You are on page 1of 11

Dïng ph¬ng ph¸p gi¶n ®å vÐct¬

®Ó gi¶i bµi to¸n ®iÖn xoay chiÒu

A. C¬ së lý thuÕt
§Ó häc sinh cã kü n¨ng vËn dông gi¶n ®å vÐc t¬ vµi gi¶i quyÕt tèt c¸c bµi tËp
®iÖn xoay chiÒu tríc hÕt cÇn trang bÞ cho häc sinh c¬ së lý thuyÕt lµ c¸c kiÕn thøc
c¬ b¶n cã liªn quan, sau ®ã ®a ra c¸c bµi to¸n ®Ó ¸p dông. Cô thÓ, vÒ néi dung lý
thuyÕt c¬ b¶n cÇn lµm cho häc sinh n¾m ch¾c c¸c néi dung sau:
1. Ph¬ng ph¸p gi¶n ®å vÐc t¬ Frexnen:
+ Mçi dao ®éng ®iÒu hoµ cã ph¬ng tr×nh x = Asin(ωt + φ) ®îc m« t¶ nhê mét
vÐct¬ A cã ®é lín b»ng A, hîp víi trôc lµm gèc mét gãc φ vµ quay theo chiÒu
thuËn víi vËn tèc gãc b»ng ω.
+ Dïng gi¶n ®å vÐct¬ ®Ó tæng hîp 2,3 dao ®éng ®iÒu hoµ cïng ph¬ng cïng
tÇn sè.
+ Khi ¸p dông vµo m¹ch ®iÖn xoay chiÒu, c¸c ®¹i lîng hiÖu ®iÖn thÕ u, cêng
®é dßng ®iÖn i ®Òu lµ c¸c dao ®éng ®iÒu hoµ, nªn cã thÓ biÓu diÔn chóng nhê c¸c
vÐct¬ quay U 0 , I 0 (hoÆc t¬ng ®¬ng U , I ).
2. Cã hai c¸ch vÏ gi¶n ®å vÐc t¬:
C¸ch 1: Theo nh SGK: Quy c¸c vÐc t¬ U cña c¸c phÇn tö R,L,C vÒ cïng
mét gèc, vÐc t¬ tæng hîp ®îc x¸c ®Þnh b»ng quy t¾c h×nh b×nh hµnh.
C¸ch 2: C¸c vÐct¬ U cña c¸c phÇn tö R, L, C "nèi ®u«i nhau", tøc lµ vÐc t¬
nµy nèi tiÕp vÐct¬ kia, vÐc t¬ tæng ®îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch nèi ®iÓm gèc cña vÐct¬
®Çu tiªn vµ ngän cña vÐct¬ cuèi cïng.
Minh ho¹: M N
A B
R L,r C

C¸ch 1 U L Ud C¸ch 2 N
U L
Ur UR
0 A U R U r
M
U
U MB U U C

UC
NÕu m¹ch cã nhiÒu phÇn tö R,L,C, bµi to¸n t×m cùc trÞ cña UL hoÆc UC khi C
hoÆc L thay ®æi th× c¸ch vÏ thø hai sÏ thuËn lîi h¬n v× h×nh vÏ ®¬n gi¶n vµ dÔ thÊy
quan hÖ vÒ gãc (pha) cña c¸c phÇn tö.
3. C¸c c«ng thøc lîng gi¸c: §Þnh lý hµm sè sin, cosin, hÖ thøc trong tam
gi¸c, c¸c tÝnh chÊt vÒ tam gi¸c ®Òu, c©n, vu«ng, h×nh ch÷ nhËt, h×nh thoi. Gi¸o viªn
cã thÓ nh¾c l¹i tõ khi luyÖn vÒ tæng hîp c¸c dao ®éng ®iÒu hoµ b»ng ph¬ng ph¸p
gi¶n ®å vÐct¬. Nh÷ng kiÕn thøc nµy hoµn toµn kh«ng khã ®èi víi häc sinh mµ chØ
do häc sinh quªn hoÆc nhÇm lÉn nªn sÏ kh«ng mÊt nhiÒu thêi gian.
4. Mèi quan hÖ vÒ pha gi÷a c¸c ®¹i lîng u víi i; §Þnh luËt ¤m ®èi víi c¸c gi¸
trÞ hiÖu dông.

