËt, nghÖ thuËt) vµ c¸c ngµnh ho¹t ®éng. §ã lµ cha
kÓ ®Õn nguy c¬ chuyªn nghiÖp ho¸ c¸c m«n häc phæ th«ng, xu thÕ dÞch
chuyÓn c¸c ngµnh tri thøc vµ ho¹t ®éng chuyªn nghiÖp vµo nhµ trêng ®Ó
t¹o ra nh÷ng m«n häc gÇn nh b¶n sao kh¸ th« thiÓn c¶ vÒ néi dung, cÊu
tróc vµ logic. Trong nh÷ng n¨m 75-90, c¸c kÕ ho¹ch, ch¬ng tr×nh trêng
phæ th«ng Liªn X« ®îc so¹n th¶o c«ng phu, ®Çy ®ñ, hÖ thèng… nhng qu¸
t¶i, thiÕu ®éng th¸i néi t¹i, tr× trÖ, khã chØnh lý vµ bæ sung. Chóng ph¶ng
phÊt mét ý tëng b¹o d¹n nhng «m ®åm vµ viÓn v«ng, dêng nh muèn lµm
thay chøc n¨ng vµ c«ng viÖc cña c¸c trêng ®¹i häc, c¸c viÖn hµn l©m, c¸c
häc viÖn khoa häc-kü thuËt, c¸c trêng d¹y nghÒ vµ kü thuËt chuyªn
nghiÖp.
C¸ch tiÕp cËn cæ ®iÓn cã ¶nh hëng u thÕ trong nh÷ng thËp niªn cuèi
thÕ kû 20 ë Liªn X« vµ c¸c nãc XHCN. Mét sè biÓu hiÖn râ rÖt cña ¶nh h-
ëng ®ã cho ®Õn nay vÉn cã thÓ thÊy trong c¸c gi¸o tr×nh, s¸ch b¸o s ph¹m
ë ViÖt Nam. Ch¼ng h¹n, ë mét sè luËn ®iÓm hay quan ®iÓm sau.
-Nguyªn t¾c tÝnh hÖ thèng cña d¹y häc vµ cña viÖc x©y dùng ch¬ng
tr×nh d¹y häc thêng ®îc gi¶i thÝch r»ng, ch¬ng tr×nh vµ nãi chung c¶ d¹y

46
häc ph¶i b¶o ®¶m tÝnh hÖ thèng vµ logic cña tri thøc khoa häc, kü thuËt,
nghÖ thuËt, t«n träng logic ph¸t triÓn cña chóng. Theo t«i, nhÊn m¹nh vµ
b¶o ®¶m tÝnh hÖ thèng vµ logic ph¸t triÓn c¸c ngµnh khoa häc, kü thuËt,
nghÖ thuËt lµ viÖc cña c¸c nhµ khoa häc, c¸c viÖn khoa häc vµ c«ng
nghÖ, c¸c nghÖ sÜ vµ c¸c chuyªn gia. Cßn khoa häc gi¸o dôc vµ nhµ trêng
cÇn ph¶i hiÓu vµ t«n träng tríc hÕt tÝnh hÖ thèng cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc,
c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc, ®êi sèng vµ ho¹t ®éng cña ngêi häc trong nhµ tr-
êng. §Ó b¶o ®¶m tÝnh hÖ thèng nµy, cã thÓ vµ cÇn ph¶i Ýt nhiÒu ph©n
gi¶i, chia c¾t, lùa chän c¸c bé phËn tri thøc chuyªn nghiÖp kh¸c nhau, kÓ
c¶ thay ®æi cÊu tróc, logic, chøc n¨ng nguyªn thuû cña chóng, hy sinh
phÇn nµo tÝnh hÖ thèng cña chóng ®Ó ®æi lÊy nh÷ng chØ sè tèi u cho
qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ sù ph¸t triÓn cña ngêi häc. TÝnh hÖ thèng ph¶i ®îc -
u tiªn vÒ phÝa gi¸o dôc vµ sù ph¸t triÓn cña häc sinh, chø kh«ng thÓ v« lý
u tiªn cho nh÷ng c¸i chØ cã vai trß ph¬ng tiÖn. Gi¸o dôc phæ th«ng kh«ng
cã môc tiªu ®µo t¹o c¸c chuyªn gia, nhµ nghÒ vÒ v¨n th¬, to¸n, di truyÒn
häc, lÞch sö, kinh tÕ häc…mµ chñ yÕu gi¸o dôc vµ ph¸t triÓn ngêi häc trªn
nh÷ng nguyªn t¾c vµ yªu cÇu x· héi chung cña th¬× ®¹i. LuËn ®iÓm trªn
lµ mét trong nh÷ng trë lùc lín trong viÖc ®æi míi, c¶i c¸ch ch¬ng tr×nh c¶
theo híng ph©n ho¸ lÉn theo híng tÝch hîp, khiÕn cho rÊt nhiÒu nç lùc trë
nªn kÐm hiÖu qu¶.
-ViÖc ®Æt lÇm vai trß cña cÊu tróc(c¸c ngµnh tri thøc vµ c¸c ngµnh
ho¹t ®éng) trong sù h×nh thµnh NDHV phæ th«ng, vËn dông nguyªn t¾c
cÊu tróc theo mét híng cùc ®oan ®· dÉn ®Õn sù bµnh tríng kh«ng ngõng
kÕ ho¹ch vµ ch¬ng tr×nh d¹y häc- chóng ngµy cµng ph×nh réng vµ kÒnh
cµng thªm, kh«ng cã c¸ch g× söa ch÷a ngoµi mét gi¶i ph¸p ®éc nhÊt lµ c¶i
c¸ch. Do cÊu tróc qu¸ æn ®Þnh vµ qu¸ híng ngo¹i, nªn khã bít néi dung ®i
vµ dÔ ®¾p thªm néi dung vµo ch¬ng tr×nh, ngay c¶ tÝnh hÖ thèng cña
kÕ ho¹ch d¹y häc còng ngµy cµng bÞ vi ph¹m do c¸c tµi liÖu bæ sung b»ng
c¸ch lång ghÐp.
-Mét trong nh÷ng hËu qu¶ xÊu còng x©m nhËp vµo lÜnh vùc ph¬ng
ph¸p d¹y häc(PPDH). Nh÷ng luËn ®iÓm nh: PPDH lµ hîp kim cña ph¬ng
ph¸p s ph¹m vµ ph¬ng ph¸p khoa häc; PPDH hiÖn ®¹i ngµy cµng xÝch
gÇn l¹i c¸c ph¬ng ph¸p khoa häc; B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ nhËn

47
thøc, v× vËy tÝnh tÝch cùc häc tËp thùc chÊt chÝnh lµ tÝnh tÝch cùc
nhËn thøc, v.v… ®· gãp phÇn xo¸ mê phÇn quan träng vµ n¨ng ®éng nhÊt
trong ®èi tîng cña LLDH. NÕu nh vËy, LLDH kh«ng cÇn nghiªn cøu g×
n÷a v× d· cã c¸c lý luËn nhËn thøc vµ logic häc lµm thay; nã còng kh«ng
cÇn mÊt c«ng t×m tßi ®Ó x¸c ®Þnh vµ s¸ng t¹o c¸c PPDH, còng kh«ng
viÖc g× ph¶i mon men”xÝch gÇn l¹i” cho phÝ thêi gian mµ cø lao th¼ng
vµo c¸c ph¬ng ph¸p khoa häc cho nhanh chãng h¬n.
Lý thuyÕt vµ thùc tiÔn PPDH kh«ng ph¸t triÓn ®îc trong vµi chôc
n¨m, hoÆc cã lý thuyÕt míi manh nha song kh«ng vµo ®îc nhµ trêng(lý
thuyÕt d¹y häc nªu vÊn ®Ò) cã lÏ lµ do”c¸c ph¬ng ph¸p khoa häc” oai vÖ,
nghiªm cÈn ®øng ch¾n mÊt lèi. Ph¬ng ph¸p khoa häc, còng nh sù kiÖn
vµ kh¸i niÖm khoa häc, còng nh c¸c ph¬ng thøc ho¹t ®éng, ®Òu lµ
nh÷ng yÕu tè cña NDHV mµ ngêi häc ph¶i lÜnh héi trong qu¸ tr×nh
häc tËp. Cßn PPDH lµ ph¹m trï thuÇn tuý s ph¹m, biÓu thÞ c¸ch thøc t¸c
®éng, g©y ¶nh hëng cña nhµ gi¸o(b»ng nh÷ng nguån lùc vµ ph¬ng tiÖn
kh¸c nhau) lªn ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc ®Ó gióp hä tiÕn hµnh ho¹t ®éng
häc tËp, lÜnh héi NDHV. B¶n th©n nã lµ mét trong nh÷ng h×nh th¸i cña
ph¬ng ph¸p s ph¹m, lÏ nµo l¹i ph¶i “hîp kim” víi c¸i g× n÷a?
-C¸ch tiÕp cËn trªn cßn g©y ra nhÇm lÉn hai kh¸i niÖm NDHV vµ
néi dung d¹y häc(NDDH). D¹y häc lµ qu¸ tr×nh hiÖn thùc, lµ cÊp ®é ho¹t
®éng cña NDHV vµ cña c¸c chøc n¨ng gi¶ng d¹y, qu¶n lý cña nhµ gi¸o. Tri
thøc, kü n¨ng, chuÈn mùc…(NDHV) lµ néi dung vµ ®èi tîng cña ho¹t
®éng häc tËp, nhng l¹i lµ ph¬ng tiÖn cña ho¹t ®éng gi¶ng d¹y. ChÝnh v×
vËy, c¸c ho¹t ®éng nµy cïng víi NDHV t¹o nªn NDDH. Do t¸c ®éng cña
yÕu tè ®éng häc nµy(c¸c ho¹t ®éng) trong NDDH mµ cã sù chuyÓn ho¸
NDHV tõ cÊp ®é m« t¶ lý thuyÕt, cÊp ®é ®èi tîng gi¶ ®Þnh thµnh cÊp
®é hiÖn thùc(kÕt qu¶ d¹y häc), tõ h×nh th¸i x· héi thµnh h×nh th¸i c¸
nh©n. ChÝnh quy luËt chuyÓn ho¸ nµy víi sù kÕt hîp chøc n¨ng ®Þnh h-
íng gi¸ trÞ cña NDHV vµ chøc n¨ng chuyÓn t¶i-biÕn ®æi cña c¸c ho¹t
®éng trong NDDH ®· t¹o nªn logic néi t¹i cu¶ qu¸ tr×nh d¹y häc. Tõ ®Æc
diÓm nµy míi ph¶i thõa nhËn: qu¸ tr×nh d¹y häc cã tÝnh tù gi¸c, ®îc ho¹ch
®Þnh vµ ®îc ®iÒu khiÓn.. C¸c PPDH cã vai trß t¹o thuËn lîi cho sù
chuyÓn ho¸ nµy, b¶o ®¶m hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ ®ã trong

48
hiÖn thùc. C¬ së b¶n thÓ luËn(nguån gèc) cña c¸c PPDH do ®ã kh«ng thÓ
lµ c¸i g× kh¸c, mµ ph¶i lµ nh÷ng yÕu tè cña NDDH, trong ®ã cã c¶
NDHV ë cÊp ®é ho¹t ®éng.
C¸ch tiÕp cËn thø hai cã néi dung triÕt häc s©u s¾c, nhÊn m¹nh b¶n
chÊt v¨n ho¸, khÝa c¹nh chøc n¨ng(gi¸ trÞ) cña NDHV, tËp trung ë lý
thuyÕt cña ViÖn Gi¸o dôc häc ®¹i c¬ng ViÖn Hµn l©m KHGD Liªn X«,
trong c¸c c«ng tr×nh cña V.V. Craevsky, M.N. Scatkin, I.Ia. Lerner vµ c¸c
céng sù(1983; 1989). C«ng lao to lín cña lý thuyÕt nµy lµ chøng minh râ
rµng c¬ së b¶n thÓ luËn cña thµnh phÇn æn ®Þnh cña NDHV phæ th«ng
chÝnh lµ kinh nghiÖm x· héi cã tÝnh lÞch sö toµn nh©n lo¹i. §óng nh
kinh nghiÖm x· héi, NDHV cã thµnh phÇn æn ®Þnh 4 yÕu tè: 1/ Tri thøc
vÒ tù nhiªn, x· héi, con ngêi, kü thuËt, nghÖ thuËt vµ vÒ c¸c ph¬ng thøc
ho¹t ®éng; 2/ C¸c ph¬ng thøc ho¹t ®éng(kü n¨ng, kü x¶o) cho phÐp ngêi
n¾m v÷ng chóng cã thÓ b¶o toµn vµ t¸i t¹o c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸; 3/ Kinh
nghiÖm ho¹t ®éng s¸ng t¹o; 4/ Kinh nghiÖm ®êi sèng vµ th¸i ®é ®¸nh gi¸.
Quan niÖm vÒ thµnh phÇn æn ®Þnh 4 yÕu tè cã gi¸ trÞ lý luËn to lín
trong viÖc ph©n tÝch, tuyÓn chän vµ ph¶n ¸nh NDHV ë c¸c cÊp ®é kh¸c
nhau. Thµnh phÇn nµy lµ æn ®Þnh dï NDHV ®îc h×nh thµnh vµ ®îc
biÓu ®¹t ë 5 cÊp ®é: 1/ CÊp ®é m« t¶ lý thuyÕt, tøc lµ môc tiªu vµ khung
ch¬ng tr×nh; 2/ CÊp ®é m«n häc, tøc lµ ch¬ng tr×nh vµ hÖ thèng chuÈn
ch¬ng tr×nh; 3/ CÊp ®é s¸ch gi¸o khoa, tøc lµ ph¬ng tiÖn vµ tµi liÖu d¹y
häc cô thÓ; 4/ CÊp ®é thùc hiÖn, hay cÊp ®é t¸c nghiÖp d¹y häc, tøc lµ
c¸c ho¹t ®éng; 5/ CÊp ®é kÕt qu¶, tøc lµ chÊt lîng nh©n c¸ch ngêi häc.
Quan niÖm trªn lµm râ ®îc logic tæng qu¸t bªn trong cña mäi häc tr×nh,
thùc chÊt ®ã lµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi cña NDHV tõ gi¶ ®Þnh thµnh hiÖn
thùc, tõ h×nh th¸i x· héi thµnh h×nh th¸i c¸ nh©n, trªn c¬ së ho¹t ®éng.
Do m« t¶ ®îc 5 cÊp biÓu ®¹t NDHV nªn lý thuyÕt cña c¸c nhµ
LLDH Moskva còng cã c«ng lao hµng ®Çu trong viÖc ph©n biÖt râ
NDHV vµ NDDH. Mét ph¹m trï lµ c¸c gi¸ trÞ(chøc n¨ng) ®îc tæ chøc
®Þnh chuÈn, ph¹m trï kia lµ c¸c ho¹t ®éng ®îc thùc hiÖn trong thùc tÕ(tÊt
nhiªn chóng diÔn ra trªn c¬ së c¸c gi¸ trÞ chuÈn). NDHV t¬ng ®èi tÜnh(æn
®Þnh vÒ thµnh phÇn) vµ cã chøc n¨ng ®Þnh híng cho c¶ häc tr×nh. Cßn
NDDH bao gåm trong nã c¶ NDHV ë cÊp ®é ho¹t ®éng lÉn b¶n th©n c¸c

49
ho¹t ®éng cïng nh÷ng yÕu tè cña chóng(kinh nghiÖm vµ t©m lý cña chñ
thÓ, c«ng cô, ®èi tîng, kÕt qu¶ ho¹t ®éng, c¸c quan hÖ)- chÝnh NDHV ë
cÊp ®é ho¹t ®éng(tøc lµ trë thµnh yÕu tè cña NDDH) ®· cã vai trß tæ
chøc vµ ®Þnh híng c¸c ho¹t ®éng, vµ cïng víi c¸c ho¹t ®éng thùc thi qu¸
tr×nh d¹y häc trong nhµ trêng.
Tõ c¸ch tiÕp cËn trªn, nhiÒu vÊn ®Ò quan träng kh¸c cña LLDH
còng ®îc gi¶i quyÕt thuyÕt phôc. ThÝ dô, c¸c kh¸i niÖm Qu¸ tr×nh d¹y
häc, M«n häc, Bµi häc, PPDH ®Òu ®îc x¸c ®Þnh trong nh÷ng lý thuyÕt t-
¬ng øng. Dùa vµo quan niÖm NDHV nµy, cã thÓ x¸c ®Þnh dÔ dµng kh¸i
niÖm m«n häc: ®ã lµ mét lÜnh vùc NDHV vµ nh÷ng ho¹t ®éng cÇn thiÕt
®Ó truyÒn ®¹t vµ lÜnh héi néi dung Êy, t¬ng ®èi ®éc lËp víi nh÷ng lÜnh
vùc kh¸c, cã chøc n¨ng ®Æc thï, ®îc tæ chøc ë d¹ng chuÈn mùc vµ ®îc cô
thÓ ho¸ ®Õn møc ®é ®èi tîng häc tËp riªng biÖt.
Tuy ®îc ®¸nh gi¸ cao vÒ lý luËn nhng c¸ch tiÕp cËn triÕt häc-v¨n
ho¸ gÇn nh kh«ng ®îc øng dông trong c«ng t¸c x©y dùng ch¬ng tr×nh,
ph¸t triÓn NDHV phæ th«ng ë Liªn X«. Nã vµ c¸ch tiÕp cËn cÊu tróc ®·
kh«ng ®îc kÕt hîp víi nhau, ®iÒu chØnh lÉn nhau ®Ó t¹o nªn mét c¸ch
tiÕp cËn ®Çy ®ñ vµ hoµn thiÖn h¬n. NÕu kÕt hîp l¹i, cã thÓ trong mét lý
thuyÕt ®ång thêi lµm râ ®îc cÊu tróc vÜ m« cña NDHV, b¶n chÊt vµ cÊu
tróc vi m«(4 yÕu tè) cña nã, t¹o ra ®îc hai tham sè æn ®Þnh cña NDHV:
®ã lµ cÊu tróc æn ®Þnh vµ thµnh phÇn æn ®Þnh. Nh÷ng vÊn ®Ò cßn
l¹i chØ lµ t¨ng hay gi¶m tham sè nµy hay tham sè kia ®Ó x¸c ®Þnh kh¶
n¨ng thÝch øng tèt nhÊt vµ chøc n¨ng(gi¸ trÞ) ®Çy ®ñ nhÊt cña ch¬ng
tr×nh. C¸ch tiÕp cËn triÕt häc-v¨n ho¸ mÆc dï vËy l¹i ®îc UNESCO thõa
nhËn vµ phæ biÕn trªn thÕ giíi.
Nhµ trêng Ph¬ng T©y ¸p dông rÊt nhiÒu kiÓu ch¬ng tr×nh vµ cã
nhiÒu c¸ch tiÕp cËn. Cã ý kiÕn ®· kh¸i qu¸t ®îc 3 c¸ch tiÕp cËn: 1/c¸ch
tiÕp cËn truyÒn thèng(tËp trung vµo néi dung); 2/c¸ch tiÕp cËn theo môc
tiªu ®Çu ra hay môc tiªu hµnh vi; 3/ c¸ch tiÕp cËn theo qu¸ tr×nh hay theo
sù ph¸t triÓn. Còng cã c¸ch ph©n chia kh¸c: 1/ ch¬ng tr×nh tËp trung vµo
kiÕn thøc; 2/ ch¬ng tr×nh tËp trung vµo n¨ng lùc; 3/ch¬ng tr×nh tËp trung
vµo ngêi häc. NÕu nh×n vµo kiÓu ch¬ng tr×nh th× khã kÓ hÕt “nh÷ng
c¸ch tiÕp cËn”, thÝ dô: ch¬ng tr×nh hµn l©m, CT h¹t nh©n, CT më, CT

50
®ång t©m, CT tuyÕn tÝnh, CT tù chØ ®¹o, CT module, CT ®Æt träng
t©m vµo trÝ dôc; CT ®Æt träng t©m vµo m«n häc; CT ghÐp theo lÜnh
vùc; CT theo cÊu tróc ngµnh; CT thÝch øng; CT tiÒm Èn; CT nh©n v¨n…
V× vËy, cã lÏ cÇn xem xÐt theo mét nguyªn t¾c kh¸c.
NÕu nh×n tõ lËp trêng triÕt häc x· héi, trong lý thuyÕt NDHV ë Ph-
¬ng T©y cã 3 c¸ch tiÕp cËn chung: 1/ C¸ch tiÕp cËn híng vµo nhu cÇu x·
héi; 2/ C¸ch tiÕp cËn híng vµo nhu cÇu c¸ nh©n; 3/ C¸ch tiÕp cËn trung
dung. Nh×n chung c¸ch thø ba ngµy cµng chiÕm u thÕ vµ cã rÊt nhiÒu
ph¬ng ¸n cô thÓ kh¸c nhau, song tÝnh chÊt chung næi bËt cña chóng lµ
®iÒu hoµ, tr¸nh cùc ®oan. LÞch sö ph¸t triÓn ch¬ng tr×nh ë Ph¬ng T©y
trong thÕ kû 20 thùc chÊt lµ sù chao ®¶o vµ ®iÒu chØnh gi÷a hai cùc x·
héi vµ c¸ nh©n nªn tÊt yÕu n¶y sinh ra c¸ch tiÕp cËn thø ba.
XÐt theo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña triÕt häc gi¸o dôc, cã thÓ x¸c
®Þnh 3 c¸ch tiÕp cËn gÇn nh ®èi lËp nhau(t¬ng ph¶n nhau), nÕu nh
kh«ng kÓ ®Õn nh÷ng kh¸c biÖt nhá. §ã lµ: 1/ C¸ch tiÕp cËn cæ ®iÓn hay
hÖ thèng( classical, systematic approach); 2/ C¸ch tiÕp cËn l·ng m¹n hay
nh©n v¨n( romantic, humanistic approach); 3/ C¸ch tiÕp cËn cæ ®iÓn-l·ng
m¹n hay hiÖn ®¹i(modern approach). Chóng kh«ng ®ång nhÊt víi nh÷ng
c¸ch tiÕp cËn ®· nªu ë phÇn trªn vµ cã ¶nh hëng suèt thÕ kû 20. Tríc ®ã,
ngù trÞ trong thÕ kû 19 lµ c¸ch tiÕp cËn ®Ò cao trÝ dôc(Mental
discipline approach), ®îc xem lµ quan niÖm lý thuyÕt sím nhÊt vÒ
NDHV vµ ch¬ng tr×nh d¹y häc.
C¸ch tiÕp cËn cæ ®iÓn næi lªn râ nhÊt vµo thêi kú 1911-1962. Nã
coi träng tÝnh hÖ thèng cña c¸c m«n häc, ®Ò cao c¸c nhiÖm vô gi¶ng d¹y
cña gi¸o viªn, tæ chøc d¹y ë quy m« líp, gi¸o viªn cã vai trß khèng chÕ…
TÝnh chÊt tiªu biÓu cña c¸ch tiÕp cËn nµy lµ nã ®Æt ngêi häc vµo vÞ
thÕ ph¶i thÝch øng víi ch¬ng tr×nh vµ häc chÕ. Nh÷ng nhiÖm vô
®iÓn h×nh cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ: 1/ Ph©n gi¶i ch¬ng tr×nh thµnh
nh÷ng bé phËn; 2/ Tæng hîp nh÷ng bé phËn nµy l¹i thµnh c¸c ®Ò tµi trän
vÑn; 3/ X¸c ®Þnh c¸c môc tiªu hµnh vi cho tõng ®Ò tµi; 4/ S¾p xÕp c¸c
®Ò tµi thµnh häc tr×nh tèi u; 5/ X¸c ®Þnh c¸ch thøc tèt nhÊt ®Ó d¹y häc
tr×nh nµy; 6/ TiÕn hµnh d¹y häc trªn líp; 7/ §¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp.

51
Nh÷ng ®¹i diÖn chñ yÕu cña c¸ch tiÕp cËn cæ ®iÓn cã F.
Bobbitts(The Curriculum 1918; How to make a curriculum 1924;
Curriculum investigations 1926; The curriculum of modern education
1941), Ralph Tyler (Basic principles of curriculum and instruction 1949;
Basic principles of curriculum and instruction: syllabus for education
1950), J.F. Kerr(Changing the Curriculum 1968), P. Hirst vµ R.S.
Perters( The logic of Education 1970).
C¸ch tiÕp cËn l·ng m¹n cã ¶nh hëng m¹nh nhÊt trong nh÷ng n¨m
1930-1970, nhÊn m¹nh nh÷ng khÝa c¹nh th¸i ®é, gi¸ trÞ, môc ®Ých, lîi
Ých nh©n v¨n trong NDHV, coi ngêi häc lµ trung t©m, t«n träng vµ
khuyÕn khÝch häc ®éc lËp, quan hÖ chñ ®éng, tù do vµ sù tham gia cña
ngêi häc… Nã kh¼ng ®Þnh, ch¬ng tr×nh d¹y häc ph¶i hoµn toµn thÝch
÷ng víi ngêi häc. Do ®ã ch¬ng tr×nh cÇn b¶o ®¶m ®îc nh÷ng ®Æc
®iÓm vµ ho¹t ®éng sau: 1/ quan s¸t; 2/ tù thùc hiÖn; 3/ nh÷ng c¬ héi häc
tËp; 4/ c¸c ho¹t ®éng tù ph¸t; 5/ kh«ng can thiÖp vµo viÖc häc; 6/ tù lùc
ho¹t ®éng theo høng thó; 7/ bÇu khÝ hËu hç trî; 8/ gi¸o viªn ph¶i lùa theo
trÎ mµ hµnh ®éng; 9/ trÎ lµ gèc cña mäi nguyªn t¾c gi¸o dôc; 10/ mçi trÎ lµ
mét trêng häc; 11/ nhËn thøc vµ tr¶i nghiÖm c¸ nh©n cña trÎ; 12/ nhËn
c¶m vµ hiÓu biÕt; 13/ häc ®Ó vµo ®êi; 14/ t×m tßi, lµm viÖc vµ ®èi
tho¹i; 15/ ch¬i ®Ó vui vµ hµi lßng.
Céi nguån t tëng cña c¸ch tiÕp cËn l·ng m¹n b¾t ®Çu tõ Comennius
vµ Lock, Rousseau vµ Pestalozzi, Wordsworth vµ Coleridge, Herbart vµ
Froebel. Nh÷ng ®¹i diÖn quan träng cña nã cã M. Montessori, A. Maslow,
C. Rogers, H.Read(Education through art 1945), M. Tumin(Procedures for
effecting educational change 1967), C. Silberman, I. Illich vµ nh÷ng nhµ
gi¸o dôc chñ tr¬ng” phong trµo tiÕn bé” nh÷ng n¨m 30, c¸c líp më ë Anh,
Mü, c¸c líp”t×nh thÕ” vµ “t¬ng lai” ë Ph¸p trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y.
C¸ch tiÕp cËn hiÖn ®¹i quan niÖm trÎ em lµ ngêi ra quyÕt ®Þnh
vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Qu¸ tr×nh quan träng h¬n néi dung vµ ph¬ng
ph¸p, vµ ®îc xem lµ träng t©m ®Ó gi¶i thÝch hµnh vi. Néi dung ph¶i cã
tÝnh hÖ thèng nhng ngêi häc ph¶i chñ ®éng, kh«ng bÞ ¸p ®Æt. Mçi trÎ
mçi kh¸c, mäi vÊn ®Ò ®Òu míi mÎ. Nh÷ng gi¸ trÞ c¬ b¶n cña NDHV hay
ch¬ng tr×nh theo c¸ch tiÕp cËn nµy lµ: 1/ ghÐp nhãm linh ho¹t; 2/ tham

52
gia; 3/ tù do; 4/ nhÊn m¹nh qu¸ tr×nh; 5/ lÊy t×m tßi lµm träng; 6/ c¸c
nguån häc tËp phong phó; 7/ tr¶i nghiÖm; 8/ s¸ng t¹o; 9/ hîp t¸c; 10/ tr¸ch
nhiÖm; 11/ tù thùc hiÖn. Quan niÖm b¾t ®Çu râ nÐt tõ J. Dewey (The
psychological aspect of the school curriculum 1897; Human nature and
conduct 1922; The child and the curriculum 1902), Charity James(Young
lives at stake 1968), K.Clark( The romantic rebellion: romantic versus
classic art 1973…) v.v… vµ cã ¶nh hëng u thÕ tõ 1950 cho ®Õn ngµy
nay.
Trong B¸ch khoa gi¸o dôc quèc tÕ(1985), ngêi ta x¸c ®Þnh 4 c¸ch
tiÕp cËn kh¸c nhau vÒ ch¬ng tr×nh vµ NDHV: 1/ C¸ch tiÕp cËn t¬ng t¸c,
xem curriculum lµ hÖ thèng hay qu¸ tr×nh t¬ng t¸c( Mü, Thuþ SÜ, CHLB
§øc); 2/ C¸ch tiÕp cËn hîp lý ho¸, nhÊn m¹nh vai trß cña nh÷ng t táng míi,
c¸c ho¹t ®éng, c¸c thñ tôc hµnh ®éng, c¸c m©u thuÉn( §øc, Thuþ SÜ); 3/
C¸ch tiÕp cËn híng vµo qu¸ tr×nh( Hµ Lan, §øc, Thuþ §iÓn, BØ, ¸o,
Canada, Mü); 4/ C¸ch tiÕp cËn cÊu tróc, nhÊn m¹nh c¸c nguyªn t¾c gi¸o
dôc, n¨ng lùc ch¬ng tr×nh, c¸c c¬ héi häc tËp, c¸c ho¹t ®éng theo m«n häc(
§øc, Mü, Anh…).
3.Kh¸i niÖm néi dung häc vÊn phæ th«ng.
Kh¸i niÖm NDHV cã vai trß trung t©m trong LLDH, bëi v× nã quyÕt
®Þnh kh«ng chØ nh÷ng vÊn ®Ò ch¬ng tr×nh, tµi liÖu d¹y häc, mµ c¶
lÜnh vùc PPDH, chiÕn lîc d¹y häc, c¸c ph¬ng thøc tæ chøc ho¹t ®éng. VÒ
mÆt lü luËn, kh¸i niÖm nµy cã nhiÒu khÝa c¹nh, trong ®ã mét sè ®· ®îc
ph©n tÝch kh¸ râ rµng trong lý thuyÕt NDHV vµ lý thuyÕt ch¬ng tr×nh,
vµ còng cßn mét sè khÝa c¹nh kh¸c cha ®îc xem xÐt ®Çy ®ñ. Cã thÓ
kh¼ng ®Þnh mét sè khÝa c¹nh sau.
1/ KhÝa c¹nh triÕt häc.
KhÝa c¹nh nµy chi phèi c¸ch tiÕp cËn chung vµ nh÷ng c¸ch tiÕp cËn
cô thÓ ®èi víi vÊn ®Ò NDHV vµ ch¬ng tr×nh. Nãi chung kh«ng cã mét t-
¬ng quan ®¬n trÞ gi÷a triÕt lý vµ c¸ch tiÕp cËn. Mçi c¸ch tiÕp cËn thêng
lµ s¶n phÈm cña vµi nguyªn t¾c triÕt häc kh¸c nhau, cã khi ®èi lËp nhau.
ThÝ dô, c¸ch tiÕp cËn cæ ®iÓn, c¸ch tiÕp cËn cÊu tróc, c¸ch tiÕp cËn h-
íng vµo néi dung ®Òu cã c¬ së triÕt häc duy lý Platon, nhng chóng cßn

53
tÝch hîp nhiÒu yÕu tè cña triÕt häc hµnh vi,triÕt häc khoa häc tù
nhiªn( Darwin, Piaget), nhËn thøc luËn. C¸ch tiÕp cËn l·ng m¹n xuÊt ph¸t
tõ triÕt häc gi¸o dôc tù nhiªn vµ ®îc bæ sung nh÷ng quan ®iÓm cña t©m
lý häc nh©n v¨n, t©m lý häc l©m sµng, t©m lý häc thùc dông. C¸ch tiÕp
cËn hiÖn ®¹i cã h¹t nh©n triÕt häc lµ chñ nghÜa thùc dông x· héi nhng nã
l¹i quy tô gµn nh ®Çy ®ñ nh÷ng nguyªn t¾c cã chän läc cña nhËn thøc
luËn biÖn chøng, t©m lý häc nh©n v¨n, t©m lý häc ph¸t triÓn, hµnh vi
luËn vµ hoµn c¶nh luËn. Cho nªn nhiÒu häc gi¶ ®îc xÕp vµo nhiÒu chç
kh¸c nhau, thÝ dô J. Dewey chñ yÕu ®îc xem lµ ®¹i biÓu cña c¸ch tiÕp
cËn hiÖn ®¹i, nhng còng ®îc xem lµ ngêi khëi xíng c¸ch tiÕp cËn l·ng
m¹n; J. Piaget võa thuéc c¸ch tiÕp cËn cæ ®iÓn võa thuéc c¸ch tiÕp cËn
hiÖn ®¹i.
2/ KhÝa c¹nh b¶n thÓ luËn( ontology).
Sù vËt, hiÖn tîng nµo còng cã c¨n nguyªn b¶n thÓ, tøc lµ nguån gèc.
J. Dewey, L.X. Vygotsky, A.N.Leonchiev, I.Ia.Lerner… xem c¬ së b¶n
thÓ luËn cña NDHV lµ kinh nghiÖm x· héi hay kinh nghiÖm v¨n ho¸.
ChÝnh nã t¹o nªn b¶n chÊt cña NDHV, chø kh«ng ph¶i nh÷ng thø cô thÓ
nh tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o. Nh÷ng thø nµy chØ lµ h×nh thøc cña häc
vÊn, kh«ng h¼n lµ néi dung. C¸c h×nh thøc cô thÓ h¬n cña häc vÊn nh
To¸n, Khoa häc, V¨n ch¬ng, Kü thuËt… chØ lµ nh÷ng trêng hîp kh¸c nhau
cña tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o. Vµ tÊt c¶ nh÷ng h×nh thøc chung vµ cô thÓ
nãi trªn còng vÉn ph¶n ¸nh mét b¶n chÊt: kinh nghiÖm x· héi. Nhê thµnh
phÇn æn ®Þnh 4 yÕu tè mµ NDHV lu«n cã tÝnh chÊt toµn diÖn, ®Çy
®ñ, cho dï xÐt ë c¸c cÊp ®é ph¶n ¸nh kh¸c nhau vµ trong nh÷ng lÜnh vùc
hay h×nh thøc riªng biÖt.
3/ KhÝa c¹nh cÊu tróc vµ logic.
ViÖc tæ chøc, thiÕt kÕ NDHV ph¶i tu©n theo logic vµ cÊu tróc nµo
®Êy vµ thÓ hiÖn néi dung ®ã qua ch¬ng tr×nh, tµi liÖu d¹y häc, c¸c ph-
¬ng thøc ho¹t ®éng. Qu¸ tr×nh cô thÓ ho¸ néi dung tõ cÊp ®é trõu tîng lý
thuyÕt cho ®Õn cÊp ®é s¶n phÈm hiÖn thùc ë nh©n c¸ch ngêi häc ph¶n
¸nh logic tæng qu¸t cña viÖc thùc hiÖn néi dung. Theo t«i, ®ã lµ mét trong
nh÷ng quy luËt didactics thùc sù cña gi¸o dôc. ë cÊp ®é ®èi tîng häc tËp,
NDHV ®îc cÊu tróc thµnh hÖ thèng m«n häc hay lÜnh vùc häc tËp. Trong

54
mçi lÜnh vùc ®ã, cÊu tróc ®Æc thï cña ND sÏ quy ®Þnh nªn kiÓu m«n
häc vµ kiÓu qu¸ tr×nh häc tËp trong m«n häc, tõ ®ã x¸c ®Þnh c¸c ph¬ng
thøc ho¹t ®éng vµ sù phèi hîp chóng thÝch øng tèt nhÊt víi ®iÒu kiÖn vµ
ph¬ng tiÖn d¹y häc. KiÓu curriculum phÇn nµo phô thuéc vµo c¸ch gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò logic vµ cÊu tróc ®Æc thï cña ND.
Sù t¬ng øng gi÷a cÊu tróc c¸c ngµnh tri thøc vµ c¸c d¹ng ho¹t ®éng
víi cÊu tróc nh©n c¸ch còng lµ mét liªn hÖ logic cã tÝnh quy luËt. Nã x¸c
®Þnh c¬ cÊu tæng thÓ vµ c¸c h×nh thøc cña häc vÊn phæ th«ng, trong ®ã
cã sù tæ chøc vµ ph©n bè NDHV díi d¹ng ®èi tîng häc tËp vµ giao tiÕp.
Quy luËt nµy kh«ng chØ ®Þnh híng cho nh÷ng gi¶i ph¸p kü thuËt khi ph¸t
triÓn curriculum, mµ cßn chi phèi chÊt lîng néi dung. ChÊt lîng ®ã phô
thuéc vµo viÖc ®¸nh gi¸, tuyÓn chän NDHV phï hîp ®ång thêi víi hai
nh©n tè ¶nh hëng: 1/ C¸c ngµnh tri thøc vµ c¸c d¹ng ho¹t ®éng lµ nh©n tè
bªn ngoµi(kh¸ch quan) ¶nh hëng ®Õn NDHV vµ ch¬ng tr×nh; 2/ Nh©n
c¸ch(cÊu tróc vµ gi¸ trÞ) lµ nh©n tè bªn trong(chñ quan) ¶nh hëng ®Õn
NDHV. VÊn ®Ò dung lîng häc vÊn hay ®Þnh t¶i chuÈn cña ch¬ng tr×nh
còng nh chÊt lîng ch¬ng tr×nh hoµn toµn phô thuéc vµo ph¬ng ph¸p vµ
c«ng cô nghiªn cøu, m« t¶ hai nh©n tè ¶nh hëng nµy trong lý thuyÕt ch¬ng
tr×nh.
4/ KhÝa c¹nh kü thuËt.
MÆt kü thuËt cã vai trß to lín ®Ó x¸c ®Þnh tÝnh hîp lý, tÝnh kh¶ thi
vµ c¸c tiªu chuÈn sö dông cña ch¬ng tr×nh. Nã kh«ng cã ý nghÜa qu¸
quyÕt ®Þnh ®èi víi chÊt lîng NDHV, ®Æc biÖt khi nh÷ng khÝa c¹nh lý
luËn kh«ng ®îc xem xÐt ®óng ®¾n hoÆc kh«ng ®ñ tin cËy. Tuy nhiªn,
mÆt kü thuËt l¹i cã t¸c dông quyÕt ®Þnh hiÖu qu¶ thùc tÕ cña NDHV- nã
b¶o ®¶m viÖc thùc hiÖn tèt nh÷ng nguyªn t¾c hay quan ®iÓm lý luËn
trong h×nh thøc cô thÓ cña mét kiÓu ch¬ng tr×nh nÕu nh kü thuËt ®ã phï
hîp vµ ®¸ng tin cËy; hoÆc nã v« hiÖu ho¸ tÊt c¶ cho dï nh÷ng ®iÒu trªn
lµ tèt hay Ýt ra còng lµm gi¶m gi¸ trÞ cña c¸ch tiÕp cËn nÕu nh nã sai
lÇm hoÆc kh«ng phï hîp. ThÝ dô, khi ®· thõa nhËn nh÷ng u ®iÓm râ
rµng cña c¸ch tiÕp cËn hiÖn ®¹i, ®Ò cao ho¹t ®éng cña ngêi häc, nhÊn
m¹nh qu¸ tr×nh häc tËp, coi träng nhiÖm vô t×m tßi, ph¸t hiÖn, ra quyÕt
®Þnh vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, nhng trong viÖc thiÕt kÕ môc tiªu, ph¬ng

55
tiÖn, tµi liÖu vµ ®Æc biÖt lµ thiÕt kÕ ®¸nh gi¸ häc tËp, chóng ta l¹i qu¸
nhÊn m¹nh tr¾c nghiÖm thµnh tÝch chuÈn ho¸ vµ ®ång lo¹t, th× sù l¹m
dông kü thuËt nµy sÏ lµm háng nh÷ng gi¸ trÞ cña c¸ch tiÕp cËn ®óng
®¾n. Tr¾c nghiÖm gäi lµ kh¸ch quan, nhiÒu lùa chän gÇn nh kh«ng ®¸nh
gi¸ ®îc qu¸ tr×nh vµ ho¹t ®éng, kh«ng chÈn ®o¸n ®îc møc ®é t×m tßi,
gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Khi ¸p dông trªn sè ®«ng vµ ®ång lo¹t ë nhiÒu ®Ò
tµi, m«n häc, häc tr×nh, nã ®¬ng nhiªn cho nh÷ng kÕt qu¶ kh¶ quan,
kh«ng ®óng thùc tÕ. NÕu cã 2 lùa chän, th× s¸c xuÊt ®óng lµ 50%, nÕu
cã 4 lùa chän- lµ 25%, nÕu cã 5 lùa chän- lµ 20% cho mçi lÇn tr¾c
nghiÖm. NÕu sè lÇn tr¾c nghiÖm t¨ng lªn, tÝnh trªn nhiÒu m«n häc vµ
nhiÒu n¨m häc th× kh¶ n¨ng ®óng v« lý sÏ cßn cao h¬n n÷a, ®Õn møc cã
thÓ lµm cho viÖc ®¸nh gi¸ kh«ng cßn ý nghÜa thùc tÕ.
Do khÝa c¹nh kü thuËt chñ yÕu thuéc vÒ lý thuyÕt ch¬ng tr×nh nªn
cÇn th¶o luËn chi tiÕt vµo dÞp kh¸c. VÒ mÆt kü thuËt, nh×n chung cã
nh÷ng vÊn ®Ò sau lµ ®¸ng chó ý: 1/ thiÕt kÕ môc tiªu vµ ch¬ng tr×nh
khung; 2/ thiÕt kÕ häc tr×nh tæng thÓ vµ häc tr×nh m«n häc; 3/ ph©n
tÝch nhiÖm vô; 4/ thiÕt kÕ tµi liÖu vµ ph¬ng tiÖn; 5/ thiÕt kÕ ho¹t
®éng; 6/ thiÕt kÕ ®¸nh gi¸ d¹y häc; 7/ thiÕt kÕ ®¸nh gi¸ ch¬ng tr×nh. Tõ
sù ph©n tÝch lý thuyÕt curriculum vµ kü thuËt lµm ch¬ng tr×nh cña c¸c
chuyªn gia níc ngoµi trong c¸c dù ¸n ph¸t triÓn ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi, cã
c¶m gi¸c r»ng kü thuËt thuÇn tuý thêng g¾n liÒn víi tay nghÒ c¸ nh©n
cña mçi t¸c gi¶ hoÆc chuyªn gia, lµ mét sè bµi b¶n gÇn nh tho¸t ly c¬ së
khoa häc, dÔ lµm gi¶m hiÖu qu¶ cña viÖc ph¸t triÓn ch¬ng tr×nh.
Theo t«i, ®Ó lµm râ h¬n nh÷ng khÝa c¹nh chøc n¨ng vµ ho¹t ®éng
cña NDHV, cÇn cã c¬ së t©m lý häc vµ nh÷ng nghiªn cøu kinh tÕ- x· héi
s©u s¾c. V× sao cïng mét triÕt lý, cïng mét c¸ch tiÕp cËn, cïng mét thø kü
thuËt, nhÊt lµ ë nhµ trêng Ph¬ng T©y, nhiÒu ch¬ng tr×nh vÉn rÊt kh¸c
nhau vÒ hiÖu qu¶ vµ gi¸ trÞ? §ã chÝnh lµ vÊn ®Ò chøc n¨ng vµ ho¹t
®éng. Lý thuyÕt ho¹t ®éng trong KHGD x· héi chñ nghÜa lµ mét c¨n cø
khoa häc hoµn toµn ®¸ng tin cËy. Ngoµi ra, cÇn sö dông nh÷ng gi¸ trÞ
thùc sù trong c¸c lý thuyÕt cña J.Dewey, J.Piaget, A.Maslow.. ®Ó x©y
dùng quan niÖm ®Çy ®ñ h¬n vÒ NDHV.
Tµi liÖu tham kh¶o

56
1. NhËn thøc l¹i mét sè kh¸i niÖm, ph¹m trï cña gi¸o dôc häc. §Ò tµi cÊp

B34-77-39, ViÖn KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: Vò Träng Rü.
2.Nh÷ng c¬ së khoa häc cña viÖc x©y dùng ch¬ng tr×nh c¸c m«n häc ë tr-
êng
phæ th«ng. §Ò tµi cÊp Bé B96-49-34, ViÖn KHGD, Hµ Néi, 1998. Chñ
nhiÖm: NguyÔn H÷u ChÝ.
2. Nh÷ng ®Æc trng cña PPDH theo t tëng gi¸o dôc tÝch cùc trong nhµ tr-
êng phæ th«ng ViÖt Nam. §Ò tµi cÊp Bé B96-49-15, ViÖn KHGD, Hµ
Néi, 1996. Chñ nhiÖm: §Æng Thµnh Hng.
4. NguyÔn Ngäc Quang. Tµi liªu tham kh¶o vÒ LLDH. Trêng KTNV
C«ng an
nh©n d©n, Hµ Néi, 1974.
3. C¬ së lý luËn cña qu¸ tr×nh d¹y häc trong nhµ trêng X« ViÕt. Chñ biªn:
V.V.Craevsky, I.Ia.Lerner. B¶n tiÕng Nga, Gi¸o dôc häc, M. 1989.
6. C¬ së lý luËn cña néi dung häc vÊn phæ th«ng. Chñ biªn: V.V.Craevsky,
I.Ia.Lerner. B¶n tiÕng Nga, Gi¸o dôc häc, M. 1983.
7. Lednhiov V.X. Néi dung häc vÊn: nh÷ng vÊn ®Ò cÊu tróc. B¶n tiÕng
Nga.
Gi¸o dôc häc, M. 1989.
8. ¤c«n V. NhËp m«n Lý luËn d¹y häc ®¹i c¬ng. B¶n tiÕng Nga, M. 1990.
9. §Æng Thµnh Hng. VÊn ®Ò ch¬ng tr×nh d¹y häc trong nhµ trêng Mü
hiÖn nay. T¹p chÝ Th«ng tin KHGD 1994, sè 12.
10. Ivor K. Davies. Objectives in Curriculum Design. London-NewYork-
v.v…1976.
11. Curriculum Theory. International Encyclopedia of education. Pergamon
Press.V.2.p.1265-1272.NewYork-London-Paris-Sydney-Toronto-
Franfurt,1985.

57
ch¬ng vii.
Sù ph¸t triÓn quan niÖm vÒ bµi häc
Trong Lý luËn d¹y häc(LLDH), kh¸i niÖm Bµi häc ®îc gi¶i thÝch
theo 3 c¸ch: 1/ §ã lµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc c¬ b¶n trong nhµ trêng;
nh÷ng h×nh thøc kh¸c bªn c¹nh Bµi häc gåm cã: tham quan, seminar, thùc
hµnh, thÝ nghiÖm, häc nhãm, häc ë nhµ…; 2/ §ã lµ ®¬n vÞ cña néi dung
häc vÊn(®¬n vÞ tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o); 3/ §ã lµ mét ®o¹n hoµn chØnh
cña qu¸ tr×nh d¹y häc(QTDH), hay chÝnh lµ QTDH thu gän víi ®Çy ®ñ
nh÷ng thµnh tè cña nã. Bµi häc thêng ®îc xem lµ yÕu tè cèt lâi cña hÖ
thèng líp-bµi, nÕu xo¸ bá nã ®i th× hÖ thèng nµy còng bÞ ph¸ vì. Bµi häc
mÆc nhiªn ®îc tiÕn hµnh ë quy m« líp, trong phßng häc, hay cßn gäi lµ ®-
îc tæ chøc díi h×nh thøc lªn líp, theo bµi b¶n chÆt chÏ.
Do c¸ch hiÓu truyÒn thèng nµy, Bµi häc thêng gîi ra Ên tîng vÒ ph-
¬ng ph¸p lªn líp: thuyÕt tr×nh, gi¶ng gi¶i, tr×nh bµy, minh ho¹, trùc quan,
thÝ nghiÖm… V× ë trong líp c¸ch ly víi m«i trêng thùc tÕ xung quanh nªn
d¹y häc theo hÖ líp-bµi tù khÐp m×nh vµo khu«n khæ ph¬ng ph¸p h¹n
chÕ: ph¶i minh ho¹, ph¶i ®a ra trùc quan, ph¶i tr×nh bµy vµ gi¶i thÝch sao
cho dÔ hiÓu…, tãm l¹i lµ ph¶i nãi sao, lµm sao ®Ó ngêi häc dï kh«ng trùc
tiÕp m¾t thÊy, tai nghe, tay lµm, ®Çu suy nghÜ vµ chØ ngåi gän trong
bèn bøc têng còng “lÜnh héi v÷ng ch¾c, hÖ thèng, tù gi¸c, s©u s¾c vµ
khoa häc nh÷ng tinh hoa cña nÒn v¨n ho¸ nh©n lo¹i”. §ã thùc sù lµ thö
th¸ch qu¸ søc, mét sø mÖnh râ rµng kh«ng thÓ kham næi, nhng kh«ng
hiÓu v× sao LLDH trong kho¶ng gi÷a vµ cuèi thÕ kû 20 l¹i trao nã cho hÖ
líp-bµi?
V× bµi vµ líp lu«n ®i kÌm nhau nªn gi÷a bµi vµ ph¬ng ph¸p lªn líp,
gi÷a ph¬ng ph¸p lªn líp vµ ph¬ng ph¸p d¹y häc(PPDH) cø lÉn vµo nhau
trong thùc tÕ gi¶ng d¹y. NhiÒu khi tÊt c¶ nh÷ng thø nµy ®Òu ®îc gi¶i
thÝch gièng nh kh¸i niÖm PPDH. ChÝnh PPDH hÇu nh bÞ thu hÑp l¹i,
chØ nh÷ng g× ®îc thùc hiÖn trªn líp, cßn nh÷ng “ph¬ng ph¸p” ngoµi líp
®îc coi lµ h×nh thøc tæ chøc, lµ ho¹t ®éng, lµ biÖn ph¸p ngo¹i kho¸…,
thÝ dô nÕu thùc hµnh trªn líp th× gäi lµ ph¬ng ph¸p thùc hµnh, nhng nÕu
thùc hµnh ë xÝ nghiÖp, n«ng trang th× nã l¹i biÕn thµnh h×nh thøc tæ
chøc d¹y häc( mµ l¹i lµ h×nh thøc kh«ng c¬ b¶n, nhng tÊt nhiªn còng rÊt

58
“quan träng”). Cßn nhiÒu ®iÒu kh«ng râ rµng nh vËy xung quanh kh¸i
niÖm Bµi häc: trÎ ®Õn ViÖn bµo tµng c¸ch m¹ng t×m hiÒu, nghe vµ tiÕp
xóc trùc tiÕp víi nh÷ng di vËt lÞch sö- ®ã lµ Bµi häc hay kh«ng ph¶i Bµi
häc? Theo quan niÖm th«ng thêng, ®©y lµ h×nh thøc tæ chøc kh«ng c¬
b¶n v× vËy kh«ng ph¶i lµ bµi häc. Nhng nÕu xÐt kÕt qu¶ thu ®îc ë trÎ th×
nã l¹i lµ bµi häc s©u s¾c, gi¸ trÞ, ®Çy ®ñ h¬n bÊt kú c¸ch häc tËp nµo
trªn líp.
Bµi häc ®îc ph©n chia thµnh c¸c kiÓu, t¬ng øng víi mçi kiÓu cã mét
hay vµi cÊu tróc thÝch hîp: 1/ kiÓu bµi lÜnh héi(truyÒn ®¹t) tri thøc míi;
2/ kiÓu bµi h×nh thµnh(rÌn luyÖn) kü n¨ng; 3/ kiÓu bµi «n tËp, cñng cè,
luyÖn tËp; 4/ kiÓu bµi tæng kÕt, hÖ thèng ho¸; 5/ kiÓu bµi øng dông tri
thøc vµ kü n¨ng; 6/ kiÓu bµi kiÓm tra, ®¸nh gi¸;7/ kiÓu bµi hçn hîp. Cßn
cã nh÷ng c¸ch ph©n kiÓu kh¸c, thÝ dô: bµi häc h×nh thµnh kh¸i niÖm,
bµi häc h×nh thµnh kü n¨ng, bµi «n tËp, bµi kiÓm tra…, nhng nãi chung
vÉn tu©n theo logic t¬ng tù nh vËy. Qua nh÷ng c¸ch ph©n kiÓu bµi häc,
cã thÓ thÊy râ nh÷ng quan ®iÓm lo¹i h×nh häc nµy kh«ng nhÊt qu¸n víi
chÝnh kh¸i niÖm Bµi häc.
NÕu thõa nhËn Bµi häc lµ mét ®o¹n hoµn chØnh, mét qu¸ tr×nh d¹y
häc thu gän toµn vÑn, mét ®¬n vÞ néi dung trän vÑn, th× chØ riªng kiÓu
bµi hçn hîp kh«ng m©u thuÉn víi kh¸i niÖn bµi häc, cßn nh÷ng kiÓu
kh¸c râ rµng kh«ng ph¶i lµ bµi häc. Sau khi ph©n chia kiÓu Bµi häc,
th× nh÷ng kiÓu nµy lÏ ra ph¶i cã tÝnh cô thÓ cao h¬n, ph¶i râ rµng h¬n
kh¸i niÖm chung, song ë ®©y th× t×nh h×nh ngîc l¹i: kh«ng thÊy bµi häc
®©u n÷a- lÜnh héi tri thøc míi, h×nh thµnh kü n¨ng, h×nh thµnh kh¸i
niÖm…khi t¸ch rêi tõng thø ra th× kh«ng cßn ®¬n vÞ trän vÑn, mét ®o¹n
hoµn chØnh, mét QTDH thu gän nµo c¶. Kh«ng riªng g× vÊn ®Ò thuËt
ng÷ tiÕng ViÖt, mµ ngay tõ gèc, b¶n th©n kh¸i niÖm didactics vÒ bµi
häc ®· kh«ng triÖt ®Ó vµ gÇn nh kh«ng cã chøc n¨ng häc thuËt, dêng
nh nªu lªn cèt ®Ó cho vui, cho cã thªm “néi dung”.
Trong thùc tÕ d¹y häc, nhiÒu ngêi kh«ng ph©n biÖt bµi häc, giê häc,
tiÕt häc, giê lªn líp, buæi häc. NÕu ®èi chiÕu chóng víi nh÷ng” kiÓu bµi
häc” nãi trªn th× thÊy ngay r»ng ®Êy chÝnh lµ nh÷ng kiÓu giê häc hay
buæi häc. Mét bµi häc ®îc thùc hiÖn trªn mét(Ýt khi x¶y ra) hoÆc mét sè

59
giê häc(thêng x¶y ra), cã khi diÔn ra trong c¶ buæi häc(nhÊt lµ ë c¸c trêng
häc c¶ ngµy), còng cã thÓ kÐo dµi hµng tuÇn, vµi tuÇn häc qua mét sè giê
häc hay buæi häc gi¸n ®o¹n. Cã thÓ cã bµi häc ®îc thùc hiÖn trªn 1-2 giê
lªn líp(giê häc trªn líp) céng víi mét vµi giê häc ngoµi líp nh tham quan,
nghiªn cøu thùc ®Þa, häc nhãm ë nhµ…, vµ tÊt c¶ nh÷ng giê häc trªn líp
vµ ngoµi líp nµy t¹o nªn mét bµi häc toµn vÑn. Nh vËy, giê häc lµ h×nh
thøc vµ lµ giai ®o¹n cña bµi häc. Giê häc trªn líp ®îc gäi lµ giê lªn líp,
bëi v× ngoµi líp còng cã giê häc: giê häc tham quan, giê häc thÝ
nghiÖm-thùc hµnh, giê häc seminar ë thùc ®Þa…
Nh÷ng thuËt ng÷ Häc tr×nh, M«n häc, Bµi häc, Giê häc vÒ nguyªn
t¾c dïng ®Ó chØ nh÷ng kh¸i niÖm khoa häc cña LLDH. Cßn TiÕt häc,
Buæi häc, Ngµy häc, TuÇn häc, Häc kú, N¨m häc, BËc häc, Trêng vµ Líp
häc lµ nh÷ng thuËt ng÷ qu¶n lý- ®ã lµ qu¶n lý kÕ ho¹ch, ch¬ng tr×nh, thêi
lîng vµ dung lîng lao ®éng s ph¹m, h×nh thøc vµ quy m« tæ chøc häc
tr×nh. HiÖn nay, trong gi¸o dôc chuyªn nghiÖp, cao ®¼ng, ®¹i häc, thêi
gian cña häc tr×nh ®îc tÝnh b»ng §¬n vÞ häc tr×nh(§VHT=15 tiÕt häc).
§ã còng lµ mét thuËt ng÷ qu¶n lý. Theo t«i, nªn gäi 15 tiÕt nµy chÝnh x¸c
h¬n lµ ®¬n vÞ thêi gian cña häc tr×nh, chø kh«ng ph¶i §VHT, v× nã
kh«ng ph¶n ¸nh nh÷ng mÆt, nh÷ng th«ng sè quan träng nhÊt cña häc tr×nh
nh môc tiªu, néi dung, kÕt qu¶, quy tr×nh vµ ph¬ng ph¸p ho¹t ®éng… So
víi ®¬n vÞ thêi gian truyÒn thèng(tiÕt=35-50 phót) th× 15 tiÕt nµy(lµ 1
§VHT theo c¸ch nãi hiÖn nay) kh«ng thÓ lµ ®¬n vÞ ®îc, v× kh«ng lÏ 1
®¬n vÞ= 15 ®¬n vÞ? Nªn quy ®Þnh râ rµng lµ: ®¬n vÞ thêi gian cña häc
tr×nh phæ th«ng b»ng 35-50 phót tuú theo bËc häc, cßn d¬n vÞ thêi
gian cña häc tr×nh sau phæ th«ng b»ng 15 lÇn ®¬n vÞ thêi gian cña
häc tr×nh phæ th«ng.
Khung ch¬ng tr×nh vµ toµn bé nh÷ng curriculum ph¶n ¸nh häc tr×nh
tæng thÓ cña bËc häc, cña c¶ giai ®o¹n lín nh MÇm non, Phæ th«ng, C©o
®¼ng… Cßn curriculum mçi m«n häc m« t¶ häc tr×nh cô thÓ ë cÊp ®é
m«n häc, tøc lµ mét thÓ tÝch hîp hai mÆt chñ yÕu: 1/néi dung häc
vÊn(häc phÇn); 2/ tiÕn tr×nh ho¹t ®éng, ®iÒu hµnh, qu¶n lý… ®Ó xö
lý(processing) néi dung ®ã vµ gióp cho viÖc xö lý. §Ó tæ chøc häc tr×nh
cô thÓ, ph¶i cã c«ng cô cô thÓ. XÐt trong hÖ líp-bµi, ®ã lµ bµi häc. Theo

60
t«i, bµi häc chÝnh lµ ®¬n vÞ häc tr×nh thËt sù. Nã lµ häc tr×nh toµn vÑn
ë d¹ng ®¬n vÞ, chø kh«ng ph¶i lµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc. C¸c h×nh
thøc tæ chøc d¹y häc lµ mét ph¹m trï kh¸c h¼n. Chóng nãi lªn quy m«, ®Þa
®iÓm, kh«ng gian, ®iÒu kiÖn, tæ chøc, thµnh phÇn häc sinh trong qu¸
tr×nh d¹y häc. Nãi chung cã thÓ chia c¸c h×nh thøc ®ã thµnh: 1/ trªn líp; 2/
ngoµi líp, hoÆc 1/ c¶ líp(nhãm lín); 2/ tæ- ®éi(nhãm nhá); 3/ c¸ nh©n. B¶n
th©n bµi häc còng ®îc thùc hiÖn díi nh÷ng h×nh thøc nµy.
Néi dung häc vÊn kh«ng ®îc tæ chøc thµnh m«n häc chÆt chÏ thêng
®îc tæ chøc thµnh c¸c chñ ®Ò, chuyªn ®Ò. T¬ng tù nh ®èi víi m«n häc,
c¸c häc phÇn ®îc t¹o nªn tõ c¸c chñ ®Ò, chuyªn ®Ò còng ®îc ph¶n ¸nh vµ
vËn hµnh b»ng nh÷ng häc tr×nh t¬ng øng. VËy lµ kh«ng riªng m«n häc
míi cã häc tr×nh, mµ chñ ®Ò, chuyªn ®Ò, ho¹t ®éng ®îc tæ chøc nh»m
nh÷ng môc tiªu d¹y häc ®· quy ®Þnh còng t¹o nªn nh÷ng häc tr×nh, nh-
ng cã kiÓu vµ tÝnh chÊt kh¸c häc tr×nh m«n häc.
Nh÷ng häc tr×nh kiÓu m«n häc thêng ®îc tæ chøc b»ng nh÷ng ®¬n
vÞ toµn vÑn lµ bµi häc. Tuy vËy, trong cuéc t×m kiÕm vµ c¶i c¸ch nh÷ng
n¨m 30-50 cña thÕ kû tríc vµ kÐo dµi cho ®Õn ngµy nay, ngêi ta ®·
kh¼ng ®Þnh, bµi häc kh«ng cßn lµ ®¬n vÞ duy nhÊt ®Ó tæ chøc häc
tr×nh. Cã thÓ tæ chøc häc tr×nh b»ng nh÷ng d¬n vÞ kh¸c, kh«ng ph¶i
lµ bµi häc: ®ã lµ chñ ®Ò, dù ¸n(c«ng viÖc). V× vËy, hÖ líp-bµi trong
nhµ trêng hiÖn ®¹i ®· ®îc chØnh lý rÊt nhiÒu vµ qu¸ tr×nh d¹y häc trë nªn
c¬ ®éng h¬n tríc, kh«ng cßn qu¸ cøng nh¾c nh bµi b¶n ban ®Çu n÷a.
Bµi häc lµ ®¬n vÞ häc tr×nh truyÒn thèng cã cÊu tróc bé m«n, lµ
®¬n vÞ c¬ b¶n vµ duy nhÊt cña häc tr×nh trong hÖ líp-bµi cæ ®iÓn,
vµ cho ®Õn h«m nay vÉn gi÷ vai trß c¬ b¶n. HÖ thèng bµi häc ®îc x¸c
®Þnh vµ ®îc cÊu tróc l¹i thµnh häc tr×nh theo c¸c quan hÖ t¬ng øng chÆt
chÏ víi c¬ cÊu c¸c ngµnh tri thøc vµ ho¹t ®éng chuyªn nghiÖp. Trong ph¹m
vi mçi m«n häc(t¬ng øng lµ mçi ngµnh) c¸c bµi häc ®îc tæ chøc theo t¬ng
quan chÆt chÏ víi logic vµ m¹ng cÊu tróc cña hÖ thèng kh¸i niÖm(tri thøc,
kü n¨ng, kü x¶o, ph¬ng ph¸p cña khoa häc, kü thuËt, nghÖ thuËt, ®¹o
®øc…). Do ®ã, hÖ thèng bµi häc cã logic chÆt chÏ(kh«ng tuú tiÖn xoay
®¶o ®îc), cã tÝnh chÊt bµi b¶n vµ hÖ thèng, cã h×nh thøc t¬ng ®èi khÐp
kÝn, cã néi dung æn ®Þnh cao, cã cÊu tróc phô thuéc kh¸ cøng vµo c¬ cÊu

61
c¸c ngµnh vµ bé m«n chuyªn nghiÖp. KiÓu häc tr×nh lÊy bµi häc lµm
®¬n vÞ gäi lµ häc tr×nh kiÓu m«n häc, hay häc tr×nh m«n häc.
Nh÷ng häc tr×nh kh«ng ph¶i kiÓu m«n häc ®îc tæ chøc b»ng nh÷ng
®¬n vÞ kh«ng ph¶i bµi häc- ®ã lµ chñ ®Ò, dù ¸n. Chñ ®Ò lµ lo¹i ®¬n vÞ
häc tr×nh ®îc x¸c ®Þnh vµ s¾p xÕp kh«ng theo hÖ thèng kh¸i niÖm
chuyªn nghiÖp mét c¸ch m¸y mãc, mµ theo c¸c quan hÖ vµ ph¹m trï ph¶n
¸nh nh÷ng nhãm tri thøc, kü n¨ng, sù kiÖn ®îc tuyÓn chän tõ nhiÒu
kh¸i niÖm thuéc c¸c ngµnh kh¸c nhau. Chñ ®Ò nãi chung kh«ng bao
hµm kh¸i niÖm thuÇn tuý bé m«n, kh«ng t¬ng øng víi mét kh¸i niÖm, mµ
t¬ng øng víi nh÷ng quan hÖ, ph¹m trï cã tÝnh chÊt tÝch hîp. ThÝ dô, chñ
®Ò Níc s¹ch trong gi¸o dôc m«i trêng bao gåm nh÷ng néi dung lÊy tõ mét
sè kh¸i niÖm §Þa lý, Sinh häc, VËt lý, Ho¸ häc, X· héi häc, Kinh tÕ häc,
D©n sè häc…, chø kh«ng t¬ng øng víi mét kh¸i niÖm cô thÓ nµo. DÜ
nhiªn, mét chñ ®Ò chÆt chÏ cã thÓ gîi lªn mét ý niÖm, mét biÓu tîng kh¸
cô thÓ nµo ®Êy, song kh«ng thÓ coi biÓu tîng nh vËy lµ kh¸i niÖm dîc
mÆc dï tªn gäi cña c¸c chñ ®Ò thêng ®îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së thuËt ng÷
chØ nh÷ng kh¸i niÖm nhÊt ®Þnh.
Khi lÊy chñ ®Ò lµm ®¬n vÞ cña häc tr×nh, th× kiÓu häc tr×nh
nµy lµ häc tr×nh chñ ®Ò. HÖ thèng chñ ®Ò linh ho¹t h¬n, Ýt tÝnh hÖ
thèng vµ bµi b¶n h¬n, cã tÝnh më cao h¬n, Ýt phô thuéc vµo c¬ cÊu kh¸i
niÖm bé m«n h¬n so víi hÖ thèng bµi häc. C¸c häc tr×nh chñ ®Ò dÔ
chØnh lý, bæ sung vµ thiÕt kÕ l¹i h¬n so víi häc tr×nh m«n häc. HÖ thèng
chñ ®Ò còng ®îc thùc hiÖn b»ng giê häc trªn líp vµ giê häc ngoµi líp, cã
thÓ thªm mét sè ho¹t ®éng kh¸c ngoµi líp víi t¬ng quan c©n b»ng. Còng
nh bµi häc, mçi chñ ®Ò cã thÓ gåm mét hoÆc vµi giê häc, cã thÓ kÐo dµi
c¶ buæi häc hoÆc vµi buæi, vµi tuÇn häc qua mét sè giê häc ®îc ph©n
chia gi¸n ®o¹n, hoÆc mét sè giê häc céng víi vµi ho¹t ®éng kh¸c nh vui
ch¬i, giao lu, lÔ héi, thi ®Êu thÓ thao vµ nghÖ thuËt.
Khi lÊy dù ¸n lµm ®¬n vÞ häc tr×nh, th× ta cã häc tr×nh kiÓu dù
¸n. §ã lµ hÖ thèng ho¹t ®éng vµ c«ng viÖc nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, do
®ã dù ¸n ph¶n ¸nh nh÷ng vÊn ®Ò häc tËp vµ thùc tiÔn mµ kÕt qu¶
gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®ã mét c¸ch hÖ thèng sÏ ®¸p øng môc tiªu
häc tËp quy ®Þnh trong ch¬ng tr×nh. Häc tr×nh dù ¸n cã tÝnh më, tÝnh

62
tù do, tÝnh linh ho¹t vµ tÝnh thùc hµnh cao h¬n hai kiÓu häc tr×nh trªn,
nhng nã thiÕu hÖ thèng, thiÕu chÆt chÏ, thiÕu tÝnh hµn l©m. Do tho¸t ly
kh¸ xa logic, cÊu tróc vµ néi dung häc thuËt cña c¸c ngµnh tri thøc chuyªn
nghiÖp nªn viÖc thiÕt kÕ häc tr×nh dù ¸n lµ nhiÖm vô khã vµ phøc t¹p
xÐt theo yªu cÇu gi¸o dôc c¬ b¶n, hÖ thèng, v÷ng ch¾c, khoa häc ë trêng
phæ th«ng.
Ba lo¹i ®¬n vÞ häc tr×nh- bµi häc, chñ ®Ò, dù ¸n- t¹o nªn ba kiÓu
häc tr×nh kh¸c nhau vÒ tÝnh chÊt, cÊu tróc vµ logic, mçi kiÓu cã
nh÷ng ®iÓm m¹nh vµ ®iÓm yÕu bæ sung lÉn nhau. C¶ ba lo¹i ®¬n vÞ
nµy ®Òu ®îc thùc hiÖn b»ng giê häc vµ nh÷ng h×nh thøc häc tËp, lµm
viÖc ngoµi giê häc. Trong ®ã, giê lªn líp lµ h×nh thøc chñ ®¹o cña bµi
häc, chñ ®Ò ®îc tiÕn hµnh c©n b»ng ë c¶ giê lªn líp lÉn giê häc ngoµi
líp, cßn dù ¸n chñ yÕu ®îc thùc hiÖn qua c¸c giê häc ngoµi líp vµ c¸c ho¹t
®éng kh¸c ngoµi líp, ngoµi trêng(tÊt nhiªn còng cã c¶ giê lªn líp nhng tØ
lÖ kh¸ h¹n chÕ). Nh vËy, giê häc lµ h×nh thøc chung, c¬ b¶n vµ lµ giai
®o¹n cña c¶ bµi häc, chñ ®Ò lÉn dù ¸n.
Nh÷ng ®iÒu trªn cho thÊy, ®¬n vÞ häc tr×nh kh¸c víi h×nh thøc tæ
chøc d¹y häc. Bµi häc lµ mét trong 3 lo¹i ®¬n vÞ häc tr×nh ®îc sö dông
hiÖn nay. Cßn giê häc lµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc c¬ b¶n cña häc tr×nh
m«n häc, ®ång thêi còng lµ h×nh thøc tiÕn hµnh c¸c häc tr×nh chñ ®Ò,
häc tr×nh dù ¸n. Giê häc cã c¸c h×nh thøc: trªn líp, ngoµi líp, c¶ líp, nhãm-
tæ, c¸ nh©n. Ngoµi giê häc, c¸c häc tr×nh chñ ®Ò, dù ¸n ®îc tiÕn hµnh
qua nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c vµ nh÷ng h×nh thøc häc tËp, nhËn thøc, giao
tiÕp, thi ®ua… ngoµi giê häc.
Ngoµi nh÷ng kiÓu häc tr×nh dÔ ph©n biÖt trªn, cßn cã kiÓu häc
tr×nh module, trong ®ã chÝnh c¸c module lµ ®¬n vÞ häc tr×nh. Module
®îc thiÕt kÕ theo lèi hçn hîp, cã thÓ chøa c¶ bµi häc(nßng cèt lµ kh¸i
niÖm), chñ ®Ò(nßng cèt lµ quan hÖ, ph¹m trï tÝch hîp) lÉn dù
¸n(nßng cèt lµ vÊn ®Ò vµ ho¹t ®éng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò). Häc tr×nh
module vÒ néi dung cã tÝnh chÊt hçn hîp, nhng vÒ kü thuËt nã ®îc thiÕt
kÕ ®Æc biÖt ®Ó cã kh¶ n¨ng l¾p ghÐp lÉn nhau, cã tÝnh trän vÑn vÒ
gi¸ trÞ. Bªn c¹nh häc tr×nh module, cã thÓ cßn t¹o ra ®îc nh÷ng häc tr×nh

63
hçn hîp kh¸c n÷a tuú theo c¸ch kÕt hîp c¸c tØ lÖ vµ cÊu tróc c¸c ®¬n vÞ
c¬ b¶n cña häc tr×nh lµ bµi häc, chñ ®Ò, dù ¸n.
§Ó lµm râ h¬n kh¸i niÖm bµi häc, cßn ph¶i th¶o luËn thªm thuËt ng÷
häc phÇn. Häc phÇn(Credit) chØ ®¬n gi¶n lµ mét bé phËn häc vÊn cÇn
®µo t¹o, thÓ hiÖn t¬ng ÷ng mét môc tiªu, mét tr×nh ®é gi¸o dôc ®· quy
®Þnh. Tuy cã ý nghÜa didactics, song häc phÇn kh«ng ph¶i lµ kh¸i niÖm
®éc lËp- nã lµ kh¸i niÖm qu¶n lý. Häc phÇn cã thÓ lµ m«n häc, vµi m«n
häc; cã thÓ bao gåm hÖ thèng chñ ®Ò hay c¸c dù ¸n; cã thÓ lµ mét m«n
häc céng víi vµi chuyªn ®Ò; cã thÓ gåm vµi chuyªn ®Ò céng víi vµi dù ¸n
ho¹t ®éng; cã thÓ gåm vµi chñ ®Ò, ®Ò tµi nghiªn cøu lý thuyÕt céng víi
mét vµi dù ¸n thùc hµnh, thùc tËp… HiÖn nay, häc phÇn thêng ®îc ph©n
biÖt gÇn nh tuyÖt ®èi víi m«n häc-nÕu kh«ng ®ñ x©y dùng thµnh m«n
häc th× gäi phÇn häc tËp Êy lµ häc phÇn. §ã lµ ®iÒu kh«ng chÝnh x¸c.
Do tÝnh n¨ng cÊu tróc lµ chñ yÕu trong häc phÇn nªn cÇn sö dông thuËt
ng÷ nµy theo nghÜa chung cña qu¶n lý. Trªn thùc tÕ cã häc phÇn gåm
toµn bµi häc- häc phÇn ®ã còng lµ m«n häc. Song còng cã häc phÇn hçn
hîp- cã c¶ m«n häc, c¶ chuyªn ®Ò, c¶ dù ¸n. Nhng cßn cã nh÷ng häc phÇn
chØ gåm toµn chuyªn ®Ò, ®Ò tµi, tiÓu luËn. Nh vËy, vÊn ®Ò ph©n chia
häc phÇn chñ yÕu ®Ó qu¶n lý môc tiªu chung tõ c¸ch s¾p xÕp vµ qu¶n lý
c¸c môc tiªu bé phËn.
ViÖc x¸c ®Þnh kh¸i niÖm bµi häc nh trªn trong quan hÖ thùc tÕ víi
nh÷ng ®¬n vÞ häc tr×nh kh¸c ®· khu«n gän kh¸i niÖm l¹i, lµm cho nã cã
néi hµm râ h¬n vµ cô thÓ h¬n. Theo t«i, trong d¹y häc hiÖn ®¹i nªn sö
dông c¶ ba lo¹i ®¬n vÞ häc tr×nh, x©y dùng vµ thùc hiÖn c¸c kiÓu
häc tr×nh kh¸c nhau tuú theo lÜnh vùc vµ môc tiªu d¹y häc thÝch hîp .
Nh vËy, kh«ng nh÷ng ph¸t huy ®îc nh÷ng u thÕ truyÒn thèng cña bµi häc,
mµ cßn h¹n chÕ ®îc nh÷ng ®iÓm bÊt cËp cña nã, n©ng cao hiÖu qu¶ cña
qu¸ tr×nh d¹y häc.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Lerner I.Ia. M«n häc- ®Ò tµi- bµi häc. Tri thøc, M. 1988, sè 1, b¶n
tiÕng Nga.

64
2. Makhmutov M.I. Bµi häc hiÖn ®¹i: nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn. Gi¸o dôc
häc, M.1981, b¶n tiÕng Nga.
3. Onhisuc V.A. Bµi häc trong nhµ trêng hiÖn ®¹i. XB lÇn 2, Gi¸o dôc,
M.1986, b¶n tiÕng Nga.
4. NhËn thøc l¹i mét sè kh¸i niÖm, ph¹m trï gi¸o dôc häc. §Ò tµi cÊp Bé
B34-37-39, ViÖn KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: Vò Träng Rü.
5. §Æng Thµnh Hng. VÒ lý thuyÕt bµi häc trong Lý luËn d¹y häc Liªn X«.
T¹p chÝ Th«ng tin KHGD, 1990, sè 21.

ch¬ng viii
Ph«ng ph¸p d¹y häc
trong ®iÒu kiÖn ®æi míi gi¸o dôc
1.B¶n chÊt cña Ph¬ng ph¸p d¹y häc.
1.1.BiÓu tîng chung vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc(ppdh).
Nãi chung trong khoa häc gi¸o dôc cha cã ®Þnh nghÜa tuyÖt ®èi
chÝnh x¸c vÒ ppdh. Ngêi ta sö dông thuËt ng÷ nµy ®Ó chØ nhiÒu hiÖn t-
îng kh¸c nhau song gÇn gòi nhau trong d¹y häc: c¸ch tiÕp cËn(hay c¸ch
xem xÐt hoÆc xö lý mét vÊn ®Ò, mét t×nh huèng- approach); chiÕn lîc
(strategies); kü thuËt (techniques);ph-
¬ngthøc(ways;patterns);m«h×nh(model);nguyªn t¾c(principles); thËm chÝ
c¶ lý thuyÕt(theories) hoÆc ph¬ng ph¸p luËn(methodologies). H©u nh
mäi hiÖn tîng thÊy ®îc vµ kh«ng thÊy ®îc trong hiÖn thùc d¹y häc ®Òu
lµ nh÷ng biÓu hiÖn trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp cña ppdh. V× thÕ cã thÓ g¸n
bÊt kú c¸i g× vµo ph¹m trï ppdh ®Òu kh«ng sai vµ ®Òu cã thÓ chÊp nhËn
®îc. ThÝ dô, lý thuyÕt d¹y häc ch¬ng tr×nh ho¸, lý thuyÕt kh¸i qu¸t ho¸
néi dung, lý thuyÕt d¹y häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, lý thuyÕt h×nh thµnh
hµnh ®éng trÝ tuÖ theo giai ®o¹n, chiÕn lîc d¹y häc hîp t¸c, c«ng nghÖ
d¹y häc module ho¸, kü thuËt th¶o luËn nhãm, c¸ch tiÕp cËn híng vµo trÎ
em, nguyªn t¾c trùc quan, nguyªn t¾c ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña häc sinh,
m« h×nh d¹y häc liªn tëng, biÖn ph¸p s¬ ®å ®iÓm tùa v.v… ®Òu cã thÓ
gäi lµ ppdh. Ngay c¶ nh÷ng lÜnh vùc tëng nh kh«ng cã liªn quan, ch¼ng

65
h¹n c¸c ch¬ng tr×nh(häc tr×nh) d¹y häc ph©n ho¸, c¸ nh©n ho¸; c¸c m«
h×nh d¹y häc tõ xa vµ d¹y häc dùa vµo phÇn mÒm computer; c¸c h×nh
thøc ho¹t ®éng cña häc sinh( thùc hµnh, tham quan, nghiªn cøu ®éc
lËp…); c¸c ph¬ng ph¸p hay kh¸i niÖm cña c¸c ngµnh khoa häc, kü thuËt,
nghÖ thuËt (quy n¹p, diÔn dÞch, thÝ nghiÖm, quan s¸t, ®éc tho¹i, ®µm
tho¹i, giao tiÕp, trß ch¬i…) còng cã thÓ ®îc gäi lµ ppdh trong nh÷ng trêng
hîp nhÊt ®Þnh.
§ã lµ nh÷ng hiÖn tîng kh¸c nhau cña ppdh. Chóng mang mét ®Æc
®iÓm chung- biÓu thÞ nh÷ng ¶nh hëng bªn ngoµi, t¸c ®éng ®Õn ngêi häc
vµ qu¸ tr×nh häc tËp theo mét ý tëng hay nguyªn t¾c(triÕt lý) nhÊt ®Þnh
cña ngêi d¹y. Trong gi¸o dôc cæ truyÒn, gÇn nh cha cã kh¸i niÖm ppdh,
chØ cã ph¬ng ph¸p gi¶ng bµi mµ chøc n¨ng chñ yÕu lµ tr×nh bµy, c¾t
nghÜa, gi¶i thÝch, m« t¶ th«ng tin häc tËp vµ néi dung cña nã. Trong gi¸o
dôc hiÖn ®¹i, chøc n¨ng nµy ®îc h¹n chÕ ®Õn møc tèi thiÓu, bëi v× nã ®-
îc chuyÓn giao sang c¸c nguån vµ ph¬ng tiÖn, häc liÖu phong phó bªn
ngoµi ngêi d¹y. Ph¬ng ph¸p cña nhµ gi¸o dôc tËp trung vµo viÖc gióp ngêi
kh¸c häc tËp, d¹y ngêi ta häc tËp. Nh÷ng gi¸ trÞ trung t©m cña ppdh hiÖn
®¹i thÓ hiÖn ë nh÷ng t¸c dông sau:
1/ D¹y ngêi kh¸c muèn häc- tøc lµ cã nhu cÇu häc tËp;
2/ D¹y ngêi kh¸c biÕt häc- tøc lµ cã kü n¨ng vµ chiÕn lîc häc tËp;
3/ D¹y ngêi kh¸c kiªn tr× häc tËp- tøc lµ cã ý chÝ vµ tÝnh tÝch cùc
häc tËp;
4/ D¹y ngêi kh¸c häc tËp cã kÕt qu¶- tøc lµ cã môc ®Ých vµ ®éng c¬
häc tËp tù gi¸c, häc tËp thµnh c«ng.
CÇn nhÊn m¹nh r»ng, nh÷ng gi¸ trÞ trªn tríc hÕt ®· ®îc ho¹ch ®Þnh
trong ch¬ng tr×nh, häc chÕ vµ m«i trêng gi¸o dôc, trong ®ã ppdh lµ c¸ch
thøc chuyÓn chóng sang b×nh diÖn hµnh ®éng, sang h×nh th¸i hiÖn thùc,
nhê vËy g©y ®îc ¶nh hëng vËt chÊt ®Õn ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp.
Nh vËy, PPDH ®îc hiÓu lµ c¸ch thøc t¸c ®éng cña gi¸o viªn trong qu¸
tr×nh d¹y häc nh»m vµo ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp ®Ó g©y ¶nh hëng
thuËn lîi cho viÖc häc theo môc ®Ých hay nguyªn t¾c ®· ®Þnh.
1.2.Kh¸i niÖm ph¬ng ph¸p d¹y häc.

66
Mçi ppdh cô thÓ lu«n bao hµm 3 yÕu tè cÊu tróc:
1/ Mét hoÆc vµi nguyªn t¾c (hay triÕt lý) cèt lâi, x¸c ®Þnh ppdh ®ã
cô thÓ lµ c¸i g× xÐt vÒ b¶n chÊt. ThÝ dô: pp th¶o luËn cã nguyªn t¾c
then chèt lµ sù tiÕp xóc trùc diÖn gi÷a ngêi häc vµ ngêi d¹y, gi÷a ngêi häc
víi nhau, vµ cã sù tù do trao ®æi ý tëng hay quan ®iÓm gi÷a c¸c bªn; pp
t×m tßi thùc nghiÖm cã nguyªn t¾c chñ ®¹o lµ sù biÕn ®æi ®èi tîng häc
tËp ®Ó khai th¸c, ph¸t hiÖn vµ tÝch luü c¸c sù kiÖn thùc chøng, kh¸i qu¸t
ho¸ chóng ®Ó tiÕn ®Õn h×nh thµnh kh¸i niÖm, chø kh«ng chØ tri gi¸c vµ
ghi nhËn th«ng tin ®· s½n cã vµ ®· ®îc tæ chøc tõ tríc; pp nghiªn cøu (hay
t×m tßi nghiªn cøu) cã nguyªn t¾c cèt lâi lµ sù lÜnh héi ®éc lËp néi dung
häc vÊn cña c¸ nh©n ngêi häc.
2/ Kü n¨ng hay hÖ thèng kü n¨ng, hoÆc c¸c mÉu hµnh ®éng cÊu t¹o
nªn ppdh, x¸c ®Þnh pp ®ã ®îc tiÕn hµnh nh thÕ nµo: b»ng c¸ch nµo vµ
theo tr×nh tù nµo, víi nh÷ng yªu cÇu hay quy t¾c cô thÓ nµo vÒ c¸c mÆt
t©m lý, s ph¹m, v¨n ho¸, ®¹o ®øc, thÈm mü… ThÝ dô, pp th¶o luËn ®îc
tiÕn hµnh nhê kü n¨ng sö dông c¸c kiÓu vµ lo¹i c©u hái, kü n¨ng héi tho¹i,
kü n¨ng giao tiÕp s ph¹m, kü n¨ng qu¶n lý hµnh vi nhãm vµ líp häc, kü
n¨ng l·nh ®¹o vµ xö lý c¸c t×nh huèng d¹y häc-gi¸o dôc… víi nh÷ng yªu
cÇu vÒ c¸ch ®Æt ra mçi lo¹i c©u hái ®óng lóc; ®óng chç, vÒ nh÷ng hµnh
vi cÇn khuyÕn khÝch vµ nh÷ng hµnh vi cÇn h¹n chÕ ë ngêi häc, vÒ c¸c
h×nh thøc tæ chøc quan hÖ vµ ho¹t ®éng theo líp hay nhãm…
3/ Nh÷ng ph¬ng tiÖn, c«ng cô, c«ng nghÖ, vËt liÖu mang ¶nh hëng
cña ph¬ng ph¸p ®Õn ngßi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp, x¸c ®Þnh pp ®ã cã
h×nh thøc vËt chÊt cô thÓ lµ g×, cã cÊu tróc thùc thÓ nh thÕ nµo trong
hiÖn thùc d¹y häc, trong tay cña nhµ gi¸o trùc tiÕp gi¶ng d¹y. ThÝ dô, pp
th¶o luËn thêng cã nh÷ng ph¬ng tiÖn nh c©u hái, ng«n ng÷ héi tho¹i vµ
®èi tho¹i, c¸c phiÕu sù kiÖn, c¸c mÉu biªn b¶n vµ b¸o c¸o, c¸c häc liÖu
trùc quan nh b¶ng sè liÖu, tranh ¶nh, b¶n ®å, sa bµn, m« h×nh, phim tµi
liÖu…, c¸c c«ng nghÖ tæ chøc ho¹t ®éng, s¾p xÕp chç lµm viÖc, chç ph¸t
biÓu, kü thuËt nghe nh×n ®Ó trao ®æi hay tr×nh bµy ý kiÕn…, c¸c tµi
liÖu ch¬ng tr×nh ho¸ hoÆc c¸c phÇn mÒm computer…
YÕu tè ®Çu thùc chÊt cha h¼n lµ ppdh, míi chØ lµ h×nh th¸i lý luËn
cña nã, hay ph¬ng ph¸p luËn. Nã còng lµ thµnh phÇn æn ®Þnh nhÊt cña

67
ppdh. Sù thay cò ®æi míi ë ®©y lµ thµnh tùu hiÕm hoi trong khoa häc
gi¸o dôc, chØ cã thÓ cã ®îc khi nµo nh÷ng bé m«n khoa häc trong nghiªn
cøu gi¸o dôc ( t©m lý häc gi¸o dôc, sinh lý häc trÎ em vµ løa tuæi, khoa häc
qu¶n lý gi¸o dôc…) ph¸t hiÖn vµ ph¸t biÓu ®îc nh÷ng nguyªn lý míi cña
qu¸ tr×nh häc tËp, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn con ngêi trong häc tËp. Tuy vËy,
nÕu cã sù thay ®æi yÕu tè nµy th× ®ã lµ sù më ®êng cho mét cuéc c¸ch
m¹ng vÒ ppdh.
YÕu tè thø hai lµ m« h×nh kü thuËt cña ppdh, lµ h×nh th¸i t©m lý
cña pp ®ã, tån t¹i ë ngêi gi¸o viªn nh mét b¶n thiÕt kÕ pp g¾n liÒn víi
n¨ng lùc s ph¹m, phong c¸ch nghÒ nghiÖp vµ kinh nghiÖm cña gi¸o viªn.
ViÖc s¸ng t¹o nh÷ng m« h×nh míi cña ppdh ph¶i dùa trªn nh÷ng d÷ liÖu
thùc nghiÖm ë c¸c bËc häc, løa tuæi vµ lÜnh vùc häc tËp kh¸c nhau, cã
luËn cø khoa häc ®Çy ®ñ. §ã lµ viÖc lµm ®ßi hái sù hîp t¸c chÆt chÏ cña
c¸c nhµ nghiªn cøu, qu¶n lý gi¸o dôc vµ gi¸o viªn. YÕu tè m« h×nh cña
ppdh t¬ng ®èi æn ®Þnh trong nhiÒu n¨m, vµi ba chôc n¨m, vµ thêng thay
®æi khi KHGD nhËn thøc l¹i, gi¶i thÝch l¹i nh÷ng sù kiÖn quan träng cña
thùc tiÔn gi¸o dôc trªn c¬ së c¸c ph¬ng ph¸p hay kü thuËt míi, hay nh÷ng
quan niÖm míi trong nghiªn cøu t©m lý häc, sinh lý häc, x· héi häc…,
ch¼ng h¹n c¸ch tiÕp cËn míi ®èi víi vÊn ®Ò t duy vµ ng«n ng÷, vÊn ®Ò
trÝ tuÖ vµ ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña trÎ em… Nã thêng thay ®æi vµo nh÷ng
dÞp c¶i c¸ch ch¬ng tr×nh gi¸o dôc.
YÕu tè thø ba lµ tån t¹i vËt chÊt cña ppdh, bªn ngoµi c¶ thµy lÉn trß,
vµ x¸c ®Þnh mét c¸ch cô thÓ t¸c ®éng cña pp ®ã ®Õn ngêi häc vµ qu¸
tr×nh häc tËp trªn tÊt c¶ nh÷ng ph¬ng diÖn cã thÓ cã: kh«ng gian, thêi
gian, cêng ®é, tÝnh chÊt, møc ®é, chiÒu híng, logic, hiÖu qu¶. Nã còng
biÓu thÞ tÝnh chÊt trän vÑn, ®Çy ®ñ vµ cô thÓ cña tõng ppdh.YÕu tè
nµy Ýt æn ®Þnh h¬n c¶ vµ cã h×nh thøc c«ng nghÖ, trong ®ã hµm chøa
c¶ 2 yÕu tè ®Çu. ë d¹ng c«ng nghÖ, ppdh biÕn ®æi hµng ngµy, hµng giê
trong ho¹t ®éng cña tõng gi¸o viªn, gi÷a ngêi nµy vµ ngêi kia, gi÷a bµi tríc
vµ bµi sau, gi÷a c¸c häc tr×nh m«n häc, tuú theo m«i trêng vµ nguån lùc
gi¸o dôc cô thÓ. Ngêi gi¸o viªn cã vai trß trùc tiÕp ®æi míi vµ s¸ng t¹o
ppdh chÝnh lµ ë kh©u nµy. Vµ còng chØ ppdh ë h×nh th¸i nµy míi cã t¸c

68
®éng thËt sù ®Õn ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp, g¾n liÒn víi mÆt hµnh
®éng cña d¹y häc vµ nh÷ng c¶i tiÕn kü thuËt thêng xuyªn trong nhµ trêng.
PPDH ë d¹ng lý luËn vµ m« h×nh dÔ qu¶ng b¸ réng r·i trong thùc
tiÔn gi¸o dôc vµ khi ®· ®îc nhµ trêng chÊp nhËn th× nã mang l¹i kÕt qu¶
®æi míi ch¾c ch¾n vµ cã gi¸ trÞ l©u dµi. PPDH ë d¹ng c«ng nghÖ tuy dÔ
chÊp nhËn h¬n song còng dÔ g©y ra lÖch l¹c vµ t×nh tr¹ng ®¬n ®iÖu,
bµi b¶n x¬ cøng, thay bµi b¶n nµy b»ng bµi b¶n kh¸c vµ ¸p dông nhÊt lo¹t
nÕu nã ®· ®îc phæ biÕn réng r·i. HiÖn nay, nh÷ng giê gi¶ng mÉu ®îc rËp
khu«n ë kh¾p n¬i vµ ë nh÷ng ngêi ®· qua tËp huÊn, bÊt kÓ hiÖu qu¶
thùc tÕ ra sao vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ nh thÕ nµo. ViÖc tËp huÊn bµi b¶n
mÉu còng cÇn song ph¶i ®îc bæ sung b»ng viÖc thêng xuyªn n©ng cao
tr×nh ®é tiÕp nhËn lý luËn vµ lÜnh héi nh÷ng m« h×nh ppdh kh¸i qu¸t
cña gi¸o viªn vµ nhµ trêng th× c«ng cuéc ®æi míi ppdh míi thµnh c«ng.
1.3. KiÓu vµ lo¹i ph¬ng ph¸p d¹y häc.
Së dÜ trong Gi¸o dôc häc vµ nhµ trêng lu«n cã sù bÊt ®ång vÒ viÖc
ph©n lo¹i ppdh lµ do ngêi ta ph©n lo¹i nh÷ng thø kh«ng h¼n lµ ppdh, mµ
lµ nh÷ng thø kh¸c. Cã khuynh híng ph©n lo¹i ppdh th«ng qua viÖc ph©n
lo¹i c¸c ph¬ng tiÖn cã s½n trong ho¹t ®éng gi¸o dôc nh ng«n ng÷, ®å dïng
trùc quan, dông cô thùc hµnh ( nhãm pp dïng lêi, nhãm pp trùc quan, nhãm
pp thùc hµnh ); th«ng qua viÖc ph©n lo¹i c¸c ho¹t ®éng cña gi¸o viªn
( nhãm pp tæ chøc ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh, nhãm pp kÝch
thÝch- ®éng viªn ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp, nhãm pp kiÓm tra- ®¸nh
gi¸ qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ nhËn thøc);th«ng qua viÖc ph©n lo¹i c¸c ho¹t
®éng cña ngêi häc hoÆc logic cña qu¸ tr×nh häc tËp( pp t×m tßi quy n¹p,
pp t×m tßi diÔn dÞch, pp t×m tßi kh¸i qu¸t ho¸, pp t¸i t¹o quy n¹p, pp t¸i t¹o
diÔn dÞch, pp t¸i t¹o kh¸i qu¸t ho¸, pp nghiªn cøu quy n¹p, pp nghiªn cøu
diÔn dÞch, pp nghiªn cøu kh¸i qu¸t ho¸). §ã lµ viÖc ph©n lo¹i nh÷ng sù vËt
ph¶n ¸nh ppdh khi chóng g¾n liÒn víi pp, lµ nh÷ng vËt mang ppdh, chø
kh«ng ph¶i lµ sù ph©n lo¹i b¶n th©n c¸c ppdh. Mét khuynh híng kh¸c
ph©n lo¹i ppdh b»ng c¸ch ph©n lo¹i c¸c m« h×nh kü thuËt cña chóng,
hoÆc nh÷ng chiÕn lîc tiÕn hµnh chóng ( pp thuyÕt tr×nh, pp tr×nh bµy
tµi liÖu, pp th«ng b¸o, pp t¸i hiÖn, pp ®éc tho¹i, pp gi¸o ®iÒu, pp diÔn
gi¶ng…nh lµ nh÷ng m« h×nh kh¸c nhau cña kiÓu pp truyÒn ®¹t th«ng tin

69
mét chiÒu bëi gi¸o viªn; pp ph¸t vÊn hay pp vÊn ®¸p, pp ®µm tho¹i, pp
t×m tßi tõng phÇn, pp tr×nh bµy cã tÝnh vÊn ®Ò, pp kiÓm chøng… nh lµ
nh÷ng m« h×nh cña kiÓu ppdh dùa trªn tÝnh chñ ®éng vµ tÝch cùc t¬ng
®èi cña ngêi häc; pp gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, pp th¶o luËn, pp tham gia, pp hîp
t¸c, pp nghiªn cøu ®éc lËp, pp lµm s¸ng tá gi¸ trÞ, pp ®éng n·o, pp t×nh
huèng… nh lµ nh÷ng m« h×nh cña cïng mét kiÓu ppdh dùa vµo tÝnh tÝch
cùc cao cña ngêi häc vµ sù t¬ng t¸c gi÷a hä víi nhau, gi÷a hä vµ gi¸o viªn );
hoÆc b»ng c¸ch ph©n lo¹i c¸c m« h×nh cña häc tr×nh ( ppdh ch¬ng tr×nh
ho¸, ppdh c¸ nh©n ho¸, ppdh ph©n ho¸, ppdh theo dù ¸n, ppdh nhãm
nhá… ). Mét sè häc gi¶ Ph¬ng T©y vµ Liªn X« ( thÝ dô I.Ia. Lerner ) ®·
ph©n lo¹i ppdh theo nguyªn t¾c lý luËn cña nã. Ch¼ng h¹n I.Ia. Lerner
chia ppdh thµnh 5 kiÓu: 1/ pp th«ng b¸o-thu nhËn ( hay pp gi¶i thÝch-
minh ho¹); 2/ pp t¸i t¹o ( hay pp t¸i hiÖn); 3/ pp tr×nh bµy cã tÝnh vÊn
®Ò ( hay pp tr×nh bµy nªu vÊn ®Ò ); 4/ pp t×m tßi tõng phÇn ( hay pp
heuristic); 5/ pp nghiªn cøu ( hay pp t×m tßi toµn phÇn ). XÐt vÒ
nguyªn t¾c, ®ã lµ 5 ppdh cô thÓ kh¸c nhau; xÐt vÒ m« h×nh, ®ã lµ 5
kiÓu hay nhãm ppdh kh¸c nhau ( thÝ dô, còng lµ pp th«ng b¸o- thu nhËn
nhng cã thÓ cã nh÷ng m« h×nh th«ng b¸o-thu nhËn b»ng gi¶i thÝch, tr×nh
bµy th«ng tin b»ng lêi vµ tri gi¸c ®Ó ghi nhËn th«ng tin; m« h×nh th«ng
b¸o-thu nhËn nhê lµm viÖc trªn m¸y d¹y häc ch¬ng tr×nh ho¸; m« h×nh
th«ng b¸o-thu nhËn nhê c¸c ph¬ng tiÖn nghe nh×n…). Trong nhµ trêng
T©y ¢u vµ Mü ngêi ta Ýt khi ph©n lo¹i ppdh mµ m« t¶ tõng ppdh cô thÓ,
thÝ dô : pp th¶o luËn , pp t×m tßi ( Inquiry method ), pp ph¸t hiÖn
(Discovery method), pp d¹y gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, pp ph¸t triÓn gi¸ trÞ
(Valuing method ), pp ®éng n·o ( Brainstorming method )… Mçi ppdh
nµy l¹i gåm c¸c m« h×nh kü thuËt kh¸c nhau. ThÝ dô, pp th¶o luËn cã
nh÷ng d¹ng thøc sau : 1/ Th¶o luËn líp; 2/ Th¶o luËn nhãm; 3/ Th¶o
luËn gi¶i ®¸p; 4/Th¶o luËn héi nghÞ; 5/ Th¶o luËn líp x· héi ho¸. TiÕp
theo, mçi m« h×nh trªn l¹i cã thÓ ®îc ph¶n ¸nh trong nh÷ng tæ hîp ph¬ng
tiÖn, vËt liÖu, nguån lùc( vËt chÊt vµ ngêi ) cô thÓ ®Ó t¹o nªn ppdh ë
d¹ng vËt chÊt, rÊt ®a d¹ng nhng cïng mét m« h×nh.
Theo t«i, nÕu muèn ®Ët ra vÊn ®Ò ph©n lo¹i ppdh th× yªu cÇu tríc
hÕt ph¶i tho¶ m·n lµ t«n träng b¶n chÊt cña kh¸i niÖm ppdh vµ cã c¸ch
tiÕp cËn cô thÓ nh sau. ViÖc chia nhãm c¸c ppdh theo nguyªn t¾c lý luËn

70
cña chóng sÏ cho chóng ta c¸c nhãm hay c¸c kiÓu ppdh kh¸c biÖt nhau vÒ
b¶n chÊt; trong mçi kiÓu, viÖc ph©n ®Þnh c¸c m« h×nh kü thuËt kh¸c
nhau theo tæ hîp c¸c mÉu kü n¨ng hay hµnh ®éng sÏ cho ta c¸c lo¹i ppdh
cïng nhãm, cïng kiÓu; trong mçi lo¹i nh vËy, viÖc m« t¶, thiÕt kÕ vµ ¸p
dông hÖ thèng c¸c vËt liÖu, ph¬ng tiÖn, nguån lùc, hµnh ®éng vµ hµnh
vi cô thÓ kh¸c nhau sÏ t¹o ra tõng ppdh riªng biÖt, tån t¹i hiÖn thùc ( lóc
nµy b¶n th©n ppdh tån t¹i vµ t¸c ®éng nh mét qu¸ tr×nh c«ng nghÖ cô
thÓ ).
C¸ch tiÕp cËn trªn hÇu nh cha ®îc ¸p dông triÖt ®Ó trong c¸c quan
niÖm vµ lý thuyÕt ppdh tõ tríc ®Õn nay. Trong sè c¸c b¶ng danh môc hay
b¶ng ph©n lo¹i ppdh, cã b¶ng dùa vµo ph©n lo¹i nguyªn t¾c lý luËn, cã
b¶ng dùa vµo ph©n tÝch m« h×nh kü thuËt, cã b¶ng ph©n lo¹i c¸c hiÖn t-
îng cña ppdh( §Æng Thµnh Hng. Quan niÖm vµ xu thÕ ph¸t triÓn ppdh
trªn thÕ giíi. ViÖn KHGD, Hµ Néi, 1994 ). Hai c¸ch ph©n lo¹i ®Çu c¨n
b¶n lµ ®óng song cha triÖt ®Ó. C¸ch ph©n lo¹i ppdh theo c¸c hiÖn tîng
cña chóng th× râ rµng lµ sai lÇm vµ v« Ých. Ph©n lo¹i hiÖn tîng lµ viÖc
kh«ng bao giê ®Çy ®ñ, kh«ng thÓ kÕt thóc, kh«ng biÕt ®óng hay sai, bëi
v× mäi biÓu hiÖn cña mäi yÕu tè trong mäi lóc vµ mäi n¬i cña qu¸ tr×nh
d¹y häc ®Òu lµ nh÷ng hiÖn tîng ppdh.
Tuy vËy, tríc khi ph©n lo¹i ppdh cÇn ph¶i cã mét ph¸c th¶o t¬ng ®èi
x¸c thùc cho toµn bé ph¹m trï ppdh, Ýt nhÊt còng trªn 2 nÐt : 1/ Cã bao
nhiªu nguyªn t¾c lý luËn cã thÓ lµm cèt lâi ®Ó x¸c ®Þnh nªn ch©n dung
cô thÓ cña nh÷ng kiÓu ppdh kh¸c nhau? 2/ Nguån gèc cña nh÷ng nguyªn
t¾c Êy ( hay nh÷ng kiÓu ppdh) lµ g×, chóng ë ®©u mµ ra?
2. Vµi nÐt vÒ hÖ thèng ph¬ng ph¸p d¹y häc ®îc tæ chøc theo
c¸ch tiÕp cËn hiÖn ®¹i.
2.1. Qu¸ tr×nh häc tËp vµ c¸c kiÓu ppdh.
§· cã mét sè tiÒn lÖ trong c¸ch hiÓu b¶n chÊt vµ ph¬ng thøc häc tËp
cña con ngêi. Ngoµi sù häc nãi chung cña sinh vËt nh lµ thuéc tÝnh ph¶n
¸nh kh¸ch quan cña vËt chÊt sèng, th× viÖc häc tËp cña con ngêi ®îc ®Æc
trng bëi tÝnh môc ®Ých ( gi¸ trÞ ) vµ tÝnh khoa häc ( néi dung vµ ph¬ng
ph¸p häc tËp ), lµ nh÷ng nÐt b¶n chÊt kh«ng hÒ cã ë sù häc cña ®éng vËt.

71
Tõ l©u, con ngêi ®· ®Æt ra môc ®Ých häc tËp rÊt râ rµng vµ cô thÓ, nãi
chung kh«ng kh¸c g× l¾m so víi quan ®iÓm hiÖn ®¹i do UNESCO ph¸t
biÓu ngµy nay. §ã lµ :1/ Häc ®Ó biÕt(Learning to know); 2/ Häc ®Ó
lµm (Learning to do); 3/ Häc ®Ó chung sèng( Learning to live together ) ;
4/ Häc ®Ó thµnh ngêi ( Learning to be ). §Ó ®¹t môc ®Ých, cã nh÷ng
yªu cÇu vÒ ph¬ng thøc vµ chÊt lîng häc tËp, hay tÝnh chÊt cña qu¸ tr×nh
vµ kÕt qu¶ häc tËp. Quan niÖm hiÖn ®¹i vÒ qu¸ tr×nh häc tËp ®· cã bíc
tiÕn vît bËc so víi quan niÖm cæ ®iÓn. Tríc ®©y, vµ ë nhiÒu n¬i cho
®Õn nay, ngêi ta gi¶i thÝch ®¬n gi¶n vµ phiÕn diÖn r»ng b¶n chÊt cña
häc tËp lµ nhËn thøc ( vµ lµ sù nhËn thøc l¹i nh÷ng g× ®· ®îc loµi ngêi
nhËn thøc råi ). NÕu vËy, th× ®ã chØ lµ sù häc cña ®éng vËt, t¸i t¹o
nh÷ng mÉu hµnh vi di truyÒn cña loµi. ë ngêi, viÖc häc cã gi¸ trÞ vµ c¬
cÊu réng lín h¬n nhËn thøc rÊt nhiÒu. Mét trong nh÷ng lý thuyÕt ®¸ng tin
cËy trong lÜnh vùc nµy lµ lý thuyÕt cña B. Bloom, ®îc thõa nhËn ë hÇu
hÕt c¸c nÒn gi¸o dôc ngµy nay. Theo lý thuyÕt nµy, häc tËp gåm 3 lÜnh
vùc :
1-NhËn thøc,cã 6 bËc:1/ NhËn biÕt (Knowledge);2/HiÓu
(Comprehension); 3/ ¸p dông(Application); 4/ Ph©n tÝch (Analysis); 5/
Tæng hîp (Synthesis ); 6/ §¸nh gi¸ ( Evaluation ).
2- Xóc c¶m/ Th¸i ®é (Affection), cã nh÷ng yÕu tè t×nh c¶m, ý chÝ,
thiÖn hay ¸c c¶m, nhu cÇu, gi¸ trÞ… trong qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ häc tËp.
3- T©m vËn ®éng, gåm nh÷ng kü n¨ng hµnh ®éng vµ hµnh vi thèng
nhÊt trong ®ã nh÷ng yÕu tè trÝ tuÖ vµ thÓ chÊt.
Quan niÖm häc tËp nh trªn thõa nhËn tÝnh chÊt tÝch hîp cña qu¸
tr×nh vµ kÕt qu¶ häc tËp. Ch¼ng h¹n, chØ riªng lÜnh vùc nhËn thøc ®·
bao hµm kh«ng chØ tri thøc ( kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nhËn thøc), mµ gåm
c¶ ph¬ng thøc ho¹t ®éng(hiÓu tøc lµ tri thøc vÒ ph¬ng thøc ho¹t ®éng, ¸p
dông lµ kü n¨ng thÓ hiÖn vµ di chuyÓn c¸c ph¬ng thøc ho¹t ®éng, ph©n
tÝch-tæng hîp-®¸nh gi¸ lµ nh÷ng kü n¨ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ chung lµm
nÒn t¶ng cho viÖc ¸p dông vµ thùc hiÖn nh÷ng ph¬ng thøc ho¹t ®éng kh¸c
nhau cña con ngêi). ThÕ nhng nhËn thøc còng chØ lµ mét phÇn nhá trong
qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ häc tËp. Nãi c¸ch kh¸c, häc tËp lµ kh¶ n¨ng vµ thµnh
tùu ph¸t triÓn cã tÝnh chÊt tÝch hîp cña con ngêi. §iÒu nµy còng ®îc c¸c

72
nhµ lý luËn x« viÕt kh¼ng ®Þnh tõ l©u. I.Ia.Lerner ®· ph©n tÝch thµnh
phÇn néi dung häc vÊn phæ th«ng, gåm 4 yÕu tè ; 1/ Tri thøc vÒ thÕ giíi
vµ vÒ c¸ch thøc ®Ó thu ®îc tri thøc ®ã ; 2/ Kinh nghiÖm tiÕn hµnh c¸c
ph¬ng thøc ho¹t ®éng ¸p dông tri thøc; 3/ Kinh nghiÖm tiÕn hµnh c¸c ph-
¬ng thøc ho¹t ®éng s¸ng t¹o; 4/ Kinh nghiÖm ®êi sèng c¶m xóc vµ ®¸nh
gi¸. §Ó lÜnh héi hay xö lý c¸c d¹ng néi dung nµy, ngßi ta cÇn häc tËp theo
nh÷ng ph¬ng thøc t¬ng ®èi kh¸c nhau. §èi víi d¹ng néi dung ®Çu, chñ yÕu
cÇn thu nhËn th«ng tin, ghi nhí nã cã tæ chøc; víi d¹ng kü n¨ng ¸p dông,
chñ yÕu cÇn luyÖn tËp vµ t¸i t¹o c¸c mÉu; víi kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, cÇn suy
nghÜ, ph¸n ®o¸n, t×m tßi vµ tiÕn hµnh quan s¸t, thùc nghiÖm; víi kinh
nghiÖm c¶m xóc, cÇn rung ®éng, tr¶i nghiÖm, chia xÎ suy nghÜ vµ gi¸
trÞ trong c¸c t×nh huèng vµ quan hÖ thÝch hîp.
TÊt c¶ nh÷ng sù kiÖn thùc tÕ trong d¹y häc vµ trong lý luËn d¹y häc
®· cho thÊy qu¸ tr×nh häc tËp diÔn ra phøc t¹p, theo nhiÒu ph¬ng thøc
kh¸c nhau. Mçi ph¬ng thøc t¹o ra mét kiÓu häc tËp t¬ng ®èi riªng biÖt.
PPDH mét mÆt ph¶i thÝch øng víi c¸c kiÓu häc tËp, mÆt kh¸c ph¶i t¹o ra
m«i trêng vµ c¬ héi ®Ó hoµn thiÖn hoÆc ph¸t triÓn ho¹t ®éng häc tËp
cña ngêi häc dùa vµo chÝnh kinh nghiÖm vµ ho¹t ®éng cña ngêi häc, mµ
tríc hÕt lµ dùa vµo c¸c kiÓu häc tËp c¬ b¶n, phæ qu¸t ®èi víi bÊt kú c¸
nh©n nµo.
Theo t«i, qu¸ tr×nh häc tËp cña con ngêi nãi chung cã 5 kiÓu tæng
qu¸t sau :
1/ Häc b»ng b¾t chíc, sao chÐp, kh«ng cã hoÆc Ýt cã tÝnh chñ
®Þnh.
2/ Häc b»ng hµnh ®éng ( b»ng viÖc lµm ) hoÆc thùc hµnh cã chñ
®Þnh.
3/ Häc b»ng tr¶i nghiÖm c¸c quan hÖ vµ t×nh huèng ( b»ng c¸ch chia
xÎ gi¸ trÞ vµ kinh nghiÖm trong c¸c mèi quan hÖ liªn c¸ nh©n vµ nhãm ).
4/ Häc b»ng suy nghÜ lý trÝ ( b»ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ hay ý thøc lý
luËn ).
5/ Häc b»ng c¸c ph¬ng thøc hçn hîp.

73
KiÓu 1 ®Æc trng cho viÖc häc thô ®éng, c¬ giíi, dùa trªn nguyªn t¾c
sao chÐp c¸c mÉu cã s½n- ®îc tr×nh bµy hay ®îc tæ chøc tõ tríc, thu nhËn
vµ ghi nhí c¸c th«ng b¸o, vµ kÕt qu¶ häc tËp còng chÝnh lµ nh÷ng mÉu,
nh÷ng th«ng b¸o ®ã, gÇn nh cha ®îc xö lý bëi c¸c c¬ chÕ t©m lý bªn trong
ngêi häc (gÇn nh c¸c tÝn ®iÒu bÊt biÕn ). Nguyªn t¾c ¨n s½n nµy t¹o ra
hoÆc khuyÕn khÝch viÖc sö dông mét kiÓu ppdh cã tÝnh chÊt khu«n
mÉu, ¸p ®Æt, quyÒn uy, bao biÖn, chñ yÕu thÓ hiÖn ý chÝ cña ngêi d¹y
vµ tÝnh chÊt lÖ thuéc cña ngêi häc. Nh÷ng ppdh kiÓu nµy thêng ®îc gäi
lµ pp nhåi sä, pp gi¸o ®iÒu ( pp gi¶ng d¹y cña gi¸o viªn ) vµ pp häc vÑt, pp
häc g¹o ( lèi häc cña häc sinh ). Song chõng ®ã cha ph¶i lµ toµn bé nh÷ng
gi¸ trÞ cña kiÓu ppdh dùa vµo nguyªn t¾c sao chÐp. Cã nhiÒu môc ®Ých
vµ néi dung ®µo t¹o, huÊn luyÖn, nhiÒu trêng hîp vµ t×nh huèng d¹y häc,
nhiÒu quan hÖ cô thÓ gi÷a ngêi d¹y vµ ngêi häc ®ßi hái ph¶i sö dông
kiÓu ppdh ®ã vµ chØ cã nã míi ®em l¹i kÕt qu¶ mong muèn. Trong lý
luËn d¹y häc hiÖn ®¹i, kiÓu ppdh trªn ®îc xem lµ truyÒn thèng vµ rÊt
thÝch hîp víi thuËt ng÷ : pp th«ng b¸o- thu nhËn. §«i khi kiÓu pp
th«ng b¸o- thu nhËn cßn cã c¸c tªn kh¸c : pp gi¶i thÝch- minh ho¹, pp
thuyÕt tr×nh, pp tr×nh bµy- thÞ ph¹m, tuy nh÷ng c¸i tªn nµy kh«ng chÝnh
x¸c b»ng vµ kh«ng ph¶n ¸nh hoµn toµn ®Çy ®ñ b¶n chÊt cña nã.
Trong trêng hîp d¹y vµ häc kü x¶o, kü n¨ng, c¸c mÉu hµnh vi vµ hµnh
®éng, c¸c chuÈn hay kü thuËt thùc hiÖn ho¹t ®éng th× kiÓu pp th«ng b¸o-
thu nhËn cã mét h×nh th¸i ®Æc biÖt, cã tÝnh chÊt thùc hµnh. Cã thÓ xem
h×nh th¸i nµy nh mét kiÓu pp t¬ng ®èi ®éc lËp - ®ã lµ pp lµm mÉu-
luyÖn tËp hoÆc pp lµm mÉu- t¸i t¹o. Thùc chÊt viÖc häc ë ®©y
còng lµ sao chÐp l¹i mÉu ®· cho tríc, b»ng c¸ch t¸i hiÖn nhiÒu lÇn c¸c
thao t¸c, kü thuËt, ph¬ng thøc, h×nh thµnh kü x¶o. NÐt kh¸c biÖt cña kiÓu
ppdh nµy thÓ hiÖn ë chøc n¨ng huÊn luyÖn vµ ë tÝnh chÊt luyÖn tËp cña
qu¸ tr×nh d¹y häc. Do ®ã, cho dï d¹y häc ®îc hiÖn ®¹i ho¸ ®Õn møc nµo
th× Lµm mÉu- luyÖn tËp vÉn m·i m·i lµ mét kiÓu ppdh cÇn thiÕt, kh«ng
thÓ thiÕu trong mäi lÜnh vùc cña gi¸o dôc.
KiÓu 2 biÓu thÞ viÖc häc tËp thiÕt thùc b»ng c¸c hµnh ®éng c¶m
tÝnh, tõ ®ã tiÕn ®Õn c¸c hµnh ®éng lý tÝnh tøc lµ hµnh ®éng trÝ tuÖ,
cã tÝnh chÊt ho¹t ®éng, t×m tßi, thùc nghiÖm. Nã dùa vµo nguyªn t¾c

74
thùc hiÖn c¸c ph¬ng thøc ho¹t ®éng kh¸c nhau ( vËt chÊt vµ trÝ tuÖ )
trong qu¸ tr×nh häc tËp ®Ó tù m×nh ph¸t hiÖn, khai th¸c, tÝch luü vµ xö
lý c¸c sù kiÖn ( th«ng tin häc tËp ), tõ ®ã h×nh thµnh kh¸i niÖm hoÆc
nguyªn t¾c, m« h×nh, kü n¨ng cÇn lÜnh héi. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ häc theo
nguyªn t¾c ph¸t hiÖn- t×m tßi, hay Lµm th× kh¾c biÕt, hiÓu, nhí, ¸p dông
vµ n¾m ®îc sù vËt, vÊn ®Ò. Môc tiªu häc tËp kh«ng ®îc cho s½n, kh«ng
®îc tæ chøc hay cÊu tróc têng minh tõ tríc, nã lµ môc tiªu di ®éng trong
tiÕn tr×nh häc tËp. KÕt qu¶ häc tËp kh«ng ph¶i lµ nguyªn mÉu, b¶n sao
sèng sîng cña môc tiªu cho tríc, mµ Ýt nhiÒu ®· thay ®æi do ¶nh hëng cña
qóa tr×nh häc tËp c¸ nh©n. §©y thùc ra lµ mét nguyªn lý c¬ b¶n cña häc
tËp. Cã nhiÒu ®iÒu kh«ng lµm th× kh«ng thÓ hiÓu næi hoÆc kh«ng thÓ
hiÓu ®Õn n¬i ®Õn chèn ®îc. Ch¼ng h¹n, trÎ mÉu gi¸o, tiÓu häc nãi
chung kh«ng thÓ hiÓu ®îc nh÷ng gi¸ trÞ t tëng, chÝnh trÞ, ®¹o ®øc trõu t-
îng vµ nh÷ng quan hÖ x· héi phøc t¹p nÕu chóng ta chØ gi¶ng gi¶i, c¾t
nghÜa, b¾t häc thuéc lßng. Nhng c¸c ch¸u cã thÓ hiÓu ®îc, thËm chÝ kh¸
s©u s¾c nh÷ng ®iÒu nµy nÕu ®Ó c¸c ch¸u “ lµm viÖc “ (nh ®ãng vai,
vËn ®éng, ®¸nh trËn, chÕ t¹o, söa ch÷a, sö dông ®å vËt ) thËt sù trong c¸c
trß ch¬i gi¸o dôc. Giai ®o¹n nhËn thøc sím cña con ngêi(tõ 1-2,5 tuæi) ®îc
®Æc trng b»ng mét ho¹t ®éng chñ ®¹o- ho¹t ®éng víi ®å vËt, chøng tá
tÝnh quy luËt cña kiÓu häc tËp b»ng hµnh ®éng. Tuy r»ng trong nh÷ng
løa tuæi lín h¬n sau nµy, ngêi ta Ýt c¶m thÊy vai trß cña nã, song thùc ra
häc tËp b»ng hµnh ®éng m·i m·i vÉn lµ mét trong nh÷ng kiÓu häc tËp c¬
b¶n cña con ngêi, kÓ c¶ cña ngêi lín. T¬ng thÝch víi kiÓu häc b»ng hµnh
®éng lµ kiÓu ph¬ng ph¸p d¹y häc cã chøc n¨ng tæ chøc, ®Þnh híng, t¹o
m«i trêng ( ®iÒu kiÖn, t×nh huèng, nguån lùc, ph¬ng tiÖn… ), t¹o thuËn
lîi ®Ó ngêi häc lµm viÖc, th«ng qua viÖc lµm cña m×nh mµ ph¸t hiÖn,
t×m kiÕm, khai th¸c, xö lý vµ ®¸nh gi¸ th«ng tin häc tËp, lÜnh héi tri thøc,
kü n¨ng, gi¸ trÞ. §ã lµ pp kiÕn t¹o- t×m tßi, cã tÝnh chÊt næi bËt lµ
hµnh ®éng t×m tßi cña ngêi häc. Cã nhiÒu m« h×nh kiÕn t¹o- t×m tßi, thÝ
dô : T×m tßi tõng phÇn, T×m tßi thùc nghiÖm di chuyÓn, T×m tßi quy
n¹p, T×m tßi diÔn dÞch, T×m tßi kh¸i qu¸t ho¸, kÓ c¶ m« h×nh h×nh thµnh
hµnh ®éng trÝ tuÖ theo giai ®o¹n cña P.Ia. Galperin.
KiÓu 3 chÝnh lµ viÖc häc tËp b»ng c¶m xóc, b»ng rung ®éng; ®ã lµ
häc b»ng t©m hån rung c¶m, ®ång c¶m, th«ng c¶m gi÷a con ngêi víi nhau.

75
Nguyªn t¾c chñ yÕu cña kiÓu häc nµy lµ sù tham gia cña c¸ nh©n vµ
nhãm ngêi häc vµo c¸c quan hÖ, c¸c t×nh huèng, vµ sù hîp t¸c, chia xÎ víi
nhau c¸c gi¸ trÞ, kinh nghiÖm trong c«ng viÖc, trong qu¸ tr×nh lùa chän,
®¸nh gi¸, ra quyÕt ®Þnh… Néi dung chñ yÕu cña qu¸ tr×nh häc tËp lóc
nµy chÝnh lµ nh÷ng tr¶i nghiÖm thùc tÕ, trùc tiÕp cña ngêi häc, nh÷ng
c¶m nhËn vµ ®¸nh gi¸ mÊp mÐ gi÷a t×nh c¶m vµ lý trÝ, gi÷a c©n nh¾c
vµ quyÕt ®o¸n, gi÷a trõu tîng vµ cô thÓ, gi÷a thùc chøng vµ suy luËn,
gi÷a logic vµ phi logÝc… diÔn ra trong c¸c quan hÖ phô thuéc lÉn nhau
gi÷a ngêi vµ ngêi, gi÷a ngêi vµ c«ng viÖc, gi÷a c¸ nh©n vµ nhãm. KiÓu
ph¬ng ph¸p d¹y häc phï hîp víi kiÓu häc tËp nh vËy cã chøc n¨ng chñ yÕu
lµ tæ chøc, kÝch thÝch ®éng c¬, t¹o lËp nÒn c¶m xóc thuËn lîi, cßn ngêi
häc chñ yÕu cÇn c¶m nhËn, tr¶i nghiÖm, ®¸nh gi¸, trao ®æi ý tëng vµ
kinh nghiÖm, tù ®¸nh gi¸, tù kh¼ng ®Þnh. Cã thÓ gäi ®ã lµ kiÓu pp
®éng viªn- tham gia hoÆc khuyÕn khÝch- tham gia. Trong
kiÓu ppdh khuyÕn khÝch- tham gia cã nhiÒu m« h×nh kh¸c nhau vµ kh¸
phæ biÕn nh pp §éng n·o, §µm tho¹i, Tranh luËn, Tr×nh bµy nªu vÊn ®Ò,
Th¶o luËn líp, Th¶o luËn héi nghÞ… vµ mét sè m« h×nh ph¸t triÓn gi¸ trÞ
trong gi¸o dôc c«ng d©n, gi¸o dôc ®¹o ®øc. ViÖc t¸ch riªng kiÓu ppdh dùa
vµo quan hÖ nh©n v¨n nh vËy kh«ng nh÷ng cÇn thiÕt mµ cßn lµ tÊt
nhiªn, mÆc dï tÝnh chÊt cña qu¸ tr×nh häc còng cã xu thÕ t×m tßi. YÕu tè
t×m tßi ë ®©y nghiªng h¼n vÒ nh÷ng ®èi tîng trõu tîng lµ quan hÖ cña
con ngêi, c¸c gi¸ trÞ vµ c¸c liªn hÖ x· héi, v¨n ho¸, t©m lý…, chø kh«ng
ph¶i nh÷ng ®èi tîng vËt chÊt, nh÷ng t×nh huèng thùc nghiÖm. Vµ qu¸
tr×nh t×m tßi c¨n b¶n kh«ng mang tÝnh chÊt logic, thËm chÝ nÆng vÒ xu
thÕ phi logic.
KiÓu häc thø 4 chñ yÕu dùa vµo kinh nghiÖm nhËn thøc vµ t duy lý
trÝ cña ngêi häc, b»ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ cña c¸ nh©n. Nguyªn t¾c cèt lâi
ë ®©y lµ tÝnh vÊn ®Ò t¬ng ®èi râ vµ cao cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Nh÷ng
vÊn ®Ò trong néi dung häc tËp ®îc tæ chøc sao cho chóng trë thµnh nh©n
tè nßng cèt cña c¸c t×nh huèng d¹y häc ( t×nh huèng didactics ). Nh÷ng
t×nh huèng nh vËy thùc chÊt lµ m«i trêng häc tËp trùc tiÕp cña ngêi häc,
®îc t¹o ra trªn c¬ së vÊn ®Ò häc tËp vµ chøa ®ùng nh÷ng liªn hÖ nhÊt
®Þnh víi kinh nghiÖm vµ gi¸ trÞ cña ngêi häc- tøc lµ víi t©m lý ngêi häc.
Khi nh÷ng liªn hÖ nµy ®îc x¸c lËp gi÷a c¸ nh©n vµ t×nh huèng d¹y häc,

76
th× tõ lóc ®ã ë ngêi häc nµy xuÊt hiÖn t×nh huèng vÊn ®Ò, khëi ®iÓm
cña ho¹t ®éng t duy. Nh vËy, t×nh huèng d¹y häc chÝnh lµ nh©n tè trung
gian, ë bªn ngoµi c¶ ngêi d¹y lÉn ngêi häc, cã néi dung vËt chÊt ( th«ng tin,
h×nh ¶nh, ©m thanh, ®å vËt, tµi liÖu, ng«n ng÷, cö chØ…), chøa ®ùng
vÊn ®Ò häc tËp vµ nh÷ng liªn hÖ nµo ®ã cña nã víi kinh nghiÖm, gi¸ trÞ
( nhËn thøc, t×nh c¶m, thãi quen …) cña ngêi häc, g©y ¶nh hëng ®Õn ngêi
häc th«ng qua sù t¬ng t¸c gi÷a ngêi häc vµ t×nh huèng, vµ lµ ®iÒu kiÖn
kh¸ch quan ®Ó n¶y sinh t×nh huèng vÊn ®Ò chñ quan ë c¸ nh©n ngêi häc.
KiÓu häc dùa vµo tÝnh vÊn ®Ò lµ kiÓu häc rÊt phæ biÕn ë con ngêi vµ
®Æc trng cho con ngêi. Nã còng lµ kiÓu häc chiÕm u thÕ ë häc sinh- sinh
viªn, giíi trÝ thøc, c¸c nhµ khoa häc, c¸c nhµ ho¹t ®éng x· héi, chÝnh trÞ,
v¨n ho¸. Trong d¹y häc, ®iÒu quyÕt ®Þnh ®èi víi nhµ gi¸o lµ tæ chøc ®îc
vµ t¹o ra ®îc nh÷ng t×nh huèng d¹y häc cã s¸c xuÊt cao trong viÖc gîi ra
t×nh huèng vÊn ®Ò. Sù ph¸t triÓn t©m lý nãi chung vµ ®Æc biÖt lµ sù
ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña con ngêi së dÜ cã nh÷ng kh¸c biÖt c¸ nh©n kh¸ lín
chÝnh lµ do kiÓu häc tËp nµy chi phèi phÇn lín ( häc mét biÕt mêi ). Con
ngêi kh¸c h¼n con vËt trªn ph¬ng diÖn ph¸t triÓn chÝnh lµ nhê kiÓu häc
tËp b»ng ý thøc lý luËn mµ ë ®éng vËt kh«ng bao giê cã ®îc. C¸c ph¬ng
thøc hµnh vi ë ®éng vËt chØ hoµn thiÖn dÇn trong giíi h¹n cña sù ph¸t
triÓn loµi, mÆc dï con vËt còng thêng xuyªn luyÖn tËp, øng dông, tr¶i
nghiÖm, t¸i t¹o nh÷ng ph¬ng thøc Êy trong ®êi sèng c¸ thÓ. Nãi chung
kiÓu häc nµy ®Æc biÖt quan träng vµ cã ý nghÜa ®èi víi gi¸o dôc nhµ tr-
êng. Nhµ trêng cÇn t¨ng cêng, khuyÕn khÝch vµ tËp trung ph¸t triÓn ph-
¬ng thøc häc tËp b»ng ý thøc lý luËn, b»ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ cña häc
sinh. §©y còng lµ nÐt b¶n chÊt cña c¸c chiÕn lîc tÝch cùc ho¸ ngêi häc vµ
qu¸ tr×nh häc tËp tõ tríc ®Õn nay. KiÓu ppdh t¬ng øng víi kiÓu häc b»ng
ho¹t ®éng trÝ tuÖ c¸ nh©n chñ yÕu cã chøc n¨ng t¹o t×nh huèng, kÝch
thÝch ®éng c¬, dÉn d¾t híng ®i cña ngêi häc, cßn ngêi häc cÇn biÕt
m×nh ph¶i lµm g×, suy nghÜ vµ hµnh ®éng nh thÕ nµo ®Ó lµm ®îc
®iÒu ®ã, cã thÓ vµ nªn lµm ®îc ®iÒu ®ã ®Õn møc ®é nµo. Cã thÓ
gäi kiÓu ppdh ®ã lµ pp t×nh huèng- nghiªn cøu , tuy thuËt ng÷
nµy kh«ng thËt chÝnh x¸c. Mét sè m« h×nh t¬ng ®èi râ vµ ®îc ¸p dông
phæ biÕn cña kiÓu ppdh nµy lµ pp d¹y gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, pp nghiªn cøu,
pp th¶o luËn nhãm. §«i khi c¸c pp dùa vµo nguyªn t¾c tham gia nh ®éng

77
n·o, tr×nh bµy nªu vÊn ®Ò, th¶o luËn líp… cã thÓ ®îc xÕp vµo kiÓu pp
t×nh huèng- nghiªn cøu, tuú theo lóc Êy nguyªn t¾c nµo- tham gia hay t
duy lý trÝ- cã vai trß chñ ®¹o trong qu¸ tr×nh häc tËp cña ngêi häc. ThÝ
dô, pp §éng n·o lµ mét trong nh÷ng m« h×nh cña kiÓu pp KhuyÕn khÝch-
Tham gia nÕu qu¸ tr×nh häc tËp chñ yÕu ph¶i dùa vµo sù tham gãp ý
kiÕn, sù trao ®æi ý tëng, sù lùa chän gi¶i ph¸p cña nhiÒu ngêi vµ kÕt qu¶
häc tËp mµ mçi c¸ nh©n ®¹t ®îc chØ lµ mét ph¬ng ¸n cña kÕt qu¶ nhËn
thøc chung cña líp, cña nhãm ; song nã l¹i lµ mét m« h×nh cña kiÓu pp
T×nh huèng- Nghiªn cøu nÕu qu¸ tr×nh häc tËp chñ yÕu dùa vµo nç lùc vµ
ho¹t ®éng c¸ nh©n, ®Æc biÖt lµ ho¹t ®éng trÝ tuÖ bªn trong cña ngêi häc
vµ kÕt qu¶ häc tËp vÒ c¬ b¶n lµ thµnh tùu cña qu¸ tr×nh quan s¸t, suy
nghÜ, thùc nghiÖm, ®¸nh gi¸… t¬ng ®èi ®éc lËp cña c¸ nh©n.
KiÓu häc tËp hçn hîp kh«ng ph¶i lµ kiÓu riªng biÖt nhng l¹i lµ kiÓu
häc phæ biÕn nhÊt cña con ngêi. Nãi chung ngêi ta häc b»ng nhiÒu c¸ch
kh¸c nhau, trong mäi viÖc, mäi n¬i, mäi lóc, chø kh«ng häc mét c¸ch ®¬n
®iÖu b»ng mét kiÓu duy nhÊt. C¸c kiÓu häc tËp ®îc kÕt hîp víi nhau ë
mçi ngêi, ai còng vËy. Song xÐt ®¹i thÓ, qu¸ tr×nh häc tËp cña con ngêi cã
kh¸c biÖt c¸ nh©n kh¸ lín chÝnh lµ do mçi ngêi sö dông tréi, hoÆc cã së
trêng sö dông tèt h¬n mét kiÓu häc nµo ®Êy. B¶n th©n sù ®a d¹ng cña c¸c
kiÓu häc tËp t¹o ra nhiÒu c¬ héi ®Ó ngêi häc tiÕn hµnh ho¹t ®éng häc
tËp, trong ®ã mçi ngêi sÏ u tiªn sö dông kiÓu nµo mµ m×nh thÊy thÝch
hîp nhÊt, bæ Ých nhÊt, hiÖu qu¶ nhÊt. §iÒu ®ã ®ßi hái viÖc sö dông
ppdh cña gi¸o viªn võa ph¶i ®¬n trÞ vµ râ rµng vÒ kiÓu lo¹i, võa ph¶i ®a
d¹ng vµ kÕt hîp c¸c kiÓu pp víi nhau. V× vËy, t¬ng øng víi kiÓu häc
tËp hçn hîp kh«ng cã kiÓu ppdh hçn hîp nµo c¶, mµ chØ cã
nh÷ng ph¬ng ¸n kÕt hîp c¸c kiÓu pp vµ c¸c m« h×nh kh¸c
nhau cña chóng. Trong nhµ trêng ®· cã mét sè kÕt hîp nh vËy, thÝ dô:
pp Dù ¸n, chiÕn lîc d¹y häc hîp t¸c, c«ng t¸c thùc hµnh theo tæ, nhãm, c¸c
chiÕn lîc lµm s¸ng tá gi¸ trÞ, c¸c pp d¹y vµ ph¸t triÓn ng«n ng÷…
2.2. HÖ thèng ho¸ c¸c PPDH.
Nh vËy cã 5 kiÓu ppdh ®îc ph©n biÖt víi nhau vÒ nguyªn t¾c lý
luËn, hoÆc gäi lµ 5 nhãm ppdh còng ®îc, ®ã lµ:

78
1/ Nhãm PPDH th«ng b¸o- thu nhËn, dùa vµo tri gi¸c, ghi nhí, sao
chÐp l¹i c¸c mÉu th«ng tin ®· cho tõ tríc. TÊt c¶ nh÷ng ppdh cô thÓ hay
m« h×nh cô thÓ nh gi¶i thÝch- minh ho¹, thuyÕt tr×nh, gi¶ng gi¶i, tr×nh
bµy tµi liÖu, ®äc- chÐp, kÓ chuyÖn, …®Òu tu©n theo nguyªn t¾c trªn
vµ thùc chÊt chóng chØ lµ mét kiÓu ppdh.
Tuú thuéc vµo c¸ch lùa chän vµ tæ chøc hÖ thèng kü n¨ng theo n¨ng
lùc vµ phong c¸ch ®iÓn h×nh cña c¸c trêng ph¸i s ph¹m kh¸c nhau, ngêi ta
t¹o ra nh÷ng m« h×nh Th«ng b¸o- Thu nhËn kh¸c nhau. Cã nh÷ng m« h×nh
dùa vµo kü n¨ng ng«n ng÷ vµ phong c¸ch giao tiÕp trªn líp, cã nh÷ng m«
h×nh l¹i thiªn vÒ biÓu diÔn, tr×nh bµy th«ng tin b»ng c¸c ph¬ng tiÖn trùc
quan vËt chÊt, cã nh÷ng m« h×nh khai th¸c c¸c ph¬ng tiÖn kü thuËt nh
phim, video, m¸y tÝnh… ®Ó th«ng b¸o vµ thu nhËn th«ng tin. Nh÷ng m«
h×nh nh thÕ sÏ cã h×nh thøc c«ng nghÖ hay nghÖ thuËt cô thÓ h¬n n÷a,
cã biÓu hiÖn vËt chÊt rÊt kh¸c nhau ë tõng gi¸o viªn, ë tõng m«n häc, ë
tõng bµi häc, vµ ë tõng thêi ®iÓm riªng biÖt.
2/ Nhãm PPDH lµm mÉu- t¸i t¹o, dùa vµo luyÖn tËp, thÝch øng vµ
hoµn thiÖn dÇn c¸c mÉu kü n¨ng, kü x¶o hµnh ®éng, c¸c mÉu hµnh vi ®·
®îc ®Æt ra tõ tríc. Nã còng tu©n theo nguyªn t¾c sao chÐp, chØ kh¸c ë
chç lµ sao chÐp hµnh vi vµ hµnh ®éng, chø kh«ng ph¶i sao chÐp th«ng
tin.
3/ Nhãm PPDH khuyÕn khÝch- tham gia, dùa vµo sù nç lùc chung vµ
kÕt qu¶ chung cña qu¸ tr×nh trao ®æi, chia xÎ, ®ång c¶m, th«ng c¶m,
®¸nh gi¸, quyÕt ®Þnh cña nhiÒu ngêi, b¾t ®Çu tõ cè g¾ng cña tõng ngêi,
tr¶i qua sù hîp t¸c mµ tiÕn ®Õn thµnh c«ng chung vµ thµnh c«ng cña tõng
ngêi.
4/ Nhãm PPDH kiÕn t¹o- t×m tßi, dùa vµo c¸c hµnh ®éng cã tÝnh
chÊt thùc nghiÖm, t¬ng t¸c víi c¸c ®èi tîng mµ t×m hiÓu, ph¸t hiÖn, thu
nhËn, xö lý c¸c sù kiÖn vµ lÜnh héi kü n¨ng, tøc lµ häc ngay trong qu¸
tr×nh lµm viÖc, võa hµnh ®éng võa häc ®îc c¸i g× ®ã, võa häc ®îc ®iÒu
®ã võa thö nghiÖm ngay trong hµnh ®éng.
5/ Nhãm PPDH t×nh huèng- nghiªn cøu, dùa vµo nç lùc ho¹t ®éng trÝ
tuÖ c¸ nh©n, vµo qu¸ tr×nh suy nghÜ cña ngêi häc trong c¸c t×nh huèng

79
d¹y häc ®îc gi¸o viªn hoÆc tù häc sinh tæ chøc, thêng ®ßi hái tÝnh ®éc
lËp ho¹t ®éng trÝ tuÖ t¬ng ®èi cao cña ngêi häc.
§ã lµ 5 nhãm PPDH hay 5 PPDH chung, tõ ®©y mçi nhãm cã nh÷ng
m« h×nh kü thuËt ( tæ hîp c¸c kü n¨ng tiÕn hµnh ph¬ng ph¸p ) kh¸c nhau,
tõ mçi m« h×nh l¹i s¶n sinh nhiÒu h×nh thøc cô thÓ trong ho¹t ®éng gi¸o
dôc thùc tiÔn. NÕu thõa nhËn néi dung cña ph¹m trï PPDH nh vËy th×
viÖc x©y dùng hÖ thèng PPDH lý thuyÕt còng nh viÖc ®æi míi PPDH
trong thùc tiÔn míi cã ®êng híng râ rµng.
Tµi liÖu tham kh¶o
1.§Æng Thµnh Hng. Quan niÖm vµ xu thÕ ph¸t triÓn ph¬ng ph¸p d¹y häc
trªn thÕ giíi. ViÖn Khoa häc gi¸o dôc, Hµ Néi. 1994.
2.§Æng Thµnh Hng. Nh÷ng ®Æc trng cña ph¬ng ph¸p d¹y häc theo t tëng
gi¸o dôc tÝch cùc. §Ò tµi B 96- 49-15, ViÖn Khoa häc gi¸o dôc,
HµNéi,1996.
3.Allan C. Ornstein. Strategies for effective teaching. Harper &
RowPublisher, New York- Grand Rapids- Philadelphia- St.Louis- San
Francisco- London- Singapore- Sydney- Tokyo, 1990.
4.Manuel Bueucousejo Garcia. Focus on Teaching. Rex Book Store,
Manila,1977.
5. Саранцев Г.И. Метод обучения как категория методики
преподавания.
Педагогика, Москва, 1998, № 1.

ch¬ng ix.
Ph¬ng ph¸p d¹y häc ®¹i c¬ng vµ
ph¬ng ph¸p d¹y häc cô thÓ trong qu¸ tr×nh d¹y häc
Ph¬ng ph¸p d¹y häc ®¹i c¬ng lµ nh÷ng ph¬ng ph¸p d¹y häc chung th-
êng ®îc m« t¶ trong Lý luËn d¹y häc, v× vËy chóng cßn cã tªn lµ ph¬ng
ph¸p didactics. §· tõ l©u, ngêi ta quen gäi c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc(PPDH) ë
cÊp ®é nµy lµ PPDH, kh«ng cÇn nãi ®¹i c¬ng hay chung n÷a. §Ó chØ c¸c

80
PPDH trong c¸c m«n häc, trong c¸c bËc häc cã ®Æc trng riªng cña chóng,
ngêi ta gäi lµ PPDH bé m«n(nay t¹o thµnh nh÷ng chuyªn ngµnh S ph¹m
häc), PP gi¶ng d¹y m«n häc, Gi¸o häc ph¸p bé m«n… vµ PPDH tiÓu häc,
PPDH ngêi lín, thËm chÝ c¶ PPDH ®¹i häc n÷a. Ngoµi ra, mét vÊn ®Ò cã
thÓ n¶y sinh: hai ph¹m trï PP nµy cã quan hÖ víi nhau thÕ nµo? NÕu
trong c¸c m«n häc ®Òu cã c¸c PPDH cña nã råi, vËy c¸c PPDH chung kia
sÏ ®îc dïng ®Ó lµm g×? Thùc ra, PPDH m«n häc lµ c¸i g×- nã lµ ph¬ng
ph¸p hay lµ lý luËn gi¶ng d¹y mét m«n häc? TÊt c¶ nh÷ng c©u hái trªn
thùc sù cha bao giê ®îc gi¶i ®¸p thÊu ®¸o.
PPDH ë nhiÒu ng«n ng÷ ®Òu cã thuËt ng÷ Method, chØ tõng PPDH
riªng, thÝ dô: PP th«ng b¸o-thu nhËn, PP th¶o luËn… Cßn PPDH m«n häc
trong tiÕng Anh kh«ng cã thuËt ng÷ thèng nhÊt, cã khi dïng Methods
for… hoÆc Mathematics Methods, còng cã thÓ lµ Instructional strategies;
trong tiÕng Nga dïng Metodica. LiÖu cã thÓ hiÓu Metodica lµ PPDH m«n
häc hay kh«ng? Trong s¸ch b¸o Nga vÉn viÕt râ: Metodica VËt lý,
Metodica To¸n, Metodica LÞch sö… Nh vËy, ph¶i xem néi hµm cña
Metodica lµ g× míi cã thÓ biÕt ®îc. Trong c¸i gäi lµ PPDH nµy ho¸ ra cã
rÊt nhiÒu thø kh¸c nhau, cã thø lµ PP, cã thø kh«ng ph¶i lµ PP, thËm chÝ
cã c¶ néi dung häc vÊn cña m«n häc. ThÝ dô, trong Metodica ph¸t triÓn
ng«n ng÷ trÎ em ë bËc mÇm non vµ tiÓu häc, cã c¸c PP gi¸o dôc vµ d¹y
häc chung nh kÓ chuyÖn, ®µm tho¹i, th¶o luËn, kÓ chuyÖn cã trùc
quan…, cã néi dung vµ nhiÖm vô ph¸t triÓn ng«n ng÷ nh vèn tõ lµ bao
nhiªu, mÊy kiÓu c©u, nh÷ng cÊu tróc ng÷ ph¸p nµo, ph¸t ng«n diÔn c¶m
ra sao…, cã c¶ dông cô, häc liÖu, ph¬ng tiÖn nh tranh ¶nh, ®å vËt, sa bµn,
giÊy b×a…, vµ ®Æc biÖt cã nh÷ng PP vµ kü n¨ng cña Ng«n ng÷ häc, V¨n
häc, NghÖ thuËt, ho¹t ®éng giao tiÕp ng«n ng÷. Th× ra, trong Metodica
m« t¶ toµn bé mét häc tr×nh m«n häc, tõ néi dung, PP, ph¬ng tiÖn, m«i
trêng, t×nh huèng, nhiÖm vô, tiÕn tr×nh häc tËp cho ®Õn c¸c ho¹t ®éng
cña thµy vµ trß, c¸c quan hÖ gi÷a hä víi nhau, c¸c ph¬ng ph¸p khoa häc, kü
thuËt, nghÖ thuËt, ng«n ng÷ g¾n liÒn víi m«n häc Êy, c¸c tiªu chuÈn vµ
c¸ch thøc kiÓm tra, ®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ häc tËp. NghÜa lµ
Metodica hoµn toµn t¬ng ®¬ng víi kh¸i niÖm Curriculum m«n häc trong
tiÕng Anh. VËy nã ®óng ra lµ häc tr×nh, chø kh«ng ph¶i lµ PPDH.

81
Theo tËp qu¸n, chóng ta gäi nh÷ng Metodica m«n häc lµ PPDH m«n
häc hoÆc PP gi¶ng d¹y m«n häc hoÆc Lý luËn d¹y häc bé m«n. ChÝnh v×
vËy lµm cho nhiÒu ngêi kh«ng nhËn diÖn râ PPDH khi ®i vµo häc tr×nh
cô thÓ. NÕu ph¶i chän mét trong ba thuËt ng÷ th× hîp lý nhÊt nªn dïng Lý
luËn d¹y häc bé m«n(hay m«n häc hoÆc cô thÓ), v× nã m« t¶ toµn bé häc
tr×nh m«n häc víi tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè cña néi dung, c¸c nguyªn t¾c gi¶ng
d¹y vµ häc t©p, môc tiªu, kÕt qu¶, PP gi¶ng d¹y, c¸c d¹ng hµnh vi vµ ho¹t
®éng häc tËp, c¸c h×nh thøc tæ chøc gi¶ng d¹y vµ häc tËp, c¸c yªu cÇu vµ
kü thuËt ®¸nh gi¸, c¸c kü n¨ng vµ ph¬ng ph¸p cña bé m«n t¬ng øng…, t¹o
nªn mét thÓ thèng nhÊt. Tríc ®©y, Metodica ®· tõng ®îc dÞch sang
tiÕngViÖt lµ HÖ ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y (to¸n, lÞch sö…). §iÒu ®ã ph¶n
¸nh néi hµm cña nã chÝnh x¸c h¬n thuËt ng÷ PP gi¶ng d¹y hay PP d¹y häc
bé m«n. Trong Metodica kh«ng chØ cã PPDH, mµ cã rÊt nhiÒu thø
ph¬ng ph¸p kh«ng thuéc ph¹m trï s ph¹m. ThÝ dô, trong Lý luËn d¹y häc
m«n TiÕng ViÖt, ngoµi nh÷ng PPDH chung nh th¶o luËn, ®éng n·o, t×m
tßi, tr×nh bµy nªu vÊn ®Ò…, cßn cã c¸c ph¬ng ph¸p ng«n ng÷ häc, ch¼ng
h¹n ph¬ng ph¸p tu tõ, cÊu t¹o ng÷ ph¸p theo c¸c nghi thøc lêi nãi hay v¨n
b¶n, ph©n tÝch ng«n b¶n…; kü n¨ng ng÷ dông t¬ng øng víi c¸c ng÷ c¶nh
kh¸c nhau; c¸c kü n¨ng giao tiÕp ng«n ng÷ b»ng TiÕng ViÖt; c¸c ph¬ng
ph¸p v¨n häc sö vµ lÞch sö ng«n ng÷, vµ nhiÒu thø ph¬ng ph¸p, kü thuËt
kh¸c hoµn toµn kh«ng dÝnh d¸ng ®Õn PPDH, thÝ dô: kü thuËt khÈu
h×nh khi ph¸t ©m, kü n¨ng nãi hay ®äc diÔn c¶m… Nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ
mét tæ hîp ph¬ng ph¸p ®ñ lo¹i kh¸c nhau, nhng cã thÓ ph©n lo¹i t¬ng
®èi thµnh PP cña néi dung, PP cña ph¬ng ph¸p d¹y häc, PP cña ph¬ng tiÖn
m«n häc, PP cña ho¹t ®éng trong m«n häc, PP cña ®¸nh gi¸, PP cña quan
hÖ vµ giao tiÕp, PP sö dông c¸c nguån lùc trong m«n häc, PP cña chÝnh
c¸i nghÒ cã liªn quan ®Õn m«n häc.
Do ®ã, PP d¹y häc bé m«n hay Lý luËn d¹y häc bé m«n kh«ng ph¶i lµ
PPDH mµ nã lµ ph¹m trï ph¬ng ph¸p réng h¬n PPDH nhiÒu. Mçi mét
LLDH bé m«n ®Òu phong phó h¬n toµn bé hÖ thèng PPDH. Nã lµ toµn
bé LLDH xÐt trong ph¹m vi mét häc tr×nh cô thÓ. V× vËy, cßn cã thÓ
dïng thuËt ng÷ Ph¬ng ph¸p cña häc tr×nh ®Ó nhÊn m¹nh khÝa c¹nh
c«ng cô cña nã, vµ ®Ó ph©n biÖt nã râ rµng víi PPDH. Khi nãi PP cña
häc tr×nh, ®ã lµ chØ c¸ch thøc tæng qu¸t ®Ó tiÕn hµnh m«n häc, vµ

82
PP lóc nµy lµ mét tæ hîp c¸c thø ph¬ng ph¸p kh¸c nhau chø kh«ng chØ
lµ PPDH. NÕu dïng thuËt ng÷ Lý luËn d¹y häc bé m«n th× ý nhÊn m¹nh
r¬i vµo mÆt lý luËn, dÔ g©y hiÓu lÇm, v× nh÷ng nguyªn t¾c lý luËn c¬
b¶n ®· ®îc tr×nh bµy ë Lý luËn d¹y häc ®¹i c¬ng råi. Tuy vËy, nãi nh thÕ
vÉn ®óng. Trong häc tr×nh m«n häc vÉn cã lý luËn, nhng lµ lý luËn cô
thÓ vµ ®Æc thï.
PP häc tr×nh chÝnh lµ m« h×nh kü thuËt cña viÖc tiÕn hµnh
mét m«n häc hay lÜnh vùc häc tËp, trong ®ã m« t¶ tæ hîp c¸c kiÓu vµ
lo¹i PP kh¸c nhau ®Æc trng cho ngµnh tri thøc(khoa häc, nghÖ thuËt, kü
thuËt) vµ ho¹t ®éng t¬ng øng cña m«n häc hay lÜnh vùc häc tËp, logic vµ
c¸c giai ®o¹n chung cña qu¸ tr×nh d¹y häc tæng thÓ, c¸c nguyªn t¾c d¹y
häc chung vµ ®Æc thï, tæ chøc néi dung häc vÊn cña m«n häc vµ c¸c ho¹t
®éng gi¶ng d¹y- häc tËp, nh÷ng kü n¨ng gi¶ng d¹y vµ häc tËp bé m«n, c¸c
ph¬ng tiÖn vµ nguån lùc gi¶ng d¹y vµ häc tËp, môc tiªu vµ ph¬ng thøc
®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp trong m«n häc, nh÷ng khuyÕn nghÞ hoÆc yªu
cÇu vÒ tæ chøc gi¶ng d¹y- häc tËp, m«i trêng vµ c¶nh quan s ph¹m, quan
hÖ vµ giao tiÕp s ph¹m trong qu¸ tr×nh d¹y häc.
PP häc tr×nh cã tÝnh n¨ng øng dông cao vµ ®¬n nhÊt, v× nã g¾n
víi mét häc tr×nh cô thÓ. Kh«ng thÓ lÊy PP häc tr×nh m«n V¨n ®Ó tiÕn
hµnh häc tr×nh m«n To¸n ®îc vµ ngîc l¹i. Mçi häc tr×nh cã PP ®Æc trng
cña nã, kh«ng thÓ trén lÉn, ë c¸c m«n kh¸c nhau hoÆc ngay ë mét m«n
trong nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau(c¸c bËc häc, c¸c n¨m häc kh¸c nhau) th×
PP häc tr×nh còng kh¸c nhau. ThÝ dô, PP häc tr×nh m«n To¸n ë líp 1 kh¸c
ë líp 4-5, cµng kh¸c ë líp 7-8 hay 11-12, ®èi víi c¸c m«n kh¸c t×nh h×nh
còng gièng nh vËy. C¸c PPDH trong bÊt kú PP häc tr×nh nµo chØ lµ
nh÷ng yÕu tè cô thÓ vµ chóng phÇn nµo ph¶i thÝch øng víi tÝnh chÊt
®Æc thï cña häc tr×nh ®ã.
XÐt trong nh÷ng häc tr×nh cô thÓ, PP häc tr×nh bao hµm c¸c PPDH
nh ThuyÕt tr×nh, Th¶o luËn, T×m tßi…nhng trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña
häc tr×nh c¸c PPDH nµy ph¶i cã h×nh thøc kü thuËt vµ ph¬ng tiÖn thÝch
hîp. C¸c PPDH chung cã thÓ tham gia vµo mäi PP häc tr×nh kh¸c nhau nh
V¨n, To¸n, VËt lý, Sinh häc, Gi¸o dôc c«ng d©n, vµ khi ®ã chóng cã
nh÷ng h×nh thøc biÕn ®éng, cã néi dung cô thÓ, cã t¸c ®éng vµ ¶nh hëng

83
vËt chÊt ®Õn ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp. Tríc khi ë h×nh th¸i nµy, c¸c
PPDH chØ lµ PP lý thuyÕt, hay ph¬ng ph¸p luËn, cha cã b¶n thÓ, cha cã
néi dung, cha cã h×nh thøc, cha cã hiÖu qu¶ thùc tÕ, vµ ngay c¶ chøc n¨ng
cña chóng còng chØ lµ gi¶ ®Þnh( thÝ dô, chóng cã tÝch cùc ho¸ ®îc ngêi
häc hay kh«ng, cã ph¸t triÓn ®îc trÝ tuÖ cña ngêi häc hay kh«ng).
Nhng xÐt trong toµn bé d¹y häc, th× PP häc tr×nh lµ c¸i cô thÓ, c¸i
riªng theo ®óng nghÜa triÕt häc, cßn PPDH lµ c¸i phæ biÕn, c¸i chung
h¬n. C¸c PPDH ®îc sö dông réng r·i trong mäi häc tr×nh kh¸c nhau, cßn
mçi PP häc tr×nh chØ cã ®óng mét n¬i sö dông thÝch hîp, lµ häc tr×nh cô
thÓ nµo ®ã. Nh vËy PPDH chØ thùc sù trë thµnh ph¬ng ph¸p hiÖn thùc,
cã t¸c ®éng ®Õn ngêi häc vµ lµ c«ng cô cña nhµ gi¸o khi chóng tham gia
vµo c¸c PP häc tr×nh m«n häc cô thÓ, biÕn thµnh thµnh phÇn h÷u c¬ cña
PP häc tr×nh. ChÝnh sù kiÖn nµy ®· ®îc nh¾c nhiÒu lÇn trong LLDH:
PPDH lµ hîp kim cña PP s ph¹m vµ PP khoa häc, nhng diÔn ®¹t kh«ng
chÝnh x¸c. B¶n th©n PPDH lµ PP s ph¹m, v× vËy nªn diÔn ®¹t nh sau: PP
häc tr×nh lµ hîp kim cña PPDH( hay PP s ph¹m) vµ PP cña c¸c ngµnh tri
thøc, c¸c ngµnh ho¹t ®éng chuyªn nghiÖp( tøc lµ nh÷ng thø PP kh«ng
thuéc ph¹m trï s ph¹m).
Trong quan hÖ h÷u c¬ nh vËy, PPDH vµ c¸c PP häc tr×nh lµm phong
phó cho nhau, ph¸t triÓn lÉn nhau. C¸c nhµ lý luËn d¹y häc tríc ®©y thêng
ph©n chia ph¹m trï ph¬ng ph¸p thµnh c¸c cÊp ®é tõ chung ®Õn cô thÓ: 1/
PPDH ë cÊp ®é biÓu tîng lý thuyÕt; 2/ PPDH ë cÊp ®é m«n häc hay cÊp
®é cô thÓ, bé phËn; 3/ PPDH ë cÊp ®é biÖn ph¸p, thñ thuËt, hµnh vi,
hµnh ®éng, thao t¸c. NÕu c¨n cø vµo mèi quan hÖ gi÷a qu¸ tr×nh d¹y häc
tæng thÓ vµ häc tr×nh c¸c m«n häc cô thÓ, chóng ta cã thÓ h×nh dung c¸c
cÊp ®é cña PPDH râ rµng h¬n c¸ch diÔn ®¹t trªn. ThÝ dô: 1/ PPDH
chung; 2/ PPDH trong PP häc tr×nh cô thÓ; 3/ PPDH ë h×nh th¸i vËt chÊt
®ang sö dông. C¸ch chia nµy phï hîp víi quan niÖm PPDH gåm 3 thµnh tè
c¬ b¶n lµ: 1/ Nguyªn t¾c lý luËn nßng cèt, x¸c ®Þnh b¶n chÊt cña PP ®ã
®Ó nã kh«ng lÉn víi PP kh¸c; 2/ M« h×nh kü thuËt gåm tæ hîp nh÷ng kü
n¨ng vµ quy t¾c thùc hiÖn chóng ®Ó x¸c ®Þnh, PP ®ã ®îc tiÕn hµnh nh
thÕ nµo; 3/ C¸c ph¬ng tiÖn mang vµ biÓu hiÖn PP ®ã trong hiÖn thùc,
x¸c ®Þnh nã cã h×nh thøc vËt chÊt cô thÓ lµ g×, cã thÓ cã nh÷ng h×nh

84
thøc nµo, nh÷ng yÕu tè vËt chÊt nµo thÓ hiÖn t¸c ®éng vµ chøc n¨ng cña
nã trong qu¸ tr×nh d¹y häc.
PPDH khi ë trong PP häc tr×nh vµ ®îc sö dông díi h×nh thøc vËt chÊt
cô thÓ lu«n lu«n lµ hiÖn tîng c¸ biÖt v× nã lµ PPDH cña c¸ nh©n gi¸o viªn
nµo ®ã vµ lµ tån t¹i duy nhÊt chØ cã vµo lóc ®ã víi h×nh thøc cô thÓ nh
vËy. Nã kh«ng lÆp l¹i ë bÊt cø ai vµ kh«ng xuÊt hiÖn vµo bÊt kú thêi
®iÓm nµo kh¸c. Tuy nhiªn, tÊt c¶ nh÷ng hiÖn tîng v« h¹n cña PPDH vÉn
dùa vµo nh÷ng nguyªn t¾c lý luËn cã h¹n cña tr×nh ®é ph¸t triÓn KHGD
nãi chung vµ LLDH nãi riªng. Nh÷ng tÝnh x¸c ®Þnh chung nhÊt cña
tÊt c¶ nh÷ng hiÖn tîng PPDH thêng xuyªn ®îc kh¶o s¸t, ®óc kÕt vµ
kh¸i qu¸t ho¸ trong lý thuyÕt PPDH, trong hÖ thèng c¸c PPDH.
GÇn ®©y, mét sè t¸c gi¶ Nga còng bµn vÒ PPDH tõ gãc ®é gi¶ng
d¹y m«n häc. G.I. Saransev(1998) vÒ nguyªn t¾c thõa nhËn ý nghÜa cña
c¸c PPDH trong LLDH ®¹i c¬ng song kh«ng t¸n thµnh c¸ch lý gi¶i chóng
t¸ch rêi víi néi dung m«n häc. ¤ng còng thõa nhËn nh÷ng thø nh lo¹i suy,
diÔn dÞch, ®Þnh ®Ò, m« h×nh ho¸, ph©n tÝch ng«n ng÷, vect¬,v.v…
trong c¸c m«n häc lµ PPDH. Khi nhËp vµo néi dung cô thÓ, c¸c PPDH
biÕn ho¸ thµnh nh÷ng PP nh vËy. T¸c gi¶ ®· nªu lªn danh môc 9 PPDH
m«n To¸n dùa vµo 2 c¨n cø: 1/ Néi dung m«n häc ph¸t triÓn theo c¸c logic
c¬ b¶n lµ Quy n¹p, DiÔn dÞch, Kh¸i qu¸t ho¸; 2/ Ph¬ng thøc t¬ng t¸c
gi÷a gi¸o viªn vµ häc sinh ®îc thùc hiÖn b»ng T¸i hiÖn, T×m tßi, Nghiªn
cøu. §ã lµ: 1/ ph¬ng ph¸p t¸i t¹o quy n¹p; 2/ ph¬ng ph¸p t¸i t¹o diÔn dÞch;
3/ ph¬ng ph¸p t¸i t¹o kh¸i qu¸t ho¸; 4/ ph¬ng ph¸p t×m tßi quy n¹p; 5/ ph¬ng
ph¸p t×m tßi diÔn dÞch; 6/ ph¬ng ph¸p t×m tßi kh¸i qu¸t ho¸; 7/ ph¬ng
ph¸p nghiªn cøu quy n¹p; 8/ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu diÔn dÞch; 9/ ph¬ng
ph¸p nghiªn cøu kh¸i qu¸t ho¸. Theo t«i, ®©y lµ nh÷ng ph¬ng thøc häc
m«n To¸n, khi trë thµnh n¨ng lùc c¸ nh©n chóng cã thÓ lµ ph¬ng ph¸p häc
To¸n cña c¸ nh©n,chø kh«ng ph¶i lµ PPDH. Bëi v× PPDH lµ c¸ch thøc mµ
gi¸o viªn dïng ®Ó gióp häc sinh häc tËp, thÝ dô, logic cña PPDH lµ quy
n¹p nhng cã thÓ d¹y ®îc trÎ biÕt c¸ch diÔn dÞch hoÆc kh¸i qu¸t ho¸, cã
thÓ d¹y trÎ biÕt quy n¹p hay ph©n tÝch, cã thÓ d¹y ®îc trÎ nµy häc ®îc kü
n¨ng nµy vµ d¹y trÎ kh¸c häc ®îc kü n¨ng kh¸c… PPDH vµ PP häc tËp lµ
nh÷ng thø rÊt kh¸c nhau, kÓ c¶ ë khÝa c¹nh trõu tîng lµ gi¸o dôc gi¸ trÞ:

85
®Ó trÎ häc ®îc C¸i ThiÖn, cã thÓ cho c¸c em thÊy vµ suy nghÜ vÒ C¸i
ThiÖn , nhng còng cã thÓ cho c¸c em thÊy vµ suy nghÜ vÒ C¸i ¸c, c¶ 2 PP
nµy ®Òu ®óng. VÊn ®Ò chÝnh lµ gi¸o viªn ph¶i ho¹ch ®Þnh râ c¸c ph-
¬ng thøc häc To¸n cã hiÖu qu¶- nh 9 c¸ch thøc nªu trªn- ®Ó thiÕt kÕ c¸c
PPDH trong PP häc tr×nh cô thÓ mµ m×nh phô tr¸ch, lµm cho chóng biÕn
thµnh mét thÓ h÷u c¬ cña m«n häc, thÝch hîp víi c¸c PP To¸n häc vµ néi
dung tri thøc To¸n häc. Lµm nh trªn ch¼ng kh¸c g× phñ nhËn c¸c PPDH,
kh«ng thÊy bãng d¸ng chóng ®©u n÷a. C¸ch tiÕp cËn nµy còng thÓ
hiÖn lèi t duy cæ ®iÓn: häc sinh chØ cã viÖc nh×n thµy lµm, nghe thµy
nãi vµ lµm theo nh÷ng g× thµy lµm vµ nãi, thµy d¹y lµm g× th× biÕt lµm
c¸i Êy. B¶n chÊt cña ngêi häc ngµy nay kh«ng ph¶i nh vËy, vµ chóng ta
còng kh«ng muèn hä nh vËy.
Mèi quan hÖ gi÷a PPDH vµ PP häc tr×nh cã ý nghÜa lý luËn quan
träng ë chç nã gîi ra nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung vµ cô thÓ trong quan
hÖ gi÷a LLDH d¹i c¬ng vµ LLDH m«n häc, gi÷a hai ph¹m trï PPDH vµ PP
häc tr×nh, nh÷ng ph¬ng híng ph¸t triÓn PPDH cã môc ®Ých râ rµng h¬n,
nh÷ng gi¶i ph¸p ph¸t triÓn vµ s¸ng t¹o PPDH trong thùc tiÔn x©y dùng
c¸c PP häc tr×nh m«n häc trªn c¬ së c¸c nguyªn t¾c lý luËn, chø kh«ng
chØ dùa vµo kinh nghiÖm c¸ nh©n riªng lÎ vµ qu¸ lÖ thuéc vµo tÝnh chÊt
riªng cña tõng m«n häc. Ai còng biÕt, ngêi xa, khi cha cã lý luËn khoa häc,
vµ ngêi nay, dï cha n¾m ®îc tÝ lý luËn khoa häc nµo, ®Òu cã thÓ d¹y häc
®îc trong c¸i m«n hay c¸i nghÒ mµ hä biÕt, b»ng c¸ch n¬ng theo, nh¹i l¹i
tÊt c¶ nh÷ng ngãn nghÒ, nh÷ng mÑo mùc hä ®· tõng häc tríc ®©y ë thµy
cña hä, ngoµi ra hä kh«ng lµm ®îc g× h¬n, kh«ng d¹y ®îc g× h¬n cho häc
trß cña m×nh. NÕu «ng thµy nµy häc ®iÒu g× ®Êy mÊt 5 n¨m, th× häc
trß cña «ng ta ph¶i häc mÊt Ýt nhÊt 5 n¨m vµ h¬n n÷a míi ®¹t ®Õn tr×nh
®é cña «ng ta lóc ®ã. ChÝnh v× vËy míi ph¶i sinh ra nhµ trêng vµ
KHGD, ®Ó kh¾c phôc tÝnh chÊt kinh nghiÖm cña gi¸o dôc d©n gian, c¸c
thÕ hÖ sau míi cã thÓ ph¸t triÓn nhanh vµ cao h¬n thÕ hÖ tríc.
ViÖc ®æi míi PPDH tÊt nhiªn ph¶i híng tíi kÕt qu¶ cuèi cïng lµ lµm
xuÊt hiÖn ë c¸c häc tr×nh, c¸c gi¸o viªn kh¸c nhau nh÷ng h×nh thøc míi cña
PP vµ nhê vËy n©ng cao chÊt lîng d¹y häc cña tõng bµi häc, m«n häc.
Song ®iÓm b¾t ®Çu ph¶i lµ viÖc ®æi míi lý thuyÕt PPDH, m« t¶ vµ

86
thiÕt kÕ kü thuËt c¸c m« h×nh kh¶ quan cña tõng PPDH thËt râ rµng vµ
t«n träng nh÷ng ®Æc ®iÓm, yªu cÇu cña c¸c PP häc tr×nh thuéc tõng bËc
häc. Ph¶i cã lý luËn khoa häc vÒ ®æi míi th× míi cã thùc tiÔn ®æi míi.
Trong nghiªn cøu lý luËn s ph¹m bé m«n, thêng cã xu híng t¸ch rêi
PP häc tr×nh vµ lý luËn PPDH. §· cã thêi kú, chÝnh kh¸i niÖm PPDH
gÇn nh biÕn mÊt trong nhµ trêng vµ trong qu¸ tr×nh d¹y häc c¸c m«n häc,
chØ cßn l¹i thuËt ng÷ PPDH nhng dïng ®Ó nãi vÒ PP d¹y häc V¨n, PP d¹y
häc To¸n, PP d¹y häc VËt lý…ThuËt ng÷ PPDH thùc ra kh«ng thÝch hîp
víi viÖc g¸n cho tõng m«n häc cô thÓ. C¸c thø nh PPDH V¨n, PPDH
To¸n…thùc ra lµ sù gäi lÉn víi PP häc tr×nh hay LLDH bé m«n t¬ng
øng.PPDH lu«n lu«n lµ PPDH. Khi trë thµnh bé phËn h÷u c¬ cña c¸c PP
häc tr×nh, chóng vÉn lµ PPDH, tuy lóc ®ã cã thÓ x¸c ®Þnh râ h¬n: PP
th¶o luËn trong d¹y häc V¨n, PP th¶o luËn trong d¹y häc To¸n, PP th¶o
luËn ë bËc tiÓu häc, PP th¶o luËn ë ®¹i häc v.v…hoÆc PP thuyÕt tr×nh
trong m«n Gi¸o dôc c«ng d©n, PP thuyÕt tr×nh trong d¹y häc §Þa lý v.v…
Khi tån t¹i trong c¸c PP häc tr×nh, mçi PPDH sÏ cã nh÷ng m« h×nh kh¸c
nhau vµ nh÷ng h×nh thøc hiÖn thùc kh¸c nhau, song ch©n dung khoa häc
cña mçi PPDH kh«ng bao giê ®æi kh¸c ®îc. ChØ trªn c¬ së thõa nhËn nh
vËy th× nh÷ng môc tiªu nghiªn cøu cña LLDH míi cã ý nghÜa. NÕu kh«ng
thõa nhËn nh vËy tøc lµ b¸c bá lý thuyÕt PPDH vµ chøc n¨ng sèng cßn cña
LLDH. Ngîc l¹i, còng ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng, PPDH chØ ®îc ®æi míi
thùc sù trong m«i trêng vµ theo yªu cÇu ph¸t triÓn c¸c PP häc tr×nh cô thÓ
nh»m c¶i thiÖn thùc tiÔn d¹y häc. NÕu chØ ®æi míi PPDH trªn giÊy, “vÏ
l¹i c¸c PPDH”, th× ®ã cha ph¶i lµ ®æi míi PPDH. Lý thuyÕt PPDH chØ
lµ ®Þnh híng vµ m« h×nh chung ®Ó ph¸t triÓn PPDH trong nh÷ng PP häc
tr×nh m«n häc kh¸c nhau.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Saransev G.I. Ph¬ng ph¸p d¹y häc nh ph¹m trï ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y bé
m«n. T¹p chÝ Gi¸o dôc häc, M. 1998, sè 1, tr. 28-34, b¶n tiÕng Nga.
2. Ocon V. NhËp m«n Lý luËn d¹y häc ®¹i c¬ng. Gi¸o dôc häc, M.
1990,b¶n tiÕng Nga.

87
3. §æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc theo híng ho¹t ®éng ho¸ ngêi häc. Kû yÕu
Héi th¶o quèc gia, §HQG Hµ Néi, 1996.
4. Phª®orov B.I. vµ Perminova L.M. Mét sè vÊn ®Ò ph¸t triÓn Lý luËn
d¹y häc hiªn ®¹i. T¹p chÝ Gi¸o dôc häc, M. 2000, sè 3, tr. 18-21, b¶n tiÕng
Nga.
5.Nh÷ng ®Æc trng cña ph¬ng ph¸p d¹y häc theo t tëng gi¸o dôc tÝch cùc.
§Ò tµi cÊp Bé B 96-49-15, ViÖn KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm:
§Æng Thµnh Hng.

ch¬ng x.
Chøc n¨ng vµ nh÷ng øng dông
ph¬ng ph¸p d¹y häc.
KiÓu Ph¬ng ph¸p d¹y häc(PPDH) th«ng b¸o-thu nhËn cã
chøc n¨ng th«ng tin hay th«ng b¸o tµi liÖu ®Ó ngêi häc thu nhËn b»ng tri
gi¸c, suy nghÜ, nhí l¹i kinh nghiÖm cña m×nh, ghi nhí tµi liÖu míi, hiÓu,
¸p dông vµ xö lý th«ng tin thu ®îc nh»m so s¸nh, ®¸nh gi¸, kh¸i qu¸t ho¸.
§iÒu nµy chØ lµ gi¶ ®Þnh, bëi v× thùc tÕ diÔn ra thÕ nµo cßn do ngêi
d¹y sö dông PPDH ra sao vµ ngêi häc thu nhËn tµi liÖu ®Õn møc nµo. C¶
hai viÖc nµy phô thuéc b¶n chÊt chñ quan cña c¶ ngêi d¹y vµ ngêi häc.
Trong c¸c PPDH th«ng b¸o-thu nhËn, gi¸o viªn cã thÓ ¸p dông nh÷ng
m« h×nh kh¸c nhau vµ do ®ã thùc hiÖn nh÷ng kü thuËt kh¸c nhau. Th«ng
thêng cã nh÷ng m« h×nh th«ng b¸o-thu nhËn phæ biÕn sau: 1/ ThuyÕt
tr×nh ®éc tho¹i- gi¸o viªn dïng lêi nãi, ch÷ viÕt, b¶ng biÓu, h×nh vÏ…
®Ó tr×nh bµy theo lèi ®éc tho¹i nh÷ng th«ng tin häc tËp trong tµi liÖu,
dïng lêi kÕt hîp víi hµnh vi kh«ng lêi vµ minh ho¹ trùc quan ®Ó gi¶i
thÝch, m« t¶, c¾t nghÜa, chøng minh c¸c sù kiÖn, gi¶ thuyÕt, gi¶i ph¸p,
kÕt luËn; kü thuËt ®Æc trng nhÊt cña gi¸o viªn lµ lËp luËn s¾c s¶o, hÊp
dÉn, gi¶i ®¸p chÝ lÝ; 2/ ThuyÕt tr×nh ®µm tho¹i- gi¸o viªn tr×nh
bµy tµi liÖu b»ng lêi, trùc quan, kü n¨ng nãi vµ ®äc diÔn c¶m, tÝnh chñ
®éng vÒ nhÞp ®iÖu ph¸t ng«n… nhng kh«ng trùc tiÕp vµ ngay lËp tøc
gi¶i thÝch, chøng minh, lËp luËn vµ kÕt luËn vÒ nh÷ng g× m×nh tr×nh
bµy; ë ®©y chñ yÕu dùa vµo Ên tîng g©y ra ®îc ë ngêi häc mµ gi¸o viªn

88
tõ tõ híng dÉn hä tù gi¶i thÝch, tù chøng minh, tù lËp luËn vµ kÕt luËn
th«ng qua trao ®æi ý kiÕn víi nhau vµ víi thµy; kü thuËt ®Æc trng ë ®©y
lµ c¸ch tr×nh bµy sao cho lµm bËt lªn ®iÓm then chèt, träng t©m cña bµi,
c¸ch gi¶i ®¸p thuyÕt phôc trong khi trao ®æi ý kiÕn víi ngêi häc vµ c¸ch
ph©n xö thuyÕt phôc trong khi ngêi häc trao ®æi ý kiÕn víi nhau; 3/
ThuyÕt tr×nh diÔn ®¹t vÊn ®Ò- gi¸o viªn tr×nh bµy cã chän läc
nh÷ng gi¸ trÞ, ý tëng, tri thøc, sù kiÖn, h×nh tîng ®Æc s¾c vµ næi bËt
trong néi dung tµi liÖu mµ kh«ng th«ng b¸o toµn bé néi dung, kÕt hîp víi
minh ho¹, gi¶i thÝch, chøng minh, gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò g¾n liÒn víi
nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy, th«ng qua ghi nhí vµ hiÓu nh÷ng ®iÓm c« ®äng
vµ b¶n chÊt th× ngêi häc còng n¾m ®îc toµn bé tµi liÖu; kü thuËt dÆc tr-
ng nhÊt cña gi¸o viªn lµ khai th¸c ®îc tÝnh vÊn ®Ò ngay trong néi dung
kh¸ch quan cña tµi liÖu, trong néi dung häc vÊn cña bµi häc, m«n häc, vµ
mäi viÖc tr×nh bµy, gi¶i thÝch, gi¶i ®¸p… ®Òu tËp trung vµo ®ã chø
kh«ng tr×nh bµy lan man; 4/ ThuyÕt tr×nh nªu vÊn ®Ò- kh¸c víi m«
h×nh diÔn ®¹t vÊn ®Ò cã s½n, ë ®©y gi¸o viªn ph¶i t¹o ra tÝnh vÊn ®Ò
trong tiÕn tr×nh m« t¶, gi¶i thÝch, minh ho¹, lËp luËn, ch÷ng minh, ph¶i
¸p dông nhiÒu thñ thuËt logic khÐo lÐo ®Ó t¹o ra nh÷ng t×nh huèng t¬ng
ph¶n, nh÷ng m©u thuÉn, nh÷ng liªn tëng, nh÷ng c¬ héi so s¸nh vµ ®Ênh
gi¸ nh÷ng t×nh huèng ®ã trong khi th«ng b¸o vµ tr×nh bµy; 5/ Th«ng b¸o
tµi liÖu b»ng ph¬ng tiÖn kü thuËt- gi¸o viªn tr×nh bµy th«ng tin
häc tËp b½ng kü thuËt ®a ph¬ng tiÖn nh b¨ng video, phim gi¸o khoa,
phim nghÖ thuËt, phim khoa häc, phÇn mÒm vi tÝnh(®Æc biÖt lµ c¸c
®Üa d÷ liÖu vµ tõ ®iÓn tra cøu trªn CD-ROM). c¸c ch¬ng tr×nh truyÒn
h×nh v.v… kÕt hîp víi gi¶i thÝch, ph©n tÝch, so s¸nh, ®¸nh gi¸, ®a ra
nh÷ng lËp luËn vµ kÕt luËn, mét c¸ch h¹n chÕ vµ cã chän läc.
Nh vËy, chøc n¨ng th«ng b¸o cã thÓ ®îc thùc hiÖn ë c¸c møc ®é kh¸c
nhau, tuú theo tÝnh chÊt, néi dung tµi liÖu vµ nguån lùc d¹y häc hiÖn cã.
C¸c møc ®é th«ng b¸o gåm: 1/ th«ng b¸o chñ yÕu b»ng lêi, tøc lµ tr×nh
bµy su«ng; 2/ th«ng b¸o b»ng lêi kÕt hîp víi trùc quan; 3/ th«ng b¸o
b»ng lêi tr×nh bµy kÕt hîp víi ®µm tho¹i vµ gi¶i ®¸p; 4/ th«ng b¸o dùa
vµo tÝnh vÊn ®Ò cña néi dung tµi liÖu; 5/ th«ng b¸o dùa vµo tÝnh
vÊn ®Ò cña chÝnh kü thuËt, biÖn ph¸p tr×nh bµy, tøc lµ cña chÝnh
qu¸ tr×nh th«ng b¸o; 6/ th«ng b¸o b»ng kü thuËt ®a ph¬ng tiÖn. TÝnh

89
chÊt cña th«ng b¸o còng cã hai ph¬ng ¸n: 1/ Th«ng b¸o toµn bé tµi liÖu; 2/
Th«ng b¸o cã chän läc. Hai tÝnh chÊt kh¸c nhau cña th«ng b¸o t¹o ra hai
m« h×nh kü thuËt kh¸c nhau cña kiÓu PPDH th«ng b¸o-thu nhËn.
KiÓu PPDH lµm mÉu-t¸i t¹o cã chøc n¨ng lµm mÉu, tøc lµ cung
cÊp mÉu chuÈn cña nh÷ng kü n¨ng, ph¬ng ph¸p hay gi¶i ph¸p nµo ®Êy
thuéc néi dung häc vÊn cña bµi häc, m«n häc, ch¼ng h¹n: ph¬ng ph¸p
vect¬ trong c¸c bµi to¸n vÒ quan hÖ kh«ng gian gi÷a ®êng th¼ng vµ mÆt
ph¼ng, ph¬ng ph¸p gi¶i to¸n tû lÖ nghÞch, kü n¨ng céng cã nhí theo cét, kü
n¨ng x¸c ®Þnh bè côc cña v¨n b¶n, kü n¨ng sö dông tõ ®iÖp vµ tõ l¸y trong
biÖn ph¸p tu tõ v.v… Lµm mÉu lµ chøc n¨ng phæ biÕn nhÊt cña PPDH tõ
tríc ®Õn nay trong c¸c ph¬ng ph¸p häc tr×nh bé m«n, suèt tõ bËc mÉu gi¸o
cho ®Õn trêng ®¹i häc. Th«ng b¸o vµ sau ®ã lµm mÉu, yªu cÇu häc sinh-
sinh viªn lÆp l¹i, cha ®îc gi¸o viªn l¹i th«ng b¸o, lµm mÉu lÇn n÷a, ngêi
häc lµm l¹i cho ®Õn khi ®óng, lµm ®óng råi th× chuyÓn sang luyÖn tËp
cho thµnh th¹o… Quy tr×nh nµy thêng ®îc kÕt hîp víi kiÓm tra, chØnh
söa. Tuy kiÓu PPDH nµy còng cã chøc n¨ng thô ®éng nh th«ng b¸o-thu
nhËn nhng nã dÔ ®îc chÊp nhËn h¬n v× nã vÉn ®ßi hái gi¸o viªn kh«ng
chØ nãi su«ng hay ®äc s¸ch vë mµ ph¶i lµm, ph¶i cã kü n¨ng thËt sù, cßn
ngêi häc kh«ng chØ nghe, nh×n, ghi chÐp, tr¶ lêi… mµ còng ph¶i lµm
viÖc, ph¶i mµy mß, ph¶i chó ý vµo c«ng viÖc ®Ó lµm ®óng mÉu vµ nhê
vËy còng ®îc tr¶i nghiÖm nh÷ng tri thøc hay lý thuyÕt ®· häc. Vµ ®©y
còng phÇn nµo diÔn ra nh÷ng hµnh ®éng ¸p dông tri thøc ®Ó cñng cè,
hoµn thiÖn kÕt qu¶ häc tËp.
Nh÷ng m« h×nh phæ biÕn cña PPDH lµ mÉu-t¸i t¹o gåm: 1 / Lµm
mÉu trùc tiÕp-gi¸o viªn trùc tiÕp tr×nh bµy mÉu, tøc lµ nh÷ng kü n¨ng,
thao t¸c, quy t¾c, hµnh vi, hµnh ®éng cÇn thiÕt mµ mÉu chuÈn ®ßi hái,
kÕt hîp víi gi¶i thÝch, ph©n tÝch, m« t¶ b»ng lêi, sau ®ã yªu cÇu ngêi häc
lµm l¹i nh÷ng g× mµ m×nh ®· lµm cho ®Õn khi hä lµm ®óng mÉu, hµnh
®éng cña ngêi häc cã thÓ ph¶i lÆp ®i lÆp l¹i; sau khi d· lµm ®óng mÉu
ngêi häc chuyÓn sang luyÖn tËp; 2/ Lµm mÉu gi¸n tiÕp- gi¸o viªn
kh«ng trùctiÕp lµm mÉu, mµ m« t¶ vµ ph©n tÝch râ c¸c bé phËn cña
mÉu, tøc lµ nh÷ng hµnh ®éng, thao t¸c, yªu cÇu, tiªu chuÈn lµ thµnh phÇn
cña mÉu, sau ®ã khuyÕn khÝch ngêi häc thùc hiÖn tõng phÇn cña mÉu,

90
dÇn dÇn tiÕn ®Õn thùc hiÖn ®îc toµn bé mÉu, t¸i t¹o ®îc mÉu hoµn
toµn; c¨n cø vµo tõng hµnh ®éng cña ngêi häc ë tõng phÇn cña mÉu, gi¸o
viªn nhËn xÐt, kh¼ng ®Þnh c¸i sai, c¸i ®óng, hoÆc lóc cÇn thiÕt trùc
tiÕp lµm mÉu tõng phÇn- thêng lµ phÇn nµo, chi tiÕt nµo quan träng
hoÆc qu¸ khã ®èi víi ngêi häc, hoÆc thËt tiªu biÓu cho toµn bé mÉu, chØ
®Õn cuèi cïng gi¸o viªn míi lµm mÉu toµn bé( nh lµ tæng kÕt) ®Ó gióp
ngêi häc ®èi chiÕu kü n¨ng hä võa häc víi chuÈn vµ söa ch÷a nh÷ng thao
t¸c cha chÝnh x¸c.
Chøc n¨ng lµm mÉu cña PPDH cã quan hÖ mËt thiÕt víi c¸c PP vµ
kü n¨ng bé m«n, v× thÕ trong c¸c PP häc tr×nh bé m«n, ngêi ta thêng quªn
PPDH, chØ cßn thÊy c¸c PP vµ kü n¨ng cña bé m«n chuyªn nghiÖp(khoa
häc, nghÖ thuËt, kü thuËt, ph¸p luËt, ®¹o ®øc…). §óng lµ ®Ó trÎ cã thÓ
häc ®îc c¸c mÉu kü n¨ng, mÉu hµnh vi nµo ®ã, ch¼ng h¹n c¸c nghi thøc
chµo hái lÔ ®é, th× gi¸o viªn ph¶i lµm mÉu nh÷ng nghi thøc nµy cho trÎ
quan s¸t, ghi nhí vµ tËp nãi hay biÓu ®¹t ®óng mÉu. Song ®ã kh«ng ph¶i
lµ toµn bé PPDH lµm mÉu-t¸i t¹o. B¶n chÊt cña PP vÉn ë nh÷ng hµnh
®éng vµ c¸ch thøc t¸c ®éng cña gi¸o viªn ®Õn nhËn thøc vµ t×nh c¶m cña
ngêi häc trong khi lµm mÉu, chø kh«ng ë b¶n th©n viÖc lµm mÉu. C¸i
mÉu nµy lµ néi dung häc vÊn mµ ngêi häc ph¶i lÜnh héi, cßn PP cña gi¸o
viªn lµ c¸ch lµm ®Ó ngêi häc chÊp nhËn mÉu, muèn häc nã, muèn lµm ®-
îc nh mÉu vµ lµm chñ ®îc nã, tøc lµ c¸ch chuyÓn mÉu nµy tõ m«i trêng
bªn ngoµi thµnh kü n¨ng cña ngêi häc. §©y lµ mét vÊn ®Ò tÕ nhÞ trong
mèi quan hÖ gi÷a PPDH vµ c¸c lo¹i PP kh¸c nhau trong PP häc tr×nh cô
thÓ cña c¸c m«n häc. NÕu viÖc lµm mÉu ®¬n thuÇn cã thÓ d¹y ®îc ngêi
ta häc hµnh mét c¸ch ®Çy ®ñ gi¸ trÞ, th× cã lÏ kh«ng cÇn ®Õn c¸c PPDH,
chØ cÇn m« t¶ c¸c kü n¨ng trong tµi liÖu hay s¸ch gi¸o khoa, råi gi¸o viªn
lµm mÉu trªn líp lµ ®ñ. VËy lµ gi¸o viªn chØ cßn vai trß lµm mÉu, cã thÓ
lÊy ai lµm gi¸o viªn còng ®îc nÕu ngêi ®ã ®· tõng häc kü n¨ng ®ã tríc khi
d¹y. Nh vËy, vai trß cña PPDH xÐt ngay ë chøc n¨ng lµm mÉu còng kh«ng
h¹n hÑp nh viÖc lµm mÉu, mµ nã ph¶i gi¶i ®¸p c©u hái: lµm mÉu nh thÕ
nµo ®Ó viÖc häc cña häc sinh cã hiÖu qu¶ vµ chÊt lîng cao, vµ t¹i sao
ph¶i lµm nh thÕ mµ kh«ng lµm kh¸c? Tuy nhiªn, riªng kiÓu PPDH lµm
mÉu-t¸i t¹o nhÊn m¹nh chøc n¨ng lµm mÉu h¬n nh÷ng kiÓu PPDH kh¸c,
v× thÕ nã hay bÞ l¹m dông qu¸ møc trong c¸c PP häc tr×nh cô thÓ.

91
KiÓu PPDH kiÕn t¹o-t×m tßi cã chøc n¨ng kiÕn t¹o hoÆc thóc
®Èy ho¹t ®éng vµ hµnh vi t×m tßi cña ngêi häc trong c¸c t×nh huèng suy
nghÜ vµ thùc nghiÖm. Trong khi häc theo PP nµy, ngêi häc ®îc dÉn d¾t
theo nh÷ng nhiÖm vô häc tËp, trùc tiÕp tiÕp xóc víi ®èi tîng häc tËp, suy
nghÜ, lµm viÖc, ph¸t hiÖn, thu thËp sù kiÖn, thu gãp tri thøc, xö lý chóng
®Ó rót ra kÕt luËn, song tÊt c¶ nh÷ng viÖc nµy ®Òu n»m trong quy tr×nh
do gi¸o viªn ho¹ch ®Þnh vµ chiÕn lîc hµnh ®éng do gi¸o viªn t¹o lËp. Tuy
thÕ, quy tr×nh vµ chiÕn lîc nµy kh«ng cã tÝnh chÊt ¸p ®Æt, chóng chØ
cã vai trß ®Þnh híng,chØ dÉn vµ chØ t¸c ®éng thùc sù(can thiÖp vµo
c«ng viÖc cña ngêi häc) khi nµo qu¸ tr×nh t×m tßi cña ngêi häc bÕ t¾c
hoÆc sai l¹c víi môc tiªu ®· ®Þnh. Nh÷ng m« h×nh phæ biÕn cña PPDH
kiÕn t¹o-t×m tßi ®îc tr×nh bµy tãm t¾t díi ®©y.
1/ KiÕn t¹o-t×m tßi di chuyÓn. Chøc n¨ng kiÕn t¹o ®îc thÓ
hiÖn ë quy tr×nh di chuyÓn ®èi tîng häc tËp tõ t×nh huèng nµy sang
t×nh huèng kh¸c do ngêi häc thùc hiÖn vµ gi¸o viªn ho¹ch ®Þnh. Trong
khi di chuyÓn, ®èi tîng häc tËp tù béc lé nh÷ng thuéc tÝnh, khuynh híng,
®Æc ®iÓm, chøc n¨ng… cña nã, nhê vËy ngêi häc quan s¸t ®îc, ph¸t hiÖn
®îc chóng, t×m kiÕm ®îc tri thøc míi, häc ®îc kü n¨ng míi, ph¸t triÓn ®îc
tri thøc vµ n¨ng lùc míi, thiÕt kÕ ®îc t duy vµ gi¶i ph¸p míi díi c¸c h×nh
thøc kh¸i qu¸t ho¸ nh ®Þnh nghÜa, ®Þnh lý, ®Þnh luËt, quy luËt, nguyªn
t¾c, quy t¾c, c«ng thøc, hµm sè, m« h×nh, biÓu thøc…
Gi¸o viªn cã nhiÖm vô ho¹ch ®Þnh tríc, víi nhiÖm vô vµ ®èi tîng häc
tËp ®· ®Ò ra, quy tr×nh t×m tßi cña ngêi häc cÇn tr¶i qua tèi thiÓu mÊy
t×nh huèng thùc nghiÖm, néi dung cô thÓ cña mçi t×nh huèng ®ã lµ
nh÷ng g×, cã nh÷ng liªn hÖ logic vµ chøc n¨ng nµo tån t¹i gi÷a nh÷ng t×nh
huèng nµy? Ch¼ng h¹n, khi lµm quen víi quy luËt khóc x¹ ¸nh s¸ng, häc
sinh tr¶i qua c¸c hµnh ®éng thö dïng chiÕc ®òa dµi ®Ó chØ ®óng vµo
mét ®iÓm ë ®¸y b×nh thuû tinh, t¹i c¸c t×nh huèng kh¸c nhau: 1/ thay ®æi
møc níc trong b×nh; 2/ thay níc b»ng chÊt láng kh¸c; 3/ thay chÝnh c¸i
b×nh. §èi tîng häc tËp lµ nh÷ng sù kiÖn ph¶n ¸nh quy luËt khóc x¹ ¸nh
s¸ng trong c¸c m«i trêng kh¸c nhau ®· di chuyÓn tõ t×nh huèng nµy sang
t×nh huèng kh¸c vµ tù béc lé b¶n chÊt cña chóng. Nh÷ng g× häc sinh tæng
qu¸t ho¸ ®îc vµ lÜnh héi ®îc cã chÊt lîng nh häc vÊn khoa häc thùc sù, vµ

92
nh÷ng hµnh ®éng nhËn thøc cña hä còng dêng nh ®¹t tíi tr×nh ®é nghiªn
cøu khoa häc thùc sù.
Cã hai møc ®é t×m tßi di chuyÓn kh¸c nhau: 1/ t×m tßi cã tÝnh chÊt
chøng minh, x¸c nhËn gi¶ thuyÕt ®· cã(do s¸ch gi¸o khoa hay gi¸o viªn
ph¸t biÓu), hoÆc b¸c bá nã; 2/ t×m tßi cã tÝnh chÊt ph¸t hiÖn, ®iÒu tra,
kh¶o s¸t, sau ®ã chøng minh, x¸c nhËn hoÆc b¸c bá gi¶ thuyÕt do chÝnh
häc sinh nªu ra(c¸ nh©n hoÆc nhãm) dùa vµo nh÷ng d÷ liªô thu ®îc. C¶
hai híng t×m tßi ®Òu phô thuéc kh¶ n¨ng cña häc sinh, ®ßi hái gi¸o viªn
ph¶i thiÕt kÕ chiÕn lîc cô thÓ , thÝch hîp víi kh¶ n¨ng ®ã vµ ®iÒu kiÖn
häc tËp. Gi¸o viªn nªn sö dông chøc n¨ng kiÕn t¹o cña PPDH nµy mét c¸ch
linh ho¹t, ch¼ng h¹n cã thÓ t¹o ra quy tr×nh vµ chiÕn lîc t×m tßi t¬ng ®èi
vßng vo, cã nh÷ng ®iÓm khóc m¾c hay khñng ho¶ng ®Ó häc sinh cã
nhiÒu c¬ héi huy ®éng kinh nghiÖm c¸ nh©n, trao ®æi ý kiÕn víi nhau vµ
suy nghÜ nhiÒu h¬n trong häc tËp.
2/ KiÕn t¹o-t×m tßi biÕn ®æi. Chøc n¨ng kiÕn t¹o ®îc thÓ
hiÖn ë quy tr×nh biÕn ®æi ®èi tîng häc tËp tõ tr¹ng th¸i nµy sang
tr¹ng th¸i kh¸c do ngêi häc trùc tiÕp thùc hiÖn vµ gi¸o viªn ho¹ch ®Þnh, h-
íng dÉn. Trong khi biÕn ®æi, ®èi tîng häc tËp tù béc lé nh÷ng thuéc tÝnh
vµ quan hÖ b¶n chÊt cña nã tríc nh÷ng hµnh ®éng vµ suy nghÜ cã tÝnh
chÊt t×m tßi cña ngêi häc. C¸c nhiÖm vô c¬ b¶n cña ngêi häc còng t¬ng tù
nh ë m« h×nh t×m tßi di chuyÓn. VÊn ®Ò chñ yÕu trong thiÕt kÕ cña
gi¸o viªn lµ x¸c ®Þnh ®îc: ®èi tîng häc tËp cÇn ®îc biÕn ®æi qua mÊy
tr¹ng th¸i, ®ã lµ nh÷ng tr¹ng th¸i cô thÓ nµo, ®ñ ®Ó tiÕn tr×nh t×m tßi
cña ngêi häc tiÕn ®Õn ®îc kh¸i niÖm hay kü n¨ng cã gi¸ trÞ? Nh vËy, t¹i
mçi tr¹ng th¸i cÇn ph¶i x¸c ®Þnh môc tiªu häc tËp, nhËn thøc bé phËn,
hoÆc môctiªu cã tÝnh chÊt ph©n bËc so víi môc tiªu chung.
T×m tßi biÕn ®æi còng cã hai møc ®é thùc hiÖn: 1/ chøng minh, x¸c
nhËn gi¶ thuyÕt ®· cã; 2/ tù nªu gi¶ thuyÕt vµ ph¸t hiÖn, t×m tßi, kh¸i qu¸t
ho¸ nh÷ng sù kiÖn thu ®îc ®Ó tiÕn tíi lÜnh héi kh¸i niÖm(tri thøc, kü
n¨ng, øng dông). Hµnh ®éng trô cét trong qu¸ tr×nh t×m tßi biÕn ®æi
chÝnh lµ hµnh ®éng biÕn ®æi ®èi tîng vÒ h×nh d¹ng, khèi lîng, kÝch
thíc, cÊu tróc, liªn hÖ, chøc n¨ng, tÝnh chÊt, nh©n vËt, h×nh tîng v. v…
Ngay viÖc thùc hiÖn c¸c hµnh ®éng biÕn ®æi ®· cã tÝnh chÊt ho¹t ®éng

93
râ rÖt, cã vai trß kh¸m ph¸, ph¸t hiÖn, so s¸nh, ph©n tÝch…rÊt bæ Ých.
Vµ nh÷ng hµnh ®éng trÝ ãc nh tri gi¸c, suy ngÉm, ph¸n ®o¸n, kh¸i qu¸t
ho¸… cña ngêi häc lu«n cã nh÷ng ®iÓm tùa v÷ng ch¾c, ®¸ng tin cËy- ®ã
lµ nh÷ng sù kiÖn sèng ®éng, thùc tÕ ®îc ph¬i bµy qua c¸c hµnh ®éng
biÕn ®æi ®èi tîng cña chÝnh hä.
Quy tr×nh biÕn ®æi ®èi tîng ®îc t¹o ra cµng tèi u(Ýt tr¹ng th¸i nhÊt
nhng ®ñ d÷ liÖu cÇn thiÕt ®Ó kh¸i qu¸t ho¸) th× nhÞp ®é vµ hiÖu qu¶
häc tËp cµng cao. Ch¼ng h¹n, khi nghiªn cøu kh¸i niÖm nguån ®iÖn, häc
sinh biÕn ®æi nguån ®ã qua 4 tr¹ng th¸i: 1/ Pin; 2/ Acquy; 3/ Líi
®iÖn( ®ã lµ biÕn ®æi vÒ h×nh thøc vµ tÝnh chÊt cña nguån) vµ 4/
GhÐp bé pin hoÆc bé acquy(biÕn ®æi dung lîng vµ cÊu tróc nguån). Häc
sinh kh¶o s¸t c¸c tr¹ng th¸i nµy cña nguån ®iÖn, thÊy r»ng chóng cã t¸c
dông nh nhau: ®Òu lµm s¸ng ®Ìn, lµm chu«ng ®iÖn reo… vµ ®Òu mang
n¨ng lîng, rót ra kÕt luËn: nguån ®iÖn lµ nguån cung cÊp n¨ng lîng.
Hai m« h×nh t×m tßi di chuyÓn vµ t×m tßi biÕn ®æi cã thÓ ®îc kÕt
hîp víi nhau trong c¸c m«n khoa häc, ng«n ng÷, to¸n tõ c¸c líp lín tiÓu häc
cho ®Õn hÕt trêng phæ th«ng.
3/KiÕn t¹o-t×m tßi b»ng ph©n ho¸ hµnh ®éng. C¸c hµnh
®éng t×m tßi t¬ng tù nh hai m« h×nh trªn(nhËn thøc vÊn ®Ò, nªu gi¶
thuyÕt, di chuyÓn hay biÕn ®æi ®èi tîng häc tËp, ®¸nh gi¸ c¸c sù kiÖn,
thu thËp sè liÖu, xö lý, kÕt luËn vµ ph¸t biÓu b¶n chÊt cña tri thøc) nhng
c¸c hµnh ®éng ®îc ph©n ho¸ t¬ng øng víi 4 h×nh thøc biÓu ®¹t tri thøc
kh¸c nhau:
+ Tri thøc, hay môc tiªu häc tËp, ë h×nh thøc mét tËp hîp hµnh ®éng vËt
chÊt-c¶m tÝnh, c¸c tµi liÖu vËt chÊt thÊy ®îc, c¸c vËt trùc quan.
+ Môc tiªu häc tËp ë h×nh thøc h×nh ¶nh, ®å ho¹, tranh vÏ, phim ¶nh, b¶n
®å, tiªu b¶n…cã møc ®é trõu tîng ho¸ cao h¬n.
+ Môc tiªu häc tËp ë h×nh thøc c¸c biÓu tîng logic nh biÓu thøc, s¬ ®å,
hµm sè, ®å thÞ, b¶ng thèng kª, ma trËn, c¸c lo¹i biÓu trng kh¸c.
+ Môc tiªu häc tËp ë h×nh thøc m« h×nh lêi nãi, sù m« t¶ trõu tîng b»ng c¸c
mÖnh ®Ò, gi¶ thuyÕt, lËp luËn, ®Þnh nghÜa, ®Þnh lý, thuËt ng÷ khoa
häc…

94
ChiÕn lîc t×m tßi ®îc ¸p dông ph©n ho¸ cho tõng lo¹i häc sinh xÐt
theo kh¶ n¨ng cña tõng nhãm. Sè Ýt häc sinh yÕu kÐm b¾t dÇuhµnh
®éng tõ c¸c h×nh thøc 1 vµ 2, cuèi cïng ®Õn 3 vµ 4.§a sè häc sinh b¾t
®Çu tõ 1 hoÆc tõ 2 cho ®Õn nh÷ng hµnh ®éng lo¹i 3,4. Sè Ýt häc sinh
giái cã thÓ bá qua c¸c lo¹i hµnh ®éng 1 vµ 2 v× kh«ng cÇn thiÕt vµ mÊt
th× giê v« Ých, mµ ®éc lËp häc tËp víi c¸c hµnh ®éng lo¹i 3 vµ 4. Toµn
bé quy tr×nh nµy cã thÓ ®¶o ngîc l¹i: nh÷ng häc sinh ®· hµnh ®éng theo
ph¬ng ¸n ®Çu l¹i chuyÓn sang thùc hiÖn ph¬ng ¸n 3, nh÷ng häc sinh ®·
tõng theo ph¬ng ¸n 3 b©y giê chuyÓn sang 1, c¸c häc sinh theo ph¬ng ¸n 2
cã thÓ ®îc chia thµnh hai nhãm, chuyÓn sang ph¬ng ¸n 1 vµ 3. Sù ph©n
ho¸ vµ ph©n bËc hµnh ®éng trong m« h×nh nµy chØ cã hiÖu qu¶ thùc tÕ
nÕu gi¸o viªn hiÓu râ häc sinh nãi chung vµ tríc khi vµo bµi häc míi. Khi
¸p dông tèt m« h×nh t×m tßi ph©n ho¸ hµnh ®éng, tøc lµ gi¸o viªn ®· thùc
hiÖn ®îc kh¸ triÖt ®Ó d¹y häc ph©n ho¸ vi m«, cã tÝnh ®Õn c¸c bËc kh¸c
nhau ngay trong ho¹t ®éng vËt chÊt còng nh trong ho¹t ®éng trÝ tuÖ.
4/ KiÕn t¹o-t×m tßi theo giai ®o¹n. Gi¸o viªn ho¹ch dÞnh ho¹t
®éng häc tËp thµnh tËp hîp c¸c hµnh ®éng hîp lý vµ c¸c chuçi thao t¸c
cÇn thiÕt ®Ó thùc hiÖn c¸c hµnh ®éng ®ã. T¬ng øng víi mçi tËp hîp nµy
lµ mét h×nh thøc kh¸c nhau cña ®èi tîng häc tËp. Quy tr×nh t×m tßi gåm 5
lo¹i hµnh ®éng, chia thµnh 5 giai ®o¹n :
+ Giai ®o¹n ®Þnh híng hµnh ®éng do gi¸o viªn khëi ®éng b»ng c¸ch tr×nh
bµy nh÷ng th«ng tin xuÊt ph¸t, sö dông trùc quan, test ®Ó t¹o ra høng thó,
thu hót sù chó ý cña häc sinh vµo nhiÖm vô häc tËp.
+ Giai ®o¹n hµnh ®éng vËt chÊt c¶m tÝnh, bao gåm c¸c thao t¸c víi vËt
thÓ hoÆc vËt thay thÕ: t¸ch chi tiÕt nµy víi chi tiÕt kia, gép hai vËt thµnh
mét tËp hîp, xÕp vËt nµy lªn trªn vËt kia hoÆc bªn c¹nh vËt thø ba, xoay
hay lËt mét vËt ®Ó quan s¸t c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau cña nã. Häc sinh thu
nhËn nh÷ng biÓu tîng, lµm béc lé c¸c sù kiÖn tõ chÝnh nh÷ng thao t¸c cña
m×nh.
+ Giai ®o¹n hµnh ®éng vËt chÊt dùa trªn lêi nãi nghe ®îc, gåm nh÷ng thao
t¸c nhÊt ®Þnh nhng kh«ng cã vËt thÓ cô thÓ c¶m tÝnh. Häc sinh thùc
hiÖn tõng thao t¸c nh trªn vËt thËt, nhng ph¶i nãi lªn m×nh ®ang lµm
g×( mét vµ mét, thªm mét n÷a…, nhng kh«ng cã qu¶ t¸o, h¹t ng«, cóc ¸o cô

95
thÓ n÷a). §©y lµ giai ®o¹n hµnh ®éng cña häc sinh chuyÓn tõ h×nh thøc
vËt chÊt c¶m tÝnh sang h×nh thøc lý tÝnh, vµ c¸c hµnh ®éng häc tËp ®îc
kiÓm tra l¹i b»ng lêi. C¸c hµnh ®éng lêi nãi ®îc thùc hiÖn nhá dÇn.
+ Giai ®o¹n hµnh ®éng víi lêi nãi thÇm, chuyÓn h¼n hµnh ®éng sang
b×nh diÖn trÝ ãc. Häc sinh ph¶i h×nh dung l¹i hµnh ®éng víi ®Çy ®ñ c¸c
thao t¸c ë trong ®Çu, thùc hiÖn l¹i toµn bé hµnh ®éng ®ã b»ng c¸ch nãi
thÇm víi m×nh vµ b»ng h×nh ¶nh trÝ ãc, cho ®Õn khi viÖc t¸i t¹o hµnh
®éng trong ®Çu vµ díi h×nh thøc ng«n ng÷ thÇm( ng«n ng÷ g¾n víi t
duy) ®¹t tíi møc ®é tù ®éng ho¸.
+ Giai ®o¹n hµnh ®éng trÝ ãc hay suy ngÉm, häc sinh thu gän c¸c thao t¸c
vµ hµnh ®éng l¹i, tæng hîp toµn bé hµnh ®éng ®Ó chuÈn bÞ cho viÖc
øng dông, luyÖn tËp tri thøc vµ kü n¨ng.
T×m tßi theo giai ®o¹n thùc chÊt lµ mét trong nh÷ng quy luËt lÜnh
héi, kh«ng ph¶i lµ quy luËt d¹y häc. Nhng ngay c¶ qu¸ tr×nh t×m tßi còng
kh«ng diÔn ra ®óng 5 giai ®o¹n vµ kh«ng tuÇn tù nh quy tr×nh trªn nÕu
ngêi häc ®· cã kinh nghiÖm c¶m tÝnh kh¸ phong phó, cã kh¶ n¨ng hµnh
®éng trÝ ãc t¬ng ®èi chñ ®éng vµ ho¹t ®éng t duy logic ®· t¬ng ®èi ph¸t
triÓn. V× vËy kh«ng nªn ¸p dông m« h×nh nµy mét c¸ch m¸y mãc.
KiÓu PPDH khuyÕn khÝch-tham gia cã chøc n¨ng tæ chøc c¸c
ho¹t ®éng vµ quan hÖ hîp t¸c cña ngêi häc trong qu¸ tr×nh häc tËp, dùa
vµo sù chia xÎ kinh nghiÖm vµ gi¸ trÞ gi÷a hä víi nhau vµ sù chung søc,
chung t©m trÝ ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, hiÓu sù kiÖn hay kh¸i niÖm phøc
t¹p. Hµnh ®éng chñ yÕu cña ngêi häc lµ tham gia vµo qu¸ tr×nh nhËn
thøc, ®¸nh gi¸, lùa chän, ra quyÕt ®Þnh, x©y dùng gi¶i ph¸p chung, tõ ®ã
®¹t ®îc môc tiªu c¸ nh©n cña m×nh vµ ®ång thêi gãp c«ng søc c¸ nh©n
cña m×nh vµo thµnh c«ng chung cña nhãm.
KiÓu PPDH nµy cã rÊt nhiÒu m« h×nh, viÖc x¸c ®Þnh h×nh thøc cô
thÓ cña mçi m« h×nh lµ mét nhiÖm vô rÊt khã kh¨n, v× chóng lÉn vµo
nhau. Nãi chung, chóng gåm 3 nhãm m« h×nh gÇn nhau: 1/ c¸c m« h×nh
®èi tho¹i, lµ mét ph¬ng thøc tham gia trùc diÖn tay ®«i; 2/ c¸c m« h×nh
th¶o luËn, lµ h×nh thøc tham gia vµ hîp t¸c trùc diÖn ë quy m« nhãm; 3/
c¸c m« h×nh ph¸t triÓn gi¸ trÞ, lµ h×nh thøc tham gia cã tæ chøc gièng

96
nh th¶o luËn, nhng dùa chñ yÕu vµo mÆt gi¸ trÞ cña qu¸ tr×nh häc chø
kh«ng chØ dùa vµo mÆt nhËn thøc cña nã. Díi ®©y m« t¶ m« h×nh kü
thuËt cña mét sè trong ®ã.
1/ M« h×nh ®èi tho¹i gîi më hay ph¬ng ph¸p Socrate.
+ øng víi mét môc tiªu d· ®Þnh, gi¸o viªn lÇn lît ®a ra hµng lo¹t c©u hái
th¨m dß, kh«ng nh»m trùc tiÕp vµo ®iÒu g× cô thÓ. Qua sù tr¶ lêi, th¸i ®é
cña häc sinh, n¾m ®îc chç hæng cña hä ë ®©u, hä thiÕu hoÆc cha huy
®éng ®îc nh÷ng g× trong vèn kinh nghiÖm c¸ nh©n.
+ Lo¹t c©u hái thø hai, cã tÝnh chÊt ch©m chäc, vui vÎ, s¾c s¶o vµ tÕ
nhÞ, cã t¸c dông kÝch thÝch lßng tù ¸i cña ngêi häc, c¶nh b¸o cho hä tù
nhËn ra dÇn dÇn nh÷ng “chç dèt” vµ l¬ m¬ cña m×nh vÒ sù kiÖn, kh¸i
niÖm, cho ®Õn khi hä cã ph¶n øng nhÊt ®Þnh.
+ L¾ng nghe vµ suy xÐt mäi lêi kiÕn gi¶i, lÝ sù, lËp luËn vµ thanh minh,
biÖn b¸c mµ häc sinh ®a ra, n¾m lÊy “nh÷ng h¹t nh©n hîp lý” trong ®ã
®Ó khÝch lÖ, tõ ®ã ngÇm dÉn d¾t hä b»ng hµng lo¹t nh÷ng c©u hái
logic, híng suy nghÜ cña hä vµo môc tiªu c¬ b¶n.
+ Khi ë häc sinh xuÊt hiÖn tr¹ng th¸i tØnh ngé, c¸c em c¶m thÊy thÊm
thÝa víi “c¸i dèt” cña m×nh vµ lßng sÜ diÖn cña c¸c em lµm n¶y sinh ý
chÝ vµ nç lùc kh¸c thêng, th× gi¸o viªn dïng nh÷ng c©u hái logic gîi më,
kh¬i dËy hoÆc kÝn ®¸o bæ sung nh÷ng chç hæng kinh nghiÖm cña häc
sinh, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó hä tiÕn ®Õn môc tiªu.
2/ M« h×nh ®µm tho¹i Heuristic.
+ Trªn c¬ së ®· ph©n tÝch bµi häc thµnh nh÷ng môc tiªu vµ nhiÖm vô bé
phËn, thiÕt lËp nh÷ng cÇu nèi gi÷a chóng, gi¸o viªn x¸c ®Þnh nh÷ng ý
chÝnh(ý then chèt) trong mçi nhiÖm vô, vµ ý phô(®iÓm tùa) ®Ó cã thÓ
®øng tõ nh÷ng vÞ trÝ nµy mµ quan s¸t ®îc ®iÓm chèt.
+ B»ng c©u hái thÝch hîp, gi¸o viªn huy ®éng kinh nghiÖm cña häc sinh
qua nhiÒu ý kiÕn ®µm luËn, tham gãp cña ¸c em, dïng ng«n ng÷ giµu
biÓu tîng ®Ó gi¶i thÝch, gîi më, m¸ch níc gióp c¸c em t×m ra nh÷ng
®iÓm tùa trong trÝ nhí hay t duy cña m×nh, phï hîp víi ý ®Þnh cña gi¸o
viªn.

97
+ Yªu cÇu vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó nhiÒu häc sinh thö søc m×nh t×m tßi con
®êng ®Õn ®iÓm chèt cña bµi d¹ trªn kinh nghiÖm ®iÓm tùa ®· ®îc huy
®éng. Cã thÓ sö dông nghÖ thuËt tæ chøc, l·nh ®¹o theo t×nh huèng ®Ó
cã nhiÒu häc sinh ®µm tho¹i, béc lé ý kiÕn.
+ Gi¸o viªn gîi ý häc sinh nªu nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau vÒ cïng mét ý
chÝnh, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i xu«i theo mét tiÒn lÖ nµo ®ã cã s½n,
kh«ng vo trßn n÷ng gãc c¹nh cña cuéc ®µm tho¹i.
+ Khi häc sinh kh«ng thÓ ®a thªm ®îc ý tëng míi nµo n÷a ®Ó bµn vÒ
vÊn ®Ò, gi¸o viªn sÏ tæng kÕt mäi ý kiÕn, thuyÕt phôc häc sinh tin tëng
vµo kÕt luËn cña chÝnh c¸c em. ViÖc ®¹t ®îc môc tiªu ph¶i lµ cÇu nèi
sang cuéc ®µm tho¹i tiÕp sau mµ h¹t nh©n lµ môc tiªu thø hai. Xen gi÷a
c¸c vßng ®µm tho¹i lµ luyÖn tËp vµ ph¸t triÓn kinh nghiÖm cña häc sinh.
3/ M« h×nh tranh luËn híng vµo song ®Ò.
Song ®Ò b¾t ®Çu tõ vÊn ®Ò häc tËp, ®êi sèng thùc tÕ, hµm chøa
nh÷ng m©u thuÉn, nghÞch lý t¬ng ®èi nan gi¶i, cã thÓ ®îc hiÓu, ®îc gi¶i
quyÕt, ®îc xö lý Ýt nhÊt tõ hai lËp trêng kh¸c nhau. Mçi lËp trêng Êy l¹i
khã cã thÓ thÊy ngay lµ sai hay ®óng, vµ trong nhiÒu trêng hîp kh«ng thÓ
ph¸n xÐt døt kho¸t lµ sai hay ®óng. Trong d¹y häc cã thÓ t×m thÊy rÊt
nhiÒu song ®Ò, ®Æc biÖt trong lÜnh vùc ®¹o ®øc, thÈm mü, ®êi sèng
t×nh c¶m, quan hÖ øng xö x· héi.
+ Gi¸o viªn ®Æt ra song ®Ò hoÆc gîi ý häc sinh ®Æt ra th«ng qua c©u
hái dÉn, t×nh huèng trùc quan, ý tëng bÊt ngê nµo ®ã cña häc sinh, råi
khuyÕn khÝch häc sinh bµy tá quan ®iÓm, th¸i ®é riªng tõ niÒm tin c¸
nh©n, cµng nhiÒu ý kiÕn cµng tèt.
+ Tæ chøc tranh luËn tù do theo líp hoÆc nhãm, nÕu lµ nhãm th× nªn cã
nhãm trëng. Mçi häc sinh vµ mçi nhãm cè g¾ng lËp luËn, bªnh vùc cho
quan ®iÓm cña m×nh(nhãm m×nh) tríc nhãm(líp) vÒ b¶n chÊt cña song
®Ò: ®óng hay sai, thiÖn hay ¸c, ®Ñp hay xÊu, thËt hay gi¶, nªn hay
kh«ng nªn…
+ Gi¸o viªn gi÷ lËp trêng trung lËp, cã th¸i ®é “kh¸ch quan vµ c«ng b»ng”
khuyÕn khÝch häc sinh tham gia kh«ng ®Ó sãt em nµo, ©n cÇn cæ vò vµ

98
tá ra høng thó víi mäi ý kiÕn cña häc sinh, t¸n thµnh mäi h×nh thøc tham
gia cña häc sinh nh nãi, viÕt, lËp luËn, luËn cø, b»ng chøng…
+ Häc sinh ph¶i lùa chän nh÷ng g× thuyÕt phôc nhÊt ®Ó b¶o vÖ thµnh
c«ng quan ®iÓm cña bªn m×nh vµ t×m c¸ch lµm bËt lªn “b¶n chÊt lý
luËn” cña tõng bªn. Mçi bªn phª ph¸n, ph¶n b¸c lÉn nhau vµ ph¶i bæ sung
cho quan ®iÓm cña m×nh nh÷ng sù kiÖn, lý lÏ s¸ng sña, ch¾c ch¾n,
thuyÕt phôc vµ hoµn thiÖn h¬n.
+ Tõ “lý luËn hoµn thiÖn” cña häc sinh, híng c¸c em vµo hµnh ®éng xem
xÐt, tù phª ph¸n, tù d¸nh gi¸, ph¸t hiÖn nh÷ng nÐt chung cña tÊt c¶ nh÷ng
quan ®iÓm kh¸c nhau trªn nguyªn t¾c biÕt chÊp nhËn sù kh¸c biÖt.
4/ M« h×nh ®èi tho¹i tù do hay ®èi tho¹i theo t×nh huèng.
Trong m« h×nh nµy, gi¸o viªn cÇn thiÕt kÕ ®èi tho¹i bao gåm nh÷ng
ph¸n ®o¸n vµ dù phßng vÒ nh÷ng h×nh thøc sau cña tiÕn tr×nh ®èi tho¹i
gi÷a: 1. nh÷ng logic kh¸c nhau; 2. nh÷ng b¶n s¾c v¨n ho¸ c¸ nh©n; 3.
nh÷ng c¸ch hiÓu kh¸c nhau do kh¸c biÖt vÒ lý trÝ vµ kinh nghiÖm; 4. c¸c
qu¸ tr×nh giao tiÕp ®Æc biÖt thµy-trß vµ trß-trß, trong ®ã mçi bªn ph¶i tù
ph¸t hiÖn ra, béc lé c¸ch nh×n riªng cña m×nh vµo sù vËt, vÊn ®Ò- ®©y
lµ ®èi tho¹i gi÷a c¸c quan ®iÓm, phong c¸ch, kiÓu lo¹i t duy vµ thÕ giíi
quan c¸ nh©n. Nh÷ng ®èi tho¹i nµy ®îc hiÓu theo ý nghÜa tiÕn ho¸ cña
lÞch sö, kh«ng ph¶i lµ ®èi tho¹i th«ng thêng gi÷a hai ngêi, gièng nh ngêi
b¸n-ngêi mua, ngêi hái-ngêi ®¸p. Chóng ®îc khai th¸c theo nghÜa lµ sù va
ch¹m gi÷a c¸c nÒn v¨n minh nhng biÓu hiÖn ë nh÷ng ng¬× cïng thêi. Môc
tiªu häc tËp ®îc häc sinh xem xÐt, nghiªn cøu vµ lÜnh héi trong
kho¶ng gi÷a nh÷ng logic, nh÷ng nÒn v¨n ho¸, nh÷ng c¸ch hiÓu, tøc lµ
gi÷a A vµ B chø kh«ng h¼n ë A vµ kh«ng h¼n ë B. TÊt c¶ 4 d¹ng va
ch¹m/ ®èi tho¹i nªu trªn ®îc xóc tiÕn võa nh mét qu¸ tr×nh ph©n chia,
võa nh mét qu¸ tr×nh tÝch hîp ®Ó kÐo theo mét hay nh÷ng cuéc ®èi
tho¹i néi t©m ë mçi ngêi häc, kh«ng døt ngay c¶ khi bµi häc ®· kÕt
thóc.
+ Tõ mét lêi ®èi ®¸p, c©u hái, ph¶n øng cña häc sinh, mét ý tëng muèn
kh¼ng ®Þnh c¸ch nh×n riªng cña hä víi ®èi tîng häc tËp(sù kiÖn lÞch sö,
kÕt qu¶ thÝ nghiÖm…), gi¸o viªn gîi cho häc sinh t×m hiÓu nhiÖm vô,

99
vÊn ®Ò, n¶y ra th¾c m¾c, ®Ó ph¸t ®éng cuéc ®èi tho¹i, vµ s½n sµng
®èi phã víi nh÷ng trêng hîp trÎ bÊt ngê lËt ngîc vÊn ®Ò ®· ®Æt ra vµ
®ang tiÕn triÓn. NhiÖm vô hay vÊn ®Ò häc tËp nµy ph¶i ®îc ®Æt ra díi
h×nh thøc mét lËp trêng vâ ®o¸n, ®éc ®¸o, cã søc lµm næ tung c¸ch nghÜ
quen thuéc cña trÎ, kÝch thÝch vµ vµ chßng ghÑo ý thøc thêng ngµy cña
trÎ ®Ó c¸c em lao vµo cuéc ®èi tho¹i.
+ GiÊo viªn l¾ng nghe tÊt c¶ nh÷ng lý lÏ cña trÎ, nh÷ng ph¬ng ¸n cã thÓ
cã, hç trî ®óng lóc cho cuéc c·i v· gi÷a nh÷ng kh¸c biÖt logic, h×nh thøc t
duy, gi¶ thuyÕt. CÇn liªn tôc t¸i lËp t×nh huèng “sù cha biÕt th«ng th¸i”-
biÕt lµ kh«ng biÕt, Êy lµ biÕt- tÝnh chÊt ®a ph¬ng vµ phong phó cña
c¸ch nh×n vÊn ®Ò trong mét t×nh huèng th¸ch thøc “khã chÞu”, b¨n kho¨n
dai d¼ng, b»ng c¸ch sö dông nh÷ng nghÞch lý trong tõ ng÷, phong c¸ch
hµnh vi vµ lËp luËn…
+ Cã thÓ lÊy mét häc sinh ®èi tho¹i víi m×nh, c¶ líp theo dâi hoÆc tham
gia, råi ngÉu nhiªn vµ lÇn lît chuyÓn cuéc ®èi tho¹i sang em kh¸c, tõ em
nµy sang em kia, tõ c¸c em ®ã sang c¶ líp ®Ó c¶ líp ®èi tho¹i víi nhau,
song kh«ng ph¸ vì cuéc tranh luËn. CÇn dùa vµo nh÷ng häc sinh xuÊt s¾c
®Ó duy tr× ®èi tho¹i mçi khi nã cã dÊu hiÖu kh«ng tiÕn triÓn.
+ Ph©n tÝch nh÷ng thiÕu sãt trong nhËn thøc cña häc sinh, gióp hä tiÕn
tíi hiÓu biÕt c¸ nh©n kh«ng dùa vµo tÝn ®iÒu, mµ dùa vµo quan s¸t, thùc
nghiÖm, tr¶i nghiÖm, suy xÐt riªng cña m×nh.
+ KÕt thóc ®èi tho¹i c«ng khai chÝnh lµ ®iÓm b¾t ®Çu cuéc ®èi tho¹i
©m thÇm trong t©m trÝ häc sinh. Häc sinh nhê thÕ kh«ng chØ b×nh
®¼ng víi thµy, mµ cßn ®øng ë vÞ trÝ cña nhµ khoa häc, nhµ t tëng ®ang
ë ®Ønh cao cña nhËn thøc.
5/ M« h×nh x¸c ®Þnh gi¸ trÞ (NhËn thøc mÆt x· héi cña gi¸
trÞ)
M« h×nh nµy vµ nh÷ng m« h×nh ph¸t triÓn gi¸ trÞ kh¸c ®Òu dùa vµo
c¸c kü thuËt th¶o luËn, mÆc dï b¶n th©n th¶o luËn lµ mét m« h×nh PPDH
t¬ng ®èi ®éc lËp, thËm chÝ ®îc gäi lµ PP th¶o luËn. Trong ®iÒu kiÖn
cô thÓ ë ®©y, th¶o luËn ®îc xÕp vµo kiÓu PPDH khuyÕn khÝch-
tham gia khi nã nh»m khai th¸c mÆt gi¸ trÞ, xóc c¶m cña néi dung häc

100
tËp, vµ ®îc xÕp vµo kiÓu PPDH t×nh huèng-nghiªn cøu khi nã chñ
yÕu ®îc sö dông ®Ó tæ chøc qu¸ tr×nh nhËn thøc kh¸i niÖm, lý
thuyÕt cña häc sinh. M« h×nh chung cña th¶o luËn sÏ ®îc tr×nh bµy ë
môc nãi vÒ kiÓu PPDH t×nh huèng-nghiªn cøu.
+ Gi¸o viªn nªu lªn hoÆc yªu cÇu häc sinh nªu lªn vµ th¶o luËn- b»ng lêi,
viÕt lªn b¶ng, viÕt ra phiÕu häc tËp- ®Ó cïng tiÕn tíi chç x¸c nhËn cã sù
tån t¹i cña mét hay nh÷ng gi¸ trÞ nµo ®ã kh¸ch quan trong ®êi sèng x· héi,
vµ gi¸ trÞ ®ã chÝnh lµ môc tiªu häc tËp lóc nµy.
+ Dïng c©u hái, yªu cÇu, gi¸o viªn khuyÕn khÝch häc sinh béc lé c¸ch
hiÓu c¸ nh©n cña m×nh, biÕt nh÷ng c¸ch hiÓu kh¸c víi m×nh vµ nh÷ng
c¸ch hiÓu t¬ng ®ång víi m×nh qua ý kiÕn cña c¸c b¹n. Tõ ®ã tiÕn ®Õn sù
thõa nhËn chung: cã nh÷ng kh¸c biÖt vµ cã nh÷ng nÐt chung trong viÖc
hiÓu vµ chÊp nhËn gi¸ trÞ ®ã.
+ Tæ chøc th¶o luËn, tham gia ý kiÕn ®Ó lµm râ lý do cña nh÷ng kh¸c
biÖt vµ nh÷ng nÐt t¬ng ®ång: mçi c¸ nh©n cã kh¶ n¨ng riªng ®Ó tÝch luü
vµ hiÓu mÆt nµo ®ã cña gÝa trÞ(ngêi hiÓu s©u vÒ h×nh thøc, ngêi hiÓu
s©u vÒ néi dung, ngêi hiÓu mét c¸ch cô thÓ…); cã nh÷ng ®iÒu kiÖn
sèng, nh÷ng nhu cÇu x· héi chung lµm nÒn t¶ng cho gi¸ trÞ ®ã, cho nªn dï
ë nhiÒu ngêi nã vÉn ®îc hiÓu trªn mét sè nÐt chung. C¸i chung ®ã chøng
minh cho sù hiÖn diÖn cña gi¸ trÞ vµ mçi ngêi cÇn thõa nhËn nã ë møc
chung ®ã.
+ Häc sinh ph©n tÝch t¸c dông, chøc n¨ng cña gi¸ trÞ trong ®êi sèng, t¸c
h¹i cña nh÷ng xung ®ét gi¸ trÞ, tiÕn ®Õn nhËn thøc r»ng, c¸ch hiÓu vµ
th¸i ®é nµo ®¸ng khÝch lÖ, vµ thÕ nµo th× kh«ng nªn khÝch lÖ trong
viÖc øng xö víi gi¸ trÞ ®ã.
+ §a ra nh÷ng bµi tËp t×nh huèng ®Ó häc sinh ¸p dông vµ suy ngÉm, lý
gi¶i c¸ch øng xö riªng cña m×nh trªn c¬ së gi¸ trÞ ®· ph©n tÝch.
6/ M« h×nh lùa chän vµ kÕt hîp gi¸ trÞ.
+ Gi¸o viªn dïng lêi nãi, trùc quan, chuyÖn kÓ, nh÷ng cö chØ biÓu c¶m vµ
g©y Ên tîng ®Ó thu hót häc sinh tham gia vµo mét qu¸ tr×nh gi¸ trÞ, tøc lµ
®Æt m×nh vµo mét t×nh huèng ®¹o ®øc, x· héi, v¨n ho¸, lÞch sö nhÊt
®Þnh cã liªn quan ®Õn môc tiªu häc tËp.

101
+ Yªu cÇu häc sinh béc lé b»ng h×nh thøc mµ c¸c em muèn(ph¸t biÓu, viÕt
ra ý kiÕn, tá th¸i ®é, biÓu hiÖn cö chØ) nh÷ng nhËn ®Þnh c¸ nh©n, thiÖn
c¶m vµ ¸c c¶m, yªu vµ ghÐt, thÝch vµ kh«ng thÝch, muèn vµ kh«ng
muèn, chÊp nhËn vµ tõ chèi…®èi víi gi¸ trÞ trung t©m cña t×nh huèng
®ã.
+ TÊt c¶ nh÷ng biÓu hiÖn c¸ nh©n trªn cña häc sinh ®îc gi¸o viªn khÐo
lÐo híng vµo cuéc th¶o luËn, b×nh xÐt, so s¸nh, ®èi chiÕu, mét c¸ch th©n
thiÖn, kh«ng th¸ch thøc, kh«ng b¸c bá nhau mµ cïng t×m kiÕm nh÷ng xu
thÕ, ph¬ng thøc, ph¸t hiÖn nh÷ng s¾c th¸i t×nh c¶m vµ lý trÝ Èn phÝa
sau th¸i ®é cña m×nh vµ cña b¹n.
+ Gióp häc sinh x¸c nhËn, nh÷ng xu thÕ, ph¬ng thøc, s¾c th¸i ®ã lµ kÕt
qu¶ cña sù liªn kÕt, so s¸nh, tÝch hîp, hoµ nhËp cña nh÷ng b¶n s¾c c¸
nh©n ®a d¹ng, nh÷ng khuynh híng ®¬n lÎ. ViÖc xö lý gi¸ trÞ ë bªn ngoµi
häc sinh, bëi chÝnh c¸c em, cã lêi khuyªn cña thµy c«, díi h×nh thøc hîp t¸c
th©n thiÖn, ch¾c ch¾n cã ¶nh hëng m¹nh mÏ vµ th©m nhËp vµo thang gi¸
trÞ c¸ nh©n cña mçi häc sinh, lµm cho kinh nghiÖm cña häc sinh vÒ gi¸
trÞ Êy dîc tinh läc h¬n tríc.
7/ M« h×nh kh¾c s©u gi¸ trÞ.
Sù nhËn thøc c¸c gi¸ trÞ x· héi kh¸ch quan trong nhiÒu trêng hîp lµ
kiÕn thøc gi¸o ®iÒu, nÕu kiÓm tra th× gi¸o viªn chØ cã thÓ biÕt chç
®óng sai trong lêi nãi cña häc sinh. V× vËy, tiÕp sau vµ bæ trî cho kÕt
qu¶ nhËn thøc, gi¸o viªn ph¶i khai th¸c ¶nh hëng cña nh÷ng gi¸ trÞ c¬ b¶n,
cã tÝnh môc®Ých, cã b¶n chÊt nh©n v¨n cao nh lßng yªu níc, tÝnh trung
thùc, tÝnh v« t c«ng b»ng, lßng biÕt ¬n vµ yªu kÝnh thµy c« gi¸o vµ cha
mÑ, lßng nh©n ¸i víi b¹n bÌ vµ con ngêi… ®Ó n©ng cao nhËn thøc, lµm
s©u s¾c c¸ch hiÓu cña trÎ, biÕn tri thøc thµnh t×nh c¶m vµ niÒm tin c¸
nh©n.
+ LÊy mét sù kiÖn, mét tÊm g¬ng danh nh©n… trong ®ã diÔn biÕn lÞch
sö cña sù kiÖn, cuéc sèng con ngêi, sù nghiÖp chiÕn ®Êu vµ lao ®éng
s¸ng t¹o to¸t lªn nh÷ng gi¸ trÞ cao c¶, ch©n chÝnh, kh«ng thÓ hiÓu vµ c¶m
nhËn kh¸c ®îc, gîi cho häc sinh tù do ph©n tÝch nh÷ng nguyªn nh©n lµm
xuÊt hiÖn nh÷ng gi¸ trÞ cao c¶ ®ã trong nh÷ng nh©n vËt vµ sù kiÖn trªn.

102
+ Th¶o luËn gióp häc sinh hiÓu s©u s¾c nguyªn nh©n. Qu¸ tr×nh suy
ngÉm vµ c¶m xóc vÒ c©u chuyÖn lÞch sö lµm cho häc sinh cã khuynh h-
íng tù hoµn thiÖn gi¸ trÞ c¸ nh©n, mong muèn thÓ nghiÖm b¶n lÜnh cña
m×nh trong hµnh vi xö thÕ hµng ngµy.
8/ M« h×nh lµm s¸ng tá gi¸ trÞ.
+ Gi¸o viªn dïng trùc quan,dÉn truyÖn, lÊy thÝ dô thùc tÕ, dïng nh÷ng
c©u hái gîi më gióp häc sinh c¶m thô ®îc tÝnh chÊt nan gi¶i vµ xung ®ét
trong t×nh tiÕt nµo ®ã cña ®êi sèng thùc tÕ, tõ ®ã dÉn häc sinh tham gia
th¶o luËn vÒ nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau cña xung ®ét.
+ C¸c h×nh thøc th¶o luËn ph¶i cã xu híng tiÕn ®Õn nhËn biÕt, hiÓu,
®¸nh gi¸ chÝnh gi¸ trÞ ë b¶n th©n häc sinh, chø kh«ng ph¶i vÒ nh÷ng gi¸
trÞ míi l¹ hay s¸ch vë nµo c¶. Gi¸ trÞ cña häc sinh biÓu hiÖn ë ý kiÕn, th¸i
®é c«ng khai cña mçi em khi th¶o luËn- tõng em ph¶i tá râ vµ b¶o vÖ lËp
trêng cña m×nh, hoÆc ®øng bªn nµy, hoÆc ®øng bªn kia xung ®ét, kh«ng
dùa vµo lý lÏ s¸ch vë hay quan ®iÓm cña ngêi kh¸c.
+ Trong khi th¶o luËn, nh÷ng kh¸c biÖt vµ va ch¹m vÒ niÒm tin c¸ nh©n
gi÷a häc sinh kh«ng dÉn tíi sù ph¸n xÐt tuyÖt ®èi ®óng vµ sai, tèt vµ
xÊu, mµ chØ cã sù lùa chän nh÷ng t tëng chung, ®éng viªn ®îc th¸i ®é
khoan hoµ, lßng tù träng còng nh kh¶ n¨ng t«n träng gi¸ trÞ nh©n c¸ch ë
ngêi kh¸c.
+ §©y lµ qu¸ tr×nh chän läc, lµm cho gi¸ trÞ c¸ nh©n thªm trong s¸ng v×
®· tr¶i qua thö th¸ch vµ xung ®ét, ®ång thêi ®· ®îc chia xÎ c«ng khai tríc
mäi ngêi. Gi¸ trÞ lóc nµy kh«ng cßn lµ t©m t u uÈn, nh÷ng bøt røt kh«ng
nãi ra ®îc, g¸nh nÆng t©m lý ph¶i chÞu ®ùng mµ kh«ng cã ai san xÎ.
9/ M« h×nh ph¸t triÓn lý trÝ ®¹o ®øc.
NhiÖm vô ph¸t triÓn lý trÝ ®¹o ®øc chñ yÕu ®îc thùc hiÖn trong
qu¸ tr×nh d¹y häc c¸c m«n x· héi, nh©n v¨n, ®¹o ®øc, c«ng d©n vµ c¸c häc
tr×nh tÝch hîp b»ng chñ ®Ò trong gi¸o dôc m«i trêng, d©n sè, hiÓu biÕt
quèc tÕ, hoµ b×nh…Tuy sù ph¸t triÓn cao cña lý trÝ ®¹o ®øc cha ph¶i lµ
c¸i b¶o ®¶m ch¾c ch¾n cho sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch ®¹o ®øc cña c¸
nh©n, ®Æc biÖt lµ cña hµnh ®éng ®¹o ®øc(nhiÒu ngêi rÊt hiÓu biÕt vÒ
c¸c ph¹m trï ®¹o ®øc nhng hµnh vi vµ hµnh ®éng hµng ngµy cña hä l¹i

103
thiÕu ®¹o ®øc), song vai trß to lín cña lý trÝ ®¹o ®øc trong sù ph¸t triÓn
®¹o ®øc lµ ®iÒu kh«ng thÓ b¸c bá ®îc. Gi¸o dôc ®¹o ®øc xÐt ®Õn cïng
lµ t¹o ra m«i trêng vµ nh÷ng ¶nh hëng tÝch cùc vÒ mÆt gi¸ trÞ trong ho¹t
®éng vµ qu¸ tr×nh giao tiÕp cña con ngêi ®Ó lµm n¶y sinh vµ duy tr× ë
mçi ngêi sù ph¸t triÓn lý trÝ ®¹o ®øc, sù ph¸t triÓn t×nh c¶m ®¹o
®øc, sù ph¸t triÓn hµnh vi vµ hµnh ®éng ®¹o ®øc.
+ Tõ nh÷ng t×nh huèng minh häa, ®Æc biÖt lµ c¸ch xö thÕ cña con ngêi,
gi¸o viªn ®Æt häc sinh ®øng tríc kh¶ n¨ng ph¶i tù ph¸n quyÕt nÕu m×nh ë
vµo hoµn c¶nh ®ã.
+ Häc sinh ®a ra nh÷ng t tëng, ph¸n xÐt vµ quyÕt ®Þnh øng xö riªng,
cµng ®a d¹ng vµ ®a cÊp cµng tèt. Gi¸o viªn híng dÉn c¸c em th¶o luËn vÒ
mét sè ý kiÕn tiªu biÓu, tËp trung vµo lµm râ sù kh¸c nhau gi÷a hai lo¹i
®éng c¬ cña hµnh ®éng ®¹o ®øc(tøc lµ lý trÝ cña chñ thÓ):1. ®Ó tr¸nh
bÞ trõng ph¹t; 2. ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu hay kh¸t väng tinh thÇn nµo ®ã
cña c¸ nh©n.
+ Häc sinh tr¶i qua viÖc tù xem xÐt lý trÝ ®¹o ®øc cña m×nh. C¸c em cã
thÓ viÕt tiÓu phÈm, b×nh luËn, ph¸t biÓu c¶m tëng vÒ kh¶ n¨ng hµnh
®éng ®¹o ®øc cña con ngêi, ®èi chiÕu nh÷ng quy t¾c vµ chuÈn mùc mµ
con ngêi thêng tu©n theo víi kh¶ n¨ng vµ lý trÝ cña b¶n th©n.
+ Th¶o luËn vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng ý tëng tiªu biÓu sÏ dÉn häc sinh tíi chç
hiÓu r»ng: vÒ mÆt lý trÝ còng nh kh¶ n¨ng thùc tÕ, ®a sè mäi ngêi ®Òu
®¹t ®îc tr×nh ®é ph¸t triÓn cao h¬n nh÷ng yªu cÇu cña cuéc sèng thêng
ngµy. §iÒu ®ã cã nghÜa, nh÷ng quy t¾c, nh÷ng chuÈn mùc, nh÷ng luËt
lÖ chung chØ lµ tr×nh ®é tèi thiÓu mµ bÊt cø ai cã lý trÝ ®¹o ®øc b×nh
thêng còng cã kh¶ n¨ng tu©n theo vµ cßn cã thÓ thÓ hiÖn tr×nh ®é ®¹o
®øc cao h¬n n÷a, song ®«i khi ngêi ta kh«ng tù biÕt râ kh¶ n¨ng tiÒm
tµng Êy trong m×nh v× thiÕu lßng tù tin vµo lý trÝ vµ kh¶ n¨ng ®¹o ®øc
cña b¶n th©n.
KiÓu PPDH t×nh huèng-nghiªn cøu chñ yÕu dùa vµo tÝnh vÊn
®Ò cña d¹y häc, ®îc tæ chøc b»ng c¸c t×nh huèng d¹y häc vµ ho¹t ®éng
cña häc sinh trong qu¸ tr×nh xö lý, gi¶i quyÕt nh÷ng t×nh huèng vµ nh÷ng
vÊn ®Ò do chóng ®Æt ra, phï hîp víi c¸c môc tiªu häc tËp. C¸c m« h×nh

104
cña PPDH nµy tËp trung vµo mÆt nhËn thøc cña häc tËp, vµ ho¹t ®éng
cña häc sinh chñ yÕu lµ ho¹t ®éng trÝ ãc. §iÒu ®ã lµm cho nh÷ng m«
h×nh nµy cã nhiÒu nÐt kh¸c nh÷ng m« h×nh kiÕn t¹o-t×m tßi vµ nh÷ng
m« h×nh khuyÕn khÝch-tham gia. §Æc trng cña chóng kh«ng ph¶i lµ sù
tham gia, còng kh«ng ph¶i lµ t×m tßi thùc nghiÖm, mµ lµ t×m tßi gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò b»ng t duy lý luËn.
C¸c m« h×nh nghiªn cøu thêng cã hai ph¬ng thøc chung: 1. nhãm th¶o
luËn; 2. lµm viÖc c¸ nh©n trong m«i trêng líp häc. ViÖc häc tËp c¸ nh©n
kh«ng ®îc bµn ®Õn ë ®©y,v× vËy chØ cÇn x¸c ®Þnh m« h×nh chung
nhÊt cña th¶o luËn vµ c¸c m« h×nh nghiªn cøu b»ng kü thuËt th¶o luËn.
1/ M« h×nh chung cña th¶o luËn.
Nguyªn t¾c then chèt cña th¶o luËn gåm hai ®iÒu: 1. Sù gÆp gì,
tiÕp xóc trùc diÖn gi÷a gi¸o viªn vµ häc sinh, gi÷a häc sinh víi nhau do
gi¸o viªn l·nh ®¹o; 2. Sù tù do trao ®æi nh÷ng ý tëng vµ c¶m nhËn vÒ mét
chñ ®Ò hay vÊn ®Ò chuyªn biÖt. Nh vËy, nÕu bµn vµ c·i v· chung
chung, nÕu kh«ng trùc tiÕp vµ tù do trao ®æi suy nghÜ, quan ®iÓm(mµ
bÞ ¸p ®Æt c«ng nhËn kÕt luËn cã s½n cña gi¸o viªn hay trong s¸ch vë),
th× ®ã kh«ng ph¶i lµ th¶o luËn. Cã 3 lo¹i th¶o luËn xÐt vÒ tÝnh chÊt: cã
kiÓm so¸t; nöa kiÓm so¸t; kh«ng kiÓm so¸t- biÓu thÞ møc ®é khèng chÕ
gi¶m dÇn tõ phÝa gi¸o viªn ®èi víi qu¸ tr×nh d¹y häc vµ møc ®é chñ ®éng
t¨ng dÇn cña ngêi häc trong th¶o luËn. Còng cã thÓ chia c¸c m« h×nh th¶o
luËn thµnh hai lo¹i: h×nh thøc vµ phi h×nh thøc. Th¶o luËn h×nh thøc lµ
lo¹i m« h×nh ®· ®îc ho¹ch ®Þnh chÆt chÏ vµ ®îc quan niÖm râ rµng tõ
tríc khi tiÕn hµnh, cßn th¶o luËn phi h×nh thøc kh«ng ®îc ho¹ch ®Þnh vµ
®îc tiÕn hµnh tù ph¸t. §Ó x©y dùng quy tr×nh d¹y häc buéc ph¶i tæ chøc
th¶o luËn theo kiÓu h×nh thøc. Cã nh÷ng kü thuËt th¶o luËn sau: 1. th¶o
luËn nhãm nhá; 2. th¶o luËn x· héi ho¸; 3. th¶o luËn gi¶i ®¸p; 4. c¸c kü
thuËt th¶o luËn vÊn ®¸p, pháng vÊn, ®äc trªn líp. Sau ®©y chØ m« t¶ 3
kü thuËt ®Çu víi mét m« h×nh chung.
M« h×nh th¶o luËn chung
Ho¹ch ®Þnh th¶o luËn

105
+ Chän chñ ®Ò hay vÊn ®Ò thÝch hîp víi ho¹t ®éng vµ quy m« th¶o luËn
.
+ X¸c ®Þnh c¸c PPDH vµ c¸c kü thuËt d¹y häc kÌm theo vµ ®Ó duy tr×
th¶o luËn.
+ Häc sinh x¸c ®Þnh nh÷ng kü thuËt vµ häc liÖu cÇn thiÕt theo nhu cÇu
vµ môc ®Ých riªng cña m×nh, ®Æc trng cho c¸ch häc cña m×nh.
+ Dù kiÕn nh÷ng vai trß kh¸c nhau cña häc sinh trong th¶o luËn, thÝ dô:
b¹n nµo dÉn cuéc, ai liªn minh víi ai, ai sÏ lµ ngêi më mµn, ai cã thÓ lµm
vµ nãi nh÷ng g×…?
+ ChuÈn bÞ nh÷ng c©u hái, nh÷ng kh¸i niÖm bao qu¸t ®îc néi dung th¶o
luËn, nh÷ng gi¶i thÝch vµ lËp luËn dù phßng vÒ chñ ®Ò.
+ T×m hiÓu vµ më réng chñ ®Ò ®Õn møc s©u s¾c vµ hoµn thiÖn, x¸c
®Þnh nh÷ng ®iÓm néi dung cèt yÕu, nh÷ng môc tiªu then chèt, nh÷ng liªn
hÖ quan träng trong chñ ®Ò.
Më ®Çu th¶o luËn
+ Tr×nh bµy t×nh huèng vÊn ®Ò mµ cuéc th¶o luËn sÏ nh»m vµo, tøc lµ
ph¶i diÔn ®¹t l¹i chñ ®Ò s©u s¾c h¬n, hÊp dÉn h¬n so víi nguyªn b¶n cña
nã. NÕu kh«ng ph¶i gi¸o viªn, th× cã thÓ mét trong nh÷ng häc sinh u tó ®-
îc chän ®Ó lµm viÖc nµy, vµ em ®ã ph¶i ®îc líp hoÆc gi¸o viªn giíi
thiÖu cÈn thËn.
+ §éng viªn c¶ líp ph¸t biÓu ®îc nh÷ng kÕt luËn hay nh÷ng gi¶ ®Þnh bíc
®Çu nhng sÏ cßn biÕn ®æi trong khi th¶o luËn.
+ Cung cÊp nh÷ng sù kiÖn, th«ng tin míi mÎ, nh÷ng giai tho¹i vµ c©u
chuyÖn hÊp dÉn, nh÷ng lêi hay ý ®Ñp, nh÷ng danh ng«n thÝch hîp víi
chñ ®Ò.
+ Cho häc sinh xem tranh, b¶ng sè liÖu, s¬ ®å vµ nh÷ng t liÖu minh ho¹
kh¸c cã søc thu hót sù chó ý cña häc sinh vµ cã thÓ cã Ých, tËn dông ®îc
trong tiÕn tr×nh th¶o luËn.