b. c¸c vÝ dô
VÝ dô 1: Cho m¹ch ®iÖn xoay chiÒu nh h×nh vÏ
BiÕt: i = 2 sin(100πt) A; L,r R
uAM = 40 2 sin (100πt + π/3) V; A B
u lÖch pha so víi i lµ π/6. T×m R, r, C? M
Gi¶i
V× m¹ch kh«ng cã tô C nªn u sím pha h¬n i. U L
U AM U
LÊy trôc i lµm gèc ta cã gi¶n ®å vÐc t¬
Ta cã: I = 1 A
+ Ur = UAM cos π/3 = 20 V ⇒ r = 20 Ω
Ur U R I
+ UL = Usin π/6 = UAMsin π/3 *

40 3 0,2
UL = V
⇒ ZL = 20 3 Ω ⇒
L= π 3 H
2

+ Tõ * ta cã U = 2UL = 40 3 V
Vµ UR + Ur = Ucos π/6 = 60 V
Suy ra R + r = 60 Ω. ⇒ R = 40 Ω.
VÝ dô 2: Cho m¹ch ®iÖn xoay chiÒu nh h×nh vÏ. TÇn sè dßng ®iÖn lµ f
M N
A B
R L,r C
Cho:
UAB = 2UAM = 4UNB = 200V. ViÕt biÓu thøc UAM, lÊy gèc thêi gian cña cêng ®é
dßng ®iÖn? BiÕt UAB trïng pha víi i.
Gi¶i
U MN
0 φ I
U AM U AB
Cã: + UAM = 100 V; uAM trïng pha víi i
+ UNB = 50 V; uNB chËm pha π/2 so víi i.
+ UMN sím pha so víi i gãc φ.
Ta cã gi¶n ®å vÐc t¬
Tõ gi¶n ®å vÐc t¬ ta cã:
UMNCosφ + UAM = UAB; Cosφ = 100/UMN (1)
UMNSinφ = UNB; Sinφ = 50/UMN (2)
Tõ (1) vµ (2): UMN = 50 5 V ; tgφ = 1/2
VËy biÓu thøc cña uMN lµ: uMN = 50 10 sin (2πft + φ) V; Víi tgφ = 1/2
VÝ dô 3: (§Ò thi tuyÓn sinh §¹i häc, Cao ®¼ng toµn quèc - 2002)
Cho m¹ch ®iÖn xoay chiÒu nh h×nh vÏ. M N

A B
R1 L R2 C

HiÖu ®iÖn thÕ uAB ë hai ®Çu m¹ch cã tÇn sè 100Hz vµ gi¸ trÞ hiÖu dông kh«ng ®æi U.
1. M¾c Ampe kÕ cã ®iÖn trë rÊt nhá vµo M vµ N th× Ampe kÕ chØ I = 0,3A,
dßng ®iÖn trong m¹ch lÖch pha 600 so víi uAB, c«ng suÊt to¶ nhiÖt lµ P = 18W.
Cuén d©y thuÇn c¶m. T×m R1, L, U.
2. M¾c v«n kÕ cos ®iÖn trë rÊt lín vµo M vµ N thay cho Ampe kÕ th× v«n kÕ
chØ 60V, hiÖu ®iÖn thÕ trªn v«n kÕ trÔ pha 600 so víi uAB. T×m R2,C?
Gi¶i
1. Khi m¾c Ampe kÕ vµo M vµ N th× trong m¹ch chØ cßn R1, L nªn hiÖu ®iÖn
thÕ nhanh pha h¬n dßng ®iÖn; φ = π/3
P = UI Cosφ ⇒ U = P = 120V
I cos ϕ