106
TiÕn hµnh th¶o luËn
Chän mét trong nh÷ng kü thuËt th¶o luËn hoÆc c¸ch kÕt hîp chóng víi
nhau ®Ó xóc tiÕn th¶o luËn:
+ Kü thuËt th¶o luËn nhãm nhá- nÕu thµnh phÇn líp thÝch hîp víi viÖc
chia nhãm nhá vµ c¸ch lµm viÖc cña gi¸o viªn.
+ Kü thuËt th¶o luËn líp x· héi ho¸- nÕu c¶ líp ®· biÕt c¸ch lµm viÖc ë
quy m« líp vµ tù qu¶n lý hµnh vi cña m×nh dÔ dµng, tho¶i m¸i mµ kh«ng
lµm th¶o luËn bÞ gß bã, nhµm ch¸n.
+ Kü thuËt th¶o luËn gi¶i ®¸p hay héi th¶o- nÕu muèn ®¹t ®îc chiÒu s©u
nhËn thøc trong chñ ®Ò quan träng nµo ®Êy, cÇn ph¶i cã chuyªn gia thùc
sù tham gia th¶o luËn víi t c¸ch dÉn d¾t hoÆc gi¶i ®¸p,ngêi nµy cßn cã
vai trß ®éng viªn tÝnh n¨ng ®éng vµ ®a d¹ng cña th¶o luËn.
DÉn kÕt th¶o luËn
+ Tæng kÕt nh÷ng ®iÓm chñ yÕu, nhÊn m¹nh chóng ®Ó n©ng cao kh¶
n¨ng ghi gi÷ nh÷ng kÕt qu¶ häc tËp chñ yÕu trong t©m trÝ häc sinh vµ
gióp c¸c em chuÈn bÞ bíc kÕt thóc quy tr×nh häc tËp trong ®ã cã thÓ cã
vµi ba em cha ghi nhí ®îc tÊt c¶ nh÷ng g× cÇn thiÕt.
+ Tæ chøc ¸p dông t tëng chÝnh, kh¸i qu¸t vµo t×nh huèng míi nhng cã liªn
quan, cã tÝnh thiÕt thùc so víi kinh nghiÖm sèng cña häc sinh.
+ TËp hîp nh÷ng gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ ®îc häc sinh ®Ò xuÊt vÒ chñ
®Ò hay vÒ vÊn ®Ò träng t©m cña chñ ®Ò th¶o luËn- hµnh ®éng nµy
gióp häc sinh hiÓu râ sù thÝch hîp vµ tÇm quan träng cña ho¹t ®éng do
chÝnh c¸c em võa thùc hiÖn.
+ Ph¸t biÓu thËt nhiÒu ý kiÕn gi¶i thÝch, ý kiÕn lùa chän vµ ý kiÕn t×nh
thÕ ®Ó lý gi¶i nh÷ng t×nh huèng riªng biÖt, phøc t¹p, kh«ng ®¬n trÞ,
trong ®ã cã nhiÒu nh©n tè ¶nh hëng.
2/ Kü thuËt th¶o luËn nhãm nhá.
Kü thuËt th¶o luËn nhãm nhá ®îc ¸p dông ®óng cho phÐp ®¹t ®îc
nh÷ng môc tiªu sau: 1. Häc sinh hiÓu râ h¬n néi dung chñ ®Ò hoÆc sù
viÖc; 2. BiÕt ph¸n xÐt, suy luËn tèt h¬n v× ®· cã chç dùa chung lµ c¶
nhãm; 3. N©ng cao tÝnh nhËy c¶m cña mçi ngêi c¶ víi chñ ®Ò häc tËp

107
lÉn víi nh÷ng b¹n cïng tham gia; 4. ThÓ hiÖn ®îc nghi thøc giao tiÕp cho
vµ nhËn; 5. §em l¹i nh÷ng ph¬ng thøc lùa chän vµ gi¶i ph¸p chÆt chÏ cho
vÊn ®Ò ®· ®Æt ra. Nh÷ng yªu cÇu ®Æc trng nhÊt cña kü thuËt nµy lµ:
+ Quy m« nhãm tõ 5-6 häc sinh, nhiÒu h¬n sÏ lµm gi¶m c¬ héi tham gia
trùc tiÕp cña mçi ngêi. C¶m gi¸c thèng nhÊt vµ phô thuéc lÉn nhau lµ nÐt
u thÕ trong nhãm, tÊt c¶ thõa nhËn cã vÊn ®Ò chung ®ßi hái nç lùc cña c¶
nhãm vµ gi¶i ph¸p phô thuéc cè g¾ng cña mçi ngêi-c¸c em chia xÎ víi nhau
nhu cÇu vµ môc ®Ých chung.
+ Møc ®é t¬ng t¸c vµ liªn th«ng gi÷a häc sinh víi nhau cao vµ liªn tôc:
kh«ng ai ®éc quyÒn ¸p ®Æt ý tëng nµo c¶, kh«ng ai ®îc giÊu diÕm ý
nghÜ cña m×nh. Tr¸ch nhiÖm chÝnh cña ngêi dÉn d¾t th¶o luËn(gi¸o viªn
vµ c¸c nhãm trëng) lµ duy tr× th¶o luËn, gi¶i thÝch râ h¬n c¸c ®iÓm chèt,
lµm s¸ng tá nh÷ng chç häc sinh dÔ nhÇm lÉn hay lµm ngîc l¹i híng th¶o
luËn, ng¨n chÆn nh÷ng ý kiÕn cùc ®oan vµ khÝch lÖ nh÷ng em rôt rÌ
tham gia, kh«ng ®a ra ®¸p ¸n hoÆc nhiÒu ý tëng cã tÝnh chÊt ®Þnh híng.
+ Sù trao ®æi ý tëng diÔn ra tho¶i m¸i: ®µm tho¹i th©n mËt, tiÕp nèi c¸c
ý tëng mét c¸ch kh«ng h¹n chÕ vµ tù nhiªn, häc sinh ph¶i tù m×nh muèn
ph¸t biÓu vµ nãi lªn ý m×nh chø kh«ng ph¶i ý cña b¹n.
+ Cã sù ph©n ®Þnh vai trß râ rµng- ngêi dÉn d¾t th¶o luËn ph¶i duy tr×
trËt tù lµm viÖc, khuyÕn khÝch sù tham gia tèi ®a cña nh÷ng ngêi kh¸c;
b¸o c¸o viªn cña nhãm ph¶i ghi chÐp vµ tæng hîp nh÷ng ý tëng cña nhãm
m×nh vµ c¸c nhãm kh¸c(®Ó b×nh luËn), tæ chøc chóng thµnh h×nh thøc
hoµn chØnh h¬n; c¸c thµnh viªn kh¸c ph¶i chuÈn bÞ thËt nhiÒu ý tëng vµ
tÝch cùc bµy tá, chia xÎ tríc nhãm vµ líp nÕu cÇn.
+ BÇu khÝ hËu trong nhãm dÔ chÞu, quan t©m lÉn nhau vµ khoan hoµ:
ai còng cã quyÒn nghe vµ quyÒn ph¶n b¸c, thõa nhËn vµ phª ph¸n nh÷ng ý
tëng cña ngêi kh¸c, th¶o luËn diÔn ra tù do vµ phãng kho¸ng, cã tÝnh x©y
dùng chø kh«ng ®¶ kÝch lÉn nhau.
+ Cã sù giao tiÕp ®a ph¬ng, ®a chiÒu chø kh«ng mét chiÒu nh kü thuËt
hái-®¸p: kh«ng ®Þnh tríc mét nghi thøc liªn l¹c nµo, ý tëng cã thÓ b¾t
nguån tõ bÊt kú ai vµ chuyÓn tõ ngêi nµy sang ngêi kh¸c vµ sang bÊt kú
ai, ai còng cã thÓ ph¶n øng vµ ®Æt c©u hái, ai còng cÇn tr¶ lêi vµ yªu

108
cÇu ngêi kh¸c tr¶ lêi, ai còng cã thÓ tham gia b»ng mäi c¸ch mµ m×nh
muèn.
3/ Kü thuËt th¶o luËn líp x· héi ho¸.
Kh¸c víi th¶o luËn nhãm nhá chñ yÕu do häc sinh tù hµnh tiÕn vµ
®iÒu khiÓn, th¶o luËn líp x· héi ho¸ chñ yÕu lµ sù trao ®æi ý kiÕn tù do
gi÷a c¶ líp vµ gi¸o viªn, tuy gi¸o viªn kh«ng gi÷ vai trß khèng chÕ vµ ¸p
®Æt nh kiÓu PPDH th«ng b¸o-thu nhËn vµ lµm mÉu-t¸i t¹o. Gi¸o viªn chØ
cã nh÷ng hµnh ®éng trung gian, híng dÉn vµ chØ ®¹o th¶o luËn b»ng
nh÷ng t×nh huèng phøc t¹p ®îc chuÈn bÞ tríc, nh÷ng t×nh tiÕt thÝch hîp
®Ó kÝch thÝch sù t×m tßi, nghiªn cøu. Th¶o luËn ph¶i t¹o ra ®îc ë häc
sinh c¶m gi¸c r»ng chÝnh gi¸o viªn lÖ thuéc vµo nh÷ng ý tëng vµ gi¶i ph¸p
cña c¸c em vµ lµ ngêi céng t¸c víi m×nh trong qu¸ tr×nh d¹y häc, chø kh«ng
ph¶i lµ vÞ tæ s cña tri thøc. Nh÷ng yªu cÇu ®Æc trng cña kü thuËt nµy
gåm:
+ Cã c¶m gi¸c thèng nhÊt vµ phô thuéc lÉn nhau gi÷a líp vµ gi¸o viªn, chø
kh«ng ph¶i gi÷a häc sinh víi nhau nh trong th¶o luËn nhãm nhá.
+ §ßi hái sù thay ®æi trong c¸ch bµi trÝ ®å ®¹c, chç ngåi- thêng dÔ lu©n
phiªn vµ tuÇn hoµn, lµm sao ®Ó mçi häc sinh ®Òu cã thÓ tiÕp xóc trùc
diÖn víi gi¸o viªn vµ víi nhau, t¹o nªn sù høng khëi trong tiÕn tr×nh trao
®æi ý tëng.
+ Gióp häc sinh cô thÓ ho¸ ®îc b¶n chÊt cña d©n chñ- tù do, b×nh ®¼ng
vµ h÷u nghÞ: kh«ng cã bÊt kú sù ng¨n cÊm hay khiÓn tr¸ch nµo tõ bÊt kú
ai, t«n träng lÉn nhau vµ ®îc t«n träng, hiÓu biÕt lÉn nhau nhiÒu h¬n,
n©ng cao tinh thÇn hîp t¸c, c¶m thÊy m×nh quan träng nh c¸c b¹n vµ nh
gi¸o viªn, cã th¸i ®é thó vÞ khi t×m kiÕm tri thøc.
+ KÝch thÝch cao ®é nç lùc cña gi¸o viªn: kh«ng ®i theo lèi mßn cña
gi¶ng d¹y b×nh thêng, mµ ®¹t tíi chÊt lîng chØ ®¹o cao, ®ã lµ: 1. hiÓu
biÕt nh÷ng quy t¾c hµnh ®éng chung, biÕt râ c¸c bíc sÏ tiÕp nèi nhau
trong th¶o luËn: khi nµo häc sinh ph¶i tham gia, lµm c¸ch nµo gi÷ ®îc
tr×nh tù vµ rót ra kÕt qu¶ khi kÕt thóc…; 2. s½n sµng hç trî ë hËu trêng,
kh«ng ®Ó th¶o luËn bÕ t¾c; 3. t«n träng nh÷ng ý kiÕn cña häc sinh, t¹o ra

109
nh÷ng c¬ héi b×nh ®¼ng cho mäi häc sinh biÓu hiÖn ý tëng; 4.lÞch
thiÖp, v« t vµ th©n thiÖn víi häc sinh vµ víi c«ng viÖc.
+ Híng vµo ph¸t triÓn tÝnh n¨ng ®éng trÝ tuÖ, cung cÊp cho häc sinh rÊt
nhiÒu c¬ héi ®Ó ph©n tÝch, suy ngÉm, phª ph¸n, øng xö ph©n biÖt, tiªn
®o¸n,s¸ng t¹o, gi¶i quyÕt vµ lùa chän gi¶i ph¸p, ¸p dông, biÕn thÓ, triÓn
khai, tæng hîp vµ ph¸n xÐt, lµm béc lé nh÷ng b¨n kho¨n tÝch cùc vÒ chñ
®Ò häc tËp.
4/ Kü thuËt th¶o luËn gi¶i ®¸p.
Trong kü thuËt nµy, thµnh phÇn tham gia trùc tiÕp cuéc th¶o luËn
cÇn ®îc tuyÓn lùa cÈn thËn. Nh÷ng ngêi cã nhiÖm vô gi¶i ®¸p ph¶i hÕt
søc am hiÓu chñ ®Ò, tèt nhÊt lµ nh÷ng chuyªn gia hµng ®Çu trong lÜnh
vùc cña hä: gi¸o viªn, kü s, nhµ v¨n, nghÖ sü, c¸c nhµ qu¶n lý, sü quan…
Ngêi cÇm trÞch chung ph¶i lµ ngêi l·o luyÖn trong th¶o luËn nhãm. Cã
thÓ chän nh÷ng häc sinh xuÊt s¾c lµm ngêi gi¶i ®¸p nhng c¸c em cÇn ®îc
híng dÉn vµ huÊn luyÖn chu ®¸o tõ tríc. Nh÷ng ®Æc trng cña th¶o luËn
gi¶i ®¸p gåm:
+ §ã lµ th¶o luËn trùc tiÕp, c¸c diÔn gi¶ trao ®æi vµ ®èi ®¸p trùc tiÕp víi
nhau, ®«i khi chñ to¹ nªu th¼ng vÊn ®Ò ®Ó ngêi gi¶i ®¸p tr¶ lêi. TiÕn
tr×nh nµy lµ cuéc trß chuyÖn, ®µm luËn, Ýt bÞ khèng chÕ vÒ thêi gian.
+ Sù t¬ng t¸c vµ tiÕp nèi liªn tôc cña nh÷ng ý tëng gi÷a c¸c diÔn gi¶ lµ
nh÷ng chuyªn gia hoÆc nh©n vËt am hiÓu, uyªn b¸c(tõ 4-6 ngêi) vµ mét
chñ to¹ cã häc vÊn s©u s¾c vÒ chñ ®Ò, cã n¨ng lùc dåi dµo.
+ §ã lµ kü thuËt dµnh cho lo¹i néi dung ®Æc biÖt: kh«ng ph¶i mäi chñ
®Ò ®Òu thÝch hîp, mµ chØ nh÷ng chñ ®Ò ®ang cÇn tranh luËn vµ t¬ng
®èi khã míi dïng ®Õn th¶o luËn gi¶i ®¸p.
Kü thuËt th¶o luËn gi¶i ®¸p thêng cã 3 bíc: 1. ho¹ch ®Þnh th¶o luËn;
2. tiÕn hµnh héi th¶o; 3. diÔn ®µn më réng. Néi dung c¬ b¶n cña mçi bíc
nh sau:
Ho¹ch ®Þnh vµ chuÈn bÞ
+ TuyÓn chän chñ ®Ò, ®Ò tµi,vÊn ®Ò.

110
+ ChØ ®Þnh, giao nhiÖm vô cho c¸c thµnh viªn héi th¶o vµ nh÷ng häc
sinh dù thÝnh kh«ng trùc tiÕp lµm diÔn gi¶.
+ Häp bµn trï bÞ gi÷a c¸c diÔn gi¶, c¸c nh©n vËt gi¶i ®¸p.
+ TËp dît héi th¶o trªn nh÷ng yªu cÇu chung.
+ KÕt thóc, tæng hîp kÕ ho¹ch tæng thÓ.
TiÕn hµnh héi th¶o
+ Tr×nh bµy néi dung chñ ®Ò b»ng c¸c thñ thuËt kh¸c nhau.
+ Sù tham gia cña c¸c thµnh viªn héi th¶o, gåm c¶ ngêi chñ täa.
+ §Þnh híng ®Ó líp lu ý ®Õn quy tr×nh ®Æt c©u hái cho nh÷ng ngêi gi¶i
®¸p.
+ Trao ®æi c¸c ý tëng cña nh÷ng diÔn gi¶.
+ Tæng kÕt hoÆc nhËn xÐt sau cïng cña tõng ngêi gi¶i ®¸p.
DiÔn ®µn më réng
+ Nªu c¸c c©u hái cÇn thiÕt cho nh÷ng ngêi gi¶i ®¸p.
+ Lµm s¸ng tá nh÷ng ®iÓm, nh÷ng néi dung, nh÷ng chi tiÕt nµo ®ã.
+ KÝch thÝch nh÷ng ph¶n øng, nh÷ng ý kiÕn tr¸i ngîc.
+ Hoµn thiÖn nh÷ng ý tëng ®· tung ra vµ ®· tr¶i qua gi¶i ®¸p, tranh luËn.
5/ M« h×nh nghiªn cøu ®éng n·o.
§îc thùc hiÖn b»ng kü thuËt th¶o luËn nhãm nhá trªn c¬ së tÝnh vÊn
®Ò cao cña t×nh huèng tranh luËn, híng vµo gi¶i quyÕt vÊn ®Ò b»ng ph¸t
hiÖn vµ ®Ò xuÊt chung cña nhãm vµ cña líp. Mçi nhãm häc sinh cã
nhiÖm vô gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò häc tËp lµ mét bé phËn cña kh¸i niÖm
hoÆc lý thuyÕt kh¸i qu¸t ho¸.
+ Gi¸o viªn t¹o ra t×nh huèng d¹y häc(t×nh huèng didactics) thÝch hîp ®Ó
tõng nhãm nhËn thøc ®îc nhiÖm vô cña m×nh, võa tr×nh bµy c¸c tµi liÖu
trùc quan g©y høng thó võa th«ng b¸o nh÷ng d÷ kiÖn xuÊt ph¸t. T×nh
huèng nµy vµ nh÷ng hµnh ®éng cña gi¸o viªn cÇn cã ¶nh hëng ®Õn häc
sinh th«ng qua nh÷ng liªn hÖ cña nã víi t©m lý cña häc sinh, lµm cho häc

111
sinh nhËn ra, x¸c ®Þnh ®îc vÊn ®Ò ph¶i gi¶i quyÕt, tøc lµ t¹o ra t×nh
huèng vÊn ®Ò ë mét sè häc sinh.
+ KhuyÕn khÝch häc sinh ë tõng nhãm h×nh thµnh nh÷ng t tëng gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò trªn c¬ së ®¸nh gi¸, chän läc tõ nh÷ng t tëng cña tõng ngêi
trong nhãm. Nhãm th¶o luËn, xem xÐt tõng t tëng mét c¸ch cëi më, tù do,
khÈn tr¬ng, ®¸nh gi¸ chung vµ lùa chän nh÷ng t tëng xuÊt s¾c nhÊt.
+ Nh÷ng t tëng nµy ®îc gi¸o viªn gîi ý sÏ ph¸t triÓn thµnh gi¶i ph¸p thö
nghiÖm. Trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm l¹i n¶y sinh t tëng míi v× cã sù nhËn
thøc nh÷ng sù kiÖn míi xuÊt hiÖn, häc sinh cã thÓ th¶o luËn, ®¸nh gi¸
®Ó x©y dùng l¹i “lý luËn míi” cña m×nh, ph¸t triÓn hay ®iÒu chØnh ®Ó
cã gi¶i ph¸p thÝch hîp h¬n.
+ KÕt qu¶ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò lµ thêi ®iÓm hoµn thµnh nhiÖm vô häc
tËp cña nhãm. Ph¬ng thøc c¬ b¶n cña ho¹t ®éng ë ®©y lµ nghiªn cøu hîp
t¸c trong nhãm nhá.
6/ M« h×nh nghiªn cøu tæng hîp ho¸.
§îc thùc hiÖn b»ng kü thuËt th¶o luËn líp x· héi ho¸ hoÆc nhãm nhá,
chñ yÕu dùa vµo tÝnh x· héi cña quan hÖ vµ ho¹t ®éng häc tËp, tÝnh vÊn
®Ò cña qu¸ tr×nh häc tËp do kh«ng khÝ c¹nh tranh, th¸i ®é tÝch cùc ®èi
víi bµi häc g©y ra.
+ Gi¸o viªn dïng trùc quan vµ lêi th«ng b¸o, m« t¶ ®Ó biÓu ®¹t mét sù vËt,
vô viÖc, chñ ®Ò nhÊt ®Þnh thuéc môc tiªu bµi häc, ch¼ng h¹n mét phÈm
chÊt ®¹o ®øc, mét quy t¾c hµnh vi c«ng céng, mét hËu qu¶ cña biÕn cè
thùc tÕ nµo ®Êy, mét hiÖn tîng nµo ®ã trong ®êi sèng x· héi, thùc vËt,
®éng vËt, trong ho¹t ®éng ng«n ng÷, nghÖ thuËt, c«ng nghÖ…. Sù biÓu
®¹t ®ã ph¶i cã søc biÓu c¶m, g©y Ên tîng, häc sinh cÇn c¶m thÊy cã vÊn
®Ò g× ®Êy vµ m×nh cã thÓ gãp søc gi¶i quyÕt.
+ Huy ®éng häc sinh tham gia ph¸t hiÖn, t×m chän tÊt c¶ nh÷ng g× mµ
c¸c em cho r»ng cã liªn quan, cã t¸c ®éng hoÆc chÞu t¸c ®éng cña sù vËt
hay chñ ®Ò ®· nªu, cµng nhiÒu cµng tèt. Thµy vµ trß cïng liÖt kª, lËp
danh môc nh÷ng g× ®· t×m ®îc díi h×nh thøc nguyªn b¶n ( tõ ng÷, c©u)
nh c¸ch diÔn ®¹t cña häc sinh.

112
+ Nh÷ng ph¸t hiÖn trªn hµm chøa nh÷ng ý tø nµo ®ã cña kh¸i niÖm hay
néi dung chñ ®Ò. Trªn c¬ së ®ã, yªu cÇu häc sinh ph©n biÖt, hÖ thèng
ho¸, ghÐp chóng thµnh ph¹m trï hay nhãm theo nÐt hay ®Æc ®iÓm
chung.
+ §¸nh gi¸, lùa chän nh÷ng ph¸t hiÖn tèt nhÊt th«ng qua ®Æt tªn cho tõng
nhãm vµ x¸c ®Þnh viÖc x©y dùng c¸c nhãm nh vËy cã g× ®óng sai, nhãm
nµo ph¶n ¸nh chÝnh x¸c sù vËt, ®Çy ®ñ c¸c hiÖn tîng.
+ Sau khi chän ®îc nhãm tèt nhÊt, häc sinh tiÕn hµnh ®èi chiÕu, liªn hÖ
c¸c nhãm víi nhau theo nh÷ng tiªu chÝ s©u s¾c h¬n. Ch¼ng h¹n, tiÕn tíi
khu biÖt râ nhãm nµo ph¶n ¸nh ®óng nhÊt vÒ hËu qu¶ cña sù mÊt c©n
b»ng sinh th¸i trong chñ ®Ò gi¸o dôc m«i trêng.
7/ M« h×nh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò theo t×nh huèng.
§îc thùc hiÖn b»ng kü thuËt th¶o luËn líp hay th¶o luËn gi¶i ®¸p v×
vÊn ®Ò häc tËp thêng phøc t¹p vµ ®ßi hái nhiÒu t×nh huèng kÕ tiÕp
nhau. Gi¸o viªn lùa chän nh÷ng t×nh huèng thÝch hîp víi vÊn ®Ò häc tËp,
vÊn ®Ò l¹i ®îc chia ra thµnh c¸c phÇn hay c¸c giai ®o¹n g¾n bã víi nhau
liªn tôc, vµ chuÈn bÞ c¸c häc liÖu, dông cô, ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó t¹o
ra c¸c t×nh huèng d¹y häc vµ biÕn ®æi chóng thÝch hîp víi c¸c giai ®o¹n
gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.
+ §a häc sinh vµo t×nh huèng phøc t¹p, khuyÕn khÝch c¸c em quan s¸t,
xem xÐt, ph©n tÝch, t×m hiÓu, ®¸nh gi¸ c¸c sù kiÖn, xu thÕ, thuéc tÝnh
cña t×nh huèng ®· t¹o ra, nhËn ra sù biÕn ®æi bªn trong cña t×nh huèng
hoÆc tõng bíc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò dùa vµo sù biÕn ®«Ø ®ã.
+ Gióp häc sinh ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p cÇn thiÕt cho mçi bíc, hoÆc
cho toµn bé vÊn ®Ò, ph¸n ®o¸n kÕt qu¶, ®¸nh gi¸, ®iÒu chØnh gi¶
thuyÕt vµ gi¶i ph¸p, t×m c¸c ph¬ng thøc thùc hiÖn, rót ra kÕt luËn.
8/ M« h×nh nghiªn cøu ngÉu nhiªn.
§îc thùc hiÖn b»ng kü thuËt th¶o luËn nhãm nhá nhng häc sinh lµm
viÖc theo kiÓu phi h×nh thøc, t¬ng ®èi ngÉu nhiªn. Tõ môc tiªu häc tËp,
gi¸o viªn x¸c ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò bé phËn ph¶i gi¶i quyÕt, nh÷ng c«ng
viÖc, nhiÖm vô vµ ho¹t ®éng mµ häc sinh ph¶i thùc hiÖn. Mçi vÊn ®Ò
nhá nµy t¬ng øng víi nhiÖm vô cña mét nhãm häc sinh.

113
+ X¸c ®Þnh mét th môc t liÖu chung cho toµn bé vÊn ®Ò häc tËp, sau ®ã
ph©n chia nã thµnh c¸c th môc nhá t¬ng øng víi tõng vÊn ®Ò bé phËn, tõ
®ã l¹i chia th môc cô thÓ n÷a cho ®Õn ®¬n vÞ hµnh ®éng, t¹o thµnh hÖ
thèng th môc øng víi hÖ thèng c«ng viÖc.
+ Trao t liÖu cho tõng nhãm vµ gi¶i thÝch râ nhiÖm vô nghiªn cøu t liÖu
t¬ng øng víi vÊn ®Ò bé phËn nµo, mçi thµnh viªn cña nhãm ph¶i nghiªn
cøu chuyªn s©u phÇn nµo trong tËp t liÖu nµy.
+ Häc sinh ®äc t liÖu, lùa chän c¸c ph¬ng ¸n tæng quan, ghi chÐp sè liÖu
vµ sù kiÖn, xö lý c¸c d÷ liÖu, ph©n tÝch vµ gi¶i thÝch sù viÖc qua kÕt
qu¶ thu ®îc. C¸c em th¶o luËn nhãm, ®¸nh gi¸ nh÷ng ph¸n ®o¸n, lËp luËn,
kiÕn gi¶i cña nhau ®Ó cuèi cïng ®i tíi gi¶i ph¸p cô thÓ cho vÊn ®Ò bé
phËn mµ nhãm phô tr¸ch. KÕt qu¶ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò bé phËn cña tõng
nhãm lµ c¬ së ®Ó lùa chän gi¶i ph¸p chung cho toµn bé vÊn ®Ò häc tËp.
+ Gi¸o viªn tËp hîp c¸c nhãm l¹i ®Ó c¶ líp nghe b¸o c¸o cña tõng nhãm,
th¶o luËn nh÷ng chi tiÕt, ý tëng, kÕt luËn ®Ó ®iÒu chØnh, hoµn thiÖn
tõng gi¶i ph¸p vµ lùa chän gi¶i ph¸p chung cho vÊn ®Ò häc tËp.
C¸c chøc n¨ng vµ m« h×nh kü thuËt cña PPDH ®îc x¸c ®Þnh mét
c¸ch t¬ng ®èi, hiÖu qu¶ thùc tÕ cña chóng phô thuéc gÇn nh hoµn toµn
vµo ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp. ChØ khi nµo nh©n tè ngêi häc khíp víi
kiÓu PPDH nµo ®ã, th× viÖc vËn dông chøc n¨ng vµ c¸c kü thuËt cô thÓ
cña gi¸o viªn trong tiÕn tr×nh d¹y häc míi thùc sù cã ý nghÜa. TÝnh hiÖu
qu¶ cña PPDH phô thuéc vµo sù t¬ng thÝch tèi u gi÷a chøc n¨ng cña PP
vµ b¶n chÊt cña chñ thÓ häc. Nh÷ng gi¸ trÞ vµ kinh nghiÖm ®îc ngêi häc
huy ®éng ®Ó ®¸p øng mét nhiÖm vô häc tËp cô thÓ t¹o ra mét cÊu tróc
t©m lý chuyªn biÖt ®Æc trng cho b¶n chÊt cña ngêi häc lóc Êy gäi lµ
tÝnh s½n sµng häc tËp. ChÝnh nã chi phèi hiÖu qu¶ cña PPDH ®îc sö
dông trong trêng hîp nµy. TÝnh s½n sµng häc tËp cã hai thµnh tè c¬ b¶n:
1. Kh¶ n¨ng ho¹t ®éng so víi nhiÖm vô ®ßi hái; 2. ThiÖn ý vµ thiÖn c¶m
cña ngêi häc ®èi víi nhiÖm vô vµ m«i trêng häc tËp(ph¬ng tiÖn, ngêi,
quan hÖ, phong c¸ch giao tiÕp…). ThiÕu kh¶ n¨ng th× khã hoÆc kh«ng
thÓ ho¹t ®éng ®îc, ch¼ng h¹n ®Ó tham gia th¶o luËn nhãm ph¶i cã kh¶
n¨ng biÓu ®¹t ý kiÕn, ph¶i cã chót Ýt hiÓu biÕt vÒ chñ ®Ò. ThiÕu thiÖn
c¶m vµ thiÖn ý ®èi víi thµy c« hay víi nhãm, víi chÝnh ®Ò tµi hay m«n

114
häc, thËm chÝ cã ¸c c¶m víi chi tiÕt nµo ®ã cña giê häc, còng lµm cho häc
sinh kh«ng muèn ho¹t ®éng hay kh«ng ho¹t ®éng ®îc v× thiÕu ®éng c¬
bªn trong. ThiÕu c¶ hai mÆt th× tÊt nhiªn cµng kh«ng thÓ häc hµnh g× ®-
îc, cho dï PPDH hay nh thÕ nµo. ViÖc lùa chän PPDH vµ kü thuËt cña nã
ph¶i dùa vµo viÖc xem xÐt, c©n nh¾c tr¹ng th¸i cña tÝnh s½n sµng häc
tËp víi nh÷ng trêng hîp ®iÓn h×nh sau: 1. Cã kh¶ n¨ng nhng thiÕu thiÖn
c¶m vµ thiÖn ý víi nhiÖm vô häc tËp; 2. Cã thiÖn c¶m vµ thiÖn ý nhng
kh¶ n¨ng l¹i díi tÇm nhiÖm vô; 3. Cã c¶ kh¶ n¨ng vµ thiÖn c¶m; 4. C¶ kh¶
n¨ng vµ thiÖn c¶m ®Òu díi tÇm nhiÖm vô. Víi mçi ca nh vËy, ph¶i chó ý
sö dông chøc n¨ng chñ ®¹o nµo cña PPDH cho thÝch hîp nhÊt.

Tµi liÖu tham kh¶o


1.Manuel Bueucousejo Garcia. Focus on teaching. Rex Book Store,
Manila, 1977, p. 80-92.
2. Allan C. ornstein. Strategies for effective teaching. Harper&Row , New
york-Grand Rapids-Philadelphia-St.Louis-San Francisco-London-
Singapore-Sydney-Tokyo, 1990, p.275-295.
3. John Jazolimex. Social Studies in Elementary Education. Macmillan
Publishing, New york-London, 1985, p.312-319.
4. Ocon V. NhËp m«n Lý luËn d¹y häc ®¹i c¬ng. Gi¸o dôc häc, M. 1990,
b¶n tiÕng Nga.
5. §Æng Thµnh Hng. Quan niÖm vµ xu thÕ ph¸t triÓn ph¬ng ph¸p d¹y häc
trªn thÕ giíi. ViÖn KHGD, Hµ Néi, 1994.
6.Nh÷ng ®Æc trng cña PPDH theo t tëng gi¸o dôc tÝch cùc trong nhµ tr-
êng phæ th«ng ViÖt Nam. §Ò tµi cÊp Bé B96-49-15, ViÖn KHGD, HÇ
Néi, 1996. Chñ nhiÖm: §Æng Thµnh Hng.

ch¬ng xi.
T×nh huèng d¹y häc vµ t×nh huèng vÊn ®Ò
TÝnh vÊn ®Ò cña d¹y häc

115
BÊt kú sù d¹y häc nµo còng ph¶i dùa vµo tÝnh vÊn ®Ò ngay bªn
trong tiÕn tr×nh vµ néi dung d¹y häc. Ngêi ta kh«ng thÓ d¹y ®îc ngêi kh¸c
häc nh÷ng ®iÌu mµ ngêi Êy ®· biÕt râ(nÕu cø d¹y th× thùc ra ch¼ng lµ
d¹y ai c¶), hoÆc nh÷ng ®iÒu mµ ngêi Êy kh«ng thÓ biÕt hay kh«ng thÓ
hiÓu næi(nÕu cø d¹y th× ®ã lµ cìng bøc, nhåi sä). NhiÒu trêng hîp thµy
gi¶ng bµi trªn líp nhng thùc ra lµ m×nh gi¶ng cho m×nh nghe chø kh«ng cã
ai kh¸c nghe m×nh. D¹y häc ph¶i ®a ra vµ xö lý nh÷ng ®iÒu mÊp mÐ
gi÷a biÕt vµ cha biÕt, gi÷a hiÓu vµ cha hiÓu hoÆc l¬ m¬ hiÓu, th× míi
cã thÓ diÔn ra sù häc, vµ cã thÓ cã ngêi häc nghe theo m×nh d¹y, lÜnh héi
nh÷ng ®iÒu Êy. V× vËy, tÝnh vÊn ®Ò lµ mét trong nh÷ng quy luËt c¬
b¶n cña d¹y häc ë bÊt kú thêi ®¹i lÞch sö nµo. Ngay tõ thêi gi¸o dôc cæ
®¹i, ngêi ta ®· biÕt râ vµ thõa nhËn nh vËy.
Trõ sè Ýt ngo¹i lÖ- nh÷ng sù kiÖn, kÕt luËn, gi¸ trÞ ®· qu¸ râ rµng
vµ hiÓn nhiªn xÐt vÒ tÝnh ch©n lý, thÝ dô: cuéc sèng thËt quý gi¸,
2/9/1945 lµ Quèc Kh¸nh níc ta, 3+2=5 …- th× ®a sè c¸c yÕu tè néi dung
häc tËp ®Òu hµm chøa tÝnh vÊn ®Ò nhÊt ®Þnh. Tuú theo bµi häc, chñ
®Ò, m«n häc, nh÷ng yÕu tè néi dung nµy ph¶n ¸nh hoÆc nh÷ng kh¸i
niÖm, nh÷ng lý thuyÕt, nh÷ng nguyªn t¾c, hoÆc nh÷ng ph¬ng ph¸p, quy
tr×nh, nh÷ng ph¹m trï kh¸i qu¸t ho¸ mét nhãm sù vËt hay sù kiÖn cïng lo¹i.
Chóng thêng ®îc gäi lµ vÊn ®Ò häc tËp. C¬ së kh¸ch quan chñ yÕu
nhÊt cña tÝnh vÊn ®Ò chÝnh lµ c¸c vÊn ®Ò häc tËp trong néi dung
häc vÊn cña m«n häc, bµi häc, chñ ®Ò. ViÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò
häc tËp(hay vÊn ®Ò didactics) tríc hÕt lµ mong muèn cña gi¸o viªn, sau
®ã ®îc biÓu ®¹t ë môc tiªu vµ nhiÖm vô d¹y häc, cuèi cïng lµ kÕt qu¶
chung cña c¶ thµy lÉn trß. T¹i giai ®o¹n trung gian, nÕu gi¸o viªn biÕt c¸ch
lµm cho môc tiªu vµ nhiÖm vô d¹y häc cña m×nh biÕn thµnh ®éng c¬ häc
tËp cña häc sinh, th× tiÕn tr×nh d¹y häc thùc chÊt chuyÓn thµnh ho¹t
®éng häc tËp cña ngêi häc.
Ngoµi vÊn ®Ò häc tËp, tÝnh vÊn ®Ò cña d¹y häc cßn b¾t nguån tõ
nh÷ng yÕu tè kh¸c cña néi dung d¹y häc: tõ quan hÖ s ph¹m trªn líp, tõ
h×nh thøc vµ chøc n¨ng cña häc liÖu, tõ tÝnh chÊt vµ hiÖu lùc cña ph¬ng
tiÖn kü thuËt, tõ c¸c hµnh vi vµ hµnh ®éng giao tiÕp, tõ c¸c sù kiÖn quan
s¸t ®îc trong thùc nghiÖm hay trong th¶o luËn, tõ th¸i ®é hay ph¶n øng

116
bÊt ngê nµo ®ã cña häc sinh hay gi¸o viªn… §iÒu ®ã t¬ng tù nh trêng hîp
xem bé phim hay vë kÞch ®· quen thuéc nhng do nhãm t¸c gi¶ vµ diÔn
viªn kh¸c vµ míi thùc hiÖn. TÝnh vÊn ®Ò lóc nµy kh«ng n»m ë néi
dung phim hay kÞch, mµ ë nh÷ng ngêi vµ kü thuËt, phong c¸ch
chuyÓn t¶i nã. Ngêi xem vÉn h¸o høc nh xem phim, kÞch míi v× c¶m
thÊy ë ®©y “cã vÊn ®Ò”. Häc sinh kh«ng l¹ g× b¶n ®å kho¸ng s¶n vïng
nói phÝa b¾c ViÖt Nam nÕu c¸c em ®· nhí thuéc lßng nã, ®iÒu ®ã
“kh«ng lµ vÊn ®Ò”®èi víi c¸c em. Nhng tríc t×nh huèng tr×nh diÔn b¶n
®å nµy b»ng phÇn mÒm vµ mµn h×nh m¸y vi tÝnh, hoÆc thay b¶n ®å
®ã b»ng sa bµn dïng c¸c mÉu vËt thËt, th× ®a sè häc sinh vÉn thùc sù bÞ
thu hót vµ thó vÞ theo dâi, ph¸n ®o¸n, suy nghÜ…, v× ë ®©y dï sao c¸c
em còng thÊy “cã vÊn ®Ò”. Mét trong nh÷ng h¹n chÕ cña c¸c lý thuyÕt
d¹y häc vÊn ®Ò tríc ®©y- lµm cho c¸c m« h×nh nghiÖp vô cña d¹y häc
vÊn ®Ò gÇn nh kh«ng sèng næi ë nhµ trêng- chÝnh lµ viÖc khoanh gän
tiÕn tr×nh d¹y häc vµo ph¹m trï t duy, nhiÒu khi ®ång nhÊt t×nh huèng
vÊn ®Ò vµ t×nh huèng t duy, tøc lµ “t duy ho¸” d¹y häc vÊn ®Ò. Thùc
tÕ ®êi sèng cho thÊy, hÇu hÕt nh÷ng t×nh huèng vÊn ®Ò n¶y sinh ë c¸
nh©n kh«ng ph¶i lµ t×nh huèng t duy hoÆc kh«ng b¾t ®Çu tõ t duy
hay thËm chÝ tõ qu¸ tr×nh nhËn thøc, mµ kh¸ ngÉu nhiªn tõ c¶m xóc,
tõ tr¹ng th¸i cô thÓ cña nhu cÇu, tõ rung c¶m thÈm mü vµ ®¹o ®øc, vµ
thËm chÝ c¶ tõ nh÷ng xung ®éng b¶n n¨ng. NÕu th©u tãm ®îc nh÷ng
chÕ ®Þnh nµy th× sè phËn cña lý thuyÕt d¹y häc vÊn ®Ò cã thÓ ®· may
m¾n h¬n. Trong mÆt h¹n chÕ ®ã cña lý thuyÕt d¹y häc vÊn ®Ò thÊy râ
¶nh hëng cña quan niÖm duy lý cæ ®iÓn vÒ d¹y häc: d¹y häc bÞ quy hÑp
vÒ nhËn thøc, b¶n chÊt cña d¹y häc lµ nhËn thøc, häc tËp lµ trêng hîp
riªng cña nhËn thøc, lµ sù nhËn thøc c¸i ®· ®îc loµi ngêi nhËn thøc.
Vai trß kh¸ch quan cña tÝnh vÊn ®Ò trong d¹y häc cÇn ®îc thõa
nhËn lµ mét trong nh÷ng nguyªn t¾c d¹y häc quan träng. Nã bao qu¸t tÊt c¶
nh÷ng yªu cÇu nh tÝnh võa søc, tÝnh tÝch cùc tù gi¸c cña häc sinh, t¹o ra
vµ duy tr× nÒn c¶m xóc tÝch cùc trong häc tËp, thèng nhÊt tÝnh tËp thÓ
vµ tÝnh c¸ nh©n trong d¹y häc… T¬ng ph¶n víi lèi d¹y nhåi sä, gi¸o ®iÒu,
cìng bøc mét chiÒu(mµ thùc ra d¹y nh vËy tøc lµ ch¼ng d¹y ai c¶), d¹y häc
hiÖn ®¹i thõa nhËn vµ t«n träng tÝnh vÊn ®Ò. Nhê khai th¸c vµ sö dông
nã trong d¹y häc, c¸c môc tiªu, néi dung häc tËp vµ c¸c nh©n tè cña m«i tr-

117
êng häc tËp míi cã ý nghÜa ®èi víi ngêi häc, kh«ng ph¶i lµ nh÷ng hiÖn t-
îng trung tÝnh, v« thëng v« ph¹t vµ nhµm ch¸n tríc ngêi häc. Dùa vµo tÝnh
vÊn ®Ò cña d¹y häc, gi¸o viªn míi cã c¬ së kh¸ch quan ®Ó t¹o ra vµ kÝch
ho¹t ®îc th¸i ®é ë ngêi häc vµ nh÷ng ph¶n øng cÇn thiÕt khi b¾t tay vµo
häc tËp: hoÆc h©n hoan, dÔ chÞu, høng thó, hoÆc bÊt b×nh, khã chÞu, tõ
chèi.
§Ó khai th¸c vµ sö dông hîp lý tÝnh vÊn ®Ò cña d¹y häc, cÇn ph¶i
ho¹ch ®Þnh vµ tæ chøc néi dung d¹y häc(trong ®ã cã néi dung häc vÊn)
thµnh hÖ thèng vÊn ®Ò häc tËp vµ nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c. Quan träng h¬n,
ph¶i tæ chøc c¸c t×nh huèng d¹y häc thÝch hîp víi hÖ thèng vÊn ®Ò ®Ó
biÓu ®¹t tÝnh vÊn ®Ò mét c¸ch vËt chÊt, cã ®Þnh híng vµ thÓ hiÖn ®îc
chøc n¨ng s ph¹m cña nã. Theo nguyªn t¾c tÝnh vÊn ®Ò, qu¸ tr×nh d¹y häc
thùc chÊt lµ sù tiÕp nèi liªn tôc(vÒ mÆt logic vµ vÒ mÆt gi¸ trÞ) c¸c t×nh
huèng d¹y häc, vµ nh÷ng t×nh huèng nµy ®îc xem lµ nh÷ng m«i trêng ho¹t
®éng cô thÓ cña ngêi häc. Nãi c¸ch kh¸c, c¸c ho¹t ®éng cña ngêi häc nh
nhËn thøc, giao tiÕp, ch¬i, häc tËp…diÔn ra trong c¸c häc tr×nh m«n häc
®Òu g¾n liÒn víi nh÷ng t×nh huèng d¹y häc nhÊt ®Þnh.
T×nh huèng d¹y häc
Ho¹t ®éng cña gi¸o viªn lµ gi¶ng d¹y trong ph¹m vi m«n häc nµo ®ã-
®Êy lµ nãi ®¬n gi¶n vµ gän lán. TiÒn ®Ò quyÕt ®Þnh cña viÖc gi¶ng
d¹y theo ®óng bæn phËn cña ngêi thµy, cha nãi ®Õn nh÷ng môc tiªu cao
c¶ h¬n, nh “hiÕn d©ng tr¸i tim cho trΔ( V. X.Xukh«mlinsky) hay “tÊt c¶
v× häc sinh th©n yªu”(B¾c Lý), lµ tæ chøc m«i trêng ho¹t ®éng vµ giao
tiÕp cña ngêi häc, kiÓm so¸t vµ ®éng c¬ ho¸ m«i trêng ®ã, híng nã phôc
vô cho môc tiªu häc tËp cña ngêi häc. Khi ®· tæ chøc ®îc m«i trêng thÝch
hîp, thuËn lîi cho ho¹t ®éng cña ngêi häc, th× viÖc gi¶ng bµi võa dÔ dµng
h¬n rÊt nhiÒu, võa cã ý nghÜa vµ hiÖu qu¶ cao h¬n rÊt nhiÒu. NÕu gi¸o
viªn kh«ng chó ý ®Õn chÊt lîng cña m«i trêng häc tËp vµ nh÷ng liªn hÖ
cña nã víi ngêi häc, mµ cø ®iÒm nhiªn gi¶ng gi¶i, d¹y dç, th× viÖc ®ã
kh«ng ph¶i lµ d¹y häc theo ®óng nghÜa cña nã, mµ chØ ®¬n gi¶n lµ lµm
lÊy ®îc, miÔn sao ®îc viÖc cña m×nh. Gi¸o viªn cã tr¸ch nhiÖm tæ chøc
vµ cã vai trß quyÕt ®Þnh chÊt lîng cña m«i trêng häc tËp th«ng qua c¸c
t×nh huèng d¹y häc ®îc t¹o ra ë bªn ngoµi c¶ ngêi d¹y lÉn ngêi häc.

118
T×nh huèng d¹y häc lµ sù kÕt hîp c¸c yÕu tè vËt chÊt(tµi liÖu, ph-
¬ng tiÖn trùc quan, c¸c mèi quan hÖ, kh«ng gian, thêi gian, c¶nh quan vi
m«, ng«n ng÷, hµnh vi phi ng«n ng÷, c¸c sù kiÖn kh¸c nh th«ng tin, tÝnh
chÊt giao tiÕp, c¸c liªn hÖ…) vµ c¸c yÕu tè tinh thÇn(t©m lý nhãm- tri
gi¸c, chó ý, ký øc, th¸i ®é, kinh nghiÖm lµm viÖc, t×nh c¶m, phong c¸ch
… vµ nh÷ng hiÖn tîng t©m lý c¸ nh©n) víi h×nh thøc vµ cÊu tróc ®îc tæ
chøc s ph¹m, cã néi dung chøa ®ùng nh÷ng mèi liªn hÖ nhÊt ®Þnh ®èi
víi kinh nghiÖm qu¸ khø vµ kinh nghiÖm ®ang ®îc huy ®éng lóc Êy
cña ngêi häc. §ã lµ mét thÓ thèng nhÊt c¸c nh©n tè t©m lý, x· héi, s ph¹m,
vËt lý, sinh häc…, kh¸ch quan ®èi víi ngêi häc, nhng cã ®éng ch¹m ®Õn
hoÆc ¶nh hëng ®Õn thÕ giíi t©m lý chñ quan ë bªn trong ngêi häc. Nã cã
vai trß vµ gi¸ trÞ trung gian trong quan hÖ gi÷a chñ thÓ häc tËp vµ
vÊn ®Ò häc tËp, gi÷a chñ thÓ Êy vµ gi¸o viªn, gi÷a c¸c ngêi häc c¸
nh©n nÕu trong hoµn c¶nh nµy hä ®ang ®îc tæ chøc theo môc tiªu vµ
nhiÖm vô häc tËp chung.
ViÖc t¹o ra c¸c t×nh huèng d¹y häc lµ c«ng viÖc hoµn toµn chñ ®éng
cña gi¸o viªn. Song gi¸ trÞ s ph¹m vµ t¸c dông thËt sù cña nh÷ng t×nh
huèng nµy l¹i phô thuéc rÊt nhiÒu vµo tr¹ng th¸i t©m lý vµ kinh nghiÖm
cña tõng c¸ nh©n ngêi häc. V× vËy, tõ nguyªn t¾c tÝnh vÊn ®Ò cã thÓ vµ
tÊt yÕu ph¶i tæ chøc d¹y häc theo chiÕn lîc c¸ nh©n ho¸. Cho dï kh«ng
muèn nh vËy, th× tiÕn tr×nh häc tËp cña häc sinh vÉn diÔn ra theo nhÞp
®é c¸ nh©n vµ theo ph¬ng thøc c¸ nh©n. §Æc trng s ph¹m quan träng nhÊt
cña t×nh huèng d¹y häc lµ nã thêng mang mét vµi thuéc tÝnh kh¸c l¹ so víi
thãi quen nhËn thøc, xóc c¶m hay hµnh vi cña häc sinh, cã nh÷ng yÕu tè
gîi suy nghÜ, gîi c¶m, th¸ch thøc vÒ trÝ tuÖ, hÊp dÉn vÒ mÆt tæ chøc vµ
cÊu tróc…, song tÊt c¶ ®Òu to¸t lªn vÎ th©n thiÖn, gÇn gòi víi ngêi häc.
Häc sinh cã thÓ tiÕp nhËn vµ c¶m nhËn t×nh huèng d¹y häc nhê nh÷ng
mèi liªn hÖ chñ yÕu sau:
+ Liªn hÖ gi÷a chÝnh t×nh huèng hoÆc yÕu tè nµo ®ã cña nã víi
kinh nghiÖm c¸ nh©n cña ngêi häc, nhÊt lµ khi yÕu tè cô thÓ nµy l¹i lµ
®iÒu g× ®ã trong vÊn ®Ò häc tËp;

119
+ Liªn hÖ gi÷a nh÷ng yÕu tè vµ vµ nh©n tè bªn trong t×nh huèng,
ch¼ng h¹n gi÷a yÕu tè néi dung häc vÊn nµo ®Êy(mét ®Þnh lý) víi c«ng
cô, ph¬ng tiÖn trùc quan hoÆc mét hµnh vi quan hÖ ®îc sö dông lóc Êy.
+ Liªn hÖ gi÷a kinh nghiÖm cña häc sinh nµy víi kinh nghiÖm cña
häc sinh kia vÒ lÜnh vùc nµo ®Êy, liªn hÖ gi÷a t×nh huèng d¹y häc ®îc
t¹o ra lóc nµy víi t×nh huèng d¹y häc nµo ®ã trong qu¸ khø mµ häc sinh ®·
tõng tiÕp xóc, liªn hÖ gi÷a c¸c h×nh thøc cña cïng mét lo¹i th«ng tin, cña
cïng mét lo¹i häc liÖu v.v…
C¨n cø vµo tÝnh chÊt cña nh÷ng liªn hÖ nµy, cã thÓ ho¹ch ®Þnh vµ
t¹o ra trªn giê häc nh÷ng kiÓu t×nh huèng d¹y häc kh¸c nhau b»ng c¸ch x©y
dùng nh÷ng ®Þnh híng kh¸c nhau. ThÝ dô:
+ T×nh huèng cã ®Þnh híng nhËn thøc- nã ®Ëm nÐt trÝ tuÖ vµ
kÝch thÝch kinh nghiÖm nhËn thøc hay ho¹t ®éng lý trÝ cña ngêi häc
b»ng nh÷ng nghÞch lý, nh÷ng sù vËt hay gi¸ trÞ míi l¹ ®èi víi häc sinh,
kÝch thÝch tri gi¸c, sù huy ®éng trÝ nhí, suy luËn, ph¸n ®o¸n hoÆc c¸c
hµnh ®éng nhËn c¶m trùc tiÕp. KiÓu t×nh huèng nµy còng thêng cã liªn
hÖ logic víi néi dung häc tËp cña bµi hay chñ ®Ò tríc, víi kÕt qu¶ häc tËp
®¹t ®îc gÇn ®©y cña häc sinh.
+ T×nh huèng cã ®Þnh híng c¶m xóc- nã cã tÝnh biÓu c¶m, giµu
nh÷ng yÕu tè thÈm mü, ®¹o ®øc, v¨n ho¸ vµ x· héi ®êi thêng gÇn gòi víi
häc sinh, híng vµo kinh nghiÖm ®¸nh gi¸ vµ bµy tá t×nh c¶m cña häc sinh,
kÝch thÝch sù n¶y sinh th¸i ®é theo nh÷ng híng kh¸c nhau: ng¹c nhiªn, bÊt
b×nh, kh©m phôc, t¸n thµnh, nghi ngê, tß mß, ph¶n ®èi… T×nh huèng
kiÓu nµy thêng g¾n víi mÆt gi¸ trÞ cña néi dung vÊn ®Ò häc tËp hay c¸c
yÕu tè néi dung d¹y häc.
+ T×nh huèng cã ®Þnh híng vËn ®éng- nã cã ®éng th¸i s«i næi,
n¨ng ®éng, phÊn khëi, sinh ®éng, híng vµo kinh nghiÖm vËn ®éng cña
ngêi häc, kÝch thÝch sù cö ®éng, tiÕp xóc, hµnh vi t¸c ®éng, sù di
chuyÓn chó ý vµ c¸c qu¸ tr×nh nhËn thøc nh quan s¸t, tëng tîng… Thêng
ngêi ta sö dông c¸c c«ng nghÖ ®a ph¬ng tiÖn hiÖn ®¹i, c¸c häc liÖu cã
h×nh thøc biÓu diÔn sinh ®éng nh÷ng qu¸ tr×nh vµ hiÖn tîng phøc t¹p ®Ó
t¹o ra kiÓu t×nh huèng nµy.

120
+ T×nh huèng cã ®Þnh híng giao tiÕp- nã phãng t¸c nh÷ng nghi
thøc hay hµnh vi quan hÖ nµo ®ã trong häc tËp hoÆc ®êi sèng, cã t¸c
dông kh¬i gîi kinh nghiÖm giao tiÕp, ®Æc biÖt lµ kinh nghiÖm ho¹t
®éng ng«n ng÷ vµ nhËn thøc vÒ giao tiÕp. B¶n th©n viÖc tæ chøc c¸c
hµnh ®éng häc tËp hîp t¸c theo nhãm, c¸c kü thuËt th¶o luËn… ®ßi hái
kinh nghiÖm giao tiÕp cña häc sinh ph¶i ®¹t tr×nh ®é nhÊt ®Þnh. V×
vËy, kiÓu t×nh huèng trªn thêng ®îc t¹o ra nhê c¸c chiÕn lîc d¹y häc tham
gia, hîp t¸c.
+ T×nh huèng cã ®Þnh híng chän läc - nã kh«ng cã dÆc trng riªng
biÖt mµ ®îc t¹o ra do ý ®Þnh cô thÓ cña gi¸o viªn trªn c¬ së ph©n tÝch
tÝnh chÊt cña vÊn ®Ò häc tËp vµ ®Æc ®iÓm cña c¸c nhãm häc sinh, ®èi
chiÕu nh÷ng kÕt qu¶ ph©n tÝch ®ã víi nhau ®Ó quyÕt ®Þnh chän kiÓu
t×nh huèng d¹y häc thÝch hîp nhÊt- nã cã thÓ lµ kiÓu nhËn thøc, c¶m xóc
hay giao tiÕp v.v… tuú theo gi¸o viªn hy väng vµo kinh nghiÖm nµo cña
nhãm häc sinh nµo trong líp m×nh.
§¬ng nhiªn, cã thÓ ho¹ch ®Þnh c¸c t×nh huèng d¹y häc b»ng nh÷ng
c¸ch tiÕp cËn kh¸c, ch¼ng h¹n b»ng c¸ch sö dông ph¬ng tiÖn kü thuËt hay
ph¬ng thøc tæ chøc häc tËp cã ®Þnh híng nhÊt ®Þnh. C¸ch tiÕp cËn nµy
cho ta nh÷ng kiÓu t×nh huèng nh: 1/ T×nh huèng tréi vÒ t¸c ®éng ng«n
ng÷- gi¸o viªn dïng nghÖ thuËt tr×nh bµy, th«ng b¸o b»ng lêi lµ chÝnh ®Ó
t¹o ra t×nh huèng; 2/ T×nh huèng tréi vÒ t¸c ®éng thùc nghiÖm- c¬ së chñ
yÕu ®Ó t¹o ra t×nh huèng lµ thÝ nghiÖm hay thùc nghiÖm ®îc tæ chøc
mét c¸ch vËt chÊt; 3/ T×nh huèng tréi vÒ t¸c ®éng quan hÖ- chÝnh c¸c
quan hÖ lµ ¶nh hëng chñ yÕu ®Õn t©m lý vµ ho¹t ®éng cña häc sinh; 4/
T×nh huèng tréi vÒ t¸c ®éng kü thuËt- dïng c¸c kü thuËt vµ ph¬ng tiÖn kü
thuËt, ch¼ng h¹n tr¾c nghiÖm, minh häa b»ng phÇn mÒm computer,
phim video… ®Ó t¹o ra t×nh huèng.
T×nh huèng vÊn ®Ò
Trong Lý luËn d¹y häc “T×nh huèng vÊn ®Ò” thêng ®îc gi¶i thÝch
theo hai híng: ®ã lµ t×nh huèng khëi ®Çu qu¸ tr×nh t duy, gièng hÖt c¸ch
gi¶i thÝch trong t©m lý häc- t duy b¾t ®Çu tõ t×nh huèng vÊn ®Ò; ®ã lµ
t×nh huèng mµ gi¸o viªn t¹o ra ®Ó chØ ®¹o vµ ®éng viªn qu¸ tr×nh häc
tËp cña häc sinh, vµ nÐt chñ yÕu ë ®©y lµ t duy vµ nhËn thøc. Mét trong

121
nh÷ng c¸ch m« t¶ d¹y häc vÊn ®Ò rÊt quen thuéc lµ: gi¸o viªn t¹o ra t×nh
huèng vÊn ®Ò vµ tæ chøc, híng dÉn, ®éng viªn häc sinh häc tËp trong
t×nh huèng Êy. Kh«ng riªng s¸ch b¸o híng dÉn gi¶ng d¹y, gi¸o tr×nh, mµ
rÊt nhiÒu gi¸o viªn, kÓ c¶ nh÷ng ngêi ¸p dông thµnh c«ng d¹y häc vÊn
®Ò, vÉn kh«ng ph©n biÖt ®îc T×nh huèng vÊn ®Ò vµ T×nh huèng d¹y
häc, hoÆc VÊn ®Ò vµ T×nh huèng vÊn ®Ò. Xem gi¶i thÝch trong s¸ch
th× d¹y häc vÊn ®Ò ch¼ng cã g× khã c¶, chØ viÖc t¹o ra t×nh huèng vÊn
®Ò vµ chØ ®¹o qu¸ tr×nh t duy cña häc sinh híng vµo môc tiªu nhÊt
®Þnh; cßn muèn t¹o ra t×nh huèng Êy chØ cÇn sö dông nh÷ng m©u
thuÉn, nghÞch lý trong bµi häc, ®Æt vÊn ®Ò häc tËp tríc häc sinh mét
c¸ch bÊt ngê, hÊp dÉn, sö dông nh÷ng thñ thuËt nh ®Ët c©u hái, biÓu
diÔn thÝ nghiÖm…
Thùc ra, gi¸o viªn kh«ng trùc tiÕp t¹o ra ®îc t×nh huèng vÊn ®Ò, bëi
v× nã lµ hiÖn tîng t©m lý chñ quan ë ngêi häc, xuÊt hiÖn khi nµo, nh thÕ
nµo vµ theo kiÓu c¸ch g×, cô thÓ ë ngêi nµo vµ øng víi c¸c t¸c nh©n nµo
bªn ngoµi… lµ hoµn toµn phô thuéc ngêi häc. Gi¸o viªn cã thÓ lµm mäi
®iÒu cÇn thiÕt, nhng ë häc sinh nµy cã n¶y sinh t×nh huèng vÊn ®Ò, ë
häc sinh kh¸c th× kh«ng, ë häc sinh nµy th× sím, ë häc sinh kia th× muén, ë
em nµy t×nh huèng n¶y sinh lµ t×nh huèng t duy, ë em kia t×nh huèng ®ã
l¹i cã tÝnh chÊt xóc c¶m v.v… T×nh huèng vÊn ®Ò lµ tr¹ng th¸i t©m lý
chñ quan híng ra vµ ®¸p øng t×nh huèng d¹y häc. Gi¸o viªn ph¶i th«ng
qua t×nh huèng d¹y häc thÝch hîp míi cã thÓ chuyÓn tÝnh vÊn ®Ò cña
d¹y häc thµnh tÝnh vÊn ®Ò ë ngêi häc, tøc lµ biÕn c¸i kh¸ch quan bªn
ngoµi häc sinh thµnh c¸i chñ quan trong t©m lý cña hä. Nh©n tè trùc tiÕp
t¹o ra t×nh huèng vÊn ®Ò chÝnh lµ t×nh huèng d¹y häc. Cßn t×nh huèng
d¹y häc do gi¸o viªn trùc tiÕp hoÆc mîn tay häc sinh t¹o ra.
ThÓ thèng nhÊt gi÷a kinh nghiÖm cña ngêi häc vµ t×nh huèng
d¹y häc lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh dÉn ®Õn sù xuÊt hiÖn t×nh huèng
vÊn ®Ò ë chñ thÓ. NÕu chñ thÓ häc tËp thiÕu kinh nghiÖm cÇn thiÕt
vµ thÝch hîp, th× t×nh huèng d¹y häc dîc tæ chøc dï chu ®¸o bao nhiªu
còng v« Ých; nÕu chñ thÓ cã kinh nghiÖm nhng t×nh huèng d¹y häc lóc
®ã l¹i kh«ng phï hîp(kh«ng thiÕt lËp ®îc nh÷ng liªn hÖ gi÷a t×nh huèng
vµ kinh nghiÖm ®ã) th× kinh nghiÖm Êy còng kh«ng tham gia vµo ho¹t

122
®éng cña ngêi häc vµ ë hä kh«ng xuÊt hiÖn t×nh huèng vÊn ®Ò. Nãi
chung kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn t×nh huèng vÊn ®Ò trong häc tËp ngµy nay lµ
rÊt nhá vµ lµ hiÖn tîng t¶n m¹n, gi¸n ®o¹n ë sè ®«ng häc sinh vµ ë ngay
mét c¸ nh©n. Tuy cha tÝnh to¸n chÝnh x¸c ®îc, nhng cã thÓ trong sè
8000-9000 giê häc ë trêng phæ th«ng th× mçi häc sinh chØ tr¶i qua trung
b×nh mÊy chôc giê häc vÊn ®Ò, vµ trong sè 21 triÖu häc sinh ch¾c chØ
cã vµi tr¨m ngµn em thêng xuyªn häc tËp víi t×nh huèng vÊn ®Ò kh¾c
kho¶i trong t©m trÝ mµ th«i.
Ngêi häc tiÕp nhËn vµ xö lý t×nh huèng d¹y häc theo quy luËt t©m
lý, kh«ng theo lèi c¶m øng vËt lý, thÝ dô nh c¶m øng ®iÖn tõ. Tríc t×nh
huèng d¹y häc cã ®Þnh híng nhËn thøc, cã thÓ ë häc sinh kh«ng xuÊt hiÖn
t×nh huèng vÊn ®Ò cã b¶n chÊt nhËn thøc, mµ l¹i n¶y sinh t×nh huèng
vÊn ®Ò cã b¶n chÊt t×nh c¶m. Sù xuÊt hiÖn t×nh huèng vÊn ®Ò lu«n cã
kh¸c biÖt c¸ nh©n rÊt s©u s¾c, mang ®Ëm nÐt riªng cña kinh nghiÖm c¸
nh©n.
Cã thÓ h×nh dung gi¶n dÞ c¸i logic tæng qu¸t cña kiÓu d¹y häc vÊn
®Ò trªn c¬ së 3 nh©n tè hay nguyªn t¾c TÝnh vÊn ®Ò, T×nh huèng d¹y
häc, T×nh huèng vÊn ®Ò nh sau:
+ B»ng nh÷ng biÖn ph¸p nhÊt ®Þnh, thÝ dô: kiÓm tra bµi ®· häc,
kÓ chuyÖn danh nh©n, c©u ®è… gi¸o viªn kÝch ho¹t kinh nghiÖm chñ
thÓ cña häc sinh, híng nã vµo m«i trêng giê häc hoÆc môc tiªu häc tËp.
+ Dùa vµo c¸c nguån lùc, quan hÖ, dông cô, ®å vËt, thùc nghiÖm,
hµnh vi giao tiÕp, vËn ®éng, c¶m xóc… nµo ®Êy trong m«i trêng häc
tËp, gi¸o viªn t¹o ra t×nh huèng d¹y häc theo ý ®å cña m×nh vµ yªu cÇu
cña bµi häc.
+ §éng viªn häc sinh t¬ng t¸c hay xö lý t×nh huèng d¹y häc ®Ó tõ ®ã
lµm béc lé ra nh÷ng liªn hÖ nèi kinh nghiÖm thêng trùc cña ngêi häc lóc
Êy víi vÊn ®Ò häc tËp.
+ Sù kÕt nèi kinh nghiÖm víi vÊn ®Ò häc tËp hoÆc sím hoÆc
muén, hoÆc Ýt hoÆc nhiÒu, sÏ g©y ra ph¶n øng, th¸i ®é c¸ nh©n cña häc
sinh ®èi víi vÊn ®Ò häc tËp. Th¸i ®é ®ã ph¸t ®éng c¸c chøc n¨ng ph¶n
¸nh(tõ s¬ cÊp nh c¶m gi¸c, tri gi¸c, tëng tîng cho ®Õn t duy vµ hµnh ®éng

123
trÝ tuÖ), c¸c chøc n¨ng c¶m xóc, c¸c chøc n¨ng vËn ®éng, c¸c chøc n¨ng
giao tiÕp… cña ngêi häc.
+ Nh÷ng qu¸ tr×nh trªn lµm n¶y sinh t×nh huèng vÊn ®Ò ë mét sè c¸
nh©n häc sinh. NÕu nh sè häc sinh nµy kh¸ lín so víi tæng sè häc sinh( 5-
10 %) th× cã thÓ xem giê häc ®ã lµ cã tÝnh vÊn ®Ò.
+ T×nh huèng Êy ®îc duy tr× vµ khuyÕn khÝch nhê nç lùc vµ kÕt
qu¶ t×m tßi, suy nghÜ cña ngêi häc díi sù ®éng viªn, hç trî ®óng møc cña
gi¸o viªn. Nç lùc vµ thµnh c«ng tõng bíc cña ngêi häc ®îc cñng cè ®óng
lóc vµ ®ã lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh viÖc duy tr× t×nh huãng vÊn ®Ò ë ngêi
häc.
+ Khi thµnh c«ng trªn mét nhiÖm vô cô thÓ, t×nh huèng vÊn ®Ò ®îc
gi¶i to¶ vµ ®îc thay thÕ b»ng tr¹ng th¸i t©m lý d¬ng tÝnh, tù do, thÝ dô:
tho¶ m·n, vui thÝch, th d·n, høng thó… ChÝnh tr¹ng th¸i nµy n©ng cao
tÝnh s½n sµng häc tËp ®èi víi nhiÖm vô häc tËp sau ®ã vµ viÖc häc nãi
chung, ®iÒu ®ã gãp phÇn n©ng cao tÝnh vÊn ®Ò cña d¹y häc.
+ VÊn ®Ò häc tËp tiÕp theo l¹i ®îc ®a vµo t×nh huèng d¹y häc míi
vµ quy tr×nh nh trªn cã thÓ laÞ t¸i diÔn.
Nh vËy, d¹y häc vÊn ®Ò ®îc ho¹ch ®Þnh vµ ®îc tiÕn hµnh theo mét
quy luËt ®Æc thï nh sau: Sù thèng nhÊt trong khi tån t¹i nh÷ng kh¸c biÖt
nhÊt ®Þnh gi÷a VÊn ®Ò häc tËp, T×nh huèng d¹y häc, T×nh huèng vÊn
®Ò trong qu¸ tr×nh d¹y häc, díi ¶nh hëng cã môc ®Ých cña néi dung vµ
ph¬ng ph¸p d¹y häc nµo ®ã, lµm n¶y sinh vµ duy tr× tÝnh vÊn ®Ò cña
d¹y häc trªn c¬ së nh÷ng liªn hÖ liªn tôc gi÷a c¸c nh©n tè kh¸ch quan vµ
kinh nghiÖm chñ quan cña ngêi häc.

Tµi liÖu tham kh¶o

1.Hµ ThÕ Ng÷-§Æng Vò Ho¹t. Gi¸o dôc häc, T.1. XB Gi¸o dôc, Hµ Néi,
1987.
2.Makhmutov M.I. D¹y häc vÊn ®Ò. Gi¸o dôc häc, M. 1975.
3. Lerner I.Ia. D¹y häc vÊn ®Ò. Tri thøc, M. 1974.

124
4. Ocon V. NhËp m«n Lý luËn d¹y häc ®¹i c¬ng. Gi¸o dôc häc, M. 1990.
5. Nh÷ng ®Æc trng cña ph¬ng ph¸p d¹y häc theo t tëng gi¸o dôc tÝch cùc
trong nhµ trêng phæ th«ng ViÖt Nam. §Ò tµi cÊp Bé B96-49-15, ViÖn
KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: §Æng Thµnh Hng.
5. Allan C. ornstein. Strategies for effective teaching. Haper & Row,
NewYork-
Grand Rapids-Philadelphia-St.Louis-San Francisco-London- Singapore-
Sydney-Tokyo, 1990.

ch¬ng xii.
VÊn ®Ò tÝch cùc ho¸
vµ biÖn ph¸p tÝch cùc ho¸ häc tËp
1.Quan niÖm chung vÒ tÝch cùc ho¸ trong Lý luËn d¹y
häc
VÒ ng÷ nghÜa, tÝch cùc ho¸ (TCH) lµ t¸c ®éng ®Ó lµm cho ai ®ã,
sù vËt nµo ®ã trë nªn n¨ng ®éng h¬n, linh ho¹t h¬n, thÓ hiÖn ho¹t tÝnh
cña chóng nhiÒu vµ cao h¬n so víi tr¹ng th¸i tríc ®©y. Trong Lý luËn d¹y
häc (LLDH), TCH ®îc sö dông theo nghÜa lµm cho tÝch cùc h¬n, so s¸nh
víi thô ®éng, tr× trÖ, nhu nhîc (Active so víi Passive), hoµn toµn kh«ng
liªn quan ®Õn viÖc ®¸nh gi¸ ®¹o ®øc, hµnh vi x· héi nh tÝch cùc (tèt) vµ
tiªu cùc (xÊu)- tøc lµ Possitive vµ Negative. VÊn ®Ò TCH ®îc ®Æt ra tõ
l©u, ®îc gi¶i thÝch tõ nhiÒu lËp trêng kh¸c nhau, ®îc bµn ®Õn b»ng
nh÷ng thuËt ng÷ kh¸c nhau: TCH qu¸ tr×nh d¹y häc; TCH qu¸ tr×nh nhËn
thøc cña häc sinh; ph¸t huy tÝnh tÝch cùc nhËn thøc cña häc sinh; n©ng
cao tÝnh tÝch cùc, tù gi¸c, chñ ®éng cña häc sinh; TCH ho¹t ®éng häc tËp
cña häc sinh; ho¹t ®éng ho¸ ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp; ph¸t huy trÝ lùc
cña häc sinh; ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, s¸ng t¹o, n¨ng ®éng cña ngêi häc
v.v…Theo tÝnh chÊt vµ chøc n¨ng cña LLDH th× viÖc xem xÐt b¶n chÊt
cña TCH ph¶i ®îc ®Æt ra trong mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh. Trong khu«n khæ
d¹y häc, thËm chÝ chØ nãi vÒ d¹y häc chÝnh quy, viÖc TCH ngêi gi¸o
viªn vµ c«ng t¸c gi¶ng d¹y cña hä lµ nhiÖm vô trùc tiÕp cña c¸c nhµ qu¶n

125
lý trêng häc, sau ®ã cña ngµnh gi¸o dôc, cña Nhµ níc c¸c cÊp. Còng nh
vËy, TCH c¸c quan hÖ vµ ®êi sèng x· héi/ nghÒ nghiÖp, c¸c nguån nh©n
lùc, c¸c tiÒm n¨ng ®¹o ®øc, v¨n ho¸, t tëng, tµi chÝnh… trong nhµ trêng
còng kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò cña LLDH. Tõ lËp trêng cña nhµ gi¸o vµ nhµ
trêng, vÊn ®Ò TCH thùc chÊt lµ chuyÖn vÒ ngêi häc, qu¸ tr×nh häc
tËp, c¸c ho¹t ®éng, c¸c quan hÖ vµ ®êi sèng häc ®êng cña ngêi häc. V×
thÕ, cÇn hiÓu chÝnh x¸c TCH cã nghÜa lµm cho ngêi häc sèng vµ lµm
viÖc tÝch cùc ®Õn møc tèi ®a so víi tiÒm n¨ng vµ b¶n chÊt cña mçi ngêi,
so víi nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi thùc tÕ mµ mçi ngêi cã ®îc. §iÒu ®ã
hµm nghÜa réng h¬n vµ ®óng h¬n viÖc quy TCH chØ vµo lÜnh vùc
nhËn thøc, trÝ lùc, h¨ng h¸i ph¸t biÓu, chÞu khã suy nghÜ… cña ngêi häc;
nã còng chÝnh x¸c h¬n viÖc hiÓu TCH mét c¸ch chung chung lµ TCH d¹y
häc, TCH qu¸ tr×nh d¹y häc, còng nh viÖc hiÓu TCH l¹c sang nghÜa tèt vµ
xÊu (vÝ dô, khi nãi TCH ho¹t ®éng häc tËp th× cã hai ®iÒu kh«ng chÝnh
x¸c: ho¹t ®éng häc tËp tõ b¶n chÊt lµ tÝch cùc, kh«ng cÇn ph¶i TCH n÷a;
nÕu cø TCH ho¹t ®éng nµy th× buéc ph¶i hiÓu TCH ë ®©y lµ lµm tèt
h¬n, lµ lµm cho ho¹t ®éng nµy lµnh m¹nh, chèng tiªu cùc trong häc tËp).
Häc tËp lµ qu¸ tr×nh vµ ho¹t ®éng phøc t¹p, phong phó, ®a chÊt lîng, ®a
thµnh phÇn, ®a néi dung vµ giµu gi¸ trÞ h¬n rÊt nhiÒu so víi nhËn thøc,
thùc hµnh…, kÓ c¶ so víi nhËn thøc cña nhµ khoa häc. C¬ cÊu chung cña
häc tËp bao gåm nh÷ng lo¹i hµnh ®éng, hµnh vi hay c«ng viÖc sau: 1/
NhËn thøc; 2/ Giao tiÕp; 3/ Lµm viÖc ch©n tay (thÓ chÊt); 4/ Tù qu¶n lý
(kiÓm tra, ®¸nh gi¸, ®iÒu chØnh…); 5/ Ho¹t ®éng logic (ph©n tÝch, m«
t¶, so s¸nh, tæng hîp, ph¸n ®o¸n, nªu gi¶ thuyÕt, ®¸nh gi¸, ®o lêng, kh¸i
qu¸t ho¸…); 6/ C¸c ®éng th¸i vµ hµnh vi biÓu c¶m, thÓ hiÖn c¶m xóc, th¸i
®é, ý chÝ vµ lËp trêng gi¸ trÞ c¸ nh©n; 7/ Ho¹t ®éng vµ quan hÖ x· héi,
thÓ hiÖn kü n¨ng v¨n ho¸, hµnh ®éng vµ hµnh vi sinh ho¹t, thãi quen øng
xö, ho¹t ®éng ng«n ng÷…Trong häc tËp tÝch hîp rÊt nhiÒu d¹ng hµnh vi
vµ ho¹t ®éng kh¸c nhau cña c¸ nh©n, kÓ c¶ c¸c ho¹t ®éng sinh lý, t©m lý
vµ x· héi.
Cã thÓ nãi, b¶n chÊt chung cña TCH biÓu hiÖn ë nguyªn t¾c sau:
g©y ¶nh hëng ®Õn ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp ®Ó lµm chuyÓn biÕn
vÞ thÕ cña hä tõ chç lµ chñ thÓ tiÕp nhËn häc vÊn mét c¸ch thô
®éng, mét chiÒu, b¶o sao nghe vËy trë thµnh chñ thÓ tÝch cùc, tù lùc,

126
tù gi¸c vµ n¨ng ®éng tiÕn hµnh qu¸ tr×nh häc tËp cña m×nh ë cÊp ®é
ho¹t ®éng c¸ nh©n, lµm chuyÓn biÕn viÖc häc tõ chç ®¬n gi¶n lµ sù
häc, sù b¾t chíc, sù t¸i hiÖn, sù ghi nhí, sù «n luyÖn m¸y mãc, sù sao chÐp
nh÷ng bµi b¶n vµ ch©n lý cho s½n, sù chÊp nhËn vµ thõa hµnh nh÷ng
chØ b¶o, ®iÒu kiÖn, yªu cÇu vµ nh÷ng gi¸o ®iÒu s¸ch vë trë thµnh ho¹t
®éng häc tËp, tøc lµ cã ®éng c¬ häc tËp, cã hÖ thèng hµnh ®éng häc tËp
víi nh÷ng môc ®Ých x¸c ®Þnh, cã kü n¨ng vµ ph¬ng ph¸p, ph¬ng tiÖn
thÝch hîp, cã sù ho¹ch ®Þnh c¸c nhiÖm vô häc tËp mét c¸ch tù gi¸c, chñ
®éng, dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c, t tëng vµ ®Þnh híng gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh
cña c¸ nh©n. TCH nãi chung chÝnh lµ ph¸t triÓn vµ n©ng cao tÝnh
tÝch cùc c¸ nh©n. TCH ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp chÝnh lµ ph¸t
triÓn vµ n©ng cao tÝnh tÝch cùc cña ngêi häc, h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn ho¹t ®éng häc tËp cña hä.
2. B¶n chÊt cña tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n.
Trong KHGD, tÝnh tÝch cùc ®îc xem xÐt tõ Ýt nhÊt 3 gãc ®é: 1/
sinh lý hay sinh häc nãi chung; 2/ t©m lý/ý thøc; 3/ x· héi. TÝnh tÝch cùc
hay ho¹t ®éng tÝnh lµ ®¹i lîng ®Æc trng cho møc ®é vµ tÝnh chÊt cña
mèi t¬ng quan gi÷a c¸ nh©n vµ m«i trêng, lµ søc m¹nh quyÕt ®Þnh vµ
®iÒu chØnh mèi quan hÖ gi÷a hai ph¬ng thøc tù thùc hiÖn cña c¸
nh©n gåm thÝch nghi vµ chÕ ngù trong m«i trêng ®ã, gi÷a c¸c ph¬ng
thøc hµnh vi tù ph¸t vµ c¸c ph¬ng thøc hµnh ®éng tù gi¸c cña c¸ nh©n
khi øng xö, lµm viÖc, suy nghÜ, quyÕt ®Þnh vµ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò,
c¸c hËu qu¶. TÝnh tÝch cùc (tÝch cùc tÝnh) hay ho¹t ®éng tÝnh (ho¹t
tÝnh) chØ lµ hai tõ tiÕng ViÖt kh¸c nhau dÞch tõ cïng mét gèc tõ tiÕng
Anh lµ Activity. V× vËy, ®Ó thay cho côm tõ TCH cã thÓ dïng Ho¹t ®éng
ho¸ ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp còng hoµn toµn chÝnh x¸c- ®ã lµ lµm
cho ngêi häc ho¹t ®éng nhiÒu h¬n trong häc tËp vµ biÕn qu¸ tr×nh häc
cña hä thµnh ho¹t ®éng häc tËp.
TÝnh tÝch cùc tuy ®îc so s¸nh víi tÝnh thô ®éng song chóng hoµn
toµn kh«ng ®èi lËp nhau. Chóng chØ lµ hai c¸i mèc trªn cïng mét thang
®o, v× thÕ sù ph©n biÖt tÝch cùc vµ thô ®éng lµ rÊt t¬ng ®èi. TÝch cùc
lµ Ýt thô ®éng, cßn thô ®éng lµ Ýt tÝch cùc. Thô ®éng tèi ®a= tÝch cùc
tèi thiÓu vµ ®Òu > 0 xÐt ë mét c¸ nh©n, vµ ngîc l¹i. TÝch cùc tèi ®a vµ

127
thô ®éng tèi ®a lµ tr¹ng th¸i ph©n cùc cao nhÊt, khiÕn ta cã thÓ cã c¶m
gi¸c t¬ng ph¶n hay ®èi lËp. Khi tÝnh tÝch cùc =0 th× c¸ nh©n kh«ng tån
t¹i, do ®ã ý niÖm vÒ ®iÒu nµy lµ kh«ng x¸c ®¸ng khi nãi vÒ tÝnh tÝch
cùc c¸ nh©n nh vËy, bëi lÏ tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n lµ chØ b¸o ®Æc trng
nhÊt cña nh©n c¸ch ngêi ®ang sèng.
TÝnh tÝch cùc c¸ nh©n cã nguån gèc sinh häc, t©m lý vµ x· héi,
vµ nguån gèc xuÊt ph¸t lµ c¸c chøc n¨ng còng nh ho¹t ®éng sinh häc
bªn trong c¸ thÓ. Nã h×nh thµnh tõ sù tÝch hîp c¸c chøc n¨ng, kh¶ n¨ng
vµ søc m¹nh sinh häc, t©m lý, x· héi ®îc tÝch luü vµ ph¸t triÓn ë c¸ nh©n
trªn c¬ së nh÷ng kinh nghiÖm vµ gi¸ trÞ tù t¹o trong qu¸ tr×nh t¬ng t¸c víi
m«i trêng. TÝnh tÝch cùc c¸ nh©n kh«ng ®¬n gi¶n lµ mét tr¹ng th¸i
t©m lý ®îc huy ®éng vµo thêi ®iÓm hay t×nh huèng nµo ®Êy, nã lµ mét
thuéc tÝnh chung cho tÊt c¶ nh÷ng chøc n¨ng, kh¶ n¨ng vµ søc m¹nh
cña c¸ nh©n trªn c¶ ba ph¬ng diÖn: sinh häc, t©m lý, x· héi. Nã kh«ng
chØ lµ hiÖn tîng sinh häc, kh«ng chØ lµ hiÖn tîng t©m lý, cµng kh«ng
chØ lµ hiÖn tîng x· héi. Nh÷ng chÕ ®Þnh sinh häc, t©m lý vµ x· héi cña
tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n trªn thùc tÕ cïng nhau kÕt hîp ®Ó cÊu thµnh hai
h×nh th¸i c¬ b¶n cña tÝnh tÝch cùc: bªn trong vµ bªn ngoµi.
TÝnh tÝch cùc ë h×nh th¸i bªn trong chñ yÕu bao hµm nh÷ng chøc
n¨ng sinh häc, sinh lý, t©m lý, thÓ hiÖn râ ë ®Æc ®iÓm khÝ chÊt, t×nh
c¶m, ý chÝ, c¸c chøc n¨ng vµ ®Æc ®iÓm nhËn thøc nh møc ®é ho¹t ®éng
trÝ tuÖ, t duy, tri gi¸c, c¶m gi¸c, tëng tîng…, vµ ë c¸c chøc n¨ng vËn ®éng
thÓ chÊt bªn trong (c¸c néi quan vµ c¸c qu¸ tr×nh sinh lý, sinh ho¸). H×nh
th¸i nµy t¬ng ®¬ng víi kh¸i niÖm TÝnh tÝch cùc thêng ®îc bµn ®Õn
trong t©m lý häc, cã liªn quan chñ yÕu ®Õn nh÷ng chÕ ®Þnh sinh häc vµ
t©m lý. Ngêi ta cßn gäi nã b»ng thuËt ng÷ TÝnh tÝch cùc chñ thÓ, bëi v×
nã lµ biÓu kiÕn, cha hoµn toµn x¸c ®Þnh vµ cha ®îc kiÓm nghiÖm thùc
tÕ trong cuéc sèng, quan hÖ vµ ho¹t ®éng c¸ nh©n, nghÜa lµ tÝnh tÝch
cùc ë h×nh th¸i cha cã ®èi tîng cô thÓ, cßn ë bªn trong chñ thÓ vµ híng ra
hiÖn thùc bªn ngoµi.
TÝnh tÝch cùc ë h×nh th¸i bªn ngoµi bao hµm c¸c chøc n¨ng, kh¶
n¨ng, søc m¹nh thÓ chÊt vµ x· héi, thÓ hiÖn ë nh÷ng ®Æc ®iÓm hµnh vi,
hµnh ®éng, di chuyÓn, vËn ®éng vËt lý vµ sinh vËt, nhÊt lµ hµnh ®éng ý

128
chÝ, c¸c ph¬ng thøc tiÕn hµnh ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ tham gia c¸c quan
hÖ x· héi. H×nh th¸i nµy cña tÝnh tÝch cùc t¬ng ®¬ng víi kh¸i niÖm
Ho¹t ®éng trong t©m lý häc vµ lý luËn d¹y häc. Nã lµ tÝnh tÝch cùc
hiÖn thùc, ®ang biÓu hiÖn, ®ang t¸c ®éng, ®ang ®Þnh híng vµ chi phèi
®êi sèng c¸ nh©n cô thÓ trong quan hÖ víi m«i trêng cô thÓ.
C¶ hai h×nh th¸i cña tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n hoµn toµn thuéc vÒ
ph¹m trï ho¹t ®éng theo nghÜa khoa häc ®Çy ®ñ cña nã. H×nh th¸i bªn
trong chÝnh lµ sù kÕt hîp c¸c chøc n¨ng vµ ho¹t ®éng sinh lý, t©m lý cña
c¸ nh©n. H×nh th¸i bªn ngoµi lµ sù kÕt hîp c¸c ho¹t ®éng vËt chÊt, c¶m
tÝnh, trùc quan cña c¸ nh©n, dùa vµo c¸c ph¬ng tiÖn, c«ng cô, ®èi tîng vµ
®iÒu kiÖn vËt chÊt hiÖn thùc. Nãi chung, chóng ®Òu lµ ho¹t ®éng: ho¹t
®éng tinh thÇn cã néi dung t©m lý lµ chñ yÕu vµ cã tiÒn ®Ò lµ c¸c chøc
n¨ng sinh häc; ho¹t ®éng vËt chÊt cã néi dung x· héi (®Æc biÖt lµ gi¸ trÞ
vµ kinh nghiÖm v¨n ho¸) lµ chñ yÕu vµ còng cã tiÒn ®Ò lµ c¸c chøc n¨ng
sinh häc. Tõ gãc ®é ph¸t sinh mµ nãi, ho¹t ®éng tinh thÇn h×nh thµnh sau
ho¹t ®éng vËt chÊt xÐt ë mét d¹ng cô thÓ nµo ®ã, vÝ dô, ®Ó cã ho¹t
®éng t duy vÒ mét sù vËt nhÊt ®Þnh, ngêi ta ph¶i thö nghiÖm vµ lÜnh
héi ®îc ho¹t ®éng vËt chÊt vÒ sù vËt ®ã tõ tríc ë tr×nh ®é nhÊt ®Þnh.
Kh«ng bao giê ho¹t ®éng tinh thÇn l¹i tù nhiªn xuÊt hiÖn víi h×nh thøc vµ
ph¬ng thøc râ rµng (tëng tîng, t duy, ph©n tÝch…) ë c¸ nh©n tríc khi c¸
nh©n ®ã cha tõng cÇm n¾m, tiÕp xóc, t¸c ®éng, thao t¸c ch©n tay, tiÕn
hµnh nh÷ng kü n¨ng nhÊt ®Þnh víi sù vËt ®ã mét c¸ch vËt chÊt. V× thÕ,
bíc ban ®Çu cña TCH häc tËp vÒ nguyªn t¾c lµ ph¶i ph¸t ®éng ®îc ho¹t
®éng vËt chÊt cña ngêi häc víi ®èi tîng vËt chÊt, sau ®ã chuyÓn ph¬ng
thøc hay m« h×nh vËt chÊt ®ã vµo b×nh diÖn bªn trong (nhËp néi) thµnh
ho¹t ®éng trÝ tuÖ hay ho¹t ®éng t©m lý nãi chung. Sù xuÊt hiÖn tù nhiªn
cña ho¹t ®éng t©m lý, kh«ng trùc tiÕp g¾n víi ho¹t ®éng vËt chÊt tríc ®ã,
cã thÓ x¶y ra trong ®iÒu kiÖn chñ thÓ ®· tÝch luü ®îc kh¸ nhiÒu kinh
nghiÖm ho¹t ®éng trÝ tuÖ, t©m lý trªn nh÷ng ®èi tîng kh¸c vµ nh÷ng ®èi
tîng t¬ng tù, ®· cã nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cña ho¹t ®éng t©m lý råi. §iÒu
kiÖn nµy cho phÐp c¸ nh©n ph¸n ®o¸n vµ tiÕn hµnh ngay ho¹t ®éng t©m
lý dùa vµo nh÷ng ph¬ng thøc ®· biÕt, trõu tîng ho¸ giai ®o¹n ho¹t ®éng
vËt chÊt(thùc ra vÉn tiÕn hµnh nã ë trong trÝ n·o, mµ kh«ng thùc hiÖn nã
b»ng ho¹t ®éng ch©n tay). Tuy vËy, ho¹t ®éng t©m lý h×nh thµnh b»ng

129
con ®êng t¾t, t biÖn, thuÇn tuý lý luËn còng chØ ®îc cñng cè vµ thùc sù
®îc h×nh thøc ho¸ sau khi chñ thÓ ph¶i kiÓm nghiÖm nã b»ng hµnh ®éng
vËt chÊt lóc øng dông hoÆc thùc nghiÖm (tøc lµ chuyÓn ra ngoµi).
Trong mét sè tµi liÖu cã sù gi¶i thÝch sai lÇm quan hÖ gi÷a hai h×nh
th¸i cña tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n: tÝnh tÝch cùc bªn trong lµ mét cÊu tróc
t©m lý, cßn tÝnh tÝch cùc bªn ngoµi lµ ho¹t ®éng. ViÖc quy tÝnh tÝch
cùc c¸ nh©n chØ lµ mét tr¹ng th¸i t©m lý còng lµ sai lÇm. TÝnh tÝch cùc
vµ ho¹t ®éng chØ lµ mét kh¸i niÖm thèng nhÊt: tÝnh tÝch cùc bªn
trong tøc lµ ho¹t ®éng tinh thÇn (t©m lý), tÝnh tÝch cùc bªn ngoµi tøc
lµ ho¹t ®éng vËt chÊt, c¶m tÝnh, cã h×nh thøc trùc quan. Trong
chÆng ®êng dµi cña ®êi sèng c¸ nh©n, tÝnh tÝch cùc (hay ho¹t ®éng
tÝnh) lµ mét thuéc tÝnh trung t©m cña nh©n c¸ch, æn ®Þnh t¬ng ®èi, rÊt
khã thay ®æi, nã biÓu ®¹t mét tÝnh c¸ch vµ mét n¨ng lùc nhÊt ®Þnh ë
mét tr×nh ®é nµo ®Êy.
C¶ ho¹t ®éng bªn ngoµi (hay tÝnh tÝch cùc bªn ngoµi) lÉn ho¹t ®éng
bªn trong (hay tÝnh tÝch cùc bªn trong) ®Òu dùa trªn nÒn t¶ng cÇn thiÕt
lµ tÝnh tÝch cùc sinh häc (hay ho¹t ®éng sinh häc). NÕu kh«ng cã tÝnh
tÝch cùc sinh häc th× kh«ng bao giê cã ®îc ho¹t ®éng c¸ nh©n bÊt kÓ ë
h×nh th¸i bªn trong hay bªn ngoµi. Ngêi ta thêng nhÊn m¹nh vai trß cña
høng thó trong néi dung cña tÝnh tÝch cùc, coi nã lµ h¹t nh©n. Cã ngêi
®Ò cao nhu cÇu, t×nh c¶m. Mét sè chØ chó ý ®Õn tÝnh tÝch cùc trÝ tuÖ
vµ xem nã lµ cèt lâi cña tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n. NÕu tiÕp cËn ph¹m trï
nµy mét c¸ch ®Çy ®ñ, cÇn thõa nhËn vai trß tiÒn ®Ò vµ quyÕt ®Þnh tríc
hÕt cña tÝnh tÝch cùc sinh häc, cßn néi dung thùc sù cña tÝnh tÝch cùc c¸
nh©n gåm cã mÆt t©m lý (trÝ tuÖ, nhu cÇu, tÝnh c¶m, ý chÝ…) vµ
mÆt x· héi (kinh nghiÖm vµ gi¸ trÞ v¨n ho¸ thùc tiÔn). H¹t nh©n quan
träng nhÊt cña tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n lµ ý chÝ vµ nh÷ng cÊu tróc t©m lý,
sinh lý gÇn gòi víi nã lµ nhu cÇu, khÝ chÊt, c¸c chøc n¨ng sinh lý kh¸c. Cã
thÓ gi¶ thuyÕt vÒ ®éng th¸i cña tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n theo quan hÖ
hµm nh sau: A= F(N+1), trong ®ã:
+ A lµ cêng ®é cña tÝnh tÝch cùc;

130
+ N lµ tæ hîp c¸c ¶nh hëng, søc m¹nh t¸c ®éng cña nhu cÇu, t×nh
c¶m, høng thó, tr¹ng th¸i sinh lý vµ sinh häc, tr¹ng th¸i vËt lý cña c¬ thÓ vµ
c¸c c¬ quan vËn ®éng;
+ F lµ ®é lín cña ý chÝ, nã gÇn nh h»ng sè ë c¸ nh©n nÕu hoµn c¶nh
æn ®Þnh.
A max khi F vµ N ®Òu ®¹t trÞ sè cao nhÊt vµo thêi kú nhÊt ®Þnh
trong ®êi sèng c¸ nh©n. Nã bÞ gi¶m sót khi N vµ F suy gi¶m, ®Æc biÖt
khi N tiÕn ®Õn 0 th× A xuèng dÕn møc tèi thiÓu. A min t¬ng øng víi møc
®é tån t¹i vµ t¸c ®éng cña ý chÝ c¸ nh©n. Trong nhiÒu giai ®o¹n vµ t×nh
huèng cña cuéc sèng thùc tÕ, nhiÒu ngêi ®· ph¶i sèng vµ lµm viÖc víi
møc ®é tÝnh tÝch cùc tèi thiÓu, dùa vµo ý chÝ, b»ng ý chÝ, mµ kh«ng
ham muèn g×, kh«ng thÝch thó g×, ch¼ng cã mÊy thiÖn c¶m víi c«ng
viÖc vµ quan hÖ, ch¼ng khoÎ m¹nh hay phÊn khëi g× c¶. §Êy lµ lóc A=ý
chÝ. Nãi vÒ nguyªn t¾c, A lu«n  0, vµ giíi h¹n cuèi cïng cña nã lµ ý chÝ.
NÕu A=0 th× c¸ nh©n kh«ng tån t¹i, hoÆc ®· lµ ngêi chÕt. §¬ng nhiªn
ngay c¶ møc ®é tèi thiÓu nµy vÉn ph¶i dùa trªn tiÒn ®Ò tÝnh tÝch cùc
sinh häc, tù nhiªn cña c¸ nh©n. Trêng hîp tù s¸t do ch¸n n¶n t¬ng øng víi lóc
tÝnh tÝch cùc sinh häc bÞ triÖt tiªu, tÊt nhiªn ý chÝ còng ch¼ng cßn. Víi
gi¶ thuyÕt nh vËy, vai trß h¹t nh©n cña ý chÝ trong néi dung tÝnh tÝch
cùc ®îc gi¶i thÝch tho¶ ®¸ng.
ViÖc xem xÐt vµ thõa nhËn c¸c quan hÖ vµ liªn hÖ phô thuéc trªn
trong ®éng th¸i cña tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n lµ con ®êng cÇn thiÕt ®Ó
thùc hiÖn nghiªn cøu vµ t×m c¸c biÖn ph¸p ph¸t triÓn, n©ng cao tÝnh
tÝch cùc cña ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp. C¸c quan hÖ vµ liªn hÖ nh©n
qu¶ ë ®©y kh«ng ®¬ng nhiªn râ rµng, chØ khi nµo vµ ë ai, trong t×nh
huèng cô thÓ nµo míi cã thÓ nãi vÒ nguyªn nh©n cña tÝnh tÝch cùc, cßn
nãi chung chØ nªn bµn vÒ nh÷ng liªn hÖ vµ quan hÖ phô thuéc. Cã ngêi
coi høng thó lµ nguyªn nh©n cña tÝnh tÝch cùc. Thùc ra nã lµ néi dung vµ
lµ biÓu hiÖn cña tÝnh tÝch cùc ®ang ë tr¹ng th¸i nhÊt ®Þnh, vÝ dô: høng
thó nhËn thøc lµ néi dung vµ biÓu hiÖn cña tÝnh tÝch cùc nhËn thøc t¹i
thêi ®iÓm c¸ nh©n ®ang tiÕn hµnh ho¹t ®éng nhËn thøc. Sù tÝch luü vµ
ph¸t triÓn l©u dµi, liªn tôc, æn ®Þnh cña nh÷ng høng thó tËp trung vµo
mét lÜnh vùc, mét lo¹i ®èi tîng cã thÓ t¹o ra vµ ph¸t triÓn nhu cÇu t¬ng

131
øng ë c¸ nh©n, vµ sau nµy nhu cÇu ®ã cã thÓ lµ nguyªn nh©n thóc ®Èy
ho¹t ®éng (tÝnh tÝch cùc) ë tr×nh ®é míi cña c¸ nh©n.
3.VÊn ®Ò tÝch cùc ho¸ ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp
VÊn ®Ò tÝch cùc ho¸ ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp lµ c¸ch diÔn ®¹t
®Çy ®ñ nhÊt nhiÖm vô tÝch cùc ho¸ trong d¹y häc vµ gi¸o dôc. Tuy vËy,
cã thÓ nãi gän lµ ph¸t triÓn, ph¸t huy hay n©ng cao tÝnh tÝch cùc, hoÆc
h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ho¹t ®éng häc tËp (V.V.§avy®ov). TÝnh tÝch
cùc häc tËp hay ho¹t ®éng häc tËp lµ d¹ng ph©n ho¸ cña tÝnh tÝch
cùc c¸ nh©n, cã vai trß chuyªn biÖt nh mét con ®êng c¬ b¶n vµ hiÖu qu¶
nhÊt ®Ó ngêi häc gi¶i quyÕt nhiÖm vô sèng cßn cña m×nh lµ häc tËp vµ
®¹t ®îc nh÷ng môc tiªu cña m×nh trong lÜnh vùc häc tËp. Khi tÝnh tÝch
cùc c¸ nh©n ®îc huy ®éng vµ híng vµo mét lÜnh vùc, mét m«i trêng cô
thÓ (ch¼ng h¹n nh häc tËp) ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô cô thÓ, nh»m
nh÷ng ®èi tîng vµ môc tiªu cô thÓ th× nã ë tr¹ng th¸i chuyªn biÖt cã tÝnh
chÊt thêng trùc (bªn trong) vµ hiÖn thùc (bªn ngoµi). Nh÷ng h×nh th¸i
chuyªn biÖt cña tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n t¬ng øng víi nh÷ng nhiÖm vô
x¸c ®Þnh chÝnh lµ kÕt qu¶ cña sù ®iÒu ®éng, phèi hîp, ®éng viªn, di
chuyÓn vµ thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng, kh¶ n¨ng, søc m¹nh thuéc vÒ
tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n ®Ó ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu cô thÓ cña nhiÖm
vô. Ngêi ta thêng nãi ®Õn tÝnh tÝch cùc trÝ tuÖ, tÝnh tÝch cùc nhËn
thøc, tÝnh tÝch cùc häc tËp, tÝnh tÝch cùc thÈm mü, tÝnh tÝch cùc ®¹o
®øc,v.v… nh lµ c¸c d¹ng chuyªn biÖt hay c¸c d¹ng ph©n ho¸ cña tÝnh
tÝch cùc c¸ nh©n ë ngêi häc. Trong d¹y häc, viÖc ph¸t triÓn, n©ng cao
tÝnh tÝch cùc häc tËp hay ho¹t ®éng häc tËp lµ träng t©m vµ néi dung
chñ yÕu cña viÖc tÝch cùc ho¸ ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp cña hä. §Ó
hiÓu râ tÝnh tÝch cùc häc tËp lµ g×, cÇn bµn s¬ qua c¸c d¹ng ph©n ho¸
cña tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n.
TÝnh tÝch cùc trÝ tuÖ lµ mét thµnh tè c¬ b¶n cña tÝnh tÝch cùc c¸
nh©n ë h×nh th¸i ho¹t ®éng bªn trong (sinh lý vµ t©m lý), thêng ®îc gäi lµ
ho¹t ®éng trÝ tuÖ hay trÝ ãc (tri gi¸c, ghi nhí, nhí l¹i, tëng tîng, t duy, ph¸n
®o¸n, suy ngÉm, ph©n tÝch, tæng hîp, quy n¹p, diÔn dÞch, kh¸i qu¸t
ho¸…). Trong nhËn thøc vµ häc tËp, ho¹t ®éng trÝ tuÖ gi÷ vai trß thiÕt
yÕu (kh«ng cã nã th× kh«ng thÓ biÕt, hiÓu hay häc ®îc bÊt cø c¸i g× dï

132
lµ ®¬n gi¶n nhÊt, tèi thiÓu còng ph¶i cã trÝ nhí th× míi nhËn thøc vµ häc
®îc nh ®éng vËt nãi chung). V× vËy, tÝnh tÝch cùc trÝ tuÖ lµ cèt lâi
cña tÝnh tÝch cùc nhËn thøc vµ cïng víi tÝnh tÝch cùc nhËn thøc t¹o
nªn néi dung chñ yÕu cña tÝnh tÝch cùc häc tËp. T¬ng tù nh tÝnh tÝch
cùc c¸ nh©n, c¸c d¹ng ph©n hãa cña nã (tÝnh tÝch cùc nhËn thøc, tÝnh
tÝch cùc häc tËp, tÝnh tÝch cùc thÈm mü, tÝnh tÝch cùc giao tiÕp…)
còng cã hai h×nh th¸i: bªn trong vµ bªn ngoµi. Cã ngêi cho r»ng, tÝnh tÝch
cùc nhËn thøc lµ tÝnh tÝch cùc bªn trong, cßn tÝnh tÝch cùc häc tËp lµ
tÝnh tÝch cùc bªn ngoµi. §iÒu ®ã kh«ng thuyÕt phôc. TÝnh tÝch cùc
nµo còng cã hai h×nh th¸i: ho¹t ®éng bªn trong vµ ho¹t ®éng bªn ngoµi.
TÝnh tÝch cùc nhËn thøc lµ tr¹ng th¸i hay d¹ng ph©n hãa cña tÝnh
tÝch cùc c¸ nh©n ®îc h×nh thµnh vµ thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh nhËn thøc
cña chñ thÓ. Nã lµ tÝnh tÝch cùc chung ®îc huy ®éng ®Ó gi¶i quyÕt c¸c
nhiÖm vô nhËn thøc vµ nh»m ®¹t c¸c môc tiªu nhËn thøc. H×nh th¸i bªn
trong cña tÝnh tÝch cùc nhËn thøc gåm c¸c ho¹t ®éng trÝ ãc, t©m vËn,
c¸c chøc n¨ng c¶m xóc, ý chÝ, c¸c ph¶n x¹ thÇn kinh cÊp cao, c¸c biÕn
®æi cña nhu cÇu, høng thó, tÝnh c¶m… H×nh th¸i bªn ngoµi cña nã gåm
c¸c ho¹t ®éng quan s¸t, kh¶o s¸t, øng dông, thùc nghiÖm, ®¸nh gi¸, thay
®æi, dÞch chuyÓn ®èi tîng…
Gièng nh thÕ, tÝnh tÝch cùc häc tËp lµ tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n
®îc ph©n hãa vµ híng vµo viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò, nhiÖm vô häc
tËp ®Ó ®¹t c¸c môc tiªu häc tËp. Nã chÝnh lµ ho¹t ®éng häc tËp víi
nghÜa ®Çy ®ñ cña ho¹t ®éng gåm hai h×nh th¸i: bªn trong vµ bªn ngoµi.
XÐt vÒ c¬ cÊu, tÝnh tÝch cùc häc tËp bao gåm nh÷ng thµnh tè c¬ b¶n
sau: ho¹t ®éng nhËn thøc, ho¹t ®éng giao tiÕp, sinh ho¹t häc ®êng, giao lu
t×nh c¶m vµ ®¹o ®øc trong häc tËp, ho¹t ®éng nghÖ thuËt-thÈm mü, ho¹t
®éng x· héi trong häc tËp. §¬ng nhiªn nã vÉn ph¶i dùa vµo tiÒn ®Ò lµ
tÝnh tÝch cùc sinh häc.
ViÖc ph¸t triÓn, n©ng cao tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n vµ ph¸t triÓn,
n©ng cao tÝnh tÝch cùc häc tËp lµ nh÷ng qu¸ tr×nh t¬ng ®èi kh¸c nhau c¶
vÒ diÔn biÕn lÉn ®iÒu kiÖn. N©ng cao tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n lµ viÖc
rÊt khã, kh«ng ph¶i bao giê còng thµnh c«ng, rÊt l©u dµi vµ phô thuéc
kh«ng nhiÒu vµo d¹y häc nhµ trêng. §iÒu ®ã cßn chÞu sù chi phèi m¹nh

133
mÏ, liªn tôc cña hoµn c¶nh sèng, m«i trêng x· héi vµ v¨n hãa cña c¸ nh©n.
§Õn ®é tuæi nµo ®ã, thêng sau trung niªn, tÝnh tÝch cùc nãi chung gi¶m
dÇn, bëi v× nh÷ng tham sè cña nã ®Òu suy gi¶m (nhu cÇu, søc m¹nh sinh
lý vµ c¬ thÓ, t×nh c¶m trÝ tuÖ, høng thó, ho¹t ®éng thÇn kinh, c¸c chøc
n¨ng nhËn thøc nh tri gi¸c, trÝ nhí, tëng tîng…). §Ó n©ng cao tÝnh tÝch
cùc c¸ nh©n, kh«ng ®¬n gi¶n chØ b»ng nh÷ng giê häc, bµi häc, m«n
häc… ë nhµ trêng. LÜnh vùc häc tËp chØ chñ yÕu ¶nh hëng ®Õn tÝnh
tÝch cùc häc tËp vµ ®ã chØ lµ mét d¹ng ph©n hãa cña tÝnh tÝch cùc c¸
nh©n. Trong ®é tuæi lín, ®«i khi ®Ó cã ®îc tÝnh tÝch cùc cao ë d¹ng
ph©n hãa, tËp trung vµo d¹ng ho¹t ®éng vµ quan hÖ cô thÓ (vÝ dô: ho¹t
®éng khoa häc, ho¹t ®éng chÝnh trÞ, ho¹t ®éng nghÖ thuËt…), ngêi ta
thùc sù ph¶i hy sinh nhiÒu phÇn tÝch cùc kh¸c, bëi lÏ tÝnh tÝch cùc c¸
nh©n lóc nµy kh«ng nh÷ng kh«ng t¨ng tû lÖ thuËn víi tuæi t¸c, mµ cßn
suy gi¶m kh¸ râ rÖt.
Ph¸t triÓn vµ n©ng cao tÝnh tÝch cùc häc tËp gãp phÇn n©ng cao
tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n xÐt vÒ l©u dµi, nhng kh«ng ph¶i riªng nã quyÕt
®Þnh ®îc ®iÒu ®ã mµ cßn phô thuéc vµo ho¹t ®éng c¸ nh©n ë nh÷ng
lÜnh vùc kh¸c nh giao tiÕp, sinh ho¹t, lao ®éng nghÒ nghiÖp, thÓ thao-
gi¶i trÝ… Cã hai nhiÖm vô c¬ b¶n trong viÖc ph¸t triÓn, n©ng cao
tÝnh tÝch cùc häc tËp:
1/ Di chuyÓn c¸c d¹ng ph©n hãa cña tÝnh tÝch cùc tõ nh÷ng
lÜnh vùc kh¸c sang lÜnh vùc häc tËp. C¸c d¹ng ph©n hãa nµy thùc ra
vèn lµ tiÒm n¨ng ë c¸ nh©n, thuéc néi dung tÝnh tÝch cùc c¸ nh©n, vÝ dô
nh ho¹t ®éng ch¬i-gi¶i trÝ, giao tiÕp nhãm b¹n, c¸c hµnh ®éng hoÆc
®éng th¸i lÖch chuÈn hay th¸i qu¸ trong sinh ho¹t, ®ïa nghÞch, g©y gæ,
nhËn thøc, t×m hiÓu hiÖn thùc xung quanh, sö dông vµ hëng thô nh÷ng
tiÖn nghi v¨n hãa v.v… ë mét sè trÎ, tÝnh tÝch cùc häc tËp thiÕu hôt tr«ng
thÊy, nhng hiÖn tîng ®ã cha ch¾c do b¶n tÝnh trÎ thiÕu tÝnh tÝch cùc c¸
nh©n, mµ phÇn lín lµ do sù mÊt c©n ®èi, kh«ng hîp lý cña sù ph©n hãa
c¸c d¹ng tÝnh tÝch cùc chuyªn biÖt- n¬i ®¸ng ph¶i cã tÝnh tÝch cùc cao
lµ häc tËp th× nã l¹i thÊp, n¬i kh«ng cÇn tÝnh tÝch cùc cao nh chç ®µn
®óm, quËy ph¸, tiªu xµi, ®i picnic… th× tÝnh tÝch cùc l¹i qu¸ cao. NÕu
di chuyÓn c¸c d¹ng chuyªn biÖt cã kÕt qu¶, th× sù n©ng cao, c¶i thiÖn

134
tÝnh tÝch cùc häc tËp lµ thùc chÊt, v× ®ã vèn lµ tiÒm n¨ng néi t¹i cña c¸
nh©n. Cã thÓ n©ng cao gÊp béi tÝnh tÝch cùc häc tËp ë mét c¸ nh©n nµo
®ã b»ng c¸ch di chuyÓn nh thÕ, th«ng qua nh÷ng biÖn ph¸p gi¸o dôc c¸
nh©n hãa thÝch hîp vµ sù c¶i thiÖn m«i trêng häc tËp.
2/ Ph¸t triÓn hay t¹o míi dÇn tõng phÇn cña tÝnh tÝch cùc häc
tËp. Sù tÝch luü nh÷ng thay ®æi nµy sÏ dÉn ®Õn ph¸t triÓn vµ n©ng cao
tÝnh tÝch cùc häc tËp. Nh÷ng d¹ng ho¹t ®éng vµ quan hÖ trùc tiÕp tham
gia vµo qu¸ tr×nh häc tËp nh nhËn thøc, giao tiÕp, vËn ®éng c¬ thÓ, vËn
®éng t©m lý vµ sinh lý, ho¹t ®éng vµ giao tiÕp ng«n ng÷… bao giê còng
t¬ng øng víi c¸c d¹ng tÝnh tÝch cùc chuyªn biÖt ë møc ®é ph¸t triÓn nµo
®Êy. NÕu ph¸t huy dÇn nh÷ng d¹ng tÝnh tÝch cùc bé phËn nµy th× sÏ
®Õn lóc c¶i thiÖn ®îc tÝnh tÝch cùc häc tËp.
C¬ së ban ®Çu ®Ó gi¶i quyÕt hai nhiÖm vô trªn lµ h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn nhu cÇu, dÇn dÇn tõng bé phËn nh nhu cÇu nhËn thøc, t×nh
c¶m trÝ tuÖ, nhu cÇu giao tiÕp… tiÕn ®Õn nhu cÇu häc tËp nãi chung;
tæ chøc c¸c m«i trêng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp thuËn lîi; ph¸t triÓn c¸c ho¹t
®éng vµ quan hÖ g¾n liÒn víi häc tËp; vµ cuèi cïng lµ h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn ho¹t ®éng häc tËp thùc sù tõ tr×nh ®é thÊp ®Õn cao h¬n.
TÝnh tÝch cùc häc tËp ph¸t triÓn theo bÒ réng vµ chiÒu s©u, tõ ®ã
®îc n©ng cao. Cã thÓ h×nh dung, tríc tiªn c¸ nh©n cã tÝnh tÝch cùc (ho¹t
®éng) häc tËp ë mét hay mét vµi m«n häc, ë møc ®é hoµn thiÖn thÊp
(bËc 1), sau sÏ ph¸t triÓn tÝnh tÝch cùc sang nh÷ng m«n kh¸c (cã ho¹t
®éng häc tËp ë nhiÒu m«n h¬n) tõ bËc 1 råi n©ng lªn bËc 2, ®Õn møc
hoµn thiÖn nhÊt lµ cã tÝnh tÝch cùc cao ë toµn bé qu¸ tr×nh häc tËp (ë
m«n nµo còng kh¸t khao häc tËp, biÕt häc, häc bÒn bØ vµ häc cã kÕt qu¶
tèt). Sù më réng vµ s©u s¾c dÇn cña tÝnh tÝch cùc häc tËp chÝnh lµ b¶n
chÊt cña viÖc n©ng cao tÝnh tÝch cùc cña ngêi häc trong qu¸ tr×nh häc
tËp.
4. C¸c biÖn ph¸p tÝch cùc hãa häc tËp
BiÖn ph¸p chung, cã tÝnh chiÕn lîc ®Ó TCH häc tËp lµ thùc hiÖn
c¸ch tiÕp cËn híng vµo ngêi häc, dùa vµo ngêi häc vµ ho¹t ®éng cña ngêi
häc. B¶n chÊt cña c¸ch tiÕp cËn nµy gãi gän trong c¸c quan hÖ biÖn

135
chøng gi÷a ho¹t ®éng, gi¸ trÞ, nh©n c¸ch vµ tiÒn ®Ò nÒn t¶ng còng
nh s¶n phÈm lÞch sö cña c¸c quan hÖ ®ã lµ kinh nghiÖm (x· héi vµ c¸
nh©n). §iÒu ®ã cã nghÜa qu¸ tr×nh d¹y häc (®é khã vµ ®é phøc t¹p cña
néi dung häc vÊn vµ tµi liÖu häc tËp; ph¬ng ph¸p vµ ph¬ng tiÖn d¹y häc,
c«ng cô vµ ®iÒu kiÖn häc tËp; nhÞp ®é d¹y vµ häc; c¸c biÖn ph¸p tæ
chøc, qu¶n lý…) vµ nhiÖm vô häc tËp cÇn ph¶i t¬ng thÝch víi b¶n
chÊt cña ngêi häc, víi tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ møc ®é phong phó cña ho¹t
®éng cña hä. Nãi chung, ho¹t ®éng hay tÝnh tÝch cùc häc tËp hîp thµnh
bëi hai mÆt kh¸c nhau nhng lu«n g¾n víi nhau ë m«Ü c¸ nh©n: 1/ N¨ng
lùc häc tËp - nh÷ng tri thøc vµ kü n¨ng vÒ vµ ®Ó tiÕn hµnh c¸c ph¬ng
thøc ho¹t ®éng, nãi ®¬n gi¶n h¬n, c¸ nh©n cã ®ñ søc, ®ñ kh¶ n¨ng thùc
hiÖn ®îc viÖc Êy hay kh«ng, cã häc næi kh«ng; 2/ §éng c¬ häc tËp - ®èi
tîng hoÆc nh÷ng ®èi tîng bªn ngoµi ®îc chñ thÓ hãa trong c¸c cÊu tróc
t×nh c¶m, nhu cÇu, ý chÝ, lý trÝ, høng thó bªn trong c¸ nh©n, tøc lµ c¸
nh©n nhËn thÊy môc tiªu cña m×nh sau nh÷ng ®èi tîng nµy. Qu¸ tr×nh d¹y
häc vµ c¸c nhiÖm vô häc tËp cÇn ph¶i thÝch hîp víi hai mÆt nµy cña
tÝnh tÝch cùc häc tËp. DÔ hiÓu r»ng, khi ngêi ta ¸c c¶m hoÆc kh«ng cã
nhu cÇu trao ®æi ý kiÕn vµ b×nh luËn gi÷a ®«ng ngêi, th× kh«ng thÓ
thùc hiÖn thµnh c«ng c¸c m« h×nh th¶o luËn, cho dï nh÷ng häc sinh ®ã cã
®ñ kh¶ n¨ng suy nghÜ, lËp luËn, ph¸t biÓu ý tëng cña m×nh. Ngîc l¹i,
nh÷ng ngêi rÊt thÝch häc b»ng t¸y m¸y ch©n tay, miÖng nãi tay lµm, nhng
cha biÕt quan s¸t cho kü, cha biÕt nghe vµ ghi nhí chÝnh x¸c, vËn ®éng
cßn kÐm tin cËy, th× viÖc häc b»ng thùc nghiÖm, thùc hµnh trùc tiÕp vµ
®éc lËp lµ rÊt khã kh¨n ®èi víi hä. Khi ngêi ta häc hay lµm viÖc g× ®ã
kh«ng thµnh c«ng, hay kh«ng lµm ®îc viÖc, th× tÊt nhiªn tÝnh tÝch cùc
tríc lo¹i nhiÖm vô Êy bÞ suy gi¶m, vµ do thùc hiÖn ho¹t ®éng kh«ng cã
kÕt qu¶ th× sau ®ã vÉn kh«ng biÕt vµ kh«ng muèn ho¹t ®éng khi ph¶i ®-
¬ng ®Çu víi nhiÖm vô Êy hay nh÷ng viÖc t¬ng tù.
C¸c biÖn ph¸p TCH hay bÊt cø biÖn ph¸p nµo còng cã nh÷ng cÊp ®é
kh¸c nhau, v× thÕ cã sù lÉn lén ph¬ng ph¸p, biÖn ph¸p vµ kü thuËt d¹y
häc, ®«i khi c¶ kü n¨ng d¹y häc vµ kü n¨ng m«n häc. Gi÷a ph¬ng ph¸p vµ
biÖn ph¸p cã mét sè tiªu chÝ ph©n biÖt chñ yÕu nh sau:

136
+ Ph¬ng ph¸p cã b¶n chÊt khoa häc vµ kh¸ch quan cao h¬n biÖn
ph¸p, cßn biÖn ph¸p cã tÝnh kinh nghiÖm vµ chñ quan h¬n ph¬ng
ph¸p. B¶n chÊt vµ ch©n dung cña mäi ph¬ng ph¸p ®Òu kh¸ æn ®Þnh dï ë
nhiÒu chñ thÓ sö dông kh¸c nhau, trong nh÷ng trêng hîp ¸p dông kh¸c
nhau, khi dùa vµo nh÷ng ph¬ng tiÖn vµ nguån lùc kh¸c nhau ®Ó tiÕn
hµnh. Dï ai dïng, ë líp mÊy, häc sinh lµ nh÷ng ai, víi nh÷ng nguån lùc g×,
t¹i bµi häc hay ®Ò tµi nµo, vµo thêi ®iÓm nµo, th× ph¬ng ph¸p th¶o luËn
vÉn lµ nã, ®óng nh ch©n dung cña nã ®· ®îc m« t¶ khoa häc trong lý
luËn d¹y häc. Song biÖn ph¸p th× mçi ngêi mét kh¸c, mçi lóc vµ mçi n¬i
mét kh¸c.VÝ dô, sö dông trß ch¬i ®Ó d¹y trÎ tiÓu häc lÜnh héi tõ vµ häc
nãi chuyÖn (ng«n ng÷ ®µm tho¹i) lµ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p ph¸t
triÓn ng«n ng÷ vµ d¹y häc TiÕng ViÖt. BiÖn ph¸p nµy ë gi¸o viªn A
kh«ng hÒ gièng ë gi¸o viªn B- mçi ngêi sö dông nh÷ng thø trß ch¬i kh¸c
nhau, mçi ngêi dùa vµo nh÷ng kü n¨ng kh¸c nhau, vµ hä tæ chøc qu¸ tr×nh
ch¬i, nhiÖm vô ch¬i kh¸c nhau…Ngay ë mét gi¸o viªn A, biÖn ph¸p nµy
còng thay ®æi néi dung, h×nh thøc, logic, nhÞp ®é… vµo nh÷ng lóc,
nh÷ng n¬i kh¸c nhau, khi cã nh÷ng diÒu kiÖn kh¸c nhau, thËm chÝ khi
t©m tr¹ng cña «ng ta thay ®æi. Cã thÓ thÊy râ ®Æc ®iÓm trªn ë tÊt c¶
nh÷ng biÖn ph¸p d¹y häc hiÖn nay: sö dông trùc quan ®Ó TCH häc tËp;
tæ chøc tham quan häc tËp nh»m kÝch thÝch høng thó cña häc sinh; sö
dông lêi nãi biÓu c¶m ®Ó thu hót sù chó ý cña häc sinh, v.v…
+ Phong ph¸p lµ c¸i chung, biÖn ph¸p lµ c¸i riªng. Ph¬ng ph¸p lµ
s¶n phÈm cña t duy vµ nhËn thøc khoa häc, cã tÝnh kh¸i qu¸t cao, cã tÇm
øng nghiÖm réng, cã thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn ë h×nh th¸i lý luËn (chø
kh«ng chØ riªng trong hiÖn thùc vËt chÊt). Trong c¸c biÖn ph¸p cã sù
ph¶n ¸nh c¸c ph¬ng ph¸p nµo ®ã, vµ c¸c ph¬ng ph¸p chØ cã thÓ biÓu
hiÖn ra th«ng qua c¸c biÖn ph¸p d¹y häc, nÕu kh«ng chóng chØ lµ nh÷ng
ph¬ng ph¸p lý thuyÕt, tøc lµ ph¬ng ph¸p ë trong t duy mµ th«i. C¸c biÖn
ph¸p b¾t ®Çu ®îc t¹o ra tõ nh÷ng ®Ò xuÊt c¸ nh©n hoÆc tõ trao ®æi
kinh nghiÖm gi÷a nhãm gi¸o viªn, tõ sù häc hái lÉn nhau trùc tiÕp. Nãi
chung, biÖn ph¸p cã tÝnh t×nh huèng, cã chøc n¨ng t×nh thÕ, lµ c¸ch thøc
mµ chñ thÓ dïng ®Ó øng phã, xoay xë, xö lý, gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô
vµ hoµn c¶nh cô thÓ, t¸c ®éng lªn nh÷ng kh¸ch thÓ cô thÓ. Vµ sù ph¸t
triÓn c¸c biÖn ph¸p d¹y häc lu«n g¾n liÒn víi ho¹t ®éng s ph¹m, kinh

137
nghiÖm gi¶ng d¹y, nhËn thøc lý luËn, sù am hiÓu häc sinh vµ ®iÒu kiÖn
d¹y häc hµng ngµy cña gi¸o viªn. V× vËy, hÖ thèng biÖn ph¸p d¹y häc
phong phó h¬n gÊp béi so víi hÖ thèng ph¬ng ph¸p d¹y häc. Néi dung cña
mçi biÖn ph¸p còng phong phó h¬n bÊt kú ph¬ng ph¸p d¹y häc nµo.
+ Sù ph©n biÖt ph¬ng ph¸p vµ biÖn ph¸p chØ lµ t¬ng ®èi v× xÐt
®Õn cïng chóng cã chung nguån gèc. HÇu hÕt c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc cã
nguån gèc tõ nh÷ng biÖn ph¸p d¹y häc c¸ nh©n ®· tõng xuÊt hiÖn trong
lÞch sö. C¸c ph¬ng ph¸p nãi chung lµ kÕt qu¶ tæng kÕt kinh nghiÖm
gi¸o dôc, kh¸i qu¸t hãa nh÷ng nguyªn t¾c, yÕu tè chung nhÊt, phæ
biÕn nhÊt trong v« vµn nh÷ng biÖn ph¸p d¹y häc kh¸c nhau tõ xa
®Õn nay cña nhiÒu c¸ nh©n vµ thÕ hÖ nhµ gi¸o, sau ®ã ®îc kiÓm
nghiÖm vµ luËn chøng khoa häc, ®îc thiÕt kÕ trong c¸c lý thuyÕt ph¬ng
ph¸p. Cho ®Õn nay cha thÊy ph¬ng ph¸p d¹y häc cô thÓ nµo lµ thµnh tùu
thuÇn tuý trùc tiÕp cña s¸ng t¹o hay ph¸t minh khoa häc. Nguån gèc trùc
tiÕp cña c¸c biÖn ph¸p còng lµ kinh nghiÖm vµ s¸ng kiÕn c¸ nh©n. Nhng
xÐt mét c¸ch tøc thêi, c¸c biÖn ph¸p tuy do gi¸o viªn s¸ng t¹o ra dùa vµo
kinh nghiÖm c¸ nh©n vµ kinh nghiÖm cña ®ång nghiÖp, song chóng
®Òu ph¶i b¾t ®Çu tõ ý thøc vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc cña nh÷ng ngêi nµy,
bëi v× trong kinh nghiÖm cña hä vµ kinh nghiÖm s ph¹m nãi chung lu«n
cã c¸c yÕu tè lý luËn vµ khoa häc vÒ ph¬ng ph¸p. §ã lµ mét ®iÓm xuÊt
ph¸t quan träng cña nh÷ng s¸ng kiÕn vÒ biÖn ph¸p d¹y häc cña gi¸o viªn.
§¬ng nhiªn kh«ng chØ ph¬ng ph¸p lµ ®iÓm tùa duy nhÊt khi gi¸o viªn
x©y dùng biÖn ph¸p d¹y häc cña m×nh, mµ cßn nhiÒu thø kh¸c: ph¬ng
tiÖn, cÊu tróc néi dung, tæ chøc, quan hÖ, c¸c ®iÒu kiÖn vËt lý vµ t©m
lý trªn líp, thµnh phÇn häc sinh, phong c¸ch häc tËp cña líp, ®Æc biÖt kÓ
c¶ phong c¸ch vµ t©m tr¹ng cña chÝnh gi¸o viªn.
Nh vËy, biÖn ph¸p d¹y häc lµ c¸ch thøc sö dông hay ¸p dông riªng
biÖt hoÆc phèi hîp c¸c yÕu tè kh¸c nhau trong d¹y häc nh ph¬ng ph¸p,
ph¬ng tiÖn, c«ng cô, tµi liÖu, t×nh huèng, m«i trêng, thêi gian, c«ng
nghÖ, hµnh chÝnh, qu¶n lý, quan hÖ gi¸o dôc, c¸c nh©n tè t©m lý, x· héi
cña qu¸ tr×nh häc tËp vµ ngêi häc ®Ó tiÕn hµnh d¹y häc, gi¶i quyÕt c¸c
nhiÖm vô d¹y häc. BiÖn ph¸p TCH häc tËp lµ kiÓu biÖn ph¸p d¹y häc
híng vµo ngêi häc, dùa vµo ngêi häc, kinh nghiÖm vµ ho¹t ®éng cña

138
chÝnh hä ®Ó tËp trung t¸c ®éng vµo qu¸ tr×nh häc tËp nh»m h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn ho¹t ®éng häc tËp, lµm cho ngêi häc trë thµnh
chñ thÓ tù gi¸c cña qu¸ tr×nh ®ã.
C¨n cø vµo néi dung cña biÖn ph¸p TCH, ngêi ta thÊy r»ng mçi lo¹i
biÖn ph¸p cã ®iÓm tùa ®Æc thï riªng, tøc lµ mçi biÖn ph¸p cã c¸i lâi
chñ yÕu hay then chèt kh¸c nhau. C¸i lâi Êy ë biÖn ph¸p nµy lµ ph¬ng
ph¸p nµo ®ã, ë biÖn ph¸p kia lµ ph¬ng tiÖn kü thuËt nµo ®ã, ë biÖn ph¸p
kh¸c lµ c¸ch tæ chøc häc tËp, vµ ë mét biÖn ph¸p n÷a lµ tÝnh chÊt hay
logic cña tµi liÖu. Cã thÓ ph©n lo¹i c¸c biÖn ph¸p tuú theo c¸i lâi chñ yÕu
cña chóng lµ g×. Theo cÊp ®é cña biÖn ph¸p, chóng cã nh÷ng lo¹i sau:1/
c¸c biÖn ph¸p ngo¹i biªn(vßng ngoµi) dùa vµo nh÷ng nguyªn t¾c hay ph-
¬ng ph¸p tæ chøc hµnh chÝnh, qu¶n lý, tµi chÝnh, x· héi, kinh tÕ, c«ng
nghÖ, v¨n hãa… nh»m b¶o ®¶m hiÖu qu¶ TCH cña qu¸ tr×nh d¹y häc, kÓ
c¶ tÝnh tÝch cùc cña gi¸o viªn trong d¹y häc; 2/ c¸c biÖn ph¸p nghiÖp vô,
giíi h¹n trong qu¸ tr×nh d¹y häc, hay cßn gäi lµ nh÷ng biÖn ph¸p
didactics. §ã lµ nh÷ng biÖn ph¸p chung vµ cô thÓ; 3/ c¸c biÖn ph¸p
chuyªn biÖt, còng n»m trong qu¸ tr×nh d¹y häc song chóng t¬ng øng víi
nh÷ng nhiÖm vô vµ ®iÒu kiÖn chuyªn biÖt. VÝ dô: ®Ó thay cho tranh
¶nh minh häa trùc quan cho bµi häc vÒ s«ng ngßi nh»m kÝch thÝch høng
thó cña häc sinh, cã thÓ cho häc sinh häc tËp t¹i thùc ®Þa, cã s«ng thËt sù,
nÕu gÇn ®Êy cã s«ng ngßi vµ viÖc häc t¹i ®ã lµ thuËn tiÖn.
Nh÷ng biÖn ph¸p cô thÓ vµ chuyªn biÖt hay bÞ lÉn víi kü thuËt d¹y
häc. Cã thÓ ph©n biÖt chóng ë chøc n¨ng: biÖn ph¸p cã chøc n¨ng ®¬n
trÞ, vÝ dô: biÖn ph¸p Sö dông trß ch¬i ®Ó TCH kinh nghiÖm cña häc
sinh, KhuyÕn khÝch häc sinh tù ®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ häc tËp
nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc häc tËp… BiÖn ph¸p kh«ng ®îc x©y dùng
vµ tiÕn hµnh vu v¬ bao giê. C¸c kü thuËt ®a n¨ng h¬n biÖn ph¸p, ch¼ng
h¹n §Æt c©u hái vµ sö dông c©u hái, Khen ngîi vµ tr¸ch ph¹t trªn líp, øng
xö s ph¹m khÐo lÐo trªn líp…lµ nh÷ng kü thuËt cã vai trß phæ biÕn, ë ph-
¬ng ph¸p hay biÖn ph¸p nµo còng dïng ®Õn c¶, vµ dïng ®Ó lµm mäi
viÖc, cã thÓ ®Ó TCH, cã thÓ ®Ó lµm cho trÎ sî h·i kh«ng muèn häc n÷a
còng ®îc.

139
Nh÷ng biÖn ph¸p TCH chung ®îc ¸p dông trong nhµ trêng thêng cã
tÝnh chÊt l©u dµi, ngêi ta cßn gäi lµ chiÕn lîc hay ph¬ng híng TCH.
Chóng ®ång thêi bao qu¸t nhiÒu yÕu tè cña qu¸ tr×nh d¹y häc: néi dung,
ph¬ng ph¸p, ph¬ng tiÖn, h×nh thøc tæ chøc, quan hÖ, ®¸nh gi¸, chÕ ®é
häc tËp, c¬ cÊu vµ kiÓu tµi liÖu häc tËp… Cã nh÷ng c¸ch tr×nh bµy kh¸c
nhau vÒ biÖn ph¸p TCH, díi ®©y tæng kÕt nh÷ng biÖn ph¸p chung nh
lµ biÖn ph¸p didactics.
1/ C¸ nh©n hãa d¹y häc
Trong c¸ nh©n hãa d¹y häc, ngêi ta ¸p dông c¸c biÖn ph¸p vµ kü thuËt
cô thÓ, chuyªn biÖt ®Ó t¹o ra ho¹t ®éng häc tËp c¸ nh©n trong m«i trêng
nhãm vµ líp, híng vµo nh÷ng môc tiªu chung vµ tu©n theo häc tr×nh
chung. Tøc lµ mçi c¸ nh©n víi nhÞp ®é riªng, tõ nh÷ng ®iÓm xuÊt ph¸t
riªng, b»ng nh÷ng tµi liÖu vµ biÖn ph¸p häc tËp riªng, dùa vµo kinh
nghiÖm vµ kü n¨ng tiÕn hµnh ho¹t ®éng häc tËp cña m×nh, díi sù chØ
®¹o, hç trî, híng dÉn chuyªn biÖt cña gi¸o viªn, thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô
häc tËp cña häc tr×nh, ®¹t môc tiªu häc tËp. §Ó lµm nh vËy, ph¶i tho¶ m·n
nh÷ng yªu cÇu tèi thiÓu sau:
+ Ph¶i thÓ hiÖn tµi liÖu thµnh nhiÒu ph¬ng ¸n, chØnh lý nh÷ng
phÇn néi dung bæ trî (nhÊt lµ phÇn luyÖn tËp, hÖ thèng hãa, n©ng cao)
thÝch hîp víi n¨ng lùc hay ®Æc ®iÓm c¸ nh©n (häc lùc vµ tÝnh s½n sµng
häc tËp);
+ Gîi ý nh÷ng ho¹t ®éng hay quy tr×nh lµm viÖc thÝch hîp víi tõng
ngêi; thùc hiÖn chÕ ®é kiÓm tra-®¸nh gi¸ riªng cho mçi c¸ nh©n (vÝ dô,
víi mét sè häc sinh ph¶i tù gi¸o viªn kiÓm tra thêng xuyªn, víi mét sè häc
sinh kh¸c cÇn ®Ó c¸c em tù kiÓm tra vµ b¸o c¸o cho gi¸o viªn biÕt, víi mét
sè n÷a nªn gi¸o tr¸ch nhiÖm kiÓm tra lÉn nhau kÕt hîp víi tù kiÓm tra cña
tõng ngêi);
+ Tµi liÖu gi¶ng d¹y ®îc ph©n hãa thµnh nh÷ng gi¸o ¸n kh¸c nhau
®Ó ¸p dông cho nh÷ng m« h×nh häc tËp c¸ nh©n; cung cÊp vµ hç trî c¸c
ph¬ng tiÖn cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng c¸ nh©n (vÝ dô, em nµy ph¶i lµm
mét thùc nghiÖm, em kia ph¶i lµm hai thùc nghiÖm; em nµy cïng lµm víi
gi¸o viªn, em kia cã thÓ lµm ®éc lËp trong nhãm nµo ®ã);

140
+ ¸p dông c¸c biÖt ph¸p chuyªn biÖt cÇn cho tõng trêng hîp (vÝ dô,
em nµy lóc nµy cÇn khen thëng, em kia lóc nµy cÇn phª b×nh; em nµy
ph¶i ®îc ®éng viªn vÒ t×nh c¶m, em kia ph¶i ®îc híng dÉn chi tiÕt h¬n
vÒ kü n¨ng ®äc s¸ch hay ghi chÐp sè liÖu);
+ Gi¸m s¸t vµ ®iÒu chØnh nhÞp ®é häc tËp thÝch hîp cña tõng ngêi;
tæ chøc vµ thay ®æi kÞp thêi ®iÒu kiÖn häc tËp phï hîp víi tr¹ng th¸i vµ
møc ®é ph¸t triÓn cña c¸ nh©n (vÝ dô, em nµy ®ang ë nhãm 1 cÇn
chuyÓn sang nhãm 2 v× häc lùc ®· vît lªn trong 2 th¸ng qua), v.v…
C¸ nh©n hãa hoµn toµn kh¸c c¸ch d¹y kÌm cÆp cña gia s, d¹y tõng
ngêi, d¹y c¸ nh©n, bëi v× mäi häc sinh vÉn häc tËp víi häc chÕ chung,
trong m«i trêng nhãm hoÆc líp, trong nh÷ng quan hÖ x· héi ®îc tæ chøc
b»ng häc chÕ chung cho tÊt c¶ vµ ®îc ®¸nh gi¸ theo nh÷ng môc tiªu
chung. C¸ nh©n hãa d¹y häc lµ biÖn ph¸p chiÕn lîc nh»m tho¶ m·n tèi ®a
b¶n chÊt vµ quy luËt cña häc tËp: viÖc häc lu«n lµ viÖc riªng cña c¸
nh©n, kh«ng ai häc thay ai ®îc, ai muèn cã ®îc c¸i g× th× ngêi Êy ph¶i tù
lµm lÊy, nhng còng kh«ng chØ cã riªng ai ®ã ph¶i häc, ai còng cÇn ph¶i
häc vµ gi¸o viªn cã tr¸ch nhiÖm d¹y tÊt c¶ häc sinh cña m×nh häc tËp.
§iÒu nµy thùc chÊt lµ mét nghÞch lý trong d¹y häc: c¸c häc tr×nh vµ
qu¸ tr×nh d¹y häc tæng thÓ ®îc ho¹ch ®Þnh vµ tæ chøc thùc hiÖn cho tÊt
c¶ häc sinh trong ph¹m vi nhãm tuæi nµo ®ã, b¶n th©n c¸c gi¸o viªn còng
lµ nguån lùc dµnh cho mäi häc sinh thuéc nhãm tuæi nhÊt ®Þnh, nhng
viÖc häc l¹i lµ tr¸ch nhiÖm, c«ng viÖc vµ lîi Ých cña tõng c¸ nh©n häc
sinh, kh«ng û l¹i ai kh¸c ®îc, v× vËy c¸ nh©n hãa d¹y häc nh»m biÕn häc
tr×nh chung ®ã thµnh c¸c qu¸ tr×nh häc tËp diÔn ra ë cÊp ®é c¸ nh©n,
b»ng ph¬ng thøc c¸ nh©n ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt (v× ®ã lµ häc tËp ë
cÊp ®é ho¹t ®éng).
2/ Ph©n hãa d¹y häc
BiÖn ph¸p lín nµy bao gåm néi dung c¬ b¶n sau: néi dung vµ ph¬ng
thøc ho¹t ®éng trong häc tr×nh (tæng thÓ vµ ë tõng m«n häc) ®îc thiÕt kÕ
vµ thùc hiÖn theo nhiÒu híng kh¸c nhau, chia theo nhãm n¨ng lùc, høng
thó hoÆc nhu cÇu häc tËp cña ngêi häc. §Ó lµm ®îc nh vËy, ph¶i ®ông
ch¹m ®Õn ch¬ng tr×nh, tµi liÖu, kÓ c¶ môc tiªu vµ häc chÕ, vµ tÊt nhiªn

141
c¶ ph¬ng thøc, häc liÖu vµ nh÷ng nguån lùc kh¸c. Cã hai c¸ch chñ yÕu ®Ó
ph©n hãa:
+ X©y dùng vµ thùc hiÖn c¸c ph¬ng ¸n ch¬ng tr×nh vµ tæ chøc c¸c
häc tr×nh kh¸c nhau vÒ tr×nh ®é (môc tiªu vµ néi dung häc vÊn), vÒ
tÝnh chÊt (®Þnh híng hµn l©m hay thùc hµnh, lý thuyÕt hay øng
®ông…), vÒ tiÕn ®é (thêi h¹n häc tËp dµi hay ng¾n), vÒ cÊu tróc (tû lÖ
bµi häc so víi chñ ®Ò, ho¹t ®éng thùc hµnh, tû lÖ häc néi kho¸ vµ ngo¹i
kho¸, tû lÖ c¸c m«n häc vµ lÜnh vùc häc tËp so víi c¸c ho¹t ®éng ngoµi
m«n häc, tû lÖ gi÷a c¸c m«n häc vµ lÜnh vùc häc tËp…), vÒ ph¬ng ph¸p
vµ ph¬ng tiÖn, vÒ ph¬ng thøc tæ chøc d¹y häc. C¸ch nµy t¹o ra nh÷ng
diÖn hay ban ®µo t¹o kh¸c nhau, ph©n biÖt kh¸ râ víi nhau vÒ môc tiªu,
néi dung, tÝnh chÊt, häc chÕ, ho¹t ®éng, ph¬ng ph¸p, ph¬ng tiÖn vµ tæ
chøc, qu¶n lý.
+ X©y dùng häc tr×nh tæng thÓ gåm hai khèi chñ yÕu: a/ häc tËp
b¾t buéc, ®¸p øng môc tiªu vµ néi dung gi¸o dôc c¬ b¶n, h¹t nh©n, chung
cho mäi ngêi häc ë bËc häc ®ã vµ ë lÜnh vùc häc tËp ®ã; b/ häc tËp tù
chän, do ngêi häc lùa chän, gåm hai chÕ ®é- tù chän b¾t buéc vµ tù
chän tuú ý. Tù chän b¾t buéc gåm nh÷ng m«n hay ho¹t ®éng buéc ph¶i
tham gia, vÝ dô ngo¹i ng÷ thø 2, nghÖ thuËt t¹o h×nh, qu¶n trÞ kinh
doanh…, kho¶ng 5-7 thø ®îc ®a cho häc sinh chän lÊy 3, chän c¸i g× cô
thÓ do hä quyÕt ®Þnh nh÷ng ph¶i chän ®ñ 3 m«n. Tù chän tuú ý lµ
nh÷ng lÜnh vùc tuú theo høng thó, nhu cÇu, së thÝch cña häc sinh, muèn
häc th× ®¨ng ký, kh«ng muèn häc th× th«i. C¸ch nµy t¹o ra nh÷ng ph¬ng
¸n d¹y häc kh¸c nhau, nhng nh÷ng kh¸c biÖt c¬ b¶n kh«ng qu¸ lín, häc
tr×nh biÕn ®æi linh ho¹t h¬n, n©ng cao kh¶ n¨ng lùa chän vµ c¬ héi häc
tËp cña ngêi häc, t¹o nhiÒu thuËn lîi ®Ó c¸ nh©n hãa häc tËp (b¶n th©n
viÖc tù chän ®· lµ hµnh ®éng c¸ nh©n hãa)., nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a c¸c ph-
¬ng ¸n ®îc bï lÉn nhau do sù ®a d¹ng cña c¸c häc tr×nh, cña néi dung häc
tËp, v× vËy tuy môc tiªu ®¹t ®îc kh¸c nhau nhng chñ yÕu vÒ lÜnh vùc
häc vÊn, cßn tr×nh ®é chÊt lîng cña môc tiªu vÉn cao nh nhau. Ngoµi ra
cßn cã c¸ch ph©n hãa cæ ®iÓn, nay kh«ng dïng n÷a. §ã lµ thµnh lËp c¸c
kiÓu trêng kh¸c nhau riªng biÖt, ph©n chia ®¼ng cÊp vµ chÊt lîng v¨n
b»ng, ¸p dông nh÷ng häc tr×nh kh¸c biÖt nhau.

142
3/ TÝch hîp d¹y häc
Trong häc tr×nh tæng thÓ, trõ nh÷ng phÇn buéc ph¶i tæ chøc theo
cÊu tróc bé m«n bµi b¶n vµ æn ®Þnh cao, nh÷ng phÇn häc vÊn cßn l¹i ®îc
tæ chøc thµnh nh÷ng häc tr×nh tÝch hîp liªn m«n vµ xuyªn m«n, dùa
vµo nh÷ng chñ ®Ò hoÆc dù ¸n ho¹t ®éng. Vai trß TCH cña häc tr×nh
tÝch hîp chñ yÕu kh«ng ph¶i ë chç nã gióp gi¶m t¶i häc tËp, rót gän tµi
liÖu, tiÕt kiÖm thêi gian häc tËp, h¹n chÕ sù trïng lÆp néi dung…mµ ë
chç lµm cho ngêi häc ho¹t ®éng dÔ h¬n, nhiÒu h¬n vµ hiÖu qu¶ h¬n:
+ Nã híng ngêi häc vµo nhiÖm vô gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, võa suy nghÜ
võa hµnh ®éng thùc tÕ cã träng t©m theo nh÷ng chñ ®Ò hay c«ng viÖc râ
rµng (kh«ng häc vu v¬ nh÷ng ®iÒu kh«ng râ sÏ ®Ó lµm g×).
+ T¹o ra nhiÒu c¬ héi vµ ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng ®a d¹ng cña ngêi häc
(trong ph¹m vi chñ ®Ò hay dù ¸n, nÕu kh«ng thÝch hay kh«ng biÕt suy
nghÜ vµ lµm næi viÖc nµy th× cã nh÷ng viÖc kh¸c thÝch hîp h¬n ®Ó
tham gia cã kÕt qu¶, c¸c nhiÖm vô vµ yªu cÇu häc tËp ®îc ph©n hãa,
ph©n c«ng cô thÓ cho c¸ nh©n vµ nhãm).
+ T¹o ra sù t¬ng thÝch cao gi÷a kh¶ n¨ng, ®éng c¬ ho¹t ®éng cña ng-
êi häc víi m«i trêng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp cña hä trong qu¸ tr×nh häc tËp
(c¸c chñ ®Ò ®îc gi¶i quyÕt trong nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau: ch¬i, häc,
giao tiÕp, sinh ho¹t, nhËn thøc, thÓ thao, nghÖ thuËt, liªn hoan, thi ®ua,
tham quan, d· ngo¹i, thùc hµnh ë thùc ®Þa… t¹i nh÷ng m«i trêng ®Þa lý
kh¸c nhau… sÏ t¹o ra nhiÒu kªnh, nhiÒu c¬ héi ®Ó gîi më kinh nghiÖm
cña ngêi häc, g©y høng thó vµ th¸i ®é gi¸ trÞ tÝch cùc, t¹o ra nhiÒu t×nh
huèng d¹y häc thÝch hîp víi nhËn thøc vµ t×nh c¶m cña nhiÒu häc sinh).
+ T¹o ra sù phong phó cña ph¬ng ph¸p vµ kü n¨ng häc tËp, c¸c ph¬ng
thøc ho¹t ®éng c¸ nh©n, n©ng cao tÝnh môc ®Ých cña ho¹t ®éng c¸
nh©n, ®¸p øng trùc tiÕp nhu cÇu cô thÓ cña c¸ nh©n trong häc tËp.
+ KhuyÕn khÝch nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng hîp t¸c, trao ®æi, chia xÎ lÉn
nhau trong ho¹t ®éng vµ quan hÖ nhãm trªn c¬ së nh÷ng nhiÖm vô chung
vµ nhiÖm vô c¸ nh©n kÕt hîp víi nhau.
+ RÌn luyÖn ý thøc vµ kh¶ n¨ng tù qu¶n, ho¹ch ®Þnh, tæ chøc, hç trî
nhau, tham gia ý kiÕn vµ hµnh ®éng v× c«ng viÖc chung.

143
TÝch hîp lµ biÖn ph¸p ®îc ¸p dông ë tÊt c¶ c¸c bËc häc, song ph-
¬ng thøc kh«ng gièng nhau. Møc ®é tÝch hîp ph¶i tu©n theo quy luËt
løa tuæi trong sù ph¸t triÓn ho¹t ®éng vµ t©m lý, còng nh môc tiªu gi¸o
dôc cña c¸c bËc häc kh¸c nhau. Trong løa tuæi mÇm non, tÝch hîp ë møc
cao vµ c¸c chñ ®Ò chñ yÕu nh»m tÝch hîp c¸c d¹ng ho¹t ®éng cña trÎ:
ë mçi chñ ®Ò cã c¬ héi ®Ó trÎ thùc hiÖn tÊt c¶ nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n
cña løa tuæi nh ch¬i, giao tiÕp, nhËn thøc, sinh ho¹t, trong tÊt c¶ nh÷ng
m«i trêng cô thÓ cã thÓ cã nh giê häc, trß ch¬i, vËn ®éng, lÔ héi, liªn
hoan, sinh ho¹t, giao tiÕp, c«ng viÖc ë c¸c gãc, d¹o ch¬i, tham quan, v.v…
Víi løa tuæi tiÓu häc, do yªu cÇu h×nh thµnh ho¹t ®éng häc tËp nªn häc
tr×nh bé m«n cÇn duy tr× ë nh÷ng lÜnh vùc häc thuËt hµn l©m nh To¸n,
TiÕng ViÖt, cßn nh÷ng lÜnh vùc häc vÊn kh¸c nªn tæ chøc thµnh c¸c ho¹t
®éng tÝch hîp. C¸c häc tr×nh hay ho¹t ®éng tÝch hîp ë tiÓu häc võa
nh»m vµo néi dung, võa nh»m vµo ho¹t ®éng cña trÎ. Chóng võa tæng
hîp hãa néi dung ®Ó nã kh«ng qu¸ t¶n m¹n, qu¸ nhiÒu ®Çu mèi, qu¸ nhiÒu
yªu cÇu riªng biÖt vµ bã buéc, thu gän kÕ ho¹ch d¹y häc ®Ó dÔ qu¶n lý,
kiÓm tra, ®¸nh gi¸, chØ ®¹o, gi¶m bít nh÷ng kú thi, s¸t h¹ch vµ c«ng cô
häc tËp cña häc sinh; võa t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi phong phó h¬n
cho ho¹t ®éng cña trÎ: kh«ng chØ häc tËp, mµ cßn nhËn thøc, giao tiÕp,
ch¬i, sinh ho¹t, vËn ®éng…n÷a. TÝch hîp ë c¸c bËc häc trªn chñ yÕu gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò néi dung nhng ®ång thêi híng vµo ph¸t triÓn kü n¨ng
gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, hîp t¸c, tham gia, c¸c kü n¨ng x· héi vµ ho¹t ®éng
thùc tiÔn, tøc lµ n©ng cao tÝnh thùc tiÔn cña häc tËp.
TÝch hîp lµ biÖn ph¸p b¶o ®¶m tÝnh hÖ thèng cña qu¸ tr×nh
d¹y häc, mét ®iÒu thêng ®îc nhÊn m¹nh nhng còng hay bÞ hiÓu lÇm
l©u nay. Con ngêi h×nh hµnh vµ ph¸t triÓn mét c¸ch tÝch hîp trong sù
thèng nhÊt hµi hßa cña thÓ chÊt (thÓ lùc, thÓ h×nh, thÓ n¨ng), trÝ tuÖ
(trÝ lùc, trùc gi¸c,trÝ n¨ng), t×nh c¶m (t×nh c¶m trÝ tuÖ, t×nh c¶m ®¹o
®øc, t×nh c¶m thÈm mü, t×nh c¶m x· héi…), ý chÝ, chø kh«ng ph¶i sù
kÕt hîp cña To¸n, Ng«n ng÷, VËt lý, Hãa häc, LÞch sö,V¨n ch¬ng, Sinh
vËt häc… Nh÷ng thø sau chØ lµ ph¬ng tiÖn cña d¹y häc vµ gi¸o dôc.
Chóng cã tÝnh hÖ thèng riªng cña m×nh nhng víi t c¸ch lµ ph¬ng tiÖn cña
d¹y häc th× chóng ph¶Ø phôc vô cho viÖc b¶o ®¶m tÝnh hÖ thèng cña qu¸
tr×nh d¹y häc vµ cña sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn con ngêi, trong khi hai

144
tÝnh hÖ thèng nµy kh«ng trïng nhau th× phÝa u tiªn lµ qu¸ tr×nh d¹y häc
chø kh«ng ph¶i c¸c ngµnh tri thøc vµ ho¹t ®éng chuyªn nghiÖp bªn ngoµi
nhµ trêng.
Nh÷ng biÖn ph¸p chung ®îc tæ chøc vµ thùc hiÖn b»ng nh÷ng biÖn
ph¸p cô thÓ. Trªn ®©y ®· nãi vÒ mét sè biÖn ph¸p cô thÓ ®Ó c¸ nh©n
hãa, ph©n hãa vµ tÝch hîp d¹y häc nhng cßn thiÕu hÖ thèng. C¸c biÖn
ph¸p cô thÓ ®Ó TCH häc tËp rÊt phong phó, nhng nãi chung gåm mét sè
nh sau:
1/ Ph©n hãa d¹y häc vi m«, tøc lµ thùc hiÖn c¸ch tiÕp cËn riªng biÖt
trªn líp ®Ó t¨ng hiÖu qu¶ häc nhãm vµ c¸ nh©n. Ngêi ta ®Ò yªu cÇu riªng
cho cho tõng nhãm hay c¸ nh©n, ra nh÷ng bµi tËp vµ yªu cÇu luyÖn tËp,
«n tËp kh¸c nhau, cung cÊp nh÷ng tµi liÖu bæ trî kh¸c nhau, híng dÉn riªng
tõng nhãm hay c¸ nh©n khi cÇn thiÕt, chia líp thµnh nh÷ng tr×nh ®é søc
häc kh¸c nhau ®Ó tæ chøc nh÷ng h×nh thøc häc tËp thÝch hîp (em nµy
ph¶i kÌm cÆp, em kia ph¶i häc nhãm, em kh¸c ph¶i ®îc theo dâi ®Æc
biÖt…).
2/ Sö dông c¸c kü thuËt t¬ng t¸c ®a ph¬ng tiÖn theo c¸c yªu cÇu
trùc quan, sinh ®éng, ®a chiÒu, ®a kªnh, ®a d¹ng, ®a chøc n¨ng, vµ kÝch
ho¹t ®îc qu¸ tr×nh häc tËp. §a ph¬ng tiÖn cã vai trß to lín huy ®éng
nh÷ng tiÒm n¨ng kh¸c nhau cña ngêi häc trong ho¹t ®éng vËt chÊt vµ
ho¹t ®éng t©m lý. Nghe cã thÓ hiÓu mét phÇn, võa nghe võa tr«ng thÊy
vµ theo dâi th× hiÓu ba phÇn, võa nghe võa thÊy l¹i võa tay lµm theo th×
hiÓu ®Õn s¸u phÇn, nÕu l¹i thªm trao ®æi víi ngêi kh¸c th× hiÓu ®Õn t¸m
phÇn, vµ hiÓu ®ñ mêi phÇn l¹i biÕt lµm n÷a nÕu nh võa nghe, võa thÊy,
võa tù m×nh lµm, xem ngêi kh¸c lµm, lµm cïng víi ngêi kh¸c vµ b¶o ban
ngêi ta lµm. Tríc ®©y, biÖn ph¸p nµy h¹n chÕ ë sö dông trùc quan ®Ó
g©y thÝch thó vµ gîi nhí kinh nghiÖm. §ã lµ viÖc nhá. VÊn ®Ò quan
träng lµ sö dông ®a ph¬ng tiÖn ®Ó võa cung cÊp th«ng tin häc tËp vµ
th«ng tin bæ trî, võa TCH c¸c chøc n¨ng nhËn thøc, giao tiÕp, t×nh c¶m,
ng«n ng÷, hµnh ®éng thÓ chÊt, võa lµm c«ng cô tæ chøc häc tËp, võa
cung cÊp c«ng cô ho¹t ®éng cho ngêi häc, võa lµm ph¬ng tiÖn hç trî gi¸o
viªn trong gi¶ng d¹y, võa lµm nh÷ng ®èi tîng giao tiÕp vµ ho¹t ®éng cña
ngêi häc…

145
3/ Tæ chøc c¸c quan hÖ vµ m«i trêng häc tËp ®a d¹ng, giµu c¶m
xóc tÝch cùc. §ã lµ ®a d¹ng hãa m«i trêng häc tËp hay c¸c h×nh thøc tæ
chøc d¹y häc. Mçi bµi häc hay chñ ®Ò häc tËp cÇn ®îc thùc hiÖn díi
nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, tr¸nh nhµm ch¸n, h¹n chÕ sù ®¬n ®iÖu trong
qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña ngêi häc, t¹o ra nh÷ng t×nh huèng nhËn thøc, giao
tiÕp, ®¹o ®øc… linh ho¹t vµ sèng ®éng: giê lªn líp, giê häc tham quan, giê
häc thùc hµnh, héi nghÞ häc tËp, nghiªn cøu chuyªn ®Ò, häc ®éc lËp ë
nhãm hoÆc c¸ nh©n, häc t¹i thùc ®Þa (vên trêng, nhµ m¸y, c¸nh ®ång…),
häc díi nh÷ng h×nh thøc x· héi hãa nh liªn hoan, lao ®éng c«ng Ých, sinh
ho¹t líp vµ trêng, lÔ héi, c©u l¹c bé truyÒn thèng…
4/ Sö dông nh÷ng ph¬ng ph¸p luËn d¹y häc thÝch hîp víi ngêi häc
vµ môc tiªu, néi dung häc tËp. §©y lµ lÜnh vùc phong phó nhÊt cña c¸c
biÖn ph¸p TCH häc tËp. Ngµy nay nh÷ng ph¬ng ph¸p luËn ®îc ®¸nh gi¸
cao vÒ chøc n¨ng TCH gåm cã: D¹y häc ph¸t triÓn (dùa vµo ho¹t ®éng
cña ngêi häc, tríc hÕt lµ ho¹t ®éng c¶m tÝnh, n©ng cao tÝnh kh¸i qu¸t cña
néi dung häc vÊn, ®ång thêi lµ néi dung cña ho¹t ®éng häc tËp); D¹y häc
gi¶i quyÕt vÊn ®Ò hay d¹y häc vÊn ®Ò (dùa vµo ho¹t ®éng t×m tßi,
ph¸t hiÖn, ra quyÕt ®Þnh vµ nghiªn cøu cña ngêi häc, híng vµo qu¸ tr×nh
häc tËp nhiÒu h¬n vµo kÕt qu¶ cuèi cïng); D¹y häc hîp t¸c (dùa vµo c¸c
quan hÖ trao ®æi, chia xÎ trong ho¹t ®éng chung, kÕt hîp nh÷ng kinh
nghiÖm, t tëng vµ n¨ng lùc c¸ nh©n thµnh søc m¹nh chung, ®ång thêi ph¸t
triÓn c¸ nh©n nhê chç dùa lµ søc m¹nh chung nµy); Ph¸t triÓn gi¸ trÞ
(dùa vµo mÆt c¶m xóc cña qu¸ tr×nh häc tËp ®Ó thóc ®Èy nhu cÇu vµ
th¸i ®é häc tËp tÝch cùc). Nh÷ng ph¬ng ph¸p luËn nµy më ra kh¶ n¨ng x¸c
®Þnh vµ lùa chän c¸c m« h×nh kü thuËt cña nh÷ng ph¬ng ph¸p d¹y häc cô
thÓ, lÊy c¸i nµo thÝch hîp ®Ó lµm nßng cèt x©y dùng vµ triÓn khai
nh÷ng biÖn ph¸p TCH. Ch¼ng h¹n, lÊy c¸c m« h×nh th¶o luËn, ®éng n·o,
t×m tßi thùc nghiÖm… th× dÔ x©y dùng c¸c biÖn ph¸p TCH vµ dÔ ®¹t
hiÖu qu¶ mong muèn h¬n lµ chän c¸c m« h×nh th«ng b¸o-thu nhËn, lµm
mÉu-t¸i t¹o.
5/ Tæ chøc vµ khuyÕn khÝch c¸c ho¹t ®éng thùc hµnh, thùc
nghiÖm, øng dông tri thøc cña häc sinh trong häc tËp, vµ quan träng h¬n
n÷a c¶ trong ®êi sèng thùc tÕ, trong c«ng viÖc hµng ngµy ë trêng, ë nhµ,

146
ë mäi n¬i. BiÖn ph¸p nµy cã t¸c dông cñng cè, hoµn thiÖn kÕt qu¶ häc tËp
kh«ng chØ b»ng suy nghÜ, mµ b»ng viÖc lµm vµ kiÓm nghiÖm thùc
tiÔn, do ®ã n©ng cao nhu cÇu, ®éng c¬ häc tËp, gióp häc sinh tr¶i
nghiÖm thµnh c«ng s©u s¾c h¬n.
6/ Huy ®éng vµ sö dông kinh nghiÖm sèng, kinh nghiÖm häc tËp
cña ngêi häc trong qu¸ tr×nh häc tËp. §Ó cã thÓ ho¹t ®éng ®îc, thËm
chÝ ®Ó quan s¸t hay t×m hiÓu ho¹t ®éng cña ngêi kh¸c, c¸ nh©n ph¶i cã
kinh nghiÖm nhÊt ®Þnh. Ngîc l¹i, kinh nghiÖm lµ tÊt c¶ nh÷ng g× c¸
nh©n cã ®îc nhê ho¹t ®éng thùc tiÔn cña m×nh, kÓ c¶ häc tËp, lµm viÖc,
sinh ho¹t, giao tiÕp, gi¶i trÝ, quan hÖ x· héi, tr¶i nghiÖm hay tËp nhiÔm
nh÷ng t×nh huèng, hoµn c¶nh sèng kh¸c nhau. Ngay c¶ khi nãi: chia xÎ
kinh nghiÖm, th× còng kh«ng cã nghÜa ®¬n gi¶n lµ ngêi nµy chia cho ng-
êi kia mét chót kinh nghiÖm cña m×nh, mµ thùc chÊt ®ã lµ kÕt qu¶ cña
ho¹t ®éng giao tiÕp, nhËn thøc, häc hái, b¾t chíc, c¶i biÕn hay s¸ng t¹o
cña chñ thÓ khi mçi ngêi tiÕn hµnh c¸c quan hÖ vµ ho¹t ®éng víi nhau
trong nh÷ng hoµn c¶nh chung nµo ®ã. Kinh nghiÖm lµ s¶n phÈm cña giai
®o¹n ph¸t triÓn ®· qua cña c¸ nh©n, còng lµ chØ b¸o vÒ tr×nh ®é ph¸t
triÓn hiÖn t¹i cña c¸ nh©n, v× vËy kinh nghiÖm thêng trùc ë c¸ nh©n tríc
mét nhiÖm vô hay yªu cÇu ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh chÝnh lµ tr×nh ®é xuÊt
ph¸t cña c¸ nh©n ®ã. D¹y häc cÇn huy ®éng kinh nghiÖm c¸ nh©n theo
nh÷ng híng x¸c ®Þnh, lµm cho nã ë tr¹ng th¸i thêng trùc, vµ lÊy nã lµm
®iÓm tùa cho c¸c biÖn ph¸p d¹y häc cÇn thiÕt. Dùa vµo kinh nghiÖm sÏ
dÔ dµng t¹o dùng ®îc nh÷ng quan hÖ th©n thiÖn, kÝch thÝch nhu cÇu,
gîi ra nh÷ng liªn hÖ h÷u c¬ gi÷a bµi häc vµ cuéc sèng c¸ nh©n còng nh
cuéc sèng x· héi réng lín, cñng cè ý chÝ vµ niÒm tin cña ngêi häc. Kinh
nghiÖm sèng cña ngêi häc v« cïng phong phó, trong ®ã quan träng nhÊt lµ
kinh nghiÖm nhËn thøc, kinh nghiÖm giao tiÕp, kinh nghiÖm c¶m xóc vµ
®¸nh gi¸, kinh nghiÖm øng xö vµ tiÕn hµnh c¸c quan hÖ, c«ng viÖc trong
®êi sèng sinh ho¹t hµng ngµy. Tuy kinh nghiÖm cña ngêi häc lµ ®iÓm
tùa kh«ng thÓ thiÕu cña mäi biÖn ph¸p vµ ph¬ng thøc d¹y häc, song
cÇn lu ý ®Õn tÝnh hai mÆt cña nã. Khi nhiÖm vô hay t×nh huèng d¹y
häc kh«ng thÝch hîp víi kinh nghiÖm cña ngêi häc, hoÆc kinh nghiÖm ®ã
lµ sai lÇm, th× cµng dùa vµo kinh nghiÖm cµng cã h¹i, v× kinh nghiÖm
lóc nµy kh«ng chØ kh«ng TCH häc tËp mµ cßn c¶n trë ho¹t ®éng hay lµm

147
sai l¹c ho¹t ®éng cña ngêi häc. Do ®ã cÇn dùa vµo kinh nghiÖm phï hîp
vµ ®óng cña c¸ nh©n ®Ó lµm ®iÓm xuÊt ph¸t cña c¸c biÖn ph¸p TCH.
Nã chÝnh lµ nh÷ng liªn hÖ cÇn thiÕt gi÷a t×nh huèng d¹y häc kh¸ch quan
vµ thÕ giíi t©m lý chñ quan, gi÷a néi dung häc tËp vµ cuéc sèng thùc tÕ,
gi÷a lý thuyÕt vµ thùc tiÔn, gi÷a häc vµ hµnh, gi÷a nhµ trêng vµ x· héi,
gia ®×nh, gi÷a kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc, vµ ngîc l¹i.
7/Tæ chøc c¸c t×nh huèng d¹y häc linh ®éng, ®ßi hái häc sinh
ph¶i thùc hiÖn nhiÒu quan hÖ t¬ng t¸c, hîp t¸c, tham gia vµ chñ ®éng
suy nghÜ, hµnh ®éng, tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸. Nh÷ng t×nh huèng nh
thÕ t¹o thµnh m«i trêng thuËn lîi ®Ó ph¸t ®éng c¸c t×nh huèng vÊn ®Ò ë
ngêi häc, gîi suy nghÜ, kÝch thÝch hµnh ®éng, n©ng cao høng thó vµ
t×nh c¶m trÝ tuÖ, huy ®éng kinh nghiÖm cña ngêi häc, ph¸t triÓn c¸c kü
n¨ng vµ ®éng c¬ x· héi, quan hÖ ®¹o ®øc vµ thÈm mü…
8/ Sö dông trß ch¬i vµ nh÷ng m«i trêng häc tËp cëi më kh¸c ®Ó
n©ng cao tÝnh tù gi¸c, tù nguyÖn, tù do cña häc tËp, gi¶m nhÑ sù
c¨ng th¼ng thÓ chÊt vµ t©m lý cña ngêi häc. §Æc ®iÓm quý gi¸ cña
nh÷ng m«i trêng nµy lµ gi¶i phãng ngêi häc khái nh÷ng h¹n chÕ, gß bã,
®¬n ®iÖu, kh« khan cña c¸c häc tr×nh bµi b¶n, gióp hä th gi·n, kh«ng
ch¸n häc, thay ®æi nhÞp ®é vµ phong c¸ch lµm viÖc ®Ó chèng mÖt mái.
9/ §¸nh gi¸ ngêi häc vµ kÕt qu¶ häc tËp kh¸ch quan, c«ng b»ng, cô
thÓ, kÞp thêi, kÕt hîp víi viÖc tæ chøc, khuyÕn khÝch ngêi häc tù
®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ häc tËp cña m×nh vµ ®¸nh gi¸ lÉn
nhau. §ã lµ sö dông ®¸nh gi¸ vµ tù ®¸nh gi¸ kh«ng nh÷ng ®Ó thÈm ®Þnh
kÕt qu¶, mµ chñ yÕu ®Ó ®éng viªn, gi¸o dôc nhu cÇu, t×nh c¶m, ®éng c¬
häc tËp, khÝch lÖ nh÷ng tiÕn bé cña ngêi häc, qua ®ã TCH häc tËp.
10/ Thu hót, ®éng viªn ngêi häc hîp t¸c, t¬ng trî, quan t©m lÉn
nhau trong häc tËp. BiÖn ph¸p nµy n©ng cao tÝnh chñ thÓ vµ tù gi¸c
cña ngêi häc, t¹o c¬ héi cho ngêi häc thùc hµnh, øng dông, vËn dông nh÷ng
®iÒu ®· häc vµo c¸c t×nh huèng thùc tÕ. Häc thµy kh«ng tµy häc b¹n, v×
h×nh thøc häc hái vµ gióp ®ì lÉn nhau nãi chung tù nhiªn, dÔ chÞu, tho¶i
m¸i vµ hiÖu qu¶ h¬n so víi khi ph¶i ®èi diÖn víi thµy.

148
Nh÷ng biÖn ph¸p d¹y häc ®îc x©y dùng vµ thùc hiÖn th«ng qua
nh÷ng kü thuËt vµ kü n¨ng s ph¹m, nh÷ng ph¬ng tiÖn vµ nguån lùc nhÊt
®Þnh. Nãi chung c¸c kü thuËt vµ kü n¨ng d¹y häc rÊt ®a d¹ng, hiÖu qu¶
cña chóng phô thuéc rÊt nhiÒu vµo kinh nghiÖm vµ nghÖ thuËt s ph¹m
cña gi¸o viªn. Nh÷ng kü thuËt thÝch hîp víi c¸c biÖn ph¸p TCH häc tËp sÏ
®îc tr×nh bµy chi tiÕt vµo dÞp kh¸c, ë ®©y chØ giíi thiÖu s¬ lîc nh sau:
+ C©u hái vµ kü thuËt sö dông c©u hái trong d¹y häc. Kü thuËt nµy
®ßi hái c¸ch tiÕp cËn hÖ thèng, c¸ch tiÕp cËn t×nh huèng, quy tr×nh vµ
nh÷ng yªu cÇu øng xö víi häc sinh trong hái-®¸p, x©y dùng vµ lùa chän
kiÓu c©u hái thÝch hîp víi môc ®Ých hái…
+ Sö dông lêi nãi vµ ng«n ng÷ cã hiÖu qu¶ TCH, chØ ®¹o, híng
dÉn,®¸nh gi¸, ®éng viªn, ®iÒu chØnh hµnh vi vµ ho¹t ®éng cña häc sinh.
+ Kü thuËt tr×nh bµy vµ biÓu diÔn trùc quan c¸c tµi liÖu, thÝ
nghiÖm, thùc nghiÖm, qu¸ tr×nh, t×nh huèng, sù vËt, néi dung häc tËp.
+ Kü thuËt nhËn xÐt, nªu yªu cÇu, ®¸nh gi¸, øng xö víi c¸c t×nh
huèng vµ víi ngêi häc trªn líp.
+ Kü thuËt tæ chøc c¸c h×nh thøc häc tËp kh¸c nhau: giê häc trªn líp,
häc ngoµi líp, thùc hµnh, thùc nghiÖm, tham quan, héi nghÞ häc tËp, th¶o
luËn, häc ®éc lËp trªn líp…
Tãm l¹i, mÆc dï c¸c biÖn ph¸p TCH häc tËp v« cïng phong phó,
nhiÒu h×nh nhiÒu vÎ, nhiÒu cÊp ®é, song tÊt c¶ ®Òu cã mét b¶n chÊt
chung. §ã lµ mäi biÖn ph¸p nµy ®Òu ph¶i dùa vµo mét trong nh÷ng
nguyªn t¾c sau, hoÆc dùa vµo tÊt c¶ nh÷ng nguyªn t¾c sau: 1/ T¬ng
t¸c- c¸c nguån lùc vËt chÊt vµ con ngêi kh«ng ®îc tÜnh t¹i, mét chiÒu,
thô ®éng, mµ ph¶i thêng xuyªn ë tr¹ng th¸i n¨ng ®éng, t¬ng ®èi tÝch
cùc, t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, ¶nh hëng lÉn nhau, lµm béc lé nh÷ng
tiÒm n¨ng, kinh nghiÖm, gi¸ trÞ, søc m¹nh thÓ chÊt vµ t©m lý cña ng-
êi häc; 2/ Tham gia vµ hîp t¸c- mäi ngêi häc ®Òu ë trong sù phô thuéc
lÉn nhau, cã nh÷ng nç lùc c¸ nh©n v× m×nh vµ còng v× ngêi kh¸c, lîi
cho m×nh vµ còng lµm cho ngêi kh¸c cã lîi, ai còng ph¶i häc v× mét
m×nh kh«ng thÓ hiÓu vµ biÕt tÊt c¶ vµ ai còng cã c¸i g× ®ã ®Ó cho
ngêi kh¸c häc hái khi hä cÇn; 3/ TÝnh vÊn ®Ò cña d¹y häc vµ c¸c t×nh

149
huèng d¹y häc- nÕu qu¸ tr×nh vµ néi dung häc tËp kh«ng cã ý nghÜa g×
víi ngêi häc, v« Ých, trung tÝnh, v« thëng v« ph¹t, nh¹t nhÏo hoÆc ®èi
kh¸ng víi tÝnh c¶m, ý chÝ cña ngêi häc th× sÏ kh«ng diÔn ra ho¹t ®éng
häc tËp, nÕu ngêi häc cã ho¹t ®éng th× ®ã còng lµ nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c,
kh«ng cÇn thiÕt vµ kh«ng mong muèn. Trªn thùc tÕ vµ vÒ mÆt lý
thuyÕt, c¸c biÖn ph¸p TCH häc tËp kh«ng thÓ kh«ng dùa vµo nh÷ng
nguyªn t¾c trªn, do ®ã ®©y chÝnh lµ b¶n chÊt chung cña nh÷ng biÖn
ph¸p TCH häc tËp hiÖn nay.
Tµi liÖu tham kh¶o
1.Weinert F.E. Sù ph¸t triÓn nhËn thøc häc tËp vµ gi¶ng d¹y. Gi¸o dôc. Hµ
Néi, 1998.
2.NguyÔn Kú. M« h×nh d¹y häc tÝch cùc lÊy ngêi häc lµm trung t©m. Tr-
êng c¸n bé QLGD vµ §T T¦ I. Hµ Néi, 1996.
3.Daniel Garcia. Ph¬ng ph¸p th¶o luËn// Mét sè vÊn ®Ò vÒ ph¬ng ph¸p
d¹y häc. ViÖn KHGD. Hµ Néi, 1999.
4.§Æng Thµnh Hng- NguyÔn Kim Cóc. C¸c biÖn ph¸p ph¸t huy tÝnh tÝch
cùc nhËn thøc cña häc sinh trong giê lªn líp. ViÖn KHGD. Hµ Néi, 1994.
5. Th¸i Duy Tuyªn. Mét sè vÊn ®Ò hiÖn ®¹i gi¸o dôc häc. Gi¸o dôc. Hµ
Néi, 1998.
6.Allan C. ornstein. Strategies for effective teaching. NewYork-London-
v.v…. Harper& Row Publisher. 1990.

phÇn ba. Kü thuËt d¹y häc vi m«

Kh¸i lîc.
Kü thuËt d¹y häc vi m«(KTDHVM) lµ nh÷ng thñ thuËt vµ kü n¨ng d¹y
häc chung cho nhiÒu biÖn ph¸p, ph¬ng ph¸p d¹y häc cô thÓ ®îc thiÕt kÕ
vµ tiÕn hµnh trong qu¸ tr×nh d¹y häc trªn líp, ngoµi líp, trong häc tr×nh c¸c
m«n häc vµ ngoµi m«n häc. Chóng thêng cã h×nh thøc quy tr×nh, bao gåm

150
nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o, nh÷ng mÉu hµnh vi vµ hµnh ®éng, nh÷ng quy t¾c
lµm viÖc vµ øng xö cña gi¸o viªn, nh÷ng yªu cÇu vµ tiªu chuÈn s ph¹m cña
ph¬ng tiÖn, c«ng cô, nguån lùc mµ gi¸o viªn sö dông ®Ó tiÕn hµnh ho¹t
®éng cña m×nh. KTDHVM tù chóng kh«ng cã môc ®Ých, kh«ng cã
chøc n¨ng ®¸p øng c¸c môc tiªu vµ nhiÖm vô d¹y häc vµ häc tËp mét
c¸ch trùc tiÕp, mµ chóng chØ lµm ph¬ng tiÖn(ý tëng vµ vËt chÊt) ®Ó
tæ chøc, tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p vµ ph¬ng ph¸p d¹y häc ®· ®îc gi¸o
viªn lùa chän, x©y dùng vµ ¸p dông trong thùc tiÔn d¹y häc. Tuy nhiªn,
khi phôc vô cho viÖc tæ chøc vµ tiÕn hµnh biÖn ph¸p, ph¬ng ph¸p d¹y häc
nµo ®ã, th× nh÷ng kü thuËt nµy ®îc ®Þnh híng vÒ tÝnh chÊt, gi¸ trÞ vµ
chøc n¨ng, tu©n theo chøc n¨ng vµ tÝnh chÊt cña biÖn ph¸p, ph¬ng ph¸p
®· dù kiÕn. VÝ dô, nh÷ng kü thuËt ®îc ¸p dông ®Ó tæ chøc vµ tiÕn hµnh
ph¬ng ph¸p th¶o luËn tÊt nhiªn ®îc ®Þnh híng vµo viÖc híng dÉn c¸c
hµnh ®éng vµ quan hÖ tham gia, hîp t¸c cña ngêi häc ë c¬ng vÞ c¸ nh©n
vµ nhãm, tæ chøc nhiÖm vô chung vµ phèi hîp cña nhãm, khuyÕn khÝch
th¸i ®é vµ hµnh ®éng chia xÎ, trao ®æi ý kiÕn, suy nghÜ cña ngêi häc, v×
vËy chóng cã tÝnh chÊt tÝch cùc hãa häc tËp.
C¸c KTDHVM cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi, v× vËy cÇn vµ cã thÓ hÖ
thèng hãa chóng, mÆc dï viÖc nµy thêng chØ ®îc gi¸o viªn thùc hiÖn
trong c«ng t¸c gi¶ng d¹y hµng ngµy chø Ýt khi ®îc ®Ò cËp vµ gi¶i quyÕt
vÒ mÆt lý luËn. C¬ së chñ yÕu ®Ó hÖ thèng hãa c¸c KTDHVM lµ tÝnh
chÊt vµ thµnh phÇn cña c¸c quan hÖ vµ ho¹t ®éng trong d¹y häc. Do chñ
thÓ cña c¸c biÖn ph¸p, ph¬ng ph¸p vµ kü thuËt d¹y häc lµ gi¸o viªn,
nªn cÇn ph¶i quy nh÷ng quan hÖ vµ ho¹t ®éng nµy vÒ tr¸ch nhiÖm,
nhiÖm cô cña gi¸o viªn. Trong d¹y häc vi m«, tøc lµ khi tiÕn hµnh c¸c giê
häc vµ ho¹t ®éng gi¸o dôc kh¸c, c¸c nhiÖm vô c¬ b¶n cña gi¸o viªn gåm: 1/
Tr×nh bµy vµ xö lý th«ng tin häc tËp, th«ng tin bæ trî, nhÊt lµ th«ng tin
qu¶n lý; 2/ Sö dông, vËn hµnh c¸c ph¬ng tiÖn, c«ng cô, tµi liÖu, t tëng
®Ó tiÐn hµnh gi¶ng d¹y; 3/ Tæ chøc m«i trêng vµ c¸c ph¬ng thøc d¹y häc;
4/ øng xö, gi¶i quyÕt c¸c t×nh huèng vµ quan hÖ trong d¹y häc; 5/ Híng
dÉn, chØ ®¹o qu¸ tr×nh vµ ho¹t ®éng häc tËp; 6/ KiÓm tra, gi¸m s¸t,
®¸nh gi¸, ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ häc tËp; 7/ KhuyÕn khÝch,
®éng viªn ngêi häc vµ ho¹t ®éng cña ngêi häc.

151
ViÖc hÖ thèng hãa c¸c KTDHVM còng cã tÝnh chÊt t¬ng ®èi, cèt
®Ó gîi ra ý tëng kÕt hîp nhiÒu kü thuËt kh¸c nhau, kh«ng nªn l¹m dông
®¬n ®iÖu mét kü thuËt riªng lÎ nµo trong d¹y häc. Trªn c¬ së nhiÖm vô
chñ ®¹o cña gi¸o viªn vµ biÖn ph¸p, ph¬ng ph¸p d¹y häc ®· dù kiÕn, gi¸o
viªn cã thÓ chñ ®éng x¸c ®Þnh vµ ¸p dông nh÷ng kü thuËt thÝch hîp
nhÊt.

ch¬ng iii.
C©u hái vµ kü thuËt
sö dông c©u hái trong d¹y häc.

C©u hái lµ kiÓu c©u nghi vÊn, cã môc ®Ých t×m hiÓu, lµm râ sù
kiÖn hay sù vËt nhÊt ®Þnh, ®ßi hái sù cung cÊp, gi¶i thÝch, nhËn xÐt,
®¸nh gi¸ th«ng tin vÒ sù vËt, sù m« t¶, ph©n tÝch, so s¸nh cã liªn quan
®Õn sù vËt vµ vÒ b¶n th©n sù vËt díi h×nh thøc tr¶ lêi, ®¸p l¹i. Trong d¹y
häc, c©u hái víi t c¸ch kü thuËt d¹y häc kh«ng ®ång nhÊt víi bµi tËp, yªu
cÇu, ®Ò nghÞ vµ chØ thÞ ®îc nªu trong s¸ch, trong bµi kiÓm tra, bµi thi,
trong c¸c v¨n b¶n qu¶n lý cña gi¸o viªn. V× cã môc ®Ých nªn c©u hái lu«n
cã tÝnh chÊt ®Þnh híng. C¸c chñ thÓ tiÕp nhËn c©u hái bao giê còng ®îc
thu hót chó ý vµ n¶y sinh t©m thÕ, híng vµo sù kiÖn hay nh÷ng liªn hÖ
nhÊt ®Þnh cã quan hÖ ®Õn môc ®Ých vµ néi dung c©u hái.
Kh¸c víi c©u hái, sù hái l¹i ph¶n ¸nh hµnh ®éng cña ngêi hái. Hµnh
®éng hái cã thÓ ®îc biÓu ®¹t b»ng c©u hái, cã thÓ b»ng nh÷ng hµnh vi
kh«ng lêi. Do ®ã, hµnh ®éng hái lµ b¶n chÊt cña c©u hái, cßn c©u hái lµ
mét trong nh÷ng h×nh thøc cña hµnh ®éng hái. T¬ng tù nh vËy, yªu cÇu
cña gi¸o viªn ®îc nªu lªn b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau: giao nhiÖm vô,
ra lÖnh, ra bµi tËp, ®Ò nghÞ, chØ thÞ… víi môc ®Ých muèn hay buéc
häc sinh ph¶i lµm, hoµn thµnh c«ng viÖc nµo ®ã. ChØ riªng lo¹i yªu cÇu
®ßi hái häc sinh ph¶i tr¶ lêi, ®¸p l¹i, gi¶i ®¸p… thêng ®îc nªu lªn b»ng
c©u hái, cßn nh÷ng yªu cÇu kh¸c hÇu hÕt kh«ng cã h×nh thøc c©u hái.
Nh÷ng mÖnh ®Ò nh: H·y so s¸nh hai ph©n sè sau…? H·y ph©n tÝch
h×nh tîng chÞ DËu trong t¸c phÈm T¾t ®Ìn cña Ng« TÊt Tè? v.v… tuy cã

152
dÊu hái ®»ng sau nhng kh«ng ph¶i c©u hái, mµ lµ yªu cÇu. Trong c¸c ®Ò
thi, ®Ò kiÓm tra thêng cã c¶ yªu cÇu, bµi tËp lÉn c©u hái, nhng b¶n th©n
®Ò thi, ®Ò kiÓm tra th× kh«ng ph¶i c©u hái. ViÖc ph©n chia kiÓu vµ
lo¹i c©u hái sÏ lµm râ h¬n b¶n chÊt cña c©u hái trong d¹y häc vi m«.
1.1.Ph©n chia lo¹i vµ kiÓu c©u hái.
Cã nhiÒu c¨n cø ®Ó ph©n lo¹i c©u hái: theo c¸c kh©u vµ giai ®o¹n
cña bµi häc, theo c¸c ®Æc ®iÓm cña bµi häc, m«n häc, theo néi dung cÇn
hái… Nhng cã lÏ ph©n lo¹i c©u hái theo môc ®Ých vµ chøc n¨ng cña nã
lµ hîp lý h¬n c¶. Tuy cã nhiÒu c©u hái trong thùc tÕ sö dông thêng kh«ng
®¬n trÞ vÒ môc ®Ých vµ chøc n¨ng, nhng xÐt t¬ng ®èi cã thÓ chia
chóng thµnh c¸c lo¹i sau:
+ Lo¹i c©u hái híng dÉn, gåm c¶ chøc n¨ng chØ ®¹o, tæ chøc, ®iÒu
chØnh, hç trî ( gîi më, gîi ý) c¸c ho¹t ®éng cña ngêi häc.
+ Lo¹i c©u hái chÈn ®o¸n, gåm c¶ th¨m dß, t×m hiÓu, kh¶o s¸t, thÈm
®Þnh, kiÓm tra qu¸ tr×nh vµ thùc tr¹ng viÖc häc tËp.
+ Lo¹i c©u hái ®éng viªn, khuyÕn khÝch, chñ yÕu dïng ¶nh hëng cña
th¸i ®é trong c©u hái vµ ¶nh hëng cña nh÷ng c©u tr¶ lêi ®Ó t¹o ra vµ duy
tr× m«i trêng, quan hÖ tÝch cùc, thuËn lîi trong d¹y häc. Chóng cã thÓ
trïng víi mét trong hai lo¹i trªn xÐt vÒ néi dung, nhng chØ sö dông néi
dung ®ã lµm ph¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng khuyÕn khÝch vµ môc
®Ých tÝch cùc hãa häc tËp.
VÊn ®Ò ph©n chia kiÓu c©u hái phøc t¹p h¬n rÊt nhiÒu. Th«ng th-
êng kiÓu chñ yÕu ®îc ph©n biÖt víi nhau bëi tÝnh chÊt vµ h×nh th¸i.
KiÓu kh«ng trùc tiÕp híng vµo nh÷ng môc ®Ých vµ thùc hiÖn nh÷ng
chøc n¨ng x¸c ®Þnh nh lo¹i c©u hái. C¸c kiÓu c©u hái kh¸c nhau vÉn cã
thÓ cïng ®¸p øng mét môc ®Ých(vÝ dô, híng dÉn), mÆt kh¸c mét kiÓu
nµo ®ã vÉn ®îc sö dông víi nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau, thÓ hiÖn nh÷ng
chøc n¨ng kh¸c nhau. ChØ cã ®iÒu ®¸ng lu ý: kiÓu kh¸c nhau th× sÏ ®¸p
øng mét môc ®Ých víi nh÷ng møc ®é kh¸c nhau, sÏ thùc hiÖn mét chøc
n¨ng víi nh÷ng møc ®é kh¸c nhau.
Theo tÝnh chÊt, môc ®Ých vµ h×nh th¸i tån t¹i cña c©u hái, cã nh÷ng
kiÓu c©u hái chñ yÕu sau:

153
1/ C©u hái tr×nh ®é thÊp vµ c©u hái tr×nh ®é cao , thÓ hiÖn
møc ®é thùc hiÖn c©u tr¶ lêi tõ dÔ ®Õn khã. C©u hái tr×nh ®é thÊp lµ
dÔ, c©u hái tr×nh ®é cao lµ khã. Nhng møc ®é dÔ vµ khã lµ t¬ng ®èi,
chØ ph©n biÖt ®îc râ rµng trong t×nh huèng cô thÓ, thêi ®iÓm cô thÓ.
Cã c©u hái rÊt khã nÕu ®îc ®Æt ra lóc më ®Çu giê häc, víi häc sinh nµy,
víi løa tuæi nµy, trong t×nh huèng nµy, nhng l¹i lµ dÔ nÕu ®îc ®Æt ra
vµo gi÷a hay cuèi giê häc, víi häc sinh kh¸c, víi løa tuæi kh¸c, trong t×nh
huèng kh¸c. V× vËy, viÖc c©n nh¾c dÔ vµ khã phô thuéc ®iÒu kiÖn cô
thÓ. §èi víi mét häc sinh cô thÓ, t¹i mét thêi ®iÓm, trong cïng ph¹m vi mét
nhiÖm vô häc tËp, th× nh÷ng c©u hái ChiÕn dÞch §iÖn Biªn Phñ x¶y ra
vµo n¨m nµo? C¸i g× lµm cho bãng ®Ìn trong m¹ch ®iÖn nµy s¸ng lªn? dÔ
h¬n nh÷ng c©u hái ChiÕn dÞch §iÖn Biªn Phñ x¶y ra trong hoµn c¶nh
cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ®ang diÔn biÕn nh thÕ nµo? T¹i sao khi
m¾c bé pin vµo m¹ch ®iÖn th× bãng ®Ìn nµy s¸ng lªn? C©u hái tr×nh ®é
thÊp chñ yÕu ®ßi hái trÝ nhí sù kiÖn, t duy liªn tëng ®¬n gi¶n, hµnh
®éng lùa chän ®¬n gi¶n vµ c©u tr¶ lêi nãi chung còng cã néi dung ®¬n
gi¶n vµ nhiÒu khi lµ ®¬n trÞ, tr×nh ®é nhËn thøc ë d¹ng ph©n biÖt, nhËn
ra, nhí l¹i. C©u hái tr×nh ®é cao chñ yÕu ®ßi hái suy nghÜ, trÝ nhí ý
nghÜa, suy luËn, ph©n tÝch, lËp luËn vµ t duy kh¸i qu¸t h¬n, nã t¬ng ®-
¬ng víi nhËn thøc ë tr×nh ®é hiÓu, ¸p dông, ho¹t ®éng trÝ tuÖ logic, ®¸nh
gi¸, nãi chung lµ t duy trõu tîng. C©u hái tr×nh ®é thÊp thêng ®îc dïng th-
êng xuyªn h¬n c©u hái tr×nh ®é cao. Nã cã t¸c dông chuÈn bÞ cho viÖc
®Æt ra nh÷ng c©u hái tr×nh ®é cao h¬n vµ cao n÷a trong tiÕn tr×nh hái-
®¸p. Cho nªn gi¸o viªn kh«ng thÓ l¹m dông c©u hái tr×nh ®é thÊp, còng
kh«ng ®îc coi thêng gi¸ trÞ to lín cña nã bëi v× kh«ng thÓ d¹y dç g× ®îc
nÕu kh«ng sö dông kiÓu c©u hái nµy. T×nh tr¹ng chung hiÖn nay cho
thÊy kho¶ng 70-90% nh÷ng c©u hái ®îc sö dông trong d¹y häc ë phæ
th«ng lµ c©u hái tr×nh ®é thÊp. §iÒu nµy kh«ng ph¶i lµ tèt nãi chung, nh-
ng cha ch¾c lµ dë nÕu sö dông chÝnh x¸c víi nh÷ng häc sinh khuyÕt tËt,
thiÓu n¨ng trÝ tuÖ, cã häc lùc yÕu kÐm hay b¾t ®Çu häc néi dung nµo
®ã míi mÎ. Ngîc l¹i, tuy c©u hái tr×nh ®é cao thËt ®¸ng quý nÕu nã thÝch
hîp víi häc lùc vµ kh¶ n¨ng nhËn thøc cña ngêi häc, nhng tÇn sè sö dông nã
cã hiÖu qu¶ l¹i rÊt thÊp víi nh÷ng ngêi häc thiÕu c¬ së tri thøc, thiÕu kü
n¨ng nhËn thøc c¬ b¶n, n¨ng lùc trÝ tuÖ thÊp. §a sè nh÷ng ngêi häc b×nh

154
thêng ®Òu cÇn b¾t ®Çu t¬ng t¸c víi gi¸o viªn tõ c©u hái tr×nh ®é
thÊp, khã dÇn lªn. C©u hái tr×nh ®é thÊp cã chøc n¨ng khuyÕn khÝch
häc tËp, x©y dùng lßng tin cho ngêi häc khi hä cÇn ph¶i tr¶i nghiÖm
thµnh c«ng bíc ®Çu. Nã còng lµ thñ thuËt tèt cho gi¸o viªn khi míi ph¸t
®éng qu¸ tr×nh häc tËp v× viÖc ph¸t biÓu nã kh«ng khã, Ýt sai lÇm. C©u
hái tr×nh ®é cao còng cã chøc n¨ng khuyÕn khÝch nhng theo híng kh¸c:
nhê tÝnh chÊt th¸ch thøc vµ phøc t¹p hÊp dÉn cña nã ®èi víi nh÷ng häc
sinh cã n¨ng lùc, a thö th¸ch, biÕt vµ thÝch xoay xë trong nh÷ng t×nh
huèng phøc t¹p, cã kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Yªu cÇu lý
tëng ®èi víi gi¸o viªn lµ ®¹t ®îc sù c©n b»ng vµ phèi hîp sö dông hai kiÓu
c©u hái nµy.
2/ C©u hái ®¬n gi¶n vµ c©u hái phøc t¹p ®îc x¸c ®Þnh bëi cÊu
tróc cña chóng. C©u hái ®¬n gi¶n nh»m c©u tr¶ lêi ®¬n gi¶n, tuy kh«ng
h¼n lµ dÔ vµ ë tr×nh ®é thÊp, bëi v× cã c©u hái ®¬n gi¶n nhng rÊt khã.
C©u hái phøc t¹p nh»m c©u tr¶ lêi phøc t¹p vÒ cÊu tróc tuy cha ch¾c ®·
khã vÒ néi dung, bëi v× c¸i phøc t¹p cã thÓ n»m ë kü n¨ng ph¸t ng«n, kh¶
n¨ng diÔn ®¹t, chø kh«ng n»m ë néi dung häc tËp. Nãi chung c©u hái
®¬n gi¶n thêng dÔ, c©u hái phøc t¹p thêng khã, nhng kh«ng ph¶i bao
giê còng nh vËy. VÝ dô, c©u hái Ai lµ ngêi ®Çu tiªn x«ng vµo hÇm cè
thñ b¾t sèng tíng Ph¸p ë §iÖn Biªn Phñ? th× ®¬n gi¶n h¬n c©u hái Khi
qu©n ta tæng ph¶n c«ng vµo khu trung t©m ë §iÖn Biªn Phñ th× t×nh
h×nh ë Së chØ huy qu©n Ph¸p ra sao vµ diÔn biÕn sau ®ã thÕ nµo? Nhng
mét c©u hái ®¬n gi¶n nh Th¬ NguyÔn KhuyÕn vµ th¬ TrÇn TÕ X¬ng cã
g× gièng nhau vµ kh¸c nhau? l¹i v« cïng khã vµ c©u tr¶ lêi tèt ph¶i nhêng
cho c¸c nhµ lý luËn phª b×nh chuyªn nghiÖp. Nã ®ßi hái tr×nh ®é tiÕp
nhËn, ®¸nh gi¸ cao h¬n rÊt nhiÒu so víi viÖc tr¶ lêi nh÷ng c©u hái phøc
t¹p nh Hoµn c¶nh ra ®êi cña th¬ TrÇn TÕ X¬ng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm
nµo ®¸ng chó ý vµ chóng ®· ®îc ph¶n ¸nh trong th¬ «ng nh thÕ nµo? §Ó
tr¶ lêi c©u hái nµy cÇn tr×nh bµy dµi dßng, phøc t¹p, ®ßi hái kh¶ n¨ng
diÔn ®¹t s¸ng sña, gän ghÏ nhng kh«ng khã b»ng tr¶ lêi c©u hái trªn.
3/ C©u hái sù kiÖn vµ c©u hái vÊn ®Ò(c©u hái b¾t ph¶i
suy nghÜ) kh¸c nhau chñ yÕu ë chç mét kiÓu nh»m thu ®îc th«ng b¸o râ
rµng vÒ sù kiÖn, ®ßi hái ph¶i t¸i hiÖn sù kiÖn trong c©u tr¶ lêi, hoÆc ®a

155
ra ý kiÕn ®¬n trÞ vÒ sù kiÖn hay hiÖn tîng nhÊt ®Þnh, cßn kiÓu kia
nh»m c©u tr¶ lêi cã tÝnh chÊt suy luËn, ph¸t hiÖn, t×m tßi, lùa chän, ®¸nh
gi¸ vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, trong ®ã kh«ng chØ cÇn t¸i hiÖn, mµ ph¶i lý
gi¶i, ph©n tÝch, tæng hîp, kh¸i qu¸t hãa c¸c sù kiÖn, tiÕn tíi nhËn thøc
logic b»ng qu¸ tr×nh suy ngÉm, trõu tîng hãa. C©u hái sù kiÖn thêng lµ
c©u hái ®¬n gi¶n vµ cã tr×nh ®é thÊp, c©u hái vÊn ®Ò thêng phøc
t¹p vµ cã tr×nh ®é cao, song kh«ng nhÊt thiÕt khi nµo còng nh vËy. Ai
®· s¸ng lËp Héi th¬ Tao §µn?- ®ã lµ c©u hái sù kiÖn, ®¬n gi¶n vµ dÔ.
Héi Tao §µn ®· cã ®ãng gãp g× vµo sù ph¸t triÓn v¨n häc, nghÖ thuËt cæ
®iÓn chÝnh thèng cña níc ta?- ®ã lµ c©u hái sù kiÖn, phøc t¹p vµ kh«ng
khã l¾m, cã thÓ coi lµ dÔ. §iÒu g× gióp ta kh¼ng ®Þnh ®îc r»ng th¬ Tao
§µn ®· cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng kÓ vµo kho tµng v¨n häc cæ ®iÓn ViÖt
Nam?- ®ã lµ c©u hái sù kiÖn, phøc t¹p vµ khã. Cã thÓ ¸p dông ®Þnh luËt
2 Newton ®Ó gi¶i bµi to¸n chuyÓn ®éng nµy kh«ng?- ®ã lµ c©u hái vÊn
®Ò, ®¬n gi¶n vµ dÔ. Ba ®Þnh luËt Newton cã quan hÖ víi nhau nh thÕ
nµo?- ®ã lµ c©u hái vÊn ®Ò, ®¬n gi¶n vµ khã. T¹i sao gia tèc cña ®éng
tö l¹i tû lÖ thuËn víi lùc t¸c ®éng lªn vËt vµ tû lÖ nghÞch víi khèi lîng cña
nã?- ®ã lµ c©u hái vÊn ®Ò, phøc t¹p vµ rÊt khã, v× nã ®ßi hái häc sinh
ph¶i chøng minh c¸c ®Þnh luËt Newton. CÇn nhÊn m¹nh r»ng, ®a sè
nh÷ng c©u hái vÊn ®Ò lµ khã vµ phøc t¹p ®èi víi ®a sè häc sinh. Tuy
ph¶i thËn träng khi dïng kiÓu c©u hái nµy, nhng cÇn x¸c ®Þnh ch¾c
ch¾n r»ng nã rÊt cã Ých cho viÖc thóc ®Èy t duy cña häc sinh ®¹t ®Õn
møc ®é s©u s¾c, biÖn chøng vµ ®éc lËp. Nh÷ng häc sinh t¬ng t¸c ®îc víi
gi¸o viªn vµ víi nhau th«ng qua kiÓu c©u hái vÊn ®Ò thêng lµ nh÷ng ngêi
cã n¨ng lùc häc tËp tèt, cã ho¹t ®éng häc tËp ph¸t triÓn. Tuy kiÓu c©u hái
sù kiÖn kh«ng trë thµnh môc ®Ých d¹y häc, song nã cã vai trß quan träng
®Ó gi¸o viªn dÉn d¾t häc sinh tõng bíc thu thËp sù kiÖn, tæng hîp hãa, hÖ
thèng hãa, tiÕn tíi suy nghÜ vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, ®Æc biÖt trong qu¸
tr×nh ph©n tÝch d÷ kiÖn cña bµi to¸n, c¸c nhiÖm vô häc tËp trong lÜnh
vùc ng«n ng÷, c¸c bµi häc giaã dôc c«ng d©n-®¹o ®øc. Kh«ng ph¶i bao
giê c©u hái sù kiÖn còng chØ cã tÝnh chÊt t¸i hiÖn vµ thô ®éng, ph©n
biÖt vµ nhí l¹i. Nã còng ®ßi hái t duy trõu tîng, c¸c hµnh ®éng logic, tëng
tîng lý tÝnh. Møc ®é trung gian cña c©u hái vÊn ®Ò còng cÇn ®îc lu ý:

156
kh«ng nªn nªu c©u hái vÊn ®Ò võa khã võa phøc t¹p, v× c¸i phøc t¹p lµm
khã thªm, c¸i khã lµm phøc t¹p thªm vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt.
4/ C©u hái héi tô vµ c©u hái ph©n kú(hay C©u hái ®¬n trÞ
vµ c©u hái ®a trÞ) kh¸c nhau chñ yÕu vÒ h×nh th¸i cña c©u tr¶ lêi.
C©u hái héi tô nghiªng vÒ mét c©u tr¶ lêi ®óng nhÊt, hoÆc c©u tr¶ lêi
hoµn chØnh chØ cã mét, hoÆc chØ cã duy nhÊt mét ph¬ng ¸n tr¶ lêi
®óng. Tæng hai gãc nhän trong tam gi¸c vu«ng lµ bao nhiªu ®é?- chØ cã
mét c©u tr¶ lêi ®óng: 90 ®é. Nhµ du hµnh vò trô ®Çu tiªn cña loµi ngêi lµ
ai?- chØ cã mét c©u tr¶ lêi ®óng: iuri Gagarin, c«ng d©n Liªn X«. Tuy cã
vÎ ®¬n ®iÖu nh vËy, song c©u hái héi tô kh«ng chØ nh»m vµo sù kiÖn,
mµ cßn ®ßi hái nh÷ng d÷ liÖu logic, nh÷ng liªn tëng phøc t¹p, ý tëng s©u
s¾c vµ nh÷ng quan hÖ ®a biÕn trong qu¸ tr×nh suy nghÜ. VÝ dô, c©u
hái vÒ c¸c gãc cña tam gi¸c ®ßi hái ph¶i suy luËn vµ liªn tëng logic. V×
vËy, kh«ng nªn nhÇm lÉn c©u hái héi tô vµ c©u hái tr×nh ®é thÊp, c©u
hái héi tô vµ c©u hái sù kiÖn, c©u hái héi tô vµ c©u hái ®¬n gi¶n. C©u
hái héi tô cã thÓ khã, vÝ dô: Níc b¸m ë mÆt ngoµi cèc thuû tinh ®ùng níc
®¸ l¹nh tõ ®©u mµ ra?- c©u tr¶ lêi duy nhÊt ®óng lµ: tõ h¬i níc trong
kh«ng khÝ tiÕp xóc víi thµnh cèc ngng tô l¹i. Râ rµng ®ã lµ c©u hái
kh«ng dÔ tr¶ lêi. Nã còng kh«ng ph¶i c©u hái sù kiÖn, mµ chñ yÕu ®ßi
hái tr×nh ®é hiÓu nhÊt ®Þnh vµ gi¶i thÝch t¬ng ®èi s©u s¾c. Thùc chÊt
nã lµ c©u hái vÊn ®Ò. §Ó tr¶ lêi chÝnh x¸c c©u hái nµy, lêi gi¶i còng
kh«ng thÓ ®¬n gi¶n v× ph¶i m« t¶ mèi liªn hÖ nh©n qu¶ gi÷a nhiÒu sù
vËt vµ sù kiÖn kh¸c nhau trong mét t×nh huèng.
C©u hái ph©n kú nh»m nhiÒu c©u tr¶ lêi kh¸c nhau nhng ®Òu
phï hîp, tøc lµ cã nhiÒu ph¬ng ¸n tr¶ lêi ®óng vµ nãi chung khã x¸c
®Þnh trong ®ã c©u tr¶ lêi nµo lµ ®óng nhÊt. Nã cßn ®îc gäi lµ c©u hái
më, kh«ng cã ®¸p ¸n ®¬n trÞ. V× vËy, khi dïng c©u hái ph©n kú th×
®iÒu quan träng h¬n kh«ng ph¶i lµ chê c©u tr¶ lêi ®óng(v× cã nhiÒu c©u
®óng) mµ lµ t¹i sao vµ lµm thÕ nµo häc sinh l¹i ®i tíi ®îc c©u tr¶ lêi Êy,
b»ng c¸ch nµo häc sinh x¸c ®Þnh ®îc ®ã lµ c©u tr¶ lêi cÇn thiÕt. C©u
hái ph©n kú kh«ng hoµn toµn ®ång nhÊt víi c©u hái tr×nh ®é cao,
c©u hái vÊn ®Ò, bëi v× cã c©u hái ph©n kú tr×nh ®é thÊp vµ c©u
hái ph©n kú nh»m vµo sù kiÖn. Sù « nhiÔm m«i trêng dÉn tíi nh÷ng

157
hËu qu¶ chñ yÕu nµo?- ®ã lµ c©u hái ph©n kú cã nhiÒu gi¶i ®¸p
®óng(1.G©y bÖnh dÞch ¶nh hëng xÊu ®Õn søc khoÎ con ngêi vµ sinh
vËt; 2.B·o lôt; 3.Xãi mßn ®Êt; 4.Lµm thay ®æi khÝ hËu ë Tr¸i ®Êt v.v…)
nhng kh«ng ph¶i lµ c©u hái tr×nh ®é cao. Nh÷ng thiªn tµi qu©n sù cña níc
ta trong thêi kú phong kiÕn lµ ai?- c©u hái ph©n kú nµy kh«ng cã vÊn
®Ò, mµ nh»m vµo sù kiÖn, nh©n vËt, vµ c©u tr¶ lêi ®óng cã mét sè ph-
¬ng ¸n(Quang Trung, TrÇn Hng §¹o, Lý Thêng KiÖt v.v…). Nãi chung,
c©u hái ph©n kú thêng khã vµ phøc t¹p, Ýt nhiÒu cã tÝnh vÊn ®Ò, nhng
kh«ng ph¶i bao giê còng ®óng nh vËy.
ViÖc sö dông phèi hîp c©u hái héi tô vµ c©u hái ph©n kú lµ ®iÒu
b¾t buéc trong d¹y häc, v× mçi kiÓu ®Òu cã ý nghÜa s ph¹m cña nã.
C©u hái héi tô tr×nh ®é thÊp cã t¸c dông híng dÉn häc sinh râ rÖt khi
nhiÖm vô häc tËp phøc t¹p vµ khã, vµ khi lµm viÖc víi häc sinh yÕu kÐm.
C©u hái héi tô tr×nh ®é cao thÝch hîp víi nh÷ng häc sinh kh¸, cã n¨ng lùc
kh¸i qu¸t hãa, cã tri thøc ®Çy ®ñ vÒ vÊn ®Ò häc tËp, cã tr×nh ®é xuÊt
ph¸t tèt. C©u hái héi tô nh»m vµo sù kiÖn rÊt tèt cho nh÷ng häc sinh thiÕu
d÷ kiÖn xuÊt ph¸t, trÝ nhí kÐm, kh¶ n¨ng hÖ thèng hãa thÊp hoÆc hæng
tri thøc nhiÒu. C©u hái héi tô cã tÝnh vÊn ®Ò t¹o c¬ héi tèt cho nh÷ng
häc sinh kh«ng ng¹i sai lÇm, nh÷ng em kh«ng qu¸ lÖ thuéc vµo ®¸p ¸n cña
gi¸o viªn, cã tÝnh quyÕt ®o¸n vµ suy nghÜ tËp trung, cã kh¶ n¨ng ra
quyÕt ®Þnh. C©u hái ph©n kú tr×nh ®é thÊp cèt dïng ®Ó «n tËp, hÖ
thèng hãa, huy ®éng kinh nghiÖm xuÊt ph¸t ë ngêi häc, khuyÕn khÝch
nh÷ng häc sinh kÐm hoÆc cßn cha tham gia vµo ho¹t ®éng nhãm do l¬
®·ng, do quªn bµi cò. C©u hái ph©n kú tr×nh ®é cao kÝch thÝch t duy
t×nh thÕ, hµnh ®éng t×m tßi s¸ng t¹o, khuynh híng chñ ®éng trong suy
nghÜ vµ hµnh ®éng ph¸t hiÖn c¸i míi mÎ, n¨ng lùc øng xö víi nh÷ng sù
kiÖn, vÊn ®Ò vµ t×nh huèng ®a d¹ng, biÕn ®æi. C©u hái ph©n kú nh»m
vµo sù kiÖn cã t¸c dông tèt ®Ó ph¸t ®éng cuéc th¶o luËn, ®éng viªn
nhiÒu häc sinh tham gia ho¹t ®éng chung, ®ãng gãp ý tëng, gi¶i ph¸p ®a
d¹ng, gîi nhí kinh nghiÖm ®ång thêi ë nhiÒu ngêi. C©u hái ph©n kú cã
tÝnh vÊn ®Ò t¹o thuËn lîi cho nh÷ng häc sinh cã kh¶ n¨ng nghiªn cøu,
biÕt ®Æt gi¶ thuyÕt, biÕt kiÓm tra, ®¸nh gi¸ vµ tù lùc suy nghÜ. Nh÷ng
tÝnh n¨ng trªn cña c¸c kiÓu c©u hái cÇn ®îc khai th¸c triÖt ®Ó, song cÇn
phï hîp víi môc ®Ých sö dông, kh«ng nªn lµm ngîc l¹i.

158
5/T¸m kiÓu c©u hái trªn ®îc ghÐp thµnh bèn cÆp cho dÔ
x¸c ®Þnh vµ sö dông. Cã nhiÒu c¸ch tiÕp cËn kh¸c trong viÖc ph©n chia
kiÓu vµ lo¹i c©u hái, nhng kh«ng tiÖn sö dông nh c¸ch nãi trªn. VÝ dô, cã
thÓ chia c©u hái thµnh c¸c kiÓu sau:
 C©u hái lý thuyÕt, nh»m néi dung trõu tîng vµ n¨ng lùc hµn l©m cña
häc sinh, nãi chung lµ ®ßi hái tr×nh ®é cao.
 C©u hái vÒ ®é tin cËy, nh»m kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸ trong nhËn thøc, kh¶
n¨ng ph¸n ®o¸n, suy luËn.
 C©u hái logic, nh»m vµo nh÷ng liªn hÖ b¶n chÊt trong sù vËt, hiÖn t-
îng: nh©n qu¶, phô thuéc, kh¶ n¨ng ph©n tÝch, tæng hîp, kh¸i qu¸t hãa.
 C©u hái ®¸nh gi¸ vÒ ý nghÜa, c«ng dông, nh»m vµo kh¶ n¨ng øng
dông, liªn hÖ víi thùc tiÔn, c©n nh¾c lîi h¹i vµ kinh nghiÖm thùc tÕ.
(Dillion 1990).
Ngêi ta cã thÓ ph©n chia kiÓu vµ lo¹i c©u hái theo nh÷ng môc ®Ých
vµ yªu cÇu chuyªn biÖt, vÝ dô: a. C¸c c©u hái nhËn thøc; b. C¸c c©u hái
th¨m dß vµ ph¸t triÓn gi¸ trÞ; c. C¸c c©u hái cñng cè; d. C¸c c©u hái t¸i
hiÖn; e. C¸c c©u hái s¸ng t¹o, v.v… Tuy vËy, viÖc ph©n chia kiÓu vµ lo¹i
c©u hái nh vËy chñ yÕu lµ nhiÖm vô cña gi¸o viªn, trong nh÷ng trêng hîp
cô thÓ, trùc tiÕp, th× rÊt cã Ých, nhng vÒ mÆt kü thuËt c¸ch lµm ®ã
thiÕu hÖ thèng.
1.2. Quy tr×nh chung cña viÖc sö dông c©u hái.
Kü thuËt hái vµ sö dông c©u hái cÇn tu©n thñ mét quy tr×nh nhÊt
®Þnh. Gi¸o viªn cã thÓ lùa chän c¸ch lµm thÝch hîp nhÊt víi kh¶ n¨ng vµ ý
®å cña m×nh, nhng tèi thiÓu ph¶i qua nh÷ng bíc c¬ b¶n sau.
1/ ChuÈn bÞ c©u hái ban ®Çu.
ThiÕt kÕ hay h×nh thµnh hÖ thèng c©u hái lµ viÖc ph¶i lµm tríc khi
tiÕn hµnh bÊt kú nhiÖm vô d¹y häc nµo. Bµi nµo, m«n nµo, lóc nµo, häc
sinh nµo, gi¸o viªn nµo vµ ë ®©u ®Òu cã thÓ ph¶i dïng ®Õn c©u hái vµ
chóng hÇu nh ®¾c dông, tiÖn lîi h¬n mäi kü thuËt kh¸c. Trong bíc chuÈn
bÞ, ph¶i x¸c ®Þnh néi dung vµ ý chÝnh cña néi dung häc tËp, cÇn ph¶i hái
vÒ nh÷ng g×, hái ®Ó lµm g×. KiÓu vµ h×nh thøc ng«n ng÷ cña c©u hái

159
cha cÇn ®îc kh¼ng ®Þnh, nhng cÇn dù kiÕn hai nhãm c©u hái: 1. C©u
hái chèt- bao qu¸t néi dung häc tËp c¬ b¶n, kh«ng thÓ kh«ng hái, cã liªn
quan ®Õn nh÷ng ý chÝnh cña bµi häc, kh«ng nhiÒu, chõng 3-4 c©u, hay
3-4 ý chÝnh; 2. C©u hái më réng, hay c©u hái bæ sung, ®îc chuÈn bÞ díi
d¹ng c¸c t×nh huèng dù kiÕn, gi¶ ®Þnh, cßn c©u hái cô thÓ th× cha x¸c
®Þnh ®îc v× lo¹i c©u hái nµy chØ thËt sù n¶y ra tuú theo t×nh huèng lóc
®ã thÕ nµo. Tuy kh«ng chuÈn bÞ chÝnh x¸c ®îc lo¹i c©u hái më réng, nh-
ng ph¶i cã ®Þnh híng râ rµng, v× chóng cã vai trß cùc kú quyÕt ®Þnh
trong t¬ng t¸c, th¶o luËn, gi÷ cho c¸c t tëng ®îc liªn tôc, c¸c t×nh huèng ®-
îc sinh ®éng, hÊp dÉn.
2/ §èi chiÕu vµ thÝch øng c¸c c©u hái víi ®Æc ®iÓm vµ
tr×nh ®é kh¸c nhau cña häc sinh.
§ã lµ viÖc ph©n tÝch ®Æc ®iÓm vµ tÝnh chÊt cña nh÷ng c©u hái sÏ
sö dông sao cho ®¸p øng tèt nhÊt c¸c tr×nh ®é tri thøc, kü n¨ng vµ kinh
nghiÖm cña häc sinh vÒ chñ ®Ò hay bµi häc, xÐt theo nhãm vµ c¸ nh©n
nÕu nh hiÓu râ ®îc tõng ngêi. Tõ ®©y ®· cã sù ®Þnh híng t¬ng ®èi râ
vÒ c¸c kiÓu vµ lo¹i c©u hái, sau sÏ lùa chän h×nh thøc ng«n ng÷ cho mçi
kiÓu vµ lo¹i. Trong bíc nµy, cÇn xem xÐt nh÷ng ®Æc tÝnh sau cña
c©u hái:
+ TÝnh râ rµng, s¸ng sña: C©u hái ph¶i ®¬n gi¶n theo nghÜa tr¸nh
r¾c rèi, tr¸nh ®¸nh ®è, tr¸nh dÉn tíi chç hiÓu theo nhiÒu c¸ch, tr¸nh mï mê
vµ ®a nghÜa dÔ lµm häc sinh hoang mang, cÇn ph¶i râ nghÜa, râ ý, tËp
trung vµo mét vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn chñ ®Ò hoÆc kh¸i niÖm chñ
yÕu. Kh«ng nªn chän nh÷ng c©u hái qu¸ dµi, qu¸ nhiÒu tõ mµ ý l¹i t¶n
m¹n vµ rèi, nh÷ng c©u hái qu¸ nhiÒu ®ßi hái nh võa khã, võa phøc t¹p, võa
ph©n kú, võa cã tÝnh vÊn ®Ò, l¹i võa trõu tîng, võa nghiªng vÒ lý thuyÕt
võa s©u s¾c vÒ gi¸ trÞ. Nh÷ng c©u hái nh vËy dï kh«ng ®Õn nçi kh«ng
võa søc ®a sè häc sinh, song Ýt nhÊt còng sÏ lµm mÊt nhiÒu thêi gian
®Æt c©u hái vµ gi¶i thÝch cho râ mét c¸ch v« bæ, l¹i cã thÓ ®ông ch¹m
®Õn nh÷ng sù viÖc kh¸c l¹c lâng so víi chñ ®Ò, dÔ lµm mÊt ph¬ng híng
suy nghÜ cña häc sinh, dÔ lµm cho chÝnh gi¸o viªn lóng tóng khi n¶y sinh
nh÷ng t×nh huèng bÊt ngê, ®Æc biÖt khi häc sinh hoµn toµn kh«ng thÓ
tr¶ lêi næi.

160
+ TÝnh th¸ch thøc: C©u hái ®õng lÆp ®i lÆp l¹i vµ chØ xo¸y vµo
mét vµi sù kiÖn, kh«ng nªn ®¬n ®iÖu vÒ tõ ng÷ vµ cÊu tróc, kh«ng nªn
hái nh÷ng c©u chÝnh m×nh ®· biÕt râ ai còng tr¶ lêi ®îc. C©u hái cÇn
ph¶i kh¸c c¸i g× ®ã tÇm thêng, khiÕn cho ngêi tr¶ lêi ®îc nã ph¶i c¶m
thÊy h·nh diÖn vµ tho¶ m·n. C©u hái cÇn tr¸nh trêng hîp ®¸p ¸n cña nã ®·
cã s½n trong s¸ch gi¸o khoa hay ®· v« t×nh hoÆc h÷u ý ®îc nãi râ tõ tríc
®ã. TÝnh th¸ch thøc t¬ng ®ång víi tÝnh vÊn ®Ò nhng cã thÓ cã c©u hái
th¸ch thøc nh»m vµo kh¬i gîi c¶m xóc, khuyÕn khÝch th¸i ®é tÝch cùc.
+ TÝnh ®Þnh híng nhãm hay sè ®«ng: C©u hái kh«ng dµnh riªng
cho c¸ nh©n häc sinh nµo c¶, mµ híng vµo c¶ nhãm hay líp. NÕu c©u hái
®îc chuÈn bÞ ®Ó cho c¸ nh©n tr¶ lêi th× ®ã lµ sai lÇm tÖ h¹i, v× nh vËy
kü thuËt hái kh«ng cßn gi¸ trÞ hç trî gi¸o viªn g©y ¶nh hëng tÝch cùc ®Õn
häc sinh n÷a. Do ®Þnh híng nhãm hay sè ®«ng, c©u hái sÏ t¸c ®éng ®Õn
nhiÒu ngêi, t¸c ®éng Êy cã ¶nh hëng khuyÕn khÝch sù tham gia, cïng suy
nghÜ, sù ®ång c¶m, sù liªn kÕt vµ hîp t¸c hµnh ®éng, quan hÖ th©n
thiÖn vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm chung cña nhiÒu häc sinh. §Ó lµm râ tÝnh
®Þnh híng nhãm hay sè ®«ng, ngêi ta ph¶i chän c©u vµ c¸ch biÓu ®¹t sao
cho häc sinh cã c¶m gi¸c ®ã kh«ng ph¶i lµ gi¸o viªn hái hay lôc vÊn, tra
xÐt, mµ c¶m thÊy dêng nh ®ã lµ c¸c b¹n hái hoÆc ®ã lµ th¾c m¾c tõ
trong lßng m×nh mµ ra, hoÆc ®ã lµ gi¸o viªn nãi lªn hé m×nh vÊn ®Ò hay
ý tëng nµy. C©u hái ph¶i g©y ®îc ph¶n øng ë nhiÒu häc sinh, ai còng
thÊy m×nh cã tr¸ch nhiÖm ph¶i gi¶i ®¸p, ai còng bËn t©m vµ suy nghÜ,
do ®ã kh«ng khÝ nhãm hay líp kh«ng bÞ ph©n t¸n. C¸c ®¹i tõ chØ ngêi ë
c¸c ng«i trong c©u hái nªn dïng ë sè nhiÒu, tr¸nh gäi ®Ých danh mét häc
sinh, tr¸nh dïng ng«i T«i, mµ nªn dïng Chóng ta, Líp ta, Nhãm ta, VÊn ®Ò
cña chóng ta…
+ TÝnh võa søc ®èi víi løa tuæi vµ n¨ng lùc cña häc sinh: §©y lµ yªu
cÇu chung cho mäi biÖn ph¸p d¹y häc. C©u hái ph¶i n»m trong giíi h¹n cña
kh¶ n¨ng tri gi¸c th«ng tin ng«n ng÷, hiÓu ng÷ nghÜa vµ ý trong c©u, kinh
nghiÖm c¶m nhËn c¸c t×nh huèng giao tiÕp, n¨ng lùc t duy, tëng tîng, kh¶
n¨ng ®éc tho¹i, diÔn ®¹t ý nghÜ cña häc sinh. §iÒu nµy ®· ®µnh. Nhng
yªu cÇu ®Æc biÖt ë ®©y lµ cÇn sö dông hµi hoµ, c©n b»ng c¸c kiÓu
c©u hái. Kh«ng nh÷ng tr¸nh dïng c©u hái qu¸ khã, qu¸ phøc t¹p, cã tÝnh

161
vÊn ®Ò cao, qu¸ ®a trÞ ®èi víi häc sinh yÕu kÐm, mµ cßn kh«ng nªn chØ
¸p dông mét chiÒu nh÷ng c©u hái qu¸ dÔ, qu¸ ®¬n gi¶n, qu¸ ®¬n ®iÖu,
qu¸ chôm víi nh÷ng häc sinh nµy. Víi häc sinh giái còng cÇn tr¸nh hai th¸i
cùc nh vËy. Kh«ng nªn b»ng mét c©u hái mµ lo¹i nh÷ng häc sinh nµy ra
khái cuéc, mÆt kh¸c l¹i khiÕn cho nh÷ng häc sinh kh¸c tù phô, tù m·n, cßn
nhãm thø ba th× kh«ng biÕt ph¶i lµm g×, bèi rèi hoÆc l¶ng tr¸nh t×nh thÕ.
Còng cÇn tuyÖt ®èi tr¸nh dïng nh÷ng c©u hái t¹o ®iÒu kiÖn cho häc sinh
a dua, nãi leo, phô häa hoÆc khoe khoang, ph« tr¬ng ®Çu ãc cña m×nh.
+ TÝnh biÕn ®æi hay tÝnh t×nh huèng: C©u hái ®îc ®a ra linh
ho¹t. Cã c©u ®· ®Þnh dïng råi ph¶i bá, cã c©u ®Õn khi t×nh thÕ ®ßi hái
sÏ ph¶i nhanh chãng ®a ra. Kh«ng cÇn hái lÊy ®îc, nhng ph¶i hái khi cã c¬
héi thÝch hîp. TËp hîp c©u hái cÇn hçn hîp vÒ kiÓu lo¹i, vÒ ®é khã, vÒ
khuynh híng, vÒ tÝnh ®èi tîng. CÇn tËn dông c¸c c©u hái kh¸c nhau vµ
h×nh dung râ khi nµo vµ lµm thÕ nµo cã thÓ sö dông nh÷ng c©u hái nµo
®Ó d¹y häc cã hiÖu qu¶ cao.
3/ DiÔn ®¹t c©u hái b»ng lêi sao cho ®¹t ®îc môc ®Ých tèt
nhÊt.
§ã lµ t×m c¸ch ph¶n ¸nh tèt nhÊt c¸c ý vµ néi dung sÏ ®a vµo t¬ng t¸c
hái-®¸p díi h×nh thøc ng«n ng÷ héi tho¹i hay ®èi tho¹i, x¸c ®Þnh c¸c c©u
hái b»ng h×nh th¸i vËt chÊt chø kh«ng cßn lµ ý tëng n÷a. Nh÷ng tõ vµ
côm tõ nghi vÊn nãi chung ®îc sö dông nh sau:
+ Ai, C¸i g×, Khi nµo, ë ®©u, C¸i nµo, Bao giê? vµ nh÷ng tõ t¬ng tù
nh thÕ vÒ chøc n¨ng ng÷ ph¸p, thêng ®îc sö dông ë c¸c c©u hái héi tô,
®¬n trÞ, ®¬n gi¶n, tr×nh ®é thÊp, nh»m vµo sù kiÖn, c¸c c©u hái t¸i
hiÖn, liªn tëng, «n tËp, hÖ thèng hãa, t×m hiÓu kinh nghiÖm cña häc sinh.
+ T¹i sao, V× sao, Nh thÕ nµo, Do d©u, Lµm thÕ nµo, B»ng c¸ch nµo,
SÏ ra sao? vµ nh÷ng tõ t¬ng tù nh thÕ vÒ chøc n¨ng ng÷ ph¸p, thêng thÝch
hîp ®Ó biÓu ®¹t c¸c c©u hái tr×nh ®é cao, khã, héi tô, ®a trÞ, phøc t¹p, cã
tÝnh vÊn ®Ò, gîi suy nghÜ, suy luËn, kh¸i qu¸t hãa, quan niÖm luËn,
®¸nh gi¸.
+ Víi cïng mét néi dung vµ ý tëng, cïng mét môc ®Ých, c©u hái cµng
ng¾n gän, cµng Ýt tõ, cµng Ýt mÖnh ®Ò, cµng Ýt cÊu tróc, cµng Ýt

162
thuËt ng÷ míi l¹ cµng tèt. Trong c©u hái nªn tr¸nh c¸c h×nh thøc tu tõ, tr¸nh
tõ l¸y, tõ ®iÖp, ®iÖp ng÷, tr¸nh dïng nghÜa bãng, tr¸nh tõ ®ång ©m kh¸c
nghÜa.
+ C¸c c©u hái ®îc h×nh thøc hãa theo 6 tiªu chÝ: 1. TÝnh chÊt- khã
hay dÔ, tr×nh ®é cao hay thÊp, cã tÝnh vÊn ®Ò hay nh»m vµo sù kiÖn,
trõu tîng hay cô thÓ; 2. H×nh th¸i- Héi tô hay ph©n kú, dµi hay ng¾n,
phøc t¹p hay ®¬n gi¶n; 3. Môc ®Ých- Híng dÉn hay chÈn ®o¸n, hay
khuyÕn khÝch, ®éng viªn, hay tÊt c¶; 4. TÝnh ®èi tîng- NhËn thøc hay
gi¸ trÞ, sù kiÖn-nh©n vËt hay nguyªn lý-kh¸i niÖm, tri thøc hay kü n¨ng,
néi dung hay ý nghÜa-c«ng dông; 5. TÝnh n¨ng- c©u hái chèt hay c©u hái
më réng; 6. H×nh thøc ng«n ng÷- c¸i g×, ai, ë ®©u, khi nµo hay t¹i sao, nh
thÕ nµo, lµm thÕ nµo.
4/ KhÝch lÖ häc sinh suy nghÜ ®Ó tr¶ lêi.
CÇn ph¸t triÓn kiÓu c©u hái ®éng viªn, th¨m dß gi¸ trÞ, gîi nhí kinh
nghiÖm, gîi më sù kiÖn vµ suy nghÜ… cïng víi nh÷ng hµnh vi øng xö
kh«ng lêi th©n thiÖn, biÓu c¶m, hÊp dÉn. Khi b¾t ®Çu, kh«ng nªn dïng
c©u hái héi tô vµ qu¸ dÔ v× nã dÉn ngay tíi c©u tr¶ ®óng, vµ gi¶i ®¸p Êy
qu¸ ®¬n gi¶n nªn kh«ng cã t¸c dông khÝch lÖ ®a sè häc sinh. Còng nªn
tr¸nh sù thõa nhËn nhanh chãng vµ dÔ d·i tríc nh÷ng c©u tr¶ lêi hay kÕt
qu¶ lµm viÖc cña häc sinh, v× hµnh vi nµy sÏ dËp t¾t c¸c ph¶n øng, lo¹i
®a sè häc sinh ra khái vßng suy nghÜ, b¨n kho¨n: thÕ lµ hÕt chuyÖn!
Trong tiÕn tr×nh hái-®¸p, cÇn chó ý nh÷ng t×nh thÕ nan gi¶i- khi ®a ra
c©u hái ph©n kú, c©u hái vÊn ®Ò, c©u hái tr×nh ®é cao, vµ t×m c¸ch
gi¶i táa chóng b»ng c¸c c©u hái bé phËn cã h×nh th¸i, tÝnh chÊt, tÝnh
n¨ng kh¸c.
BiÕt chê ®îi trong vµi gi©y l¸t cÇn thiÕt- ®ã lµ thñ thuËt khuyÕn
khÝch häc sinh suy nghÜ ®Ó tr¶ lêi. Kho¶ng thêi gian gi÷a lóc nªu c©u
hái vµ lóc häc sinh tr¶ lêi thêng lµ 1-2 gi©y- ®ã lµ thêi lîng chê cha ®ñ
®Ó t¹o ra hiÖu qu¶. Th¸i ®é n«n nãng cña gi¸o viªn khi thóc giôc häc sinh
tr¶ lêi ngay thùc chÊt sÏ ®îc c¸c em c¶m nhËn lµ m×nh kh«ng cÇn tr¶ lêi,
tr¶ lêi còng v« Ých, thÇy c« kh«ng cÇn c©u tr¶ lêi cña m×nh mµ chØ hái
lÊy lÖ mµ th«i. Marry Rowe(1990) ®· nghiªn cøu kü lìng vµ x¸c ®Þnh ®îc
thêi lîng chê ®îi hîp lý nhÊt ë c¸c líp nhá lµ 5-6 gi©y, ë c¸c líp lín lµ 3-5

163
gi©y. §iÒu ®ã cã t¸c dông tèt ®Õn ph¶n øng cña häc sinh v×: 1. ®é dµi
cña thêi gian ph¶n øng t¨ng lªn; 2. t¨ng c¬ héi cho nh÷ng ph¶n øng tù
nguyÖn; 3. lµm gi¶m kh¶ n¨ng n¶y sinh sù nhót nh¸t, e dÌ; 4. n©ng cao
tÝnh thuyÕt phôc v× häc sinh cã thêi gian suy nghÜ; 5. t¨ng nh÷ng ph¶n
øng suy luËn v× häc sinh vÉn kÞp lùa chän híng suy nghÜ kh¸c nhau; 6.
t¨ng c¸c ph¶n øng gi÷a häc sinh víi nhau; 7. t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó thu thËp
nhiÒu b»ng chøng khi suy luËn vµ tr¶ lêi; 8. t¨ng c¬ héi ®Ó häc sinh ®Æt
ra c©u hái; 9. t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng häc sinh vèn cã ph¶n øng chËm
ch¹p còng tham gia ®îc.
5/ Duy tr× tiÕn tr×nh hái-®¸p b»ng c¸c c©u hái.
Thêng ph¶i sö dông c¸c kiÓu lo¹i c©u hái th¨m dß gi¸ trÞ, chÈn ®o¸n
vµ híng dÉn ®Ó gióp häc sinh vît qua chç bÕ t¾c, chuyÓn híng suy nghÜ
vµ lËp luËn, cã c¶m gi¸c yªn t©m vµ an toµn trong khi tham gia gi¶i ®¸p
nh÷ng c©u hái cña gi¸o viªn vµ cña c¸c b¹n. NÕu thÓ hiÖn ®îc c©u hái
cña m×nh trong c¸c c©u hái cña häc sinh th× rÊt tèt. Khi nhËn thÊy c¸ch
hái cña m×nh kh«ng ®îc häc sinh hëng øng hay c¸c em tá ra kh«ng nhiÖt
t×nh víi néi dung hay hµm ý cña c©u hái, cÇn ph¶i trë l¹i kÕt hîp hái víi
tr×nh diÔn trùc quan tµi liÖu, thùc nghiÖm hay c¸c kü n¨ng, khi ®ã hái
ph¶i tùa vµo trùc quan vµ nh÷ng sù kiÖn sinh ®éng. §Ó duy tr× tèt tiÕn
tr×nh nµy, gi¸o viªn ph¶i kÞp thêi h×nh thµnh vµ sö dông nh÷ng c©u hái
bæ trî, më réng võa híng dÉn võa cñng cè nh÷ng kÕt qu¶ mµ häc sinh ®¹t
®îc.
6/ §¸nh gi¸ vµ thu nhËn th«ng tin ph¶n håi vÒ kÕt qu¶ vµ
qu¸ tr×nh häc tËp.
§¸nh gi¸ Ýt nhÊt cã hai mÆt: thÈm ®Þnh vµ chÈn ®o¸n, tõ ®ã rót ra
th«ng tin cÇn thiÕt. §Ó n¾m ®îc thùc tr¹ng häc tËp lóc ®ã, kh«ng thÓ ®o
nghiÖm tõng häc sinh, kh«ng thÓ kiÓm tra tõng em theo tõng sù kiÖn,
tõng ý, tõng chñ ®Ò, tõng kh¸i niÖm vµ tõng kü n¨ng, mµ nªn dïng c©u
hái ph©n kú, cã tÝnh vÊn ®Ò, víi mét ph¬ng ¸n khã vµ mét ph¬ng ¸n
dÔ kÕt hîp víi nhau. C¸ch hái nµy ®¸nh ®éng ®ång thêi nhiÒu häc
sinh, chØ cÇn mét vµi em tr¶ lêi nhng gi¸o viªn vÉn n¾m ®îc t×nh
tr¹ng chung nhê quan s¸t ph¶n øng cña c¶ nhãm hay c¶ líp. Nã cho
phÐp quÐt ®îc c¸c tr×nh ®é kh¸c nhau tõ dÔ ®Õn khã, v× thÕ ®¸nh

164
gi¸ ®îc c¶ tr×nh ®é trung b×nh. C¸c c©u hái cÇn chôm l¹i ë mét vµi
®iÓm chÝnh yÕu cña bµi häc, nhÊt lµ nh÷ng yÕu tè quan niÖm vµ øng
dông. NÕu häc sinh n¾m ®îc lý thuyÕt, hiÓu c¸ch øng dông vµ t¸c dông
thùc tÕ cña sù vËt, th× ®¬ng nhiªn kh«ng cã g× ph¶i b¨n kho¨n vÒ c¸c sù
kiÖn riªng lÎ trong bµi.
1.3.Nh÷ng quy t¾c trong viÖc nªu c©u hái.
Kinh nghiÖm thùc tÕ vÒ viÖc nµy rÊt phong phó, mçi gi¸o viªn cã
nh÷ng quy t¾c hµnh ®éng riªng thÝch hîp víi m×nh vµ häc sinh cña
m×nh. Song còng cã thÓ ph¸t biÓu nh÷ng quy t¾c chung tèi thiÓu, cÇn
tu©n thñ. Nh÷ng quy t¾c nµy bao qu¸t mÆt d¬ng tÝnh vµ mÆt ©m tÝnh,
tøc lµ nh÷ng ®iÒu nªn hay cã thÓ lµm vµ nh÷ng ®iÒu kh«ng nªn hay
®õng lµm khi nªu c©u hái.
Nh÷ng ®iÒu nªn lµm khi nªu c©u hái.
1/ Chó ý biÕn ®æi c©u hái theo ®é khã, ®é dµi, cÊu tróc ng«n ng÷,
chøc n¨ng, môc ®Ých cña chóng vµ kÕt hîp chóng sao cho thÝch hîp víi
häc sinh, víi t×nh huèng d¹y häc xÐt theo n¨ng lùc, høng thó, t©m tr¹ng,
thêi gian, diÔn biÕn cô thÓ cña ho¹t ®éng vµ quan hÖ trªn líp. §ã lµ xö lý
c©u hái vµ c¸ch nªu c©u hái mét c¸ch linh ho¹t, ®a d¹ng, bao qu¸t réng, cã
chiÒu s©u vµ thÝch hîp vÒ mÆt t©m lý, cã néi dung chÝnh x¸c vµ tËp
trung vµo môc ®Ých hái.
2/ B¶o ®¶m tÝnh logic, tuÇn tù cña lo¹t c©u hái hay tÝnh hÖ thèng
cña chóng, tu©n theo vµ kh«ng tr¸i ngîc víi sù tiÕn triÓn cña qu¸ tr×nh
th¶o luËn, hái-®¸p, cña qu¸ tr×nh häc tËp. CÇn tæ chøc tr×nh tù c¸c c©u
hái hîp lý ®Ó c©u tríc ®îc tiÕp nèi víi c©u sau, c©u sau bæ sung hay
hoµn thiÖn c©u tríc, c¸c c©u hái liªn hîp víi nhau theo mét ý tëng trän vÑn,
c©u tríc t¹o ra c¸i ®µ hay c¸i cí ®Ó ®Æt ra c©u sau mét c¸ch tù nhiªn.
3/ §Þnh híng vµo sè ®«ng vµ tËp trung vµo ®Ò tµi häc tËp ®Ó duy
tr× tiÕn tr×nh hái-®¸p liªn tôc. Khi tiÕn tr×nh nµy bÕ t¾c, cÇn th¨m dß
vµ ®Þnh híng l¹i, di chuyÓn c©u hái trong häc sinh, biÕn viÖc hái cña
gi¸o viªn thµnh c¸c c©u hái cña häc sinh ®Æt ra víi nhau vµ víi gi¸o viªn.
4/ T«n träng thêi gian suy nghÜ vµ c©n nh¾c cña häc sinh ®ñ ®Ó
t¹o ra Ên tîng, thiÖn c¶m vµ ®é chÝn ch¾n cña t duy trong c©u tr¶ lêi.