P Z
R1 =I 2 = 200 Ω; tgφ = R = 3
L

⇒ ZL = 200 3 Ω
VËy: L = Z L = 3
2πf π

2. Ký hiÖu UAM = U1; UMN = U2 = 60V. M¹ch cã R1, L, R2, C.


Ta cã gi¶n ®å vÐc t¬
U = 120V = 2U2 UL M
φ2 = 600; Tam gi¸c OHN vu«ng t¹i H.
Do L, R1 vÉn nh tríc nªn φ1 = 600
U 1 N
φ1
U R1 I
U R2
Suy ra uAB nhanh pha so víi i gãc 600;
Gãc NOM = 300
U1 = Ucos 300 = 60 3 V
UR1 = U1cos 600 = 30 3 V
U R1
I = R = 0,15 3 A
1

UR2 = U2cos 300 = 30 3 V ; R2 = UR2/I = 200 Ω


UC = UR2tg300 ⇒ ZC = R2.1/ 3 = 200/ 3 Ω
VËy: C = 1,38.10- 15 F.
VÝ dô 4:
Cho m¹ch ®iÖn nh h×nh vÏ R L C
A B
Cuén d©y thuÇn c¶m; C = 15,9µF
HiÖu ®iÖn thÕ gi÷a hai ®Çu m¹ch cã biÓu thøc: uAB = 200sin(100πt) V
T×m R, L biÕt hiÖu ®iÖn thÕ gi÷a hai b¶n tô lµ: uC = 200 2 sin(100πt - π/4) V.
Gi¶i
V× uC chËm pha h¬n i gãc π/2; theo ®Ò ra uC chËm pha h¬n u gãc π/4 nªn gi¶n ®å vÐc
t¬ nh h×nh vÏ:
Tõ tam gi¸c OMN cã:
UL
UR = Ucos ϕ = 100 2 cos π/4 = 100V.
Tam gi¸c OMN vu«ng c©n nªn: 0
UR I
φ M
UC - UL = UR ⇒ UL = UC - UR = 100V
π/4
UC
I = Z = 1A P U
C
N
VËy: R = UR/I = 100 Ω;
ZL = UL/I = 100 Ω ⇒ L = 1/π H.
U C

VÝ dô 5:
Cuén d©y chØ cã hÖ sè tù c¶m L = 0,636 H m¾c nèi vµo ®o¹n m¹ch X råi ¸p
hai ®Çu c¶ ®o¹n m¹ch vµo mét hiÖu ®iÖn thÕ u = 120 2 sin (100πt) V th× cêng ®é
dßng ®iÖn qua cué d©y lµ i = 0,6 2 sin (100πt - π/6) A
a. T×m hiÖu ®iÖn thÕ hiÖu dông ux gi÷a hai ®Çu ®o¹n m¹ch x.
b. §o¹n m¹ch x gåm hai trong ba phÇn tö . §iÖn trë Rx, cuén d©y chØ cã ®é tù
c¶m Lx tô ®iÖn cã ®iÖn dung Cx m¾c nèi tiÕp. H·y x¸c ®Þnh hai trong ba phÇn tö ®ã?
Gi¶i A
a. ZL = ωL = 200 Ω; UL = I.ZL = 120V
B
Uo U L U
U= 2
= 120V ⇒ U = UL
φ
0
φx
U X
Gi¶n ®å vÐc t¬ nh h×nh vÏ
Tõ gi¶n ®å ta cã: tam gi¸c OAB ®Òu
(OA = OB, Gãc AOB = 600).
VËy: UX = UL = 120V
b. Tõ gi¶n ®å ta thÊy
+ UX trÔ pha h¬n i gãc: ϕ X = ϕ = π / 6
VËy: Hai phÇn tö cña X lµ RX vµ CX
+ Cos ϕ X = Rx ⇒ R = Z . cos ϕ X = Ux . cos π / 6
Zx X X I