165
§iÒu nµy còng t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh thùc hiÖn t¬ng ®èi trän vÑn
mét thao t¸c trÝ nhí, mét hµnh ®éng t duy, mét pha tëng tîng, mét hµnh
®éng quan s¸t, ph¸n ®o¸n hay lùa chän…Nh vËy c©u hái míi cã t¸c dông
d¹y suy nghÜ, híng dÉn ho¹t ®éng trÝ tuÖ vµ häc tËp cña häc sinh.
5/ Lu ý nh÷ng lo¹i häc sinh kh¸c nhau vµ nh÷ng diÔn biÕn hµnh vi
trªn líp ®Ó võa dùa ®îc vµo häc sinh giái lÉn häc sinh kÐm, tù nguyÖn
lÉn kh«ng tù nguyÖn, tÝch cùc lÉn thô ®éng, nhanh nhÑn lÉn chËm ch¹p
khi nªu c©u hái, võa kÞp thêi xö lý, ng¨n ngõa nh÷ng hiÖn tîng kh«ng
mong muèn vÒ kû luËt, qu¶n lý vµ nÒ nÕp trªn líp. Muèn vËy, gi¸o viªn
ph¶i thêng xuyªn thay ®æi vÞ thÕ cña m×nh c¶ vÒ mÆt kh«ng gian, vËn
®éng lÉn vÒ mÆt x· héi vµ t©m lý, t¹o ra nhiÒu vÞ trÝ kh¸c nhau ®Ó
quan s¸t vµ xö thÕ.
6/ §¸p øng kÞp thêi khi cã c©u tr¶ lêi kh«ng ®óng b»ng c¸ch g¹n lÊy
mäi u ®iÓm trong ®ã, lµm bËt lªn mäi cè g¾ng dï nhá nhÊt cña häc sinh
trong c©u tr¶ lêi. §Æc biÖt khi c©u tr¶ lêi kh«ng ®óng l¹i chØ lµ l¹c ®Ò
chø kh«ng ph¶i lµ sai lÇm, cÇn ch¾t läc lÊy c¸i míi mÎ, ®éc ®¸o trong ®ã,
híng nã vµo c©u hái.
7/ TiÕp nèi nh÷ng c©u tr¶ lêi hoµn chØnh hay ®óng ®¾n cña häc
sinh ®Ó dïng ý tëng vµ th¸i ®é cña chÝnh c¸c em mµ tiÕp tôc dÉn d¾t c¸c
em øng phã víi c©u hái sau ®ã, hoÆc ®Ó lµm c¸i cí khuyÕn khÝch th¶o
luËn, hoÆc ®Ó thay thÕ nh÷ng lêi gi¶i thÝch dµi dßng, nh÷ng nhËn xÐt
thêng mang tÝnh chÊt chiÕu cè cña gi¸o viªn. CÇn tËn dông nh÷ng c©u
tr¶ lêi tèt võa cã tÝnh kh¼ng ®Þnh võa cã ý nghÜa gi¶ thuyÕt, võa gi¶i
®¸p võa nªu vÊn ®Ò míi.
8/ Lu«n b¸m s¸t nhãm c©u hái chèt(chõng 5-6 c©u) ®· chuÈn bÞ tõ
®Çu ®Ó liªn tôc gi÷ cho bµi häc tÝnh thèng nhÊt vµ cè kÕt trªn c¬ së néi
dung chñ yÕu cña nã.
9/ Chñ ®éng c¶nh gi¸c víi nh÷ng c©u hái cña häc sinh ®Æt ra cho
gi¸o viªn theo ph¬ng ch©m chung lµ chuyÓn c©u hái ®ã cho c¸c em kh¸c
tr¶ lêi, cßn gi¸o viªn gîi ý ®Ó häc sinh suy nghÜ c¸ch tr¶ lêi c©u hái, b¶n
th©n ph¶i dù kiÕn c¸ch øng phã víi t×nh huèng sau ®ã.

166
10/ Khi dïng c©u hái ®Ó kiÓm tra vµ tæng kÕt bµi, cÇn tËn dông
chóng ®Ó nªu vÊn ®Ò hay nhiÖm vô míi. Nh÷ng c©u hái lóc nµy cÇn
cã liªn hÖ logic víi néi dung vµ biÖn ph¸p d¹y häc dù kiÕn cho bµi sau.
Nh÷ng ®iÒu kh«ng nªn lµm khi nªu c©u hái.
1/ Nh÷ng c©u hái côt lñn, tuú tiÖn vµ qu¸ dÔ d·i. Kh«ng ®Æt lo¹i
c©u hái chØ cÇn l¾c hay gËt, cã hay kh«ng, tr¶ lêi thÕ nµo còng ®óng vµ
kÝch thÝch sù ®o¸n mß, nãi liÒu vµ c©u tr¶ lêi thiÕu suy nghÜ. Kh«ng
nªu lo¹i c©u hái ®· cã ®¸p ¸n ngay c¹nh ®ã hoÆc c©u hái kh«ng cã ®¸p ¸n
bao giê, còng nh nh÷ng c©u hái vÒ lo¹i ch©n lý mu«n thuë: MÑ cã yªu em
kh«ng? Tr¸i ®Êt lín h¬n hay c¸i nhµ lín h¬n? Khi cha mÑ cÇn gióp ®ì th×
chóng ta cã gióp ®ì cha mÑ kh«ng? v.v… Kh«ng dïng nh÷ng c©u hái ¸ng
chõng, mËp mê, lÊp löng hoÆc c¸ch ph¸t biÓu mËp mê, lÊp löng tuy c©u
hái kh«ng ®Õn nçi thiÕu x¸c ®Þnh. Kh«ng chÎ c©u hái thµnh nh÷ng ý
vôn vÆt, nh÷ng mÈu ©m thanh rêi r¹c vµ nh»m t×m nh÷ng th«ng tin v«
bæ.
2/ Nh÷ng c©u hái trïng lÆp, tèi nghÜa hoÆc cã thÓ hiÓu theo
nhiÒu nghÜa kh¸c nhau. C«ng thøc hãa häc cña muèi ¨n lµ g×? Muèi ¨n lµ
hîp chÊt cña nh÷ng nguyªn tè nµo?- ®ã lµ c©u hái trïng lÆp vµ thõa lêi.
D·y Trêng S¬n ë ®©u? – c©u hái nµy tèi nghÜa hoÆc g©y ra nhiÒu c¸ch
hiÓu kh¸c nhau. C©u hái thõa lêi võa l·ng phÝ thêi gian, võa lµm cho häc
sinh kh«ng biÕt tr¶ lêi ra sao cho ph¶i-tr¶ lêi c©u tríc hay tr¶ lêi c©u sau.
C©u hái tèi nghÜa hay ®a nghÜa võa v« Ých nh kh«ng hái, võa lµm rèi
ren suy nghÜ cña häc sinh vµ thËm chÝ cã h¹i.
3/ Nh÷ng c©u hái mím lêi, gµ c¸ch tr¶ lêi, m¸ch níc lé liÔu. D©n téc
ta cã ph¶i lµ mét d©n téc vÜ ®¹i kh«ng? V× sao nh©n d©n ta lu«n tá ra
bÊt khuÊt tríc kÎ thï x©m lîc?- ®ã lµ nh÷ng c©u hái mím lêi, m¸ch níc.
Chóng ®ßi hái häc sinh ph¶i cã ý kiÕn vÒ mét chuyÖn rÊt quan träng cã
liªn quan ®Õn lËp trêng t tëng, ®¹o ®øc vµ x· héi-lÞch sö nhng thùc ra ý
kiÕn vµ lËp trêng nh vËy ®· cã s½n råi, c¸c em kh«ng thÓ nãi kh¸c ®îc.
4/ Nh÷ng c©u hái bá ngá c¸i ®u«i ®Ó häc sinh dÔ dµng nãi ®Õ
theo, nãi dùa vµ cêi ®ïa. Ngoµi Thuý KiÒu ra, trong KiÒu cßn cã nh÷ng
nh©n vËt nµo ®¸ng chó ý nh Tó Bµ…? Lo¹i c©u hái nh vËy dÔ lµm ån

167
líp, khiÕn häc sinh chØ cã c¸ch liÖt kª, kh«ng cÇn ph¶i suy nghÜ g×, dÉn
®Õn nh÷ng ph¶n øng ®ång thanh.
5/ Nh÷ng c©u hái lµm häc sinh bèi rèi hoÆc bÕ t¾c. T¹i sao
Kenvin ®· ph¸t hiÖn ®îc ®é kh«ng tuyÖt ®èi? Khi Tho¸t Hoan ph¶i trèn
vÒ níc trong c¸i èng ®ång th× h¾n ®· suy nghÜ nh thÕ nµo? Nh÷ng c©u
hái nµy kh«ng cã c©u tr¶ lêi, ®¬ng nhiªn häc sinh kh«ng biÕt tr¶ lêi ra sao
cßn thêi gian th× tr«i qua v« Ých. Ai d¸m tin m×nh sÏ cã nh÷ng hµnh ®éng
anh hïng nh TrÇn Quèc To¶n? NÕu cha mÑ chóng ta ph¶n béi Tæ Quèc
th× chóng ta sÏ xö sù nh thÕ nµo? §ã lµ nh÷ng c©u hái o¸i o¨m vµ nghiÖt
ng·, chóng buéc ngêi ta ph¶i xö lý nh÷ng xung ®ét ®¹o ®øc cã tÝnh lÞch
sö mét c¸ch dÔ d·i, thiÕu tr¸ch nhiÖm, thiÕu thËn träng, véi vµng, chØ
trong mét c©u tr¶ lêi qua quýt, hoÆc lµ kh«ng thÓ tr¶ lêi ®îc v× hoµn
toµn kh«ng cã c¬ së nµo ®Ó tr¶ lêi c¶.
6/ Nh÷ng c©u hái s½ng giäng, g¾t gáng, tra xÐt, thÈm vÊn. C¸i g×
n÷a, nãi ®i? §ã lµ hái s½ng, lµm cho häc sinh e ng¹i. NÕu lo¹i c©u nµy ®-
îc lÆp l¹i, th× nã cã xu híng cao giäng h¬n vµ chãi tai- ®ã lµ g¾t gáng.
NÕu c¸ch hái Êy nhÌ vµo mét häc sinh vµi ba lÇn, ®ã lµ tra xÐt vµ thÈm
vÊn. Nã lµm cho nh÷ng häc sinh kh¸c l¬ ®·ng hoÆc bÊt b×nh, lµm cho
ngêi bÞ hái c¶m thÊy cã lçi nhng Êm øc v× kh«ng hiÓu m×nh cã lçi g×.
7/ Gäi tªn häc sinh hay chØ ®Þnh mét häc sinh tríc khi vµ ngay sau
khi nªu c©u hái. Yªu cÇu mét häc sinh nghe m×nh hái vµ tr¶ lêi lµ tù h¹n
chÕ ¶nh hëng cña c©u hái, v× c¶ líp cho r»ng c©u hái Êy kh«ng bËn g×
®Õn m×nh, viÖc g× ph¶i suy nghÜ, cßn ngêi bÞ hái sÏ c¨ng th¼ng do cha
cã ®ñ thêi gian vµ sù b×nh tÜnh ®Ó suy nghÜ. NÕu võa døt c©u hái ®·
®ßi häc sinh tr¶ lêi b»ng c¸ch chØ ®Þnh mét em, hai em cô thÓ, th× t¸c h¹i
còng gièng nh trªn. Còng nh vËy, kh«ng lÆp l¹i c©u hái cña m×nh vµi lÇn,
kh«ng ®ay l¹i c©u tr¶ lêi sai cña häc sinh, kh«ng tuú tiÖn thªm bít vµo c©u
tr¶ lêi ®óng cña häc sinh.
8/ Nhanh nh¶u hay h¨ng h¸i tr¶ lêi nh÷ng c©u hái cña häc sinh.
§iÒu ®ã dËp t¾t nh÷ng ph¶n øng vµ høng thó cña häc sinh v× c¸c em sÏ cã
c¶m gi¸c m×nh thõa ra, c¸c em cã kh¶ n¨ng gi¶i ®¸p c©u hái dÔ bÞ mÕch
lßng, c¶m gi¸c bÞ xóc ph¹m. H¬n n÷a, lµm thay häc sinh trong khi ®ã lµ

168
bæn phËn träng yÕu cña c¸c em lµ ®iÒu tèi kþ trong d¹y häc, g©y ra tÝnh
û l¹i, thô ®éng, biÕng nh¸c.
9/ L¹m dông nh÷ng häc sinh giái, nhanh nhÑn, h¨ng h¸i tham gia.
Lµm nh vËy lµ lo¹i bá ®a sè khái qu¸ tr×nh suy nghÜ vµ ho¹t ®éng vµ t«n
vinh mét sè Ýt häc sinh, nu«i dìng nh÷ng mèi ¸c c¶m gi÷a häc sinh víi
nhau, th¸i ®é l·nh ®¹m, thê ¬ cña sè ®«ng. §©y lµ hiÖn tîng t¬ng ®èi phæ
biÕn trong nhµ trêng, mét phÇn do c¸ch kiÓm tra chuyªn m«n, dù giê vµ
®¸nh gi¸ gi¸o viªn g©y ra.
10/Cho phÐp hoÆc bá qua nh÷ng c©u tr¶ lêi cÈu th¶, nh÷ng hµnh
vi ng«n ng÷ vµ giao tiÕp sç sµng cña häc sinh khi tr¶ lêi c©u hái. Sù
nãng véi cã thÓ lµm cho gi¸o viªn õ µo bá qua nh÷ng c©u tr¶ lêi sai, nöa
chõng hay bõa b·i cña häc sinh, tÝnh tuú tiÖn cã thÓ khiÕn gi¸o viªn bá
qua lçi tõ, lçi c©u vµ thËm chÝ c¶ nghi thøc giao tiÕp cÇn thiÕt. Nh÷ng
®iÒu nµy khuyÕn khÝch thãi quen xÊu cña nh÷ng häc sinh nµy, vµ lµm
g¬ng xÊu cho nh÷ng häc sinh kh¸c.

ch¬ng xiv.
Kü thuËt hµnh vi øng xö cña gi¸o viªn
trong c¸c t×nh huèng d¹y häc vµ trong t¬ng t¸c thµy-
trß

Trong khi giao nhiÖm vô, yªu cÇu häc sinh lµm viÖc g× ®ã, khi nªu
c©u hái vµ chê häc sinh tr¶ lêi, khi häc sinh cã hµnh vi hay kÕt qu¶ häc
tËp mµ gi¸o viªn ph¶i cã ph¶n øng hay th¸i ®é ®¸p l¹i, khi ®a ra nh÷ng
nhËn xÐt, b×nh luËn, chØ dÉn, th«ng b¸o tríc häc sinh… gi¸o viªn ph¶i
lµm thÕ nµo ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ s ph¹m cao nhÊt mµ vÉn b¶o ®¶m tiÕn ®é
cña giê häc? Tuy viÖc nµy cã tÝnh nghÖ thuËt, song ®èi víi nh÷ng t×nh
huèng s ph¹m th× tríc hÕt cÇn tÝnh ®Õn nh÷ng quy t¾c kü thuËt. Cã lÏ
nªn quan niÖm r»ng, mçi gi¸o viªn cÇn thµnh th¹o nh÷ng kü thuËt hµnh vi
øng xö tèi thiÓu, kh«ng chøa ®ùng nh÷ng nguy c¬ sai lÇm., cßn nghÖ
thuËt còng nh kinh nghiÖm lµm thµy th× cã t¸c dông gióp gi¸o viªn ¸p

169
dông linh ho¹t, ®óng chç, ®óng lóc, ®óng møc vµ hiÖu qu¶ nh÷ng kü
thuËt hay cÈm nang nµy trong c«ng t¸c thùc tiÔn.
C¸c hµnh vi ®¸p l¹i häc sinh lµ bé phËn kü thuËt vµ nghÖ thuËt quan
träng cña nh÷ng biÖn ph¸p d¹y häc dùa vµo t¬ng t¸c. §ã lµ nh÷ng hµnh vi
do gi¸o viªn thùc hiÖn sau khi häc sinh tr¶ lêi c©u hái, hoµn thµnh
nh÷ng yªu cÇu hay chØ dÉn, lµm theo ý kiÕn cña gi¸o viªn, nh»m ®¸p
l¹i hµnh vi vµ kÕt qu¶ hµnh vi ®ã cña häc sinh. Ph¬ng thøc cña c¸c
hµnh vi ®¸p l¹i do gi¸o viªn thùc hiÖn cã ¶nh hëng ®Õn häc sinh cßn m¹nh
h¬n so víi ¶nh hëng cña nh÷ng chØ thÞ, yªu cÇu, híng dÉn cña gi¸o viªn,
bëi lÏ c¸c hµnh vi ®¸p l¹i cã tÝnh liªn tôc, thêng xuyªn vµ trùc diÖn
h¬n(Lowery vµ Marshall 1980). ¶nh hëng nµy t¸c ®éng rÊt m¹nh ®Õn sù
ph¸t triÓn tù ý thøc, th¸i ®é häc tËp vµ quan hÖ häc tËp cña häc
sinh(Flauder 1965).
Nh÷ng lÜnh vùc hµnh vi øng xö tiªu biÓu vµ quan träng mµ gi¸o viªn
nµo còng kh«ng thÓ l¶ng tr¸nh bao gåm: 1. Khen ngîi vµ nhËn xÐt häc
sinh vµ hµnh vi, kÕt qu¶ häc tËp; 2. TiÕp nhËn hµnh vi cña häc sinh; 3.
Nªu yªu cÇu hay giao nhiÖm vô cho häc sinh; 4. Qu¶n lý vµ gi¸m s¸t qu¸
tr×nh häc tËp. Nh÷ng ®iÒu nµy ®¬ng nhiªn xen lÉn vµo toµn bé ho¹t
®éng gi¶ng d¹y vµ nh÷ng kü thuËt gi¶ng d¹y trùc tiÕp nh m« t¶, gi¶i
thÝch, minh häa, chøng minh, tr×nh bµy, kh¾c häa, ®Æc t¶, b×nh gi¶ng…
song chóng kh«ng ®ång nhÊt víi nhau. C¸c hµnh vi øng xö chñ yÕu liªn
quan ®Õn nh÷ng t×nh huèng t¬ng t¸c gi÷a gi¸o viªn vµ häc sinh, cßn
nh÷ng kü thuËt hµnh vi gi¶ng d¹y trùc tiÕp chñ yÕu liªn quan ®Õn
c¸c quan hÖ gi÷a gi¸o viªn vµ tµi liÖu, nhiÖm vô gi¶ng d¹y cña riªng
gi¸o viªn mµ th«i. Trong hµnh vi øng xö biÓu hiÖn c¸c yÕu tè t©m lý, s
ph¹m, v¨n hãa, x· héi cña giao tiÕp, béc lé nhËn thøc, th¸i ®é, t×nh c¶m,
tÝnh khÝ, kinh nghiÖm sèng vµ b¶n lÜnh c¸ nh©n cña gi¸o viªn. Chóng
¶nh hëng rÊt lín ®Õn nh÷ng nç lùc cña gi¸o viªn vÒ ph¬ng ph¸p vµ biÖn
ph¸p d¹y häc, ®Õn hiÖu qu¶ tæ chøc ho¹t ®éng vµ sö dông c¸c nguån lùc
kh¸c nhau trong d¹y häc. Do ®ã, tuy kh«ng trùc tiÕp nhng kü thuËt øng xö
víi c¸c t×nh huèng cã thÓ ®îc xem lµ kü thuËt d¹y häc vi m« cã tÇm quan
träng ®Æc biÖt.

170
Cã thÓ ph©n chia c¸c hµnh vi ®¸p l¹i thµnh hai lo¹i: cã ¶nh hëng ©m
tÝnh, tøc lµ h¹n chÕ vµ gß bã, vµ cã ¶nh hëng d¬ng tÝnh, tøc lµ gîi më vµ
ph¸t huy. Nh÷ng hµnh vi cã khuynh híng h¹n chÕ vµ gß bã suy nghÜ vµ
hµnh ®éng cña häc sinh gåm hai kiÓu: 1. Hµnh vi chØ trÝch vµ
nh÷ng hµnh vi cã tÝnh chÊt ®µn ¸p kh¸c; 2. Hµnh vi t¸n d¬ng vµ khen
ngîi. Nh÷ng hµnh vi ®¸p l¹i cã khuynh híng duy tr×, gîi më vµ ph¸t huy
suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña häc sinh gåm bèn kiÓu sau: 1.Gi÷ im
lÆng hoÆc chê ®îi; 2.ChÊp nhËn hay thõa nhËn; 3.Lµm s¸ng tá h¬n
hay g¹n läc; 4.T¹o ®iÒu kiÖn cho häc sinh tÝch luü kinh nghiÖm. Nh
vËy, c¶ th¶y cã 6 hµnh vi chñ yÕu mµ gi¸o viªn thêng sö dông ®Ó ®¸p l¹i
häc sinh vµ c¸c t×nh huèng t¬ng t¸c thµy-trß.
2.1. Hµnh vi ®¸p l¹i cã ¶nh hëng ©m tÝnh, h¹n chÕ, gß bã suy
nghÜ vµ hµnh ®éng cña häc sinh.
Hµnh vi ®¸p l¹i cã ¶nh hëng ©m tÝnh trong thùc tiÔn d¹y häc thËt
mu«n h×nh mu«n vÎ, cã nh÷ng hµnh vi kh«ng thÓ kÓ ®Õn ®îc trong ng«n
ng÷ s ph¹m, mµ ph¶i bµn ®Õn tõ lËp trêng ®¹o ®øc, ph¸p luËt. NhiÒu
kinh nghiÖm øng xö thµnh c«ng cña gi¸o viªn cho thÊy hµnh vi cã ¶nh h-
ëng ©m tÝnh cña gi¸o viªn dï ®îc h¹n chÕ ë møc tèi thiÓu còng qu¸ ®ñ
®Ó g©y ra nh÷ng tai h¹i khã lêng hÕt ®îc. NÕu ®em ®èi chiÕu víi nh÷ng
hµnh vi d¬ng tÝnh th× hiÖu lùc cña c¸c hµnh vi ©m tÝnh thêng lín gÊp
béi.V× sao vËy? V× trÎ häc c¸i xÊu nhanh vµ dÔ h¬n häc nh÷ng c¸i tèt. V×
Ên tîng xÊu thêng s©u ®Ëm h¬n Ên tîng tèt, khã quªn h¬n. V× con ngêi
thêng nh¹y c¶m h¬n tríc nh÷ng g× khã chÞu, bÊt c«ng, khæ n·o. Tuy thÕ,
chØ cã thÓ m« t¶ ®îc mét sè hµnh vi cã ¶nh hëng ©m tÝnh nh sau.
1/ Hµnh vi chØ trÝch häc sinh.
§ã lµ nh÷ng ph¸n xÐt vµ nhËn xÐt mang gi¸ trÞ ©m tÝnh, nãi chung
cã ý chª bai, phª ph¸n, vµ ph¸n xÐt hay th¸i ®é kh«ng thÝch hîp víi t×nh
huèng cô thÓ, kh«ng thÝch hîp víi b¶n chÊt hµnh vi vµ kÕt qu¶ hµnh vi
cña häc sinh, tøc lµ häc sinh lµm ®iÒu nµy thµy l¹i nhËn xÐt ®iÒu kia, l¹c
lâng hoÆc “giËn c¸ chÐm thít”. BiÓu hiÖn cña hµnh vi chØ trÝch trong
thùc tÕ rÊt ®a d¹ng, t¬ng ®èi kh¸c nhau ë c¸c bËc häc vµ c¸c gi¸o viªn tuú
theo m«n häc. Nãi chung, gi¸o viªn c¸c líp lín(trung häc) sö dông hµnh vi
chØ trÝch nhiÒu h¬n vµ “gay g¾t” h¬n gi¸o viªn tiÓu häc, vµ gi¸o viªn

171
tiÓu häc l¹i “h¬n” gi¸o viªn mÇm non. Gi¸o viªn c¸c m«n x· héi-nh©n v¨n
cã xu híng sö dông chØ trÝch Ýt nÆng nÒ h¬n nhng “®au” h¬n so víi
gi¸o viªn c¸c m«n tù nhiªn, kü thuËt. Cã lÏ nh÷ng xu híng ®ã còng tù nhiªn
th«i, v× gi¸o viªn hiÓu r»ng sù chª bai hay giÔu cît cã t¸c dông m¹nh h¬n
®èi víi häc sinh lín, cßn häc sinh nhá c¶m nhËn ®îc ®iÒu nµy rÊt Ýt,
®Æc biÖt tríc nh÷ng nhËn xÐt s©u xa cña gi¸o viªn. Song xÐt tõ lËp trêng
gi¸o dôc, th× kh«ng nªn chÊp nhËn hiÖn tîng nµy lµ tù nhiªn vµ cã thÓ cho
qua. Hµnh vi chØ trÝch ®èi víi häc sinh lín qu¶ lµ nh÷ng ®iÒu nÆng nÒ
v× c¸c em c¶m nhËn ®îc gÇn nh trän vÑn tÊt c¶ nh÷ng th«ng ®iÖp ©m
tÝnh mµ thµy nh»m vµo m×nh, c¸c em còng kh«ng dÔ dµng bá qua nh÷ng
Ên tîng ®· ®Ó l¹i tõ sù chØ trÝch ®ã. LÏ ra ë c¸c líp lín, hµnh vi chØ
trÝch cÇn gi¶m bít th× míi hîp t×nh, hîp lý. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ uy
tÝn cña gi¸o viªn ®èi víi häc sinh gi¶m dÇn theo chiÒu t¨ng cña bËc häc:
tõ Th¸nh ë mÇm non, h¹ xuèng bËc cha mÑ ë tiÓu häc, thµnh nh÷ng
c« b¸c quen quen cã quan hÖ häc hµnh ë trung häc, råi chØ cßn lµ
nh÷ng vÞ, nh÷ng nh©n vËt ®èi t¸c ë ®¹i häc vµ trêng chuyªn nghiÖp.
Mét sè kiÓu hµnh vi chØ trÝch ®iÓn h×nh lµ:
+ B¸c bá th¼ng, coi lµ sai, tåi, kh«ng tèt, kh«ng ®óng, kh«ng chÊp
nhËn ®îc, kh«ng dung thø ®îc, háng. KiÓu hµnh vi nµy nÕu thÓ hiÖn
b»ng lêi lÏ «n hßa, b×nh tÜnh vµ ®óng t×nh huèng th× cã thÓ cã ¶nh hëng
tèt, nÕu kh«ng ®óng sÏ cã h¹i v× lµm cho häc sinh tù ¸i, ph¶n øng ngÇm.
Th«ng ®iÖp nµy khi ®îc thÓ hiÖn b»ng cö chØ kh«ng lêi, b»ng th¸i ®é
thÊt väng, bÊt lùc, bÊt cÇn(vÝ dô, g¹ch xãa be bÐt vµo vë cña häc sinh,
l¾c ®Çu ch¸n n¶n, vøt hay qu¨ng vë häc sinh…) th× hiÖu qu¶ cßn cao h¬n
theo c¶ hai chiÒu d¬ng tÝnh vµ ©m tÝnh, vµ chñ yÕu lµ ©m tÝnh. Khi
buéc ph¶i sö dông hµnh vi b¸c bá th¼ng, cÇn dïng lêi nãi ®Ó tr¸nh hiÓu
lÇm, vµ thÓ hiÖn ý tø ngay th¼ng, híng th«ng ®iÖp cña m×nh vµo
chÝnh hµnh vi cña häc sinh chø kh«ng ®îc nh»m vµo nh©n c¸ch cña
hä. Em lµm cha ®óng, §¸p sè cña em cha chÝnh x¸c, Em viÕt cha ®Ñp,
Em tr¶ lêi c©u hái cha thËt ®Çy ®ñ… lµ nh÷ng hµnh vi lêi nãi tèt vµ
®óng h¬n nh÷ng c©u nh Cã thÕ mµ còng lµm sai! Moi ë ®©u ra ®¸p sè
nµy thÕ? ViÕt g× mµ Èu thÕ nµy! Sao kh«ng tr¶ lêi cho ®Çy ®ñ!… Do
cã nh÷ng kh¸c biÖt c¸ nh©n rÊt lín trong sù c¶m nhËn nh÷ng hµnh vi chØ
trÝch kh«ng lêi, nªn gi¸o viªn cÇn hÕt søc lu ý vµ thËn träng khi sö dông

172
kiÓu hµnh vi nµy ®Ó øng xö ë t×nh huèng chØ trÝch, tèt nhÊt lµ kh«ng
nªn dïng.
+ B¸c bá gi¸n tiÕp, dïng lêi nãi hay cö chØ l¶ng tr¸nh, thùc chÊt lµ b¸c
bá nhng bÒ ngoµi l¹i kh«ng ®a ra th«ng ®iÖp râ rµng. Khi häc sinh tr¶ lêi
sai, gi¸o viªn cho qua vµ hái lu«n em kh¸c, hoÆc tù m×nh tr¶ lêi lu«n,
hoÆc bá lu«n c©u hái Êy. Khi häc sinh lµm viÖc sai, cho ®¸p sè sai, ph¸t
biÓu ý kiÕn kh«ng ®óng hay kh«ng ®óng ý gi¸o viªn…, th× hµnh vi b¸c
bá gi¸n tiÕp còng t¬ng tù. VÒ nguyªn t¾c, kh«ng nªn sö dông kiÓu
hµnh vi nµy, chØ trõ mét sè trêng hîp rÊt hiÕm vµ rÊt tÕ nhÞ khi
c©u tr¶ lêi hoÆc hµnh vi cña häc sinh qu¸ ®çi ®Æc biÖt(qu¸ lè bÞch,
g©y hiÓu lÇm theo ý nh¶m nhÝ, qu¸ v« ý, qu¸ tù nhiªn tuú tiÖn…), kh«ng
nªn dõng l¹i ®Ó g©y sù chó ý cña nh÷ng häc sinh kh¸c. Khi sö dông hµnh
vi nµy, cÇn chó ý ®Æc ®iÓm c¸ nh©n v× con ngêi ph¶n øng rÊt kh¸c
nhau tríc kiÓu hµnh vi øng xö nh vËy.
+ ChØ trÝch hµm ý giÔu cît, mØa mai, ®©y lµ kiÓu hµnh vi ®¸p l¹i
cÇn tr¸nh nhÊt vµ tr¸nh triÖt ®Ó. Khi sö dông hµnh vi nµy ®Ó ®¸p l¹i häc
sinh, th× gi¸o viªn ®· tù m×nh h¹i m×nh v× nã h¹ thÊp uy tÝn cña gi¸o viªn,
lµm tæn th¬ng häc sinh vµ quan hÖ thµy-trß, t¹o ra nh÷ng c¸i cí ®Ó häc
sinh cã thÓ cã hµnh vi xóc ph¹m gi¸o viªn hoÆc bÊt hîp t¸c víi gi¸o viªn.
Lêi nãi hay cö chØ giÔu cît rÊt gÇn víi sù khiªu khÝch nÕu chóng kh«ng
tá râ ®îc thiÖn ý hoÆc t©m tr¹ng vui ®ïa. NhiÒu trêng hîp häc sinh v« lÔ
víi gi¸o viªn xuÊt ph¸t tõ hµnh vi thiÕu kiÒm chÕ cña gi¸o viªn.
+ Chª tr¸ch th« b¹o, gay g¾t, nã kh¸c víi sù th¼ng th¾n vµ nghiªm
kh¾c. Sù chØ trÝch gay g¾t dÔ g©y ra c¶m gi¸c bÞ thµnh kiÕn, tù ty
nghÜ r»ng m×nh v« dông hoÆc cã téi lín, lµm cho häc sinh rèi trÝ, thiÕu
s¸ng suèt, bít h¨ng h¸i häc tËp. ChØ trÝch th« b¹o g©y ra th¸i ®é bÊt b×nh,
t©m tr¹ng Êm øc hay nÆng nÒ, ý thøc coi thêng vµ kh«ng nÓ phôc thµy
c«, ¶nh hëng rÊt xÊu ®Õn häc tËp ngay tõ nh÷ng yÕu tè gèc rÔ cña nã lµ
®éng c¬ vµ t×nh c¶m. Trong sè nh÷ng hµnh vi chØ trÝch th« b¹o, ®¸ng
tr¸nh nhÊt lµ chØ trÝch kh«ng ®óng viÖc, kh«ng ®óng ngêi, tøc lµ chØ
trÝch oan cho häc sinh.
§Ó h¹n chÕ ¶nh hëng gß bã, c¶n trë cña hµnh vi chØ trÝch, cÇn chó ý
sö dông nã Ýt nhÊt, cµng Ýt cµng tèt trong bÊt cø trêng hîp nµo. ChØ dïng

173
®Õn nã khi kh«ng thÓ kh«ng dïng, vµ lóc Êy ph¶i dïng ®óng chç, ®óng
møc ®é, ®óng t×nh huèng. Khi buéc ph¶i dïng th× tr¸nh dïng liªn tiÕp,
gÇn nhau. Do Ýt sö dông nªn Ýt sai lÇm, vµ nÕu cã ¶nh hëng ©m tÝnh
th× ¶nh hëng ®ã còng cha kÞp g©y Ên tîng vµ mÆc c¶m s©u ®Ëm ë häc
sinh.
2/ Hµnh vi t¸n d¬ng-khen ngîi häc sinh.
§ã lµ nh÷ng nhËn xÐt mang gi¸ trÞ d¬ng tÝnh, nãi chung cã ý khen,
t¸n thµnh, phô häa, ®ång ý, n©ng ®ì, thóc ®Èy. Tuy gi¸ trÞ cña th«ng
®iÖp lµ d¬ng tÝnh, nhng ¶nh hëng cña t¸n d¬ng-khen ngîi l¹i dë
nhiÒu h¬n lµ tèt. VÒ mÆt t©m lý, lêi t¸n d¬ng, khen ngîi, thËm chÝ lêi
t©ng bèc hoa mü(tuyÖt vêi! qu¸ hay! kh«ng thÓ h¬n ®îc! v.v…) thêng
kh«ng bÞ ph¶n øng c«ng khai, song thùc ra ngêi ®îc khen kh«ng mÊy ai
thÝch thó vµ quý träng sù khen Êy c¶. Ai còng cã nhu cÇu ®îc thõa nhËn
vµ ®îc t«n träng(A.Maslow) nhng hoµn toµn kh«ng thÝch lêi khen lé liÔu
ngoµi miÖng. VÒ mÆt s ph¹m, t¸n d¬ng cã khuynh híng lµm cho häc sinh
lÖ thuéc vµo nh÷ng ngêi kh¸c, t©m tr¹ng phÊp pháng, thiÕu tù tin, thiÕu
quyÕt ®o¸n, trë nªn nhót nh¸t. XÐt ®¹i thÓ, ngêi ta cÇn ®îc thõa nhËn chø
kh«ng h¼n cÇn khen, vµ cÇn ®îc ®èi xö xøng ®¸ng víi b¶n chÊt cña
m×nh. Nhng t¸n d¬ng-khen ngîi hay thëng còng cã ¶nh hëng tèt trong
mét sè hoµn c¶nh:
+ Häc sinh ®ang ch¸n n¶n, mÊt ®éng c¬, lÖ thuéc, hoÆc ®ang cè
g¾ng vît lªn sau mét giai ®o¹n sôt gi¶m thµnh tÝch häc tËp, ®ang t×m
c¸ch thay ®æi hay c¶i thiÖn t×nh tr¹ng häc tËp cña m×nh.
+ Nh÷ng häc sinh nhá vµ trÎ th¬ ë tuæi mÇm non, ®Çu tiÓu häc.
+ Nh÷ng nhiÖm vô nhËn thøc, häc tËp ë tr×nh ®é thÊp vµ ®¬n gi¶n .
+ Nh÷ng nhiÖm vô hay c«ng viÖc ®¬n ®iÖu, nhµm ch¸n, lÆp ®i
lÆp l¹i, cã tÝnh chÊt thõa hµnh thêng lµm suy gi¶m ®éng c¬ vµ dËp t¾t
ho¹t ®éng, khen vµ thëng trong trêng hîp nµy cã t¸c dông n©ng cao ®éng
c¬ v× nã dêng nh ®Òn bï cho nh÷ng g× tÎ nh¹t mµ ngêi ta ®ang ph¶i chÞu
®ùng.
+ Khi nhiÖm vô hay c«ng viÖc ®· ®îc hoµn thµnh, ®· cã kÕt qu¶ vµ
thµnh tùu râ rµng vµ ®iÒu nµy ®· ®îc thõa nhËn.

174
+ NhËn ®Þnh, lêi khen, phÇn thëng cã tiªu chÝ râ rµng vµ hîp lý vÒ
mÆt gi¸ trÞ, tøc lµ kh«ng tuú tiÖn, kh«ng tuú høng, kh«ng dÔ d·i.
+ Khen vµ thëng cã ý nghÜa gióp häc sinh nhËn thøc s©u s¾c h¬n,
c¶m nhËn ®Çy ®ñ h¬n, ®¸nh gi¸ ®óng ®¾n h¬n qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶
häc tËp hay lµm viÖc cña m×nh, tøc lµ cã t¸c dông chØ dÉn ®èi víi häc
sinh.
T¸n d¬ng-khen vµ thëng nãi chung cã h¹i nhiÒu h¬n cã Ých trong
tiÕn tr×nh häc tËp, nhËn thøc, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, thùc hiÖn nhiÖm vô..
ChØ khi nµo nhiÖm vô ®· hoµn thµnh råi th× khen thëng kh«ng cã h¹i, bëi
v× ho¹t ®éng ®· kÕt thóc råi, qu¸ tr×nh häc tËp lµ c¸i ®· tr«i qua, vµ lóc
nµy khen thëng lµ nh»m vµo thµnh tÝch, kÕt qu¶ mµ trÎ ®¹t ®îc vµ ®¬ng
nhiªn ®îc trÎ hiÓu râ, cho nªn kh«ng cã h¹i. Khi häc tËp ®ang diÔn ra,
khen thëng cã t¸c ®éng xÊu v× nã ng¨n trë chÝ phiªu lu, ý muèn t×m tßi,
suy nghÜ l·ng m¹n vµ quyÕt t©m thùc hiÖn nhiÖm vô ®Õn cïng- dï sao
còng ®îc khen, thëng råi c¬ mµ! cè lµm g× n÷a?
Hµnh vi t¸n d¬ng-khen ngîi cÇn ®îc sö dông theo nh÷ng quy t¾c s
ph¹m ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ tÝch cùc vµ h¹n chÕ t¸c h¹i. Nhng ®iÒu quyÕt
®Þnh chung nhÊt cho c¶ chØ trÝch lÉn t¸n d¬ng kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n
néi dung cña th«ng ®iÖp trong lêi chª, lêi khen, trong cö chØ b¸c bá, thõa
nhËn, mµ lµ th«ng ®iÖp Êy ®îc nãi lªn hay biÓu thÞ nh thÕ nµo, v× sao
l¹i ®a nã ra vµ sau ®ã gi¸o viªn sÏ xö sù thÕ nµo. Nã ®îc biÓu thÞ cã v¨n
hãa, th©n thiÖn, ch©n thµnh; xuÊt ph¸t tõ mèi quan t©m, th¬ng yªu häc
sinh, v× sù tiÕn bé cña hä chø kh«ng ph¶i do c¸u kØnh, giËn d÷, thµnh
kiÕn, trï dËp, nhÉn t©m, hay do xuÒ xßa, ý muèn lÊy lßng c¸ nh©n, g©y
thiÖn c¶m riªng t, biÓu thÞ quyÒn uy, che dÊu chç yÕu cña gi¸o viªn, coi
thêng häc sinh; sau ®ã c¸c quan hÖ th©n thiÖn, ch©n thµnh, cã v¨n hãa
vÉn ®îc duy tr× vµ n©ng cao, th× viÖc chØ trÝch, t¸n d¬ng ®ã lµ tÝch
cùc. Cã thÓ ®èi chiÕu hai t¸c dông kh¸c nhau cña t¸n d¬ng-khen ngîi
nh sau.

T¸n d¬ng-khen ngîi cã hiÖu qu¶ T¸n d¬ng-khen ngîi v« hiÖuqu¶


1.§îc ®a ra tù nhiªn, bÊt ngê 1.§a ra tuú tiÖn, kh«ng râ lý do cô thÓ

175
2.§Æc t¶ râ b¶n chÊt cña thµnh tùu mµ 2.ChØ cã tÝnh chÊt chung chung, m¬
häc sinh ®¹t ®îc hå, kh«ng cô thÓ
3.Cã tÝnh kh¸ch quan, ®éc ®¸o, tá râ 3.XuÒ xßa, dÜ hßa vi quý, chØ cã ý
sù tÝn nhiÖm, nh»m vµo thµnh tÝch nghÜa ®¸p l¹i ph¶n øng cña häc sinh
häc tËp 4.Cã tÝnh h×nh thøc,cø®¬n gi¶n cã
4.Tá râ ®ã lµ dµnh cho thµnh tÝch tham gia lµ ®îc khen, kh«ng do kÕt
næi bËt, cè g¾ng ®Æc biÖt, nç lùc vît qu¶
bËc 5.HS kh«ng thu ®îc th«ng tin vÒ kh¶
5.Gióp HS hiÓu râ n¨ng lùc cña hä vµ n¨ng vµ vÞ thÕ thËt sù cña hä
gi¸ trÞ cña thµnh tùu ®¹t ®îc 6.KhiÕn HS so s¸nh b× tþ vµ nghÜ
6.Gióp HS c¶m nhËn râ h¬n hµnh vi c¸ch c¹nh tranh, kÌn cùa víi c¸c b¹n
c«ng vô vµ t duy gi¶i quyÕt vÊn ®Ò 7.LÊy thµnh tùu cña HS kh¸c ®Ó vÝ
7.Cã sö dông thµnh tùu tríc ®ã cña HS von, xÐt nÐt vµ m« t¶ hµnh vi cña HS
®Ó lµm bËt lªn sù c¶i thiÖn lÇn nµy nµy
8.Thõa nhËn nç lùc vµ møc ®é thµnh 8.Kh«ng ngã ngµng ®Õn nç lùc ®· bá
c«ng víi nh÷ng khã kh¨n nhÊt ®Þnh ra hoÆc ý nghÜa cña thµnh tùu mµ
cña HS lµ hîp lý HS ®· ®¹t ®îc mét c¸ch khã kh¨n
9.Coi cè g¾ng vµ n¨ng lùc cña HS lµ 9.Coi thµnh c«ng chØ do riªng n¨ng
nguyªn nh©n cña thµnh tùu, thµnh tùu lùc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi, may
nh vËy lµ kh¶ quan trong t¬ng lai m¾n hay do nhiÖm vô qu¸ dÔ dµng
10.§Ò cao nh÷ng kh¶ n¨ng néi sinh nh 10.§Ò cao nh÷ng t¸c nh©n bªn ngoµi
niÒm tin, t×nh c¶m trÝ tuÖ, nhu cÇu nh lµm vui lßng gi¸o viªn, ý muèn
tiÕn bé trong häc tËp th¾ng cuéc, lÊy thëng, sù tù phô
11.Híng sù chó ý cña HS vµo viÖc 11.Híng sù chó ý cña HS vµo gi¸o viªn
thùc hiÖn lo¹i hµnh vi hîp nhiÖm vô vµ quyÒn uy cña gi¸o viªn
12.§Ò cao nh÷ng phÈm chÊt mong 12.Lµm nhiÔu qu¸ tr×nh häc tËp,
muèn cña hµnh vi hîp nhiÖm vô,c¶m ph©n t¸n sù chó ý cña HS khái nh÷ng
nhËn cña HS vÒ nh÷ng phÈm chÊt phÈm chÊt cña hµnh vi hîp nhiÖm vô
nµy

176
HiÖn nay, ®a sè gi¸o viªn sö dông khen ngîi vµ thëng cha x¸c ®¸ng,
cha ®óng møc, l¹m dông ®iÓm, c¨n cø vµo sù võa lßng hay kh«ng võa
lßng cña m×nh. Nãi chung c¶ chØ trÝch lÉn t¸n d¬ng vµ khen thëng ®Òu
cã hai mÆt, vµ kh«ng nªn l¹m dông nh÷ng hµnh vi nµy trong øng xö víi
häc sinh.
2.2. Hµnh vi ®¸p l¹i cã ¶nh hëng d¬ng tÝnh, duy tr×, gîi më, ph¸t huy
suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña häc sinh.
Hµnh vi ®¸p l¹i d¬ng tÝnh xÐt mét c¸ch tù ph¸t th× kh«ng thÓ nãi
hÕt ®îc v× t¸c dông cña chóng cã tÝnh chÊt trùc tiÕp, phô thuéc phong
c¸ch cña gi¸o viªn, cña líp, c¸c t×nh huèng cô thÓ ®ang diÔn ra vµ ®Æc
®iÓm c¸ nh©n cña mçi häc sinh. Nhng c¨n cø vµo nh÷ng yªu cÇu chung
nhÊt, 4 hµnh vi sau ®©y thêng ®îc sö dông ®Ó duy tr×, gîi më vµ ph¸t
huy suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña häc sinh.
1/ Gi÷ im lÆng mét l¸t hay chê ®îi hµnh vi cña häc sinh.
Nghiªn cøu cña Marry Rowe(1974) cho thÊy, sau khi nªu c©u hái,
®Æt ra yªu cÇu cho häc sinh, nÕu gi¸o viªn chê mét tho¸ng ng¾n 1-2 gi©y
th× trÎ cã xu híng tr¶ lêi ng¾n, côt lñn, thêng lµ mét, hai tõ. Ngîc l¹i nÕu
thêi gian chê ®îi t¨ng lªn th× trÎ tr¶ lêi b»ng nh÷ng c©u hoµn chØnh h¬n,
®Çy ®ñ h¬n vµ cã suy nghÜ chÝn ch¾n h¬n. Sù chê ®îi vµ gi÷ im lÆng
cña gi¸o viªn cã thÓ g©y ra nhiÒu ph¶n øng ®¸p l¹i vµ tÝnh chÊt suy luËn
trong ý kiÕn cña trÎ, t¨ng cêng sù t¬ng t¸c gi÷a häc sinh víi nhau. Sù chê
®îi thùc ra lµ c¸ch biÓu thÞ cho häc sinh thÊy gi¸o viªn kh«ng nh÷ng
mong chê c©u tr¶ lêi hay hµnh ®éng thùc hiÖn nhiÖm vô cña häc sinh
mµ cßn tin tëng ch¾c ch¾n vµo kh¶ n¨ng tr¶ lêi hay thùc hiÖn cña trÎ
trong kho¶ng thêi gian ®· ®Þnh, t¹o mét t©m tr¹ng b×nh tÜnh, s©u l¾ng
®Ó häc sinh yªn t©m suy nghÜ, “kh«ng ®i ®©u mµ véi vµng”.
§©y lµ kiÓu hµnh vi khuyÕn khÝch suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña
häc sinh ®¬n gi¶n, tiÖn dông vµ kh«ng g©y ph¶n t¸c dông. Tuy vËy ®Ó
sù chê ®îi cã hiÖu qu¶ cao th× c¸ch ®Æt c©u hái hay giao nhiÖm vô cña
gi¸o viªn tríc ®ã ph¶i sinh ®éng, híng vµo sè ®«ng häc sinh, cã tÝnh chÊt
ph©n kú(më) vµ kh«ng qu¸ ®¬n gi¶n ®Õn møc ch¼ng cÇn suy nghÜ g×

177
còng tr¶ lêi ®îc hay thùc hiÖn ngay ®îc. Nh÷ng quy t¾c chung cho hµnh
vi chê ®îi gåm:
+ Khi nªu yªu cÇu hay c©u hái vÊn ®Ò, b¾t ph¶i suy nghÜ, ®a trÞ vµ t-
¬ng ®èi phøc t¹p, còng nh khi giao nhiÖm vô cã tÝnh chÊt tham gia, hîp
t¸c chø kh«ng ph¶i nhiÖm vô giao cho c¸ nh©n.
+ Kho¶ng chê ®îi cÇn t¨ng lªn theo chiÒu gi¶m cña løa tuæi häc sinh.
+ Kh«ng chê qu¸ mét phót trong mçi lÇn thùc hiÖn hµnh ®éng t¬ng t¸c
hái-®¸p hay phèi hîp nµo ®ã.
+ Kh«ng tù m×nh tr¶ lêi, gi¶i ®¸p hay lµm lÊy c«ng viÖc hoÆc mím lêi,
chØ b¶o c¸ch lµm lé liÔu.
+ Kho¶ng im lÆng lµ c¬ héi cho gi¸o viªn di chuyÓn vÞ thÕ, quan s¸t vµ
dù kiÕn nh÷ng hµnh vi qu¶n lý hay d¹y häc tiÕp theo, chø kh«ng ®¬n gi¶n
lµ ®Ó th d·n.
2/ Hµnh vi ®¸p l¹i cã tÝnh chÊp nhËn.
Hµnh vi chÊp nhËn cã ¶nh hëng d¬ng tÝnh v× tõ b¶n chÊt nã cho thÊy sù
chÝn ch¾n cña gi¸o viªn(kh«ng véi vµng ®¸nh gi¸ vµ ph¸n xÐt), môc
®Ých cña gi¸o viªn khi chÊp nhËn kh«ng ph¶i lµ v¹ch vßi rµnh rÏ r»ng
ý tëng, hµnh vi, c¶m nhËn, thµnh tùu cña häc sinh lµ tèt hay xÊu,
®óng hay sai, ph¶i hay tr¸i, mµ lµ chuÈn bÞ bÇu khÝ hËu t©m lý an
toµn, tin cËy lÉn nhau gióp häc sinh cã thÓ t¸o b¹o g¸nh lÊy nh÷ng tr¸ch
nhiÖm häc tËp quyÕt ®Þnh, t¸o b¹o hµnh ®éng vµ t×m kiÕm nh÷ng kÕt
qu¶ mong muèn. BÇu kh«ng khÝ chÊp nhËn trªn líp khuyÕn khÝch trÎ
kiÓm tra vµ so s¸nh c¸c d÷ kiÖn, gi¸ trÞ, t tëng, tiªu chuÈn, c¶m nhËn cña
m×nh víi c¸c b¹n kh¸c, vµ nãi chung chóng kh«ng hoµn toµn gièng nh ë
gi¸o viªn. C¸ch chÊp nhËn tèt vµ ®óng lµ nh¾c l¹i ý kiÕn cña häc sinh,
vËn dông nã, so s¸nh nã víi nh÷ng ý tëng kh¸c, tæng kÕt nh÷ng ý kiÕn ®ã,
nh÷ng thµnh tùu ®ã thµnh quan ®iÓm, chÝnh kiÕn, kh¸i niÖm. Cã 3
kiÓu hµnh vi chÊp nhËn: chÊp nhËn thô ®éng, chÊp nhËn chñ ®éng vµ
chÊp nhËn ®ång c¶m.
1. ChÊp nhËn thô ®éng.

178
§ã lµ sù tiÕp thu vµ thõa nhËn mét c¸ch mÆc nhiªn nh÷ng ý kiÕn hay
viÖc lµm cña trÎ mµ kh«ng ®a ra bÊt kú mét ph¸n xÐt hay ®¸nh gi¸ nµo
c¶. Nã cho thÊy, ý tëng cña häc sinh ®· ®îc l¾ng nghe vµ ®îc gi¸o viªn
hiÓu râ, c«ng viÖc vµ kÕt qu¶ c«ng viÖc cña trÎ ®· ®îc quan t©m vµ
thõa nhËn, chø kh«ng bÞ bá qua hay bÞ coi thêng. Cã mét sè h×nh thøc
biÓu thÞ hµnh vi chÊp nhËn thô ®éng nh sau:
+ B»ng lêi ®¬n gi¶n(§îc ®Êy! §ã lµ mét c¸ch! Còng lµ mét kh¶ n¨ng! C«
hiÓu ý em! §óng thÕ! B¹n Êy ®· lµm ®óng! Cã thÓ nh vËy l¾m chø!
v.v…), ®«i khi chØ gi¶n dÞ lµ mét lêi C¸m ¬n!
+ B»ng hµnh vi kh«ng lêi, chÝnh x¸c vµ gi¶n dÞ(GËt ®Çu, ViÕt ý kiÕn
cña trÎ lªn b¶ng, Yªu cÇu häc sinh kh¸c nh¾c l¹i v.v…).
+ VËn dông ý kiÕn hay kÕt qu¶ cña häc sinh ®Ó tiÕp tôc tiÕn tr×nh häc
tËp.
2. ChÊp nhËn chñ ®éng.
§ã lµ sù tiÕp thu vµ thõa nhËn cã tÝnh chÊt hëng øng vµ dông ý ph¸t triÓn
nh÷ng ý tëng hay kÕt qu¶ häc tËp cña trÎ. Nã cho thÊy, gi¸o viªn hiÓu râ
vµ ®Çy ®ñ ý kiÕn hay viÖc lµm cña häc sinh, chø kh«ng ®¬n gi¶n lµ
®· nghe thÊy, ®· tr«ng thÊy, ®· biÕt ®Õn vµ kh«ng ph¶n ®èi g× c¶.
ChÊp nhËn chñ ®éng cã Ých h¬n chÊp nhËn thô ®éng bëi v× qua ®ã gi¸o
viªn tá râ m×nh kh«ng chØ tiÕp nhËn th«ng ®iÖp trong ý kiÕn cña trÎ,
kÕt qu¶ trong viÖc lµm cña trÎ, mµ cßn t©m ®¾c, phÊn khëi tríc ý tëng
hay kÕt qu¶ Êy. Nh÷ng h×nh thøc hµnh vi chÊp nhËn chñ ®éng thêng lµ:
+ DiÔn ®¹t l¹i râ h¬n, lµm l¹i ®Çy ®ñ h¬n, ®óc kÕt l¹i chÝnh x¸c h¬n,
phiªn dÞch l¹i cho tr«i ch¶y h¬n, lµm cho hay h¬n vµ hÊp dÉn h¬n ý tëng
hay kÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh tríc nhãm hoÆc líp.
+ Tæng kÕt nh÷ng ®iÒu mµ trÎ nãi hoÆc lµm thµnh quan ®iÓm, kh¸i
niÖm hoÆc nguyªn t¾c cã søc thuyÕt phôc h¬n so víi nh÷ng ®iÒu t¶n
m¹n lóc ®Çu.
+ Më réng, bæ sung, so s¸nh, lÊy nh÷ng vÝ dô, b»ng chøng, minh häa kh¸c
dùa vµo ý tëng hay kÕt qu¶ lµm viÖc cña trÎ.

179
+ Sö dông ý tëng hay kÕt qu¶ lµm viÖc cña trÎ ®Ó t¹o ra t×nh huèng d¹y
häc míi nhng ph¶i t«n träng ý ®å vµ nghÜa ®óng trong ý kiÕn hay viÖc
lµm cña trÎ.
3. ChÊp nhËn ®ång c¶m.
§ã lµ sù tiÕp thu vµ thõa nhËn kh«ng chØ trªn ph¬ng diÖn lý trÝ, sù x¸c
nhËn vµ thÈm ®Þnh b»ng nhËn thøc thuÇn tuý ®èi víi ý tëng vµ c«ng
viÖc cña häc sinh. Nã cho thÊy, gi¸o viªn ®· l¾ng nghe, hiÓu vµ a
thÝch kh«ng nh÷ng ý tëng, kÕt qu¶ lµm viÖc cña trÎ, mµ c¶ nh÷ng
c¶m xóc, suy ngÉm, nhu cÇu, t×nh c¶m tiÒm Èn trong ®ã vµ chi phèi
nh÷ng ý tëng hay kÕt qu¶ Êy. ChÊp nhËn ®ång c¶m kh«ng cã nghÜa lµ
gi¸o viªn dung tóng nh÷ng hµnh ®éng ng¹o ngîc, nh÷ng hµnh vi sai tr¸i cña
häc sinh, mµ chñ yÕu ph¶i bµy tá ®îc ®óng lóc,®óng møc sù hiÓu biÕt
vµ sù thõa nhËn nh÷ng c¶m xóc, t©m t, nh÷ng lý do thÇm kÝn bªn trong
trÎ ®ang chi phèi nh÷ng hµnh ®éng vµ hµnh vi nµy. Nhê vËy, nh÷ng chØ
dÉn, gãp ý, phª b×nh hay t¸c ®éng nµo ®ã sau nµy cña gi¸o viªn sÏ cã hiÖu
lùc h¬n, Ýt gÆp trë lùc h¬n. C¸c h×nh thøc hµnh vi chÊp nhËn ®ång c¶m
cã thÓ lµ:
+ Nãi râ hay bµy tá râ r»ng m×nh còng cã c¶m nhËn t¬ng tù nh c¶m nhËn
cña häc sinh khi hä ®· tá râ c¶m nhËn cña hä nh lóng tóng, thanh minh,
biÖn b¹nh, bèi rèi ®Ò nghÞ hay ph¶n øng. VÝ dô: C« thÊy bµi nµy rÊt
khã ®©y, chÝnh c« còng cha biÕt ph¶i ¸p dông nh÷ng quy t¾c nµo ®Ó
gi¶i quyÕt; Cã lÏ nªn xem l¹i thËt kü tõng d÷ kiÖn, nh÷ng chØ dÉn ë ®©y
qu¶ thËt kh«ng ®¬n gi¶n ngay c¶ víi c«; Thö xem, cã thÓ nh vËy lµ ®óng
®Êy; v.v…
+ Nãi râ hay bµy tá r»ng m×nh hiÓu t×nh thÕ vµ hoµn c¶nh chi phèi ý
kiÕn, hµnh vi hay ph¶n øng cña häc sinh. VÝ dô: §iÒu nµy cã lÏ h¬i bÊt
ngê ®èi víi em ch¨ng? Ch¾c h«m nay ®· cã chuyÖn g× ®ã lµm phiÒn
em? Víi c©u hái nµy, em cã thÊy chóng ta cÇn th¶o luËn mét lóc kh«ng?
v.v…
+ Bµy tá thiÖn c¶m vµ sù hµo høng cña m×nh tríc ý kiÕn hay kÕt qu¶ häc
tËp tèt cña häc sinh. VÝ dô: Lêi gi¶i nµy ngay c¶ c« còng khã lµm tèt h¬n
®îc; C¶ líp thËt sù kh«ng ngê ®Õn kÕt qu¶ tèt nh vËy; v.v…

180
+ Bµy tá sù c¶m th«ng vµ ®é lîng cña m×nh tríc hµnh vi hay ý kiÕn sai
lÇm, kh¸c thêng, hoÆc kh«ng thÝch hîp cña häc sinh. VÝ dô: Ch¾c lµ em
m¾c chuyÖn g× ®ã ë nhµ nªn kh«ng tËp trung suy nghÜ vµo bµi häc h«m
nay? Em thÊy khã víi bµi tËp ®· giao ch¨ng? Cã thÓ c©u hái cña c« khã
hiÓu ph¶i kh«ng? v.v…
3/ Hµnh vi ®¸p l¹i cã tÝnh chÊt lµm s¸ng tá hay g¹n läc.
Tuy gÇn gièng nh hµnh vi chÊp nhËn chñ ®éng, cïng ph¶n ¸nh sù quan
t©m, th¸i ®é tÝch cùc cña gi¸o viªn trong khi t×m hiÓu ý tëng hay kÕt qu¶
häc tËp cña trÎ, nhng hµnh vi lµm s¸ng tá khai th¸c mét mÆt kh¸c cña qu¸
tr×nh t¬ng t¸c d¹y-häc. NÕu nh chÊp nhËn chñ ®éng cho thÊy gi¸o viªn
thùc sù hiÓu râ nh÷ng g× trÎ ®ang hoÆc ®· nãi hay lµm, th× lµm s¸ng tá
cho thÊy gi¸o viªn cha hiÓu hÕt, cha thõa nhËn tÊt c¶, muèn lµm râ
h¬n vµ cÇn thªm th«ng tin ®Ó nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ h¬n. Hµnh
vi lµm s¸ng tá cã nh÷ng t¸c dông chñ yÕu sau:
+ KhuyÕn khÝch häc sinh hîp t¸c víi nhau v× qu¸ tr×nh lµm s¸ng tá lµm
béc lé nhiÒu sù kiÖn míi vµ gîi lªn nh÷ng ý tëng míi.
+ Häc sinh cã xu híng n©ng cao tÝnh v÷ng ch¾c cña t duy vµ lßng tin
trong häc tËp v× qu¸ tr×nh lµm s¸ng tá lµm béc lé khÝa c¹nh gi¸ trÞ cña
häc tËp, lµm râ tÝnh môc ®Ých trong suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña trÎ.
+ Gãp phÇn ph¸t triÓn nh÷ng n¨ng lùc siªu nhËn thøc cña häc sinh- ®ã lµ
nh÷ng n¨ng lùc ph¸n ®o¸n, suy luËn, dù b¸o, ®¸nh gi¸, ph¸t hiÖn, gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò, ra quyÕt ®Þnh; nh÷ng kü n¨ng trÝ tuÖ vµ ho¹t ®éng
nhËn thøc vît ra ngoµi khu«n khæ bµi häc vµ m«n häc- v× qu¸ tr×nh lµm
s¸ng tá t¹o ra nh÷ng c¬ héi ®Ó trÎ hiÓu râ m×nh ®ang lµm c¸i g× vµ
lµm nh thÕ nµo, c¸ch lµm vµ kÕt qu¶ lµm viÖc cña m×nh ra sao, tù
xem xÐt, ®¸nh gi¸ vµ chia xÎ nh÷ng lËp luËn víi nhau vµ víi gi¸o viªn,
cã dÞp ®Ó suy nghÜ vÒ nh÷ng suy nghÜ cña m×nh. NhiÒu b»ng
chøng cho thÊy, suy nghÜ, bµn luËn vµ ®¸nh gi¸ vÒ suy nghÜ sÏ lµm n¶y
sinh nhiÒu suy nghÜ h¬n n÷a(Whimbey 1980, Brown 1978, Sternberg vµ
Wagner 1982).
Häc sinh nãi chung, nhÊt lµ trÎ nhá thêng cã thãi quen tu©n theo nh÷ng
chØ dÉn hoÆc thùc hiÖn nhiÖm vô ®îc giao mét c¸ch h¨ng h¸i nhng v«

181
t©m, Ýt khi ®Ó ý xem m×nh ®ang vµ ®· lµm ®îc nh÷ng g× vµ lµm ra
sao, cÇn ph¶i lµm tiÕp nh thÕ nµo vµ cã c¸ch nµo n÷a ®Ó lµm tèt h¬n.
Trong c¸c nhiÖm vô gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, trÎ gÇn nh kh«ng cã ý tëng râ
rµng vÒ chiÕn lîc hay quyÕt ®Þnh cña m×nh, kh«ng gi¶i thÝch ®îc râ
rµng t¹i sao m×nh lµm nh thÕ vµ m×nh ®· nghÜ g×, lµm g× mµ thu ®îc
kÕt qu¶ nh vËy. Hµnh vi lµm s¸ng tá tËp trung vµo khai th¸c sù kiÖn nµy.
Díi ®©y nªu mét sè h×nh thøc hµnh vi lµm s¸ng tá.
+ Yªu cÇu häc sinh gi¶i thÝch nh÷ng ý kiÕn, ®Ò xuÊt, hµnh ®éng, viÖc
lµm hay kÕt qu¶ thùc hiÖn cña c¸c em, ®Æc biÖt lµ c¸ch thøc suy nghÜ
vµ hµnh ®éng ®Ó cã ®îc nh÷ng kÕt qu¶ Êy. Qu¸ tr×nh nµy buéc trÎ ph¶i
rµ so¸t l¹i suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña m×nh, ph©n tÝch nh÷ng u, nhîc
®iÓm cña nã, tù ®¸nh gi¸ nh÷ng g× m×nh ®· lµm vµ n¶y sinh nh÷ng ý t -
ëng hay gi¶i ph¸p míi nh»m c¶i thiÖn hay ®iÒu chØnh quan ®iÓm, c¸ch
nghÜ, c¸ch lµm cña m×nh.
+ KhuyÕn khÝch häc sinh hîp t¸c, chia xÎ nh÷ng lËp luËn, b»ng chøng,
ph¸t hiÖn cña m×nh víi c¸c b¹n trong khi suy nghÜ vµ hµnh ®éng. ViÖc
nµy gióp trÎ thu ®îc thªm th«ng tin bæ Ých, cã thªm chç dùa vµ lßng tin, cã
dÞp ®Ó so s¸nh, ®èi chiÕu, tù ®¸nh gi¸ vµ hiÓu thÊu ®¸o h¬n suy nghÜ
vµ c¸ch lµm cña m×nh.
+ Gîi cho häc sinh trß chuyÖn, bµy tá cµng nhiÒu cµng tèt nh÷ng suy
nghÜ c¸ nh©n cña c¸c em vÒ chÝnh suy nghÜ vµ c¸ch lµm cña c¸c em
còng nh cña c¸c b¹n kh¸c. §iÒu nµy n©ng cao t duy phª ph¸n, sù s©u s¾c
cña suy nghÜ vµ cñng cè, hÖ thèng hãa kÕt qu¶ häc tËp c¸ nh©n.
4/ Hµnh vi t¹o thuËn lîi ®Ó häc sinh tÝch luü d÷ kiÖn.
Kinh nghiÖm xuÊt ph¸t khi thùc hiÖn nhiÖm vô hay gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
häc tËp chÝnh lµ nh÷ng d÷ kiÖn, th«ng tin ®· cã vµ trùc tiÕp liªn quan
®Õn chñ ®Ò. Trong tiÕn tr×nh häc tËp, häc sinh ph¶i xö lý d÷ kiÖn b»ng
so s¸nh, lµm s¸ng tá, suy luËn, rót ra kÕt luËn vµ nh÷ng liªn hÖ nh©n qu¶.
Tuy vËy, d÷ kiÖn ®îc cung cÊp ®Çy ®ñ ngay tõ ®Çu sÏ lµm h¹i qu¸ tr×nh
häc tËp, biÕn nã thµnh tri gi¸c vµ ghi nhí th«ng tin ®¬n gi¶n. D¹y häc
hiÖn ®¹i ®ßi hái häc sinh ph¶i phÇn nµo tù m×nh tÝch luü d÷ kiÖn
dùa vµo kinh nghiÖm c¸ nh©n vµ sù hç trî cña gi¸o viªn, míi cã ®ñ d÷

182
kiÖn ®Ó xö lý. §Ó gióp häc sinh tÝch luü d÷ kiÖn, gi¸o viªn ph¶i sö dông
hµnh vi t¹o thuËn lîi trªn c¬ së c¶m nhËn ®îc nhu cÇu th«ng tin cña trÎ, x¸c
®Þnh ®îc cÇn cung cÊp nh÷ng g× vµ cÇn gióp trÎ tù khai th¸c nh÷ng g×,
t¹o ra ®îc bÇu khÝ hËu thóc ®Èy trÎ chñ ®éng t×m kiÕm th«ng tin.
Nh÷ng h×nh thøc hµnh vi t¹o thuËn lîi cho häc sinh bæ sung d÷ kiÖn gåm:
+ Cung cÊp th«ng tin ngîc vÒ sù thùc hiÖn cña trÎ, c¸i g× ®îc, c¸i g× cha
æn, ph¶i xem l¹i c¸i g×. VÝ dô: Kh«ng, 3+6 kh«ng ph¶i b»ng 10; LiÖu ph¸t
©m nh vËy ®· chÝnh x¸c cha? Em vÏ h×nh nh thÕ cßn thiÕu c¸i g× n÷a,
xem l¹i ®i? …
+ Thêng xuyªn cung cÊp th«ng tin hoÆc d÷ kiÖn vÒ c¸ nh©n häc sinh díi
h×nh thøc c¸c th«ng ®iÖp gi¸n tiÕp. VÝ dô: C¸ch vÏ c©y cña c¸c em
khiÕn cho c« cã c¶m gi¸c nh m×nh ®ang nh×n ngîc lªn! ChØ cÇn nhí l¹i
mét bµi tËp cña bµi tríc em sÏ cã thÓ gì ®îc chç m¾c nµy! NÕu b¹n A cø
®äc nh vËy th× chóng ta cã thÊy th¬ kh¸c g× v¨n ®©u! v.v…
+ Yªu cÇu häc sinh tù lµm thùc nghiÖm, thÝ nghiÖm víi c¸c thiÕt bÞ vµ
vËt liÖu ®Ó khai th¸c, t×m kiÕm th«ng tin, d÷ liÖu cÇn thiÕt cho m×nh.
VÝ dô: Chóng ta cã thÓ lµm l¹i thùc nghiÖm víi c¸i èng nghiÖm lín h¬n
vµ s¹ch h¬n nµy ®Ó c¸c em cã thÓ thÊy râ h¬n nh÷ng g× sÏ x¶y ra, ph¶n
øng diÔn ra nh thÕ nµo; NÕu cha nhí râ, chóng ta cã thÓ xem l¹i bé phim
nµy lÇn n÷a, nhng c¸c em nªn chó ý kiÓm tra kü nh÷ng quan s¸t cña m×nh;
v.v…
+ Lµm cho c¸c nguån tin cÊp 1 vµ cÊp 2, tøc lµ nguån gi¸n tiÕp trë nªn dÔ
tiÕp cËn h¬n. VÝ dô: C¸ch tèt nhÊt ®Ó gi¶i bµi to¸n nµy lµ chóng ta ph¶i
vÏ ®îc h×nh ®Çy ®ñ vµ ®óng, vËy h·y xem kü l¹i tõng d÷ kiÖn ®· cho;
Muèn kÓ ®îc thËt hay vÒ Hµ Néi, c¸c em ®õng quªn Hå G¬m, V¨n MiÕu,
nh÷ng chiÒu Hå T©y, nh÷ng bµi ca vÒ ngêi HÇ Néi; v.v…
+ Gi¶i ®¸p nh÷ng th¾c m¾c cña trÎ vÒ th«ng tin mµ trÎ gÆp, vÝ dô vÒ
vËt liÖu, thiÕt bÞ l¹, vÒ hiÖn tîng nµo ®Êy võa xuÊt hiÖn trong thùc
nghiÖm hay quan s¸t: Ph¶n øng diÔn ra h¬i chËm h¬n so víi ®iÒu nãi ë
s¸ch gi¸o khoa v× hãa chÊt chóng ta dïng h«m nay cha thËt ®óng tiªu
chuÈn; Bøc tranh nµy lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm cña T« Ngäc V©n, nh-
ng vÊn ®Ò cña chóng ta lµ quan s¸t c¸ch bè côc cña t¸c gi¶; v.v…

183
+ Bao qu¸t líp ®Ó xem xÐt nh÷ng c¶m nhËn vµ quan s¸t cña häc sinh, tøc
lµ duyÖt l¹i møc ®é tÝch luü d÷ kiÖn cña c¸c em. VÝ dô: Trªn bøc tranh
nµy cã nh÷ng con vËt mµ c¸c em võa thÊy ë trong phim, b©y giê chóng ta
thö so¸t l¹i nhÐ!; Trong thÝ nghiÖm c« ®ang lµm ®©y, c¸c em thÊy c¸i
g× vµ cã c¶m gi¸c g× gièng nh nh÷ng thø c¸c em thÊy trong thùc nghiÖm
tríc? v.v…
+ §Æt tªn cho viÖc thùc hiÖn mçi thao t¸c hay hµnh ®éng nhËn thøc, häc
tËp cña häc sinh, ®iÒu ®ã cung cÊp thªm mét thuËt ng÷, ý niÖm, chÊt
liÖu g× ®ã cã Ých cho vèn d÷ kiÖn cña trÎ. VÝ dô: Khi c¸c em chung
nhau nh÷ng chiÕc bót ch× mµu l¹i th× ®ã lµ thÝ dô vÒ sù hîp t¸c; NhËn
®Þnh cña c¸c em r»ng nÕu trªn Sao Háa cã níc th× ë ®ã cã thÓ cã sù sèng,
®Êy chÝnh lµ mét gi¶ thuyÕt; v.v…
+ TËn dông mäi nguån th«ng tin hiÖn cã: tµi liÖu, c«ng cô, s¸ch tham
kh¶o, kinh nghiÖm cña chÝnh gi¸o viªn, ý kiÕn cña häc sinh, c¸c ho¹t
®éng quan s¸t, thùc nghiÖm, thÝ nghiÖm, c¸c quan hÖ vµ m«i trêng, c¸c
h×nh thøc hµnh vi øng xö nh chÊp nhËn, khen ngîi, lµm s¸ng tá.
Th«ng tin håi tiÕp kh«ng ph¶i lu«n lu«n ®îc lÊy tõ t×nh huèng bªn ngoµi
mµ cã thÓ ®îc rót ra tõ chÝnh nh÷ng kh¸i niÖm, sè liÖu, nguyªn t¾c kh¸c
do chÝnh trÎ t¸i hiÖn hoÆc thu thËp ®îc. Gi¸o viªn cÇn t¹o ra nhiÒu c¬ héi
®Ó trÎ thêng xuyªn rµ so¸t ®îc nh÷ng ý tëng cña m×nh cïng víi d÷ kiÖn
®ang thu thËp nh»m gióp c¸c em tù chØnh lý nhanh chãng. Håi tiÕp díi
h×nh thøc khen ngîi cÇn thËn träng: nÕu trÎ c¶m thÊy lêi khen cèt ®Ó
kiÓm tra th× ®éng c¬ häc tËp dÔ suy gi¶m, nÕu trÎ thÊy khen ngîi lµ ®Ó
cung cÊp th«ng tin håi tiÕp vÒ tri thøc hay n¨ng lùc cña c¸c em th× ®éng
c¬ thêng ®îc n©ng cao.
ch¬ng xv.
Kü thuËt sö dông vµ khai th¸c
c¸c ph¬ng tiÖn d¹y häc trªn líp.
1. Kh¸i lîc vÒ ph¬ng tiÖn d¹y häc.
KiÓu vµ lo¹i ph¬ng tiÖn d¹y häc

184
Ph¬ng tiÖn d¹y häc trªn líp (PTDH) lµ nh÷ng ®èi tîng, ®å vËt vËt
chÊt tù nhiªn hoÆc nh©n t¹o cã chøc n¨ng t¹o ®iÒu kiÖn, hç trî, chuyÓn
t¶i c¸c ho¹t ®éng vµ quan hÖ cña gi¸o viªn vµ ngêi häc trªn líp, lµm c«ng
cô phôc vô c¸c nhiÖm vô gi¶ng d¹y vµ häc tËp, thÓ hiÖn mét c¸ch vËt
chÊt nh÷ng ¶nh hëng s ph¹m cña néi dung häc vÊn, cña c¸c ho¹t ®éng
gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng cña ngêi häc, cña c¸c ph¬ng ph¸p vµ biÖn ph¸p
d¹y häc, cña c¸c quan hÖ s ph¹m trªn líp theo nh÷ng t tëng vµ c¸ch thøc
nhÊt ®Þnh, ®Ó nh÷ng ¶nh hëng nµy cã thÓ t¸c ®éng ®Õn ngêi häc vµ
ho¹t ®éng cña hä. Nh÷ng ý nghÜ, xóc c¶m, t©m tr¹ng, ý chÝ, nhu cÇu,
høng thó… cña ngêi d¹y vµ ngêi häc tuy phÇn nµo còng ®îc sö dông ®Ó
t¹o dùng m«i trêng gi¶ng d¹y vµ häc tËp, vµ m«i trêng ®ã còng cã chøc
n¨ng ph¬ng tiÖn theo ý nghÜa chung nhÊt, nhng chóng kh«ng ®îc xem lµ
PTDH cô thÓ víi h×nh thøc vËt chÊt.
C¸c PTDH ®îc chia thµnh hai nhãm chung theo tÝnh chÊt c«ng nghÖ
cña qu¸ tr×nh chÕ t¹o vµ vËn hµnh cña chóng: 1.C¸c lo¹i ph¬ng tiÖn
th«ng thêng, thêng cã nguån gèc tù nhiªn hoÆc cÊu t¹o, tÝnh n¨ng kü
thuËt kh«ng phøc t¹p, ®îc t¹o ra trùc tiÕp hoÆc t¬ng ®èi trùc tiÕp trong
lÜnh vùc gi¸o dôc; 2.C¸c lo¹i ph¬ng tiÖn kü thuËt, ®îc chÕ t¹o bëi c¸c
ngµnh c«ng nghiÖp cã tÝnh chÊt chuyªn nghiÖp, cã cÊu t¹o, vËt liÖu vµ
tÝnh n¨ng kü thuËt phøc t¹p. Trong mçi nhãm cã thÓ ph©n chia PTDH
thµnh mét sè kiÓu kh¸c nhau.
C¸c ph¬ng tiÖn th«ng thêng
1/ C¸c ph¬ng tiÖn tù nhiªn, gåm cã ba kiÓu chñ yÕu:
+ C¸c vËt tù nhiªn, vËt thËt, c¸c ®èi tîng tuy kh«ng cã nguån gèc tù
nhiªn nhng ®îc coi lµ nguyªn mÉu mµ kh«ng bÞ thay ®æi g× c¶ khi ®a
vµo d¹y häc. §ã lµ nh÷ng c¸i c©y, con vËt, cµnh l¸, c¸c mÉu ®Êt ®¸, c¸c
mÈu kim lo¹i, c¸c mÉu kho¸ng vËt vµ kho¸ng chÊt, c¸c ®å dïng gia ®×nh
vµ c«ng céng nh kÐo, k×m bóa, dao, b×nh chøa, v¶i vµ c¸c d¹ng vËt liÖu
kh¸c nh ®Êt sÐt, giÊy , b×a, tre gç, bét vµ thuèc vÏ v.v…
+ Ng«n ng÷, ®Æc biÖt quan träng lµ lêi nãi vµ c¸c nghi thøc lêi nãi
nh lêi nãi ®éc tho¹i, lêi nãi héi tho¹i, lêi nãi ®èi tho¹i.

185
+ C¸c hµnh vi giao tiÕp vµ biÓu ®¹t kh«ng lêi: cö chØ, ®iÖu bé, vÎ
mÆt, phong c¸ch, sù di chuyÓn c¬ häc, c¸c vËn ®éng c¬ thÓ…
2/ C¸c ph¬ng tiÖn lµm dông cô gi¶ng d¹y vµ häc tËp, gåm
hai kiÓu chñ yÕu:
+ Dông cô dïng chung, c«ng céng: b¶ng líp, phÊn, giÊy bót, bµn häc,
bµn thÝ nghiÖm, thíc c¸c lo¹i…
+ Dông cô c¸ nh©n: b¶ng häc sinh, vë, sæ, thíc vµ m¸y tÝnh, thíc kÎ,
compa, bót viÕt c¸c lo¹i, giÊy viÕt vµ giÊy lµm vËt liÖu,v.v…
3/ C¸c ph¬ng tiÖn lµm tµi liÖu gi¸o khoa, gåm hai kiÓu
chñ yÕu:
+ Tµi liÖu in: s¸ch gi¸o khoa, s¸ch gi¸o viªn, s¸ch tham kh¶o häc sinh,
s¸ch bµi tËp, s¸ch tham kh¶o gi¸o viªn, s¸ch bæ trî, s¸ch tra cøu, b¸o chÝ,
s¸ch khoa häc…
+ T liÖu vµ tranh ¶nh, b¶n ®å: thêng kÌm theo néi dung c¸c m«n häc
vµ s¸ch gi¸o khoa m«n häc.
Trong c¸c ph¬ng tiÖn th«ng thêng, cÇn nhÊn m¹nh nh÷ng kiÓu cô
thÓ nh Lêi nãi, B¶ng líp, Tµi liÖu gi¸o khoa. Chóng lµ nh÷ng ph¬ng tiÖn
rÊt c¬ b¶n, phæ biÕn, th«ng dông nhÊt trong d¹y häc.
C¸c ph¬ng tiÖn kü thuËt
1/ C¸c ph¬ng tiÖn kü thuËt nghe, nh×n vµ tæ hîp kü thuËt
nghe-nh×n, gåm mét sè kiÓu sau:
+ M¸y vµ b¨ng,®Üa ghi ©m, c¸c thiÕt bÞ ph¸t ©m vµ trang ©m nh
loa phãng thanh, chu«ng, cßi tÝn hiÖu, c¸c nh¹c cô… Chóng t¸c ®éng vµo
thÝnh gi¸c vµ tri gi¸c thÝnh gi¸c cña ngêi häc- chØ nghe.
+ M¸y ¶nh, kÝnh lóp, kÝnh hiÓn vi, c¸c thiÕt bÞ quan s¸t b»ng m¾t
nh èng nhßm, kÝnh viÔn väng, c¸c b¶n vÏ kü thuËt vµ kiÕn tróc, m¸y
chiÕu ¶nh vµ h×nh vÏ… Chóng t¸c ®éng vµo thÞ gi¸c vµ tri gi¸c thÞ gi¸c
cña ngêi häc- chØ nh×n hay quan s¸t b»ng m¾t.
+ M¸y vµ b¨ng, ®Üa h×nh(video), c¸c lo¹i phim: ®iÖn ¶nh hay xinª,
®Ìn chiÕu,d¬ng b¶n, vi phim, phim gi¸o khoa, phim khoa häc, phim tµi

186
liÖu, phim ho¹t h×nh…, m¸y thu h×nh vµ c¸c ch¬ng tr×nh truyÒn h×nh,…
Chóng t¸c ®éng ®ång thêi vµo thÞ gi¸c vµ tri gi¸c thÞ gi¸c, thÝnh gi¸c vµ
tri gi¸c thÝnh gi¸c cña ngêi häc- ®Ó nh×n, quan s¸t, nghe, nãi chung lµ tri
gi¸c t¬ng ®èi ®Çy ®ñ. §©y lµ mét trong nh÷ng tæ hîp nghe-nh×n, cho
phÐp võa nh×n võa nghe.
2/ C¸c dông cô, thiÕt bÞ, m¸y mãc kü thuËt thùc hµnh,
thùc nghiÖm, thÝ nghiÖm, gåm mét sè kiÓu sau:
+ Sa bµn vµ m« h×nh kü thuËt ®éng tr×nh diÔn sù vËn ®éng, diÔn
biÕn cña c¸c hiÖn tîng, qu¸ tr×nh, c¬ cÊu, quy luËt, logic vµ nh÷ng nguyªn
t¾c trõu tîng. §©y còng lµ ph¬ng tiÖn nghe-nh×n nhng bao qu¸t nhiÒu lo¹i
c¶m gi¸c h¬n: xóc gi¸c, c¶m gi¸c vËn ®éng… vµ phÇn nµo cho phÐp ng-
êi häc t¬ng t¸c víi c¸c c¬ cÊu vµ qu¸ tr×nh, chø kh«ng chØ nghe, nh×n
vµ tri gi¸c mét chiÒu. Tuy vËy, sù t¬ng t¸c nµy cha ë tr×nh ®é cao, chØ
h¹n chÕ ë ý ®å kü thuËt cña thiÕt kÕ vµ chÕ t¹o chuyªn biÖt cña thiÕt bÞ.
VÝ dô, khi t¬ng t¸c víi mét m« h×nh ®éng c¬ ®èt trong, ngêi häc kh«ng
thÓ hµnh ®éng kh¸c c¸c quy t¾c kü thuËt cña m« h×nh ®ã, nÕu lµm kh¸c
sÏ ph¸ háng m« h×nh, nhiÒu nhÊt chØ cã thÓ vËn hµnh nã, cho nã ch¹y,
dõng, t¨ng tèc ®é, gi¶m tèc ®é, tiÕp nhiªn liÖu, thay níc lµm m¸t, tra dÇu
nhên, kiÓm tra vµ b¶o dìng nÕn ®¸nh löa… V× vËy, tuú theo møc ®é
khai th¸c chøc n¨ng t¬ng t¸c, nÕu cao th× cã thÓ xÕp kiÓu ph¬ng tiÖn
nµy vµo sè c¸c ph¬ng tiÖn t¬ng t¸c, nÕu thÊp th× nªn xÕp nã vµo sè
c¸c ph¬ng tiÖn nghe-nh×n.
+ C¸c dông cô, thiÕt bÞ thùc hµnh, thùc nghiÖm theo m«n häc hay
chñ ®Ò häc tËp. Chóng lµm c«ng cô trùc tiÕp ®Ó häc tËp: ®Ó thu thËp
th«ng tin, d÷ liÖu, sè liÖu, sù kiÖn, b»ng chøng; ®Ó t¹o cÊu tróc vµ ®Þnh
híng cho c¸c hµnh ®éng häc tËp; ®Ó häc vµ rÌn luyÖn kü n¨ng, kü x¶o
m«n häc, kü n¨ng nhËn thøc, kü n¨ng häc tËp chung; ®Ó tiÕn hµnh c¸c qu¸
tr×nh häc theo híng nghiªn cøu, t×m tßi, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò… §ã lµ nh÷ng
bé thiÕt bÞ ph©n tÝch hãa häc, thÝ nghiÖm c¸c ph¶n øng hãa häc; c¸c bé
dông cô ®o lêng vËt lý, sinh lý, hãa häc, t©m lý; c¸c thiÕt bÞ ®iÖn, ®iÖn
tõ, c¬ häc, quang häc, c«ng nghÖ… Trong sè nh÷ng ph¬ng tiÖn nµy, tuú
theo tr×nh ®é vµ ý ®å chÕ t¹o, møc ®é khai th¸c chøc n¨ng t¬ng t¸c
cña chóng mét c¸ch cô thÓ lµ cao hay thÊp mµ cã thÓ coi mét sè lµ ph-

187
¬ng tiÖn t¬ng t¸c, mét sè chØ lµ ph¬ng tiÖn nghe-nh×n. Song nh×n
chung, kiÓu thiÕt bÞ nh vËy Ýt hay nhiÒu ®Òu cã chøc n¨ng t¬ng t¸c,
vÊn ®Ò lµ gi¸o viªn cã tæ chøc ®îc ho¹t ®éng thùc sù cña häc sinh hay
kh«ng. NÕu chØ sö dông chóng lµm ®å dïng trùc quan, minh häa, gi¶i
thÝch, lµm mÉu, chøng minh nh÷ng th«ng tin trong s¸ch hoÆc do gi¸o
viªn tr×nh bµy th× chóng chØ lµ ph¬ng tiÖn nghe-nh×n.
3/ C¸c ph¬ng tiÖn t¬ng t¸c m¹nh cã tÝnh n¨ng s ph¹m
chung, kh«ng bã hÑp ë tõng m«n häc, ®a chøc n¨ng. §ã lµ m¸y tÝnh
®iÖn tö, c¸c phÇn mÒm d¹y häc trªn m¸y vi tÝnh, c¸c phÇn mÒm sö
dông trªn m¹ng vµ b¶n th©n c¸c kiÓu m¹ng truyÒn th«ng gi¸o dôc.
Chóng t¹o nªn c«ng nghÖ t¬ng t¸c ®a ph¬ng tiÖn. Chøc n¨ng t¬ng t¸c cña
kiÓu ph¬ng tiÖn nµy Ýt phô thuéc vµo gi¸o viªn, mµ phô thuéc nhiÒu vµo
tÝnh n¨ng kü thuËt cña phÇn cøng(chñ yÕu lµ cÊu h×nh, tèc ®é vµ kh¶
n¨ng biÓu thÞ ©m thanh, h×nh ¶nh) vµ tr×nh ®é s ph¹m cña ch¬ng tr×nh
phÇn mÒm ®iÒu hµnh vµ phÇn mÒm d¹y häc kÌm theo(giao diÖn, c¸c
chiÕn lîc ho¹t ®éng ®îc x¸c ®Þnh do ph¬ng ph¸p lËp tr×nh, c¸c kªnh t¬ng
t¸c nh ng«n ng÷, h×nh ¶nh, ©m thanh, vËn ®éng…). T¬ng t¸c ë ®©y linh
ho¹t vµ nhiÒu chiÒu, nhng ®Æc ®iÓm s ph¹m quý b¸u nhÊt cña t¬ng
t¸c nµy lµ nã phô thuéc vµo b¶n th©n ngêi häc, dùa vµo ngêi häc, do
ngêi häc chñ ®éng khai th¸c trong khu«n khæ tr×nh ®é kü thuËt vµ s
ph¹m ®· x¸c ®Þnh, chø kh«ng ph¶i trong khu«n khæ ý thÝch hay n¨ng
lùc c¸ nh©n cña gi¸o viªn. Víi nh÷ng ph¬ng tiÖn kü thuËt kh¸c, gi¸o viªn
rÊt quyÕt ®Þnh møc ®é khai th¸c chøc n¨ng t¬ng t¸c. Nhng víi c¸c thiÕt
bÞ computer vµ m¹ng th× ngêi häc quyÕt dÞnh: hä n¨ng ®éng, chñ ®éng
t×m tßi, suy nghÜ vµ hµnh ®éng bao nhiªu th× møc ®é t¬ng t¸c cµng cao
bÊy nhiªu.
MÆc dï vai trß cña c¸c PTKTDH ngµy cµng t¨ng, cÇn ph¶i t¨ng cêng
sö dông chóng ®Ó hiÖn ®¹i hãa d¹y häc, song ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa
coi thêng c¸c ph¬ng tiÖn th«ng thêng. C¸c ph¬ng tiÖn in vµ tù nhiªn, ®Æc
biÖt tµi liÖu gi¸o khoa, c¸c ®å vËt tù nhiªn vµ lêi nãi cña gi¸o viªn m·i m·i
vÉn lµ PTDH quan träng kh«ng g× cã thÓ thay thÕ ®îc.
Chøc n¨ng c¬ ®éng cña ph¬ng tiÖn trong khi sö dông

188
C¸c kiÓu vµ lo¹i ph¬ng tiÖn tuy cã tÝnh chÊt rÊt kh¸c nhau nhng
chøc n¨ng cña chóng rÊt tÝch hîp vµ c¬ ®éng. Mçi kiÓu PTDH cô thÓ
®Òu cã thÓ thùc hiÖn 3 chøc n¨ng s ph¹m sau: 1. Th«ng b¸o hay tr×nh
bµy th«ng tin; 2. Minh häa, gi¶i thÝch, m« t¶ trùc quan; 3. Tæ chøc vµ
tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. VÝ dô, Lêi nãi cã thÓ dïng ®Ó
th«ng b¸o nhiÖm vô, tr×nh bµy tri thøc cña bµi häc, dïng ®Ó m« t¶ sù vËt,
gi¶i thÝch ®Þnh lý hay c«ng thøc b»ng nh÷ng tõ ng÷ vµ mÖnh ®Ò kh¸c
nhau, dïng ®Ó tæ chøc vµ híng dÉn t¬ng t¸c vµ quan hÖ tham gia trªn líp
nh ®Æt c©u hái vµ sö dông c©u hái; B¶ng líp vµ giÊy bót còng vËy- ®Ó
tr×nh bµy tri thøc, ®Ó vÏ h×nh hay s¬ ®å minh häa, gi¶i thÝch trùc quan,
®Ó tæ chøc th¶o luËn kiÓu héi nghÞ vµ häc ph©n hãa theo nhãm; Tµi
liÖu gi¸o khoa- tríc hÕt lµ ®Ó tr×nh bµy néi dung, c¸c th«ng tin minh häa,
gi¶i thÝch, vµ nÕu gi¸o viªn tæ chøc häc tËp theo chiÕn lîc nghiªn cøu, häc
®éc lËp, häc hîp t¸c, th× häc sinh ph¶i ®äc, tra cøu, xö lý tµi liÖu, tËp hîp
t liÖu, ph¶i hµnh ®éng vµ suy nghÜ trªn c¸c tµi liÖu nµy vµ trao ®æi víi
nhau, víi gi¸o viªn. §èi víi c¸c ph¬ng tiÖn nghe- nh×n, dông cô vµ thiÕt bÞ
thùc nghiÖm-thùc hµnh, m¸y tÝnh vµ m¹ng, chóng ta cµng thÊy râ 3 chøc
n¨ng trªn ®îc thùc hiÖn ®Çy ®ñ h¬n vµ linh ho¹t h¬n, thËm chÝ ®îc thùc
hiÖn ®ång thêi t¹i mét thêi ®iÓm.
Do viÖc khai th¸c c¸c chøc n¨ng cña PTDH trong d¹y häc ®îc thùc
hiÖn víi nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau, ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau, nªn mét
c¸ch tù nhiªn mçi ph¬ng tiÖn ®Òu mang tÝnh chÊt kh«ng mÆc ®Þnh tõ
tríc. Nã lµ ph¬ng tiÖn mét chiÒu nÕu tÝnh chÊt cña quan hÖ d¹y-häc
hay thµy-trß, quan hÖ thµy-häc liÖu hay trß-häc liÖu lµ mét chiÒu.
VÝ dô, khi gi¸o viªn dïng lêi ®Ó ®äc tµi liÖu cßn häc sinh nghe vµ chÐp
nh÷ng g× thµy nãi vµo vë, th× lóc nµy Lêi nãi cña gi¸o viªn, Tµi liÖu gi¸o
khoa vµ Vë häc cña häc sinh lµ nh÷ng ph¬ng tiÖn mét chiÒu. Bëi v× ë
®©y gi¸o viªn t¸c ®éng vµo lêi nãi(sö dông, ph¸t ra) mµ lêi nãi kh«ng t¸c
®éng l¹i gi¸o viªn; Lêi nãi t¸c ®éng vµo häc sinh mµ häc sinh kh«ng t¸c
®éng l¹i lêi nãi; gi¸o viªn t¸c ®éng vµo häc sinh qua lêi nãi vµ hµnh vi
kh«ng lêi kÌm theo mµ häc sinh kh«ng t¸c ®éng l¹i gi¸o viªn; häc sinh t¸c
®éng vµo tµi liÖu vµ vë häc mµ tµi liÖu vµ vë häc kh«ng t¸c ®éng l¹i häc
sinh; gi¸o viªn t¸c ®éng vµo tµi liÖu mµ tµi liÖu kh«ng t¸c ®éng l¹i gi¸o
viªn. Nã lµ ph¬ng tiÖn hai chiÒu nÕu nh÷ng quan hÖ trªn diÔn ra

189
theo hai chiÒu do ¶nh hëng cña tæ hîp ph¬ng ph¸p, biÖn ph¸p vµ ph-
¬ng tiÖn lóc ®ã. VÝ dô, Lêi nãi ®îc gi¸o viªn dïng ®Ó gi¶i thÝch kh¸i
niÖm kÕt hîp víi tr×nh diÔn tµi liÖu nghe-nh×n, hay dïng ®Ó híng dÉn
häc sinh thùc nghiÖm, hay ®Ó nªu c©u hái vµ híng dÉn häc sinh suy
nghÜ, tr¶ lêi, th× lóc ®ã nã lµ ph¬ng tiÖn hai chiÒu; B¶ng líp ®îc dïng
cho viÖc tr×nh bµy nh÷ng ý kiÕn cña häc sinh trong th¶o luËn, h×nh vÏ
hay tranh ¶nh ®îc häc sinh b×nh luËn, bæ sung, chØnh lý trong qu¸ tr×nh
ph¸t hiÖn, m¸y vi tÝnh ®îc dïng trong häc tËp c¸ nh©n cña tõng häc sinh-
®ã lµ nh÷ng ph¬ng tiÖn hai chiÒu. Tõ hai chiÒu trë lªn, cã thÓ coi lµ
ph¬ng tiÖn ®a chiÒu, hay ®a ph¬ng tiÖn. Khi nµo sö dông ph¬ng tiÖn
®Ó tæ chøc ®îc c¸c quan hÖ tõ 3 chiÒu trë lªn th× cã thÓ lóc ®ã hiÖu qu¶
sö dông ph¬ng tiÖn ®îc xem lµ tèi u. VÝ dô, Lêi nãi ®îc dïng ®Ó ®Æt
c©u hái, t¸c ®éng ®Õn häc sinh, g©y ra ®îc ph¶n øng cña c¸c em vµ
nh÷ng th¾c m¾c, c©u hái cña chÝnh c¸c em ®Æt ra cho gi¸o viªn vµ c¸c
b¹n kh¸c, gi¸o viªn ph¶i tiÕp nhËn, øng xö vµ xö lý nh÷ng c©u hái cña häc
sinh, t¸c ®éng mét lÇn n÷a ®Õn suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña hä, khiÕn
cho c¸c em n¶y ra nh÷ng ý tëng vÒ th«ng tin hay nh÷ng ®iÒu mµ thµy
tr×nh bµy, gi¶i thÝch, tiÕn hµnh trao ®æi ý kiÕn víi nhau vµ víi thµy…
th× lóc nµy nã lµ ph¬ng tiÖn ba chiÒu, hay ®a ph¬ng tiÖn.

GV
HS
Ph¬ng tiÖn d¹y häc
mét chiÒu
PTD
H
PTD PTD
H H

GV HS GV HS

190
Ph¬ng tiÖn d¹y häc
®a chiÒu-®a ph¬ng tiÖn Ph¬ng tiÖn d¹y häc hai
chiÒu
M« h×nh ®a ph¬ng tiÖn cho thÊy sù t¬ng t¸c hai chiÒu gi÷a gi¸o viªn-
häc sinh, gi÷a ph¬ng tiÖn-häc sinh, gi÷a gi¸o viªn-ph¬ng tiÖn, t¬ng tù nh
m« h×nh ph¬ng tiÖn hai chiÒu, nhng chiÒu thø ba th× c¸c m« h×nh tríc
kh«ng cã. ChiÒu nµy bao gåm nh÷ng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a gi¸o viªn vµ
mèi quan hÖ häc sinh-ph¬ng tiÖn, gi÷a häc sinh vµ mèi quan hÖ gi¸o
viªn-ph¬ng tiÖn, gi÷a ph¬ng tiÖn vµ mèi quan hÖ gi¸o viªn-häc sinh,
vµ nh÷ng t¸c ®éng qua l¹i nµy còng lµ hai chiÒu. T¬ng t¸c ®a ph¬ng
tiÖn lµ xu híng c¬ b¶n cña c«ng nghÖ d¹y häc hiÖn ®¹i. Ch¼ng h¹n, sö
dông m¸y tÝnh c¸ nh©n ®Ó häc tËp víi t¬ng t¸c hai chiÒu ngêi- m¸y vµ
m¸y-ngêi sÏ kh«ng ®¹t hiÖu qu¶ cao b»ng sö dông theo m« h×nh ®a ph¬ng
tiÖn. ChØ víi t¬ng t¸c hai chiÒu, häc sinh sÏ dÇn cã thãi quen lµm viÖc c«
®éc, kh«ng thÝch giao tiÕp vµ hµnh vi giao tiÕp x¬ cøng, dÔ bÞ trÇm
c¶m, suy nghÜ vµ hµnh ®éng cùc ®oan, kinh nghiÖm sèng bÞ h¹n chÕ…
Ngêi ta ®Ò nghÞ gi¸o viªn nªn cè g¾ng sö dông tõng kiÓu vµ lo¹i ph¬ng
tiÖn hiÖn cã theo m« h×nh ®a ph¬ng tiÖn bÊt kÓ c¸c chøc n¨ng cña
chóng ra sao, trong mäi môc ®Ých sö dông: tr×nh bµy th«ng tin hay th«ng
b¸o nhiÖm vô, minh häa hay gi¶i thÝch trùc quan, tæ chøc ho¹t ®éng-giao
tiÕp hay híng dÉn ho¹t ®éng-giao tiÕp cña häc sinh. Díi ®©y tr×nh bµy
kü thuËt sö dông nh÷ng ph¬ng tiÖn d¹y häc th«ng dông sau: 1.Lêi nãi cña
gi¸o viªn; 2. B¶ng líp vµ b¶ng, vë ghi cña häc sinh; 3.Tµi liÖu gi¸o khoa;
4.ThiÕt bÞ nghe-nh×n; 5.ThiÕt bÞ vµ dông cô thùc hµnh-thùc nghiÖm;
6.M¸y tÝnh c¸ nh©n vµ phÇn mÒm d¹y häc, trong nh÷ng kÕt hîp vµ phô
thuéc lÉn nhau. Nh÷ng PTDH nµy ®¹i diÖn cho tÊt c¶ c¸c kiÓu vµ lo¹i ph-
¬ng tiÖn hiÖn cã trong nhµ trêng phæ th«ng.
2.Kü thuËt sö dông lêi nãi trªn líp.
2.1.Nh÷ng h×nh thøc sö dông lêi nãi trªn líp.
1/Dïng lêi ®Ó th«ng b¸o, tr×nh bµy chÝnh thøc.

191
ViÖc sö dông lêi nãi kÐo dµi hÇu hÕt hoÆc toµn bé thêi gian giê häc
hay tiÕt häc. Nãi chung gi¸o viªn kh«ng khuyÕn khÝch häc sinh th¾c
m¾c, hái han m×nh vµ hái nhau, kh«ng cã trao ®æi vµ th¶o luËn. Trong
sö dông chÝnh thøc, lêi nãi lµ chñ ®¹o ®Ó th«ng b¸o, tr×nh bµy, m« t¶ vµ
gi¶i thÝch th«ng tin, tµi liÖu häc tËp còng nh c¸c th«ng tin híng dÉn, yªu
cÇu, kiÓm tra. Nã còng lµ ph¬ng tiÖn chñ ®¹o ®Ó tæ chøc, chØ ®¹o qu¸
tr×nh häc tËp cña häc sinh vµ quan hÖ d¹y-häc trªn líp.
2/Sö dông kh«ng chÝnh thøc.
Toµn bé thêi lîng gi¶ng gi¶i, tr×nh bµy, th«ng b¸o, m« t¶… b»ng lêi
theo lèi chÝnh thøc chØ giíi h¹n trong vßng 5-10 phót hoÆc nhiÒu nhÊt
lµ 15 phót. Gi¸o viªn kÕt hîp lêi nãi víi sù hç trî cña c¸c ph¬ng tiÖn kh¸c
nh ®å vËt trùc quan, thÝ nghiÖm, thùc hµnh, kü thuËt nghe-nh×n…th«ng
qua sö dông c©u hái, phiÕu häc tËp ®Ó häc c¸ nh©n hoÆc th¶o luËn líp
hay nhãm. Nh vËy, ho¹t ®éng chñ ®éng cña häc sinh ®îc phÐp vµ ®îc
khuyÕn khÝch trªn líp, díi c¸c h×nh thøc nh hái gi¸o viªn, tr¶ lêi c©u hái,
nhËn ®Þnh vµ ®¸nh gi¸ thùc nghiÖm, nªu ra nh÷ng ý tëng vµ gi¶i ph¸p,
xem xÐt c¸c sù vËt vµ tæng kÕt nh÷ng quan s¸t cña m×nh, trao ®æi vµ
chia xÎ kinh nghiÖm trong khi tham gia ý kiÕn hay hµnh ®éng.
3/Sö dông v¾n t¾t.
Gi¸o viªn chØ dïng lêi ®Ó hç trî c¸c ph¬ng tiÖn kh¸c vµ c¸c ho¹t ®éng
cña häc sinh khi cÇn thiÕt, mçi lÇn kh«ng qu¸ vµi ba phót. §ã lµ dïng lêi
kh«ng chñ yÕu ®Ó tr×nh bµy, m« t¶, th«ng b¸o, chØ thÞ… mµ chñ yÕu
®Ó ®Æc t¶ t×nh tiÕt quan träng, gi¶i thÝch ®iÒu g× ®ã ®Æc biÖt khã
hiÓu, híng dÉn tiÕn hµnh thùc nghiÖm, nhËn xÐt, kiÓm tra, nªu c©u hái
chÈn ®o¸n… Tãm l¹i, h×nh thøc nµy t¬ng øng víi nh÷ng môc ®Ých
chuyªn biÖt, nh»m khuyÕn khÝch vµ tæ chøc c¸c ho¹t ®éng chñ ®éng cña
häc sinh, ®Æc biÖt ®Ó lu ý häc sinh tËp trung suy nghÜ vµ hµnh ®éng
theo mét híng ®· ®Þnh(vÝ dô, nªu v¾n t¾t yªu cÇu nµo ®Êy tríc khi häc
sinh b¾t tay vµo c«ng viÖc).
2.2.Kü n¨ng sö dông lêi nãi theo m« h×nh ®a ph¬ng tiÖn.
1/ KÕt hîp tÊt c¶ nh÷ng hµnh vi vµ hµnh ®éng lêi nãi víi nhau
mét c¸ch hµi hßa, ®óng lóc vµ hîp víi t×nh huèng.

192
Nh÷ng hµnh ®éng lêi nãi chñ yÕu trªn líp mµ gi¸o viªn thêng sö dông
gåm cã: th«ng b¸o, tr×nh bµy, m« t¶, gi¶i thÝch, minh häa, hái, yªu
cÇu, híng dÉn, kiÓm tra, nhËn xÐt, chÊp nhËn hay thõa nhËn. Khi sö
dông mçi lo¹i hµnh ®éng nµy mét c¸ch t¸ch biÖt nhau, th× lêi nãi lóc ®ã
kh«ng cã chøc n¨ng ®a ph¬ng tiÖn, hiÖu qu¶ kh«ng cao. §Ó kÕt hîp
chóng, cã mét sè quy t¾c sau:
 Th«ng b¸o.
+ Dïng ®Ó nãi râ nhiÖm vô, yªu cÇu häc tËp, kÕt qu¶ kiÓm tra-®¸nh
gi¸, x¸c ®Þnh cô thÓ danh môc tµi liÖu, bµi tËp, c«ng viÖc… mµ häc sinh
cÇn lµm, quy ®Þnh vÒ tæ chøc, c¸ch thøc lµm viÖc, néi dung cña tµi liÖu
hay ho¹t ®éng, nguyªn v¨n c¸c ®Þnh lý, nguyªn t¾c, quy t¾c, ®Þnh luËt…
vµ nh÷ng v¨n b¶n chÝnh thøc, nh÷ng sè liÖu vµ d÷ kiÖn. CÇn thùc hiÖn
tuyÖt ®èi chÝnh x¸c néi dung th«ng b¸o, kh«ng thªm bít.
+ KÕt hîp víi viÖc yªu cÇu häc sinh tiÕp thu vµ hiÓu râ th«ng b¸o,
khi cÇn ph¶i gi¶i thÝch nh÷ng t×nh tiÕt phøc t¹p, khã hiÓu; ®èi víi néi
dung häc tËp vµ ho¹t ®éng cÇn kÕt hîp víi m« t¶ b»ng nh÷ng lêi kh¸c víi
lêi ®· dïng lóc th«ng b¸o.
+ Kh«ng dïng lêi nãi ®Ó th«ng b¸o liªn tôc vµ ®¬n ®iÖu qu¸ 5 phót,
khi néi dung th«ng b¸o lín th× ph¶i kÕt hîp víi nh÷ng hµnh ®éng lêi nãi bæ
trî vµ chia nã thµnh c¸c môc nhá h¬n, th«ng b¸o tõng môc nhá nµy cã sù
kÕt hîp víi nh÷ng lêi nãi bæ trî.
 M« t¶.
+ Dïng lêi ®Ó t¸i hiÖn hay t¸i t¹o sù vËt, hiÖn tîng, hoµn c¶nh, tr¹ng
th¸i, néi dung hay ph¬ng thøc cña qu¸ tr×nh, hÖ thèng, c¬ cÊu… nhÊt
®Þnh cã quan hÖ víi bµi häc hay nhiÖm vô häc tËp, hoÆc lµm râ yªu cÇu,
chØ thÞ khi häc sinh cha hiÓu ®Çy ®ñ. §ã lµ sù dùng l¹i mét hiÖn thùc
b»ng m« h×nh ng«n ng÷, v× vËy lêi nãi m« t¶ cÇn sinh ®éng, hÊp dÉn vµ
kh«ng m¸y mãc lÆp l¹i c¸ch tr×nh bµy, gi¶i thÝch hay th«ng b¸o tríc ®ã.
+ §Ó m« t¶ sinh ®éng, cÇn chó ý gi¶i thÝch ng÷ nghÜa nÕu ph¶i
dïng tõ mµ häc sinh cha quen, nhÊn m¹nh nh÷ng chi tiÕt quan träng, diÔn
®¹t biÓu c¶m, s¾p xÕp c¸c ý cã logic vµ lùa chän tõ tríc.

193
+ Chó ý dùa vµo kinh nghiÖm ng«n ng÷ cña häc sinh khi m« t¶, so
s¸nh c¸c chi tiÕt víi nh÷ng tõ ng÷ quen thuéc vµ dÔ hiÓu ®èi víi häc sinh,
thêi lîng m« t¶ kÐo dµi qu¸ 5 phót. NÕu cÇn ph¶i dïng lêi m« t¶ qu¸ l©u,
th× tèt nhÊt chuyÓn giê häc sang c¸c m« h×nh th¶o luËn hoÆc t¬ng t¸c
b»ng kü thuËt hái-®¸p, ®µm tho¹i, thùc hµnh-thùc nghiÖm. Sù m« t¶ dµi
dßng kh«ng bao giê mang l¹i hiÖu qu¶, v¶ l¹i cßn biÕn thµnh khu«n s¸o, t
biÖn vµ khã hiÓu thªm.
 Gi¶i thÝch.
+ Dïng ®Ó lµm s©u s¾c thªm c¸c th«ng b¸o vµ m« t¶, c¸c lËp luËn, ý
tëng vµ chØ dÉn, c¸c sù kiÖn vµ b»ng chøng míi hoÆc nh÷ng thay ®æi
cña chóng. Kh«ng dïng gi¶i thÝch víi nh÷ng c¸i cò hoÆc ®· quen biÕt,
mµ chØ nh»m ®iÓm vµo nh÷ng chi tiÕt ®Æc biÖt then chèt cña vÊn ®Ò
hoÆc ho¹t ®éng.
+ Kh«ng kÐo dµi thêi gian gi¶i thÝch su«ng qu¸ vµi phót, nÕu cã thÓ
x¶y ra kh¶ n¨ng ®ã th× lËp tøc ph¶i bæ sung nh÷ng ph¬ng tiÖn trùc quan,
thiÕt bÞ tr×nh diÔn ®Ó hç trî.
+ Khi gi¶i thÝch, b¾t buéc ph¶i sö dông c¸c kü n¨ng ph©n tÝch, tæng
hîp, so s¸nh, kh¸i qu¸t hãa, diÔn dÞch, quy n¹p, ph©n lo¹i, hÖ thèng hãa
®Ó lµm râ nh÷ng chi tiÕt tiÒm Èn trong tµi liÖu hoÆc sù vËt, ®¬ng
nhiªn chØ nh÷ng chç vµ lóc cÇn thiÕt míi ph¶i gi¶i thÝch nh vËy.
+ Kh«ng l¹m dông gi¶i thÝch v× nã cã xu híng lµm gi¶m tÝnh tÝch
cùc häc tËp, g©y ra t©m thÕ thô ®éng ë häc sinh. Khi ph¶i gi¶i thÝch,
cÇn híng nã vµo khai th¸c vµ ho¹t hãa kinh nghiÖm cña häc sinh sao cho
néi dung lêi gi¶i thÝch ng¾n gän nhÊt. NÕu cã thÓ, gi¸o viªn nªn tr¸nh tù
m×nh gi¶i thÝch, mµ nªn dïng c©u hái, th¶o luËn, lêi nhËn xÐt, c¸c hµnh
vi khuyÕn khÝch kh¸c ®Ó häc sinh tham gia ý kiÕn vµ tù gi¶i thÝch.
 Minh häa.
+ Minh häa ë ®©y thêng kÌm so s¸nh, vÝ von, liÖt kª, tøc lµ dïng lêi
víi nh÷ng tõ ng÷, cÊu tróc vµ híng lËp luËn nhÊt ®Þnh ®Ó dÉn thªm thÝ
dô, b»ng chøng, lµm phong phó thªm nh÷ng g× ®· m« t¶, gi¶i thÝch.
Ch¼ng h¹n, khi gi¶i thÝch líp chim gåm nh÷ng ®éng vËt cã c¸nh, hai
ch©n vµ l«ng vò trªn mét h×nh vÏ, vËt nhåi hay hay mét con chim thËt, cã

194
thÓ liÖt kª vµ so s¸nh nã víi nh÷ng gièng chim quen thuéc ®èi víi trÎ nh
gµ, vÞt, bå c©u, chÝch choÌ… mµ trÎ tham gia kÓ tªn còng nh trÎ ®· lµm
quen trong c¸c truyÖn tranh, chuyÖn kÓ, bµi h¸t, th¬ vµ v¨n ch¬ng.
+ RÊt cÇn ®éng viªn häc sinh ®a c¸c thÝ dô, b»ng chøng theo quan
s¸t vµ kinh nghiÖm cña c¸c em vµ so s¸nh víi sù minh häa cña gi¸o viªn ®Ó
lêi minh häa cã t¸c dông khuyÕn khÝch häc sinh t×m tßi.
+ Minh häa chñ yÕu dïng ®Ó bæ sung sù kiÖn, lµm giµu c¸c b»ng
chøng, cung cÊp thªm c¸c hiÖn tîng. Do ®ã, møc ®é minh häa cÇn ®îc
c©n nh¾c, ®õng qu¸ sa ®µ ®Õn møc biÕn viÖc häc thµnh cuéc s¨n lïng
sù kiÖn, hiÖn tîng mµ xa rêi viÖc lµm râ b¶n chÊt vµ néi dung cña sù vËt,
kh¸i niÖm, vÊn ®Ò häc tËp.
 Hái vµ yªu cÇu.
+ Kü thuËt sö dông c©u hái nh mét h×nh thøc cña lêi nãi ®· ®îc xem
xÐt ë phÇn trªn. Nã lµ h×nh thøc hiÖu qu¶ nhÊt cña lêi nãi trªn líp v× hç trî
®îc cho nh÷ng hµnh ®éng vµ hµnh vi lêi nãi kh¸c cña gi¸o viªn theo
nguyªn t¾c t¬ng t¸c ®a ph¬ng tiÖn. Hái cã thÓ xen vµo bÊt kú hµnh ®éng
nµo, thËm chÝ cßn ®iÒu tiÕt c¶ nh÷ng hµnh ®éng nh m« t¶, th«ng b¸o,
gi¶i thÝch, minh häa. T¸c dông ®¸ng kÓ nhÊt cña sö dông c©u hái lµ huy
®éng sù tham gia ý kiÕn cña häc sinh, ho¹t hãa kinh nghiÖm vµ suy nghÜ
vÒ nh÷ng suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña m×nh, tù ®Æt ra vÊn ®Ò(c©u
hái) vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.
+ Yªu cÇu b»ng lêi dïng ®Ó giao nhiÖm vô, tá ý muèn häc sinh thùc
hiÖn hµnh vi, hµnh ®éng nµo ®Êy mét c¸ch t×nh thÕ ngay trong tiÕn
tr×nh d¹y häc, ch¼ng h¹n sau khi nªu c©u hái ®Ò nghÞ häc sinh suy nghÜ,
trao ®æi hay ®äc tµi liÖu; cho phÐp häc sinh nªu lªn ý tëng hay gi¶i ph¸p
cña c¸c em… Do ®ã nghi thøc cña lêi yªu cÇu rÊt ng¾n gän, døt kho¸t nh-
ng nªn tr¸nh phong c¸ch chØ thÞ, mÖnh lÖnh, sai b¶o. Mét trong nh÷ng thñ
thuËt tèt lµ ®a th«ng ®iÖp lµ yªu cÇu song Èn díi c©u hái, lêi nhËn xÐt,
lêi b×nh luËn, lêi híng dÉn, lêi khuyªn… nhÑ nhµng.
 Híng dÉn.
+ Híng dÉn thùc chÊt lµ kÕt hîp nh÷ng lêi m« t¶, gi¶i thÝch, th«ng
b¸o, nhËn xÐt, minh häa, c¸c c©u hái gîi ý nh»m gióp häc sinh n¾m ch¾c

195
tµi liÖu, hiÓu râ nhiÖm vô, thùc hiÖn ®îc yªu cÇu c«ng viÖc, lÜnh héi ®-
îc bµi häc.
+ Lêi híng dÉn cã mét sè lo¹i: nãi vÒ nguyªn t¾c vµ cÊu tróc c«ng
viÖc(cã mÊy phÇn, c¸i cèt yÕu nhÊt lµ g×, s¾p xÕp c¸c hµnh ®éng thÕ
nµo…); nãi vÒ ph¬ng thøc ho¹t ®éng; gîi ý mét vµi d÷ kiÖn mµ häc sinh
quªn hay cha biÕt; c¸ch t×m t liÖu vµ thu thËp d÷ kiÖn; nãi vÒ ph¬ng
tiÖn vµ ®iÒu kiÖn häc tËp; chØ b¶o c¸c mÉu thao t¸c, kü x¶o, hµnh
®éng; nãi vÒ c¸ch kiÓm tra, quan s¸t, ghi chÐp, xö lý sè liÖu vµ thao t¸c
víi c¸c dông cô, thiÕt bÞ, ®èi tîng, s¶n phÈm ho¹t ®éng.
 KiÓm tra.
+ Lêi nãi chñ yÕu dïng ®Ó kiÓm tra chÝnh lµ c©u hái chÈn ®o¸n
hay c©u hái th¨m dß mÆc dï môc ®Ých chÈn ®o¸n réng h¬n kiÓm tra. §ã
lµ kiÓm tra vÊn ®¸p, ng¾n gän, võa ®Ó thÈm ®Þnh võa ®Ó chÈn ®o¸n
vµ tõ ®ã ®Ó ®¸nh gi¸ tiÕp diÔn tiÕn tr×nh häc tËp vµ hiÖu qu¶ gi¶ng d¹y
qua tõng bíc d¹y häc.
+ Lêi nãi kiÓm tra cã thÓ kh«ng ph¶i c©u hái, mµ lµ lêi nhËn xÐt, lêi
chÊp nhËn vµ lµm s¸ng tá(xem phÇn trªn) hoÆc lêi yªu cÇu thùc hiÖn
nhiÖm vô. C¸c h×nh thøc lêi nãi kiÓm tra cÇn ®îc phèi hîp víi nhau sao
cho t¹o ra ®îc c¶m gi¸c ®ã kh«ng ph¶i lµ kiÓm tra kÕt qu¶, mµ lµ nh÷ng
lêi chØ dÉn, cung cÊp th«ng tin cã Ých cho c¸c em häc tËp tèt h¬n.
 NhËn xÐt.
+ NhËn xÐt bao gåm chØ trÝch vµ t¸n d¬ng-khen ngîi, cã thÓ lµ mét
trong hai mÆt hoÆc ®ång thêi c¶ hai mÆt. §©y lµ hµnh vi ®¸p l¹i cã ¶nh
hëng ©m tÝnh nãi chung, vµ cã ¶nh hëng d¬ng tÝnh trong mét sè ®iÒu
kiÖn nhÊt ®Þnh. PhÇn trªn ®· tr×nh bµy nh÷ng yªu cÇu vµ thñ thuËt sö
dông hµnh vi nµy.
+ Kh«ng l¹m dông nhËn xÐt ®Ó tho¶ m·n t©m tr¹ng vµ th¸i ®é riªng
cña gi¸o viªn v× bÊt cø lý do g×.
 ChÊp nhËn.

196
+ ChÊp nhËn lµ mét trong nh÷ng hµnh vi ®¸p l¹i häc sinh cã ¶nh h-
ëng d¬ng tÝnh nãi chung, bao gåm chÊp nhËn thô ®éng, chÊp nhËn chñ
®éng vµ chÊp nhËn ®ång c¶m, nh phÇn trªn ®· tr×nh bµy.
+ Lêi nãi chÊp nhËn cÇn nghiªng vÒ nghi thøc giao tiÕp th«ng thêng,
nhÊt lµ chÊp nhËn thô ®éng. Khi chÊp nhËn chñ ®éng, lêi chÊp nhËn nªn
kÌm theo gi¶i thÝch, minh häa, nhËn xÐt phï hîp vÒ gi¸ trÞ. Khi chÊp
nhËn ®ång c¶m, lêi chÊp nhËn cÇn kÕt hîp víi c©u hái nh»m vµo mÆt
gi¸ trÞ, lêi híng dÉn vµ nhËn xÐt thÝch hîp víi t×nh huèng.
2/ KÕt hîp c¸c hµnh ®éng vµ hµnh vi lêi nãi víi c¸c ph¬ng tiÖn d¹y
häc kh«ng lêi hiÖn cã.
 Lêi nãi vµ b¶ng líp, b¶ng vµ vë ghi cña häc sinh.
+ Nh÷ng lêi th«ng b¸o, m« t¶, gi¶i thÝch, híng dÉn, yªu cÇu…®îc
kÕt hîp víi tr×nh bµy b¶ng líp. Trªn b¶ng chØ ghi nh÷ng ý chÝnh, tãm t¾t,
tèt nhÊt lµ ®îc m« h×nh hãa theo nh÷ng kiÓu kh¸c nhau(xem phÇn sau)
hoÆc s¬ ®å hãa, kÓ c¶ nh÷ng ®Þnh lý, kh¸i niÖm, cÊu tróc… VÝ dô, khi
diÔn ®¹t kh¸i niÖm Níc, nªn ghi:
 chÊt láng+kh«ng mÇu+kh«ng mïi+kh«ng vÞ
Níc  s«i ë 100 ®é C díi ¸p suÊt khÝ quyÓn tr¸i ®Êt
 chøa trong kh«ng khÝ+ c¬ thÓ sinh vËt+®¹i d¬ng,s«ng,
hå+lßng ®Êt…
 cÇn thiÕt cho sù sèng vµ ho¹t ®éng cña c¸c loµi
HoÆc dïng c¸c kiÓu s¬ ®å kh¸c hÊp dÉn h¬n, vÝ dô nh s¬ ®å c©y.
B¶ng thêng ®îc chia thµnh 2-3 cét chÝnh, mét cét ghi nh÷ng néi dung mµ
häc sinh ph¶i chÐp vµo vë vµ ph¶i nhí, c¸c cét kh¸c dïng ®Ó ghi nh÷ng
thuËt ng÷, sù kiÖn, ý tëng ®ang cÇn gi¶i thÝch, m« t¶, vµ cuèi cïng lµ cét
®Ó vÏ c¸c h×nh, s¬ ®å, biÓu sè, vÝ dô.. minh häa.
+ NhÊt thiÕt ph¶i ghi chÝnh x¸c nh÷ng thuËt ng÷, tªn ngêi, ®Þa
danh, tªn s¸ch hay tµi liÖu mµ häc sinh ph¶i dïng ®Õn lªn b¶ng. Th«ng th-
êng, c¸c danh môc, c¸c kho¶n môc híng dÉn ho¹t ®éng, c¸c chi tiÕt trong
yªu cÇu, c¸c luËn cø, luËn ®iÓm trong néi dung lêi gi¶i thÝch hay m« t¶,

197
nh÷ng kho¶n môc trong th«ng b¸o hay lêi nhËn xÐt nªn ghi lªn b¶ng theo
tr×nh tù rµnh m¹ch, ®¸nh sè thø tù hoÆc ®¸nh dÊu râ rµng.
+ Lêi nãi vµ b¶ng gi¶i thÝch vµ minh häa lÉn nhau, vÊn ®Ò lµ lùa
chän ®óng chç vµ ®óng lóc: ®iÓm nµy hay ý nµy m« t¶ vµ gi¶i thÝch
b»ng lêi dÔ hay h¬n , nhanh h¬n, nhng ë ®iÓm kh¸c, ý kh¸c th× dïng b¶ng
hoÆc kÕt hîp lêi nãi víi b¶ng l¹i hiÖu qu¶ h¬n. §èi víi nh÷ng kh¸i niÖm, t
tëng hay sù kiÖn khoa häc, th× viÖc dïng b¶ng ®Æc biÖt cÇn thiÕt.
+ Khi sö dông lêi nãi vµ b¶ng líp, cã thÓ kÕt hîp híng dÉn häc sinh sö
dông b¶ng c¸ nh©n, bµn tÝnh, m¸y tÝnh, thíc tÝnh, c¸c dông cô kÎ vÏ vµ
giÊy, vë ®Ó tham gia ý kiÕn vµ ®ãng gãp nh÷ng hµnh ®éng c¸ nh©n vµo
viÖc m« t¶, gi¶i thÝch, nhËn xÐt sù kiÖn hay vÊn ®Ò häc tËp.
 Lêi nãi vµ sö dông Tµi liÖu häc tËp.
+ C¸ch dïng lêi cã hiÖu qu¶ lµ b¶o ®¶m nh÷ng th«ng b¸o, gi¶i thÝch,
m« t¶… vÒ lý thuyÕt vµ thùc hµnh c¸c vÊn ®Ò häc tËp ph¶i trung thµnh
víi tµi liÖu s¸ch gi¸o khoa vµ tµi liÖu khoa häc nãi chung, song l¹i kh«ng
qu¸ lÖ thuéc vµo v¨n b¶n, cµng kh«ng nªn trùc tiÕp lÊy s¸ch hay tµi liÖu
®Ó xem vµ ®äc khi th«ng b¸o, gi¶i thÝch tríc häc sinh.
+ CÇn tËn dông nh÷ng c¬ héi thuËn lîi ®Ó híng dÉn häc sinh tù lµm
viÖc víi tµi liÖu vµ s¸ch tríc khi dïng lêi th«ng b¸o, m« t¶, gi¶i thÝch,
minh häa. ViÖc cho häc sinh lµm viÖc víi s¸ch thêng r¬i vµo c¸ch lµm
h×nh thøc- gäi vµi ba em ®øng lªn ®äc mét ®o¹n tµi liÖu mµ kh«ng suy
nghÜ g× c¶- ®ã thùc chÊt cha ph¶i lµ lµm viÖc víi s¸ch. CÇn híng dÉn
häc sinh biÕt c¸ch tãm t¾t th«ng b¸o, m« t¶ sù kiÖn, gi¶i thÝch kh¸i niÖm
hay lý thuyÕt theo c¸ch thøc riªng cña c¸ nh©n khi ®äc, ph©n tÝch, nhËn
xÐt, kh¸i qu¸t hãa nh÷ng g× ®· ®äc tõ s¸ch ra.
+ Lo¹i tµi liÖu häc tËp dïng ®Ó minh häa trùc quan nh tranh, ¶nh,
b¶n ®å, biÓu ®å, s¬ ®å d¹ng in lµ nh÷ng ph¬ng tiÖn rÊt thÝch hîp víi lêi
nãi khi m« t¶, gi¶i thÝch vµ ®Æc biÖt khi híng dÉn vµ minh häa nh÷ng
chi tiÕt trõu tîng, phøc t¹p. Nhng viÖc sö dông chóng l¹i ph¶i tu©n theo
nh÷ng yªu cÇu kh¸ khe kh¾t, tõ h×nh thøc thÈm mü cho ®Õn chøc n¨ng s
ph¹m. Kh«ng cÇn cÇu kú vµ sÝnh kü thuËt cao khi dïng tµi liÖu minh
häa, mµ cÇn chó ý tÝnh chÊt thùc tÕ, tÝnh chÊt x¸c thùc cña chóng so víi

198
t×nh huèng vµ sù kiÖn cÇn minh häa. Kh«ng l¹m dông tµi liÖu minh häa
trùc quan v× ®iÒu ®ã dÉn ®Õn h¹n chÕ t duy trõu tîng, thãi quen tri gi¸c
vµ tiÕp nhËn kiÓu “¨n s½n”, thô ®éng vµ lêi suy nghÜ, kh«ng ph¸t triÓn
®îc kh¶ n¨ng tëng tîng lý tÝnh.
 Lêi nãi vµ sö dông kü thuËt nghe, nh×n vµ nghe-nh×n.
+ Khi kÕt hîp víi c¸c ph¬ng tiÖn ©m thanh, cÇn h¹n chÕ sö dông lêi
nãi v× lêi nãi cña gi¸o viªn lóc ®ã Ýt t¸c dông nhng dÔ g©y nhiÔu, cã khi
lµm gi¶m hiÖu qu¶ cña tµi liÖu ®ang tr×nh diÔn trùc quan. Lêi nãi ë ®©y
nªn ®îc chän läc, chñ yÕu ®Ó híng dÉn, ®Æt c©u hái nh»m gióp häc sinh
quan s¸t th«ng tin ®Çy ®ñ, tËp trung vµo nh÷ng chi tiÕt cèt yÕu, kh«ng
bÞ ph©n t¸n chó ý vµ kÕt hîp quan s¸t víi suy nghÜ chñ ®éng .
+ Khi kÕt hîp víi c¸c ph¬ng tiÖn h×nh ¶nh, cÇn sö dông lêi nãi chñ
yÕu nh»m gi¶i thÝch, ®Æt c©u hái vµ híng dÉn häc sinh quan s¸t, ghi
chÐp nh÷ng t liÖu quan träng.
+ Khi sö dông ph¬ng tiÖn nghe-nh×n ®a n¨ng th× lêi nãi cµng ®îc
h¹n chÕ, chØ dïng ®Ó nªu c©u hái, yªu cÇu; th«ng b¸o nh÷ng quy t¾c,
tr×nh tù; híng dÉn c¸ch thøc quan s¸t vµ thu thËp t liÖu; nhËn xÐt vµ
kiÓm tra-chÈn ®o¸n tiÕn tr×nh quan s¸t cña häc sinh, kh«ng nªn gi¶i
thÝch phô häa hay tr×nh bµy trïng lÆp víi tµi liÖu nghe-nh×n trùc quan
n÷a.
 Lêi nãi vµ c¸c thiÕt bÞ, dông cô thùc hµnh, thùc nghiÖm.
+ Lêi nãi trong nh÷ng t×nh huèng thùc hµnh, thùc nghiÖm chñ yÕu
®Ó th«ng b¸o nhiÖm vô; nªu yªu cÇu vµ híng dÉn ho¹t ®éng; nhËn xÐt vµ
kiÓm tra-chÈn ®o¸n tiÕn tr×nh ho¹t ®éng cña häc sinh.
+ Trong nh÷ng h×nh thøc th¶o luËn kÕt hîp víi t×m tßi thùc nghiÖm,
lêi nãi dïng ®Ó nªu c©u hái, gi¶i ®¸p, øng xö t×nh huèng, nhËn xÐt nh÷ng
c©u tr¶ lêi, ý tëng vµ hµnh vi cña häc sinh, híng dÉn c¸c hµnh ®éng tham
gia vµ quan s¸t thùc nghiÖm, lµm s¸ng tá vµ tæng kÕt bµi häc.
+ Lêi nãi dïng ®Ó gi¶i thÝch chØ thÝch hîp víi viÖc gióp häc sinh
lµm quen, hiÓu thuéc tÝnh vµ c¸ch sö dông c¸c dông cô, thiÕt bÞ, m«
h×nh, sa bµn kü thuËt, c¸c quy t¾c an toµn khi thùc hµnh, thùc nghiÖm,
nh÷ng yªu cÇu tæ chøc c«ng viÖc.

199
 Lêi nãi vµ viÖc sö dông c¸c thiÕt bÞ computer.
+ M¸y tÝnh ®îc dïng ®Ó trî gióp gi¸o viªn tr×nh bµy tµi liÖu, tæ
chøc ho¹t ®éng nhËn thøc vµ luyÖn tËp cña häc sinh theo môc tiªu ®·
®Þnh, kiÓm tra, m« t¶ vµ gi¶i thÝch tri thøc, kü n¨ng, cung cÊp th«ng tin
håi tiÕp cho häc sinh trong khi häc tËp… Lóc nµy, lêi nãi chñ yÕu dïng
®Ó ®Þnh híng c¸c qu¸ tr×nh suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña häc sinh: nÕu
nhãm hay líp häc theo sù tr×nh bµy, gi¶i thÝch cña gi¸o viªn trªn mét m¸y
chung th× ®¬ng nhiªn c¸c thiÕt bÞ m¸y tÝnh lóc nµy chØ ®ãng vai trß ph-
¬ng tiÖn minh häa trùc quan, gi¸o viªn ph¶i dïng lêi lµm ph¬ng tiÖn chñ
®¹o; nÕu mçi häc sinh häc tËp c¸ nh©n trªn m¸y riªng, th× lêi nãi cña gi¸o
viªn kh«ng cÇn tËp trung vµo tµi liÖu mµ dïng ®Ó chØ ®¹o, híng dÉn häc
sinh khai th¸c hiÖu qu¶ tµi liÖu cÇn thiÕt tõ phÇn mÒm häc tËp, tõ m¹ng
hay tõ c¸c CD-ROM c¬ së d÷ liÖu, nªu c¸c yªu cÇu vµ c©u hái th¶o luËn,
tæ chøc th¶o luËn hoÆc nghiªn cøu chuyªn ®Ò theo nhãm.
+ Tríc khi b¾t ®Çu giê häc víi m¸y tÝnh, lêi nãi lµ c«ng cô quan
träng ®Ó th«ng b¸o nhiÖm vô häc tËp(lÜnh héi tri thøc hay luyÖn tËp kü
n¨ng, su tÇm t liÖu hay gi¶i quyÕt vÊn ®Ò…); híng dÉn vµ gi¶i thÝch vÒ
b¶n chÊt vµ quy tr×nh truy cËp, khai th¸c d÷ liÖu tõ nguån ®ã; m« t¶ vµ
gi¶i thÝch nh÷ng sù cè cã thÓ x¶y ra trong qu¸ tr×nh khai th¸c vµ c¸ch
kh¾c phôc; chØ dÉn c¸ch lµm viÖc cña thµy vµ trß, nh÷ng quy ®Þnh an
toµn.
2.3.Quy tr×nh chung sö dông lêi nãi trªn líp.
§©y lµ quy tr×nh vµ nh÷ng khuyÕn nghÞ tõng bíc chung cho nh÷ng
hµnh ®éng lêi nãi kh¸c nhau nh m« t¶, gi¶i thÝch, minh häa, th«ng b¸o,
hái, yªu cÇu, híng dÉn, nhËn xÐt, chÊp nhËn… cña gi¸o viªn trªn líp, vµ
chØ dµnh cho c¸c h×nh thøc dïng lêi kh«ng chÝnh thøc vµ v¾n t¾t, v× hai
h×nh thøc nµy chøa ®ùng tiÒm n¨ng tÝch cùc hãa häc tËp, trong ®ã lêi
nãi ®îc sö dông cã chøc n¨ng ®a ph¬ng tiÖn. Quy tr×nh gåm nh÷ng bíc
sau.
1/ ThiÕt lËp mèi quan hÖ thuËn lîi víi häc sinh.
Quan hÖ th©n thiÖn vµ tin cËy lÉn nhau gi÷a gi¸o viªn vµ häc sinh
phô thuéc chñ yÕu vµo c¶ qu¸ tr×nh lµm viÖc, hîp t¸c tõ tríc, chø kh«ng

200
chØ vµo nh÷ng c©u mµo ®Çu lóc b¾t ®Çu giê häc. Nhng quan hÖ Êy l¹i
®îc thiÕt lËp ë tõng giê häc, dÇn dÇn vµ kiªn nhÉn, mµ kh«ng thÓ bçng
dng xuÊt hiÖn. T¹i mçi giê häc, cã thÓ lµm ®iÒu ®ã nh sau.
+ KÓ chuyÖn, ng¾n gän nhng hãm hØnh, chan hßa, tèt nhÊt lµ c©u
chuyÖn cã liªn quan ®Õn tµi liÖu häc tËp, lµ c¸i cí ®Ó ®Æt ra c©u hái
hay ®Æt ra nhiÖm vô häc tËp, lµ liªn hÖ ®Ó t¹o ra t×nh huèng d¹y häc
thÝch hîp.
+ KiÓm tra bµi tríc víi nhËn xÐt d¬ng tÝnh ®Ó gîi nhí kinh nghiÖm
cña häc sinh, ®Æc biÖt lµ kinh nghiÖm sèng vµ nh÷ng c¶m xóc tÝch cùc.
+ Th«ng b¸o, hái han víi th¸i ®é ©n cÇn, gîi nh÷ng kû niÖm vµ Ên t-
îng ®Ñp, nh÷ng ®iÒu hay ®· tõng chia xÎ gi÷a thµy vµ trß, gi÷a c¸c thµnh
viªn cña líp, gi÷a nhµ trêng vµ gia ®×nh häc sinh, nh÷ng thµnh c«ng vµ
thÊt b¹i víi t©m tr¹ng c¶m th«ng vµ ®ång c¶m.
+ Lêi nãi vµ hµnh vi kh«ng lêi khi øng xö ph¶i trang nh·, sinh ®éng,
hÊp dÉn ®Ó cã søc kÝch thÝch vµ duy tr× høng thó cña häc sinh mçi khi
gÆp gì ngoµi líp vµ trªn líp.
2/ ChuÈn bÞ c¸c nhiÖm vô vµ hµnh ®éng lêi nãi ®Ó d¹y häc trªn
líp.
+ Tãm t¾t nh÷ng kh¸i niÖm, t tëng, lý thuyÕt… b»ng lêi vµ thÓ hiÖn
chóng trong c¸c hµnh ®éng lêi nãi thÝch hîp.
+ Nh÷ng hµnh ®éng vµ néi dung ®ã ®îc ph©n bè trong sù kÕt hîp
cña lêi nãi vµ c¸c ph¬ng tiÖn trùc quan, ho¹t ®éng, tæ chøc, quan hÖ kh¸c
nhau trªn líp, ®Æc biÖt lµ tµi liÖu, kü thuËt nghe-nh×n, dông cô vµ thiÕt
bÞ thùc hµnh-thùc nghiÖm…
+ X¸c ®Þnh nh÷ng ®iÓm chèt trong néi dung m« t¶, gi¶i thÝch, minh
häa, th«ng b¸o… vµ biÖn ph¸p phèi hîp nh÷ng hµnh ®éng nµy víi viÖc sö
dông nh÷ng ph¬ng tiÖn cÇn thiÕt kh¸c.
+ Trong sè nh÷ng hµnh ®éng lêi nãi trªn líp, cÇn ®Æc biÖt coi träng
c©u hái vµ kü thuËt sö dông c©u hái, nhËn xÐt vµ chÊp nhËn khi ®¸p l¹i
hay øng xö víi hµnh vi cña häc sinh.

201
3/ X¸c ®Þnh vµ thùc hiÖn nhÞp ®é cña lêi nãi, dung lîng ph¸t
ng«n.
+ Nãi chung kh«ng duy tr× nhÞp ®é ®Òu ®Òu vµ nh nhau trong c¸c
hµnh ®éng lêi nãi kh¸c nhau: khi m« t¶, gi¶i thÝch, minh häa, nhËn xÐt,
híng dÉn, ®Æt c©u hái th× nhÞp ®é nãi ph¶i kh¸c nhau vµ sinh ®éng h¬n
lêi nãi khi yªu cÇu, chØ thÞ, kiÓm tra, th«ng b¸o; nhÞp ®é nãi cao dÇn
theo løa tuæi cña häc sinh.
+ C¸c hµnh ®éng m« t¶, nhËn xÐt, híng dÉn, th«ng b¸o, kiÓm tra nãi
chung kh«ng nªn kÐo dµi qu¸ 5 phót liªn tôc, chØ riªng ë c¸c líp lín cã thÓ
®Õn 10 phót. Cßn gi¶i thÝch, minh häa, yªu cÇu, chØ thÞ, ®Æt c©u hái
l¹i cÇn ng¾n h¬n n÷a. C¸c hµnh ®éng nªn xen kÏ nhau, kh«ng nªn tiÕn
hµnh trïng lÆp cïng mét hµnh ®éng vµi lÇn t¹i mét pha, vÝ dô: gi¶i thÝch
råi l¹i gi¶i thÝch n÷a, m« t¶ råi l¹i m« t¶ n÷a…®Ó tr¸nh ®¬n ®iÖu.
+ Tèc ®é ph¸t ng«n nhanh hay chËm phô thuéc vµo tµi liÖu vµ häc
sinh cô thÓ còng nh phong c¸ch c¸ nh©n cña gi¸o viªn. Song yªu cÇu chung
lµ tèc ®é Êy ph¶i t¬ng xøng víi nhÞp ®é häc tËp cña häc sinh, ®é khã, ®é
phøc t¹p vµ dung lîng tµi liÖu thùc tÕ.
4/ T¹o lËp c¸c t×nh huèng d¹y häc vµ kh«ng khÝ häc tËp ch¨m
chó, hÊp dÉn.
+ ChØ riªng lêi nãi còng cã thÓ t¹o ra nh÷ng t×nh huèng d¹y häc nhng
viÖc ®ã kh«ng dÔ dµng, nhÊt lµ ë c¸c líp nhá víi nh÷ng trÎ cßn Ýt kinh
nghiÖm nhËn thøc vµ kinh nghiÖm c¶m xóc. ThuyÕt tr×nh phèi hîp víi
minh häa trùc quan vµ hái-®¸p lµ c¸ch lµm t¬ng ®èi hiÖu qu¶ vµ dÔ thùc
hiÖn ®Ó t¹o lËp c¸c t×nh huèng d¹y häc sinh ®éng nãi chung ë tÊt c¶ c¸c
bËc häc.
+ Lêi nãi trong sù kÕt hîp víi nh÷ng ph¬ng tiÖn kh¸c cã vai trß gi¶i
thÝch, minh häa, nhËn xÐt, híng dÉn lµ chÝnh ®Ó t¹o lËp c¸c t×nh huèng
d¹y häc. B¶n th©n nh÷ng thuéc tÝnh kü thuËt, s ph¹m, v¨n hãa, x· héi, t©m
lý cña c¸c ph¬ng tiÖn d¹y häc nµy ®· tiÒm Èn tÝnh t×nh huèng nhÊt
®Þnh. Khi cã lêi nãi ®Þnh híng vµ gi¶i thÝch, th× chóng trë thµnh c¸c
nh©n tè kÝch thÝch høng thó, gîi c¶m xóc vµ tËp trung chó ý cña häc

202
sinh. Ngêi ta gäi kh©u nµy lµ hoµn c¶nh hãa vµ t×nh huèng hãa m«i trêng
häc tËp, cã sù hç trî cña lêi nãi.
+ C¸c t×nh huèng vµ bÇu khÝ hËu häc tËp tÝch cùc ®îc t¹o lËp trªn
c¬ së cã sù t¬ng thÝch cña lêi nãi (vµ c¸c ph¬ng tiÖn kh¸c kÕt hîp víi nã)
víi tÝnh s½n sµng häc tËp(kh¶ n¨ng, thiÖn c¶m vµ thiÖn ý) hay nãi chung
lµ kinh nghiÖm vµ gi¸ trÞ thêng trùc lóc ®ã cña ngêi häc, t¬ng thÝch víi
néi dung vÊn ®Ò häc tËp.
5/ T¹o cÊu tróc vµ tiÕn tr×nh thÝch hîp cho c¸c hµnh ®éng lêi
nãi.
§©y lµ nãi vÒ tÝnh tæ chøc vµ logic cña tæng thÓ c¸c hµnh ®éng lêi
nãi. M« t¶, gi¶i thÝch… tuú tiÖn, lén xén vµ kÕt hîp lêi nãi víi c¸c ph¬ng
tiÖn kh¸c mét c¸ch v« tæ chøc sÏ lµm häc sinh ph©n t¸n chó ý, bèi rèi, khã
hiÓu, khã nhí, nhí lÇm vµ hiÓu sai vµ kÕt qu¶ lÜnh héi còng thiÕu hÖ
thèng. Mét sè tiªu chuÈn cÊu tróc vµ logic lêi nãi lµ:
+ TÝnh tr«i ch¶y, m¹ch l¹c- tøc lµ tr¸nh tróc tr¾c, ch¾p v¸, lñng cñng,
cÇn liÒn m¹ch, lu lo¸t vµ uyÓn chuyÓn.
+ TÝnh gi¶n dÞ trong cÊu tróc ng÷ ph¸p vµ ng«n tõ- tøc lµ tr¸nh dïng
nhiÒu c©u phøc hîp, nhiÒu c©u nãi chung, nhiÒu tõ n»m ngoµi vèn tõ
chÝnh thøc cña häc sinh, nªn dïng Ýt c©u, Ýt tõ mµ ý ®ñ, nghÜa chÝnh
x¸c, lêi c« ®äng, néi dung toµn vÑn, t¬ng t¸c ®a chiÒu.
+ TÝnh têng minh- tøc lµ phong c¸ch s¸ng sña, tõ ng÷ vµ c©u ®Ñp,
diÔn c¶m, ý cô thÓ vµ chÝnh x¸c, cã gi¶i thÝch vµ minh häa kÌm theo,
kh«ng dïng lêi lÏ côt lñn, tèi nghÜa, vßng vÌo, ¸m chØ.
Mét cÊu tróc vµ tiÕn tr×nh dïng lêi hiÖu qu¶ cÇn ®¹t ®îc mét sè yªu
cÇu sau:
+ T¹o ra ®îc nhiÒu ph¶n øng vµ c©u hái cña häc sinh vµ sù ®a d¹ng
cña chóng.
+ T¹o ®îc sù thÝch øng cao cña tiÕn tr×nh häc tËp ®èi víi néi dung
vµ môc tiªu cña giê häc, b¶o ®¶m tiÕn ®é giê häc.

203
+ T¹o ®îc nhiÒu c¬ héi t¸c ®éng gi¸o dôc hµnh vi, gi¸ trÞ, híng dÉn
kü n¨ng häc tËp, cung cÊp nhiÒu th«ng tin håi tiÕp cho häc sinh ®Ó ph¸t
triÓn c¸c kü n¨ng ®¸nh gi¸, nhu cÇu, høng thó häc tËp.
+ Cung cÊp ®îc nhiÒu th«ng tin chuyªn biÖt vÒ híng dÉn häc ®éc
lËp, häc ë nhµ vµ khai th¸c c¸c nguån häc tËp kh¸c.
6/ H×nh thµnh c¸c nh©n tè tæ chøc thÝch hîp.
+ C¸c nh©n tè tæ chøc trªn líp bao gåm s¾p xÕp chç lµm viÖc, ghÐp
nhãm häc sinh theo nh÷ng c¸ch thøc kh¸c nhau, t¹o dùng c¸c ph¬ng thøc
ho¹t ®éng(c¸ nh©n, nhãm hîp t¸c, th¶o luËn, nghiªn cøu, thùc hµnh…),
tuyÓn lùa nh÷ng häc sinh cèt c¸n nh nhãm trëng, dÉn d¾t th¶o luËn, ngêi
gi¶i ®¸p…
+ C¸c h×nh thøc sö dông lêi nãi vµ viÖc sö dông nh÷ng ph¬ng tiÖn
kh¸c ph¶i ®îc b¶o ®¶m b»ng nh÷ng nh©n tè tæ chøc thÝch hîp. Ch¼ng
h¹n, ®Ó lêi nãi kÝch thÝch häc sinh ®Æt c©u hái vµ trao ®æi ý kiÕn víi
nhau, th× nhãm nhá vµ thµnh phÇn häc sinh trong mçi nhãm lµ nh©n tè tæ
chøc thÝch hîp nhÊt; ®Ó th«ng b¸o tµi liÖu sù kiÖn th× th¶o luËn x· héi
hãa trªn líp lµ thÝch hîp nhÊt,v.v…
+ Thµnh phÇn nhãm thêng cã 4-6 ngêi lµ tèi u. VÊn ®Ò giíi cña
nhãm cho ®Õn nay cha ®îc kh¼ng ®Þnh chÝnh x¸c. Cã quan ®iÓm cho
r»ng nhãm thuÇn giíÝ ®¹t hiÖu qu¶ häc tËp cao h¬n, v× trong nhãm nh
vËy c¸c thµnh viªn c¶m thÊy tù nhiªn, kh«ng bÞ gß bã bëi quan hÖ kh¸c
giíi, dÔ dµng béc lé mäi u, nhîc ®iÓm mµ kh«ng bÞ mÆc c¶m giíi tÝnh
th«ng thêng. L¹i cã nhiÒu nghiªn cøu cho thÊy, nhãm cã c¶ hai giíi lµm
viÖc hiÖu qu¶ h¬n v× ¶nh hëng t©m lý hµi hßa h¬n, c¸c em nam cã xu h-
íng thÓ hiÖn nam tÝnh m¹nh h¬n, c¸c em n÷ còng cã xu híng thÓ hiÖn n÷
tÝnh m¹nh h¬n vµ nhê vËy mçi em ®Òu ph¸t huy tèi ®a tiÒm n¨ng cña
m×nh, ®ång thêi bæ sung lÉn nhau vÒ phong c¸ch, th¸i ®é øng xö, vÒ s¾c
th¸i t×nh c¶m, thÓ chÊt khi lµm viÖc. Nh÷ng nghiªn cøu kh¸c l¹i chØ râ,
trong nhãm cã c¶ nam vµ n÷, c¸c em n÷ thêng cã xu híng tr«ng cËy vµo c¸c
b¹n nam nªn dÔ trë nªn thô ®éng, nhu nhîc, lêi suy nghÜ vµ ng¹i ho¹t ®éng,
cßn c¸c em nam cã xu híng khèng chÕ, chØ huy, chiÕm vai trß thñ lÜnh
trong c«ng viÖc cña nhãm nªn dÔ trë thµnh hiÕu th¾ng, chñ quan, h¹n

204
chÕ(lÊn ¸t) ho¹t ®éng chñ ®éng cña c¸c b¹n n÷, do ®ã hiÖu qu¶ cña nhãm
kh«ng cao.
+ VÊn ®Ò thµnh phÇn häc lùc cña nhãm còng cßn ®ang ®îc tranh
luËn cha ng· ngò. Nhãm cã häc lùc ®ång ®Òu hay nhãm cã nhiÒu tr×nh
®é kh¸c nhau sÏ lµm viÖc hiÖu qu¶ h¬n? Cã ý kiÕn cho r»ng nhãm ®ång
®Òu Ýt t¹o ra ®éng lùc c¹nh tranh vµ thi ®ua, còng nh nh÷ng kh¸c biÖt c¸
nh©n trong qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ häc tËp nªn m«i trêng häc tËp khã ®äc
®éng c¬ hãa, hiÖu qu¶ kh«ng cao. Nhng l¹i cã ý kiÕn ñng hé nhãm ®ång
®Òu v× cho r»ng trong nhãm kia c¸c em giái, nhanh thêng khèng chÕ c«ng
viÖc, nhanh chãng t¹o ra mét t©m tr¹ng lÖ thuéc vµ û l¹i ë nh÷ng em kh¸c
yÕu h¬n, vµ nh÷ng em yÕu kÐm thêng tù ti, rôt rÌ, thô ®éng, thuËn theo
vµ a dua ý kiÕn cña nh÷ng em giái.
+ Nãi chung vÊn ®Ò thµnh phÇn nhãm tèi u cã lÏ kh«ng thÓ kh¼ng
®Þnh ®îc, v× ®iÒu ®ã phô thuéc t×nh huèng cô thÓ, nhiÖm vô häc tËp
cô thÓ vµ ®Æc ®iÓm c¸ nh©n cô thÓ cña c¸c häc sinh trong nhãm.
7/ Tr¸nh lan man vµ chèng nhiÔu trong giê häc.
+ Tõ ng÷ tr¸nh dïng hai nghÜa, ®a nghÜa hoÆc m¬ hå, vÝ dô: ë
®©u ®ã, ai ®ã, nh thÕ nµo ®ã, v× sao ®ã…
+ Th«ng ®iÖp ¸ng chõng: kho¶ng chõng, hÇu nh, cã lÏ, h×nh nh, ph¶i
ch¨ng…
+ Tµo lao, nãi ®¹i: bÊt cø c¸i g×, ai ai còng vËy, ®©u còng nh thÕ,
mäi ngêi ®Òu biÕt, m·i m·i lµ vËy…
+ ThiÕu tù tin hoÆc thiÕu rµnh m¹ch: t«i kh«ng ch¾c r»ng, kh«ng
biÕt ®iÒu ®ã cã ®óng vËy kh«ng, ai mµ d¸m nãi r»ng…
+ LÊp löng: mét vµi, mét sè, Ýt, nhiÒu, ®a sè, gÇn nh tÊt c¶, kh«ng
mÊy ai, rÊt kh«ng nhiÒu, kh«ng thËt Ýt, kh«ng ph¶i Ýt lÇn… vµ nh÷ng
c¸ch diÔn ®¹t kiÓu x¸c suÊt, pháng chõng.
+ Sa ®µ vµo c¸c sù kiÖn vôn vÆt khi minh häa, gi¶i thÝch, thÝ
nghiÖm hay sö dông kü thuËt nghe-nh×n, ®i chÖch khái néi dung c¬ b¶n
cña tµi liÖu, xa rêi chiÕn lîc hay biÖn ph¸p d¹y häc ®· ®Þnh.

205
+ Qu¸ th¶ láng nh÷ng hµnh vi l¬ ®·ng, mÊt tËp trung hoÆc quËy ph¸
cña häc sinh còng nh nh÷ng sai lÇm trong viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô häc
tËp cña hä.
8/ Tæng kÕt néi dung.
+ Thêng ®îc chia ra nh÷ng tæng kÕt tõng phÇn(tiÓu kÕt) vµ tæng
kÕt cuèi cïng. Tæng kÕt tõng phÇn thùc chÊt lµ nh÷ng nhËn xÐt vµ gi¶
thiÕt t¹m ®Ó b¾c cÇu chuyÓn sang häc phÇn tiÕp sau. Do ®ã trong
nh÷ng dÞp nµy cÇn khuyÕn khÝch häc sinh tham gia ý kiÕn, nhËn xÐt,
®¸nh gi¸ b»ng c¸c c©u hái chÈn ®o¸n, lµm s¸ng tá, sö dông c¸c hµnh vi
®¸p l¹i cã t¸c dông hç trî nh chÊp nhËn chñ ®éng, chÊp nhËn ®ång c¶m,
t¹o ®iÒu kiÖn cho häc sinh tÝch luü d÷ kiÖn.
+ TÝnh chÊt cña nh÷ng phÇn tiÓu kÕt cÇn híng vµo trong, t¬ng tù
nh “®ãng cöa b¶o nhau”, chñ yÕu cung cÊp th«ng tin håi tiÕp vµ gióp häc
sinh chñ ®éng kiÓm tra, ®iÒu chØnh ho¹t ®éng, n©ng cao ®éng c¬ häc
tËp. Ngêi ta cßn gäi c¸c phÇn tiÓu kÕt lµ tæng kÕt néi bé, côc bé.
+ Tæng kÕt bµi ph¶i kÌm theo giao vµ gi¶i thÝch nhiÖm vô häc tËp ë
nhµ, c«ng viÖc cÇn thùc hiÖn ®Ó chuÈn bÞ cho bµi sau. Lóc nµy, nh÷ng
th«ng b¸o, m« t¶, gi¶i thÝch cÇn ®îc ®a ra râ rµng, x¸c ®Þnh yªu cÇu cô
thÓ vµ cã lêi híng dÉn ®ñ møc cÇn thiÕt.

3.Kü thuËt tr×nh bµy b¶ng nh


mét ph¬ng tiÖn thÓ hiÖn ng«n ng÷ viÕt trªn líp.
3.1.Chøc n¨ng s ph¹m cña b¶ng líp.
1/ B¶ng lµ ph¬ng tiÖn d¹y häc ®¸p øng kªnh nhËn th«ng tin nh×n.
+ Lêi nãi vµ b¶ng líp lµ nh÷ng ph¬ng tiÖn g¾n chÆt víi nhau ®·
mÊy tr¨m n¨m, vµ tæ hîp nµy cã thÓ ®îc xem lµ ph¬ng tiÖn nghe-nh×n cæ
®iÓn nhÊt trong d¹y häc. Tr×nh bµy b¶ng cã u ®iÓm lµ cho th«ng tin
b»ng kªnh nh×n, rÊt trùc quan vµ biÓu c¶m nÕu nh th«ng tin ®îc cÊu tróc
vµ thÓ hiÖn tèt. “Tr¨m nghe kh«ng b»ng mét thÊy”- chØ xÐt trªn ph¬ng
diÖn tri gi¸c th× th«ng tin trªn b¶ng cã ®é tin cËy cao h¬n th«ng tin ë lêi

206
nãi vµ cã t¸c dông ®Þnh híng sù quan s¸t cña häc sinh nhiÒu h¬n so víi lêi
nãi.
+ Cho ®Õn nay, nh÷ng cè g¾ng c¶i thiÖn chøc n¨ng s ph¹m cña b¶ng
líp cha cho kÕt luËn ch¾c ch¾n. B¶ng gç viÕt phÊn kiÓu truyÒn thèng
vÉn ®îc a chuéng nhÊt, tiÖn dông nhÊt, nhng cã vÊn ®Ò vÒ vËt liÖu cña
phÊn vµ mµu s¾c cña b¶ng. PhÊn kh«ng bôi vµ b¶ng gç mµu xanh lµ gi¶i
ph¸p ®ang ®îc thõa nhËn réng r·i. Ch÷ vµ h×nh ®ñ râ, g©y c¶m gi¸c dÞu
m¸t vµ th«ng tho¸ng, cho phÐp dïng ®îc nhiÒu mµu phÊn kh¸c nhau ®Ó
t¨ng c¸c kªnh mµu cña tµi liÖu, chø kh«ng chØ viÕt ®îc phÊn mµu s¸ng
nh b¶ng ®en.
+ Tuy ®· xuÊt hiÖn nh÷ng vËt liÖu vµ lo¹i b¶ng míi nh xi m¨ng,
nhùa, gç Ðp vµ c¸c vËt liÖu polymer, b¶ng tõ tÝnh, mµn chiÕu quang häc
thay b¶ng, nhng b¶ng gç truyÒn thèng vÉn tá ra u viÖt h¬n c¶ do tÝnh
n¨ng ®a d¹ng cña nã.
2/ B¶ng lµ lo¹i tµi liÖu häc tËp c«ng céng trong ®ã th«ng tin häc
tËp kh«ng ë d¹ng cho s½n vµ lu«n míi mÎ, lu«n biÕn ®æi.
+ §©y lµ tÝnh n¨ng rÊt quý cña b¶ng v× khi sö dông b¶ng ®Ó th«ng
b¸o, gi¶i thÝch…gi¸o viªn buéc ph¶i xö lý th«ng tin theo cÊu tróc vµ ph-
¬ng thøc nhÊt ®Þnh, kh«ng thÓ tuú tiÖn hay thiÕu tÝnh tæ chøc nh khi
dïng lêi nãi.
+ Th«ng tin trªn b¶ng kh«ng ®îc bµy s½n tríc häc sinh, mµ nã xuÊt
hiÖn mét c¸ch cã chñ ®Þnh theo tiÕn tr×nh gi¶ng d¹y vµ häc tËp. H¬n
n÷a, nã kh«ng hoµn toµn lÆp l¹i tµi liÖu in nªn cã thÓ xem nã nh th«ng tin
®· ®îc xö lý hoÆc ®îc biÕn ®æi, mang nh÷ng ®Æc ®iÓm míi, cã søc thu
hót sù chó ý cña häc sinh.
3/ Tµi liÖu trªn b¶ng thêng ng¾n gän, khóc triÕt, chÆt chÏ h¬n
tµi liÖu trong s¸ch vµ lêi nãi.
+Tµi liÖu b¶ng hÇu nh kh«ng cã th«ng tin nhiÔu bëi v× gi¸o viªn chØ
viÕt b¶ng nh÷ng néi dung cèt yÕu, c« ®äng, ®· ®îc chän läc tõ tµi liÖu in
hoÆc tõ ý kiÕn häc sinh.
+TÝnh khóc triÕt cña tµi liÖu b¶ng t¹o thuËn lîi ®Ó häc sinh ghi nhí
nhanh vµ ch¾c ch¾n, dÔ theo dâi bµi, dÔ ghi chÐp, Ýt nhÇm lÉn c¸c ký

207
tù, con sè vµ thuËt ng÷, cã t¸c dông híng dÉn kü n¨ng ghi chÐp vµ tr×nh
bµy v¨n b¶n.
4/ B¶ng ®ãng vai trß mét diÔn ®µn gióp häc sinh trao ®æi vµ
chia xÎ ý kiÕn.
+ Mäi häc sinh ®Òu ®îc sö dông ph¬ng tiÖn nµy b×nh ®¼ng nh
nhau, c¶ vÒ mÆt c«ng dông lÉn thêi ®iÓm vµ kh«ng gian sö dông.
+ DiÔn ®µn nµy thêng xuyªn thu hót häc sinh chó ý vµo bµi häc vµ
®Þnh híng ho¹t ®éng cña häc sinh ë quy m« líp.
3.2.Nh÷ng quy t¾c viÕt b¶ng líp.
1/ ViÕt cì ch÷ ®ñ lín vµ ®ñ ®Ëm nÐt ®Ó mäi häc sinh ®Òu thÊy
râ. NÕu nÐt ch÷ qu¸ rèi vµ kh«ng ®Òu trªn b¶ng th× tèt nhÊt nªn dïng ch÷
viÕt in ®Ó nÐt ®îc râ rµng.
2/ CÇn viÕt b¶ng tõ tr¸i sang ph¶i, ®Ó lÒ vµ chia cét thÝch hîp víi
môc ®Ých sö dông cô thÓ t¬ng øng víi dung lîng tµi liÖu cÇn tr×nh bµy
hay gi¶i thÝch trªn b¶ng, víi tÝnh chÊt cña néi dung.
3/ Nªn ®øng nÐ sang bªn trong khi ®ang viÕt, ®ang m« t¶ vµ gi¶i
thÝch nh÷ng th«ng tin hoÆc h×nh vÏ trªn b¶ng, ®ång thêi tr¸nh ®øng óp
h¼n mÆt vµo b¶ng vµ võa viÕt võa cè g¾ng theo dâi líp, cµng nhiÒu
cµng tèt.
4/ Chän t thÕ vµ vÞ trÝ ®øng hîp lý ®Ó Ýt che khuÊt tÇm nh×n
cña häc sinh nhÊt, thêng ngêi ta ®øng nghiªng vµ h¬i nÐ m×nh khi ë bªn
b¶ng.
5/ Kh«ng nãi trong lóc quay mÆt vµo b¶ng ®Ó viÕt.
6/ Cã thÓ chia b¶ng thµnh hai b¶ng nhá h¬n ®Ó sö dông víi
nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau, t¨ng hiÖu suÊt sö dông cña nã.
7/ Lùa chän c¸ch bè côc tµi liÖu b¶ng vµ c¸ch dïng ch÷, sè, ký hiÖu.
8/ Kh«ng viÕt hay vÏ dµy ®Æc, chi chÝt trªn b¶ng vµ tr×nh bµy c¶
nh÷ng th«ng tin vôn vÆt.

208
9/ Cã nh÷ng tõ, côm tõ hay thuËt ng÷, ®Þa danh… cã thÓ viÕt
t¾t, nhng ph¶i tu©n thñ ®óng quy ®Þnh hay chuÈn, nÕu kh«ng nhí râ
ph¶i dïng tõ ®iÓn hay v¨n b¶n ®Ó tra cøu.
10/ TËn dông phÊn mµu, thíc kÎ vµ c¸c vËt liÖu kh¸c nh giÊy, v¶i…
d¸n lªn b¶ng ®Ó t¨ng hiÖu qu¶ minh häa, ®Ó tËp trung chó ý cña häc sinh
khi m« t¶, gi¶i thÝch phÇn tµi liÖu nµo ®ã.
11/ Kh«ng l¶ng tr¸nh hay tá ý bùc béi khi häc sinh ph¸t hiÖn nh÷ng
®iÒu viÕt hay vÏ sai trªn b¶ng. ChØ cÇn c¸m ¬n, t¸n thµnh vµ söa l¹i.
12/ §èi víi häc sinh nhá vµ häc sinh yÕu kÐm, cÇn viÕt b¶ng
ch©n ph¬ng, c©u ®Çy ®ñ, c¸c h×nh vÏ th¼ng nÐt, kh«ng g¹ch xãa nh»ng
nhÞt qu¸ nhiÒu ®êng nÐt, ®ã lµ lµm mÉu cho c¸c em vµ c¸ch nh¾c nhë
c¸c em thêng xuyªn.
13/ Bè trÝ c¸c phÇn b¶ng ®Ó sö dông víi nh÷ng môc ®Ých
chuyªn biÖt: chç ghi bµi míi, chç t¹m vÏ h×nh gi¶i thÝch, chç liÖt kª t liÖu
hay sù kiÖn minh häa, chç ghi bµi tËp vÒ nhµ…
14/ Xãa b¶ng ngay sau khi dïng, xãa nh÷ng phÇn viÕt hay vÏ nµo
kh«ng dïng ®Õn n÷a trong giê häc, gi÷ b¶ng s¹ch sÏ.
15/ Kh«ng ®Ó qu¸ nhiÒu th× giê tr×nh bµy b¶ng hay m¶i mª viÕt
b¶ng, vÏ h×nh qu¸ l©u, lµm sai l¹c bÇu khÝ hËu häc tËp trªn líp.
3.3.C¸c kiÓu tr×nh bµy, m« t¶, gi¶i thÝch th«ng tin trªn
b¶ng.

VÝ dô KiÓu T¸c dông

+ §Ó tr×nh bµy th«ng tin 3


chiÒu
KiÓu ®å häa thµnh 2 chiÒu.
+Hç trî tëng tîng kh«ng gian
+M« t¶ nh÷ng qu¸ tr×nh
®éng.
KiÓu biÓu ®å +Cho thÊy sù diÔn biÕn
cña ph¸t

209
triÓn vµ tiÕn tr×nh cña sù
vËt.
+Tæng kÕt th«ng tin phøc
t¹p.

Cã Kh«ng +M« t¶ nh÷ng quy tr×nh,


thñ tôc
KiÓu ch¬ng tr×nh chi tiÕt hãa, c¸c bíc.
hãa +Gi¶i thÝch sù ph©n
hãa,c¸ch thøc
Cã kh«ng cã Kh«ng t¸ch ra c¸c quyÕt ®Þnh
thµnh c¸c
nh÷ng bé phËn nhá h¬n.
ck c k c k c k

C¸c lo¹i ®éng vËt +Ph¸c häa kh¸i niÖm, sù vËt


phøc
KiÓu lîc ®å t¹p hay t tëng nµo ®Êy.
+Minh häa nh÷ng kh¸i niÖm
b»ng
Gia sóc Hoang d¹i c¸c thµnh tè, items cô thÓ.
+Gi¶i thÝch cÊu t¹o hay tæ
chøc
cña sù vËt, thiÕt bÞ, ph¹m
trï.
+Ph©n lo¹i, hÖ thèng hãa
bµi,
Gµ Chã Bß MÌo Chã sãi Hæ «n tËp tµi liÖu.

+Minh häa cÊu t¹o, cÊu


tróc, t
nh©n
c¸ch KiÓu ph©n tÝch tëng, kh¸i niÖm.
hay tæng hîp +M« t¶ ®éng th¸i, tiÕn
tr×nh më

210
réng, ph¸t triÓn sù vËt.
+Gi¶i thÝch qu¸ tr×nh thay
®æi,
liªn hÖ nh©n qu¶, phô
thuéc.
Ho¹t Kinh Gi¸
®éng nghiÖm trÞ
2020 +Gi¶i thÝch tiÕn ®é, môc
tiªu bé
2000 2010 KiÓu chiÕn phËn vµ môc tiªu cuèi
cïng.
lîc +Ph¸c häa ®êng lèi, chiÕn lîc,
t tëng, gi¶i ph¸p nµo ®Êy.
Phæ cËp Phæ cËp Phæ cËp +M« t¶ cÊu tróc thø bËc,
giai ®o¹n
tiÓu häc TH c¬ së TH phæ th«ng cña qu¸ tr×nh nhÊt ®Þnh.

C«ng nghiÖp hãa-HiÖn ®¹i hãa +Gi¶i thÝch c¸c liªn hÖ


biÖn chøng
c¸c quan hÖ gi÷a nh÷ng
thµnh tè
B¾t ®Çu §Èy m¹nh C¬ b¶n hoµn thµnh hay giai ®o¹n kh¸c nhau.

HËu qu¶ +DÞch bÖnh. +Tãm t¾t, tæng hîp sè


liÖu, d÷ liÖu
cña sù « +Nãng lªn KiÓu th«ng +Ph©n tÝch c¸c nh©n tè
thµnh phÇn
nhiÔm +B·o lôt. tin hay liÖt +NhÊn m¹nh néi dung, yÕu
tè, hay
m«i trêng +Háa ho¹n kª,su tËp. kho¶n môc trong tµi liÖu.

Cßn cã rÊt nhiÒu c¸ch tr×nh bµy sè liÖu, d÷ liÖu vµ th«ng tin kh¸c
trªn b¶ng, b»ng ®å thÞ, biÓu ®å, c¸c h×nh vÏ logic hoÆc nghÖ thuËt tuú

211
theo tÝnh chÊt cña tµi liÖu vµ th«ng tin häc tËp. Víi c¸c sè liÖu nªn dïng
b¶ng cã nh÷ng bè côc vµ ma trËn.
4. Kü thuËt sö dông c¸c lo¹i ph¬ng tiÖn nghe-nh×n.
4.1.Quy t¾c sö dông c¸c lo¹i phim gi¸o khoa.
1/ Lùa chän phim míi vµ cËp nhËt nhÊt trong sè nh÷ng phim hiÖn
cã vµ thÝch hîp nhÊt víi ®Ò tµi hay néi dung cÇn minh häa, m« t¶, gi¶i
thÝch.
2/ Lùa chän thÓ lo¹i phï hîp nhÊt víi môc ®Ých sö dông: Phim ®Ìn
chiÕu cho phÐp dõng l¹i trong thêi gian bao l©u tuú ý ®Ó ®Æc t¶ vµ gi¶i
thÝch c¸c chi tiÕt; Phim xinª gi¸o khoa cã kÞch b¶n vµ néi dung ®îc x©y
dùng chuyªn biÖt dµnh cho ®Ò tµi ®· ®Þnh; Phim trÝch ®o¹n diÔn t¶ c¸c
qu¸ tr×nh, diÔn biÕn, thay ®æi phøc t¹p… Cã thÓ ph¶i ho¹ch ®Þnh c¸ch
phèi hîp c¸c lo¹i phim víi nhau thµnh mét tæ hîp hoµn chØnh ®Ó thùc
hiÖn mét hµnh ®éng m« t¶ hay minh häa trän vÑn.
3/ S¾p xÕp c¸c tµi liÖu phim theo tr×nh tù sÏ thùc hiÖn trªn líp.
4/ NhÊt thiÕt ph¶i xem kü vµ ®¸nh gi¸ phim tríc khi sö dông vÒ
chÊt lîng h×nh ¶nh, ©m thanh, vÒ ®Æc ®iÓm s ph¹m vµ thÈm mü, vÒ
dung lîng vµ mËt ®é th«ng tin, vÒ chøc n¨ng cô thÓ cña phim (th«ng b¸o,
gi¶i thÝch hay tæng kÕt…) vµ vÒ tÝnh chÊt võa søc cña néi dung, nghÖ
thuËt, kü thuËt cña phim.
5/ Bè trÝ chiÕu vµ xem phim trªn líp: Mäi häc sinh ®Òu nh×n ®îc
mµn ¶nh mét c¸ch thuËn tiÖn; Trong phßng häc ph¶i ®ñ tèi ®Ó cã chÊt l-
îng h×nh vµ nÒn cao; Lêi thuyÕt minh cña b¨ng hay cña gi¸o viªn ph¶i ®ñ
nghe râ; Mµn chiÕu phim s¹ch sÏ vµ cã mµu tr¾ng hay s¸ng nh v¶i, têng
phßng, b¶ng xanh.
6/ Khi chuÈn bÞ cho häc sinh xem phim, cÇn tãm t¾t, lu ý, nªu
nh÷ng yªu cÇu, c©u hái ®Þnh híng, chØ dÉn c¸ch quan s¸t vµ ghi chÐp t
liÖu.
7/ Kh«ng ®i l¹i vµ nh¾c häc sinh kh«ng ®i l¹i trong phßng chiÕu
®ang tèi, kh«ng tïy tiÖn ®éng ch¹m vµo m¸y chiÕu. Gi¸o viªn kh«ng

212
®øng ë phÝa mµn chiÕu ®Ó chØ chá gi¶i thÝch trªn mµn, mµ ph¶i dïng
dông cô chØ thÞ ®óng kü thuËt.
8/ Sö dông thiÕt bÞ ®óng quy ®Þnh: ®iÖn líi ®óng, thao t¸c m¸y
chiÕu ®óng, l¾p r¸p vµ thay phim cÈn thËn, kh«ng bÊm nhÇm c¸c nót vµ
c«ng t¾c.
9/ NÕu cã thÓ ®õng ng¾t phim nöa chõng, gi÷ c¸c c©u hái hay
nhËn xÐt l¹i ®Ó nªu lóc th¶o luËn.
10/ NÕu ph¶i gi¶i thÝch trong khi chiÕu, th× dõng ¶nh hoÆc gi¶m
©m lîng m¸y ®i, nhng chØ lµm viÖc nµy khi thËt cÇn thiÕt vµ rÊt Ýt, nªn
lµm viÖc ®ã vµo lóc th¶o luËn hay thêi ®iÓm sau khi chiÕu.
11/ Khi trªn phim cã ch÷ viÕt hay lêi gi¶i thÝch, chó thÝch, nªn yªu
cÇu häc sinh nµo xung phong ®äc cho c¶ líp nghe, kh«ng gäi nh÷ng häc
sinh kh«ng tù nguyÖn vµ yÕu kÐm vÒ kü n¨ng ®äc.
12/ Dµnh thêi gian th¶o luËn vµ trao ®æi sau khi xem phim, cÇn
nhÊt lµ t¸i t¹o vµ ph¸t triÓn ®îc t tëng, ®¹i ý cña phim theo ®Ò tµi häc
tËp.
13/ Nhanh chãng trë l¹i vÊn ®Ò hay nhiÖm vô häc tËp cña giê häc,
kh«ng ®Ó cho häc sinh bµn t¸n víi nhau vÒ nh÷ng chi tiÕt v« bæ trong
phim.
4.2.Quy t¾c sö dông m¸y chiÕu-Overhead projector.
1/ ChuÈn bÞ c¸c tê giÊy trong ®Ó chiÕu vµ xÕp chóng theo tr×nh
tù sÏ sö dông; c¸ch tr×nh bµy c¸c tõ nµy t¬ng tù nh c¸ch tr×nh bµy sè liÖu,
d÷ liÖu, h×nh vÏ trªn b¶ng líp; cã thÓ in h×nh vµ ch÷ tõ tríc, cã thÓ tr×nh
bµy ®Õn ®©u vÏ ®Õn ®Êy nÕu gi¸o viªn cã kü n¨ng vÏ nhanh vµ thµnh
th¹o.
2/ Dù phßng mét sè vËt liÖu nh bót d¹ c¸c mµu, giÊy trong cha vÏ,
bót chØ thÞ vµ nh÷ng h×nh, b¶ng biÓu cã thÓ dïng ®Õn.
3/ Rµ so¸t toµn bé tr×nh tù vµ kÞch b¶n chiÕu.
4/ §iÒu chØnh tÇm chiÕu thÝch hîp víi chiÒu cao ngåi cña häc
sinh, bè trÝ m¸y ë chç kh«ng lµm víng tÇm nh×n cña häc sinh.

213
5/ §¸nh dÊu vµo c¸c tê chiÕu ®Ó nhanh chãng t×m l¹i khi cÇn chiÕu
lÇn thø hai, thø ba.
6/ Trong khi chiÕu cÇn lu ý bao qu¸t líp ®Ó kh«ng bá sãt em nµo
cha ®îc xem hay cha nh×n râ tµi liÖu.
7/ Tr×nh tù chiÕu nªn tu©n theo logic cña bµi häc hay ®Ò tµi.
8/ KÕt hîp gi¶i thÝch vµ th¶o luËn theo tõng néi dung ®îc chiÕu.
Nh vËy m¸y chiÕu ®îc nghØ vµ t¹o ra ®îc c¸c bíc quan s¸t râ rµng.
9/ Mçi khi dõng l¹i th¶o luËn hay gi¶i thÝch, nªn t¾t m¸y chiÕu.
4.3.Quy t¾c sö dông m¸y v« tuyÕn truyÒn h×nh.
M¸y v« tuyÕn truyÒn h×nh (VTTH) thêng ®îc sö dông ®Ó tr×nh bµy
tµi liÖu d¹ng ¶nh, s¬ ®å, h×nh vÏ, biÓu ®å… díi h×nh thøc phim, b¨ng tõ,
®Üa CD-ROM. Tµi liÖu VTTH cã c¸c lo¹i:1.Ch¬ng tr×nh truyÒn h×nh
gi¸o khoa cña c¸c §µi truyÒn h×nh Trung ¦¬ng vµ ®Þa ph¬ng; 2.C¸c b¨ng,
®Üa video gi¸o khoa, ch¹y trªn ®Çu m¸y video; 3.C¸c ch¬ng tr×nh truyÒn
h×nh thÓ thao, nghÖ thuËt, thêi sù, v¨n hãa, lÞch sö, d ®Þa chÝ, khoa häc-
c«ng nghÖ… Khi sö dông tµi liÖu cña ®µi truyÒn h×nh th× gi¸o viªn ph¶i
phô thuéc vµo giê ph¸t sãng vµ thêi lîng ph¸t sãng, b¶n th©n tµi liÖu häc
tËp hay tham kh¶o còng kh«ng ®îc tuú ý lùa chän vµ chuÈn bÞ tríc, ®¬ng
nhiªn tiÕn tr×nh häc tËp còng ph¶i phô thuéc. ViÖc sö dông m¸y vµ b¨ng,
®Üa video cho phÐp chñ ®éng h¬n rÊt nhiÒu: chän t liÖu, tuyÓn c¸c
®o¹n cÇn dïng ®Ó ghi sang b¨ng, ®Üa kh¸c thµnh mét b¶n toµn vÑn,
®óng ý ®å; chän thêi ®iÓm ch¹y b¨ng, ®Üa, thêi lîng quan s¸t tµi liÖu trªn
b¨ng, ®Üa vµ thêi gian th¶o luËn, tæng kÕt, nhËn xÐt, ®¸nh gi¸; chñ ®éng
®iÒu hµnh qu¸ tr×nh ch¹y b¨ng, ®Üa, cã thÓ dõng l¹i, quay l¹i ®o¹n tríc,
nhÊn m¹nh phÇn nhÊt ®Þnh; cã ©m thanh kÌm theo thÝch hîp vµ sinh
®éng; toµn bé kÞch b¶n vµ tiÕn tr×nh häc tËp ®îc chuÈn bÞ chu ®¸o tõ
tríc. Díi ®©y lµ mét sè quy t¾c sö dông VTTH.
1/ Lùa chän ch¬ng tr×nh, tµi liÖu, giê ph¸t sãng, b¨ng, ®Üa video
cã néi dung thÝch hîp víi ®Ò tµi, dung lîng vµ chÊt lîng s ph¹m võa søc
häc sinh, cã kÞch b¶n tèt vµ phï hîp víi tiÕn tr×nh häc tËp.
2/ Bè trÝ ®Þa ®iÓm xem truyÒn h×nh hay b¨ng, s¾p xÕp chç ngåi
cho häc sinh, dïng mµn h×nh ®ñ lín hoÆc nhiÒu mµn h×nh cho tõng

214
nhãm, sao cho mäi häc sinh ®Òu quan s¸t ®Çy ®ñ mµn h×nh vµ nghe ®îc
©m thanh râ rµng.
3/ §Æt mµn h×nh c¸ch tÇm m¾t häc sinh Ýt nhÊt 2 mÐt vµ xa
nhÊt kh«ng qu¸ 6 mÐt, c¸ch mÆt sµn tõ 1 ®Õn 1,2 mÐt, gãc më chÐo võa
®ñ ®Ó kho¶ng c¸ch gi÷a hµng tr¸i vµ hµng ph¶i häc sinh kh«ng vît qu¸ 4
mÐt, mµn h×nh dïng cho c¶ líp tèi thiÓu cã cì 25 inch.
4/ Kh«ng bè trÝ häc sinh ngåi sÊp bãng, ®èi diÖn hoÆc quay h¼n
lng vµo cöa sæ, cöa ra vµo, nªn che ¸nh n¾ng xiªn vµ c¸c ®Ìn qu¸ s¸ng.
5/ Thö m¸y vµ xem tµi liÖu tríc khi sö dông, tËp dît hoÆc thö thao
t¸c víi c¸c hÖ thèng ®iÒu khiÓn cña thiÕt bÞ sao cho thµnh th¹o.
6/ Giíi thiÖu tãm t¾t chñ ®Ò tµi liÖu, nªu yªu cÇu, c©u hái, híng dÉn
häc sinh theo dâi ch¬ng tr×nh, ghi chÐp hay ghi nhí. Cã thÓ tr×nh bµy
s½n nh÷ng ®iÒu nµy ra c¸c tê phiÕu c¸ nh©n ®Ó ph¸t cho häc sinh sö
dông.
7/ Tr¸nh dïng c¸c ch¬ng tr×nh nh¹i l¹i nh÷ng giê häc, nh÷ng bµi
gi¶ng, nh÷ng tµi liÖu båi dìng gi¸o viªn .
8/ Tr¸nh dõng l¹i nhËn xÐt, ®¸nh gi¸, gi¶i thÝch trong khi ®ang
ch¹y ch¬ng tr×nh, nªn ®Ó l¹i viÖc ®ã ®Ó lµm sau lóc xem v« tuyÕn.
9/ Tæ chøc th¶o luËn ®Ó ph©n tÝch vµ lµm s¸ng tá nh÷ng ®iÓm
chñ yÕu vµ quan träng cña ch¬ng tr×nh, nh÷ng liªn hÖ cña chóng víi môc
tiªu vµ néi dung häc tËp cña giê häc.
10/ Thêi lîng tèt nhÊt cña ch¬ng tr×nh thêng kh«ng kÐo dµi qu¸ 2/3
thêi gian dµnh cho gi¶i thÝch, m« t¶, nhËn xÐt, ph©n tÝch, th¶o luËn vµ
tæng kÕt bµi häc trªn líp.
11/ B»ng c¸ch thêng xuyªn tuyÓn chän, thiÕt kÕ c¸c ch¬ng tr×nh
vµ tµi liÖu video thÝch hîp, cã thÓ x©y dùng ®îc nh÷ng ch¬ng tr×nh tèi u
®Ó sö dông hµng ngµy theo hÖ thèng bµi häc.
12/ Cã thÓ ®Ò nghÞ nh÷ng ch¬ng tr×nh TV hay b¨ng, ®Üa video
häc tËp hoÆc tham kh¶o cho häc sinh sö dông ë nhµ nÕu hä cã ®iÒu
kiÖn.

215
5.M¸y vi tÝnh, phÇn mÒm d¹y häc
vµ quy t¾c sö dông chóng trªn líp.
5.1.§¹i c¬ng vÒ sö dông m¸y vi tÝnh vµ phÇn mÒm d¹y
häc.
1/Khi sö dông thiÕt bÞ vµ phÇn mÒm m¸y vi tÝnh ®Ó d¹y häc vµ
tiÕn hµnh c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc theo ý tëng cña m×nh, gi¸o viªn ph¶i
gi¶i ®¸p ®Çy ®ñ nh÷ng c©u hái sau ®©y:
+ Sö dông chóng víi nh÷ng môc ®Ých g×?
+ Chóng cã ®¸p øng ®îc ®Æc ®iÓm cña häc sinh kh«ng? Cã thÝch
hîp víi khèi líp vµ ®Æc biÖt víi m«n häc, chñ ®Ò kh«ng?
+ Dïng chóng ®Ó d¹y vÒ m¸y tÝnh, vÒ lËp tr×nh, vÒ tÝnh to¸n hay
vÒ viÖc häc tËp c¸c m«n häc kh¸c?
+ Häc sinh cã tù nguyÖn häc tËp víi m¸y kh«ng?
+ Ai sÏ huÊn luyÖn gi¸o viªn vµ häc sinh sö dông m¸y tÝnh vµ c¸c
phÇn mÒm kÌm theo sÏ dïng ®Ó d¹y häc?
+ Cã phßng häc thÝch hîp vµ c¸c ®iÒu kiÖn kü thuËt ®Ó häc tËp
trªn m¸y kh«ng?
+ M¸y ®îc dïng víi vai trß g×- hç trî gi¸o viªn, huÊn luyÖn hay c«ng
cô häc tËp cña häc sinh?
+ Ph¬ng thøc sö dông- gi¸o viªn dïng ®Ó d¹y c¶ líp, mçi nhãm häc
sinh mét m¸y hay mçi häc sinh mét m¸y?
2/ C¸c phÇn mÒm d¹y häc ®îc viÕt b»ng nh÷ng ng«n ng÷ lËp
tr×nh kh¸c nhau. Mçi ng«n ng÷ cã nh÷ng u nhîc ®iÓm nhÊt ®Þnh trªn
ph¬ng diÖn lµ ph¬ng tiÖn kü thuËt d¹y häc.
 Pascal.
1.¦u ®iÓm:
+ RÌn luyÖn t duy logic vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó häc c¸c ng«n ng÷ kh¸c
dÔ h¬n.

216
+ §îc thiÕt kÕ thÝch hîp víi c¸c nhiÖm vô häc tËp gi¶i quyÕt vÊn
®Ò, häc nh÷ng kh¸i niÖm trõu tîng, phøc t¹p.
+ TÝnh n¨ng réng, sö dông ®îc trong nhiÒu lÜnh vùc.
+ Chøa ®ùng tiÒm n¨ng gióp ngêi sö dông khai th¸c u ®iÓm cña
nh÷ng ng«n ng÷ kh¸c.
2.Nhîc ®iÓm:
+ T¬ng ®èi cøng, häc sinh ph¶i chÊp nhËn mÆc nhiªn mµ Ýt ®îc
gi¶i thÝch.
+ Buéc ph¶i mua riªng cho mçi m¸y mét bé ch¬ng tr×nh míi ch¹y ®îc.
 Basic.
1.¦u ®iÓm:
+ Kh«ng ®¾t tiÒn vµ ®îc chuÈn hãa cho hÇu hÕt c¸c lo¹i m¸y vi
tÝnh.
+ DÔ sö dông vµ dÔ häc, häc nhanh.
+ §îc nhiÒu häc sinh sö dông ë nhµ.
+ Cã thÓ thÝch dông víi häc sinh nhá ë bËc tiÓu häc.
2.Nhîc ®iÓm:
+ CÇn ph¶i dïng nh÷ng ch¬ng tr×nh kh¸ dµi míi gi¶i quyÕt ®îc
nh÷ng vÊn ®Ò häc tËp phøc t¹p.
+ Kh«ng quan t©m nhiÒu ®Õn cÊu tróc ng«n ng÷, v× vËy tÝnh cÊu
tróc cña qu¸ tr×nh häc tËp còng thÊp.
+ Ýt tiÒm n¨ng ph¸t triÓn kü n¨ng lËp tr×nh hay ch¬ng tr×nh hãa.
 Logo.
1.¦u ®iÓm:
+ ThuËn tiÖn cho mäi løa tuæi häc sinh kh¸c nhau.
+ T¸c ®éng nhiÒu ®Õn thÞ gi¸c, cã vai trß trùc quan cao.
2.Nhîc ®iÓm:
+ Ph¹m vi sö dông h¹n chÕ.

217
+ Kh«ng cã ®Þnh híng sö dông râ rµng.
 True Basic, Basic C vµ nh÷ng ng«n ng÷ kh¸c.
1.¦u ®iÓm:
+ Lµ c¸c ng«n ng÷ cã môc ®Ých sö dông chung, réng r·i.
+ Cã nh÷ng lêi gi¶i thÝch, m« t¶… kÌm theo sau c¸c cÊu tróc.
+ HÖ thèng thao t¸c phong phó.
+ Ng«n ng÷ cã cÊu tróc cao vµ chÆt chÏ.
2.Nhîc ®iÓm:
+ ChØ ®îc hç trî bëi mét sè Ýt hÖ thèng ®iÒu hµnh.
+ Kh«ng dÔ dµng víi nh÷ng ngêi b¾t ®Çu häc m¸y tÝnh vµ lµm
viÖc víi m¸y.
 Fortran vµ COBOL.
1.¦u ®iÓm:
+ Sö dông rÊt tiÖn lîi cho doanh nghiÖp vµ nghiªn cøu khoa häc.
+ ThÝch hîp víi viÖc x©y dùng c¸c phÇn mÒm cã chñ ®Ò khoa häc.
2.Nhîc ®iÓm:
+ ChØ sö dông víi môc ®Ých chuyªn biÖt.
+ RÊt khã víi nh÷ng ngêi b¾t ®Çu häc.
+ C¸c ng«n ng÷ cã cÊu tróc thÊp.
3/ B¶n chÊt chung cña ch¬ng tr×nh phÇn mÒm d¹y häc.
 Tµi liÖu cña ch¬ng tr×nh phÇn mÒm m¸y tÝnh dïng ®Ó
d¹y häc.
+ Tµi liÖu gi¸o khoa ®îc thiÕt kÕ trong ch¬ng tr×nh m¸y tÝnh x¸c
®Þnh c¸c bíc, toµn bé tiÕn tr×nh vµ néi dung häc tËp cña häc sinh th«ng
qua sù hiÓn thÞ cña mµn h×nh vµ kªnh ©m thanh kÌm theo, kÓ c¶ ng«n
ng÷ giao tiÕp vµ ng«n ng÷ biÓu trng. Nã m« pháng mét c¸ch logic vµ liªn
tôc cÊu tróc cña m«n häc.

218
+ Nã dùa vµo nh÷ng kªnh dÉn qua cïng mét nguån th«ng tin hay
nguån d÷ liÖu, sù ph©n nh¸nh nµy lµ nÐt ®Æc trng cña c¸c v¨n b¶n ch¬ng
tr×nh hãa, cung cÊp th«ng tin håi tiÕp vµ ngay lËp tøc ®a ra nh÷ng c©u
hái chÈn ®o¸n ngay trong tiÕn tr×nh d¹y häc råi xö lý c¸c lçi häc tËp cña
häc sinh.
 C¸c kiÓu tµi liÖu cña ch¬ng tr×nh m¸y tÝnh.
+ Tµi liÖu luyÖn tËp vµ thùc hµnh- ®ã lµ hµng chuçi nh÷ng bµi tËp,
nh÷ng ho¹t ®éng hÖ thèng hãa vµ cñng cè ®îc thiÕt kÕ theo nguyªn t¾c
®· ®Þnh, nhiÒu tµi liÖu cã h×nh thøc trß ch¬i, c¸c hµnh ®éng nh¹i l¹i hay
phãng t¸c, vÝ dô nh ch¬i cê ®Ó luyÖn c¸ch ®¸nh phÝm vµ sö dông bµn
phÝm m¸y vi tÝnh.
+ Tµi liÖu lµm nguån häc tËp- trong ®ã lµ v¨n b¶n tr×nh bµy néi
dung häc tËp, c¸c kh¸i niÖm, nguyªn t¾c, ®Þnh lý, lý thuyÕt… cña m«n
häc, t¬ng tù nh s¸ch gi¸o khoa ®iÖn tö vµ c¸c Ên phÈm ®iÖn tö nh ®Üa
d÷ liÖu, tõ ®iÓn…
+ Tµi liÖu kiÓm tra, ®¸nh gi¸- ®ã lµ c¸c v¨n b¶n ®Ò thi, tr¾c
nghiÖm, c¸c bµi ®o nghiÖm… ®Ó c¸c c¬ quan qu¶n lý sö dông nh»m
môc ®Ých ®¸nh gi¸, thanh tra, vµ ngêi häc sö dông ®Ó tù kiÓm tra vµ tù
®¸nh gi¸.
+ Tµi liÖu huÊn luyÖn- tøc lµ ho¹ch ®Þnh d¹y häc mét c¸ch ®Çy ®ñ,
tõ th«ng b¸o néi dung, môc tiªu, ®Þnh híng ho¹t ®éng, luyÖn tËp vµ thùc
hµnh, kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸, cho ®Õn kÝch thÝch ®éng c¬, ®iÒu hµnh
nhÞp ®é häc tËp, ph©n nh¸nh c¸c tr×nh ®é lÜnh héi, dÉn d¾t häc sinh
gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.
 Nh÷ng nguyªn t¾c chung cña phÇn mÒm huÊn luyÖn.
+ Toµn bé tµi liÖu vµ tÝnh n¨ng s ph¹m cña phÇn mÒm ®îc tæ chøc
dùa trªn nh÷ng quy tr×nh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò thuéc lÜnh vùc nhÊt ®Þnh:
to¸n, ng«n ng÷, vËt lý, sinh häc hay ®¹o ®øc. Nãi kh¸c ®i, chóng dùa vµo
ph¬ng ph¸p luËn cña häc tr×nh m«n häc, nh÷ng quan ®iÓm vµ lý thuyÕt
d¹y häc bé m«n cô thÓ.
+ Nh÷ng quy tr×nh d¹y häc m«n häc nh vËy ®îc lËp tr×nh nh mét
“chuyªn gia m«n häc”, ch¬ng tr×nh con nµy sö dông c¸c quy tr×nh ®ã

219
trong suèt qu¸ tr×nh vËn ®éng cña häc sinh ®Ó khuyÕn c¸o nh÷ng biÖn
ph¸p høu hiÖu tuú theo t×nh thÕ cô thÓ.
+ Mét ch¬ng tr×nh con n÷a lµm nhiÖm vô t vÊn t©m lý häc- nã gi¸m
s¸t c«ng viÖc cña ngêi häc vµ liªn tôc ®èi chiÕu, so s¸nh hµnh ®éng vµ
kÕt qu¶ c«ng viÖc cña ngêi häc víi nh÷ng khuyÕn c¸o cña “chuyªn gia
m«n häc”. NÕu ngêi häc lµm ®óng, thùc hiÖn tèt bíc ®i, c¶i thiÖn ®îc
c«ng viÖc, th× “nhµ t©m lý häc” c«ng nhËn vµ khen ngîi, ch¼ng h¹n cho
®iÓm hoÆc ®a ra tÝn hiÖu t¸n thµnh. NÕu lµm sai, kh«ng lµm ®îc,
hoÆc lµm kÐm, th× “nhµ t©m lý häc” nh¾c nhë, c¶nh b¸o, b¸c bá.
+ Ch¬ng tr×nh con thø ba cã vai trß gi¸o viªn ®øng líp hay trî gi¸o
(nÕu bªn m¸y ®· cã gi¸o viªn thËt sù råi th× m¸y chØ lµm trî gi¸o; nÕu ®ã
lµ viÖc häc c¸ nh©n ®éc lËp th× m¸y lµ gi¸o viªn thËt sù), chØ ra tay khi
tiÕn tr×nh häc bÞ bÕ t¾c nghiªm träng, ngêi häc sai lÇm ®Õn møc kh«ng
tù gi¶i quyÕt ®îc vÊn ®Ò sau c¶nh b¸o cña “nhµ t©m lý häc”. Thêng th
môc Help sÏ gióp ngêi häc c¸c thao t¸c gì bá khã kh¨n hay lµm l¹i tõ bíc
nhÊt ®Þnh mµ ngêi häc ®· ®¹t ®îc, hoÆc bá qua bíc nµy nÕu nh nã
kh«ng ¶nh hëng lín ®Õn nh÷ng bíc sau cña häc tr×nh. ViÖc lËp tr×nh “vÞ
gi¸o viªn” nµy bao gåm c¶ mét tËp hîp c¸c chiÕn lîc, ph¬ng ph¸p d¹y häc,
c¸c biÖn ph¸p vµ kü thuËt d¹y häc vi m« vµ cô thÓ, kÓ c¶ nh÷ng chØ dÉn
söa lçi, thÝch hîp víi ý tëng chung mµ “chuyªn gia m«n häc” ®· x¸c ®Þnh.
5.2.Quy t¾c tæ chøc viÖc sö dông m¸y vi tÝnh trong d¹y
häc.
1/ M¸y vµ c¸c vËt t kÌm theo ph¶i ®îc b¶o ®¶m b»ng mét sè dÞch
vô sau:a/ Cµi dÆt miÔn phÝ c¸c thiÕt bÞ phÇn cøng kÌm theo nh m¸y in,
m¸y quÐt, c¸c ch¬ng tr×nh tiÖn Ých nh Font ch÷, tõ ®iÓn, Word,
Excel…, c¸c ch¬ng tr×nh chèng virus v.v…b/ HuÊn luyÖn ngêi mua m¸y
sö dông nh÷ng thiÕt bÞ vµ phÇn mÒm nµy; c/ §Æt ®Þa chØ hay c¸ch
thøc liªn l¹c ®Ó b¶o hµnh, söa ch÷a, hç trî ngêi dïng; d/ CËp nhËt tÊt c¶
nh÷ng c¬ së d÷ liÖu, lÞch, c¸c th«ng sè cña m¸y vµ phÇn mÒm. NÕu khi
®îc trang bÞ, c¸c m¸y tÝnh kh«ng qua c¸c thñ tôc trªn th× gi¸o viªn sÏ gÆp
nhiÒu khã kh¨n lóc vËn hµnh.

220
2/ ViÖc sö dông m¸y tÝnh trong phßng häc ph¶i hoµn toµn tu©n
thñ c¸c môc ®Ých vµ quy ®Þnh cña nhµ trêng, kh«ng ®Ó lµm nh÷ng
viÖc riªng hay ngoµi môc ®Ých gi¸o dôc cña trêng.
3/ NÕu chØ cã mét m¸y cho mét líp, cã thÓ tæ chøc d¹y häc theo
nhãm lín hoÆc chia líp thµnh c¸c nhãm nhá vµ bè trÝ häc lu©n phiªn trªn
m¸y. Cè g¾ng cã vµi m¸y ®Ó mçi nhãm nhá häc sinh cã thÓ ®ång thêi
lµm viÖc cã m¸y trùc tiÕp.
4/ Mét nhãm gi¸o viªn vµ chuyªn gia ch¬ng tr×nh gi¸o dôc ph¶i
xem vµ duyÖt c¸c phÇn mÒm sÏ dïng, c¸ nh©n gi¸o viªn ph¶i nghiªn cøu
tµi liÖu phÇn mÒm kü lìng tríc khi gi¶ng d¹y.
5/ Ho¹ch ®Þnh c¸c môc ®Ých sö dông: thùc hµnh, luyÖn tËp, gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò, phô ®¹o, ch¬i phãng t¸c hay c¸c trß ch¬i kh¸c, kiÓm tra
kÕt qu¶ häc tËp?
6/ X¸c ®Þnh nh÷ng tiªu chuÈn sö dông dùa vµo môc tiªu m«n häc
vµ nhu cÇu, n¨ng lùc cña häc sinh.
7/ PhÇn mÒm cÇn t¬ng thÝch víi viÖc ghÐp nhãm häc tËp: häc
c¸ nh©n, nhãm nhá, nhãm lín.
8/ PhÇn mÒm ph¶i dÔ sö dông, h×nh thøc chØ thÞ trªn mµn
h×nh ph¶i s¸ng sña, nhÞp ®é d¹y ph¶i dÔ theo. PhÇn mÒm ph¶i cã thùc
®¬n hoµn chØnh (tøc lµ c¸c chØ dÉn ®Çy ®ñ) ®Ó tham kh¶o nhanh
chãng, trî gióp kÞp thêi, minh häa tèt c¶ ®Çu vµo vµ ®Çu ra.
9/ PhÇn mÒm ph¶i cã tiÕng phï hîp víi lý thuyÕt gi¶ng d¹y vµ häc
tËp chung vµ m«n häc. Nã cÇn cã t¸c dông kÝch ho¹t ®éng c¬ häc tËp chø
kh«ng ph¶i lµ ®¾t tiÒn mét c¸ch th«ng thêng, ®îc thiÕt kÕ ®Ó thóc ®Èy
t duy phª ph¸n, c¸c chiÕn lîc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vµ tÝnh s¸ng t¹o cña häc
sinh, vµ ®îc tæ chøc thËn träng, cËp nhËt, s¸ng sña.
10/ PhÇn mÒm ph¶i cã tiÒm n¨ng tÝch hîp ®îc víi nh÷ng phÇn
mÒm kh¸c vµ nh÷ng tµi liÖu häc tËp truyÒn thèng thµnh mét tæ hîp häc
tr×nh vµ chØ dÉn toµn vÑn, nhÊt qu¸n.

221
11/ Gi¸o viªn cÇn n¾m ch¾c nh÷ng tµi liÖu hç trî m×nh cã ®Ó
kÕt hîp víi nh÷ng phÇn cøng vµ phÇn mÒm m¸y tÝnh cña m×nh khi gi¶ng
d¹y.
12/ CÇn biÕt râ c¸ch thøc sö dông c¶ æ ®Üa mÒm vµ æ ®Üa
cøng cña m¸y. C¸c æ cøng chøa ®îc nhiÒu d÷ liÖu vµ thao t¸c h¬n, truy
cËp nhanh h¬n, song c¸c ®Üa mÒm rÎ tiÒn h¬n vµ tiÖn dông h¬n cho c¸c
tµi liÖu vµ nhiÖm vô luyÖn tËp, bµi tËp.
13/ PhÇn mÒm ph¶i cung cÊp ®îc th«ng tin håi tiÕp cho häc sinh
vÒ qu¸ tr×nh häc vµ sù vËn hµnh thiÕt bÞ, c¸c sù cè vµ diÔn biÕn cña
c«ng viÖc, häc sinh cÇn biÕt xö lý nh÷ng vÊn ®Ò ®¬n gi¶n cña m¸y vµ
phÇn mÒm.
14/ CÇn ®Þnh kú kiÓm tra, ®¸nh gi¸ chÊt lîng phÇn mÒm vµ sù
biÕn ®æi cña kÕt qu¶ häc tËp, lu«n s½n sµng khuyÕn nghÞ häc sinh
vÒ nh÷ng tµi liÖu cÇn sö dông ®Ó häc tËp.
5.3.§¸nh gi¸ phÇn mÒm m¸y tÝnh.
1/ VÒ néi dung: ch¬ng tr×nh cÇn cËp nhËt vµ nghiªm tóc, kh«ng cã
nh÷ng lçi tõ ng÷, thuËt ng÷ vµ ng÷ ph¸p. HÖ thuËt ng÷ vµ néi dung häc
tËp m«n häc ph¶i t¬ng thÝch víi tr×nh ®é søc häc, kinh nghiÖm häc tËp
cña häc sinh vµ c¸c môc tiªu cña häc tr×nh.
2/ VÒ chÊt lîng s ph¹m: ViÖc tr×nh bµy, gi¶i thÝch, m« t¶ tµi liÖu
häc tËp trong ch¬ng tr×nh ph¶i phï hîp víi nh÷ng c¬ së khoa häc hiÖn ®¹i
cña qu¸ tr×nh häc tËp. Tµi liÖu cÇn ®îc triÓn khai trªn c¬ së phÇn häc tËp
tõ tríc cña häc sinh, phÇn th«ng tin håi tiÕp thÝch hîp vµ thêi gian ®Ó
kiÓm tra.
3/ VÒ nh÷ng chØ dÉn sö dông: chóng cÇn s¸ng sña, dÔ hiÓu, ®îc
tæ chøc m¹ch l¹c bªn trong ch¬ng tr×nh ®éc lËp hoÆc xen kÏ, t¬ng xøng
víi kü n¨ng vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña häc sinh.
4/ VÒ kh¶ n¨ng t¬ng t¸c: Häc sinh ph¶i ®îc t¹o ®iÒu kiÖn kiÓm
so¸t tiÕn ®é cña ch¬ng tr×nh; ch¬ng tr×nh ph¶i khuyÕn khÝch häc sinh
tr¶ lêi hoÆc ®¸p l¹i nh÷ng c©u hái hoÆc vÊn ®Ò; ch¬ng tr×nh tèt ph¶i
th©n thiÖn víi ngêi sö dông, tøc lµ dÔ sö dông, bæ Ých vµ khÝch lÖ ngêi
häc.

222
5/ VÒ tÝnh mÒm dÎo cña d÷ liÖu: M¸y tÝnh cã kh¶ n¨ng xö lý d÷
liÖu nhanh vµ dÔ dµng, nªn nã còng cã kh¶ n¨ng ph©n nh¸nh ®èi víi phÇn
mÒm. Trong viÖc ph©n nh¸nh, mét c©u ®¸p cho mét c©u hái sÏ x¸c ®Þnh
tµi liÖu nµo ra tiÕp theo, ®iÒu ®ã cã ý nghÜa thóc ®Èy viÖc häc tËp c¸
nh©n hãa.
6/ VÒ c¸c kªnh h×nh vµ ©m thanh: H×nh ¶nh vµ ©m thanh trong
phÇn mÒm ph¶i ®ùoc thiÕt kÕ sao cho lµm næi bËt d÷ liÖu, gi¶i thÝch t-
êng minh, nhÊn m¹nh nh÷ng liªn hÖ nh©n qu¶, cã thÓ tiÖn dông khi muèn
t¾t më ©m thanh theo ý muèn cña ngêi sö dông.
7/ VÒ tÝnh n¨ng ®iÒu chÕ vµ gi¸m s¸t: §îc thiÕt kÕ thµnh c¸c
phÇn trong ch¬ng tr×nh dïng ®Ó ghi ®iÓm vµ chØ b¸o nh÷ng vÊn ®Ò
hoÆc kiÓu c©u tr¶ lêi cña häc sinh lµ tèt hay kÐm. ViÖc truy cËp d÷ liÖu
nµy cÇn cã nh÷ng chØ dÉn an toµn, vÝ dô nh gi÷ kÝn mËt khÈu, b¶o vÖ
nh÷ng th«ng tin quan träng.
8/ VÒ chøc n¨ng ®¸nh gi¸: PhÇn mÒm cã t¬ng thÝch víi ch¬ng
tr×nh d¹y häc kh«ng? Nã cã phï hîp víi kh¶ n¨ng hiÖn cã cña c¸c thiÕt bÞ
m¸y tÝnh cña trêng kh«ng? Cã dÔ bÞ lçi kh«ng? Cã dÔ sö dông kh«ng?
Nã øng xö víi nh÷ng ph¶n øng sai cña häc sinh cã tèt kh«ng? Cã thóc ®Èy
häc sinh t¬ng t¸c kh«ng? Cã qu¸ dµi hay qóa ng¾n kh«ng? Gi¸ mua cã qu¸
cao kh«ng? So víi nh÷ng bé phÇn mÒm kh¸c th× nã ra sao?
5.4.Quy t¾c sö dông m¸y vi tÝnh trªn líp.
1/ TÝch hîp viÖc sö dông m¸y tÝnh vµ phÇn mÒm víi c«ng t¸c
gi¶ng d¹y chÝnh thøc b×nh thêng.
+ Thèng nhÊt nh÷ng ph¬ng ¸n øng dông m¸y tÝnh víi c¸c môc tiªu cña
häc tr×nh m«n häc.
+ Thèng nhÊt nh÷ng ph¬ng ¸n øng dông m¸y tÝnh víi kÕ ho¹ch gi¶ng
d¹y theo bµi häc vµ häc phÇn mét c¸ch chuyªn biÖt, kh«ng lµm chung
chung, mµ ph¶i rÊt chi tiÕt vµ cô thÓ.
+ Sö dông hÖ thèng ®¸nh gi¸ dùa vµo m¸y tÝnh ®Ó ®o nghiÖm n¨ng
lùc cña häc sinh, bao gåm c¶ ®o ®Çu vµ ®o cuèi.

223
+ ChØ sö dông ch¬ng tr×nh phÇn mÒm nµo cho phÐp qu¶n lý ®îc
dung lîng lín d÷ liÖu häc tËp, bao gåm c¶ sÜ sè häc sinh häc hµng ngµy,
sè líp häc ë nhµ, c¸c c©u ®è vµ bµi tËp, c¸c d÷ liÖu test chuÈn hãa.
2/ Th«ng b¸o kÞp thêi vÒ phÇn mÒm cã tÝnh n¨ng vµ chÊt lîng
phï hîp víi nhu cÇu cña häc sinh.
+ NÕu cã thÓ, gi¸o viªn cÇn tÝch cùc t×m kiÕm nh÷ng phÇn mÒm
tèt nhÊt cho häc sinh cña m×nh, cã thÓ ph¶i lÊy tríc vµ xem tríc b¶n sao
lÊy tõ c«ng ty ®Ó thÈm ®Þnh ch¾c ch¾n tríc khi ®Ò nghÞ häc sinh sö
dông.
+ KiÓm duyÖt nh÷ng lêi qu¶ng c¸o cña nhµ hµng, ®äc n¾m râ
nh÷ng phÇn thuyÕt minh vµ kiÓm duyÖt cña phÇn mÒm ®Þnh dïng.
+ Tham kh¶o vµ tæng kÕt nh÷ng khuyÕn nghÞ cña c¸c gi¸o viªn ®·
vµ ®ang sö dông m¸y tÝnh vµ phÇn mÒm ®ã.
+ ThÊy râ c¸c lÖnh xö lý v¨n b¶n (word processing) cña phÇn mÒm
hoµn toµn t¬ng tù nh thñ tôc cña m¸y tÝnh ®ang ®îc sö dông ë trêng.
+ Cè g¾ng t×m nh÷ng phÇn mÒm t¬ng ®èi ®a n¨ng, cã vµi c¸ch
kh¸c nhau ®Ó d¹y häc víi cïng mét kh¸i niÖm nhng cã nh÷ng ®é khã kh¸c
nhau- u ®iÓm nµy cho phÐp häc sinh chñ ®éng häc theo nhÞp ®é c¸
nh©n.
+ Chän nh÷ng phÇn mÒm cã thÓ nhËn diÖn ®îc nh÷ng vÊn ®Ò häc
tËp c¸ nh©n vµ tù ®éng cung cÊp hÖ thèng bµi tËp kÌm theo cho häc sinh.
+ PhÇn mÒm cÇn cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt ®îc c¸c lçi ®¸nh phÝm sai
víi nh÷ng lçi c¬ b¶n do häc sinh kh«ng hiÓu tµi liÖu hay kh«ng thùc hiÖn
næi yªu cÇu häc tËp.
+ PhÇn mÒm ph¶i cã chøc n¨ng ph©n nh¸nh, sao cho nÕu häc sinh
bÕ t¾c víi nhiÖm vô hay vÊn ®Ò nµo ®ã, th× ch¬ng tr×nh sÏ ®Ò nghÞ
bµi tËp trung gian hoÆc nh÷ng biÖn ph¸p t×nh thÕ ®Ò häc sinh tiÕp tôc
nghiªn cøu tµi liÖu, kh«ng ph¶i bá h¼n c«ng viÖc ®ang lµm.
3/ Khi nµo nhµ trêng cã thÓ ®Èy m¹nh viÖc sö dông m¸y tÝnh
®Ó d¹y häc.

224
+ Häc sinh cña trêng cã kü n¨ng truy cËp m¸y phï hîp víi c¸c môc
®Ých sö dông. Nh÷ng häc sinh cã m¸y ë nhµ thêng cã xu híng thÝch thó
víi m¸y cña trêng h¬n vµ hä cã thêi gian ë nhµ nhiÒu h¬n ®Ó luyÖn tËp
kü n¨ng m¸y tÝnh. Nh÷ng häc sinh kh«ng cã m¸y riªng ë nhµ ®ång thêi
còng lµ ngêi bÞ thiÖt thßi ë trêng nªn gi¸o viªn cÇn dµnh nhiÒu thêi gian
h¬n cho nh÷ng em nµy lµm viÖc víi m¸y ë trêng.
+ Nhµ trêng cã thÓ t¹o nh÷ng c¬ héi thùc hµnh m¸y tÝnh ngoµi ch-
¬ng tr×nh d¹y häc, tríc vµ sau buæi häc.
+ Trêng cÇn thµnh lËp c¸c c©u l¹c bé m¸y tÝnh vµ ®iÒu hµnh chóng
s©u s¸t ®Ó c¸c c©u l¹c bé kh«ng bÞ biÕn thµnh cña ®Ó xµi riªng cho
nh÷ng häc sinh giái vµ tinh th«ng m¸y tÝnh.
+ Nhµ trêng ph¶i ®ñ kh¶ n¨ng thêng xuyªn c¶i tiÕn c¸c gi¸o tr×nh m¸y
tÝnh, b¸m theo ch¬ng tr×nh c¸c m«n häc vµ xãa mï m¸y tÝnh cho mäi häc
sinh.
+ Do nhiÒu líp kh«ng cã m¸y tÝnh, hoÆc chØ cã mét-hai chiÕc, tr-
êng cÇn x©y dùng ®îc phßng bé m«n m¸y tÝnh dïng chung cho nhiÒu líp,
c¸c phßng häc cã thÓ cho phÐp 15-30 häc sinh cïng häc víi m¸y ®ång thêi.

ch¬ng xvi.
Kü thuËt ghÐp nhãm häc sinh
vµ tæ chøc d¹y häc trªn líp.
1.T¸c dông cña viÖc ghÐp nhãm vµ c¸c kiÓu ghÐp nhãm.
1.1.T¸c dông cña ghÐp nhãm.
1/ GhÐp nhãm lµ mét trong nh÷ng ph¬ng thøc tæ chøc d¹y häc
phæ biÕn.
+ C¸c kiÓu giê häc: trªn líp, ngoµi líp, giê häc thuyÕt tr×nh, giê häc
tham quan, giê häc thùc hµnh, giê häc seminer, giê häc th¶o luËn v.v… nãi
chung ®Òu cã thÓ ®îc tæ chøc theo lèi ghÐp nhãm, thËm chÝ kh«ng cã
c¸ch nµo kh¸c lµ ph¶i ghÐp nhãm míi tiÕn hµnh tèt ®îc. GhÐp nhãm t¹o ra
c¸c ®¬n vÞ ho¹t ®éng, c¸c tuyÕn quan hÖ giao tiÕp vµ c«ng vô gi÷a c¸c c¸

225
nh©n, c¸c phong c¸ch triÓn khai d¹y vµ häc, c¸c m«i trêng vµ t×nh huèng
x· héi hãa trong häc tËp.
+ Tæ chøc d¹y häc b»ng ghÐp nhãm t¹o thuËn lîi cho viÖc häc tËp
ph©n hãa, ®ång thêi còng thóc ®Èy häc tËp hîp t¸c vµ c¸c quan hÖ tham
gia cña häc sinh, qu¶n lý ®îc nh÷ng qu¸ tr×nh x· héi trong häc tËp nh thi
®ua, c¹nh tranh, chia xÎ, ®oµn kÕt, ®Êu tranh, phª b×nh vµ tù phª b×nh,
®¸nh gi¸ vµ tù ®¸nh gi¸.
+ GhÐp nhãm t¹o nªn nh÷ng chç dùa tæ chøc cã tÝnh chÊt chñ ®éng
®Ó sö dông nh÷ng chiÕn lîc, biÖn ph¸p vµ kü thuËt d¹y häc phong phó,
trong nh÷ng kÕt hîp kh¸c nhau, linh ho¹t vµ sinh ®éng trªn líp. Nãi chung,
ghÐp nhãm kh«ng ph¶i lµ c¸i mµ gi¸o viªn hay häc sinh ph¶i ®¹t ®îc, mµ
nã lµ gi¶i ph¸p vÒ tæ chøc nh»m b¶o ®¶m qu¸ tr×nh häc tËp diÔn ra tÝch
cùc vµ hiÖu qu¶.
2/ GhÐp nhãm lµ c¸ch tiÕp cËn phi tËp trung hãa nh»m lµm cho
häc chÕ mÒm m¹i, cëi më h¬n, d©n chñ h¬n.
+ Häc tËp trong m«i trêng ghÐp nhãm, häc sinh cã c¶m gi¸c ®îc uû
quyÒn nhiÒu h¬n, tù do h¬n, tho¶i m¸i h¬n v× c¸c em dêng nh kh«ng bÞ
®Æt trùc tiÕp díi quyÒn uy hay sù chi phèi cña gi¸o viªn, ®îc suy nghÜ vµ
hµnh ®éng cïng nhau nh nh÷ng ®ång sù b×nh ®¼ng.
+ Do tÝnh chÊt gß bã cña giê häc chÝnh quy bµi b¶n cæ truyÒn ®îc
th¸o gì phÇn nµo nhê ghÐp nhãm nªn giê häc ghÐp nhãm cã thÓ gÇn gòi
víi cuéc sèng thùc tÕ h¬n, chøa ®ùng nhiÒu c¬ héi häc tËp h¬n, nhiÒu
kh¶ n¨ng t¬ng thÝch víi c¸c tr×nh ®é häc lùc kh¸c nhau cña häc sinh.
3/ GhÐp nhãm lµ c¸ch tiÕp cËn hîp lý trong viÖc ph©n phèi vµ sö
dông c¸c nguån lùc d¹y häc.
+ C¸c ph¬ng tiÖn vµ thiÕt bÞ kü thuËt d¹y häc thêng ®îc cung cÊp
theo c¬ sè nhÊt ®Þnh, nãi chung kh«ng bao giê ®¹t tû lÖ 1:1 tÝnh theo tÊt
c¶ c¸c lo¹i hay kiÓu ph¬ng tiÖn. Do ®ã lu«n cã nhu cÇu sö dông chung
nh÷ng ph¬ng tiÖn d¹y häc. ViÖc ghÐp nhãm t¹o ra c¬ cÊu sö dông ph¬ng
tiÖn thÝch hîp vµ c¬ déng, ¨n khíp víi ph¬ng thøc tæ chøc ho¹t ®éng vµ
cÊu tróc qu¸ tr×nh häc tËp. Nã n©ng cao hiÖu suÊt sö dông ph¬ng tiÖn-
chØ cÇn Ýt ph¬ng tiÖn vÉn cã thÓ gióp Ých cho nhiÒu häc sinh lµm

226
viÖc. Gi÷a tæ chøc vµ t×nh tr¹ng ph¬ng tiÖn cã sù phô thuéc lÉn nhau- khi
tæ chøc ph¶i tÝnh ®Õn ph¬ng tiÖn hiÖn cã vµ cã thÓ cã ®Ó sö dông
chóng víi hiÖu suÊt cao nhÊt, khi mua s¾m hay cung cÊp ph¬ng tiÖn ph¶i
tÝnh cho khíp víi tr×nh ®é vµ tÝnh chÊt cña viÖc tæ chøc d¹y häc cô thÓ
ë líp hay bËc häc, m«n häc nhÊt ®Þnh.
+ Häc tr×nh ®îc thiÕt kÕ b»ng nh÷ng ®¬n vÞ néi dung (häc vÊn vµ
ho¹t ®éng) vµ ®¬n vÞ nguån lùc (thêi gian, thiÕt bÞ, vËt liÖu, tµi
liÖu…) khíp víi nhau trªn c¬ së øng víi môc tiªu vµ tiÕn ®é hîp lý. V×
vËy, sö dông thêi gian lµ mét tiªu chÝ cña hiÖu suÊt vµ hiÖu qu¶ cña
gi¶ng d¹y. NÕu tæ chøc d¹y häc trµn lan, ch¼ng h¹n nh thuyÕt tr×nh µo µo
trªn gi¶ng ®êng hay líp, th× 45 phót tr«i ®i cã Ých chØ ë chõng 10% sè
häc sinh, tøc lµ cã chõng 200 phót cã Ých. Nhng nÕu tæ chøc ghÐp nhãm
®Ó häc c¸ nh©n, häc cÆp ®«i, häc nhãm nhá, th× hiÖu suÊt t¨ng lªn gÊp
béi, v× 45 phót Êy ®îc nh©n lªn víi sè häc sinh tham gia häc tËp rÊt cao, tíi
90% hay 100% cña líp. Mét phót biÕn thµnh thêi gian vËt chÊt hµng giê,
trong kho¶ng thêi gian ®ã dµy ®Æc c¸c ho¹t ®éng, ®a d¹ng vµ khÈn tr-
¬ng-®ã lµ mét u thÕ kh«ng c¸ch g× thay thÕ cña ghÐp nhãm d¹y häc.
4/ GhÐp nhãm t¹o ra kh«ng gian ho¹t ®éng linh ho¹t, c¬ ®éng, ®a
d¹ng vµ dÔ thay ®æi, n©ng cao kh¶ n¨ng t¬ng t¸c gi÷a gi¸o viªn vµ häc
sinh, gi÷a häc sinh víi nhau.
+ Khi ghÐp nhãm cã thÓ ho¸n ®æi vÞ trÝ lµm viÖc vµ m«i trêng
riªng biÖt cña tõng nhãm hay tõng ngêi mét c¸ch nhanh chãng vµ thêng
xuyªn. Mçi häc sinh kh«ng bÞ ¸p ®Æt mét chç lµm viÖc cè ®Þnh trong
thêi kú dµi, h¹n chÕ ®îc sù mÖt mái thÓ chÊt vµ t©m lý.
+ Nhê c¸ch s¾p xÕp chç lµm viÖc linh ho¹t, kh«ng gian líp hay chç
häc ®îc sö dông tèi u, t¹o ®îc nhiÒu m«i trêng kh¸c nhau trong cïng mét
kh«ng gian, t¹i cïng mét thêi ®iÓm.
1.2.C¸c kiÓu ghÐp nhãm.
1/ Theo thµnh phÇn häc sinh, cã nh÷ng kiÓu sau:
+ Nhãm thuÇn giíi- tøc lµ nhãm chØ gåm nh÷ng häc sinh nam, hay
chØ gåm nh÷ng häc sinh n÷.

227
+ Nhãm gåm c¶ hai giíi- tøc lµ hçn hîp vÒ thµnh phÇn giíi, cã c¶ häc
sinh nam vµ häc sinh n÷.
Mçi kiÓu nhãm nµy ®Òu cã u thÕ vµ h¹n chÕ riªng, kh«ng nªn l¹m
dông kiÓu nµo. Nhãm thuÇn giíi häc tËp hiÖu qu¶ cao khi nhiÖm vô häc
tËp cã tÝnh chÊt ®¬n gi¶n vµ ®¬n ®iÖu, ®Æc biÖt nÕu nhiÖm vô ®ã
thÝch hîp víi ®Æc ®iÓm giíi tÝnh vµ c¸c thµnh viªn cña nhãm cã kh¶
n¨ng t¬ng ®ång víi nhau, cã së thÝch gÇn nhau, hoÆc lµ nhãm b¹n th©n.
Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ngîc l¹i, nhãm thuÇn giíi sÏ lµm viÖc kÐm thuËn
lîi. Nhãm cã c¶ nam vµ n÷ sÏ Ýt hiÖu qu¶ nÕu gi¸o viªn kh«ng ®iÒu
chØnh ®îc sù khèng chÕ vµ hiÕu th¾ng cña mét, hai c¸ nh©n thñ lÜnh
®¹i diÖn cho mçi giíi trong nhãm, vµ nh÷ng kh¸c biÖt vÒ giíi trong néi
dung vµ tÝnh chÊt c«ng viÖc.
+ Nhãm ®ång ®Òu tr×nh ®é häc lùc- tøc lµ c¸c thµnh viªn cã søc häc
sµn sµn nhau: nhãm kh¸ giái, nhãm trung b×nh, nhãm yÕu, nhãm kÐm. §-
¬ng nhiªn sù ghÐp nhãm cô thÓ cßn thay ®æi tuú theo m«n häc- cã häc
sinh ë nhãm giái khi häc V¨n nhng l¹i ë nhãm yÕu khi häc To¸n. C¸c nhãm
®ång ®Òu tõ tr×nh ®é trung b×nh trë xuèng, ®Æc biÖt lµ nhãm kÐm,
khã lµm viÖc n¨ng ®éng vµ ®éc lËp, cÇn cã sù híng dÉn s©u s¸t cña gi¸o
viªn, sù ®éng viªn thêng xuyªn.
+ Nhãm hçn hîp vÒ häc lùc- tøc lµ cã c¸c søc häc kh¸c nhau. Nã chøa
®ùng nhiÒu tiÒm n¨ng ®Ó thùc hiÖn c¸c ph¬ng thøc häc tËp hîp t¸c, ph¸t
triÓn gi¸ trÞ vµ tham gia. Nhng nhãm nµy rÊt dÔ v« hiÖu hãa nh÷ng nç
lùc cña nh÷ng häc sinh yÕu kÐm vµ bÞ nh÷ng häc sinh giái khèng chÕ,
c¸c em yÕu kÐm dÔ û l¹i, thô ®éng vµ chê ®îi ®Ó a dua theo nh÷ng em
kh¸ giái.
2/ Theo quy m« nhãm, cã nh÷ng kiÓu sau:
+ Nhãm toµn thÓ hay c¶ líp- coi c¶ líp nh mét nhãm, thêng tõ 20-25
häc sinh. Trong ®iÒu kiÖn thµnh phè, Ýt khi cã quy m« líp nhá nh vËy.
V× thÕ, ghÐp nhãm thùc chÊt lµ t¸ch líp ra thµnh 2-3 líp nhá h¬n vµ c¸ch
lµm nµy khã ®¹t hiÖu qu¶ cao, h¬n n÷a l¹i khã thùc hiÖn v× kh«ng gian
phßng häc thêng chËt hÑp so víi sè lîng häc sinh.

228
+ Nhãm nhá- cã tõ 3 ®Õn 6 häc sinh, cã thÓ ®Õn tèi ®a 8 häc sinh.
§©y lµ kiÓu nhãm cã quy m« tèi u, cã nhiÒu u ®iÓm trong tæ chøc vµ ph-
¬ng thøc d¹y häc hiÖn ®¹i.
+ Nhãm cÆp ®«i- cã hai häc sinh, trùc tiÕp hîp t¸c, ®èi tho¹i, t¬ng trî
nhau häc tËp, Ýt ®îc ¸p dông trªn líp mµ thêng dïng ®Ó tæ chøc häc ë nhµ.
+ Häc tËp c¸ nh©n hãa- nhãm cã quy m« thÕ nµo kh«ng quan träng
n÷a, ®iÒu chñ yÕu lµ c¸ nh©n häc sinh lµm viÖc ®éc lËp hoÆc hîp t¸c
víi c¸c b¹n kh¸c ®Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®· ®îc c¸ nh©n hãa (tøc lµ phÇn
viÖc ®îc ph©n c«ng cho c¸ nh©n, mçi ngêi mét viÖc).
3/ Theo chiÕn lîc hay biÖn ph¸p d¹y häc, cã nh÷ng kiÓu sau:
+ Nhãm th¶o luËn- ®îc ghÐp l¹i t¹m thêi ®Ó tiÕn hµnh c¸c kü thuËt
th¶o luËn líp hoÆc nhãm.
+ Nhãm nghiªn cøu t×m tßi- ®îc ghÐp l¹i ®Ó tiÕn hµnh thÝ nghiÖm,
thùc nghiÖm theo chiÕn lîc ph¸t hiÖn-t×m tßi-nghiªn cøu.
+ Nhãm thùc hµnh-luyÖn tËp- ®îc ghÐp l¹i ®Ó thùc hµnh rÌn luyÖn
kü n¨ng, kü x¶o, thêng phô thuéc vµo t×nh tr¹ng thiÕt bÞ, ph¬ng tiÖn kü
thuËt, mÆt b»ng cña xëng, vên hay phßng häc thùc hµnh.
+ Nhãm ®èi ngÉu- ®îc ghÐp l¹i ®Ó thùc hiÖn c¸ch häc kÌm cÆp,
mét häc sinh nµy kÌm hay bæ sung cho mét häc sinh kh¸c trong nh÷ng m«n
häc vµo giai ®o¹n nhÊt ®Þnh, ë líp vµ ë nhµ (§«i b¹n häc tËp).
+ Nhãm nghiªn cøu chñ ®Ò hay dù ¸n- ®îc ghÐp l¹i ®Ó d¹y häc theo
chñ ®Ò tÝch hîp hoÆc theo dù ¸n, thêng bao hµm c¶ nh÷ng ho¹t ®éng
th¶o luËn, thùc nghiÖm, thùc hµnh, nghiªn cøu, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Ngêi
ta cßn gäi kiÓu nhãm nµy lµ nhãm gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.
4/ Theo cÊu tróc nhãm, cã nh÷ng kiÓu sau:
+ CÊu tróc h×nh sao hay gi¸n tiÕp- c¸c quan hÖ gi÷a nh÷ng thµnh
viªn trong nhãm ph¶i gi¸n tiÕp th«ng qua hµnh ®éng vµ hµnh vi cña gi¸o
viªn hoÆc cña thñ lÜnh nhãm, b¶n th©n thñ lÜnh quan hÖ trùc tiÕp víi
tõng ngêi trong nhãm vµ néi dung cña tõng quan hÖ ®ã biÖt lËp víi nhau,
ngêi ngoµi mèi quan hÖ ®ã kh«ng ®îc biÕt râ th«ng tin ë ®©y lµ g×.

229
TÝnh chÊt cña c¸c quan hÖ lµ ®¬n tuyÕn, ®îc thùc hiÖn gi÷a hai
bªn: thñ lÜnh vµ c¸ nh©n cô thÓ. Mäi th«ng tin trong nhãm ®Òu ®îc tËp
trung vÒ thñ lÜnh nhãm, ngêi nµy xem xÐt, xö lý th«ng tin vµ th«ng b¸o
cho c¸c thµnh viªn. §ã lµ ph¬ng thøc lµm viÖc tËp trung, cã tÝnh ®éc
®o¸n, chÆt chÏ, Ýt n¨ng ®éng, ®¬n gi¶n, vµ hiÖu qu¶ lµm viÖc chñ yÕu
phô thuéc ho¹t ®éng cña thñ lÜnh nhãm. Cho dï c¸c th«ng tin hay gi¶i ph¸p
cña mçi thµnh viªn ®Òu ®óng ®¾n, song nÕu thñ lÜnh sai lÇm th× kÕt
qu¶ chung cuèi cïng cña nhãm còng sai lÇm.

A
E E A

G
V
D
G
B V

D
C
C B

CÊu tróc h×nh sao CÊu tróc vßng


trßn
Nhãm cã cÊu tróc h×nh sao thêng cã hiÖu qu¶ râ rÖt trong trêng hîp
nhiÖm vô häc tËp kh«ng phøc t¹p, c¸c thµnh viªn ®ång ®Òu vÒ tr×nh ®é,
thñ lÜnh ph¶i lµ ngêi bao qu¸t vµ quyÕt ®o¸n. Nã h¹n chÕ c¬ héi tham gia
cña c¸c thµnh viªn, kh¶ n¨ng trao ®æi vµ chia xÎ víi nhau. NÕu duy tr× cÊu

230
tróc h×nh sao l©u dµi, häc sinh dÔ sinh ra mÖt mái, cã c¶m gi¸c gß bã,
quen víi tÝnh chÊt thõa hµnh vµ phôc tïng ®èi víi gi¸o viªn hay thñ lÜnh
nhãm. CÊu tróc Sao thÓ hiÖn râ vai trß trung t©m vµ khèng chÕ cña gi¸o
viªn hay thñ lÜnh nhãm , ngêi nµy quyÕt ®Þnh thay c¶ nhãm nªn khã b¶o
®¶m tÝnh ®Çy ®ñ trong ho¹t ®éng cña mçi thµnh viªn- mçi ngêi chØ gi¶i
quyÕt tõng mÈu nhá c«ng viÖc, hä kh«ng n¾m ®îc toµn bé qu¸ tr×nh t×m
tßi vµ ra quyÕt ®Þnh cuèi cïng.
+ Nhãm cã cÊu tróc vßng trßn hay trùc tiÕp tham gia- Gi¸o viªn hay
thñ lÜnh nhãm gi÷ vÞ trÝ b×nh ®¼ng nh mäi thµnh viªn kh¸c trong qu¸
tr×nh lµm viÖc, duy tr× c¸c quan hÖ trùc tiÕp qua l¹i víi tõng thµnh viªn
vµ c¶ nh÷ng quan hÖ gi¸n tiÕp, ch¼ng h¹n th«ng qua c¸c c¸ nh©n A vµ B.
VÞ trÝ cña ngêi nµy thêng xuyªn thay ®æi, lóc ë gi÷a A vµ B, lóc ë gi÷a B
vµ C, lóc ë gi÷a D vµ E v.v…, tøc lµ ë bÊt kú kh©u nµo cña c¬ cÊu ho¹t
®éng nhãm, ®Ó thùc hiÖn vai trß ®Þnh híng vµ tæ chøc, ®«i khi lµ t vÊn,
chØ dÉn, gi¸m s¸t. Râ rµng cÊu tróc Vßng c¬ ®éng vµ linh ho¹t h¬n, d©n
chñ h¬n, chøa ®ùng nhiÒu c¬ héi tham gia vµ ho¹t ®éng c¸ nh©n h¬n, t¹o
®iÒu kiÖn trao ®æi vµ chia xÎ ý kiÕn, gi¶i ph¸p gi÷a c¸c thµnh viªn vµ
gi÷a tõng thµnh viªn víi thñ lÜnh mét c¸ch trùc tiÕp, vµ thñ lÜnh ®îc nghe
“b»ng nhiÒu tai” ®ång thêi, thu ®îc nhiÒu vµ ®a d¹ng th«ng tin h¬n.
Trong nhãm cÊu tróc Vßng, quyÕt ®Þnh ®îc c¶ nhãm ®a ra trªn c¬
së ho¹t ®éng chung, ho¹t ®éng c¸ nh©n vµ c¸c quan hÖ tham gia, hîp t¸c
trong nhãm. Nã cã tÝnh chÊt x· héi hãa cao, cã chøc n¨ng ph¸t triÓn nh÷ng
kü n¨ng x· héi vµ häc tËp hîp t¸c. Häc trong kiÓu nhãm nµy, ngêi häc ®îc
rÌn luyÖn kü n¨ng tiÕp cËn vµ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p víi ®Çy
®ñ néi dung vµ qu¸ tr×nh cña nã- hä n¾m ®îc toµn bé quy tr×nh vµ gi¶i
ph¸p tæng thÓ ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. CÊu tróc Vßng c¬ b¶n dùa vµo
quan hÖ, híng vµo quan hÖ trong nhãm, cßn cÊu tróc Sao chñ yÕu dùa
vµo nhiÖm vô, híng vµo nhiÖm vô.
+ Nhãm cã cÊu tróc hçn hîp- kÕt hîp c¸c cÊu tróc Sao vµ Vßng tuú
theo quy m« cô thÓ cña nhãm vµ sè lîng häc sinh cña líp.

T
T T
L

G T
T V

T 231
Nhãm cã cÊu tróc hçn hîp
Ch¼ng h¹n ë quy m« líp, gi¸o viªn quan hÖ víi c¸c nhãm trëng theo
cÊu tróc Sao, cßn trong c¸c nhãm nhá th× nhãm trëng quan hÖ víi c¸c
thµnh viªn theo cÊu tróc Vßng. HoÆc ngîc l¹i, gi¸o viªn quan hÖ víi c¸c
nhãm theo cÊu tróc Vßng th«ng qua c¶ nhãm (tøc lµ t¹o nªn nhãm thø b¶y
trong s¬ ®å trªn), cßn néi bé tõng nhãm ®îc tæ chøc theo cÊu tróc Sao.
ViÖc lùa chän cÊu tróc cho nhãm vµ líp cÇn c¨n cø vµo t×nh h×nh häc
sinh- phong c¸ch, kh¶ n¨ng tham gia, th¶o luËn hay phèi hîp hµnh ®éng,
t×nh h×nh thiÕt bÞ vµ ph¬ng tiÖn, néi dung vµ tÝnh chÊt cña bµi häc.
1.3.C¸c m« h×nh tæ chøc vÞ trÝ häc tËp trªn líp.
1/ Nh÷ng yªu cÇu chñ yÕu khi bè trÝ chç ngåi trong líp.
+ Nh÷ng ®Æc ®iÓm cè ®Þnh: ®ã lµ nh÷ng g× kh«ng thÓ hay kh«ng
dÔ thay ®æi cña phßng häc, mµ gi¸o viªn ph¶i chÊp nhËn vµ ph¶i dù tÝnh
c¸ch tæ chøc cña m×nh sao cho tËn dông ®îc u thÕ vµ h¹n chÕ ®îc nh÷ng
®iÓm bÊt lîi mµ chóng ®em l¹i. Ch¼ng h¹n, vÞ trÝ cña cöa ra vµo, cöa
sæ, n¬i ®Ó c¸c ®Ìn chiÕu s¸ng, n¬i ®Ó qu¹t giã, bôc gi¶ng x©y, vÞ trÝ
cña b¶ng líp v.v… Kh«ng ®Ó cho viÖc më vµ ®ãng cöa ra vµo, cöa sæ,
qu¹t… ¶nh hëng ®Õn bµn ghÕ häc sinh, kh«ng ®Ó bµn ghÕ häc sinh c¶n
trë ¸nh s¸ng ®èi víi khu vùc nµo ®ã, c¶n trë sù ®i l¹i cña gi¸o viªn vµ häc
sinh, kh«ng ®Ó cho ¸nh ®Ìn vµ ¸nh n¾ng xãi vµo mÆt häc sinh do vÞ trÝ
ngåi häc kh«ng hîp lý.
+ C¸c khu vùc ®i l¹i: c¹nh gãc hay n¬i ®Ó vËt liÖu, dông cô nh thíc,
gät bót ch×, kh¨n lau, vµ kh«ng gian gÇn chç vßi níc, dông cô c©n-®o…,
nãi chung lµ nh÷ng n¬i nhiÒu ngêi vµ nhiÒu dÞp ®i l¹i, cÇn ph¶i tho¸ng
vµ thuËn tiÖn.
+ C¸c khu vùc lµm viÖc: cÇn bè trÝ biÖt lËp tr¸nh ån, nªn tËn dông
c¸c gãc phßng tr¸nh víng vÝu, tr¸nh nh÷ng tuyÕn ®i l¹i, mçi nhãm cÇn cã
chç t¬ng ®èi ®éc lËp vµ “riªng t”, tr¸nh giã lïa vµo mïa l¹nh.
+ §å ®¹c vµ thiÕt bÞ: phßng häc, ®å ®¹c, thiÕt bÞ ph¶i s¹ch sÏ vµ
lu«n ë tr¹ng th¸i sö dông ®îc; bµn vµ ghÕ cã thÓ cò nhng ph¶i s¹ch vµ
ch¾c ch¾n, kh«ng ®îc xéc xÖch; c¸c thiÕt bÞ chiÕu s¸ng, th«ng giã ph¶i
®Çy ®ñ; c¸c dông cô kü thuËt ®o lêng hay gia c«ng vËt liÖu ph¶i an toµn
vµ sö dông ®îc.

232
+ C¸c tµi liÖu d¹y häc: ®îc s¾p xÕp tiÖn lîi ®Ó dÔ lÊy trong thêi
gian ng¾n nhÊt vµ kh«ng bÞ háng, bÞ lÉn lén, dÔ dµng ph©n phèi ®Õn
tõng nhãm vµ tõ nhãm ®Õn tõng häc sinh, dÔ dµng thu håi vµ s¾p xÕp
l¹i.
+ TÇm quan s¸t: gi¸o viªn cÇn nh×n thÊy mäi häc sinh trong líp vµ
quan s¸t ®îc tÊt c¶ c¸c nhãm, ®i ®Õn ®îc c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau mét c¸ch
nhanh chãng mµ Ýt bÞ h¹n chÕ tÇm nh×n nhÊt. Häc sinh ph¶i cã kh¶ n¨ng
nh×n thÊy gi¸o viªn, b¶ng líp, c¸c h×nh chiÕu vµ tranh ¶nh minh häa vµ
trùc diÖn quan s¸t ®îc c¸c thµnh viªn trong nhãm m×nh.
+ TÝnh linh ho¹t: thiÕt kÕ líp häc cÇn ®ñ linh ho¹t ®Ó ®¸p øng
nh÷ng yªu cÇu, t×nh h×nh cô thÓ cña mçi giê häc, cña c¸ch tæ chøc d¹y
häc, cña biÖn ph¸p, ph¬ng ph¸p d¹y häc vµ ph¬ng tiÖn hiÖn cã.
2/ C¸c kiÓu s¾p xÕp chç ngåi häc quy m« líp. Giê häc truyÒn
thèng víi quy m« líp

GV

GV

233

G
G
G
G

Trong líp häc truyÒn thèng, vÞ trÝ ngåi häc thêng ®îc bè trÝ thµnh
hµng ngang vµ hµng däc, mçi bµn 2-3 häc sinh, hoÆc thµnh vßng trßn,
mçi bµn 2-3 häc sinh. Víi giê häc seminar, cã thÓ bè trÝ bµn häc thµnh 2-3
d·y dµi, häc sinh ngåi quay mÆt vµo nhau, hoÆc thµnh h×nh ch÷ U, häc
sinh cïng híng vÒ phÝa tríc. C¶ hai kiÓu nµy cña líp häc truyÒn thèng
®Òu cã nh÷ng biÕn thÓ linh ho¹t, tuú theo kÝch thíc phßng häc vµ mÆt
b»ng lµm viÖc kh¸c nhau.
C¸c biÕn thÓ cña c¸ch bè trÝ líp häc truyÒn thèng ®îc thùc hiÖn theo
lèi ghÐp ®«i l¹i: hai vßng trßn lång vµo nhau, bèn chiÕc bµn nhng xÕp
thµnh s¸u hµng ngêi, ch÷ U biÕn thÓ thµnh ch÷ U kÐp.
Giê häc hiÖn ®¹i víi quy m« líp.
TÝnh chÊt chung cña c¸ch bè trÝ chç häc tËp trªn giê häc hiÖn ®¹i lµ
linh ho¹t, tù do, c¬ ®éng, kh«ng gß bã vµo nh÷ng h×nh thøc nhÊt ®Þnh.
Sau ®©y giíi thiÖu mét sè kiÓu tiªu biÓu.
KiÓu phèi hîp th¶o luËn líp víi lµm viÖc theo nhãm trong nh÷ng giê
thùc hµnh, thùc nghiÖm, häc tËp theo chñ ®Ò, nghiªn cøu vµ gi¶i quyÕt
vÊn ®Ò, thùc hiÖn c¸c chiÕn lîc lµm s¸ng tá vµ ph¸t triÓn gi¸ trÞ. Häc
sinh lµm viÖc theo nhãm råi di chuyÓn vÞ trÝ ®Ó trao ®æi, b¸o c¸o, th¶o
luËn líp, bæ sung, rót kinh nghiÖm vµ cã thÓ trë l¹i vÞ trÝ cò ®Ó tiÕp tôc
lµm viÖc theo nhãm.