RX = 173 Ω
Rx 3
+ tg ϕ X = - = -
Zx 3
-6
VËy: ZCX = 100 Ω; CX = 31,8. 10 (F)
VÝ dô 6: Cho m¹ch ®iÖn nh h×nh vÏ
BiÕt: r = 100 3 Ω; L = 3/π H; M B
A
V«n kÕ cã ®iÖn trë v« cïng lín.
L,r R C
§Æt vµo hai ®Çu A,B mét hiÖu ®iÖn
thÕ uAB = 120 2 sin (100πt) V th× V
v«n kÕ chØ 60 3 V vµ hiÖu ®iÖn thÕ
gi÷a hai ®Çu v«n kÕ nhanh pha h¬n hiÖu ®iÖn thÕ uAB gãc π/6. TÝnh R vµ C?
Gi¶i M
VÏ gi¶n ®å vÐc t¬ theo c¸ch 2 U AM U MB
Ta cã: U 2
MB = U 2
AB − 2U U
AB MA cos π / 6
A π/6 B
⇒ U = 60V
MB
§Þnh luËt ¤m: U AM U AM ; I = 0,3A.
U AB
I= Z = r2 + Z 2
AM L

U MB ⇒ R2 + Z2 = 4.104 (1)
ZAM = R + Z C =
2 2
I
= 200 Ω C

U
ZAB = ( R + r ) + ( Z L − Z c ) = I = 400 Ω
2 2 AB

VËy: (100 3 + R)2 + (300 - ZC)2 = 16.104 (2)


Tõ (1) vµ (2): R = 100 3 Ω;
-6
ZC = 100 Ω ⇒ C = 31,8. 10 F
VÝ dô 7: Cho m¹ch ®iÖn nh h×nh vÏ
R C N L,R0
A B

V V
uAB = 200 sin (100πt) V; i = 2 2 sin (100πt - π/12) A.
C¸c v«n kÕ V1, V2 chØ cïng mét gi¸ trÞ, nhng uNB nhanh pha h¬n uAN gãc π/2; ®iÖn
trë c¸c v«n kÕ v« cïng lín. TÝnh
a. R, L, R0 vµ L?
b. C«ng suÊt tiªu thô cña m¹ch?
Gi¶i
a. uAN chËm pha h¬n i (m¹ch cã R,C)
uNB nhanh pha h¬n i (m¹ch cã R0, L)
Theo ®Ò ra: UAN = UNB vµ UNB nhanh pha h¬n UAN gãc π/2
B
Ta cã gi¶n ®å vÐct¬
U AB
+ Tam gi¸c ANB vu«ng c©n
U AB φ φNB
⇒ A
UAN = UNB = 2 = 100 V
φAN U NB
U NB
ZAN = ZNB = I = 50 Ω U AN
N
ϕ AN = π/4 - π/12 = π/6
⇒ R 3 3
Cos ϕ AN = Z = 2 ; R= Z AN = 25 3 Ω
AN
2

ZC 3
⇒ φAN = - π/6 ⇒ tgφAN = − =−
R 2

⇒ ZC = 25 Ω; C = 127µF
+ TÝnh chÊt gãc ngoµi tam gi¸c cho ta:
φNB = φ + ABN = π/12 + π/4 = π/3
⇒ R0 1
Cos φNB = Z = 2 ⇒ R = 25 Ω
0
NB

Z
tg ϕ NB = R = 3 ⇒ Z L = R0 3 = 25 3 ; ⇒ L = 0,138H
L

b. P = I2 (R + R0) = 273,2 W.
VÝ dô 8: (TrÝch ®Ò thi ®¹i häc Quèc gia Hµ Néi - 1998)
Cho m¹ch ®iÖn xoay chiÒu nh h×nh vÏ
N P
M Q
L,R0 R
§Æt mét hiÖu ®iÖn thÕ cã tÇn sè 50Hz vµo hai ®Çu M,Q th× v«n kÕ chØ 90V. Khi ®ã
UMN lÖch pha 1500 vµ UMP lÖch pha 300 so víi UNP, ®ång thêi UMN = UMP = UPQ.. Cho
R = 30Ω. TÝnh hiÖu ®iÖn thÕ hiÖu dông UMQ vµ hÖ sè tù c¶m L cña cuén d©y? V«n
kÕ cã ®iÖn trë v« cïng lín.
Gi¶i
Dùa vµo ®é lÖch pha gi÷a c¸c hiÖu ®iÖn thÕ so víi nhau N
vµ víi dßng ®iÖn ta cã gi¶n ®å vÐct¬
U L
M φMN H I
+ Theo ®Ò ra UMN = UMP nªn tam gi¸c MNP U R
lµ tam gi¸c c©n t¹i M, MH lµ ®êng trung tuyÕn U C
0
⇒ U NP 30
UL = = 45V
2 P
UR0 = ULtg300 = 15 3 V
UL
U MN = = 30 3 V
cos 30 0
UR = UPQ = UMN =30 3 V

VËy: U MQ = (U R 0 + U R ) 2 + (U L − U C ) 2 = 90 V

U U U
+ I = R ⇒ Z L = I = U .R = 15 3 Ω
R L L

⇒ L = 0,0827 H, víi ω = 2πf = 100π rad/s.


VÝ dô 9: (TrÝch
®Ò thi Cao ®¼ng s ph¹m Hµ Néi - 1997)
Cho m¹ch ®iÖn xoay chiÒu L,R C
A B
M
uAB = 120 2 sin(100πt) V. HiÖu ®iÖn thÕ hiÖu dông UAM = 120V vµ uAM sím pha so
víi uAB lµ π/2.
a. ViÕt biÓu thøc hiÖu ®iÖn thÕ uAM, uMB?
b. cho R = 50 Ω. TÝnh L,C?
Gi¶i M
a.
U AM
φAM
I
U R U MB = U C
+ uAM = 120 2 sin(100πt + π/2) V.
+ Gi¶n ®å vÐc t¬ biÓu diÔn ph¬ng tr×nh
U AM + U MB = U AB
Tam gi¸c AMB vu«ng c©nt¹i A (v× uAM = uAB)
⇒ φ = 450 = π/4
⇒ u trÔ pha π/4 so víi u
MB AB
vµ UMB = U AM + U AB = 120 2 V ⇒ U0MB = 240V
2 2

VËy: uMB = 240 sin(100πt - π/4) V


b.
UR = UAMcosφAM = 120cos π/4 = 60 2 V
UL = UR = 60 2 V
U Z
tg ϕ AM = U = R = 1 ⇒ Z L = R = 50Ω
L L

⇒ L = 0,16H
UC UC −6
ZC = I = U = 100Ω ⇒ C = 31,8.10 F
R

(§Ò thi §¹i häc Ngo¹i th¬ng - 1998)


VÝ dô 10:
Cho m¹ch ®iÖn nh h×nh vÏ
A M N B
R L R0
C
V V V
uAB = 80 2 sin(100πt) V; R= 15 Ω; C¸c v«n kÕ lÇn lît chØ U1 = 30V; U2 = 30 3 V
U3 = 100V; §iÖn trë cña c¸c v«n kÕ rÊt lín, cuén d©y thuÇn c¶m.
ViÕt biÓu thøc cña cêng ®é dßng ®iÖn i; T×m c¸c gi¸ trÞ C, L, R0?

Gi¶i B
Gi¶n ®å vÐc t¬ nh h×nh vÏ
* ViÕt biÓu thøc i:
+ tgα = U 2 = 3 ⇒ α = π U
U1 3 3
A φ M I
U α U H
UAN = Sinα = 60V
2
1

+ Theo ®Ò ra: UAB = 80V; UNB = 100V U 2


⇒ Tam gi¸c BAN vu«ng t¹i A (theo Pitago)