234
KiÓu lµm viÖc theo gãc thêng g¾n víi nh÷ng nhiÖm vô thùc hµnh,
thùc nghiÖm, nghiªn cøu chñ ®Ò hay dù ¸n, luyÖn tËp. Mçi gãc sö dông
riªng mét bµn thÝ nghiÖm (sè 1) ®Ó t liÖu, dông cô hoÆc thùc hiÖn thÝ
nghiÖm ®Æc thï cña nhãm. C¶ bèn nhãm sö dông chung chiÕc bµn lín ë
gi÷a phßng vµ nh÷ng vËt liÖu, thiÕt bÞ, tµi liÖu, sæ tay tra cøu… cã c«ng
dông chung.
KiÓu tæ chøc häc tËp ph©n hãa theo nhãm trªn líp ¸p dông cho nh÷ng
tr×nh ®é häc lùc kh¸c nhau vµ ph©n hãa c¸c nhiÖm vô häc tËp kh¸c nhau
cho mçi nhãm.

1
1

1
KiÓu tæ chøc d¹y ph©n 1 1
GV
hãa vi m« cßn ®îc gäi
lµ líp më. Nã ®ßi hái cã 2 3
phßng häc réng r·i, bµn
2 5 3

ghÕ, trang thiÕt bÞ ®a d¹ng


2 5 3
vµ nhiÒu ph¬ng tiÖn kü
4 4
thuËt d¹y häc nghe-nh×n
1
cã nh÷ng chøc n¨ng kh¸c 4 4
nhau, cã thÓ ph©n chia 1
cho c¸c nhãm häc lùc.

Trªn h×nh bªn, c¸c bµn sè 1 dïng ®Ó chøa dông cô, tµi liÖu, thiÕt bÞ,
ph¬ng tiÖn, phÝa sau bµn gi¸o viªn lµ mµn chiÕu, c¸c gi¸ bªn ®Ó tranh
¶nh minh häa, loa ®µi, m¸y thu h×nh, video, b¶n ®å, c¸c bµn sè 2 dµnh

235
cho nhãm yÕu kÐm- hä thêng xuyªn ®îc gi¸o viªn híng dÉn, gi¶i thÝch,
lµm mÉu, tr×nh bµy tµi liÖu trùc quan ®Ó chØ ®¹o, c¸c bµn sè 3 dµnh
cho häc sinh trung b×nh hoÆc cã häc lùc cha ch¾c ch¾n, c¸c bµn sè 4 gåm
nh÷ng häc sinh kh¸ hoÆc nh÷ng nhãm th¶o luËn, nghiªn cøu ®éc lËp theo
nhãm, bµn sè 5 dµnh cho häc sinh giái hoÆc nhãm gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
chuyªn biÖt.
Còng cã thÓ bè trÝ nh÷ng vÞ trÝ nµy cho nh÷ng nhiÖm vô häc tËp
kh¸c nhau: nhãm thÝ nghiÖm lµm viÖc ë c¸c bµn sè 2 vµ 3, c¸c nhãm th¶o
luËn ë c¸c bµn sè 4, bµn sè 5 gåm nh÷ng “quan s¸t viªn”, ghi chÐp vµ tr¶
lêi c©u hái cña gi¸o viªn, hoÆc lµm trî thñ cho gi¸o viªn vµ c¸c nhãm kh¸c.
Nãi chung, c¸c s¬ ®å s¾p xÕp líp häc rÊt ®a d¹ng, ngµy cµng cëi më, Ýt
khu«n mÉu, cã xu híng n©ng cao kh¶ n¨ng hîp t¸c, tham gia vµ kh«ng gian
tho¶i m¸i, dÔ chÞu t¹i chç häc.
3/ C¸ch tæ chøc vÞ trÝ lµm viÖc cña nhãm nhá.

Nhãm nhá víi Nhãm nhá víi

ph¬ng thøc ®èi tho¹i ph¬ng thøc chia xÎ

G G
V V

Nhãm ®èi tho¹i thùc chÊt lµ cÆp ®«i, gåm 3 ®«i trong mçi nhãm. Häc
sinh nghiªn cøu, t×m tßi b¾t ®Çu tõ 6 ý tëng, chØnh lý cßn 3 ý tëng, cuèi
cïng mçi nhãm ®Ò xuÊt 1 ý tëng chung, c¶ líp nªu ra 4 ý tëng hoÆc gi¶i
ph¸p. Nhãm chia xÎ trao ®æi ngay tõ ®Çu mét c¸ch réng r·i b»ng c¸c tiÕn
tr×nh héi tho¹i ®a ph¬ng. Cã thÓ viÖc tiÕn tíi 1 ý tëng hay gi¶i ph¸p
chung kh«ng nhanh chãng b»ng c¸ch lµm viÖc ë nhãm ®èi tho¹i song qu¸
tr×nh tham gia vµ chia xÎ diÔn ra s©u s¾c h¬n, phong phó h¬n, ®Çy ®ñ
h¬n vµ thêng ®¹t hiÖu qu¶ cao h¬n nÕu nh nhiÖm vô häc tËp kh¸ phøc
t¹p.

236
2. Kü thuËt d¹y häc nhãm nhá.
2.1. Nhãm n¨ng lùc vµ quy t¾c tæ chøc d¹y häc trong nhãm.
1/ C¸c lo¹i nhãm kh¸c nhau trong kiÓu ghÐp nhãm theo thµnh phÇn
häc sinh thêng ®îc x¸c ®Þnh theo nh÷ng tiªu chÝ sau:
+ N¨ng lùc: c¨n cø vµo häc lùc hiÖn thêi cña häc sinh ®Ó ph©n chia
häc sinh cña líp thµnh 2-3 nhãm kh¸c nhau, vÝ dô thµnh nhãm kh¸ giái vµ
nhãm b×nh thêng, nhãm yÕu kÐm, nhãm trung b×nh vµ nhãm kh¸ giái.
+ Høng thó: c¨n cø vµo høng thó mµ häc sinh thÓ hiÖn víi mét hay
vµi m«n häc cô thÓ vµ ghÐp nh÷ng em cã cïng lo¹i høng thó thµnh nhãm
nh nhãm V¨n, nhãm To¸n, nhãm VËt lý, nhãm NghÖ thuËt…
+ Kü n¨ng: c¨n cø vµo môc tiªu huÊn luyÖn kü n¨ng chuyªn biÖt hay
ph¬ng thøc ho¹t ®éng cô thÓ ®èi víi häc sinh ®Ó chia nhãm. VÝ dô:
nhãm gåm nh÷ng häc sinh cÇn ph¶i rÌn luyÖn thªm vÒ kü n¨ng tra cøu vµ
t×m kiÕm t liÖu trong s¸ch b¸o, tõ ®iÓn; nhãm chuyªn tr×nh bµy v¨n b¶n
vµ b¸o c¸o trong th¶o luËn héi nghÞ; nhãm häc vÒ ph¬ng thøc tæ chøc
thùc nghiÖm khoa häc…
+ Quan ®iÓm: häc sinh tù chän nh÷ng b¹n t¬ng ®èi kh¸c biÖt hoÆc
ngîc l¹i, t¬ng ®èi gièng nhau ®Ó ghÐp nhãm, dùa vµo c¶m nhËn cña mçi
em.
+ Ho¹t ®éng hoÆc dù ¸n: nhãm thùc hiÖn mét ho¹t ®éng chñ ®Ò hay
ho¹t ®éng dù ¸n cã tÝnh chÊt nghiªn cøu, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.
+ TÝnh hµi hßa hay tÝch hîp: c©n nh¾c giíi tÝnh, d©n téc, t«n gi¸o,
thµnh phÇn gia ®×nh… cña häc sinh ®Ó ghÐp nhãm tuú theo môc ®Ých
cô thÓ nh»m ®¹t hiÖu qu¶.
+ H×nh thøc: lÊy vÇn ch÷ c¸i tªn hay hä cña häc sinh hoÆc lÊy theo
thø tù trong sæ ®Çu bµi, tu©n theo nguyªn t¾c ngÉu nhiªn, ch¼ng h¹n:
mét em nam-mét em n÷, tÊt c¶ nh÷ng em ngåi bªn d·y bµn ph¶i, bµn tr¸i…
2/ Quy t¾c tæ chøc d¹y nhãm n¨ng lùc.
+ Giao nhiÖm vô häc tËp cho tõng nhãm- 50% cho nhãm kh¸ giái,
30% cho nhãm trung b×nh vµ 20% cho nhãm yÕu kÐm. §iÒu ®ã gÇn nh
mÆc ®Þnh r»ng ë nhãm ®Çu nhÞp ®é lµm viÖc cao nhÊt vµ ë nhãm cuèi
nhÞp ®é häc tËp lµ thÊp nhÊt. ViÖc ph©n tÝch nhiÖm vô cÇn ®îc thùc
hiÖn chu ®¸o tõ tríc.

237
+ TiÕn hµnh bµi häc- tr×nh bµy th«ng tin, gi¶i thÝch, lµm thÝ
nghiÖm, minh häa…, tøc lµ gi¶ng d¹y mét c¸ch ®Çy ®ñ nh yªu cÇu cña
mét giê lªn líp, nhng t¬ng thÝch víi mét trong ba tr×nh ®é n¨ng lùc hay mét
trong ba nhãm. DÔ lµm nhÊt nÕu nh»m vµo nhãm trung b×nh, khã lµm
nhÊt nÕu nh»m vµo nhãm kh¸ giái, nhng høa hÑn hiÖu qu¶ nhÊt nÕu
nh»m vµo nhãm yÕu kÐm. Trong trêng hîp lÊy nhãm yÕu kÐm lµm
®iÓm xuÊt ph¸t, cã thÓ ph¶i dµnh thêi lîng gÊp ®«i míi thùc hiÖn hÕt tµi
liÖu häc tËp. §Ó x¸c ®Þnh ®óng thµnh phÇn c¸c nhãm, hµng tuÇn ph¶i
kiÓm tra hoÆc test ®Ó ®¸nh gi¸ n¨ng lùc tõng häc sinh. Hµng ngµy còng
nªn thêng xuyªn sö dông c©u hái ®Ó th¨m dß kinh nghiÖm xuÊt ph¸t cña
häc sinh.
+ Ph©n chia nhiÖm vô vµ néi dung häc tËp cho tõng nhãm, bao gåm:
1. nh÷ng vÊn ®Ò më ®Çu vµ huy ®éng kinh nghiÖm; 2. tµi liÖu häc tËp
nh s¸ch b¸o, tranh ¶nh, b¶n ®å, ®å häa, vËt trùc quan, ph¬ng tiÖn minh
häa; 3. c¸c vÊn ®Ò thùc hµnh hoÆc ho¹t ®éng nhãm t¹i chç lµm viÖc vµo
kho¶ng nöa tiÕt häc; 4. bµi tËp vÒ nhµ; 5. bµi kiÓm tra Ýt nhÊt 1 lÇn
trong tuÇn. Nh vËy, gi¸o viªn chØ thùc sù tiÕn hµnh mét qu¸ tr×nh d¹y øng
víi tr×nh ®é mét nhãm häc sinh, nhng ph¶i tæ chøc 3 qu¸ tr×nh häc tËp ë 3
nhãm kh¸c nhau: nhãm yÕu kÐm ph¶i ®îc u tiªn nhÊt trong qu¸ tr×nh
gi¶ng d¹y cña gi¸o viªn.
+ Bè trÝ cho c¸c nhãm lµm viÖc riªng biÖt nhau nhng vÉn tiÕp xóc
trùc tiÕp víi gi¸o viªn vµ nh÷ng c©u hái cña gi¸o viªn. Nh÷ng häc liÖu,
dông cô dïng chung vµ c¸c ph¬ng tiÖn kü thuËt nghe-nh×n cÇn ®îc bè trÝ
thuËn tiÖn cho c¸c nhãm.
+ Gi¸o viªn tiÕn hµnh chØ dÉn, gi¶i thÝch, khuyÕn khÝch… nh»m
sö dông tèi u thêi gian häc tËp.
+ NhËn xÐt vµ tæng kÕt c«ng viÖc cña c¸c nhãm.
2.2. Nhãm cÆp ®«i vµ quy t¾c tæ chøc nhãm häc tËp kÌm
cÆp.
1/ Nhãm cÆp ®«i hay ®«i b¹n häc tËp.
§«i b¹n häc tËp lµ h×nh thøc nhãm nhá, trong ®ã gi¸o viªn lÊy häc
sinh nµy kÌm cÆp, gióp ®ì häc sinh kh¸c dùa vµo quan hÖ thiÖn c¶m,

238
®ång c¶m vµ tù nguyÖn cña c¶ hai em. Trong hoµn c¶nh sinh ho¹t x· héi
hiÖn nay, nhãm nµy còng lµ mét h×nh thøc tæ chøc gi¸o dôc rÊt cã gi¸ trÞ,
gióp trÎ cã b¹n tèt vµ quan hÖ b¹n bÌ bæ Ých vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó gia
®×nh hîp t¸c, tham gia gi¸o dôc. Trong d¹y häc, nhãm cÆp ®«i cã nh÷ng u
®iÓm nh:
+ Thêng cã hiÖu qu¶ víi nh÷ng häc sinh khã tiÕp xóc, lú hoÆc mÆc
c¶m khi quan hÖ víi ngêi lín, nh÷ng em hay ph¶n øng, bÊt hîp t¸c víi ngêi
lín, thËm chÝ c¶ häc sinh bíng bØnh, mang Ên tîng xÊu vÒ ngêi lín.
+ Cã ¶nh hëng tèt ®Õn viÖc ph¸t triÓn t×nh b¹n cña häc sinh trong
líp: nhiÒu ®«i b¹n tèt sÏ t¹o ra nh÷ng t×nh b¹n tèt trong líp vµ kÕt hîp ®îc
nh÷ng häc sinh kh¸ víi häc sinh yÕu thµnh b¹n bÌ.
+ Cho phÐp gi¸o viªn d¹y ®îc c¶ líp hoÆc nhãm lín nhng vÉn dµnh
®îc cho nh÷ng häc sinh yÕu kÐm sù quan t©m ®Æc biÖt khi cÇn thiÕt.
+ Nh÷ng em lµm nhiÖm vô kÌm vµ gióp b¹n häc tËp sÏ häc ®îc
nh÷ng kü n¨ng s ph¹m, kü n¨ng x· héi bæ Ých vµ tÝch luü ®îc nhiÒu kinh
nghiÖm nhËn thøc, hµnh ®éng vµ häc tËp quý gi¸ cho chÝnh m×nh.
Nh÷ng em nµy cã nhiÒu c¬ héi ph¸t triÓn rÊt nhanh bëi v× thêi gian ®Çu
t cho b¹n thùc ra còng lµ ®Çu t cho viÖc häc cña chÝnh m×nh, nhiÖm vô
kÌm cÆp lu«n thóc ®Èy c¸c em nç lùc rÊt cao vµ n©ng cao hiÖu suÊt häc
tËp c¸ nh©n.
Theo B.Bloom, tû lÖ kÌm cÆp 1-1 hoÆc kh«ng qu¸ 3-1 cña häc sinh
cßn ®¹t hiÖu qu¶ cao h¬n c¬ cÊu 30-1 häc sinh/gi¸o viªn. So s¸nh trong 3
tuÇn, tû lÖ ®¹t thµnh tÝch cao ë líp cã c¸c nhãm kÌm cÆp 1-1 vµ 3-1 lµ
90%, ë líp häc tù qu¶n lµ 70% vµ ë líp cã mét thµy d¹y 30 häc sinh b»ng
®ñ mäi biÖn ph¸p lµ 20%. Nancy Madden ñng hé tû lÖ 1-1, ®Æc biÖt ë
bËc tiÓu häc vµ cho r»ng hiÖu qu¶ sÏ cao h¬n nÕu 1. nh÷ng ngêi kÌm
cÆp lµ gi¸o viªn; 2. nh÷ng häc sinh ®îc kÌm ph¶i tr¶i qua nhiÒu ngµy häc
ë c¸c líp pha t¹p nhiÒu thµnh phÇn häc lùc; 3. ngêi kÌm cÆp ph¶i lµm
viÖc liªn tôc Ýt nhÊt 8 tuÇn víi cïng mét häc sinh, kh«ng ®îc ®Ó gi¸n
®o¹n nöa chõng. Theo bµ, ch¬ng tr×nh kÌm cÆp cã hiÖu qu¶ ®èi víi c¶
ngêi kÌm lÉn ngêi ®îc kÌm cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:

239
+ §îc tæ chøc chÝnh thøc víi nh÷ng quy t¾c, thñ tôc nghiªm tóc do
gi¸o viªn x¸c lËp vµ duy tr×.
+ §îc ¸p dông chñ yÕu ®Ó d¹y nh÷ng kü n¨ng vµ néi dung c¬ b¶n,
kh«ng ¸p dông trµn lan víi mäi nhiÖm vô hay néi dung häc tËp.
+ §îc thiÕt kÕ chñ yÕu ®Ó gi¶i thÝch, híng dÉn chø kh«ng lµm hé
häc sinh vµ ®a ra ®¸p ¸n, ®¸p sè cuèi cïng.
+ Cã dung lîng kh«ng dµi qu¸ bèn tuÇn vµ phèi hîp hµi hßa víi tiÕn
tr×nh gi¶ng d¹y b×nh thêng.
2/ Quy t¾c tæ chøc nhãm kÌm cÆp.
+ Gi¸o viªn nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ nhu cÇu häc sinh: ®ã lµ nh÷ng vÊn
®Ò lý thuyÕt hay thùc hµnh, tri thøc c¬ b¶n hay kü n¨ng, vÊn ®Ò m«n
häc hay vÊn ®Ò x· héi-t×nh c¶m, vÊn ®Ò n¨ng lùc häc tËp hay quan hÖ
häc ®êng… , t×m hiÓu quan hÖ thùc tÕ cña häc sinh xem ai ch¬i víi ai,
nh÷ng em nµo cã thÓ thÝch hîp víi c«ng viÖc nµo vµ víi ai…
+ Chñ ®éng t¹o ra ý thøc vµ th¸i ®é tin tëng ë häc sinh vÒ kh¶ n¨ng
häc hái lÉn nhau cña con ngêi th«ng qua giao tiÕp, ng«n ng÷, b¾t chíc vµ
rót kinh nghiÖm, ai còng cÇn häc hái ngêi kh¸c vµ ai còng cã thÓ gióp ®ì
ngêi kh¸c häc hái.
+ Dù trï mét thêi lîng cña c¸c giê lªn líp hay giê häc nãi chung ®Ó
nhãm kÌm cÆp lµm viÖc.
+ Gi¸o viªn chuÈn bÞ nh÷ng chØ dÉn cho tõng häc sinh lµm nhiÖm
vô kÌm vÒ c¸c mÆt: thêi gian biÓu, c¸c biÖn ph¸p, ph¬ng tiÖn c¬ b¶n,
chØ dÉn t liÖu, vµ nh÷ng c«ng viÖc cô thÓ, yªu cÇu chi tiÕt, vÝ dô: em
ph¶i ®äc ®o¹n v¨n b¶n thø hai cña bµi Mïa xu©n T©y Nguyªn cho b¹n
nghe vµ gîi ý gióp b¹n nhËn ra tÊt c¶ nh÷ng tÝnh tõ vµ danh tõ trong ®o¹n
nµy.
+ Kh«ng ®Ó ngêi kÌm lµm viÖc víi cïng mét häc sinh liªn tôc qu¸ mét
th¸ng bëi ®iÒu nµy cã thÓ lµm cho ngêi kÌm cã c¶m gi¸c m×nh thay thÕ
gi¸o viªn, dÔ kÐo dµi sù bÊt ®ång vµ nhµm ch¸n gi÷a häc sinh víi nhau.
+ Ngêi kÌm kh«ng ®îc biÕn m×nh thµnh ngêi qu¶n lý, gi¸m s¸t häc
sinh. Mét trong nh÷ng gi¸ trÞ s ph¹m cña d¹y kÌm cÆp chÝnh lµ ph¸t triÓn

240
c¸c mèi quan hÖ kh«ng cã ®e däa, kh«ng cã quyÒn uy, kh«ng cã sù cìng
Ðp tõ trªn xuèng díi. ViÖc gi¸m s¸t nh vËy ®i ngîc l¹i môc ®Ých cña kÌm
cÆp.
+ Nh÷ng häc sinh cÇn kÌm cÆp nhng nhót nh¸t ph¶i ®îc ph©n c«ng
lµm viÖc víi nh÷ng b¹n kh¸ giái cã tinh thÇn hîp t¸c vµ th¸i ®é th©n thiÖn.
+ Gi¸o viªn cÇn thuyÕt phôc nh÷ng häc sinh kÌm b¹n hiÓu râ vai trß
vinh dù cña hä, tuyÓn chän cÈn thËn vµ giíi thiÖu c«ng khai tríc líp. CÇn
ph¶i m« h×nh hãa nh÷ng hµnh vi kÌm cÆp thÝch hîp, ®a ra nh÷ng vÝ dô
tèt vµ kh«ng tèt, hiÖu qu¶ vµ kh«ng hiÖu qu¶.
+ Kh«ng nªn chän nh÷ng häc sinh vèn lµ b¹n th©n ®Ó ghÐp thµnh
nhãm kÌm cÆp bëi v× t×nh b¹n nµy dÔ lµm c¸c em kh«ng tËp trung vµo
nhiÖm vô nhËn thøc vµ häc tËp, c«ng viÖc nhãm dÔ biÕn thµnh quan hÖ
x· héi cña t×nh b¹n th«ng thêng, dÉn ®Õn v« hiÖu hãa viÖc kÌm cÆp.
+ Gi¸o viªn ph¶i lËp kÕ ho¹ch ph©n c«ng kÌm cÆp sao cho nh÷ng em
kÌm hiÓu ®îc vµ sö dông ®îc mét c¸ch ®a d¹ng c¸c tµi liÖu, ph¬ng tiÖn,
ho¹t ®éng, ch¼ng h¹n tuÇn nµy rµ so¸t vµ luyÖn tËp theo s¸ch bµi tËp,
tuÇn sau ®äc vµ nghiªn cøu t liÖu ë th viÖn, tuÇn tiÕp theo viÕt vµ th¶o
luËn c¸c bµi lµm.
+ Cha mÑ häc sinh ph¶i ®îc th«ng b¸o râ vÒ viÖc tæ chøc, môc
®Ých, thñ tôc cña ch¬ng tr×nh kÌm cÆp.
+ Cha mÑ häc sinh cã thÓ gióp hay tham gia ph¸t triÓn c¸c ch¬ng
tr×nh kÌm cÆp ë quy m« líp hoÆc toµn trêng b»ng c¸ch su tÇm c¸c nguån
tµi liÖu,vËt t, ph¬ng tiÖn, quyªn gãp nh÷ng kho¶n hç trî cña céng ®ång,
nghiªn cøu nhu cÇu häc sinh, ph¸t hiÖn vµ tiÕn cö nh÷ng häc sinh lµm
nhiÖm vô kÌm vµ cÇn ®îc kÌm cÆp, gióp ®ì c¸c em khi cÇn.
+ Cã thÓ tæ chøc 4 kiÓu nhãm kÌm cÆp: 1. Häc sinh cïng líp kÌm
nhau, ®îc ghÐp theo häc lùc cao-thÊp nãi chung; 2. Häc sinh cïng líp kÌm
nhau, ®îc ghÐp theo häc lùc cao-thÊp ë mét m«n nhÊt ®Þnh; 3. Häc sinh
líp lín h¬n kÌm häc sinh líp nhá h¬n, vÝ dô: em líp 5 kÌm em líp 2; 4. KÌm
cÆp theo nghÜa ®éng viªn, cïng häc tËp ®Ó n©ng ®ì b¹n sau khi b¹n èm,
gÆp hoµn c¶nh khã kh¨n. §©y thùc ra võa lµ nhãm kÌm cÆp võa lµ nhãm
hîp t¸c ë trêng hîp ®Æc biÖt chØ cã hai ngêi.

241
2.3. Nhãm hîp t¸c vµ d¹y häc hîp t¸c.
1/ Nhãm hîp t¸c.
C¸c nhãm nhá ®îc tæ chøc nh»m thùc hiÖn nh÷ng ph¬ng thøc häc tËp
hîp t¸c cña häc sinh, trong ®ã häc sinh ph©n chia c«ng viÖc víi nhau, t¬ng
trî nhau, nhÊt lµ u tiªn cho nh÷ng b¹n häc ®uèi, ®éng viªn vµ phª ph¸n
nhau ®Ó cïng nç lùc vµ ®ãng gãp, cïng chÊp nhËn ®iÓm ®¸nh gi¸ chung
dµnh cho nhãm, gäi lµ nhãm hîp t¸c. Cã nhiÒu quan niÖm vµ c¸ch lµm
kh¸c nhau vÒ nhãm hîp t¸c vµ häc hîp t¸c, nhng ®¸ng chó ý nhÊt lµ nh÷ng
m« h×nh cña R.Slavin, N.Davidson, D.W.Johnson vµ R.T.Johnson, ®îc ¸p
dông tõ nh÷ng n¨m 90 ®Õn nay ë Mü vµ T©y ¢u còng nh ë nh÷ng vïng
chÞu ¶nh hëng cña Ph¬ng T©y.
Slavin x©y dùng hai h×nh thøc nhãm hîp t¸c lµ Tæ häc tËp-
student team achievement divisions, vµ Gi¶ng d¹y dùa vµo tæ nhãm- team-
assisted instruction. Tæ häc tËp cã 4-5 thµnh viªn c©n b»ng vÒ n¨ng lùc,
d©n téc vµ giíi. Häc sinh ®îc ®o nghiÖm tõ tríc, ®îc ph©n h¹ng theo
®iÓm, thµnh 3 hoÆc 4 h¹ng. Mçi tæ cÊu thµnh tõ 1 em lÊy ë tõng h¹ng-
nÕu cã 3 h¹ng th× mçi h¹ng lÊy 1em, c¶ th¶y 3 em víi 3 tr×nh ®é kh¸c
nhau, bæ sung 1 em trung b×nh kh«ng thuéc h¹ng nµo lµm thµnh viªn thø
t hoÆc thø 5. ë nhãm kia, thµnh phÇn häc sinh ®ång ®Òu vÒ häc lùc, ho¹t
®éng tËp trung vµo nh÷ng kü n¨ng c¬ b¶n vµ ®¸nh gi¸, häc tËp n©ng cao
h¬n. Quy tr×nh chung cña ho¹t ®éng tæ häc tËp gåm c¸c bíc sau:
+ Gi¸o viªn tr×nh bµy bµi häc tríc c¶ líp hay nhãm toµn thÓ trong 1-2
giê lªn líp b×nh thêng.
+ TiÕp theo lµ häc tæ trong vßng 1-2 giê lªn líp. Nh÷ng häc sinh ®·
s½n sµng n¾m v÷ng tµi liÖu gióp nh÷ng b¹n chËm h¬n nghiªn cøu tµi
liÖu. Coi träng luyÖn tËp, mÆc dï häc sinh cã thÓ tham gia th¶o luËn vµ
nªu c©u hái. ë nhãm cã 4 häc sinh th× chØ cã 2 phiÕu bµi tËp vµ 2 phiÕu
®¸p ¸n ®Ó khuyÕn khÝch t¬ng t¸c vµ t¬ng trî trong nhãm. Mçi em cã thÓ
lµm viÖc mét m×nh nÕu thÝch, hoÆc lµm tay ®«i, tay ba. C¶ tæ chØ kÕt
thóc c«ng viÖc khi mäi thµnh viªn ®Òu ®¹t 100% ®iÓm vÒ yªu cÇu thùc
hµnh. Häc sinh ®îc phÐp gi¶i thÝch cho nhau, kh«ng ®îc cho xem phiÕu

242
®¸p ¸n hay nãi ®¸p ¸n. Gi¸o viªn di chuyÓn trong phßng ®Ó gi¸m s¸t c¸c
ho¹t ®éng vµ híng dÉn häc sinh.
+ C¸c bµi kiÓm tra líp ®îc lµm thêng xuyªn ®Ó xem häc sih n¾m tµi
liÖu ra sao khi häc ë tæ. Häc sinh trë l¹i chç ë líp hoÆc kª dÞch l¹i bµn ghÕ
®Ó lµm bµi kiÓm tra. §iÓm ®îc chia b×nh qu©n thµnh ®iÓm cña tæ cèt
®Ó c¸c em ph¶i g¾ng søc gióp ®ì nhau. Bµi kiÓm tra ®îc thùc hiÖn n©ng
cao dÇn ®Ó nh÷ng tæ nµo chËm vÉn cã c¬ héi phÊn ®Êu.Häc sinh cã thÓ
®æi phiÕu kiÓm tra ®Ó lµm nh÷ng bµi kh¸c nhau.
+ Tæ nµo cã ®iÓm trung b×nh cao hoÆc ®iÓm c¶i tiÕn ®îc biÓu d-
¬ng th«ng qua b¶n tin, chøng nhËn, b¸o líp, th göi cha mÑ. Th¸i ®é häc
tËp vµ t¬ng trî còng ®îc biÓu d¬ng, c©n b»ng gi÷a c¸ nh©n vµ tæ.
+ Thµnh phÇn cña c¸c tæ ®îc thay ®æi sau 5-6 tuÇn ®Ó häc sinh cã
c¬ héi lµm viÖc víi nh÷ng b¹n kh¸c vµ t¹o ®iÒu kiÖn míi cho nh÷ng ngêi
thuéc nhãm yÕu vµ chËm, thµnh tÝch thÊp.
Davidson nªu lªn nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh cña nhãm hîp t¸c gåm:
+ NhiÖm vô cña nhãm trän vÑn, cã th¶o luËn vµ quyÕt ®Þnh (nÕu
cã thÓ).
+ T¬ng t¸c trùc diÖn bªn trong nhãm nhá.
+ BÇu khÝ hËu hîp t¸c vµ gióp ®ì lÉn nhau bªn trong nhãm.
+ Tr¸ch nhiÖm vµ c«ng viÖc c¸ nh©n- ai còng cã vµ ph¶i lµm phÇn
viÖc cña m×nh.
+ GhÐp nhãm pha t¹p, tøc lµ thµnh phÇn hçn hîp.
+ Trùc tiÕp d¹y nh÷ng kü n¨ng céng t¸c, hîp t¸c, hay nh÷ng kü n¨ng x·
héi.
+ Sù phô thuéc lÉn nhau chÆt chÏ, hay lµ sù phô thuéc qua l¹i tÝch
cùc gi÷a c¸c thµnh viªn cña nhãm.
Theo Johnson vµ Johnson, nhãm hîp t¸c ®îc tæ chøc trªn c¬ së
nh÷ng liªn hÖ cèt yÕu sau:
+ Sù phô thuéc lÉn nhau tÝch cùc trong nhãm, tøc lµ mçi ngêi chØ cã
thÓ thµnh c«ng khi mäi ngêi trong nhãm thµnh c«ng.

243
+ T¬ng t¸c trùc diÖn n¨ng ®éng, tøc lµ mäi häc sinh ph¶i gióp ®ì, hç
trî cho nh÷ng nç lùc cña nhau.
+ Tr¸ch nhiÖm vµ c«ng viÖc c¸ nh©n, tøc lµ mçi thµnh viªn ®Òu cã
phÇn viÖc râ rµng, kh«ng ®ïn ®Èy cho ngêi kh¸c ®îc.
+ Nh÷ng kü n¨ng quan hÖ ngêi-ngêi vµ kü n¨ng nhãm nhá, tøc lµ
nh÷ng kü n¨ng x· héi trong c¸c khu«n khæ réng vµ hÑp.
+ Xö lý nhãm, tøc lµ qu¸ tr×nh nhãm suy ngÉm vµ ¸p dông nh÷ng
c¸ch thøc lµm viÖc víi nhau cho tèt vµ n©ng cao tÝnh hiÖu qu¶ cña c«ng
viÖc chung.
2/ So s¸nh c¸c môc ®Ých vµ qu¸ tr×nh trong nhãm hîp t¸c, nhãm
c¹nh tranh vµ kiÓu häc tËp c¸ nh©n chñ nghÜa.

Nhãm hîp t¸c Häc kiÓu c¸ nh©n Nhãm c¹nh tranh


CN
Sù phô thuéc qua l¹i tÝch Kh«ng cã sù phô thuéc Sù phô thuéc qua l¹i tiªu
cùc gi÷a mäi ngêi. ®¸ng kÓ nµo. cùc gi÷a mäi ngêi.
Sù t¬ng t¸c n¨ng ®éng. Kh«ng cã t¬ng t¸c. Sù t¬ng t¸c ®èi kh¸ng.
Thõa nhËn, hç trî, tin Kh«ng t¬ng t¸c, kh«ng B¸c bá, lo¹i trõ nhau,
cËy vµ g¾n kÕt víi g¾n kÕt víi nhau. kh«ng g¾n bã, bÊt tÝn.
nhau.
Trao ®æi th«ng tin, l¾ng Kh«ng t¬ng t¸c, v× vËy Kh«ng cã giao tiÕp
nghe nhau, ¶nh hëng qua kh«ng l¾ng nghe nhau, hoÆc giao tiÕp sai lÇm,
l¹i, tËn dông tèt c¸c kh«ng ¶nh hëng lÉn thiÕu thiÖn c¶m, thiÕu
nguån häc tËp. nhau, tËn dông kÐm. tin cËy nhau.
HÖ ®éng c¬ bªn trong: HÖ ®éng c¬ bªn ngoµi: HÖ ®éng c¬ bªn ngoµi:
-Hy väng thµnh c«ng cao -Hyväng thµnh c«ng -Hyväng thµnh c«ng
-§îc thóc ®Èy v× lîi Ých thÊp thÊp
®a ph¬ng -§îc thóc ®Èy v× lîi Ých -§îc thóc ®Èy v× lîi Ých
-ãc tß mß vµ høng thó vÞ kû kh¸c biÖt nhau
nhËn thøc liªn tôc cao -ãc tß mß vµ høng thó -ãc tß mß vµ høng thó

244
-G¾n bã ®oµn kÕt trong nhËn thøc thÊp nhËn thøc thÊp
häc tËp -ThiÕu g¾n bã ®oµn -ThiÕu g¾n bã ®oµn
-TÝnh bÒn bØ cao kÕt trong häc tËp kÕt trong häc tËp
-TÝnh bÒn bØ thÊp -TÝnh bÒn bØ thÊp
Sù cuèn hót t×nh c¶m Kh«ng cã t¬ng t¸c, Sù cuèn hót t×nh c¶m
vµo häc tËp rÊt cao kh«ng giao hßa t×nh c¶m vµo häc tËp thÊp.

3/ So s¸nh nh÷ng kh¸c biÖt vÒ tæ chøc vµ nguyªn t¾c gi÷a c¸c


nhãm hîp t¸c, kiÓu häc c¸ nh©n chñ nghÜa vµ nhãm c¹nh tranh.
Theo nhiÒu t¸c gi¶, sù tham gia trong nhãm hîp t¸c so víi c¸c h×nh
thøc häc tËp kh¸c mang l¹i nhiÌu lîi Ých cho ng¬× häc h¬n. §ã lµ:1.NhËn
thøc c¸ nh©n triÖt ®Ó vµ tÝch cùc; 2.Tù thùc hiÖn vµ lµnh m¹nh t©m
trÝ; 3.HiÓu biÕt vµ tin cËy nh÷ng ngêi kh¸c; 4.Giao tiÕp; 5.Sù thõa nhËn
vµ hç trî nh÷ng ngêi kh¸c; 6. C¸c quan hÖ phong phó; 7.Gi¶m thiÓu c¸c
xung ®ét. Díi ®©y ®iÓm qua mét sè ®Æc ®iÓm cña nhãm hîp t¸c, häc c¸
nh©n hoµn toµn vµ nhãm c¹nh tranh.

§Æc Häc tËp trong Häc c¸ nh©n chñ Häc trong nhãm c¹nh
®iÓm nhãm hîp t¸c nghÜa tranh
Sù phô TÝch cùc, n¨ng Kh«ng cã hay kh«ng Tiªu cùc, bµi trõ, b¸c
thuéc lÉn ®éng, qua l¹i, cô thÓ, kh«ng liªn bá, ®èi kh¸ng lÉn
nhau ®a ph¬ng quan ®Õn häc tËp nhau.
BÊt cø ho¹t Sù tÝch luü tri thøc Thùc hµnh kü n¨ng, t¸i
KiÓu ho¹t ®éng gi¶ng d¹y vµ kü n¨ng ®¬n gi¶n. hiÖn tri thøc vµ «n
®éng hay nµo. Bæn phËn râ rµng vµ luyÖn.
c¸c NhiÖm vô cµng hµnh vi chuyªn dïng NhiÖm vô râ rµng víi
nhiÖm vô kh¸i qu¸t vµ ®Ó tr¸nh bèi rèi, cÇn nh÷ng nguyªn t¾c
GD phøc t¹p th× hîp sù gióp ®ì tõ ngoµi nh»m c¹nh tranh.
t¸c cµng nhiÒu
Sù c¶m Môc ®Ých ®îc thõa nhËn Môc ®Ých kh«ng ®îc

245
nhËn tÇm Môc ®Ých ®îc lµ quan träng ®èi víi tõng thõa nhËn lµ quan
quan thõa nhËn lµ ngêi; Häc sinh coi nhiÖm träng l¾m vµ häc sinh
träng cña quan träng. vô lµ toµn bé gi¸ trÞ vµ cã thÓ chÊp nhËn c¶
môc thÝch øng; mçi häc sinh th¾ng lÉn b¹i.
®Ých. ®Òu hy väng ®¹t môc
®Ých phi thêng.

Gi¸o viªn gi¸m Gi¸o viªn ®îc chÊp nhËn lµ


s¸t vµ can thiÖp Gi¸o viªn ®îc chÊp nguån chñ yÕu ®Ó gióp ®ì,
vµo c¸c nhãm nhËn lµ nguån chñ håi tiÕp, cñng cè, hç trî; lµ
T¬ng t¸c
häc tËp ®Ó d¹y yÕu ®Ó gióp ®ì, håi n¬i s½n cã ®Ó häc sinh hái,
gi¸o viªn-
nh÷ng kü n¨ng tiÕp, cñng cè vµ hç gi¶i ®¸p c¸c nguyªn t¾c,
häc sinh
hîp t¸c. trî cho häc sinh. lµm träng tµi, nhËn xÐt,
chØnh lý c©u tr¶ lêi, khen
ai th¾ng.

T¬ng t¸c Toµn bé tµi liÖu vµ chØ


häc sinh- C¸c tµi liÖu ®îc dÉn häc tËp dµnh cho
Bé tµi liÖu hoµn
tµi liÖu bè trÝ, ph©n mçi häc sinh; C¸c nguyªn
chØnh thêng bÞ chia
häc tËp. chia theo môc t¾c, quy tr×nh, ®¸p ¸n
nhá hay chia vôn cho
®Òu râ rµng; cã kh«ng
®Ých cña bµi nh÷ng ngêi kh¸c nhau.
gian phï hîp cho mçi ngêi.
häc.
T¬ng t¸c l©u dµi vµ Kh«ng cã t¬ng t¸c
cã cêng ®é cao b»ng gi÷a häc sinh víi Quan s¸t nh÷ng häc sinh
gióp ®ì vµ chia xÎ, nhau;häc sinh lµm kh¸c cña nhãm m×nh,
T¬ng t¸c
l¾ng nghe nhau vÒ viÖc riªng cña m×nh ®«i khi cã sù trao ®æi víi
häc sinh-
tµi liÖu ®ang häc, mµ kh«ng cã hoÆc nhau; häc sinh ®îc ghÐp
häc sinh.
kÌm cÆp nhau, hç rÊt Ýt t¬ng t¸c víi c¸c theo nhãm thuÇn ®Ó t¹o
trî vµ khuyÕn b¹n cïng líp. c¬ héi b×nh ®¼ng dµnh
khÝch nhau nãi
phÇn th¾ng.
chung.

Tæ chøc C¸c nhãm nhá C¸c bµn t¸ch biÖt hay Häc sinh gåm nhãm bé
kh«ng gian c¸ nh©n ba hay nhãm nhá.
Quy tr×nh Linh ho¹t, dÔ t¹o Ph©n t¸n,dÔ t¹o ra C¨ng th¼ng, dÔ t¹o ra

246
®¸nh gi¸ ra sù ®ång c¶m. mÆc c¶m c« ®¬n. ganh ghÐt, xung ®ét.

4/ Nh÷ng nguyªn t¾c cña d¹y häc hîp t¸c nhãm nhá.
Nguyªn t¾c 1: Sù phô thuéc tÝch cùc.
Trong sù phô thuéc tÝch cùc, c¸c thµnh Khi cã sù phô thuéc
tÝch cùc,
viªn cña nhãm sÏ: sÏ diÔn ra nh÷ng
hµnh vi:
+ Cè g¾ng gióp nhãm ®¹t môc ®Ých chung. + Chôm ®Çu nhau
bµn b¹c vµ
+ Chia xÎ sè phËn chung víi nhau. chuyÖn trß víi nhau.
+ Quan t©m ®Õn sù tiÕn bé cña nh÷ng + TrÎ bÞ thu hót vµo
c«ng viÖc
thµnh viªn kh¸c. chóng ®ang tiÕn
hµnh.
+ Chia xÎ thµnh c«ng cña nhãm. + Cæ vò lÉn nhau, chia
xÎ kÕt
+ Chia xÎ t c¸ch cña nhãm. qu¶ lµm viÖc.
+ Tù gi¸c thùc hiÖn viÖc cña m×nh. + Chia xÎ tµi liÖu víi
nhau.
§Ó t¹o ra sù phô thuéc tÝch cùc, ngêi ta sö dông nh÷ng biÖn ph¸p
sau:
A.T¹o ra sù phô thuéc vÒ môc ®Ých- nh»m mét s¶n phÈm chung, c¶
nhãm chØ cã mét phiÕu bµi tËp, c¸c c«ng viÖc chØ lµ mét tr¸ch nhiÖm
trän vÑn, mét thµnh viªn ¨n ®iÓm thay cho c¶ nhãm, vÏ biÓu ®å theo dâi
tiÕn ®é cña nhãm, mçi thµnh viªn thùc hiÖn mét phÇn nhiÖm vô nhÊt
®Þnh.

247
B.Sù phô thuéc vÒ phÇn thëng- cho ®iÓm nhãm chung, ®iÓm c¸
nh©n céng víi phÇn thëng cña nhãm, khen thëng c¶ nhãm, thëng nhãm
b»ng hiÖn vËt.
C.Sù phô thuéc vÒ nguån häc tËp- h¹n chÕ cho mçi nhãm mét bé tµi
liÖu, mçi thµnh viªn cã mét nguån kh¸c nhau nhng cÇn thiÕt.
D.Sù phô thuéc vÒ vai trß- ngêi ghi chÐp, ngêi nghiªn cøu, ngêi hái,
ngêi ®éng viªn, ngêi quan s¸t, kh«ng cã thñ lÜnh nhãm.
E.Sù phô thuéc vÒ m«i trêng- tæ chøc m«i trêng vËt lý sao cho n©ng
cao sù hîp t¸c vµ phô thuéc, vÝ dô cho mçi nhãm mét bµn lµm viÖc.
Nguyªn t¾c 2: Sù t¬ng t¸c trùc diÖn.
A.T¬ng t¸c trùc diÖn cã ý nghÜa g× trong häc tËp? §ã lµ:
+ KÝch thÝch sù giao tiÕp, sù chia xÎ nh÷ng t tëng, nguån lùc vµ ®¸p
¸n.
+ N©ng cao c¶m gi¸c vµ ý thøc ®oµn kÕt, së thuéc nhau vµ g¾n bã
víi nhau.
+ Lµm cho bÊt kú thµnh viªn nµo còng kh«ng thÓ kh«ng bÞ thu hót
mét c¸ch tÝch cùc vµo ho¹t ®éng nhãm.
+ DÉn tíi nh÷ng t tëng, lêi gi¶i thÝch, c©u tr¶ lêi ®· ®îc xem xÐt vµ
kiÓm ®Þnh tríc c¶ nhãm.
+ Nh÷ng lËp luËn vµ gi¶i ®¸p kh¶ quan ®îc kiÓm tra, ph¸n xÐt, biÕn
thÓ hoÆc th¶i bá. Nh÷ng gi¶i ®¸p ®îc l¾ng nghe th«ng qua viÖc gi¶i
thÝch cho c¸c thµnh viªn kh¸c cña nhãm. Mäi thµnh viªn ®Òu ®îc thö
th¸ch trong khi suy nghÜ b»ng nh÷ng t tëng cña nh÷ng ngêi kh¸c.
B.Nh÷ng nh©n tè b¶o ®¶m cho t¬ng t¸c trùc diÖn thµnh c«ng:
+ Sö dông nhãm nhá cã quy m« 2-4 thµnh viªn.
+ Tæ chøc vÞ trÝ häc tËp kÒ nhau vµ ®èi diÖn nhau.
+ Sö dông tªn gäi cña tõng ngêi vµ tiÕp xóc víi nhau b»ng m¾t khi
lµm viÖc.

248
+ HiÓu biÕt nh÷ng ng«n ng÷ kh«ng lêi thÝch hîp víi t×nh huèng häc
tËp.
+ KhuyÕn khÝch häc sinh ®Æt c©u hái víi nhau.
+ D¹y nh÷ng kü n¨ng x· héi vµ hîp t¸c thÝch hîp khi cÇn thiÕt, øng
víi quan hÖ vµ ho¹t ®éng cô thÓ trong nhãm.
Nguyªn t¾c 3: Tr¸ch nhiÖm vµ c«ng viÖc c¸ nh©n.
Nhãm hîp t¸c ®îc tæ chøc vµ cÊu tróc sao cho b¶o d¶m kh«ng x¶y ra
chuyÖn trèn tr¸nh c«ng viÖc hoÆc tr¸ch nhiÖm häc tËp. Mçi ngêi ®Òu cã
viÖc cña m×nh vµ c¸c phÇn viÖc nµy rµng buéc víi nhau. Mçi thµnh viªn
®Òu ph¶i häc, ®ãng gãp phÇn m×nh vµo c«ng viÖc vµ thµnh c«ng cña
nhãm. Mäi th«ng b¸o ®Òu ®îc ®a ra râ rµng vµ ®îc tÊt c¶ thµnh viªn tiÕp
nhËn. Cã nh÷ng biÖn ph¸p b¶o ®¶m thùc hiÖn tèt tr¸ch nhiÖm vµ sù ®ãng
gãp c¸ nh©n nh:
+ Mçi thµnh viªn nhãm ®Òu cã vai trß vµ c«ng viÖc râ rµng.
+ Mçi thµnh viªn ®Òu cã phÇn ®ãng gãp nhÊt ®Þnh vµo nhiÖm vô
chung.
+ Mçi thµnh viªn ®Òu cã mét phÇn nguån lùc cÇn thiÕt ®Ó häc tËp.
+ Mäi thµnh viªn ®Òu thêng xuyªn quan t©m vµ cæ vò nhau.
+ Mäi ngêi ®Òu cã thÓ hái nhau, hái mét ngêi tøc lµ hái c¶ nhãm, hái
c¶ nhãm tøc lµ hái tõng ngêi.
+ Mçi ngêi ®Òu hiÓu râ thµnh c«ng cña m×nh ph¶i phô thuéc vµo
nh÷ng b¹n kh¸c, ®iÒu ®ã khuyÕn khÝch hä tin tëng vµo nç lùc cña mäi
ngêi.
+ TrÎ biÕt r»ng kh«ng chØ viÖc häc cña m×nh sÏ ®îc ®¸nh gi¸, mµ
cßn hiÓu râ c¸c b¹n kh¸c còng sÏ phô thuéc vµo ®iÓm cña m×nh.
+ Khi cÇn cho häc sinh gi¶i thÝch tríc nhãm, h·y chän ngÉu nhiªn,
kh«ng nªn chØ nh»m vµo mét c¸ nh©n.
Nguyªn t¾c 4: Sö dông nh÷ng kü n¨ng céng t¸c trong
nhãm.

249
Nh÷ng yªu cÇu ®Çu tiªn mµ gi¸o viªn ph¶i ®Æt ra víi nhãm hîp
t¸c lµ:
+ Mçi ngêi h·y lu«n ë l¹i vµ lµm viÖc víi nhãm mét c¸ch g¾n bã.
+ H·y biÕt gi÷ im lÆng, nãi n¨ng, ph¸t biÓu ®óng lóc, ®óng giäng,
«n hßa.
+ BiÕt chê ®îi ®Ó nghe hÕt ý kiÕn ngêi kh¸c vµ chê ®îi ®Õn lît
m×nh ph¸t biÓu ý kiÕn c¸ nh©n.
+ BiÕt sö dông chÝnh x¸c tªn cña tÊt c¶ nh÷ng b¹n kh¸c trong nhãm.
+ Chó ý ®éng viªn nhau, l¾ng nghe nh÷ng lêi nhËn xÐt cña nhau.
+ T×m hiÓu nh÷ng khã kh¨n cña ngêi kh¸c vµ chia xÎ kinh nghiÖm.
+ BiÕt tá th¸i ®é phï hîp víi quan hÖ cña c¸c thµnh viªn trong nhãm.
+ BiÕt chñ ®éng hç trî b¹n vµ yªu cÇu b¹n hç trî m×nh mét c¸ch tù tin,
ch©n thùc, cëi më.
+ BiÕt trao ®æi ý kiÕn, th¶o luËn, hái han vµ tr¶ lêi ®óng víi nh÷ng
t×nh huèng giao tiÕp hay häc tËp.
Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc cña nhãm, gi¸o viªn cÇn híng dÉn trÎ thùc
hiÖn vµ rÌn luyÖn nh÷ng kü n¨ng céng t¸c, lµm viÖc cïng víi ngêi kh¸c.
§iÒu cÇn chó ý lµ ph©n biÖt ®îc nh÷ng kü n¨ng nhËn thøc, kü n¨ng häc
tËp, kü n¨ng thùc hiÖn c¸c hµnh vi tæ chøc, kû luËt, kü n¨ng thùc hµnh bµi
häc… víi kü n¨ng céng t¸c, hîp t¸c hay kü n¨ng x· héi. CÇn lùa chän kü
n¨ng ®Ó nhÊn m¹nh nã trong tõng bµi häc. ViÖc d¹y vµ híng dÉn nh÷ng
kü n¨ng céng t¸c trong c¸c nhãm häc tËp hîp t¸c nãi chung tr¶i qua
nh÷ng bíc sau ®©y:
+ Lµm cho häc sinh c¶m thÊy ®îc nhu cÇu ph¶i cã kü n¨ng, b»ng
c¸ch gîi nhí kinh nghiÖm c¸ nh©n cña hä, gi¶i thÝch tÇm quan träng cña
kü n¨ng trong häc tËp vµ ®êi sèng, trong hiÖn t¹i vµ t¬ng lai.
+ Häc sinh cÇn hiÓu râ kü n¨ng céng t¸c ®ã cô thÓ lµ g×. Cã thÓ yªu
cÇu häc sinh lËp nh÷ng danh môc gåm nhiÒu kü n¨ng mµ hä c¶m thÊy
gièng nh vËy qua viÖc nghe vµ nh×n thÊy hµng ngµy.

250
+ Cho häc sinh thùc hµnh kü n¨ng céng t¸c mét c¸ch riªng biÖt víi néi
dung häc tËp b×nh thêng, ch¼ng h¹n th«ng qua c¸c ho¹t ®éng tr×nh diÔn,
lÔ héi, tæ chøc tham quan, ch¬i s¾m vai vµ nh÷ng trß ch¬i kh¸c, trong ®ã
biÓu thÞ c¶ nh÷ng thÝ dô tÝch cùc lÉn nh÷ng thÝ dô tiªu cùc vÒ kü n¨ng
céng t¸c.
+ CÇn tÝch hîp kü n¨ng vµo c¸c ho¹t ®éng theo néi dung häc tr×nh.
VÝ dô, nÕu nhãm lµm viÖc víi nhau ®Ó nghiªn cøu dù ¸n, th× häc sinh
ph¶i sö dông kü n¨ng khuyÕn khÝch nh÷ng ngêi kh¸c tham gia c¸c phÇn
viÖc kh¸c nhau. Cã thÓ giao nhiÖm vô lu©n phiªn ®Ó thay nhau ®ãng vai
trß nhÊt ®Þnh, vÝ dô, mçi ngêi trong nhãm ph¶i lÇn lît lµm b¸o c¸o viªn
sau c¸c giê häc th¶o luËn. Vai trß lu©n phiªn nµy cÇn ®îc lùa chän- nã ®ßi
hái nh©n vËt thùc hiÖn vai trß ph¶i sö dông nh÷ng kü n¨ng céng t¸c th×
míi hoµn thµnh ®îc nhiÖm vô. Cã thÓ tæ chøc c¸c hµnh ®éng cã tÝnh
chÊt “d©y truyÒn” ®Ó d¹y kü n¨ng céng t¸c, vÝ dô: ngêi thø nhÊt xö lý vµ
tr×nh bµy sè liÖu quan s¸t b»ng c¸c biÓu, ngêi n÷a trao ®æi vµ nghiªn cøu
c¸c biÓu ®ã ®Ó lµm b¸o c¸o, ngêi thø ba xem xÐt nh÷ng tµi liÖu nµy ®Ó
®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p, ngêi thø t tæng hîp tÊt c¶ ®Ó so¹n th¶o mét ch¬ng
tr×nh héi th¶o, vµ c¶ nhãm th¶o luËn ®Ó quyÕt ®Þnh vÒ néi dung cô thÓ
cña héi th¶o, tæ chøc vµ thµnh phÇn tham dù.
+ Thêng xuyªn xö lý c¸c t¬ng t¸c nhãm, tøc lµ bµn b¹c, ®¸nh gi¸, rót
kinh nghiÖm vÒ thµnh c«ng vµ thÊt b¹i cña nhãm vµ cña tõng thµnh viªn
qua c¸c ho¹t ®éng, ph©n tÝch nh÷ng nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn cña
nh÷ng thµnh b¹i ®ã, hiÖu qu¶ cña nhãm trong c¸c d¹ng ho¹t ®éng kh¸c
nhau.
+ Trong mçi dÞp d¹y vµ gióp häc sinh rÌn luyÖn kü n¨ng nµo ®ã, cÇn
chó ý khuyÕn khÝch c¸c em kiªn tr× thùc hµnh sö dông nã trong c¸c t×nh
huèng häc tËp, sinh ho¹t ë trêng, ë nhµ vµ quan hÖ x· héi.
Nguyªn t¾c 5: Xö lý t¬ng t¸c nhãm.
Xö lý t¬ng t¸c nhãm cÇn ®îc xem nh mét bé phËn h÷u c¬ cña mçi
bµi hay chñ ®Ò häc hîp t¸c. Sau khi kÕt thóc c«ng viÖc, häc sinh ph¶i th¶o
luËn ®Ó ®¸nh gi¸ nhãm m×nh lµm viÖc víi nhau cã tèt kh«ng, nªn tiÕp
tôc thÕ nµo ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ cao h¬n. ViÖc nµy gióp häc sinh häc ®îc kü

251
n¨ng hîp t¸c víi ngêi kh¸c mét c¸ch hiÖu qu¶. Cã thÓ tiÕn hµnh xö lý t¬ng
t¸c nhãm trong khi ho¹t ®éng hoÆc lóc gÇn kÕt thóc ho¹t ®éng häc nhãm.
Xö lý t¬ng t¸c nhãm bao gåm hai khÝa c¹nh:1.Lµm râ nh÷ng mÆt tèt
trong ho¹t ®éng chung vµ nh÷ng ®ãng gãp c¸ nh©n næi bËt, cÇn ph¸t huy
nh÷ng g×; 2.Nh÷ng mÆt nµo cÇn ®îc c¶i thiÖn hay thay ®æi. §iÒu ®Æc
biÖt ph¶i lu ý trong xö lý t¬ng t¸c nhãm lµ vÊn ®Ò thµnh phÇn nhãm:
thuÇn hay phøc t¹p. NhiÒu nghiªn cøu cho thÊy viÖc nµy thêng cã t¸c
dông tèt víi c¸c nhãm cã c¶ hai giíi, nhiÒu tr×nh ®é häc lùc, ®a d¹ng vÒ
kinh nghiÖm sèng vµ së trêng, høng thó, khuynh híng.
5/ Nh÷ng u thÕ vµ tÇm quan träng cña d¹y häc hîp t¸c nhãm nhá.
¦u thÕ:
+ DÉn tíi thµnh tÝch cao vÒ häc vÊn hµn l©m, ph¸t triÓn kh¶ n¨ng t
duy phª ph¸n cña häc sinh c¶ trong häc tËp lÉn trong ®êi sèng x· héi.
+ C¶i thiÖn c¸c quan hÖ b¹n bÌ vµ quan hÖ ngêi-ngêi nãi chung.
+ DÉn tíi sù g¾n bã chÆt chÏ cña häc sinh trong c¸c nhiÖm vô häc
tËp.
+ D¹y häc sinh biÕt chia xÎ th«ng tin víi ngêi kh¸c trong c«ng viÖc
chung.
+ D¹y häc sinh biÕt sö dông nh÷ng kü n¨ng x· héi thÝch hîp.
+ Lµm cho häc sinh biÕt sö dông mét c¸ch tÝch cùc ¶nh hëng cña b¹n
bÌ còng nh ¸p lùc cña d luËn x· héi trong nhãm.
+ N©ng cao hÖ ®éng c¬ häc tËp- häc sinh ®îc thu hót vµ muèn ®ãng
gãp vµo thµnh c«ng cña nhãm.
+ C¶i thiÖn th¸i ®é cña häc sinh ®èi víi nhµ trêng vµ viÖc häc tËp.
+ C¾t gi¶m nh÷ng hµnh vi cã tÝnh chÊt quËy ph¸, nghÞch ngîm cña
häc sinh.
+ Gióp häc sinh quan t©m ®Õn nh÷ng quan ®iÓm cña ngêi kh¸c.
+ Häc sinh a thÝch häc tËp hîp t¸c h¬n lµ häc theo lèi c¹nh tranh
hoÆc c¸ nh©n chñ nghÜa.

252
+ C¶i thiÖn ®êi sèng t©m lý cña häc sinh.
TÇm quan träng cña d¹y häc hîp t¸c nhãm nhá:
 §èi víi nhµ trêng:
+ N©ng cao hiÖu qu¶ cña trêng trong nhiÖm vô ph¸t triÓn nhËn thøc
vµ t×nh c¶m cña häc sinh- thµnh tÝch hµn l©m cao, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
hiÖu qu¶ h¬n, ph¸t triÓn viÖc sö dông nh÷ng kü n¨ng t duy cÊp cao, tiÕp
thu c¸ch sö dông nh÷ng kü n¨ng céng t¸c, kü n¨ng giao tiÕp, nh÷ng kü n¨ng
t¹o lËp lßng tin vµ ®èi tho¹i; th¸i ®é tÝch cùc h¬n ®èi víi m«n häc, hÖ
®éng c¬ m¹nh mÏ, c¶m gi¸c tèt vÒ phÈm gi¸ c¸ nh©n, lÜnh héi nh÷ng gi¸
trÞ bæ Ých nh t«n träng ngêi kh¸c vµ tù träng, ý thøc tr¸ch nhiÖm, biÕt
gióp ®ì vµ tá thiÖn c¶m víi ngêi kh¸c.
+ C¶i thiÖn c¸c quan hÖ x· héi cã tÝnh chÊt giíi, s¾c téc, tÇng líp
cña häc sinh trong ®êi sèng nhµ trêng- häc sinh x©y dùng ®îc nh÷ng quan
hÖ tù nhiªn vµ th©n thiÖn trong sù ®a d¹ng vÒ d©n téc, nguån gèc xuÊt
th©n, t«n gi¸o, giíi tÝnh vµ c¸ tÝnh, biÕt t«n träng c¸c s¾c th¸i v¨n hãa vµ
t©m lý c¸ nh©n kh¸c víi m×nh, biÕt øng xö thuyÕt phôc vµ hiÖu qu¶
trong c¸c t×nh huèng x· héi phøc t¹p.
+ Tèi u hãa sù b×nh ®¼ng c¸c c¬ héi gi¸o dôc- do tÝnh chÊt giao hßa
vµ t¬ng t¸c tÝch cùc, m«i trêng hîp t¸c lµm cho viÖc häc tËp cã b¶n chÊt
x· héi hãa cao, ®îc kiÓm so¸t réng r·i bëi mäi thµnh viªn, tõng ngêi vµ c¶
nhãm, nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ th¸ch thøc lµ chung vµ nh nhau ®èi víi mäi
ngêi, nh÷ng vai trß vµ tr¸ch nhiÖm ®îc ph©n chia mét c¸ch c¬ ®éng nhng
phï hîp víi kh¶ n¨ng c¸ nh©n nªn ai còng cã c¬ héi thÓ hiÖn m×nh b»ng
ho¹t ®éng cña m×nh.
 §èi víi häc sinh:
+ Häc vÊn hµn l©m ®îc b¶o ®¶m tÝnh thùc tÕ vµ sinh ®éng- thµnh
tÝch häc tËp lý thuyÕt cao nhê hiÓu s©u s¾c, toµn diÖn, g¹n läc vµ ®¸nh
gi¸ nh÷ng ý tëng cña nhiÒu ngêi, nhiÒu ho¹t ®éng, nhiÒu sù kiÖn, nhiÒu
gi¶i ph¸p, dùa trªn qu¸ tr×nh gom gãp kinh nghiÖm cña nhiÒu c¸ nh©n, ®îc
®¸nh gi¸ tõ c¸ nh©n vµ nhãm hay sù ®¸nh gi¸ ®a ph¬ng, th«ng tin phong
phó vµ nhiÒu chiÒu, cã c¬ héi trùc tiÕp ®Ó thùc hiÖn tù kiÓm tra, tù
®¸nh gi¸, tù thÓ hiÖn n¨ng lùc vµ thµnh tùu c¸ nh©n.

253
+ Sù ph¸t triÓn c¸ nh©n vµ x· héi hµi hßa trong mçi ngêi- häc sinh
häc ®îc vµ thùc hµnh nh÷ng kü n¨ng céng t¸c, hîp t¸c, lÜnh héi nh÷ng gi¸
trÞ x· héi trong qu¸ tr×nh tham gia vµ ho¹t ®éng chung ®Ó trëng thµnh vÒ
nh©n c¸ch (trÝ tuÖ, t×nh c¶m, ý chÝ), hµnh vi x· héi ®îc c¶i thiÖn vµ thö
th¸ch ngay trong quan hÖ vµ t¬ng t¸c nhãm, tøc lµ nh÷ng quan hÖ liªn c¸
nh©n.
+ §Þnh híng x· héi vµ nghÒ nghiÖp cña häc sinh sím h×nh thµnh- häc
hîp t¸c ¶nh hëng tÝch cùc ®Õn sù ph¸t triÓn ý thøc vµ kh¶ n¨ng tæ chøc,
qu¶n lý vµ tù qu¶n, t¹o ra nhiÒu ®iÒu kiÖn tr¶i nghiÖm thÊt b¹i vµ thµnh
c«ng g¾n liÒn víi nh÷ng t×nh huèng x· héi.
 §èi víi gi¸o viªn:
+ §¹t ®îc ®ång thêi c¸c môc tiªu gi¸o dôc trÝ tuÖ, nh©n c¸ch vµ x·
héi- thóc ®Èy viÖc häc tËp tÝch cùc, n©ng cao n¨ng lùc häc tËp, c¶i
thiÖn tÝnh tù träng, quan hÖ x· héi vµ sù t«n träng ngêi kh¸c, t¹o thuËn lîi
ph¸t triÓn ng«n ng÷ gi¸o dôc, tÝch hîp ho¹t ®éng cña häc sinh víi c¸c nhu
cÇu x· héi, qu¶n lý c¸c líp hai cÊp vµ ®a cÊp, ®¸p øng ®îc sù ®a d¹ng cña
c¸c phong c¸ch häc tËp.
+ Lµm xuÊt hiÖn th¸i ®é häc tËp tÝch cùc h¬n- giao tiÕp b¹n bÌ
th©n ¸i vµ bæ Ých gióp häc néi dung hµn l©m tèt h¬n, n¶y sinh th¸i ®é
tÝch cùc h¬n ®èi víi m«n häc vµ viÖc häc, cã t×nh c¶m g¾n bã h¬n víi
thµy c« gi¸o vµ nhµ trêng.
+ ThÓ hiÖn ®îc nhiÒu vai trß kh¸c nhau tríc häc sinh- gi¸o viªn kh«ng
®¬n gi¶n chØ lµ ngêi truyÒn ®¹t tri thøc, híng dÉn kü n¨ng, qu¶n lý vµ
gi¸m s¸t hµnh vi, ho¹t ®éng cña häc sinh, mµ chñ yÕu lµ ngêi tæ chøc, t¹o
thuËn lîi, quan s¸t, tham gia cïng víi häc sinh.
6/ Nh÷ng quy t¾c tæ chøc d¹y häc hîp t¸c nhãm nhá.
+ Bè trÝ líp häc sao cho lµm næi bËt lªn c¸c môc ®Ých hîp t¸c- Häc
sinh cÇn lµm viÖc t¹i c¸c ng¨n hay khu vùc nªn chç häc ph¶i ph¶n ¸nh yªu
cÇu ®ã; t¹o kh«ng gian vµ vÞ trÝ ®ñ thuËn lîi ®Ó häc sinh cã thÓ chia xÎ,
trao ®æi; bè trÝ trang thiÕt bÞ sao cho dÔ tiÕp cËn.
+ Tr×nh bµy, biÓu ®¹t c¸c môc tiªu häc tËp nh lµ nh÷ng môc tiªu cña
nhãm- tËp trung vµo nhãm chø kh«ng tËp trung vµo tõng c¸ nh©n.

254
+ T¹o ra sù liªn th«ng cña nh÷ng ý ®Þnh, quyÕt t©m vµ mong muèn-
Häc sinh cÇn hiÓu râ m×nh ph¶i nh»m ®¹t ®îc c¸i g×, mong muèn ®iÒu
g× tõ phÝa gi¸o viªn vµ c¸c b¹n kh¸c trong nhãm vµ thµy c« mong mái
®iÒu g× ë c¸c em.
+ KhuyÕn khÝch sù ph©n c«ng lao ®éng ®óng n¬i, ®óng viÖc,
®óng ngêi ®Ó t¹o ra ý thøc tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n, tinh thÇn vµ hµnh ®éng
tham gia, kü n¨ng céng t¸c cña häc sinh.
+ KhuyÕn khÝch häc sinh chia xÎ nh÷ng ý tëng, tµi liÖu vµ nguån
lùc vµ ®ã lµ c«ng viÖc chñ ®éng do c¸c em thùc hiÖn, gi¸o viªn chØ lµ
ngêi t vÊn, ®éng viªn vµ t¹o ®iÒu kiÖn.
+ Cung cÊp nhiÒu tµi liÖu ®a d¹ng. §iÒu ®ã t¹o thuËn lîi ®Ó häc
sinh chia xÎ, trao ®æi, th¶o luËn còng nh lµm viÖc ®éc lËp trong nhãm.
+ KhuyÕn khÝch häc sinh truyÒn ®¹t mét c¸ch s¸ng sña nh÷ng ý tëng
cña hä, b»ng lêi vµ nh÷ng ph¬ng thøc hµnh vi kh«ng lêi.
+ KhuyÕn khÝch nh÷ng hµnh vi cã tÝnh hç trî vµ x©y dùng, ®Ò
phßng nh÷ng hµnh vi lo¹i trõ nhau hoÆc ®èi kh¸ng nhau.
+ Quy ®Þnh nh÷ng tÝn hiÖu vµ ¸m hiÖu thÝch hîp ®Ó giao tiÕp,
ph¸t th«ng ®iÖp, tá th¸i ®é vµ ý kiÕn, diÔn ®¹t yªu cÇu… mét c¸ch thuËn
tiÖn trong häc tËp.
+ Gi¸m s¸t nhãm- kiÓm tra tiÕn bé cña c¸ nh©n trong nhãm vµ cña
nhãm nh lµ chñ thÓ häc tËp toµn thÓ. Gi¸o viªn cÇn gi¶i thÝch, th¶o luËn
c¸c vÊn ®Ò ®Ó gióp häc sinh x¸c ®Þnh nh÷ng c¸ch tiÕp cËn phï hîp trong
ho¹t ®éng nhãm vµ c¸ nh©n nh»m thêng xuyªn c¶i thiÖn qu¸ tr×nh häc.
+ §¸nh gi¸ c¸ nh©n vµ nhãm- tËp trung h¬n vµo tiÕn bé cña nhãm vµ
®¸nh gi¸ c¸ nh©n trong c¶nh huèng tiÕn bé chung cña nhãm.
+ Khen ngîi nhãm dùa trªn sù tiÕn bé vµ thµnh tùu cña nhãm.
4.2.4.C¸c lo¹i h×nh c¬ b¶n cña ho¹t ®éng nhãm trong häc
tËp.
1/ Nh÷ng kiÓu ho¹t ®éng nhãm vµ vai trß cña gi¸o viªn.

255
Trong d¹y häc nhãm nhá, cho dï c¸c ho¹t ®éng cña häc sinh ®a d¹ng
nh thÕ nµo th× vai trß cña gi¸o viªn vÉn cã xu híng chuyÓn dÞch tõ chç lµ
ngêi thiÕt kÕ vµ chØ ®¹o sang vÞ trÝ ngêi t¹o thuËn lîi vµ lµm nguån ho¹t
®éng cho häc sinh, nhiÒu chøc n¨ng l·nh ®¹o chuyÓn tõ gi¸o viªn sang häc
sinh xÐt theo nghÜa t¬ng ®èi, tøc lµ sù l·nh ®¹o cña gi¸o viªn chØ cã
tÝnh chÊt gi¸n tiÕp vµ cã nh÷ng h×nh thøc d©n chñ. XÐt theo chøc n¨ng
cña chóng, c¸c ho¹t ®éng nhãm gåm mét sè kiÓu sau:
1.KiÓu ho¹t ®éng nhãm gióp gi¸o viªn øng xö vµ gi¶i quyÕt nh÷ng
vÊn ®Ò vÒ kh¸c biÖt c¸ nh©n cña ngêi häc- nhê ho¹t ®éng nhãm mµ
gi¸o viªn ph©n hãa d¹y häc, c¸ nh©n hãa d¹y häc, tiÕp cËn c¸ nh©n, d¹y
phô ®¹o cho nh÷ng trêng hîp ®Æc biÖt…;
2.KiÓu ho¹t ®éng nhãm t¹o ra nh÷ng c¬ héi ®Ó häc sinh ho¹ch
®Þnh vµ ph¸t triÓn nh÷ng dù ¸n hay c«ng viÖc chuyªn biÖt cho phÐp
nhãm cã thÓ lµm viÖc cïng nhau- ch¼ng h¹n nh÷ng trß ch¬i didactics,
nh÷ng chñ ®Ò th¶o luËn, nh÷ng bµi thùc hµnh theo nhãm… thuéc kiÓu
nµy;
3.KiÓu ho¹t ®éng nhãm n©ng cao t¬ng t¸c vµ tr×nh ®é x· héi hãa
cña häc sinh- ch¼ng h¹n c¸c nhãm th¶o luËn, nghiªn cøu thùc nghiÖm,
ho¹t ®éng häc tËp díi h×nh thøc lao ®éng c«ng Ých, lÔ héi,…
XÐt vÒ tÝnh chÊt cña ho¹t ®éng, cã thÓ ph©n chia ho¹t ®éng nhãm
thµnh c¸c kiÓu sau :
1.KiÓu nhËn thøc- chñ yÕu lµ c¸c d¹ng th¶o luËn, thùc nghiÖm,
nghiªn cøu… nh»m c¸c môc tiªu nhËn thøc bµi häc;
2.KiÓu quan hÖ giao tiÕp- nhÊn m¹nh sù ph¸t triÓn c¶m xóc vµ
t×nh c¶m, c¸c kü n¨ng céng t¸c vµ øng xö, nhu cÇu vµ ý chÝ…
3.KiÓu x· héi hãa- tËp trung vµo ph¸t triÓn nhËn thøc x· héi vµ kü
n¨ng x· héi;
4.KiÓu thÓ chÊt- nh»m ph¸t triÓn c¸c hµnh vi vËn ®éng c¬ thÓ,
n©ng cao søc khoÎ thÓ x¸c vµ t©m lý.
VÊn ®Ò ho¹t ®éng nhãm vµ kiÓu cña chóng kh«ng nªn ®îc hiÓu
®¬n gi¶n nh c¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc hay lµ nh÷ng biÖn ph¸p qu¶n

256
lý d¹y häc cña gi¸o viªn. Ho¹t ®éng nhãm tõ b¶n chÊt lµ ho¹t ®éng cña häc
sinh vµ quan hÖ x· héi cña c¸c em do chÝnh c¸c em tù qu¶n lý.
2/ C¸c lo¹i ho¹t ®éng nhãm th«ng thêng trong nhµ trêng.
+ TiÓu ban lµ ho¹t ®éng nhãm nhá ®îc thùc hiÖn cã kú h¹n hay
nhiÖm kú, nh»m xem xÐt, gi¶i quyÕt nhiÖm vô nhÊt ®Þnh cã tÝnh chÊt
céng ®ång- tiÓu ban b¸o têng, tiÓu ban thÓ thao, tiÓu ban ca nh¹c, tiÓu
ban hoa vµ c©y c¶nh…Ho¹t ®éng nµy gióp häc sinh trëng thµnh vÒ mÆt
x· héi vµ tù ®iÒu hµnh c¸c nhiÖm vô nhËn thøc cña m×nh mµ kh«ng qu¸
phô thuéc vµ sù chØ ®¹o trùc tiÕp chÆt chÏ cña gi¸o viªn. §¹i diÖn cña
nhãm ®îc chän ®Ó b¸o c¸o tríc líp sau khi kÕt thóc c«ng viÖc.
+ Nhãm ®éng n·o lµ ho¹t ®éng nhãm dùa vµo c¸c kü thuËt huy ®éng,
gîi më, khai th¸c thËt nhiÒu ý tëng hay gi¶i ph¸p ®a d¹ng vÒ nh÷ng vÊn
®Ò cã kÕt thóc më. Häc sinh ®îc khuyÕn khÝch më mang tèi ®a suy
nghÜ cña m×nh, ®Ò xuÊt cµng nhiÒu ý tëng cµng tèt. Nh÷ng ®Ò xuÊt
nµy ®Òu ®îc chÊp nhËn mµ kh«ng cÇn ®îc ph¸n xö ®óng hay sai, tèt hay
kh«ng tèt, mµ ®îc rµ so¸t, lµm s¸ng tá thªm nh lµ nh÷ng ph¬ng ¸n cã thÓ
cã. Häc sinh qua ®ã ®îc thö th¸ch vµ rÌn luyÖn vÒ ho¹t ®éng trÝ tuÖ.
+ Cuéc häp th©n thiÖn lµ ho¹t ®éng trong m«i trêng më, trong ®ã
häc sinh cã thÓ tù do th¶o luËn vÒ nh÷ng ý kiÕn cña nhau mµ kh«ng ng¹i
g× xÊu tèt, l¹c lâng hay gµn dë, mét c¸ch ch©n thµnh, béc trùc nhÊt. Nã t-
¬ng tù nh qu¸ tr×nh xö lý t¬ng t¸c nhãm trong häc tËp hîp t¸c, mang l¹i
nh÷ng th«ng tin míi bæ Ých, lµm s¸ng tá h¬n nh÷ng quan ®iÓm c¸ nh©n
vµ gióp nhãm còng nh tõng ngêi ®iÒu chØnh quan niÖm cña m×nh.
+ Tranh luËn vµ gi¶i ®¸p lµ h×nh thøc ho¹t ®éng ®îc tæ chøc t¬ng
®èi chÆt chÏ h¬n so víi nhiÒu ho¹t ®éng nhãm kh¸c. Häc sinh tr×nh bµy
hai lËp trêng kh¸c nhau vÒ mét vÊn ®Ò nan gi¶i (song ®Ò), t¬ng ph¶n vµ
mçi ngêi ph¶i gi¶i thÝch lËp trêng cña m×nh trong mét thêi h¹n nhÊt
®Þnh, tr¶ lêi nh÷ng c©u hái cña mäi ngêi trong nhãm vµ ®Æt c©u hái cho
nh÷ng ngêi kh¸c. Ngêi gi¶i ®¸p (Panel) tr×nh bµy th«ng tin vÒ vÊn ®Ò
nh»m híng tíi sù nhÊt trÝ cña nhãm. Cã thÓ cã tõ 3-8 ngêi lµm nhiÖm vô
nµy, nhng hä kh«ng tiÕn hµnh th¶o luËn, tranh luËn, mµ chØ lu©n phiªn

257
th«ng b¸o, cung cÊp sù kiÖn vµ ®a ra nh÷ng nhËn ®Þnh cã tÝnh chÊt më,
khuyÕn khÝch tranh luËn.
+ Héi nghÞ lµ d¹ng ho¹t ®éng kh«ng ®îc tæ chøc chÆt chÏ vµ kh«ng
cã tÝnh chÊt tung-høng, trao ®æi cßn vu v¬ nh Tranh luËn- Gi¶i ®¸p, mµ
sù th¶o luËn, bµn b¹c ®îc tiÕn hµnh dùa trªn nh÷ng ®Ò tµi ®· ®îc ph©n
chia thµnh nh÷ng ph¹m trï hoÆc quan ®iÓm r¹ch rßi. Nh÷ng ngêi tham gia
tr×nh bµy quan ®iÓm riªng vµ cè g¾ng thuyÕt phôc nh÷ng ngêi kh¸c,
song c¸ch thøc t¬ng t¸c ngÉu høng h¬n vµ kh«ng Ên ®Þnh chØ cã mét lÇn
ph¸t biÓu nh tranh luËn-gi¶i ®¸p.
+ Ch¬i s¾m vai vµ øng t¸c lµ nh÷ng kü thuËt dïng ®Ó khai th¸c
nh÷ng gi¸ trÞ vµ th¸i ®é bªn trong nhãm, ph©n tÝch tõng bíc mét vai trß
vµ nh÷ng c¶m xóc cña con ngêi vµ ®Æt ngêi ®ã vµo t×nh huèng cu¶ ngêi
kh¸c.
+ “ChËu c¸” lµ kü thuËt trong ®ã c¸c thµnh viªn cña nhãm tËp trung
toµn bé chó ý ®Ó xem mét ngêi ®ang muèn diÔn ®¹t ®iÒu g×. C¶ nhãm
ngåi thµnh vßng trßn, ë gi÷a vßng trßn ®Æt hai chiÕc ghÕ. Ngêi muèn
diÔn ®¹t quan ®iÓm ngåi trªn mét ghÕ vµ nãi quan ®iÓm cña m×nh. Mét
ngêi kh¸c muèn th¶o luËn quan ®iÓm nµy ngåi trªn mét ghÕ kh¸c vµ hai
ngêi ngåi ®èi diÖn trong khi nghe nhau nãi. §Ó tham gia th¶o luËn, häc
sinh ph¶i chê khi nµo mét ghÕ ®îc bá trèng.
+ Cuéc häp phª b×nh lµ ho¹t ®éng cña nhãm nh»m kiÓm tra, s¸t h¹ch
c«ng viÖc cña c¸c thµnh viªn. Nhãm ®a ra nh÷ng nhËn ®Þnh vµ kiÕn
nghÞ cã tÝnh x©y dùng vÒ c¸c biÖn ph¸p c¶i thiÖn c«ng viÖc.
+ Bµn trßn lµ h×nh thøc ho¹t ®éng trÇm lÆng cña nhãm kh«ng
chÝnh thøc, gåm 4-5 häc sinh, ngåi quanh bµn vµ nãi chuyÖn víi nhau
hoÆc víi cö täa.
+ Héi nghÞ b¹n bÌ lµ h×nh thøc ho¹t ®éng th¶o luËn gi¶i ®¸p, trong
®ã c¸c thµnh viªn t¬ng t¸c víi cö täa.
+ Héi thÈm lµ kü thuËt dµnh ®Ó thùc hiÖn nh÷ng vÊn ®Ò ®¸nh gi¸,
trong ®ã líp häc ®îc phãng t¸c nh lµ phßng xö ¸n.
+ BiÓu quyÕt theo nguyªn t¾c sè ®«ng lµ kü thuËt ®i tíi sù nhÊt trÝ
hoÆc tuyÓn chän ngêi thùc hiÖn nhiÖm vô khi c¸c thµnh viªn cña nhãm

258
gi÷ nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau. Nã bao gåm th¶o luËn, th¬ng lîng, ®a ra
nh÷ng kÕt luËn hay quyÕt ®Þnh trªn c¬ së ý muèn cña ®a sè.
+ BiÓu quyÕt nhÊt trÝ lµ ho¹t ®éng ®ßi hái c¸c thµnh viªn cña nhãm
ph¶i nhÊt trÝ. Sù nhÊt trÝ ®ßi hái nh÷ng quan ®iÓm cña mäi thµnh viªn
®Òu ®îc xem xÐt ®Ó nhãm tiÕn tíi kÕt luËn hoÆc sù t¸n thµnh vÒ kÕ
ho¹ch hµnh ®éng.
+ B¸o c¸o phèi hîp lµ ho¹t ®éng tæng hîp vµ tæng kÕt nh÷ng quan
®iÓm hoÆc th«ng tin tõ tÊt c¶ nh÷ng thµnh viªn cña nhãm. Thay cho
hµng lo¹t b¸o c¸o lÎ tÎ cña tõng ngêi, nhãm tr×nh bµy tríc líp hoÆc gi¸o viªn
mét b¸o c¸o cã v¨n b¶n viÕt hay nãi.
+ Ch¬ng tr×nh nghÞ sù lµ ph¬ng ph¸p chÝnh thøc ®Ó tæ chøc
nhiÖm vô nhãm. Häc sinh hoÆc gi¸o viªn cã thÓ dù kiÕn ch¬ng tr×nh, cßn
c¸c thµnh viªn ph¶i xem xÐt nã ®Ó hoµn thiÖn.

ch¬ng xvii.
Kü thuËt sö dông trß ch¬i d¹y häc
1.Kh¸i niÖm Trß ch¬i, Trß ch¬i gi¸o dôc vµ Trß ch¬i d¹y häc.
1.1.Sù ch¬i, Trß ch¬i vµ Ho¹t ®éng ch¬i.
1/ Ch¬i vµ ho¹t ®éng ch¬i.
1.Trong lý luËn còng nh trong øng dông thùc tiÔn, gÇn nh cha cã
ai xem xÐt tæng thÓ néi dung cña ph¹m trï Ch¬i trong gi¸o dôc vµ d¹y
häc, bao gåm c¶ nh÷ng kh¸i niÖm cô thÓ nh Sù ch¬i, Trß ch¬i, Ho¹t ®éng
ch¬i vµ §å ch¬i. Do thiÕu mét trôc quan niÖm nhÊt qu¸n nªn b¶n chÊt cña
nh÷ng kh¸i niÖm nµy nhiÒu khi ®îc x¸c ®Þnh kh«ng râ, ®îc gi¶i thÝch
kh«ng ®óng, thiÕu tÝnh thuyÕt phôc. Cho ®Õn nay cha cã ®Þnh nghÜa
nµo vÒ kh¸i niÖm ch¬i ®îc chÊp nhËn hoµn toµn (1, trang 3945).
Trªn s¸ch b¸o khoa häc tríc ®©y ë Liªn X«, §«ng ¢u vµ hiÖn nay ë c¸c
gi¸o tr×nh, tµi liÖu häc tËp, luËn v¨n Khoa häc gi¸o dôc cña ViÖt Nam, c¸c
t¸c gi¶ nãi chung bá qua kh¸i niÖm ch¬i, mµ thêng nãi vÒ trß ch¬i vµ Ho¹t
®éng ch¬i (lµ nh÷ng lo¹i h×nh c«ng viÖc cã liªn quan ®Õn ch¬i vµ mîn
h×nh thøc cña ch¬i vµ mét d¹ng ®Æc biÖt cña ch¬i); ®«i khi ®ång nhÊt

259
chóng víi nhau, ch¼ng h¹n th«ng qua ph©n lo¹i trß ch¬i cã luËt vµ trß ch¬i
kh«ng cã luËt, ®Þnh nghÜa trß ch¬i b»ng kh¸i niÖm ®éng c¬ (n»m ngay
trong qu¸ tr×nh, chø kh«ng n»m trong kÕt qu¶ ch¬i), v.v... §«i khi, viÖc
dÞch thuËt hoÆc biªn so¹n thiÕu chÝnh x¸c còng g©y ra hiÓu sai quan
®iÓm gèc (2, trang 33). ThÝ dô, ý kiÕn cña A.N.Lªonchiev vÒ ®éng c¬
hµnh ®éng n»m ë qu¸ tr×nh, kh«ng n»m ë kÕt qu¶ chÝnh lµ bµn vÒ Ho¹t
®éng ch¬i, chø kh«ng ph¶i vÒ trß ch¬i. BÊt luËn trß ch¬i nµo còng sÏ
kh«ng thÓ ®îc tiÕn hµnh ®Õn cïng nÕu nh nã kh«ng dÉn tíi kÕt qu¶ t¬ng
øng víi ®éng c¬ cña ngêi tham gia. Nhng víi Ho¹t ®éng ch¬i th× ®éng c¬
ho¹t ®éng lµ ®éng c¬ ch¬i, cho dï néi dung vµ cÊu tróc cña qu¸ tr×nh nµy
lµ trß ch¬i hay lµ nh÷ng trß kh¸c còng vËy. V× thÕ, ®éng c¬ cña hµnh
®éng ch¬i lu«n n»m ë qu¸ tr×nh thùc hiÖn hµnh ®éng.
NhiÒu häc gi¶ ph¬ng T©y quan niÖm ch¬i chøa ®ùng nh÷ng ho¹t
®éng tù nguyÖn kh«ng nh»m bÊt kú lîi Ých nµo Èn sau chóng vµ n»m
ngoµi c«ng viÖc nghiªm tóc cña cuéc sèng (1, trang 3945). §iÒu nµy t¬ng
®èi hîp lý nhng vÉn cßn lÉn ch¬i víi ho¹t ®éng ch¬i. Nã còng lo¹i trõ tÊt
c¶ nh÷ng m«n thÓ thao (râ rµng lu«n nh»m lîi Ých thiÕt thùc) vµ nh÷ng
hiÖn tîng ch¬i cã luËt (Trß ch¬i b¸n hµng, x©y dùng...) ra khái ph¹m trï
ch¬i. NÕu vËy, ch¬i chØ cßn lµ ph¹m trï trèng rçng. Cßn cã c¸ch hiÓu
ch¬i lµ sù l«i cuèn chÝnh m×nh vµo sù tiªu khiÓn, thÓ thao hoÆc gi¶i
trÝ. NÕu vËy, mäi sù l«i cuèn chÝnh m×nh vµ tÝnh tù nguyÖn cña hµnh
®éng tham gia ngoµi nh÷ng lÜnh vùc tiªu khiÓn, thÓ thao, gi¶i trÝ, vµ
nh÷ng ho¹t ®éng cã tÝnh chuyªn nghiÖp ngay trong lÜnh vùc tiªu khiÓn,
thÓ thao, gi¶i trÝ ®Òu kh«ng bao giê cã thÓ lµ ch¬i? Cã ngêi ®Þnh
nghÜa ch¬i b»ng c¸ch ®èi lËp nã víi c«ng viÖc: ch¬i lµ ho¹t ®éng cã tÝnh
®Õn "®îc vµ thua", nhng c¸i ®îc hay thua ®ã kh«ng ph¶i lµ tiÒn b¹c, cßn
c«ng viÖc lµ ho¹t ®éng lu«n nh»m tiÒn b¹c, víi ®éng c¬ chñ yÕu lµ sinh
nhai. Do ®ã ®Ó nhÊn m¹nh tÝnh chÊt hån nhiªn, v« t cña ®êi sèng trÎ th¬,
ngêi ta nãi: ch¬i lµ c«ng viÖc nghiªm tóc cña trÎ . (3). ChÝnh luËn ®iÓm
nµy ®· b¸c bá c¸ch tiÕp cËn trªn, bëi v× ch¬i kh«ng hoµn toµn kh¸c víi
c«ng viÖc, nhÊt lµ ë trÎ nhá. ViÖc gi¶i thÝch thiÕu triÖt ®Ó, cã tÝnh
chÊt c¬ giíi, b¶n chÊt x· héi cña trß ch¬i còng dÉn ®Õn coi nhÑ b¶n chÊt
tù nhiªn vµ b¶n chÊt sinh häc cña ch¬i vµ Ho¹t ®éng ch¬i. Trong khi trß
ch¬i lu«n lu«n vµ hoµn toµn lµ s¶n phÈm v¨n hãa - x· héi, ®îc s¶n sinh tõ

260
t©m lý x· héi, nÒn c«ng nghiÖp, t duy khoa häc, ho¹t ®éng dÞch vô - du
lÞch, v¨n hãa - thÓ thao, gi¸o dôc, nghÖ thuËt..., th× ch¬i vµ Ho¹t ®éng
ch¬i mang tÝnh chÊt tù nhiªn nhiÒu h¬n. ChÝnh v× tÝnh quy ®Þnh tù
nhiªn rÊt râ nµy mµ Ho¹t ®éng ch¬i lµ ho¹t ®éng ®Æc trng ë løa tuæi trÎ
th¬. TrÎ ch¬i vµ ho¹t ®éng díi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau (lµm viÖc, giao
tiÕp, häc tËp...), song h×nh thøc phæ biÕn nhÊt vµ dÔ gÆp nhÊt lµ c¸c
trß ch¬i (do c¸c ch¸u tù x©y dùng hoÆc do ngêi lín bµy ra) cho nªn nhiÒu
ngêi hiÓu lÉn trß ch¬i vµ Ho¹t ®éng ch¬i. ë ®éng vËt, ch¬i vµ hµnh vi
ch¬i hoµn toµn cã b¶n chÊt sinh häc; ngay c¶ trong c¸c tiÕt môc xiÕc
hoÆc biÓu diÔn nghÖ thuËt, cho dï c¸c tiÕt môc (trß ch¬i) lµ s¶n phÈm
x· héi thuÇn khiÕt, th× hµnh vi vµ ho¹t ®éng b¶n n¨ng cña con thó còng
kh«ng cã b¶n chÊt x· héi. Nh÷ng hµnh vi ch¬i tù nhiªn cña ®éng vËt còng
lµ hiÖn tîng dÔ thÊy vµ ë ®©y chóng ta kh«ng sî nhÇm lÉn g× n÷a nÕu
kh¼ng ®Þnh r»ng ®éng c¬ hµnh vi lóc nµy hoµn toµn n»m ë qu¸ tr×nh
ch¬i.
2.Thùc ra Ch¬i (Play, Игра ) lµ ph¹m trï rÊt réng vµ cÇn ®îc gi¶i
thÝch trªn nguyªn t¾c tiÕn ho¸. Nã lµ mét d¹ng ho¹t ®éng phæ biÕn ë
sinh vËt, bao gåm mét ph¹m vi réng nh÷ng sù viÖc, quan hÖ, hµnh vi
hoÆc hµnh ®éng cã tÝnh chÊt tù nguyÖn, v« t, thÝch thó cho dï cuèi cïng
cã thu ®îc lîi Ých thùc dông hay kh«ng (thÝ dô tiÒn b¹c, tµi s¶n... ). ë
®éng vËt, ch¬i lµ hµnh vi hoÆc hµnh ®éng b¶n n¨ng, tù nhiªn hoµn toµn.
Cã thÓ thÊy râ hiÖn tîng ch¬i ë c¸c ®éng vËt bËc cao nh chã, mÌo, khØ,
voi... ë ngêi, b¾t ®Çu tõ trÎ th¬, ch¬i lµ ho¹t ®éng ngµy cµng ®îc x· héi
ho¸. C¸c cö chØ, hµnh vi ch¬i ®ïa víi tay, ch©n, ®å vËt xung quanh, bËp
bÑ, nh×n ngã... cña trÎ s¬ sinh cho ®Õn nh÷ng th¸ng ®Çu tiªn cña cuéc
sèng chÝnh lµ hiÖn tîng ch¬i tù nhiªn, gièng víi ®éng vËt. Do vËy, lo¹i
hµnh vi nµy tuy lµ ch¬i, nhng kh«ng ph¶i ch¬i ®ïa, vui ch¬i, kh«ng ph¶i
lµ trß ch¬i cã b¶n chÊt x· héi, mµ lµ trß thËt, trß tù nhiªn. Trong cuéc sèng
con ngêi, cã thÓ ph©n chia 2 ph¹m trï ho¹t ®éng tæng qu¸t nhÊt: Ch¬i vµ
ThËt. Bªn c¹nh nh÷ng ho¹t ®éng nh»m mu cÇu mét vÞ thÕ x· héi vµ kinh
tÕ nhÊt ®Þnh cho m×nh (sinh nhai, c«ng danh, häc vÊn, thÓ chÊt...) con
ngêi cßn tiÕn hµnh hoÆc tham gia c¸c ho¹t ®éng vµ quan hÖ kh¸c kh«ng
nhÊt thiÕt nh»m nh÷ng lîi Ých trªn (cã hay kh«ng cã còng ®îc) mµ chñ
yÕu ®Ó th gi·n, ®iÒu chØnh nh÷ng ®iÓm mÊt c©n b»ng trong sinh ho¹t

261
vµ c«ng viÖc x· héi hoÆc thÓ nghiÖm nh÷ng t©m tr¹ng riªng cña m×nh.
§ã lµ ch¬i. Trªn thùc tÕ, ch¬i x©m nhËp vµo cuéc sèng vµ c«ng viÖc, ng-
îc l¹i nh÷ng viÖc thËt còng kh«ng hoµn toµn t¸ch biÖt khái ch¬i. Cã nhiÒu
sù kiÖn, quan hÖ vµ viÖc lµm trong thùc tÕ chøa ®ùng c¶ tÝnh chÊt ch¬i
lÉn thËt, thÝ dô, lóc rçi r·i rñ ngêi b¹n ®i d¹o hoÆc quan s¸t mét vên c©y,
bµn b¹c, trß chuyÖn - ®ã cã thÓ lµ mét c«ng viÖc chuyªn m«n nghiªm tóc,
cã thÓ lµ mét trêng hîp giao tiÕp, v× lîi Ých gia ®×nh, tËp thÓ, cã thÓ lµ
ch¬i. Nh÷ng øng dông cña ch¬i trong gi¸o dôc (thÓ hiÖn ë nh÷ng Trß ch¬i
gi¸o dôc) thùc ra ®Òu dùa trªn nguyªn t¾c giao thoa nµy: ch¬i mµ ®îc
viÖc, ®îc viÖc mµ vÉn tho¶i m¸i nh ch¬i.
Ch¬i vµ ho¹t ®éng ch¬i b¾t ®Çu tõ ®êi sèng trÎ th¬, víi b¶n chÊt
sinh häc vµ t©m lý tù nhiªn cña nã. Trong khi ®ã trß ch¬i l¹i cã nguån gèc
x· héi, cã b¶n chÊt lao ®éng vµ sinh ho¹t vµ b¾t ®Çu tõ ngêi lín: c¸c trß
ch¬i nãi chung ®Òu do ngêi lín chø kh«ng ph¶i do c¸c ch¸u bÐ bµy ra. Tuy
vËy ngêi lín bµy ra trß ch¬i l¹i nhê c¨n cø vµo hiÖn tîng ch¬i vµ ho¹t ®éng
ch¬i cña trÎ em.
3. Tãm l¹i, ch¬i lµ kiÓu hµnh vi hoÆc ho¹t ®éng tù nhiªn, tù
nguyÖn, cã ®éng c¬ thóc ®Èy lµ nh÷ng yÕu tè bªn trong qu¸ tr×nh ch¬i
vµ chñ thÓ kh«ng nhÊt thiÕt theo ®uæi nh÷ng môc tiªu vµ lîi Ých thùc
dông mét c¸ch tù gi¸c trong qu¸ tr×nh ®ã. B¶n th©n qu¸ tr×nh ch¬i cã
søc cuèn hót tù th©n vµ c¸c yÕu tè t©m lý cña con ngêi trong khi ch¬i
nãi chung mang tÝnh chÊt vui ®ïa, ngÉu høng, tù do, cëi më, th d·n, cã
khuynh híng thÓ nghiÖm nh÷ng t©m tr¹ng hoÆc t¹o ra sù khu©y kháa
cho m×nh. Ch¬i ®îc ph©n biÖt t¬ng ®èi víi c«ng viÖc nghiªm tóc ë chç:
+ C«ng viÖc nhÊt thiÕt nh»m nh÷ng môc ®Ých hay lîi Ých x¸c
®Þnh cña ngêi thùc hiÖn c«ng viÖc, vµ b¶n th©n c«ng viÖc, néi dung vµ
tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè cña nã nãi chung chØ gi÷ vai trß ph¬ng tiÖn ®Ó ngêi
ta ®¹t môc ®ich Êy. Cßn ch¬i kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®¹t môc ®Ých
nghiªm tóc nh vËy, cã ®¹t ®îc hay kh«ng ®¹t ®îc còng nh nhau, vµ b¶n
th©n qu¸ tr×nh vµ néi dung ch¬i ®· cã tÝnh môc ®Ých ®èi víi ngêi tham
gia.
+ C«ng viÖc lu«n gi¶ ®Þnh mét tr×nh ®é huÊn luyÖn, vèn kinh
nghiÖm nhÊt ®Þnh ë chñ thÓ ho¹t ®éng, kÓ c¶ nh÷ng yªu cÇu nµo ®ã vÒ

262
th¸i ®é, ý chÝ, t×nh c¶m phï hîp víi c«ng viÖc. NÕu ngêi ta kh«ng cã
nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy mµ l¹i ph¶i ®¬ng ®Çu víi c«ng viÖc th× ®ã lµ tr-
êng hîp bÊt cËp, kh«ng thÓ hay kh«ng biÕt lµm viÖc. Nhng ®Ó ch¬i th×
hÇu nh kh«ng cã ai bÊt cËp, kh«ng thÓ hay kh«ng biÕt c¶, bëi v× nã
kh«ng nhÊt thiÕt kÌm theo nh÷ng yªu cÇu nghiªm ngÆt nh c«ng viÖc.
+ C«ng viÖc kh«ng cã søc cuèn hót tù th©n mµ ®îc thóc ®Èy bëi
nh÷ng lîi Ých Èn phÝa sau nã. Ngay c¶ nh÷ng c«ng viÖc ®îc xem lµ hÊp
dÉn còng trë nªn kh«ng hÊp dÉn n÷a nÕu nh lîi Ých ®»ng sau nã biÕn
mÊt, dï lµ lîi Ých vËt chÊt hay tinh thÇn còng vËy. §èi víi ch¬i, th× ngêi
ta ®¹t ®îc lîi Ých ngay trong khi ch¬i vµ do ®ã ch¬i cã søc cuèn hót tù
th©n trùc tiÕp.
4. Ho¹t ®éng ch¬i lµ h×nh th¸i ®Æc biÖt cña sù ch¬i, chØ cã ë ng-
êi. Qu¸ tr×nh ch¬i diÔn ra ë hai cÊp ®é: cÊp ®é hµnh vi vµ cÊp ®é ho¹t
®éng. B¶n chÊt cña sù ch¬i ë ®éng vËt vµ ë mét sè h×nh thøc ch¬i ë ngêi
(nhÊt lµ ë trÎ nhá) lµ hµnh vi cã tÝnh tù nhiªn, gièng nh nhiÒu d¹ng vËn
®éng th«ng thêng kh¸c trong sinh ho¹t vµ ®êi sèng. Víi t c¸ch lµ ho¹t
®éng, sù ch¬i diÔn ra theo nhu cÇu cña chñ thÓ, ®îc ®iÒu khiÓn bëi
®éng c¬ bªn trong qu¸ tr×nh ch¬i. YÕu tè ®éng c¬ lµ c¨n cø ph©n biÖt
râ ho¹t ®éng ch¬i víi nh÷ng d¹ng ho¹t ®éng kh¸c. Ho¹t ®éng ch¬i lµ d¹ng
ch¬i cã ý thøc, cã néi dung v¨n hãa-x· héi, dùa trªn c¸c chøc n¨ng t©m lý
cÊp cao vµ chØ cã ë ngêi, kh«ng cã ë ®éng vËt.
Sù ph©n lo¹i ho¹t ®éng dùa vµo ph©n biÖt c¸c ®éng c¬ cña chóng cã
thÓ gióp chóng ta gi¶i thÝch râ h¬n b¶n chÊt cña ho¹t ®éng ch¬i. §éng c¬
ch¬i kh¸c nh÷ng ®éng c¬ kh¸c ë mét sè ®iÓm chñ yÕu sau:
+ §éng c¬ cña hµnh ®éng ch¬i n»m trong hµnh ®éng vµ qu¸ tr×nh
thùc hiÖn hµnh ®éng, vµ nã biÕn mÊt khi ho¹t ®éng ch¬i kÕt thóc, hoÆc
nã chuyÓn thµnh ®éng c¬ cã néi dung kh¸c. HiÖn tîng nµy thêng x¶y ra
trong c¸c quan hÖ gi÷a ch¬i vµ häc, gi÷a ch¬i vµ lµm, gi÷a ch¬i vµ thËt,
gi÷a c¸c thêi kú sinh sèng vµ lµm viÖc, gi÷a c¸c giai ®o¹n løa tuæi.
+ Tuy cã tÝnh tù gi¸c song ®éng c¬ cña ho¹t ®éng ch¬i nãi chung
kh«ng ph¶i lµ nh÷ng lîi Ých thùc dông nhÊt thiÕt ph¶i ®¹t ®îc. VÊn ®Ò
th¾ng hay thua ë ®©y chØ cã ý nghÜa trong qu¸ tr×nh ch¬i, chø kh«ng h-

263
íng tíi nh÷ng môc tiªu xa. VÝ dô, nh©n lóc nghØ gi¶i lao gi÷a c«ng viÖc,
ngêi ta ch¬i cê. Nh÷ng ngêi tham gia cã thÓ bá hÕt t©m huyÕt vµ ho¹t
®éng rÊt s«i næi, cã thÓ vui thÝch hoÆc næi giËn v× diÔn biÕn cña qu¸
tr×nh ch¬i, song dõng ch¬i l¹i th× hÕt chuyÖn, l¹i rñ nhau lµm viÖc víi
mét ®éng c¬ ho¹t ®éng kh¸c víi lóc ch¬i.
+ §éng c¬ ho¹t ®éng ch¬i h×nh thµnh vµ t¸c ®éng thêng xuyªn, râ
rµng h¬n c¶ vµo c¸c løa tuæi tõ 1- 8 tuæi vµ trong tuæi giµ, khi ®· gi· tõ
c«ng viÖc víi tÝnh c¸ch lµ ho¹t ®éng lao ®éng. Ngêi xa còng ®· nhËn
thÊy sù gièng nhau gi÷a trÎ th¬ vµ tuæi giµ ë ®iÓm nµy. ë nh÷ng løa tuæi
kh¸c, ho¹t ®éng ch¬i xuÊt hiÖn kh«ng nhiÒu vµ kh«ng ®Æc trng, rÊt kh¸c
nhau gi÷a c¸c c¸ nh©n. Chóng xen kÏ vµo nh÷ng ho¹t ®éng vµ quan hÖ
hµng ngµy, cã tÝnh chÊt t¹m thêi, tho¸ng qua, vµo nh÷ng thêi gian ®Öm.
Trong kho¶ng 3-8 tuæi, ho¹t ®éng ch¬i cã vai trß chñ ®¹o. Trong tuæi giµ,
vai trß cña nã còng gÇn nh vËy, tuy kh«ng h¼n lµ chñ ®¹o nhng chi phèi
phÇn lín ®êi sèng cña ngêi giµ.
Bªn c¹nh ho¹t ®éng chñ ®¹o, ë mçi løa tuæi cßn cã nh÷ng ho¹t ®éng
c¬ b¶n vµ kh«ng c¬ b¶n, vµ ®«i khi chóng kÕt hîp c¸c ¶nh hëng víi nhau
nªn khã cã thÓ ph©n biÖt r¹ch rßi ®îc. Trong løa 0-8 tuæi, ch¬i cã giai
®o¹n hµnh vi râ rÖt cho ®Õn hÕt 2 tuæi. Nhng tõ 1 tuæi qu¸ tr×nh ch¬i ®·
cã nh÷ng yÕu tè cña ho¹t ®éng v× trÎ kh«ng chØ ®ïa nghÞch tù nhiªn víi
c¸c bé phËn c¬ thÓ vµ c¸c ®å vËt cã s½n n»m trong tÇm vËn ®éng vµ tri
gi¸c cña chóng, mµ cßn b¾t ®Çu chñ ®éng t¹o ra c¸c ®èi tîng ho¹t ®éng
b»ng kh¶ n¨ng nhËn thøc vµ hµnh ®éng cã ý thøc, cã chñ ®Þnh, theo nhu
cÇu c¸ nh©n, vµ chñ ®éng tiÕn hµnh qu¸ tr×nh ch¬i- ch¬i mét c¸ch ch¨m
chó, bËn rén, hÕt lßng, huy ®éng nh÷ng kh¶ n¨ng nhËn thøc, ®¸nh gi¸,
vËn ®éng, c¸c chøc n¨ng t duy vµ tëng tîng… cña m×nh ra ®Ó ch¬i. Ho¹t
®éng ch¬i gi÷ vai trß chñ ®¹o thùc sù tõ kho¶ng 3 tuæi (tõ 25 th¸ng) ®Õn
hÕt 7 tuæi. Nã mét mÆt dùa vµo c¸c ho¹t ®éng c¬ b¶n ë giai ®o¹n nµy nh
ho¹t ®éng nhËn thøc, ho¹t ®éng giao tiÕp, tæ hîp c¸c hµnh ®éng sinh ho¹t
c¸ nh©n, gia ®×nh, x· héi nhãm nhá, tæ hîp mét sè yÕu tè cña ho¹t ®éng
häc tËp. MÆt kh¸c, nã cã vai trß thóc ®Èy nh÷ng ho¹t ®éng ®ã ph¸t triÓn
vµ hoµn thiÖn h¬n, bëi v× nhu cÇu ch¬i lµ yÕu tè hµng ®Çu gióp trÎ huy
®éng ®îc c¸c chøc n¨ng nhËn thøc, giao tiÕp (trong ®ã cã ng«n ng÷) vµ

264
tÝch luü kinh nghiÖm vÒ nh÷ng lÜnh vùc nµy. Khã x¸c ®Þnh râ trong 3
ho¹t ®éng nhËn thøc, giao tiÕp vµ ch¬i, c¸i nµo xuÊt hiÖn tríc. Nhng
víi tÝnh c¸ch lµ chñ ®¹o, th× cã lÏ ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng
giao tiÕp cã sím h¬n ho¹t ®éng ch¬i. Quan s¸t hµng ngµy vµ thùc
nghiÖm ®Òu chøng tá trÎ 2-4 tuæi cã nhu cÇu nhËn thøc vµ nhu cÇu giao
tiÕp rÊt m¹nh mÏ, ®Õn møc thêng trùc, vµ ngêi ta thêng gäi c¸c ch¸u lµ
bän T¹i sao? C¸i g× thÕ? Ai ®Êy? Nh thÕ nµo? Ai? Lµm g×? ë ®©u?
v.v…C¸c ch¸u còng thÓ hiÖn tÝch tÝch cùc ®Æc biÖt cao ®èi víi nhËn
thøc vµ giao tiÕp, thêng b»ng ®ñ mäi c¸ch t×m hiÓu, kh¸m ph¸, tiÕp xóc,
gi¶i thÝch, trao ®æi, chia xÎ, trß chuyÖn, lµm quen víi mäi ngêi. ChÝnh
nh÷ng ho¹t ®éng nµy xuÊt hiÖn tríc chót Ýt vµ t¹o ra kh¶ n¨ng h×nh thµnh
ho¹t ®éng ch¬i ë trÎ vèn ®· cã nh÷ng tiÒn ®Ò tõ tríc n÷a lµ c¸c d¹ng hµnh
vi ch¬i vµ chøc n¨ng vËn ®éng thÓ chÊt. Ho¹t ®éng ch¬i khi trë thµnh
chñ ®¹o l¹i ¶nh hëng rÊt m¹nh mÏ, kÝch thÝch c¸c ho¹t ®éng nhËn thøc vµ
giao tiÕp ph¸t triÓn. Nãi chÝnh x¸c h¬n, lóc nµy ho¹t ®éng nhËn thøc vµ
ho¹t ®éng giao tiÕp ®îc ®Þnh híng vµo ho¹t ®éng ch¬i, chóng g¾n bã víi
nhau, trÎ hÇu nh nhËn thøc vµ giao tiÕp trong ho¹t ®éng ch¬i. MÆt kh¸c,
néi dung chñ yÕu cña ho¹t ®éng ch¬i chÝnh lµ nhËn thøc, giao tiÕp vµ
vËn ®éng- nh÷ng yÕu tè nµy kÕt hîp víi nhau trong ®éng c¬ ch¬i cña trÎ.
Nãi c¸ch kh¸c, sù kÕt hîp c¸c môc tiªu nhËn thøc vµ giao tiÕp cïng víi nhu
cÇu vËn ®éng c¬ thÓ vµ gi¶i phãng n¨ng lîng sinh häc t¹o nªn ®éng c¬
ho¹t ®éng ch¬i cña trÎ em.
Tãm l¹i, ho¹t ®éng ch¬i c¶ ë trÎ em lÉn ngêi lín ®Òu cã cïng b¶n chÊt
tù nhiªn, ng©y th¬, v« t v× nã lµ mét trêng hîp cña ch¬i, nhng ®©y lµ d¹ng
ch¬i ë ngêi, cã ý thøc, cã ®éng c¬ x· héi vµ v¨n hãa, cã néi dung nhËn
thøc, t×nh c¶m, ®¹o ®øc, thÈm mü. Ho¹t ®éng ch¬i ®¬ng nhiªn lµ ch¬i,
nhng kh«ng ph¶i mäi hiÖn tîng ch¬i nµo còng lµ ho¹t ®éng ch¬i- cã nhiÒu
hiÖn tîng ch¬i chØ lµ hµnh vi hay ®éng th¸i biÓu hiÖn nh÷ng kh¶ n¨ng
vµ nhu cÇu b¶n n¨ng cña c¸ thÓ sinh vËt hoÆc ngêi.
2/ Trß ch¬i (Games,Игры).
1. B¶n chÊt cña trß ch¬i.
Trß ch¬i lµ thuËt ng÷ cã hai nghÜa kh¸c nhau t¬ng ®èi xa: 1. Mét
kiÓu lo¹i phæ biÕn cña Ch¬i. Nã chÝnh lµ Ch¬i cã luËt (tËp hîp quy

265
t¾c ®Þnh râ môc ®Ých, kÕt qu¶ vµ yªu cÇu hµnh ®éng) vµ cã tÝnh
c¹nh tranh hoÆc tÝnh th¸ch thøc ®èi víi ngêi tham gia; 2. Nh÷ng thø
c«ng viÖc ®îc tæ chøc vµ tiÕn hµnh díi h×nh thøc ch¬i, nh ch¬i, b»ng
ch¬i, ch¼ng h¹n: häc b»ng ch¬i, giao tiÕp b»ng ch¬i, rÌn luyÖn th©n
thÓ díi h×nh thøc ch¬i ®¸ bãng… Trß ch¬i nãi chung vµ Trß ch¬i gi¸o
dôc nãi riªng (Educational Games, Дидактические Игры ) hoµn toµn cã
b¶n chÊt x· héi, mang néi dung vµ gi¸ trÞ x· héi. Nãi ®Õn trß ch¬i nµo
còng vËy, ®Òu lµ nãi ®Õn luËt lÖ, quy t¾c, nhiÖm vô, yªu cÇu, tøc lµ cã
tæ chøc vµ thiÕt kÕ. NÕu kh«ng cã nh÷ng thø ®ã, th× kh«ng cã trß ch¬i,
mµ chØ cã sù ch¬i ®¬n gi¶n. Nh vËy ch¬i cã 2 kiÓu lo¹i c¬ b¶n: ch¬i cã
luËt (tøc lµ Trß ch¬i) vµ ch¬i kh«ng cã luËt (tøc lµ Ch¬i tù do). §èi víi c¸
nh©n, trß ch¬i lµ m«i trêng ho¹t ®éng. Cã thÓ cã sù kh«ng khíp gi÷a m«i
trêng vµ ho¹t ®éng. Ngêi ta cã thÓ thÊy, trong mét trß ch¬i thÓ thao nh
®¸nh quÇn vît víi nhau, ngêi nµy thùc ra ho¹t ®éng kinh tÕ, cßn ngêi kia
cã thÓ l¹i chñ t©m giao tiÕp (®éng c¬ giao tiÕp), gi¶i trÝ, hoÆc lµ ho¹t
®éng v¨n hãa. Trß ch¬i t¹o ra m«i trêng trùc tiÕp cña ho¹t ®éng, nhng tõng
c¸ nh©n trÎ thùc hiÖn ho¹t ®éng cña m×nh thÕ nµo l¹i lµ chuyÖn kh¸c.
Ch¼ng h¹n, trong trß ch¬i b¸n hµng ë tuæi mÉu gi¸o bÐ vµ nhì, gÇn nh
kh«ng cã ch¸u nµo cã ho¹t ®éng th¬ng m¹i, mét sè ch¸u thùc hiÖn ho¹t
®éng nhËn thøc, mét sè ch¸u kh¸c ho¹t ®éng giao tiÕp, cã thÓ cã ch¸u
thuÇn tóy vui ch¬i vµ cã ch¸u thùc hiÖn ho¹t ®éng sèng ®¬n gi¶n cèt ®Ó
tiªu bít n¨ng lîng d thõa. Trong c¸c trß ch¬i cña ngêi lín, Ýt khi xuÊt hiÖn
Ho¹t ®éng ch¬i thùc sù, tuy ngêi ta tham gia trß ch¬i vµ gäi ®ã lµ ch¬i,
mµ Èn sau trß ch¬i lµ nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c nhau. ë trÎ em, bªn c¹nh c¸c
ho¹t ®éng c¬ b¶n nh nhËn thøc (nhËn c¶m), giao tiÕp, sinh ho¹t, th× Ho¹t
®éng ch¬i võa lµ c¬ b¶n, võa lµ ®Æc thï. Cho dï c¸c trß ch¬i cã néi dung
gi¸ trÞ g× (chÝnh trÞ, ®¹o ®øc, luËt ph¸p, kinh tÕ, khoa häc, nghÖ thuËt,
x· héi, ng«n ng÷...) th× ho¹t ®éng thùc sù cña trÎ vÉn lµ 4 lo¹i c¬ b¶n nµy,
trong ®ã chñ ®¹o lµ Ho¹t ®éng ch¬i.
Ho¹t ®éng ch¬i v× vËy kh«ng nhÊt thiÕt diÔn ra trong trß ch¬i
(®Æc biÖt ë ngêi lín), vµ kh«ng ph¶i mäi trß ch¬i ®Òu buéc ngêi tham
gia tiÕn hµnh Ho¹t ®éng ch¬i. Khi tham gia trß ch¬i, ngêi ta cã thÓ cã
nh÷ng ®éng c¬ kh¸c nhau, cã thÓ kh«ng cã ®éng c¬ ch¬i mµ l¹i cã nh÷ng
®éng c¬ kh¸c chi phèi ho¹t ®éng cña hä.V× vËy, trong trß ch¬i cña ngêi

266
lín, ho¹t ®éng cña ngêi tham gia l¹i lµ nh÷ng ho¹t ®éng lao ®éng nh nghÖ
thuËt, thÓ thao, kinh tÕ, th¬ng m¹i, d¹y häc, ngo¹i giao, vµ nh÷ng ho¹t
®éng kh¸c.
Do Ho¹t ®éng ch¬i lµ ®Æc thï ë tuæi mÇm non nªn m«i trêng ho¹t
®éng tèt nhÊt cÇn ®îc tæ chøc b»ng trß ch¬i, víi ®iÒu kiÖn trß ch¬i ®ã
kh«ng ®îc c¶n trë Ho¹t ®éng ch¬i. Trong thùc tiÔn gi¸o dôc, kh«ng Ýt trß
ch¬i l¹i c¶n trë Ho¹t ®éng ch¬i, khiÕn trÎ bÕ t¾c trong ho¹t ®éng, chØ
m¸y mãc vµ thô ®éng chÊp hµnh c¸c luËt lÖ, yªu cÇu, mÖnh lÖnh hoÆc
b¾t chíc c¸c b¹n. V× vËy, ®èi víi trÎ nhá, trß ch¬i cÇn b¶o ®¶m t¹o thuËn
lîi cho Ho¹t ®éng ch¬i, cßn ®èi víi häc sinh phæ th«ng, nã ph¶i t¹o thuËn
lîi cho ho¹t ®éng häc tËp.
Trß ch¬i lµ tËp hîp c¸c yÕu tè ch¬i, cã hÖ thèng vµ cã tæ chøc, v×
thÕ luËt hay quy t¾c chÝnh lµ ph¬ng tiÖn tæ chøc tËp hîp ®ã. Nh vËy,
trß ch¬i chÝnh lµ sù ch¬i cã luËt. Nh÷ng hµnh vi ch¬i tuú tiÖn, bÊt gi¸c
kh«ng gäi lµ trß ch¬i.
2. C«ng viÖc, ch¬i, ho¹t ®éng ch¬i vµ trß ch¬i trong ®êi sèng con
ngêi.
So víi c«ng viÖc- tøc lµ nh÷ng d¹ng ho¹t ®éng nh»m môc ®Ých
sinh nhai, t¹o nªn vÞ thÕ x· héi hay së h÷u nhÊt ®Þnh, thÝch øng víi
hoµn c¶nh ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña con ngêi- th× ch¬i cã tÝnh chÊt
ngoµi c«ng viÖc, tÝnh chÊt gi¶ vê hoÆc lµ c«ng viÖc gi¶ vê, kh«ng thËt
sù vµ kh«ng nhÊt thiÕt nh»m nh÷ng môc tiªu nh c«ng viÖc. Ho¹t ®éng
ch¬i l¹i lµ ch¬i thËt sù, hÕt m×nh, v« t, kh«ng vô lîi, vµ xÐt ë ph¬ng
diÖn nµo ®ã nã nghiªm tóc kh«ng kh¸c g× nh÷ng c«ng viÖc nghiªm tóc
nhÊt. Kh«ng ph¶i v« cí mµ ngêi ta nãi: ch¬i lµ c«ng viÖc nghiªm tóc cña
trÎ em løa tuæi nhá, bëi v× ho¹t ®éng ch¬i lµ ®Æc trng cña tuæi nµy.
Trong khi ho¹t ®éng ch¬i lµ thø ch¬i thËt sù, th× trß ch¬i l¹i lµ sù gi¶ vê
ch¬i, kh«ng ph¶i lµ ch¬i thËt sù nhng Èn phÝa sau l¹i lµ nh÷ng c«ng
viÖc thËt, ®Æc biÖt nãi vÒ nh÷ng trß ch¬i cña ngêi lín. §a sè nh÷ng trß
ch¬i mµ ngêi lín tham gia ®Òu kh«ng ph¶i do ®éng c¬ ch¬i, mµ do ®éng
c¬ lao ®éng nghÒ nghiÖp quyÕt ®Þnh: nghÖ thuËt, thÓ thao, d¹y häc,
kinh tÕ…TÊt nhiªn còng cã nhiÒu trêng hîp ngêi lín tham gia trß ch¬i víi
®éng c¬ ch¬i, gi¶i trÝ, th d·n, nghØ ng¬i: ®¸nh cê cho khu©y kho¶, ch¬i