N Q
U R0
⇒ u sím pha h¬n i gãc φ = π/2 - π/3 = π/6
AB
MÆt kh¸c UR
I= R =2 A

VËy: i = 2 2 sin(100πt - π/6) A


* TÝnh C, L, R0.
+ Z = U C = 15 3 Ω ⇒ C = 122,5 µF
C I

+ Trong tam gi¸c ABH cã BH = UL - U2 = UABsinφ = 40V. ⇒ UL = 40 + 30 3


⇒ U
ZL = I ≈ 46 ⇒ L = 0,146H
L

+ Trong tam gi¸c vu«ng NQB cã: U R 0 = U 3 − U L


2 2 2

⇒ U = 39,19 V; R = 19,6 Ω.
R0 0
VÝ dô 11:
Cho m¹ch ®iÖn nh h×nh vÏ N
10 −3 A M B
C= F
C
9π R X

X lµ ®o¹n m¹ch gåm 2 trong sè 3 phÇn tö R0, L0, C0 m¾c nèi tiÕp. §Æt vµo A,B mét
hiÖu ®iÖn thÕ xoay chiÒu cã gi¸ trÞ U kh«ng ®æi.
Khi R = 90 Ω th× uAM = 180 2 sin(100πt - π/2) V vµ uMB = 60 2 sin(100πt) V.
a. ViÕt biÓu thøc uAB?
b. X¸c ®Þnh c¸c phÇn tö cña X vµ gi¸ trÞ cña chóng?
Gi¶i
Theo bµi ra uMB sím pha π/2 so víi uAM nªn uMB = ux nhanh pha h¬n i
⇒ X chøa hai phÇn tö R , L .
0 0
Gi¶n ®å vÐc t¬: A I
φ
a. Trong tam gi¸c vu«ng AMB cã α U
2 2 2 2 2
U = U AM + U MB = 180 + 60 ⇒ U ≈ 190 V B
U 60 1 450 U
tg α = U = 180 = 3 α = 0,32 rad
MB
⇒ N L0
AM
U MU H
⇒ u sím pha so víi u gãc α R R0
AB AM
VËy: uAB = 190 2 sin(100πt - π/2 + 0,32) V
b. Ta cã ZC = 90 Ω = R
⇒ U = U , tam gi¸c ANM vu«ng, c©n
C R
⇒ Z = R 2 + Z C2 = 90 2 Ω ; U AM
AM I= = 2A
Z AM

Gãc BMH = gãc MBH = 450 ⇒ tam gi¸c MHB vu«ng, c©n
⇒ U = U = U sin450 = 30 2 V
R0 L0 MB
R0 = ZL0 = 30 Ω; L0 = 3/10π H.
VÝ dô 12:
Cho m¹ch ®iÖn xoay chiÒu
BiÕt: A M B
UAB = U = const; R L
R, C, ω kh«ng ®æi. C
§iÒu chØnh L ®Ó sè chØ cña v«n kÕ ®¹t cùc ®¹i. V
X¸c ®Þnh gi¸ trÞ L t¬ng øng? Cuén d©y thuÇn c¶m.
Gi¶i
Z
Do R, C, ω kh«ng ®æi ⇒ ZC = const; tgφRC = tgφAM = − C = const
R

⇒ φ = const; φ < 0
RC RC

Dùa vµo ®é lÖch pha cña c¸c hiÖu ®iÖn thÕ víi dßng ®iÖn ta cã gi¶n ®å vÐct¬
Tõ gi¶n ®å vÐc t¬ cã: B
Z
sin ϕ RC = − R 2 + Z 2
C

A ϕβRC R L
C U U I
α = π/2 - φRC = const (1).
U
α
C
R
α=
sin R 2 + Z C2 = cos φRC
M
¸p dông ®Þnh lý hµm sin ta cã:
UL U sin β
= ⇒UL =U
sin β sin α sin α
⇒( U hay β = π/2;
UL)max = sin α khi sin β =1

Khi ®ã tam gi¸c BAM vu«ng t¹i A

Khi ®ã UAM = ULCosα


KÕt hîp víi (1) ZAM = ZLSin φRC

⇔ R2 + Z 2 = Z 2 Z C2
R 2 + Z C2
C L

⇒ Z = R + ZC ⇒ L = R + ZC
2 2 2 2

L
ZC ωZ C
U
L max = R 2 + Z C2
⇒U
R

You might also like