267
bµi gi¶i trÝ, d¹o ch¬i ®Ó th d·n… ë trÎ nhá, thêng trß ch¬i cã tÝnh chÊt
thËt nhiÒu h¬n. Khi tham gia c¸c trß ch¬i, c¸c ch¸u thêng cã ®éng c¬ vµ
nhu cÇu ch¬i tù nhiªn, v« t vµ ch¬i thËt chø kh«ng ch¬i gi¶ vê. Nhng
kh«ng nhÊt thiÕt chØ cã vËy. Trong trß ch¬i, trÎ cßn cã nh÷ng nhu cÇu vµ
®éng c¬ nhËn thøc, giao tiÕp, vµ nh÷ng nhu cÇu kh¸c. Do ®ã, kh«ng ph¶i
cø tham gia trß ch¬i th× ngêi ta tiÕn hµnh ho¹t ®éng ch¬i. §ã lµ nh÷ng
quan hÖ tinh tÕ gi÷a ch¬i, ho¹t ®éng ch¬i, trß ch¬i vµ c«ng viÖc. Chóng
®iÒu hßa lÉn nhau vµ mçi thø cã nh÷ng chøc n¨ng x· héi kh¸c nhau trong
®êi sèng con ngêi, ®Òu cÇn thiÕt vµ cã gi¸ trÞ thiÕt thùc.
1.2.Trß ch¬i gi¸o dôc vµ trß ch¬i d¹y häc.
1/ Trß ch¬i gi¸o dôc.
Trß ch¬i gi¸o dôc ®îc ®Æc trng bëi t¸c dông c¶i thiÖn tri thøc, kü
n¨ng, t×nh c¶m, ý chÝ, kinh nghiÖm c¸ nh©n cña ngêi tham gia, vµ ®Ó
thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô, hµnh ®éng, luËt, quy t¾c vµ yªu cÇu cña trß
ch¬i th× ngêi tham gia cÇn ph¶i sö dông tri thøc, kü n¨ng, kinh nghiÖm,
ph¶i huy ®éng t×nh c¶m, ý chÝ cña m×nh ë møc ®é nhÊt ®Þnh.Trong
sè tÊt c¶ nh÷ng trß ch¬i cña con ngêi, chØ cã mét sè mang nh÷ng ®Æc tr-
ng Êy, ®îc gäi lµ trß ch¬i gi¸o dôc, cho dï chóng ®îc sö dông trong hay
ngoµi nhµ trêng, trong hay ngoµi ngµnh gi¸o dôc. Chøc n¨ng c¶i thiÖn tri
thøc, kü n¨ng hoÆc nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m sinh lý cña ngêi tham gia cña
trß ch¬i gi¸o dôc còng chÝnh lµ tiªu chuÈn ®Ó lùa chän trß ch¬i, ®å ch¬i
thÝch hîp víi ®é tuæi vµ ®Æc ®iÓm c¸ nh©n cña trÎ. Nãi c¸ch kh¸c,
kh«ng cã trß ch¬i cô thÓ nµo lu«n lu«n lµ trß ch¬i gi¸o dôc ®èi víi mäi
®øa trÎ vµ ë mäi giai ®o¹n løa tuæi. Ch¼ng h¹n trß ch¬i B¸c sÜ cã thÓ lµ
trß ch¬i gi¸o dôc ®èi víi trÎ mÉu gi¸o bÐ vµ nhì, nhng kh«ng ph¶i lµ trß
ch¬i gi¸o dôc ®èi víi trÎ líp 1. Nã còng kh«ng nh nhau nÕu ¸p dông cho 2
ch¸u bÐ cïng 5 tuæi - ®èi víi ch¸u nµy, ®ã lµ ®iÒu ®· qu¸ nhµm, kh«ng
cßn gi¸ trÞ g×, ®èi víi ch¸u kia lµ c¶ mét thÕ giíi hÊp dÉn, bæ Ých. ViÖc
thiÕt kÕ, lùa chän trß ch¬i ®Ó t¹o m«i trêng ho¹t ®éng cña trÎ lµ mét
nhiÖm vô khã, rÊt tinh tÕ vµ ®Çy tÝnh chÊt khoa häc. Nã kh«ng ph¶i lµ
mét c¸ch ®Ó giÕt th× giê vµ cÇm gi÷ trÎ.
Nh÷ng trß ch¬i kh«ng ph¶i lµ trß ch¬i gi¸o dôc ®a sè lµ nh÷ng trß
ch¬i d©n gian hay cæ truyÒn: ®ã lµ nh÷ng kiÓu ch¬i bµi dùa vµo may

268
rñi, ®¸nh ®á ®en, rót th¨m, ch¬i xóc x¾c, ®¸nh ®Ò, ch¬i xæ sè, ch¬i ®è
theo lèi ®o¸n mß… Cã nh÷ng trß ch¬i kh¸ nghiªm tóc nhng còng kh«ng
ph¶i trß ch¬i gi¸o dôc, vÝ dô trß ch¬i RulÐt cña c¸c sÜ quan Nga Hoµng
tríc ®©y. Trß RulÐt ®ßi hái ngêi ch¬i ph¶i n¹p 1 viªn ®¹n vµo æ ®¹n cña
khÈu sóng ng¾n æ quay (æ nµy cã 6 lç n¹p ®¹n), sau ®ã trao sóng cho ng-
êi kh¸c ®Ó ngêi nµy quay æ ®¹n xu«i ngîc vµi ba lÇn tuú ý, mét c¸ch ngÉu
nhiªn, ngêi ch¬i nhËn l¹i sóng vµ tù chÜa nßng vµo tai m×nh xiÕt cß, may
th× æ ®¹n rçng, kh«ng may th× ®¹n næ. §ã thùc ra lµ mét trß cê b¹c liÒu
lÜnh, chø kh«ng rÌn luyÖn ®îc kü n¨ng hay tri thøc g× c¶. Trong x· héi
hiÖn ®¹i, gÇn nh mäi trß ch¬i ®îc s¸ng t¹o ra ®Òu cã chøc n¨ng gi¸o dôc,
Ýt hay nhiÒu ®Òu cã thÓ ®îc sö dông vµo môc ®Ých gi¸o dôc. VÊn ®Ò
lµ ®¸nh gi¸ vµ lùa chän chóng nh thÕ nµo ®Ó sö dông cã hiÖu qu¶ cao
nhÊt, ®óng môc ®Ých nhÊt.
2/ Trß ch¬i d¹y häc.
a/ §Þnh nghÜa.
Nh÷ng trß ch¬i gi¸o dôc ®îc lùa chän vµ sö dông trùc tiÕp ®Ó d¹y
häc, tu©n theo môc ®Ých, néi dung, c¸c nguyªn t¾c vµ ph¬ng ph¸p d¹y
häc, cã chøc n¨ng tæ chøc, híng dÉn vµ ®éng viªn trÎ hay häc sinh t×m
kiÕm vµ lÜnh héi tri thøc, häc tËp vµ rÌn luyÖn kü n¨ng, tÝch luü vµ
ph¸t triÓn c¸c ph¬ng thøc ho¹t ®éng vµ hµnh vi øng xö x· héi, v¨n hãa,
®¹o ®øc, thÈm mü, ph¸p luËt, khoa häc, ng«n ng÷…, c¶i thiÖn vµ ph¸t
triÓn thÓ chÊt, tøc lµ tæ chøc vµ híng dÉn qu¸ tr×nh häc tËp cña häc
sinh khi hä tham gia trß ch¬i, gäi lµ trß ch¬i d¹y häc. C¸c nhiÖm vô, quy
t¾c, luËt ch¬i vµ c¸c quan hÖ trong trß ch¬i d¹y häc ®îc tæ chøc t¬ng
®èi chÆt chÏ trong khu«n khæ c¸c nhiÖm vô d¹y häc vµ ®îc ®Þnh híng
vµo môc tiªu, néi dung häc tËp.
Trß ch¬i d¹y häc ®îc s¸ng t¹o ra vµ ®îc sö dông bëi c¸c nhµ gi¸o vµ
ngêi lín dùa trªn nh÷ng khuyÕn nghÞ cña Lý luËn d¹y häc, ®Æc biÖt lµ
cña Lý luËn d¹y häc c¸c m«n häc cô thÓ. Chóng ph¶n ¸nh lý thuyÕt, ý tëng
vµ môc tiªu cña nhµ gi¸o, lµ mét trong nh÷ng ho¹t ®éng gi¸o dôc kh«ng
tu©n theo bµi b¶n cøng nh¾c nh nh÷ng giê häc. Do ®ã, c¸ch gäi tªn tríc
®©y lµ trß ch¬i häc tËp thËt ra cha chÝnh x¸c, bëi v× häc sinh kh«ng x©y
dùng vµ thiÕt kÕ chóng, ý tëng vµ môc tiªu cña trß ch¬i kh«ng ph¶i do häc

269
sinh ®Ò ra, häc sinh còng kh«ng tiÕn hµnh trß ch¬i mµ lµ tham gia trß
ch¬i. §ã lµ mét lo¹i ho¹t ®éng gi¸o dôc do gi¸o viªn tiÕn hµnh ®Ó d¹y häc,
lµ mét “trß” cña gi¸o viªn chø kh«ng ph¶i trß cña häc sinh.
b/ CÊu tróc chung cña trß ch¬i d¹y häc.
Trß ch¬i d¹y häc cã mäi ®Æc ®iÓm cña trß ch¬i th«ng thêng, nhng
vÒ cÊu tróc nã kÕt hîp c¸c yÕu tè ch¬i vµ c¸c yÕu tè s ph¹m trong mét tæ
hîp ho¹t ®éng vµ quan hÖ hiÖn thùc. §ã lµ lo¹i cÊu tróc phøc t¹p, gåm
nh÷ng thµnh tè:
1/ Môc ®Ých hay chñ ®Þnh ch¬i- nã còng lµ nh÷ng NhiÖm vô häc
tËp cña trÎ em hay häc sinh trong khi tham gia trß ch¬i. Môc ®Ých nµy chi
phèi tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè cña trß ch¬i. Khi trß ch¬i kÕt thóc, møc ®é ®¹t
môc ®Ých ch¬i ®îc ph¶n ¸nh ë kÕt qu¶ hiÖn thùc mµ häc sinh thu ®-
îc, vµ kÕt qu¶ ®ã còng lµ kÕt qu¶ gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô häc tËp-
trÎ häc ®îc nh÷ng g× cô thÓ th× chÝnh nh÷ng c¸i ®ã ph¶i thÓ hiÖn
trong kÕt qu¶ ch¬i.
2/ C¸c ho¹t ®éng hay hµnh ®éng ch¬i- lµ nh÷ng ho¹t ®éng thùc sù
mµ ngêi tham gia trß ch¬i tiÕn hµnh ®Ó thùc hiÖn vai, nhiÖm vô vµ
vai trß cña m×nh trong trß ch¬i. Chóng trùc tiÕp ph¶n ¸nh néi dung cña
trß ch¬i, bëi v× ho¹t ®éng nµo còng th©u tãm trong nã chñ thÓ, ®èi tîng,
ph¬ng tiÖn, c«ng cô, ®éng c¬ (môc ®Ých), c¸c hµnh ®éng vµ thao t¸c
cÊu thµnh, vµ cã m«i trêng nhÊt ®Þnh. Trong c¸c trß ch¬i ph©n vai,
®ãng kÞch, c¸c ho¹t ®éng giao tiÕp, c¸c hµnh ®éng øng xö x· héi, c¸c
hµnh ®éng tæ chøc, qu¶n lý, ho¹t ®éng ng«n ng÷ cã ý nghÜa næi bËt.
Trong c¸c trß ch¬i s¸ng t¹o, c¸c ho¹t ®éng nhËn thøc, ho¹t ®éng thùc
hµnh c¶i biÕn, ho¹t ®éng logic (ho¹t ®éng trÝ tuÖ) vµ nh÷ng hµnh
®éng vËn ®éng thÓ chÊt (nhÊt lµ ho¹t ®éng thÇn kinh cÊp cao) thêng
chiÕm u thÕ. Ho¹t ®éng cµng ®a d¹ng th× néi dung trß ch¬i cµng phong
phó. C¬ cÊu vµ sè lîng c¸c ho¹t ®éng trong trß ch¬i ®îc quy ®Þnh bëi
nhiÖm vô häc tËp (chñ ®Þnh ch¬i), cßn c¸ch kÕt hîp vµ tiÕn hµnh chóng
ra sao l¹i do luËt ch¬i x¸c ®Þnh.
§èi víi trÎ mÉu gi¸o, c¸c ho¹t ®éng kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh ch¬i tuy
cã thÓ mang nh÷ng ®éng c¬ hay h×nh thøc ®Æc thï, song chóng tÝch hîp

270
vµo ho¹t ®éng ch¬i víi ®éng c¬ ch¬i thùc sù. V× vËy, tæ hîp c¸c ho¹t
®éng cña trÎ gÇn nh t¬ng tù víi mét ho¹t ®éng ch¬i phøc t¹p, vµ mçi ho¹t
®éng riªng lÎ dêng nh Èn ®i trong trß ch¬i, khã nhËn ra, chØ thÊy râ vai
trß chñ ®¹o cña ho¹t ®éng ch¬i. §èi víi häc sinh hay ngêi lín, b¶n th©n ho¹t
®éng häc tËp ®· lµ sù tÝch hîp c¸c ho¹t ®éng nhËn thøc, giao tiÕp, x· héi,
nghÖ thuËt, qu¶n lý, tæ chøc vµ c¸c hµnh ®éng øng xö v¨n hãa, ®¹o ®øc,
ng«n ng÷, ph¸p luËt… (chóng cã tÝnh ®èi tîng râ rµng tu©n theo häc chÕ
bé m«n hoÆc ngµnh). V× vËy, trß ch¬i d¹y häc chØ lµ mét trong nh÷ng
m«i trêng cña ho¹t ®éng häc tËp, hay lµ mét h×nh thøc cña qu¸ tr×nh d¹y
häc cã nh÷ng u thÕ nhÊt ®Þnh nhê tÝnh sinh ®éng, hÊp dÉn cña c¸c t×nh
huèng vµ biÕn sè phong phó.
3/ LuËt hay quy t¾c ch¬i- lµ nh÷ng quy ®Þnh nh»m b¶o ®¶m sù
®Þnh híng c¸c ho¹t ®éng vµ hµnh ®éng ch¬i vµo môc ®Ých ch¬i hay
nhiÖm vô häc tËp, chØ ra c¸c môc tiªu vµ kÕt qu¶ cña c¸c hµnh ®éng
(lµm nh÷ng g×, ®Ó ®¹t c¸i g×), c¸c ph¬ng thøc vµ tÝnh chÊt cña ho¹t
®éng vµ hµnh ®éng, x¸c ®Þnh tr×nh tù vµ tiÕn ®é cña c¸c hµnh ®éng,
t¹o ra tiªu chÝ ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ vµ hµnh vi cña ngêi tham gia
vµ tiªu chÝ ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng, hµnh ®éng ch¬i cã ®¸p øng c¸c nhiÖm
vô häc tËp hay kh«ng. LuËt ch¬i cïng víi môc ®Ých quy ®Þnh néi dung
trß ch¬i, c¸c thuéc tÝnh kh«ng gian, thêi gian, ph¬ng tiÖn ch¬i. Trong trß
ch¬i phãng t¸c, luËt ch¬i cã tÝnh chÊt nh¹i l¹i, dùa vµo nh÷ng tiÒn lÖ
trong ®êi sèng thùc tÕ. Trong trß ch¬i s¸ng t¹o, luËt ch¬i cã tÝnh chÊt
kiÕn t¹o, ®îc ®Ò ra nh lµ yÕu tè míi. V× vËy, trß ch¬i s¸ng t¹o thêng cã u
thÕ h¬n trong d¹y häc.
4/ C¸c ®èi tîng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp- lµ nh÷ng thµnh tè cña chÝnh
c¸c ho¹t ®éng (nãi ë môc 2/ trªn ®©y), tuy vËy ®Ó ®¸p øng tèt nhÊt
nhiÖm vô häc tËp th× chóng cÇn ®îc x¸c ®Þnh vµ thiÕt kÕ chÆt chÏ, ®îc
chØ dÉn cô thÓ vµ râ rµng trong luËt ch¬i.
5/ C¸c qu¸ tr×nh, t×nh huèng vµ quan hÖ- lµ nh÷ng tiÕn tr×nh,
biÕn sè vµ khuynh híng cña c¸c ho¹t ®éng, hµnh ®éng ch¬i, biÓu thÞ
t¸c ®éng cña luËt ch¬i. Díi ¶nh hëng cña luËt ch¬i, chóng diÔn ra nh lµ
®éng th¸i cña trß ch¬i, nhng híng vµo môc ®Ých d¹y häc vµ nhiÖm vô häc
tËp. Trong trß ch¬i ph©n vai, ®ãng vai, c¸c qu¸ tr×nh, t×nh huèng vµ quan

271
hÖ nµy phãng t¸c nh÷ng qu¸ tr×nh, t×nh huèng vµ quan hÖ thùc tÕ, nhng
ho¹t ®éng vµ hµnh vi cña c¸c vai l¹i lµ thùc tÕ cña trß ch¬i. C¸c vai ch¬i
vÒ nguyªn t¾c lµ kh«ng b×nh ®¼ng, cã vai chÝnh vµ vai phô, h¬n n÷a
trong sè nh÷ng ngêi tham gia kh«ng ph¶i ai còng cã vai, mét sè chØ lµ
kh¸n gi¶, ngêi quan s¸t. Trong trß ch¬i s¸ng t¹o, chóng lµ nh÷ng diÔn biÕn
thùc sù, bëi v× ë ®©y kh«ng cã vai ch¬i mµ chØ cã vai trß chñ thÓ hoÆc
kh¸ch thÓ cña häc sinh trong ho¹t ®éng cña hä, vµ vai trß cña nh÷ng ngêi
tham gia trªn nguyªn t¾c lµ b×nh ®¼ng nh nhau.
2. C¸c kiÓu vµ lo¹i trß ch¬i d¹y häc.
2.1.Nguyªn t¾c chung ph©n lo¹i trß ch¬i.
1/ VÊn ®Ò ph©n lo¹i trß ch¬i trong khoa häc gi¸o dôc..
L©u nay cha cã sù nhÊt qu¸n trong ph©n lo¹i trß ch¬i, còng kh«ng râ
nguyªn t¾c ph©n lo¹i. Quan ®iÓm phæ biÕn hiÖn nay, thÓ hiÖn trong ch-
¬ng tr×nh, tµi liÖu gi¸o khoa, gi¸o tr×nh, luËn v¨n khoa häc, lµ ph©n chia
trß ch¬i thµnh c¸c lo¹i:
- Trß ch¬i häc tËp, lµ trß ch¬i cã luËt (song kh«ng nãi nh÷ng trß ch¬i
cã luËt nhÊt thiÕt lµ trß ch¬i häc tËp vµ nh÷ng trß ch¬i nµo kh«ng ph¶i lµ
trß ch¬i häc tËp).
- Trß ch¬i vËn ®éng. (VËy vËn ®éng ®Ó rÌn luyÖn kü n¨ng cã ph¶i
trß ch¬i häc tËp kh«ng?).
- Trß ch¬i ®ãng vai (chñ ®Ò). (VËy ®ãng vai cã ph¶i ®Ó häc tËp
hay rÌn luyÖn vËn ®éng kh«ng?).
- Trß ch¬i ®ãng kÞch (theo kÞch b¶n). (Nã kh¸c nh÷ng lo¹i trªn ë
®iÓm g×?)
- Trß ch¬i x©y dùng- l¾p ghÐp. (Ch¼ng lÏ kh«ng ®Ó häc hay rÌn
luyÖn c¸i g× ®ã?).
- Trß ch¬i b¸c sÜ (trong ®ã cã ®ãng vai, vËn ®éng hay häc tËp
kh«ng?) v.v...
Cø theo logic nµy cã thÓ cã trß ch¬i ng«n ng÷, trß ch¬i nghÖ thuËt
(trß ch¬i móa h¸t, trß ch¬i ®è tranh hay nh¹c...), trß ch¬i khoa häc, trß ch¬i
giao th«ng vËn t¶i, trß ch¬i truyÒn tin v.v.... ë ph¬ng T©y cßn cã c¸ch tiÕp

272
cËn kh¸c, tuy rÊt gièng c¸ch tiÕp cËn trªn xÐt vÒ tÝnh cô thÓ, ph©n chia
trß ch¬i b»ng c¸ch gäi tªn mét dÊu hiÖu cô thÓ cña nã: trß ch¬i víi ch÷ c¸i,
trß ch¬i víi m« h×nh, trß ch¬i víi con sè, trß ch¬i cã thëng, trß ch¬i nÊu ¨n
vv... Ngêi ta còng gÆp nhiÒu c¸ch gäi kh¸c n÷a: trß ch¬i trÝ uÈn, trß ch¬i
d©n gian, trß ch¬i trÝ tuÖ, trß ch¬i v¨n nghÖ, trß ch¬i ®¸nh trËn gi¶, trß
ch¬i to¸n häc v.v...
TÊt c¶ nh÷ng c¸ch tiÕp cËn trªn thùc chÊt kh«ng ph©n lo¹i trß ch¬i,
mµ lµ kÓ tªn trß ch¬i. NÕu vËy, cø mçi tªn lµ mét lo¹i, th× viÖc ph©n lo¹i
sÏ ho¸ ra v« nghÜa, vµ thµnh thö sÏ ph¶i chÊp nhËn thÕ giíi trß ch¬i cã v«
sè chñng lo¹i. §iÒu ®ã kh«ng cã gi¸ trÞ g× ®èi víi gi¸o dôc.
2/ Nguyªn t¾c ph©n lo¹i trß ch¬i.
§ã lµ vÊn ®Ò quan träng trong lý thuyÕt vµ thùc tiÔn sö dông trß
ch¬i. Nh÷ng nguyªn t¾c nµy kh«ng cè ®Þnh, mµ phô thuéc vµo c¸ch tiÕp
cËn khoa häc cô thÓ, nghÜa lµ kh«ng cã mét nguyªn t¾c duy nhÊt nµo c¶.
VÒ trß ch¬i nãi chung, cã thÓ ph©n lo¹i theo mét sè c¸ch tiÕp cËn
sau:
+ C¸ch tiÕp cËn v¨n hãa.
Nh÷ng trß ch¬i nh¹i l¹i hay phãng t¸c (Simulations): ®ã lµ sù trõu
tîng hãa vµ t¸i t¹o mét m¶ng hiÖn thùc díi h×nh thøc ch¬i, víi nh÷ng ®èi
tîng, qu¸ tr×nh, quan hÖ vµ t×nh huèng m« pháng nhng ph¶n ¸nh nhu
cÇu gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, nhËn thøc, ®¸nh gi¸, t¹o dùng c¸i g× ®ã thiÕt
thùc trong cuéc sèng cña con ngêi. C¸c trß ch¬i phãng t¸c phæ biÕn ë hÇu
hÕt nh÷ng lÜnh vùc x· héi, tõ trß ch¬i ®¸nh trËn gi¶ cña trÎ con cho ®Õn
c¸c cuéc tËp trËn cña bé m¸y qu©n sù, tõ ch¬i b¾t chíc nh÷ng c«ng viÖc
nghÒ nghiÖp hay c¸c quan hÖ gia ®×nh, x· héi ®Õn nh÷ng phãng t¸c vÒ
chÝnh trÞ, ngo¹i giao, tõ nh÷ng trß ch¬i x©y l©u ®µi b»ng c¸t, dùng nhµ
cho thá… cho ®Õn c¸c trß ch¬i tæ chøc líp häc, b¸c sü kh¸m bÖnh, phi
c«ng, chó bé ®éi, b¸c v¨n th… Trß ch¬i phãng t¸c cã nguån gèc t©m lý lµ
kh¶ n¨ng, nhu cÇu b¾t chíc cña con ngêi vµ còng nh mäi trß ch¬i kh¸c nã
nãi chung cã ba môc ®Ých: a/ Gi¶i trÝ, tiªu khiÓn; b/ LuyÖn tËp, dù
b¸o, ph¸t triÓn; c/ phÇn thëng hay phÇn th¾ng. Nh÷ng yÕu tè ®Æc tr-
ng cña trß ch¬i phãng t¸c lµ ®èi tîng, qu¸ tr×nh, quan hÖ vµ t×nh huèng

273
ch¬i- chóng ph¶n ¸nh nh÷ng ®èi tîng, qu¸ tr×nh, quan hÖ vµ t×nh huèng
hiÖn thùc cïng lo¹i trong ®êi sèng.
Nh÷ng trß ch¬i s¸ng t¹o hay kiÕn t¹o (Games): ®ã lµ tæ hîp nh÷ng
ho¹t ®éng ®îc tiÕn hµnh theo nh÷ng luËt, quy t¾c, phÇn thëng hay
phÇn th¾ng vµ môc ®Ých ch¬i míi ®îc ®Æt ra mét c¸ch chñ ®éng,
kh«ng phô thuéc vµo nh÷ng tiÒn lÖ mét c¸ch trùc tiÕp. KiÓu trß ch¬i
nµy cã thÓ gåm mét vµi yÕu tè ®¬n lÎ mang tÝnh chÊt phãng t¸c, nhng
chóng kh«ng gi÷ vai trß quan träng trong môc ®Ých, luËt vµ quy t¾c
ch¬i. Nh÷ng yÕu tè ®Æc trng nhÊt cña trß ch¬i s¸ng t¹o chÝnh lµ c¸c
môc ®Ých, luËt vµ quy t¾c ®îc t¹o ra, kh«ng cã s½n tõ tríc, nh»m t¹o míi
nh÷ng ý tëng hay ho¹t ®éng hiÖn thùc nhÊt ®Þnh, ph¸t triÓn c¸c ph¬ng
thøc ho¹t ®éng vËt chÊt c¶m tÝnh vµ tinh thÇn cña con ngêi. Cßn nÐt
dÆc trng cña trß ch¬i phãng t¸c th× ngîc l¹i: chóng b¾t chíc, sao chÐp
nh÷ng g× ®· cã s½n hoÆc ®· cã nh÷ng tiÒn lÖ trong ®êi sèng.
Nh÷ng trß ch¬i nöa phãng t¸c nöa s¸ng t¹o (Simulated Games): ®ã
lµ nh÷ng ho¹t ®éng mµ môc ®Ých vµ phÇn thëng hay gi¶i thëng thêng
pháng theo nh÷ng tiÒn lÖ ®· cã, tøc lµ phãng t¸c nh÷ng thãi thêng, nhng
c¸c luËt lÖ, quy t¾c cña trß ch¬i l¹i lµ nh÷ng yÕu tè míi ®îc ®Æt ra,
kh«ng dùa vµo tiÒn lÖ nµo cã s½n. Vµ trêng hîp ngîc l¹i, trß ch¬i nµy gåm
c¸c luËt lÖ, quy t¾c phãng t¸c vµ nh÷ng môc ®Ých, c¸ch ®Æt gi¶i thëng
cã tÝnh s¸ng t¹o. RÊt nhiÒu m«n thÓ thao nh vâ thuËt, mét sè m«n bãng,
nhiÒu lo¹i trß ch¬i ®iÖn tö, trß ch¬i d¹y häc… thuéc kiÓu hçn hîp nµy.
VÝ dô: trß ch¬i bãng ®¸ cã c¸c t×nh huèng phãng t¸c- ®ã lµ nh÷ng t×nh
huèng tranh giµnh nhau ®èi tîng nµo ®Êy nh thøc ¨n, ®å vËt, cña c¶i, gi¸
trÞ tinh thÇn hoÆc vËt chÊt ®· vµ vÉn ®ang diÔn ra trong ®êi sèng cña
sinh giíi vµ x· héi, nhng c¸c luËt ch¬i, c¸c quy t¾c vµ tiªu chuÈn cña trß
ch¬i vµ ph¬ng tiÖn ch¬i m«n nµy, còng nh nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau
cña viÖc ch¬i bãng… l¹i lµ nh÷ng yÕu tè s¸ng t¹o, cha cã tiÒn lÖ nµo tríc
khi xuÊt hiÖn m«n bãng ®¸. Khi trong trß ch¬i c¸c vai trß cña ®èi tîng, qu¸
tr×nh, t×nh huèng, quan hÖ phãng t¸c vµ c¸c môc ®Ých, luËt, quy t¾c,
gi¶i thëng kÕt hîp víi nhau vµ ®Òu cã ý nghÜa quan träng th× ®ã còng lµ
kiÓu trß ch¬i hçn hîp. §a sè c¸c trß ch¬i hiÖn ®¹i cã tÝnh chÊt nµy.
+ C¸ch tiÕp cËn lÞch sö.

274
Nh÷ng trß ch¬i d©n gian, cã tÝnh truyÒn thèng: ®ã lµ nh÷ng trß
ch¬i thêng ®i kÌm víi lÔ héi, liªn hoan vµ sinh ho¹t céng ®ång truyÒn
thèng- móa l©n, móa s tö, ch¬i cÇu m©y, ch¬i nÐm cßn, ch¬i ®u, thi nÊu
c¬m trªn thuyÒn hay trong khi ®ang ch¹y, ch¬i trèn t×m, ch¬i « quan, ch¬i
®¸nh kh¨ng, ®¸nh ®¸o, thi vËt v.v…Chóng thêng cã h×nh thøc ®Æc trng
cña v¨n hãa d©n téc vµ cã néi dung nghiªng vÒ gi¶i trÝ, tiªu khiÓn, th d·n,
vui vÎ, båi dìng ®êi sèng tinh thÇn cña con ngêi.
Nh÷ng trß ch¬i hiÖn ®¹i, cã tÝnh chÊt c«ng nghiÖp vµ v¨n minh
phæ biÕn: ®ã lµ nh÷ng trß ch¬i ®îc thiÕt kÕ vµ tæ chøc theo phong c¸ch
hiÖn ®¹i, cã sù tham gia cña c¸c yÕu tè qu¶n lý, c«ng nghÖ, nghÖ thuËt,
s ph¹m, t©m lý vµ c¸c khoa häc kh¸c, víi néi dung ph¶n ¸nh c¸c ho¹t ®éng,
quan hÖ, qu¸ tr×nh vµ t×nh huèng x· héi hiÖn ®¹i. VÝ dô: trß ch¬i x©y
dùng hay l¾p r¸p c¸c cÊu kiÖn, m« h×nh kü thuËt, trß ch¬i ®iÖn tö nh l¸i
xe, b¾n sóng, c¸c m«n thi ®Êu thÓ thao míi xuÊt hiÖn… Chóng thêng
phæ biÕn ë nhiÒu nÒn v¨n hãa kh¸c nhau vµ cã néi dung nghiªng vÒ ph¶n
¸nh hiÖn thùc ®¬ng ®¹i.
+ C¸ch tiÕp cËn t©m lý.
 Nh÷ng trß ch¬i thi ®Êu, cã tÝnh chÊt tranh ®ua ®Ó giµnh thµnh
tÝch tèt nhÊt hoÆc vît qua thö th¸chmét c¸ch xuÊt s¾c nhÊt: ®ã lµ
nh÷ng trß ch¬i cã tËp hîp quy t¾c, luËt lÖ chÆt chÏ nh»m ®Þnh râ
môc ®Ých, kÕt qu¶, hoÆc yªu cÇu vÒ thµnh tÝch ph¶i vît qua, buéc
nh÷ng ngêi tham gia ph¶i nç lùc ganh ®ua víi nhau ®Ó giµnh thµnh
tÝch cao nhÊt hoÆc ®¹t ®¼ng cÊp cao hoÆc th¾ng ®îc chÝnh nh÷ng
th¸ch thøc do trß ch¬i ®Æt ra. TuyÖt ®¹i ®a sè c¸c m«n thÓ thao hiÖn
®¹i, c¸c trß ch¬i v¨n hãa-nghÖ thuËt quÇn chóng, c¸c trß ch¬i d©n gian
tËp thÓ nh kÐo co, ®ua ngùa, ®¸nh cê…, c¸c trß ch¬i ®è hay ®èi ®¸p
ch÷ nghÜa, c¸c trß ch¬i thö th¸ch trÝ lùc, thÓ lùc… ®Òu thuéc kiÓu
nµy. Nh÷ng trß ch¬i thi ®Êu hiÖn ®¹i cã tÝnh chÊt chuyªn nghiÖp (c¸c
m«n bãng, c¸c m«n vâ thuËt, ®ua ngùa, ®ua xe, c¸c m«n cê…) cµng cã
tÝnh tranh ®ua rÊt cao, luËt ch¬i cµng chÆt chÏ vµ phøc t¹p, yªu cÇu vÒ
thµnh tÝch còng cã ý nghÜa lín trong trß ch¬i vµ thêng lµ nh÷ng yªu cÇu
cao.

275
 Nh÷ng trß ch¬i kh«ng thi ®Êu, kh«ng cã tÝnh chÊt thi thè, tranh
®ua: ®ã lµ nh÷ng trß ch¬i chØ cã môc ®Ých th¾ng ®èi thñ, lo¹i ®èi
thñ khái cuéc ch¬i hoÆc th¾ng chÝnh trß ch¬i, cã tÝnh chÊt “kh«ng
nhÊt th× bÐt”, kh«ng th¾ng th× thua, mµ kh«ng cã qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸,
xem xÐt vµ xÕp h¹ng thµnh tÝch. Ch¼ng h¹n c¸c trß ®¸nh cê vua tay
®«i, ®¸nh cê víi m¸y tÝnh ®iÖn tö, chäi gµ, ch¬i quyÒn Anh, gi¶i c¸c
bµi to¸n vui hay l¾p ghÐp c¸c m« h×nh kü thuËt… lµ nh÷ng trß ch¬i
kh«ng thi ®Êu. Cã thÓ chuyÓn c¸c ho¹t ®éng tõ trß ch¬i kh«ng thi ®Êu
thµnh c¸c trß ch¬i thi ®Êu b»ng c¸ch biÕn chóng thµnh c¸c quy t¾c cã
tÝnh tranh chÊp vµ ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu vÒ thµnh tÝch cã ph©n h¹ng,
hoÆc nhËp c¸c kü n¨ng ch¬i cña chóng thµnh tËp hîp c¸c hµnh ®éng ch¬i
cã nghi thøc, cã luËt chÆt chÏ h¬n, vÝ dô c¸c kü n¨ng ch¹y, nÐm bãng,
®Ëp bãng, b¾t bãng, nh¶y ®îc nhËp l¹i theo nh÷ng tæ hîp luËt ch¬i kh¸c
nhau ®Ó t¹o nªn c¸c trß ch¬i thi ®Êu nh bãng ræ, bãng chuyÒn, ®¸ cÇu,
bãng chµy, bãng nÐm.
+ C¸ch tiÕp cËn chøc n¨ng.
Nh÷ng trß ch¬i gi¶i trÝ, tiªu khiÓn: ®ã lµ kiÓu trß ch¬i cã chøc
n¨ng cøu rçi, gi¶i táa bít nh÷ng c¨ng th¼ng t©m lý do c«ng viÖc, quan
hÖ, ®êi sèng lao ®éng vµ ®Êu tranh g©y ra. Chóng cã thÓ cã tÝnh chÊt
thi ®Êu hoÆc kh«ng thi ®Êu, cã gi¶i thëng hay kh«ng cã gi¶i thëng…Nh-
ng nÐt ®Æc trng nhÊt cña kiÓu trß ch¬i nµy lµ nã gióp ngêi ta ®îc gi¶i
phãng khái nh÷ng lo nghÜ, bËn t©m dån dËp hµng ngµy, cã h×nh thøc
nghØ ng¬i sinh ®éng vµ Ýt nhµm ch¸n, thay ®æi nhÞp ®é sèng vµ lµm
viÖc ®Ó thÝch øng tèt h¬n. Nãi chung, c¸c trß ch¬i gi¶i trÝ kh«ng nh»m
nh÷ng môc ®Ých hay lîi Ých c«ng viÖc. Mäi ngêi ai ai còng tõng tham gia
nh÷ng trß ch¬i nµy: ®¸nh bµi, thi h¸t ®èi, ch¬i cê, ch¬i ®è ch÷, bãi ch÷…
cèt ®Ó vui vÎ trong nh÷ng lóc rçi r·i, ®µn ®óm b¹n bÌ, häp mÆt, héi hÌ.
Nh÷ng trß ch¬i c«ng vô: gåm nh÷ng trß ch¬i nh»m nh÷ng môc
®Ých c«ng viÖc nghiªm tóc, trong ®ã c¸c ho¹t ®éng cña ngêi tham gia
tuy cã h×nh thøc lµ ch¬i song néi dung vµ nhiÖm vô ph¶i gi¶i quyÕt l¹i
lµ nh÷ng c«ng viÖc nhÊt ®Þnh. Trong trß ch¬i c«ng vô, luËt ch¬i chØ
lµ h×nh thøc vµ chØ dÉn c«ng viÖc ph¶i lµm. Ngêi tham gia hÇu nh
kh«ng thùc sù tiÕn hµnh ho¹t ®éng ch¬i, mµ tiÕn hµnh nh÷ng ho¹t

276
®éng kh¸c. C¸c vËn ®éng viªn chuyªn nghiÖp ch¬i thÓ thao kh«ng ph¶i
®Ó gi¶i trÝ hay cho vui mµ lµ lao ®éng nghÒ nghiÖp ®Ó sinh sèng vµ
mu cÇu nh÷ng lîi Ých râ rµng cho m×nh, chÝnh kh¸n gi¶ míi lµ ngêi tham
gia víi t c¸ch gi¶i trÝ; nh÷ng ngêi ch¬i thÓ thao kh«ng chuyªn thùc ra còng
kh«ng chØ ®Ó giÕt th× giê hay tiªu khiÓn mµ ®a sè cã môc ®Ých thùc
dông nh t¨ng cêng søc kháe, n©ng cao n¨ng lùc t¬ng øng, t×m kiÕm c¸c c¬
héi giao tiÕp hay lµm ¨n kinh tÕ; gi¸o viªn vµ häc sinh tiÕn hµnh vµ tham
gia c¸c trß ch¬i d¹y häc kh«ng ph¶i ®Ó ch¬i cho vui hay lÊp th× giê trèng,
mµ lµ ®Ó d¹y vµ häc nh÷ng ®iÒu thiÕt thùc trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau
cña häc vÊn; rÊt nhiÒu trß ch¬i phãng t¸c cã chøc n¨ng huÊn luyÖn, vÝ
dô: khi ch¬i thuÇn thôc mét trß ch¬i ®iÖn tö, ngêi ta häc ®îc kü n¨ng sö
dông bµn phÝm cña m¸y vi tÝnh b»ng 10 ngãn; khi ch¬i mét sè trß ch¬i
vËn ®éng, ngêi ta häc ®îc nh÷ng kü n¨ng vît chíng ng¹i vËt, nh¶y, leo trÌo,
bß , l¨n trßn hay nhµo lén…
Nh÷ng trß ch¬i dïng søc lùc thÓ chÊt: chóng ®ång thêi cã chøc
n¨ng chñ yÕu lµ c¶i thiÖn vµ ph¸t triÓn thÓ chÊt cña ngêi tham gia, vÒ
h×nh thÓ, søc vãc, søc m¹nh c¬ thÓ, kh¶ n¨ng vËn ®éng c¬ thÓ, ®é
khÐo lÐo cña ch©n tay hay t thÕ cña th©n thÓ, vËn ®éng vµ chøc n¨ng
cña c¸c gi¸c quan… HÇu hÕt c¸c m«n thÓ thao nh bãng, ®iÒn kinh, vâ
thuËt, ®ua xe ®¹p, thÓ dôc dông cô, trît b¨ng… nãi chung lµ nh÷ng trß
ch¬i thÓ chÊt.
Nh÷ng trß ch¬i trÝ tuÖ: cã t¸c ®éng chñ yÕu ®Õn c¸c chøc n¨ng
vµ qu¸ tr×nh t©m lý cña con ngêi, c¶i thiÖn c¸c yÕu tè t©m trÝ ®ång
thêi còng ®ßi hái ngêi tham gia ph¶i huy ®éng vµ vËn dông c¸c søc
m¹nh t©m trÝ cña m×nh ®Ó thùc hiÖn nh÷ng ho¹t ®éng cÇn thiÕt
trong trß ch¬i. §©y lµ nãi vÒ chøc n¨ng u thÕ cña trß ch¬i mét c¸ch t¬ng
®èi. Trªn thùc tÕ c¸c trß ch¬i hiÖn ®¹i cã c¶ hai tÝnh chÊt: võa trÝ tuÖ
võa thÓ chÊt.
2.2. Ph©n lo¹i trß ch¬i d¹y häc.
1/ Nh÷ng h×nh th¸i t©m lý c¬ b¶n cña ch¬i, ho¹t ®éng ch¬i, trß ch¬i
vµ sù ph¸t triÓn cña trÎ em.

277
Trong vµi thËp niªn, c¸c nhµ khoa häc ®· nghiªn cøu sù ch¬i cña trÎ
em ®Ó nhËn diÖn c¸c lo¹i h×nh vµ quan hÖ cña chóng víi nh÷ng giai
®o¹n ph¸t triÓn. C«ng tr×nh ®îc biÕt ®Õn tõ l©u cña Parten (1932) qua
quan s¸t c¸c ch¸u tuæi mÉu gi¸o (2-5 tuæi) trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ch¬i tù
do ®· x¸c ®Þnh c¸c lo¹i quan hÖ x· héi biÓu hiÖn qua nh÷ng ho¹t ®éng
cña trÎ. Bµ ®· kÕt luËn, c¸c hµnh vi vµ ho¹t ®éng cña trÎ cã thÓ diÔn
biÕn trong 6 ph¹m trï:
a) Nh÷ng hµnh ®éng thiÕu kiÒm chÕ, v« duyªn cí : ®øa trÎ xoµnh
xo¹ch thay ®æi tõ hµnh ®éng nµy tíi hµnh ®éng kia mµ kh«ng cã môc
®Ých râ rµng - ngåi mét tho¸ng, ®i ®øng loanh quanh, mã m¸y nghÞch thø
g× ®ã, ngã nghiªng dßm nh÷ng ngêi kh¸c hay c¸c sù vËt xung quanh.
b) Hµnh vi ng¾m nghÜa: ®øa trÎ ch¨m chó quan s¸t nh÷ng b¹n kh¸c
ch¬i vµ cã thÓ nãi chuyÖn víi hä, nhng kh«ng dông t©m tham dù viÖc
ch¬i cïng víi hä.
c) Ch¬i ®éc lËp ®¬n ®éc: ®øa trÎ ch¬i mét m×nh víi ®å ch¬i kh¸c
nh÷ng ®å ch¬i mµ c¸c trÎ kh¸c gÇn ®ã ®ang dïng vµ cã thÓ kh«ng ®Ó
t©m tíi c¸c ho¹t ®éng cña c¸c trÎ kia.
d) Ch¬i song song: ®øa trÎ ch¬i mét m×nh song song, ngay kÒ bªn
nh÷ng trÎ kh¸c ®ang sö dông cïng mét thø trang bÞ nh nã vµ ®ang ch¬i víi
cïng mét cung c¸ch nh nã, nhng kh«ng gép ®å ch¬i l¹i ®Ó ch¬i chung víi
nhau.
e) Ch¬i héi: ®øa trÎ ch¬i cïng nh÷ng trÎ kh¸c, lu«n miÖng lÝu lo nãi
vÒ ho¹t ®éng chung cña chóng, cho b¹n mîn vµ mîn cña b¹n ®å ch¬i, mäi
trÎ trong nhãm bÞ cuèn hót vµo nh÷ng hµnh ®éng t¬ng tù nhau. Kh«ng cã
sù ph©n c«ng lao ®éng, kh«ng cã sù lÖ thuéc høng thó c¸ nh©n, kh«ng cã
sù u tiªn ®Æc biÖt nµo dµnh cho riªng mét trÎ trong héi.
f) Ch¬i hîp t¸c: c¶ nhãm tù tæ chøc, ®Æt ra môc ®Ých x¸c ®Þnh, thÝ
dô: t¹o ra mét s¶n phÈm (toµ l©u ®µi b»ng c¸t, m¸y bay gi¶), b¾t chíc mét
t×nh huèng cuéc sèng (nh¹i l¹i ngêi lín trong c«ng viÖc nghÒ nghiÖp hoÆc
c¸c t×nh huèng ë gia ®×nh), hoÆc diÔn mét trß ch¬i cã nghi thøc. TÝnh së
thuéc nhãm ®îc kiÓm so¸t bëi mét hoÆc hai thµnh viªn g¸nh v¸c tr¸ch
nhiÖm l·nh ®¹o, ph©n c«ng nhiÖm vô, chØ ®Þnh nghÜa vô cho nh÷ng

278
b¹n kh¸c vµ chØ dÉn hä. C¸c thµnh viªn biÓu lé râ t×nh c¶m víi ngêi kh«ng
thuéc nhãm vµ ngêi cña nhãm m×nh.
MÆc dï Parten cho r»ng, sau h×nh thøc cña ch¬i biÓu thÞ sù kÕ tiÕp
c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña trÎ víi nh÷ng bíc tiÕn tõ giai ®o¹n nµy sang
giai ®o¹n kh¸c khi trÎ t¨ng dÇn tuæi t¸c vµ trëng thµnh, nhng nhiÒu nhµ
nghiªn cøu tiÕp sau ®· kÕt luËn, thùc ra t×nh huèng cßn phøc t¹p h¬n thÕ
nhiÒu . ThÝ dô: trÎ tham gia ch¬i ®¬n ®éc víi cêng ®é lín h¬n ch¬i hîp
t¸c th× ®iÒu nµy kh«ng nhÊt thiÕt Ên ®Þnh r»ng nã kÐm trëng thµnh.
Thay vµo ®ã, ®iÒu Êy chØ cã thÓ ph¶n ¸nh ¶nh hëng cña nh÷ng nh©n tè
nh nh÷ng thãi quen v¨n ho¸ chung mµ ®øa trÎ ®· tõ ®ã mµ lín lªn, nh÷ng
lîi Ých cña c¸c b¹n kh¸c, hoÆc ý thøc chÝn ch¾n vÒ sù phô thuéc lÉn
nhau. (Smith, 1978; Rubin et all, 1976).
Bæ sung cho bøc tranh quan hÖ x· héi cña Parten, cã nhiÒu nhµ
nghiªn cøu ®· xem xÐt ch¬i nh lµ chøc n¨ng cña c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn
tinh thÇn. Nh÷ng ph¸t hiÖn cã høa hÑn nhÊt lµ nh÷ng c«ng tr×nh cña
Piaget(1951). ¤ng ®· kh¸m ph¸ ®îc c¸c lo¹i h×nh cña ch¬i trong mèi liªn
hÖ cña chóng víi c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn trÝ tuÖ do chÝnh «ng x¸c ®Þnh.
Trong giai ®o¹n vËn ®éng c¶m gi¸c, tõ lóc sinh ®Õn 2 tuæi, trÎ thùc hiÖn
nh÷ng vËn ®éng thÓ x¸c lÆp ®i lÆp l¹i, cã hoÆc kh«ng sö dông ®å vËt
còng nh ®å ch¬i. Khi chóng cã nh÷ng kü n¨ng ng«n ng÷ vµ biÕt phèi hîp
n¨ng lùc biÓu trng trong giai ®o¹n tiÒn thao t¸c(tõ 2 ®Õn kho¶ng 7 tuæi),
trÎ cã thÓ tham dù trß ®ãng kÞch, biÕt tëng tîng mét ®å vËt lµ thø kh¸c víi
chÝnh vËt ®ã (miÕng gç lµ c¸i « t«) vµ biÕt s¾m c¸c vai (mÑ, cha, con
mÌo) trong nh÷ng t×nh huèng kÞch ®¬n gi¶n mµ chóng nghÜ ra. Trong
giai ®o¹n thao t¸c cô thÓ (tõ 7 - 11 tuæi) trÎ cã thÓ tham dù c¸c trß ch¬i cã
nghi thøc, lo¹i h×nh ch¬i cã cÊu tróc, cã môc ®Ých vµ ®îc ®iÒu hµnh
b»ng c¸c luËt lÖ. Khi chóng ®¹t tíi tr×nh ®é cuèi cïng, giai ®o¹n thao t¸c
h×nh thøc trong sù ph¸t triÓn nhËn thøc (tõ 11 tuæi trë ®i), trÎ cã thÓ tham
dù lo¹i h×nh ch¬i bao hµm c¸c luËt phøc t¹p, kü n¨ng ph¸n ®o¸n nh÷ng hËu
qu¶ cuèi cïng cña nh÷ng hµnh ®éng hiÖn t¹i (nh trong c¸c trß ch¬i cê
hoÆc ®¸nh bµi) vµ x¸c lËp nh÷ng chiÕn lîc nh»m ®¹t ®îc môc ®Ých
trong nh÷ng hoµn c¶nh kh¸c nhau(Xem:NhËn thøc luËn ph¸t sinh- Lý
thuyÕt cña Piaget).

279
NhiÒu nhµ nghiªn cøu chØ xem xÐt sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ h¹n chÕ ë
lo¹i h×nh ch¬i cã ®å ch¬i. Ch¼ng h¹n tõ sù quan s¸t trÎ 9-15 th¸ng tuæi,
Zelazo vµ Kearsley (1980) ®· x¸c ®Þnh 3 tr×nh ®é ch¬i cã ®å ch¬i. Lµ
giai ®o¹n s¬ ®¼ng nhÊt, ch¬i sao chÐp l¹i mÉu bao gåm nh÷ng ®éng t¸c
sê mã, vç ®Ëp ®å ch¬i vµ cho ®å ch¬i vµo miÖng. ë tr×nh ®é cao h¬n
kÒ sau, ch¬i cã liªn hÖ g¾n víi ®éng t¸c ®Ó hai hoÆc ba ®å ch¬i c¹nh
nhau, nhng kh«ng tu©n theo ý ®å thiÕt kÕ cña ®å ch¬i. ë tr×nh ®é cao
nhÊt, ch¬i cã chøc n¨ng bao gåm c¸ch thøc sö dông ®å ch¬i do ngêi lín
chØ ®Þnh, nh ®Æt c¸c b¸t ®Üa nhá ®ùng ®å ¨n lªn bµn hoÆc nãi vµo
m¸y ®iÖn tho¹i. C¸c nhµ nghiªn cøu ®· gi¶i thÝch sù chuyÓn sang ch¬i cã
chøc n¨ng lµ mét bíc biÕn ®æi nhËn thøc vÒ mÆt h×nh th¸i, cho thÊy râ ë
trÎ ®· cã n¨ng lùc míi tÝch luü ®îc ®Ó ®Ò xuÊt nh÷ng ý tëng.
C¸c nhµ nghiªn cøu kh¸c ®· xem xÐt lo¹i h×nh ch¬i cã ng«n ng÷ nh
lµ chØ sè cña sù ph¸t triÓn nhËn thøc. Ch¼ng h¹n: nh÷ng ph¶n øng cña trÎ
víi c¸c c©u ®è. C©u ®è, theo ®Þnh nghÜa trong nghiªn cøu cña Shults
(1974), bao gåm c©u hái lõa kÌm theo c©u ®¸p (lêi gi¶i) kh«ng t¬ng
thÝch, nhiÖm vô cña ngêi nghe lµ x¸c minh nghÜa cña lêi gi¶i ®ã. Shults
®· giao cho häc sinh tiÓu häc mét lo¹t c©u ®è, mçi c©u cã 3 lêi gi¶i kh¶
quan, cèt ®Ó ph¸t hiÖn kiÓu lêi gi¶i nµo ®îc bän trÎ yªu thÝch nhÊt ë
nh÷ng løa tuæi kh¸c nhau. §©y lµ c©u ®è ®iÓn h×nh: "V× sao «ng n«ng
d©n l¹i ®Æt tªn con heo cña m×nh lµ Ink ?" Ba lêi gi¶i mµ trÎ ph¶i lùa
chän trong ®ã 1 lêi thÝch nhÊt lµ: (a) Bëi v× nã bÞ gi÷ kh«ng ch¹y khái ®-
îc c©y bót; (b) Bëi v× nã ®· xæng khái chuång; (c) bëi v× nã mµu ®en.
Shults ®· ph¸t hiÖn, trÎ 6 tuæi coi c©u tr¶ lêi v« nghÜa thø hai lµ thó vÞ
nhÊt, trong khi trÎ 8 tuæi thÝch c©u thø nhÊt h¬n - ®ßi hái trÎ ph¶i hiÓu
®îc nghÜa kÐp cã thÓ g¾n liÒn víi tõ Ch¹y vµ C©y bót. Trong mét nghiªn
cøu t¬ng tù, Yalisove (1978) ph¸t hiÖn trÎ 6 tuæi rÊt thÝch nh÷ng c©u ®è
cã nh÷ng lêi gi¶i dùa vµo hiÖn thùc nhiÒu h¬n lµ dùa vµo trß ch¬i ch÷
hoÆc vµo sù v« lý, trong khi ®ã trÎ 10 tuæi thÝch nh÷ng c©u ®è hµm
chøa tÝnh chÊt ®a nghÜa vµ m¬ hå cña ng«n ng÷, vµ trÎ 14 tuæi kho¸i
nh÷ng c©u ®è phi lý nhÊt.
Tãm l¹i, nh÷ng h×nh thøc ch¬i thêng kh¸c nhau ë nh÷ng giai ®o¹n
kh¸c nhau cña sù ph¸t triÓn trÎ em, cã sù kÕ tiÕp nh÷ng h×nh thøc ph¶n

280
¸nh nh÷ng biÕn ®æi vµ t¨ng trëng vÒ nhËn thøc, t×nh c¶m, x· héi, diÔn ra
cïng víi qu¸ tr×nh trëng thµnh cña trÎ.
2/ C¸c lo¹i trß ch¬i d¹y häc.
Nh÷ng h×nh th¸i c¬ b¶n cña ch¬i xÐt theo b¶n chÊt t©m sinh lý
cña nã (ch¬i ®¬n ®éc, ch¬i song song, ch¬i héi, ch¬i hîp t¸c, ch¬i chøc
n¨ng, ch¬i kiÕn t¹o; ch¬i tù do, ch¬i cã nghi thøc; ch¬i sao chÐp l¹i mÉu,
ch¬i cã liªn hÖ, ch¬i s¸ng t¹o v.v...) gîi ra r»ng cÇn ph©n lo¹i trß ch¬i d¹y
häc theo c¸c cÊu tróc hay chøc n¨ng t©m sinh lý cña ngêi tham gia trß
ch¬i, ®ång thêi còng chÝnh lµ ®èi tîng cña d¹y häc (häc sinh hay trÎ
em). §¬ng nhiªn tÊt c¶ nh÷ng trß ch¬i d¹y häc ®Òu cã thÓ ®îc ph©n
lo¹i theo nh÷ng nguyªn t¾c hay c¸ch tiÕp cËn ®· nªu ë phÇn trªn, bëi v×
chóng chÝnh lµ trß ch¬i.
Nh÷ng chøc n¨ng t©m sinh lý chñ yÕu cña con ngêi xÐt ®Õn cïng, tõ
bÐ cho ®Õn lín vµ qua suèt cuéc ®êi, ®îc thÓ hiÖn trong mäi ho¹t ®éng,
quan hÖ, c«ng viÖc vµ nh÷ng lÜnh vùc sinh ho¹t kh¸c nhau cña c¸ nh©n,
lµ NhËn thøc, BiÓu c¶m hay th¸i ®é, vµ VËn ®éng (thÓ chÊt vµ t©m
lý). Ba chøc n¨ng nµy còng lµ nh÷ng lÜnh vùc ph¸t triÓn hay nh÷ng môc
tiªu gi¸o dôc, rÌn luyÖn cña trÎ em, häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc. Gi¸o
dôc vµ d¹y häc b¾t ®Çu tõ c¸c nhiÖm vô ph¸t triÓn chøc n¨ng cña trÎ, cha
®i ngay vµo h×nh thµnh nh÷ng kh¶ n¨ng vµ häc vÊn bé m«n (tøc lµ nh÷ng
hµnh vi vµ ho¹t ®éng cã ®èi tîng cô thÓ, chuyªn biÖt), v× vËy xa nay gi¸o
dôc mÇm non vÉn ®îc coi lµ bËc ph¸t triÓn chøc n¨ng. Nh vËy, c¨n cø
vµo chøc n¨ng, trß ch¬i d¹y häc cã 3 nhãm sau:
a/Trß ch¬i ph¸t triÓn nhËn thøc.
§ã lµ lo¹i trß ch¬i ®ßi hái ngêi tham gia ph¶i sö dông c¸c chøc n¨ng
nhËn thøc, nç lùc ho¹t ®éng nhËn thøc, thùc hiÖn c¸c hµnh vi vµ hµnh
®éng nhËn thøc ®Ó tiÕn hµnh c¸c nhiÖm vô ch¬i, hoµn thµnh c¸c luËt
vµ quy t¾c ch¬i, tu©n thñ nh÷ng yªu cÇu vµ môc ®Ých ch¬i, nhê vËy
mµ c¶i thiÖn vµ ph¸t triÓn ®îc kh¶ n¨ng nhËn thøc, qu¸ tr×nh vµ kÕt
qu¶ nhËn thøc cña m×nh. Trß ch¬i ph¸t triÓn nhËn thøc l¹i ®îc ph©n
thµnh mét sè nhãm nhá:

281
+ C¸c trß ch¬i ph¸t triÓn c¶m gi¸c vµ tri gi¸c: vÝ dô c¸c trß ch¬i thi
xÕp h×nh, ghÐp h×nh theo h×nh d¹ng, theo mµu s¾c; trß ch¬i nhËn d¹ng
c¸c ®å vËt, con vËt vµ ®èi chiÕu c¸c sù vËt víi mÉu, víi vËt thËt, víi m«
h×nh; trß ch¬i ph©n biÖt c¸c s¾c th¸i cña mµu, ph©n biÖt c¸c bé phËn
®ång nhÊt vµ kh¸c nhau gi÷a c¸c sù vËt; trß ch¬i nghe vµ nhËn d¹ng ©m
thanh; trß ch¬i ®Þnh híng kh«ng gian nh BÞt m¾t b¾t dª, Trèn -T×m…
M.Montessory lµ mét trong nh÷ng ngêi ®Çu tiªn vµ tÝch cùc nhÊt ph¸t
triÓn nh÷ng trß ch¬i lo¹i nµy. NhiÒu trß ch¬i ®iÖn tö cã t¸c dông ph¸t
triÓn tri gi¸c thÞ gi¸c vµ thÝnh gi¸c còng nh nh÷ng kh¶ n¨ng t©m vËn.
+ C¸c trß ch¬i ph¸t triÓn vµ rÌn luyÖn trÝ nhí: vÝ dô trß ch¬i kÓ vµ
tiÕp nèi c¸c tõ ®ång nghÜa, c¸c ®å vËt, c¸c con vËt, c¸c ch÷ c¸i; trß ch¬i
nh¾c l¹i c¸c ©m, c¸c nèt nh¹c, c¸c giai ®iÖu vµ c¸c tiÕt tÊu; trß ch¬i nhËn
l¹i c¸c h×nh sau khi quan s¸t, nhí l¹i d·y sè, nhí l¹i sè lîng hay kÝch thíc cña
vËt…
+ C¸c trß ch¬i ph¸t triÓn tëng tîng vµ t duy: vÝ dô c¸c m«n cê kh¸c
nhau nh cê tíng, cê vua; c¸c trß ch¬i x©y dùng, l¾p ghÐp m« h×nh, sa
bµn, cÊu kiÖn; c¸c trß ch¬i cã vai (phãng t¸c), ph©n vai(theo chñ ®Ò) vµ
®ãng kÞch(theo kÞch b¶n); c¸c trß ch¬i thi gi¶i ®è, thi tÝnh to¸n, thi víi
c¸c thùc nghiÖm khoa häc; c¸c trß ch¬i thùc hiÖn nh÷ng thuËt to¸n nh xÕp
®éi h×nh, gi¶i c¸c bµi tËp theo ch¬ng tr×nh; c¸c trß ch¬i khoa häc vui…
b/ Trß ch¬i ph¸t triÓn gi¸ trÞ (th¸i ®é, xóc c¶m, t×nh c¶m, ý chÝ...).
§ã lµ nh÷ng trß ch¬i cã néi dung v¨n hãa, x· héi, trong ®ã c¸c quan
hÖ ch¬i phãng t¸c hoÆc lý tëng hãa c¸c quan hÖ ®¹o ®øc, thÈm mü,
kinh tÕ, gia ®×nh, x· héi, chÝnh trÞ, ph¸p luËt, qu©n sù… hiÖn thùc
vµ c¸c luËt hay quy t¾c ch¬i ®îc ®Þnh híng vµo viÖc kÝch thÝch, khai
th¸c c¸c th¸i ®é, t×nh c¶m tÝch cùc, ®éng viªn ý chÝ vµ nhu cÇu x· héi,
khuyÕn khÝch sù ph¸t triÓn c¸c phÈm chÊt c¸ nh©n cña ngêi tham gia.
Cã thÓ chia nh÷ng trß ch¬i nµy thµnh mét sè lo¹i:
+ C¸c trß ch¬i ph©n vai theo chñ ®Ò, c¸c trß ch¬i ®ãng kÞch: vÝ dô
theo c¸c chñ ®Ò gia ®×nh, trêng líp, tham gia giao th«ng, ®éng vËt, thùc
vËt, ®i th¸m hiÓm, lµm tµu háa… C¸c trß ch¬i cã vai ë trÎ nhá kh«ng
®ång nhÊt víi nhau xÐt theo b¶n chÊt t©m lý vµ v¨n hãa. H×nh thøc ®¬n

282
gi¶n nhÊt cña trß ch¬i cã vai lµ tù trÎ nhËp vai hay ®ãng vai, kh«ng cã sù
ph©n c«ng vµ tæ chøc cña ngêi kh¸c, vÝ dô trÎ coi bóp bª hay c¸i gèi lµ
con hoÆc em bÐ vµ thÓ hiÖn vai trß ngêi mÑ hay chÞ khi ch¬i; coi c¸i
ghÕ lµ con ngùa vµ thÓ hiÖn vai tr¸ng sÜ… Nhng khi trÎ ph©n c«ng b¹n
nµy lµm c« gi¸o, hai b¹n kia lµm häc trß ®Ó ch¬i d¹y häc trªn c¬ së c¸c
quan hÖ vµ t×nh huèng b¾t chíc vµ thÓ hiÖn c¸c vai cña m×nh b»ng c¸c
hµnh vi hay hµnh ®éng phãng t¸c th× ®ã lµ mét h×nh thøc cao h¬n, cã
tÝnh chÊt häc tËp râ rµng h¬n. Cßn trß ch¬i ®ãng kÞch l¹i lµ h×nh thøc
ph©n vai cã tæ chøc, ®¹o diÔn, tËp luyÖn c«ng phu theo kÞch b¶n ®îc
chuÈn bÞ chi tiÕt (kh«ng chung chung nh ch¬i theo chñ ®Ò).
+ C¸c trß ch¬i d©n gian cã tÝnh chÊt lÔ héi, c¸c trß ch¬i tËp thÓ cã
tÝnh chÊt liªn hoan: thi nÊu c¬m, thi kÐo co, thi nh¶y móa, thi ®äc th¬,
thi lµm th¬; c¸c trß ch¬i phãng t¸c nh÷ng nghÒ nghiÖp hay quan hÖ x· héi
nh ®iÒu khiÓn giao th«ng, chØ huy tµu thuû hay tµu háa, l¸i xe kh¸ch, b¸c
sÜ, b¸n hµng… Chóng lµ m«i trêng giao tiÕp vµ chia xÎ kinh nghiÖm
sèng, gióp trÎ häc vµ rÌn luyÖn nh÷ng kü n¨ng x· héi, kü n¨ng céng t¸c.
+ Mét sè trß ch¬i ®ßi hái kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸ sù vËt hay hµnh vi, hµnh
®éng, tÝnh c¸ch con ngêi, c¸c nguyªn nh©n vµ hËu qu¶ cña thiªn tai, tai
häa; kh¶ n¨ng gi¶i ®¸p nh÷ng t×nh huèng kh¸c nhau.
c/ Trß ch¬i ph¸t triÓn vËn ®éng.
+ HÇu hÕt c¸c trß ch¬i thÓ thao nh ch¬i bãng, ®¸ cÇu, mang v¸c, leo
trÌo, ch¹y nh¶y, nh¶y d©y, ®uæi b¾t, xÕp h×nh b»ng ®éi ngò…
+ C¸c trß ch¬i phãng t¸c cã néi dung qu©n sù, lao ®éng, dÞch vô ®ßi
hái ph¶i vËn ®éng thÓ chÊt vµ di chuyÓn c¬ thÓ, ch¼ng h¹n trß ch¬i nÊu
¨n ë mÉu gi¸o.
C¸c trß ch¬i ph¸t triÓn vËn ®éng lµ lo¹i trß ch¬i h¬i kh¸c nh÷ng trß
ch¬i vËn ®éng, nã cã ph¹m vi réng h¬n. Trß ch¬i vËn ®éng trùc tiÕp ®ßi
hái c¸c vËn ®éng ph¶i tu©n theo luËt hay quy t¾c, vµ néi dung ch¬i chñ
yÕu lµ vËn ®éng. Nã ®¬ng nhiªn cã chøc n¨ng ph¸t triÓn vËn ®éng. Cßn
trß ch¬i ph¸t triÓn vËn ®éng võa gåm c¸c trß ch¬i vËn ®éng võa gåm
nh÷ng trß ch¬i kh¸c. NhiÒu trß ch¬i cã néi dung trÝ dôc, ph¸t triÓn gi¸ trÞ,
ph¸t triÓn nhËn thøc còng cã chøc n¨ng ph¸t triÓn vËn ®éng, mÆc dï c¸c

283
hµnh vi vËn ®éng ë ®©y kh«ng bÞ Ðp vµo luËt hay quy t¾c mµ chØ lµ
®iÒu kiÖn ®Ó thùc hiÖn c¸c hµnh vi nhËn thøc, ®¹o ®øc, quan hÖ giao
tiÕp, lao ®éng… trong qu¸ tr×nh ch¬i.
 Chøc n¨ng cña c¸ nh©n ngµy cµng ph¸t triÓn ph©n hãa theo sù t¨ng
dÇn cña løa tuæi vµ thÓ hiÖn cô thÓ trong c¸c lÜnh vùc hµnh vi, ho¹t
®éng, quan hÖ hiÖn thùc cña con ngêi. D¹y häc chÝnh lµ d¹y ngêi ta
lÜnh héi c¸c ph¬ng thøc hµnh vi, ho¹t ®éng vµ quan hÖ, hay nh chóng
ta quen gäi lµ c¸c mÆt gi¸o dôc vµ ph¸t triÓn cña trÎ em. C¸c lÜnh vùc
hay c¸c mÆt nµy lµ tÇng ph¸t triÓn cô thÓ h¬n tÇng chøc n¨ng, cã néi
dung bé m«n hay chuyªn biÖt, cã tÝnh chÊt ngµnh. NÕu nh c¸c hµnh vi
vµ ho¹t ®éng cã c¬ cÊu ngµnh (lÜnh vùc) th× b¶n th©n c¬ cÊu ®ã gîi ý
cho ta ph©n lo¹i vµ x¸c ®Þnh c¸c nhãm trß ch¬i d¹y häc theo nguyªn t¾c
ngµnh. §iÒu ®ã cßn cã nghÜa nÕu c¬ cÊu ngµnh thay ®æi theo løa
tuæi häc sinh, th× hÖ thèng trß ch¬i ph¶i thay ®æi.
a/ C¸c lo¹i trß ch¬i d¹y häc theo lÜnh vùc ph¸t triÓn ë løa tuæi mÇm
non vµ ®Çu tiÓu häc.
Trong gi¸o dôc mÇm non, c¸c lÜnh vùc gi¸o dôc vµ ph¸t triÓn c¸
nh©n thêng ®îc chÊp nhËn lµ c¬ b¶n trong c¸c ch¬ng tr×nh gi¸o dôc cña
hÇu hÕt c¸c níc bao gåm: 1. Ng«n ng÷; 2. NghÖ thuËt; 3. Khoa häc; 4.
X· héi; 5. Logic. §ã lµ 5 ngµnh t¬ng ®èi kh¸c nhau cña ho¹t ®éng, hµnh
vi, quan hÖ con ngêi trong ®êi sèng mµ d¹y häc cÇn ph¶i xem lµ môc
tiªu ph¸t triÓn trÎ em. Nh vËy, theo nguyªn t¾c ngµnh c¸c trß ch¬i d¹y
häc cã mét sè nhãm sau:
+ Trß ch¬i ph¸t triÓn ng«n ng÷: ®ã lµ lo¹i trß ch¬i ®ßi hái trÎ ph¶i
huy ®éng vµ sö dông tri thøc vÒ ng«n ng÷ nh vèn tõ, ng÷ ph¸p, chÝnh t¶,
ng÷ ©m, cÊu tróc lêi nãi hay v¨n b¶n giao tiÕp, c¸c nghi thøc lêi nãi hay
v¨n b¶n; c¸c kü n¨ng ho¹t ®éng ng«n ng÷ nh ph¸t ©m, t¹o sinh lêi nãi, ®äc,
kÓ chuyÖn díi nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau (theo tranh, theo t×nh huèng
®ang quan s¸t, theo chñ ®Ò tù chän, theo c¸c yªu cÇu cña ngêi kh¸c, tù do
kÓ), ®µm tho¹i, ®èi tho¹i, tranh luËn…, viÕt c¸c kiÓu v¨n b¶n, tr×nh bµy,
gi¶i thÝch, lËp luËn…, s¸ng t¸c ng«n b¶n, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸, bè côc
ng«n b¶n…, vµ dùa vµo ®ã mµ kh¶ n¨ng ng«n ng÷ cña trÎ ®îc c¶i thiÖn
vµ ph¸t triÓn.

284
+ Trß ch¬i ph¸t triÓn nghÖ thuËt-thÈm mü: bao gåm nh÷ng trß
ch¬i ®o¸n tranh, trang trÝ c¸c ®å vËt, trß ch¬i t¹o h×nh b»ng c¸c chÊt liÖu
kh¸c nhau, trß ch¬i móa theo nh¹c, vËn ®éng theo nhÞp, trß ch¬i ph©n vai
theo c¸c chñ ®Ò v¨n häc, nghÖ thuËt, trß ch¬i øng t¸c c¸c nèt nh¹c hay giai
®iÖu, tiÕt tÊu, c¸c trß ch¬i c¶m thô ©m nh¹c hoÆc héi häa, c¸c trß ch¬i
®ãng kÞch theo kÞch b¶n nghÖ thuËt…
+ Trß ch¬i t×m hiÓu, ph¸t hiÖn khoa häc: thêng lµ nh÷ng trß ch¬i
cã thÝ nghiÖm, thùc nghiÖm khoa häc, khoa häc vui, trß ch¬i ®è vÒ c¸c
sù kiÖn, hiÖn tîng thiªn nhiªn, x· héi, c¸c trß ch¬i l¾p ghÐp nh÷ng m«
h×nh chuyÓn ®éng c¬ häc, biÕn ®æi n¨ng lîng, c¸c trß ch¬i ph©n lo¹i,
ghÐp nhãm ®éng vËt, thùc vËt, ®¹i lîng, ®å vËt, h×nh d¹ng, mµu s¾c…
+ Trß ch¬i ph¸t triÓn x· héi: gióp trÎ lµm quen vµ tËp thÓ hiÖn c¸c
hµnh vi ®¹o ®øc(thùc hiÖn bæn phËn, nhËn thøc c¸c phÈm chÊt, ®¸nh gi¸
c¸c t×nh huèng ®¹o ®øc), hµnh vi ph¸p luËt vµ sinh ho¹t céng ®ång, thãi
quen vµ kü n¨ng x· héi, hµnh vi v¨n hãa giao tiÕp, quan hÖ gia ®×nh vµ
nhãm x· héi. Nh÷ng trß ch¬i ph©n vai, ®ãng kÞch hÇu hÕt thuéc lo¹i nµy.
+ Trß ch¬i ph¸t triÓn ho¹t ®éng logic: ®ã lµ nh÷ng trß ch¬i cã liªn
quan ®Õn To¸n häc, c¸c kü n¨ng tÝnh to¸n, lËp kÕ ho¹ch, ph¸n ®o¸n, s¾p
xÕp tr×nh tù hay cÊu tróc c¸c sù vËt, sù kiÖn, so s¸nh, hÖ thèng hãa, kh¸i
qu¸t hãa nh÷ng ph¹m trï(rau, hoa, qu¶, c©y, con, ®å vËt…); nh÷ng trß ch¬i
t×m tßi b»ng hµnh ®éng logic víi yªu cÇu hîp lý hãa, tèi u hãa( tèt nhÊt, Ýt
thao t¸c nhÊt, nhanh nhÊt, nhá nhÊt, nhiÒu chç trèng nhÊt, ®Çy ®ñ nhÊt,
Ýt lçi nhÊt…); nh÷ng trß ch¬i cã ®o lêng, t×m c¸c liªn hÖ.
b/ C¸c lo¹i trß ch¬i d¹y häc theo lÜnh vùc ph¸t triÓn ë løa tuæi thiÕu
niªn.
Tõ cuèi bËc tiÓu häc cho ®Õn hÕt bËc trung häc c¬ së, c¸c mÆt
hay c¸c lÜnh vùc gi¸o dôc vµ ph¸t triÓn häc sinh ®· ®îc ph©n chia theo
m«n häc hoÆc lÜnh vùc häc tËp, cã lÜnh vùc ®îc tæ chøc theo cÊu
tróc bé m«n, cã lÜnh vùc ®îc tæ chøc theo cÊu tróc tÝch hîp. Môc tiªu
chñ yÕu cña c¸c häc tr×nh phæ th«ng lµ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c ph-
¬ng thøc ho¹t ®éng trªn c¬ së nh÷ng tri thøc cã hÖ thèng vµ tr×nh ®é ho¹t

285
®éng trÝ tuÖ t¬ng ®èi ®Çy ®ñ. Do ®ã, c¸c trß ch¬i ë løa tuæi thiÕu niªn
cÇn ®îc ph©n nhãm theo lÜnh vùc häc tËp. Ch¼ng h¹n:
+ C¸c trß ch¬i To¸n häc: lµ nh÷ng h×nh thøc häc hoÆc luyÖn tËp
gi¶i to¸n trong trß ch¬i cã néi dung më réng hay cñng cè theo ch¬ng
tr×nh m«n to¸n.
+ C¸c trß ch¬i khoa häc, vÝ dô trß ch¬i VËt lý, trß ch¬i §Þa lý,
trß ch¬i Sinh häc, trß ch¬i Hãa häc…
+ C¸c trß ch¬i Ng«n ng÷, trong ®ã ph¶n ¸nh néi dung häc tËp
m«n TiÕng ViÖt vµ c¸c m«n Ngo¹i ng÷.
+ C¸c trß ch¬i NghÖ thuËt, theo c¸c m«n H¸t Nh¹c, T¹o h×nh,
Móa, V¨n…
+ C¸c trß ch¬i ThÓ dôc-VËn ®éng.
+ C¸c trß ch¬i X· héi, ph¶n ¸nh néi dung gi¸o dôc c«ng d©n, ®¹o
®øc, c¸c sinh ho¹t trong tæ chøc x· héi vµ nhãm häc sinh nh §éi, §oµn,
C©u l¹c bé…
+ C¸c trß ch¬i Kü thuËt.
Cã thÓ ph©n chia c¸c trß ch¬i d¹y häc theo nh÷ng tiªu chÝ kh¸c.
Trong mçi lo¹i trß ch¬i ®· ®îc x¸c ®Þnh theo nh÷ng nguyªn t¾c ë
phÇn trªn, l¹i cã thÓ c¨n cø vµo nh÷ng tiªu chÝ cô thÓ h¬n ®Ó ph©n
lo¹i. VÝ dô:
a/ Theo ph¬ng tiÖn, vËt liÖu vµ ®å ch¬i, cã c¸c lo¹i nh ch¬i bµi, ch¬i
víi tranh, ch¬i víi m« h×nh, ch¬i víi ch÷, ch¬i víi con sè, ch¬i víi c¸c b¶ng,
biÓu, s¬ ®å, ch¬i víi c¸c dông cô, ®å dïng, ®å vËt…
b/ Theo tÝnh chÊt vµ néi dung cña c¸c nhiÖm vô ch¬i, cã c¸c lo¹i trß
ch¬i giao tiÕp, trß ch¬i x©y dùng, trß ch¬i phôc vô vµ tù phôc vô, trß ch¬i
vËn ®éng, trß ch¬i thÓ thao, trß ch¬i ch÷a bÖnh, trß ch¬i ®iÒu khiÓn ph-
¬ng tiÖn giao th«ng, trß ch¬i truyÒn tin…
c/ Theo ph¬ng thøc tæ chøc trß ch¬i, cã c¸c lo¹i trß ch¬i c¸ nh©n, trß
ch¬i nhãm, trß ch¬i kh«ng cã nghi thøc vµ cã nghi thøc, trß ch¬i cã vai
( ®ãng vai, ph©n vai vµ ®ãng kÞch), trß ch¬i ®éc lËp vµ trß ch¬i hîp t¸c,
trß ch¬i trªn líp, trß ch¬i ë nhµ vµ trß ch¬i d· ngo¹i hay ngoµi trêi…

286
C¸c lo¹i trß ch¬i d¹y häc tÊt nhiªn kh«ng n»m ngoµi nh÷ng nhãm
chung vµ ngîc l¹i nh÷ng trß ch¬i thuéc nh÷ng nhãm chung ®Òu cã thÓ ®îc
sö dông lµm trß ch¬i ®Ó d¹y häc. Ch¼ng h¹n, lo¹i trß ch¬i x©y dùng cã
thÓ dïng lµm trß ch¬i ph¸t triÓn nhËn thøc, trß ch¬i ph¸t triÓn gi¸ trÞ hay
trß ch¬i ph¸t triÓn vËn ®éng. MÆt kh¸c, mét lo¹i trß ch¬i ph¸t triÓn nhËn
thøc chung cã thÓ thuéc vÒ nhãm trß ch¬i ph©n vai hay ®ãng kÞch, cã
thÓ thuéc nhãm trß ch¬i thi ®è hay ®o¸n ch÷, cã thÓ thuéc nhãm trß ch¬i
khoa häc hay nhãm trß ch¬i logic… Tãm l¹i, viÖc ph©n lo¹i trß ch¬i cã
tÝnh t¬ng ®èi, song râ rµng ®iÒu ®ã kh«ng ®ång nhÊt víi viÖc gäi tªn
c¸c trß ch¬i cô thÓ.
3. C¸c chøc n¨ng d¹y häc cña trß ch¬i.
Nh÷ng thÝ dô sau minh ho¹ tÝnh ®a d¹ng cña c¸c môc ®Ých häc tËp,
®îc thóc ®Èy bëi c¸c d¹ng ho¹t ®éng kh¸c nhau trong khi tham gia trß ch¬i
d¹y häc. Mçi tËp hîp thÝ dô nh»m nhËn d¹ng kÕt qu¶ gi¸o dôc chñ yÕu
hoÆc d¹ng häc tËp kÌm theo nh÷ng ho¹t ®éng trong trß ch¬i gãp phÇn t¹o
nªn kÕt qu¶ ®ã.
3.1.Phèi hîp thÓ chÊt ®¬n gi¶n, bao gåm bµi thùc hµnh vÒ vËn
®éng thÞ gi¸c kh«ng gian vµ phèi hîp m¾t-tay hoÆc m¾t-ch©n: tung b¾t
bãng, l¾p c¸c ®inh gç cã h×nh d¹ng rÊt kh¸c nhau vµo nh÷ng lç thñng cã
cïng biªn d¹ng, trÌo qua nh÷ng vËt thÓ ®Æt trªn mÆt ®Êt hay trong phßng
thÓ thao (c¸i khung gåm c¸c èng kim lo¹i), l¨n hßn ®¸ däc trªn mÆt ®Êt,
vôt qu¶ bãng b»ng gËy, võa vung vÈy hai tay võa vÆn m×nh trong khi
ch¹y vßng hoÆc ch¹y theo biªn d¹ng nµo ®ã, thùc hiÖn c¸c ®éng t¸c tay
khi ®i trªn mét ®êng hÑp…
Kuyata, mét trß ch¬i tiªu khiÓn ch©u Phi t¬ng tù nh c¸c trß ®¸nh
ch¾t, ®¸nh truyÒn ë Ch©u ¸, Ch©u ¢u vµ B¾c Mü, lµ mét thÝ dô vÒ
ch¬i m¾t-tay ®¬n gi¶n. NhiÖm vô cña ngêi ch¬i lµ nÐm tr¸i bãng nhá lªn
kh«ng, råi nhÆt lÊy mét hßn sái tõ mét c¸i lç trªn mÆt ®Êt, vµ ®ãn b¾t
bãng tríc khi nã r¬i xuèng ®Êt. Sau khi ngêi ch¬i nhÆt ®îc hÕt nh÷ng viªn
sái b»ng c¸ch thøc nãi trªn, c« ta l¹i ph¶i ®æi chç tõng viªn sái b»ng mét qu¸
tr×nh tung, b¾t bãng t¬ng tù. TiÕp ngay sau ®ã, trß ch¬i ®îc lÆp l¹i b»ng
c¸ch nhãn 2 viªn sái mét lóc, råi 3 viªn mét lóc, ... Khi trß ch¬i bao gåm c¶

287
viÖc xíng lªn sè lîng viªn sái nhÆt ®îc, th× ho¹t ®éng nµy cã t¸c dông rÌn
luyÖn kü n¨ng ®Õm rÊt tèt.
3.2.Sù khÐo lÐo thÓ chÊt ®¬n gi¶n, b»ng c¸ch n©ng dÇn tèc
®é, cêng ®é, søc bÒn vµ sù thuÇn thôc cña vËn ®éng: c¸c bµi luyÖn tËp
ch¹y, xuÊt ph¸t vµ dõng l¹i, do·ng c¨ng tay ch©n, xoay vÆn m×nh mÈy,
nh¶y, leo trÌo, x« ®Èy, l«i kÐo, n©ng lªn, b¬i, ng· xuèng. C¸c bµi tËp cña
c¸c tu sÜ Yoga Ên §é chÝnh lµ lo¹i luyÖn tËp nµy. C¸c trß ch¬i víi vßng
tre, vßng m©y nh l¾c vßng quanh m×nh, nÐm c¸c vßng nhá lät vµo cæ
chai hay cæ con ngçng, l¨n vßng hay nh÷ng qu¶ cÇu gç tróng ®Ých, phÊt
cê hay hoa ®Ó t¹o nªn c¸c h×nh hay ch÷ trªn s©n… lµ nh÷ng trß ch¬i rÌn
luyÖn sù khÐo lÐo thÓ chÊt ®¬n gi¶n.
3.3.Phèi hîp thÓ chÊt phøc t¹p võa ph¶i, c¸c ho¹t ®éng ®ßi hái
ph¶i cã nh÷ng vËn ®éng biÕn th¸i nµo ®ã, ch¼ng h¹n ch¬i nh¹c cô, khiªu
vò, ®¸nh quÇn vît, ch¬i bãng chuyÒn vµ nh÷ng m«n thÓ thao ®èi kh¸ng
nh quyÒn Anh, vËt, ®Êu kiÕm, Zud« ph¬ng §«ng, nhu ®¹o, Karatedo vµ
nhiÒu m«n móa truyÒn thèng cña c¸c d©n téc.
3.4.Phèi hîp thÓ chÊt phøc t¹p, c¸c trß ch¬i ®ßi hái nh÷ng kü
n¨ng thÓ chÊt ®a d¹ng nh bãng ®¸, bãng ræ, bãng chµy, khóc c«n cÇu trªn
cá, khóc c«n cÇu trªn b¨ng, quÇn vît Mü (gièng nh khóc c«n cÇu), bãng
bµn, c¸c m«n vâ thuËt Ph¬ng §«ng. ë B¾c Mü nh÷ng ngêi da ®á hay cã trß
ch¬i trong ®ã c¸c ®éi ®îc trang bÞ nh÷ng chiÕc gËy d¹ng ch©n vÞt cã tay
cÇm dµi ®Ó thi nhau vôt cho bãng bay qua s©n ch¬i ngoµi trêi. Trong
nh÷ng trß nµy, nh÷ng kü n¨ng phøc t¹p cña mçi ngêi ch¬i chØ ®îc t¨ng c-
êng khi mçi ngêi ®Òu hoµn thµnh tÊt c¶ nh÷ng chøc n¨ng trong trß ch¬i
vµ kh«ng bÞ h¹n chÕ ë mét vai trß ®¬n lÎ chuyªn biÖt ho¸, ch¼ng h¹n bÞ
trãi buéc vµo vai thñ m«n trong bãng ®¸ hoÆc khóc c«n cÇu, vai ch¹y b·i
trong bãng chµy hoÆc vai vôt gËy trong bãng gËy.
3.5. RÌn luyÖn trÝ nhí: c¸c ho¹t ®éng ®ßi hái ph¶i t¸i hiÖn trong
thêi h¹n ng¾n hoÆc dµi nh÷ng kinh nghiÖm tri gi¸c, thÞ gi¸c hoÆc thÝnh
gi¸c. ThÝ dô thùc tÕ vÒ t¸i hiÖn ng¾n h¹n kinh nghiÖm thÞ gi¸c cã thÓ
thÊy ë trß ch¬i sau: nh÷ng ngêi ch¬i ®îc yªu cÇu xem xÐt kü nh÷ng ®å
vËt trong phßng. Sau ®ã hä rêi khái phßng vµ ®îc yªu cÇu liÖt kª cµng
nhiÒu cµng tèt nh÷ng ®å vËt mµ hä cã thÓ nhí l¹i ®îc. Mét thÝ dô kh¸c

288
vÒ t¸i hiÖn ng¾n h¹n dùa vµo kinh nghiÖm thÝnh gi¸c lµ trß ch¬i "T«i
®ang du ngo¹n", trong ®ã ngêi thø nhÊt cña nhãm nhËn xÐt mét ®å vËt
b¾t ®Çu víi ch÷ c¸i A (ch¼ng h¹n Qu¶ t¸o - Apple, hay M¸y bay -
Airplane) mµ anh ta sÏ chÊp nhËn trong chuyÕn ®i. ngêi tiÕp sau nãi lªn
mét ®å vËt b¾t ®Çu víi ch÷ c¸i B, vµ ph¶i nh¾c l¹i c¶ ®å vËt mµ ngêi thø
nhÊt ®· kÓ. Theo nghi thøc nµy, mçi ngêi ch¬i bæ sung mét ®å vËt míi
vµo danh môc mµ ph¶i tu©n theo ch÷ bªn c¹nh trong vÇn alphabet, sau ®ã
ph¶i lÆp l¹i tõ trÝ nhí tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu môc mµ nh÷ng ngêi tríc ®· ®Ò
cËp. ThÝ dô thùc tÕ vÒ trÝ nhí ng¾n h¹n biÓu hiÖn rÊt râ trong c¸c trß
®¸nh bµi: buéc ngêi ch¬i bµi ph¶i nhí l¹i tªn c¸c qu©n bµi mµ m×nh ®·
tõng thÊy nh÷ng ngêi kia rót tríc ®©y.
TrÝ nhí dµi h¹n ®îc tr¾c ®Þnh b»ng c¸c trß ch¬i ®è, trong ®ã ph¶i
huy ®éng tri thøc tõ qu¸ khø ®Ó gi¶i ®¸p nh÷ng c©u hái ®¸nh ®è cña ng-
êi chñ trß. Bëi v× trß ch¬i ®è cã thÓ ®îc x©y dùng cho tÊt c¶ nh÷ng lÜnh
vùc häc tËp trong nhµ trêng, nªn cã thÓ sö dông chóng nh nh÷ng biÖn ph¸p
®Ó gióp häc sinh tËp dît tri thøc ®· häc tríc ®©y vµ b»ng c¸ch ®ã n©ng
cao hiÖu suÊt trÝ nhí dµi h¹n cña hä. Trong nh÷ng nÒn v¨n ho¸ cã sù phô
thuéc tríc hÕt vµo nh÷ng truyÒn thuyÕt lÞch sö, v¨n ch¬ng truyÒn miÖng
nhiÒu h¬n lµ truyÒn thèng thµnh v¨n, th× kÓ chuyÖn, ng©m th¬, ca h¸t,
diÔu trß chÝnh lµ nh÷ng thÝ dô thùc tÕ vÒ tri nhí dµi h¹n dùa vµo thÝnh
gi¸c. C¸c trß ch¬i nµy thêng ®îc sö dông trong c¸c lÜnh vùc v¨n th¬, lÞch
sö, ®Þa lý, sinh häc, chÝnh trÞ, ®¹o ®øc…
3.6.RÌn luyÖn tÝnh s¸ng t¹o, hiÓu theo nghÜa ph¸t kiÕn ra mét
biÕn thÓ míi cña ho¹t ®éng. Râ rµng lµ c¸c kiÓu trß ch¬i kh¸c biÖt nhau ë
møc ®é tÝnh ®éc ®¸o mµ nã khuyÕn khÝch hoÆc h¹n chÕ. Mét sè kiÓu
nhÊn m¹nh mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi truyÒn thèng vµ c¸c luËt lÖ nghiªm
ngÆt, møc thµnh thôc thùc hiÖn ®îc xÐt ®o¸n b»ng tiªu chuÈn ngêi ch¬i
tu©n ®óng luËt tèt ®Õn møc nµo. ThÝ dô, Ýt hoÆc kh«ng s¸ng t¹o lµ
®iÒu ®îc khuyÕn khÝch trong c¸c ®iÖu móa truyÒn thèng cã cÊu tróc
cao (chÆt chÏ), trong nh÷ng trß ch¬i nÆng vÒ tu©n thñ luËt nh bãng ræ,
®ua ngùa vµ ®ua chã, hoÆc c¸c cuéc thi b¾n sóng vµ ch¨m sãc thó vËt.
Ngîc l¹i, tÝnh míi mÎ vµ tù do thÓ hiÖn l¹i cã gi¸ trÞ trong c¸c ho¹t
®éng ®ãng gi¶ cña trÎ em trong khi "lµm bóp bª", "®ãng gi¶ ngùa" vµ

289
"lµm chó bé ®éi". Còng nh vËy lµ c¸c trß diÔn kÞch ngÉu høng vµ ch¬i
ch÷ do thanh niªn vµ ngêi lín øng t¸c. C¸c trß ch¬i ch÷ cã ph©n chia phe
ph¸i còng rÊt khuyÕn khÝch s¸ng t¹o. ThÝ dô, cã mét trß ch¬i, trong ®ã
nh÷ng ngêi tham gia ®îc xem mét ®å vËt, ch¼ng h¹n c¸i bãng ®Ìn hoÆc
hßn ®¸ cã h×nh thï kú dÞ, vµ ®îc yªu cÇu h×nh dung ra cµng nhiÒu cµng
tèt c¸ch sö dông ®å vËt ®ã. Cã thÓ sö dông ë c¸c líp mÉu gi¸o vµ tiÓu häc
lo¹i trß ch¬i dïng sè lîng ch÷ hay h×nh nhÊt ®Þnh ®Ó t¹o ra nh÷ng h×nh
phøc t¹p kh¸c nhau, hoÆc tõ mét h×nh phøc t¹p suy luËn ra c¸c thµnh tè vµ
c¸c h×nh bé phËn. Ngêi th¾ng cuéc lµ ngêi ®Ò xuÊt ®îc nhiÒu c¸ch sö
dông nhÊt. ThÝ dô kh¸c: trß ch¬i trong ®ã nh÷ng ngêi tham gia ®îc m¸ch
tríc mét lêi gi¶i cho mét c©u hái, mµ kh«ng ®îc biÕt c©u hái ®ã cô thÓ lµ
g×; nhiÖm vô cña ngêi ch¬i lµ nãi râ c©u hái nµy lµ c©u nµo. Ngêi th¾ng
cuéc thi nµy lµ ngêi ®· ®Ò xuÊt ®îc c©u hái kh¸c thêng nhÊt, l«gic nhÊt
vµ khíp nhÊt víi lêi gi¶i. Nh÷ng ph¬ng ¸n kh¸c cña trß ch¬i thÝch hîp nhÊt
cho viÖc kÝch thÝch tÝnh s¸ng t¹o lµ gi¶i trÝ b»ng ®å häa, vÏ tranh, kÓ
chuyÖn, viÕt truyÖn vµ lµm th¬, biªn ®¹o móa, c¶i biªn c¸c lµn ®iÖu nh¹c
trªn nh¹c cô, s¸ng t¸c c¸c ®iÖu vò, nghÜ ra c¸c trß ®ïa vµ c©u ®è, m« t¶
nh÷ng ph¸t kiÕn tëng tîng.
3.7.Häc nh÷ng kü n¨ng ph¸n ®o¸n, chØ mét lo¹i n¨ng lùc lêng
tríc nh÷ng d÷ liÖu cña c¸c hµnh ®éng cã thÓ x¶y ra trong t¬ng lai ë mét
t×nh huèng, vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng nh©n tè nµo quyÕt ®Þnh s¸c xuÊt lín nhÊt
x¶y ra ®iÒu g× ®ã: ch¬i bµi, ®¸nh cê, nh÷ng trß ch¬i bµi phøc t¹p, vµ rÊt
nhiÒu trß ch¬i phãng t¸c míi ®îc s¸ng t¹o. Kü n¨ng ch¬i biza ®ßi hái ph¶i
liÖu tríc nhiÒu chuyÖn, dùa vµo ®¸nh gi¸ c¸c gãc h×nh häc vµ sù hiÓu
biÕt lùc t¸c ®éng cña gËy hoÆc cña tr¸i cÇu ®Çu tiªn ®Æt lªn tr¸i cÇu
cuèi cïng, ë ®©u th× cÇu sÏ r¬i vµo tói ®ùng. RÊt nhiÒu trß ch¬i t×m tßi
trªn c¸c h×nh vÏ rèi, b»ng c¸c thùc nghiÖm häc tËp cã t¸c dông rÌn luyÖn
kü n¨ng ph¸n ®o¸n.
3.8. Häc nh÷ng kü n¨ng ®¸nh lõa (mÑo mùc), chØ mét d¹ng
n¨ng lùc ®¸nh l¹c híng ngêi kh¸c b»ng c¸ch tá ra dù ®Þnh mét hµnh ®éng
nµy nhng trªn thùc tÕ l¹i thùc hiÖn mét hµnh ®éng kh¸c. N¨ng lùc nµy lµ
sù më réng cña n¨ng lùc dù ®o¸n c¸c sù kiÖn, nã ®ßi hái ph¶i íc ®Þnh ®îc
m×nh cã thÓ dïng nh÷ng cö chØ biÓu ®¹t nµo ®Ó ®¸nh lo¹i ®îc c¸c ®èi

290
thñ, khiÕn hä rót ra nh÷ng ph¸n ®o¸n sai lÇm vÒ nh÷ng vËn ®éng sau ®ã
cña m×nh. BiÕt dïng mÑo mùc lµ kü n¨ng gãp phÇn vµo thµnh c«ng trong
c¸c h×nh thøc ch¬i phong phó nh trß ch¬i trèn - t×m, c¸c trß ¶o thuËt thÇn
bÝ, ch¬i bµi, bãng ®¸, bãng ræ, t×m kho b¸u, ®Êu kiÕm vµ c¸c m«n thÓ
thao tù vÖ.
Mét thÝ dô vÒ x¶o thuËt ®¸nh lõa lµ trß ch¬i Togina noru ë Samoan,
bao gåm 2 ®éi thanh niªn tËp hîp trong rõng cä vµo ®ªm s¸ng tr¨ng, khi ng-
êi chñ trß nÐm qu¶ nonu (qu¶ tõ c©y nonu) vµo rõng, c¸nh thanh niªn ph¶i
chen lÊn nhau mµ t×m ra tr¸i nonu vµ mang nã ch¹y vÒ ®Ých tríc khi
nh÷ng ®èi thñ kh¸c t×m ®îc. Nh÷ng ngêi ch¬i t×m nonu giµu kinh
nghiÖm ®· ph¸t triÓn nh÷ng chiÕn lîc kh¸c nhau ®Ó ®¸nh lõa ®èi ph¬ng.
Ngêi t×m ®îc tr¸i nonu cã thÓ dÊu nã vµo d©y lng cña m×nh råi cø gi¶ vê
tiÕp tôc t×m quanh, lµm nh m×nh cha t×m ®îc. Anh ta chËm r·i lÎn tr¸nh
khái vßng v©y, råi bÊt thÇn lao nhanh vÒ ®Ých tríc khi bÞ ngêi kh¸c
chép. HoÆc mét c¸ch kh¸c n÷a, mét ngêi, kh«ng bÞ ai ®Ó ý, t×m thÊy tr¸i
nonu, sÏ bÝ mËt ra hiÖu cho ngêi thuéc ®éi m×nh. Theo ý ®å ®· ®Þnh,
c¸c b¹n cïng ®éi sÏ di chuyÓn sang khu vùc kh¸c cña c¸nh rõng vµ lµm ån
lªn ®Ó chøng tá m×nh ®· t×m ®îc tr¸i nonu ë ®©y, nh»m kÐo c¸c ®èi thñ
ra xa ngêi cÇm tr¸i nonu, vµ anh nµy réng c¼ng ch¹y vÒ ®Ých (Thomas,
1976).
3.9. Häc kü n¨ng hîp t¸c, hiÓu theo nghÜa lµm cho vai trß chuyªn
biÖt cña riªng mét ngêi khíp vµo, t¬ng thÝch víi nghi thøc chung cña c¸c
vai do nh÷ng ngêi kh¸c thùc hiÖn ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých nhãm. KiÓu hîp
t¸c nµy bao gåm sù phèi hîp tinh tÕ lîi Ých riªng t vµ lîi Ých cña nhãm.
BÊt kú trß ch¬i ®ång ®éi cã tÝnh phèi hîp thÕ nµo còng ®Òu khuyÕn
khÝch sù hîp t¸c nh vËy.
3.10. Häc vµ rÌn luyÖn hµnh vi cã luËt (hµnh vi ®îc ®iÒu
khiÓn b»ng luËt) cã nghÜa lµ c¸ nh©n hiÓu c¸c luËt lÖ (quy t¾c) chi
phèi ho¹t ®éng, tu©n theo luËt, t«n träng nh÷ng tho¶ thuËn ®· nhÊt trÝ víi
nhau ®Ó tr¸nh vi ph¹m luËt, vµ lµm theo nh÷ng qu¸ tr×nh ®· nhÊt trÝ ®Ó
hoa gi¶i nh÷ng quan ®iÓm kh¸c biÖt vÒ luËt hoÆc ®Ó söa ®æi luËt. Mäi
trß ch¬i ®Òu cã thÓ kÝch thÝch nh÷ng tiÕn bé híng tíi nh÷ng môc tiªu
nµy, nhÊt lµ trß ch¬i d¹y häc.

291
3.11. Häc c¸ch lµm chñ th¸i ®é ®èi víi thµnh c«ng vµ thÊt
b¹i, cã nghÜa lµ c¸ nh©n t¸n thµnh nh÷ng ph¶n øng ®îc chÊp nhËn vÒ
mÆt x· héi tríc sù th¾ng vµ b¹i. BÊt cø ho¹t ®éng nµo, hÔ cã môc ®Ých
®Ó v¬n tíi hoÆc cã ®èi thñ ®Ó chiÕn th¾ng, ®Òu t¹o ra nh÷ng c¬ héi tèt
®Ó båi dìng nh÷ng th¸i ®é nµy.
3.12. C¶i thiÖn nhËn thøc vÒ tÝnh th©n thiÖn , hiÓu theo
nghÜa h×nh dung ®îc chÝnh m×nh tõ vÞ thÕ cña nh÷ng ngêi kh¸c nµo
®ã. ViÖc hµnh ®éng trong bèi c¶nh chÝnh thøc hoÆc th©m nhËp vµo
nh÷ng hoµn c¶nh tù ph¸t ®Òu ®ãng gãp trùc tiÕp vµo nh÷ng kü n¨ng. H¬n
thÕ n÷a, bÊt kú trß ch¬i nµo cho phÐp kh¸n gi¶ h×nh dung ®îc ph¬ng
thøc c¶m xóc cña nh÷ng ngêi tham gia ®Òu cã thÓ n©ng cao n¨ng lùc
®ång nhÊt víi nh÷ng ngêi kh¸c.
3.13. RÌn luyÖn sù mÉn c¶m, ®øc hy sinh vµ lßng can
®¶m, lµ nh÷ng ®iÒu thÊy râ trong bÊt cø ho¹t ®éng nµo, miÔn lµ nã ®ßi
hái nh÷ng thêi kú dµi lµm viÖc vÊt v¶, quªn ®i nh÷ng c¸m dç trùc tiÕp,
lao vµo mèi hiÓm nguy, ®au ®ín vµ tóng quÉn. Trong ho¹t ®éng ch¬i
nµo ®ã, sù thùc hiÖn hoµn h¶o nh÷ng kü n¨ng rÊt khã mµ ho¹t ®éng ®ßi
hái tèt sÏ gãp phÇn tÝch luü nh÷ng ®øc tÝnh trªn.
VËy lµ nh÷ng môc ®Ých gi¸o dôc cã thÓ ®îc t¨ng cêng th«ng qua trß
ch¬i. MÆc dï nhiÒu h×nh mÉu ®ang mai mét vµ biÕn dÇn khái danh môc
c¸c kiÓu häc tËp cã thÓ ®¹t ®îc trong trß ch¬i, song chóng vÉn gîi lªn
®iÒu g× ®ã vÒ nh÷ng con ®êng phong phó mµ trß ch¬i phôc vô cho
nh÷ng môc ®Ých gi¸o dôc.
4. Quy t¾c sö dông trß ch¬i d¹y häc vµ ph¬ng tiÖn ch¬i.
4.1. Quy t¾c sö dông trß ch¬i.
1/ X¸c ®Þnh râ môc tiªu d¹y häc-gi¸o dôc cña mçi trß ch¬i: cÇn lµm
râ nh÷ng g× lµ nhiÖm vô, quan hÖ, néi dung vµ t×nh huèng ch¬i, vµ bªn
c¹nh ®ã nh÷ng g× lµ nhiÖm vô, quan hÖ, néi dung vµ t×nh huèng d¹y häc-
gi¸o dôc. V× trß ch¬i d¹y häc ph¶i cã t¸c dông huÊn luyÖn, gi¸o dôc häc
sinh, cÇn lùa chän trß ch¬i thÝch hîp víi kinh nghiÖm cña trÎ. NÕu kh«ng,
trß ch¬i sÏ trë thµnh c«ng cô ®Ó giÕt thêi gian.

292
2/ Trß ch¬i phãng t¸c chñ yÕu gióp häc sinh n©ng cao nhËn thøc,
hiÓu s©u h¬n b¶n chÊt cña nh÷ng vÊn ®Ò vµ c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
mµ trong nh÷ng t×nh huèng chÝnh thøc ®ã lµ nh÷ng ®iÒu c¸c em khã
hoÆc kh«ng thÓ tiÕp cËn ®îc.
3/ Trß ch¬i s¸ng t¹o chñ yÕu dïng ®Ó d¹y trÎ häc c¸ch suy nghÜ, rÌn
luyÖn tÝnh n¨ng ®éng cña hµnh vi, ®éng c¬ x· héi trong häc tËp, t¹o ra
m«i trêng ¸p dông nh÷ng tri thøc vµ t tëng.
4/ Trß ch¬i cÇn ®îc xem nh m«i trêng ho¹t ®éng vµ tr¶i nghiÖm
cña trÎ, ®Ó häc chÝnh néi dung cña ®Ò tµi, bµi häc th«ng qua øng xö, xö
lý, thùc hiÖn, hµnh ®éng víi c¸c ®èi tîng, qu¸ tr×nh, quan hÖ vµ t×nh
huèng trong trß ch¬i.
5/ Trß ch¬i cÇn cã quan hÖ chÆt chÏ víi néi dung häc tËp (kü n¨ng,
kh¸i niÖm, gi¸ trÞ), vµ néi dung cÇn phï hîp víi thùc tÕ tæ chøc trß ch¬i.
Mèi quan hÖ gi÷a thùc tÕ vµ trß ch¬i cÇn ®îc lµm s¸ng tá tríc häc sinh.
6/ ChØ lùa chän nh÷ng yÕu tè, vÊn ®Ò quan träng, cÇn thiÕt vµ
thÝch hîp víi ph¬ng thøc ch¬i ®Ó ®a vµo trß ch¬i víi ph¸n ®o¸n r»ng trß
ch¬i mang l¹i hiÖu qu¶ cao h¬n so víi giê häc bµi b¶n.
7/ Trong trß ch¬i, c¸c vai ch¬i vµ c¸c vai trß cña häc sinh cÇn ®îc
x¸c ®Þnh râ rµng. §Æc biÖt ph¶i tr¸nh lµm häc sinh lÉn lén vai ch¬i
(nh©n vËt) trong c¸c trß ch¬i ph©n vai, ®ãng kÞch vµ mét sè trß ch¬i
phãng t¸c víi vai trß ho¹t ®éng cña c¸c em trong viÖc thùc hiÖn c¸c nhiÖm
vô häc tËp, vai trß vµ tr¸ch nhiÖm ®èi víi c«ng viÖc trong qu¸ tr×nh ch¬i.
8/ Khi ®Ò ra gi¶i ph¸p hay kÕt luËn vÒ nh÷ng vÊn ®Ò, t×nh
huèng phãng t¸c (ch¬i), cÇn tr¸nh viÖc tuyÖt ®èi hãa hoµn c¶nh ch¬i
mµ ph¶i t×m c¸ch ®a nh÷ng liªn hÖ, biÕn sè, d÷ liÖu cña ®êi sèng thùc tÕ
vµo nh»m t¹o ra sù gÇn gòi gi÷a t×nh huèng ch¬i vµ t×nh huèng thËt.
9/ Trong qu¸ tr×nh ch¬i, cÇn cho phÐp mét sè häc sinh tham gia
hµnh ®éng trong c¶nh huèng ch¬i, nhËp vai ch¬i, cßn sè häc sinh kia
quan s¸t häc tËp, sau ®ã ®¶o l¹i tiÕn tr×nh. Kh«ng thÓ ®a tÊt c¶ häc sinh
vµo t×nh huèng ch¬i vµ biÕn trß ch¬i thµnh trß gi¶i trÝ ®¬n thuÇn.

293
10/ Gi¸o viªn cÇn chuÈn bÞ chu ®¸o ®Ó cã kh¶ n¨ng gi¶i ®¸p nh÷ng
th¾c m¾c cña häc sinh, híng dÉn vµ ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh ch¬i, tæ chøc
tæng thÓ trß ch¬i theo ®óng thÓ lo¹i ®Æc thï cña nã.
11/ C¸c luËt vµ quy t¾c ch¬i cÇn tù nhiªn ®Õn møc cao nhÊt, tr¸nh
qu¸ gß bã vµ ®îc häc sinh hiÓu râ, chÊp nhËn tríc khi tiÕn hµnh trß ch¬i.
12/ CÇn cã sù th¶o luËn, tæng kÕt sau trß ch¬i vÒ 2 ®iÒu: néi
dung vµ môc tiªu häc tËp ®¹t ®îc ®Õn ®©u, häc sinh häc ®îc c¸i g× bæ
Ých theo yªu cÇu d¹y häc vµ ngoµi yªu cÇu d¹y häc; xö lý t¬ng t¸c nhãm
vµ rót kinh nghiÖm vÒ tæ chøc, tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n cña häc sinh trong
ho¹t ®éng.
13/ Th¶o luËn sau trß ch¬i cÇn ®îc kÕt hîp víi giao bµi tËp, nhiÖm
vô vÒ nhµ vµ bíc chuÈn bÞ cho viÖc häc tËp tiÕp sau.
14/ Trong lóc giao bµi tËp vÒ nhµ, nªn ®Æt ra nh÷ng c©u hái vÒ
ho¹t ®éng cña häc sinh, kÕt qu¶ vµ nguyªn nh©n dÉn c¸c em tíi kÕt qu¶
®ã, nh÷ng ý tëng vµ s¸ng kiÕn cña häc sinh trong qu¸ tr×nh ch¬i…
15/ B¶n th©n gi¸o viªn cÇn sö dông mét sè biÖn ph¸p vµ h×nh thøc
®¸nh gi¸ kÕt qu¶ vµ hµnh vi häc tËp cña häc sinh trong c¸c ®iÒu kiÖn cña
trß ch¬i vµ nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c nhau díi h×nh thøc ch¬i. §iÒu ®ã gióp
thu ®îc th«ng tin ngîc c¶ cho viÖc d¹y häc nãi chung lÉn cho viÖc tæ chøc,
híng dÉn c¸c trß ch¬i sau nµy hiÖu qu¶ h¬n.
4.2. §å ch¬i hay ®èi tîng ho¹t ®éng trong trß ch¬i.
1/ Kh¸i niÖm ®å ch¬i hay ®èi tîng ho¹t ®éng trong trß ch¬i.
Tríc ®©y, ®å ch¬i ®· ®îc hiÓu lµ nh÷ng ®å vËt ®Ó ch¬i, cã chøc
n¨ng lµm tiªu ®iÓm ®Ó ch¬i. §å ch¬i cã thÓ chØ ®¬n gi¶n lµ c¸i gËy
hoÆc tr¸i bãng mµ trÎ em nghÞch ngîm, hoÆc cã thÓ lµ mét ph¬ng tiÖn
phøc hîp nh m¸y vi tÝnh ®iÖn tö mµ thanh thiÕu niªn vµ ngêi lín dïng vµo
nh÷ng trß ch¬i tinh vi.
Tuy vËy, vÊn ®Ò ®èi tîng ho¹t ®éng trong trß ch¬i l¹i phøc t¹p h¬n
kh¸i niÖm ®å ch¬i rÊt nhiÒu. Do trÎ nhá nãi chung chØ cã hµnh vi vµ ho¹t
®éng ch¬i trong trß ch¬i nªn ®å ch¬i chÝnh lµ ®èi tîng ho¹t ®éng. Nhng
trong trß ch¬i d¹y häc hay c¸c trß ch¬i thÓ thao, trß ch¬i marketing…, th×

294
c¸c ph¬ng tiÖn kh«ng ph¶i lµ ®èi tîng, mµ chÝnh lµ ph¬ng tiÖn ®Ó tiÕn
hµnh c¸c ho¹t ®éng kh¸c nhau trong trß ch¬i. ë ®©y, ®èi tîng ho¹t ®éng l¹i
lµ kü n¨ng, tri thøc, gi¸ trÞ, kinh nghiÖm, hoÆc lµ gi¶i thëng, ®¼ng cÊp
chuyªn nghiÖp, nhu cÇu cña kh¸ch hµng… TÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò nµy
ph¶i ®îc lu ý trong luËt ch¬i.
2/ TÝnh thÝch hîp cña ®å ch¬i vµ ph¬ng tiÖn ch¬i.
a/ VÊn ®Ò ®å ch¬i cã thÝch hîp hay kh«ng cã thÓ ®îc xem xÐt tõ
2 phÝa: (a) §å ch¬i cã ®îc sö dông ®óng ®¾n kh«ng, nghÜa lµ nã ®îc
sö dông ®óng c¸ch thøc mµ ngêi chÕ t¹o ra nã dù ®Þnh kh«ng? (b) §å
ch¬i cã phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña c¸ nh©n sö dông nã kh«ng?
Hai c©u hái nµy liªn quan víi nhau, trong ®ã cã mét lý do khiÕn ®øa trÎ cã
thÓ sö dông sai ®å ch¬i lµ v× ®å ch¬i kh«ng thÝch ®¸ng víi giai ®o¹n
sinh trëng thÓ chÊt hoÆc t©m trÝ cña nã, ®Õn nçi dï cã híng dÉn th× trÎ
vÉn kh«ng thÓ thao t¸c ®óng ®¾n víi ®å ch¬i, hoÆc nÕu cã thao t¸c
®óng th× trÎ còng ch¼ng thu ®îc lîi Ých g×. Trong nh÷ng trêng hîp nh
vËy, vÊn ®Ò sÏ ®îc gi¶i quyÕt b»ng c¸ch thay ®å ch¬i kh«ng thÝch hîp
b»ng ®å ch¬i thÝch hîp víi sù ph¸t triÓn. Tuy vËy vµo nh÷ng lóc kh¸c,
chuyÖn sö dông sai vÉn x¶y ra kh«ng ph¶i do nh÷ng yªu cÇu cña ®å ch¬i
vît qu¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña trÎ, mµ chñ yÕu l¹i do trÎ ®· kh«ng ®îc
chØ dÉn chÝnh x¸c vÒ c¸ch thøc thao t¸c víi ®å ch¬i. Trong trêng hîp nµy,
gi¶i ph¸p lµ ®a ra sù chØ dÉn ®óng ®¾n. NÕu cha mÑ vµ gi¸o viªn lµ
nh÷ng ngêi biÕt sö dông ®å ch¬i cã hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó thóc ®Èy sù sinh
trëng vµ gi¸o dôc trÎ, th× ®iÒu quan träng lµ hä biÕt thõa nhËn c¶ c¸ch
thøc chuÈn bÞ nh÷ng ®å ch¬i thÝch hîp vÒ mÆt ph¸t triÓn lÉn c¸ch thøc
chuÈn bÞ cho trÎ biÕt sö dông ®å ch¬i mét c¸ch thÝch ®¸ng.
b/ ViÖc quyÕt ®Þnh ®å ch¬i cã thÝch hîp nh lµ ®å ch¬i gi¸o dôc
vµ d¹y häc hay kh«ng cã thÓ ph¶i tu©n theo 3 ®iÒu sau ®©y:
+ §å ch¬i sÏ hay kh«ng d¹y ®îc trÎ kü n¨ng hay kiÓu tri thøc mong
muèn, thø mµ trÎ cha n¾m v÷ng tríc ®©y? hoÆc Ýt nhÊt, nã cã gióp
trÎ duy tr× ®îc tr×nh ®é n¾m v÷ng cao kh«ng? Khi t×m c©u tr¶ lêi,
cha mÑ hoÆc gi¸o viªn cã thÓ tríc hÕt ph¶i ®¸nh gi¸ nh÷ng kü n¨ng vµ tri
thøc nµo ®· ®îc d¹y b»ng sù vËn hµnh ®å ch¬i, hoÆc ph¶i cã ®Ó vËn
hµnh ®îc nã. NÕu tÊt c¶ nh÷ng häc vÊn nµy ®îc xem lµ mong muèn, th×

295
nh÷ng quan s¸t trÎ trong c¸c ho¹t ®éng sèng hµng ngµy cã thÓ gîi ý cho cha
mÑ hoÆc gi¸o viªn biÕt trÎ ®· n¾m ®îc häc vÊn Êy hay cha. NÕu trÎ cha
n¾m v÷ng, th× ®å ch¬i cã thÓ gãp phÇn gi¸o dôc nã. HoÆc nÕu trÎ ®·
n¾m v÷ng, th× ®å ch¬i cã thÓ gióp nã duy tr× tay nghÒ ®ã kh«ng. Tuy
nhiªn, trong mét sè trêng hîp, viÖc ®¸nh gi¸ sù thµnh th¹o cña trÎ kh«ng
thÓ thùc hiÖn ®îc tríc khi quan s¸t trÎ ®ang sö dông ®å ch¬i. Trong trêng
hîp nµy, nÕu trÎ trùc tiÕp bµy tá sù thµnh th¹o kü n¨ng mµ ®å ch¬i t¹o ra
råi sau l¹i mÊt høng thó ch¬i tiÕp thø ®å ch¬i nµy, th× ®å ch¬i cã thÓ ®îc
xÐt ®o¸n rÊt ®¬n gi¶n lµ kh«ng cßn thÝch hîp víi viÖc n©ng cao tr×nh
®é gi¸o dôc trÎ. Nh vËy, cïng mét ®å ch¬i lóc nµy lµ thÝch hîp, ®Õn giai
®o¹n sau l¹i kh«ng cßn thÝch hîp v× nã kh«ng cßn gi¸ trÞ d¹y häc hay
gi¸o dôc n÷a; ®èi víi trÎ nµy lµ thÝch hîp nhng ®èi víi trÎ kh¸c l¹i kh«ng
thÝch hîp.
+ Møc ®é chÝn muåi thÓ chÊt vµ t©m trÝ hiÖn t¹i cña trÎ cã ®ñ
®Ó trÎ s½n sµng häc tËp kh«ng: (a) Lµm c¸ch nµo ®Ó thao t¸c víi ®å
ch¬i ®óng nh ®· dù ®Þnh; (b) C¸ch thøc gi÷ g×n ®å ch¬i trong ®iÒu
kiÖn lµm viÖc ®óng ®¾n? §Ó lêng tríc trÎ cã ®ñ ®é chÝn kh«ng, ngêi
lín cã thÓ so s¸nh nh÷ng kü n¨ng mµ ®å ch¬i ®ßi hái víi nh÷ng m« t¶
trong hå s¬ ph¸t triÓn cña trÎ vÒ nh÷ng kü n¨ng thÓ chÊt vµ t©m trÝ mµ
mét ®øa trÎ b×nh thêng( theo chuÈn chung) cã thÓ thùc hiÖn ®îc ë c¸c giai
®o¹n løa tuæi kh¸c nhau. Nh÷ng m« t¶ nµy cung cÊp mét nhËn ®Þnh tæng
qu¸t vÒ c¸ch thøc tèt mµ ®å ch¬i cã thÓ lµm tho¶ m·n n¨ng lùc cña trÎ.
Song, do ®a sè trÎ thêng sai lÖch so víi chuÈn b×nh thêng trong hå s¬,
nªn rÊt cÇn cho trÎ thö ch¬i. NÕu, khi sù vËn hµnh ®å ch¬i ®îc lý gi¶i râ
rµng mµ trÎ vÉn kh«ng n¾m ®îc nh÷ng kh¸i niÖm ®· cã, tá ra ch¸n n¶n,
mÊt høng thó, th× ®å ch¬i ®îc xem lµ bÊt cËp, bëi v× ®å ch¬i lµ nh÷ng
vËt dông ®Ó ch¬i, ®îc thiÕt kÕ ®Ó mang l¹i sù dÔ chÞu, chø kh«ng g©y
phiÒn n·o hoÆc khã chÞu, vµ cµng kh«ng ph¶i c«ng cô ®Ó qu¶n lý trÎ.
ThËm chÝ nÕu trÎ ®ñ chÝn muåi ®Ó vËn hµnh ®å ch¬i th× ®å ch¬i
vÉn cã thÓ kh«ng thÝch hîp nÕu trÎ kh«ng häc ®îc c¸ch gi÷ g×n nã trong
chÕ ®é lµm viÖc chÊp nhËn ®îc. §øa trÎ sö dông bóp bª nhùa nh c¸i bóa
hay khÈu sóng, hoÆc ®æ s¸p nãng ch¶y vµo bé m¸y cña xe ®iÖn, lµ ®øa
trÎ kÕt liÔu cuéc ®êi cña ®å ch¬i. NÕu kh«ng nhanh chãng d¹y b¶o nh÷ng

296
trÎ nh vËy c¸ch thøc gi÷ g×n ®å vËt th× trÎ sau ®ã chØ cã thÓ t¬ng xøng
víi thø ®å ch¬i kh¸c, thø ®å ch¬i chÊp nhËn c¸ch xö sù nh thÕ mµ v« h¹i -
c¸i bóa ®å ch¬i hoÆc c¸c vËt ®óc cã thÓ qu¨ng quËt.
+ Cuèi cïng, trÎ cã thÓ sö dông ®å ch¬i an toµn, kh«ng mang
hiÓm häa l¹i cho nã, cho ngêi kh¸c, kh«ng lµm h h¹i tµi s¶n kh«ng ? §Ó
®¹t môc ®Ých an toµn nµy, cha mÑ thØnh tho¶ng cÇn thu xÕp khu vùc
ch¬i cña trÎ sao cho cã thÓ sö dông ®å ch¬i mµ kh«ng nguy hiÓm. Mét
thÝ dô thêng thÊy: thu xÕp chç trÎ ch¬i ë mét b·i tho¸ng ®Ó ®¸nh bãng
chµy tèt h¬n lµ cho phÐp ho¹t ®éng trong nhµ, ®ã lµ sù ng¨n ngõa tai häa.
Trong nh÷ng trêng hîp kh¸c, ®é an toµn ®îc n©ng cao b»ng c¸ch chuÈn bÞ
cho trÎ kh«ng chØ viÖc ch¬i víi ®å ch¬i, mµ c¶ c¸ch b¶o vÖ b¶n th©n vµ
thiÕt bÞ, ch¼ng h¹n mò phßng hé, ®Öm bäc ®Çu gèi ®Ó trÎ tËp sö dông
dông cô trît b¨ng. Trong nh÷ng trêng hîp kh¸c n÷a, viÖc ®µo t¹o (huÊn
luyÖn) c¸c biÖn ph¸p an toµn lµ rÊt cÇn thiÕt, ch¼ng h¹n víi c¸c ch¸u
thiÕu niªn ch¬i cung tªn, sóng, m« t«, m¸y ca ®iÖn, hoÆc bé ®å ch¬i cã
ho¸ chÊt.
Tµi liÖu tham kh¶o.
1. International Encyclopedia of Education. Pergamon Press. New York -
Paris - Sydney - London - Toronto - Frankfrurt, 1985, V.7, p.3945 - 3951.
2. Lªonchiev A.N. Sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em. Trêng Cao ®¼ng s ph¹m
Nhµ trÎ - MÉu gi¸o TW3, TP Hå ChÝ Minh, 1980.
3. Glen Nimnicht, Marta Arango. Educational Games. Cinde, Bogota,
1985.
4. Ko Siew Hong. Play & its role in children's development. RTRC ASIA,
Singapore, 1998.
5. Resemary Milne. Marketing Play, Victoria, 1993.
6. Эльконин Д.Б. Избранные Труды . Педагогика , Москва. 1989.

297

You might also like