De Vrije Fries

Genootschapscultuur
in Friesland
Het Fries Genootschap
1827-2002

T W E E N T A C H T I G S T E DEEL

2002

SINDS

i835>

Mr. Jacob Dirks (1811-1892)

j . j . HUIZINGA

Eind 1880 vroeg de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde in Leiden aan

Jacob Dirks, een levensbericht te schrijven over een van haar 'afgestorven medeleden'. Dirks voltooide het pas in mei 1882. Hij begon zijn artikel met een welgemeend excuus. Zelfs een man als hij, niet gebonden aan een werkkring, bleek
zodanig in tijdnood te kunnen komen, dat hij in gebreke had moeten blijven
tegenover de familie van de overledene.1 De werkzaamheden die tot Dirks' plichtverzaking hadden geleid, betroffen de inrichting van het museum van het Fries
Genootschap. De Historische tentoonstelling van het genootschap in 1877 was
een groot sukses geweest, ook financieel. Daardoor kon het pand tegenover de
Kanselarij worden aangekocht dat het Fries Museum zou huisvesten. Dirks was
maanden bezig met het catalogiseren van boeken, voorwerpen en munten, en
het persklaar maken van de catalogus. Het museum werd geopend op 12 april
1881. Het bestuur van het Genootschap onthaalde die dag de leden en hun
dames op verversingen. Voorzitter was mr. Jacob Dirks.

Loopbaan
Jacob Dirks werd geboren op 19 juni 1811 op het Vliet in Leeuwarden. Zijn vader
was toen handelaar, werd later olieslager en steenfabrikant. Hij was lid van de
gemeenteraad en wees- en kerkvoogd. Het enig kind Jacob kreeg een zorgvuldige
scholing en voltooide zijn rechtenstudie in Leiden in 1835. Hij vestigde zich als

DE VRIJE FRIES 82 (2002) 157-161

i58

VIJF NEGENTIENDE-EEUWERS

advocaat in Leeuwarden, maar van een praktijk is nergens sprake. Dirks besteedde zijn tijd vooral aan geschiedkundig onderzoek. Wel was hij mededirecteur van
een plaatselijke spaarbank en (de eerste) secretaris van de Kamer van Koophandel voor Friesland (1847-1852) in Leeuwarden. Die betrekking bleek hij na een
paar jaren niet te kunnen combineren met het lidmaatschap van de Tweede
Kamer. Daarin was hij in 1848 voor het kiesdistrict Franeker gekozen. Van 1850 af
tot 1866 vertegenwoordigde hij er het kiesdistrict Leeuwarden.2
Tijdens zijn Kamerlidmaatschap verbleef hij zoals al zijn collega's van buiten
het regeringscentrum, het grootste deel van het jaar op kamers in Den Haag.
Daar was ook de Koninklijke Bibliotheek, waar Dirks' oog vooral was gericht op
Friese onderwerpen. Het spreekt vanzelf dat Dirks ten behoeve van zijn werkzaamheden als Kamerlid pleitte voor een rijke boekenverzameling in het gebouw
van de Tweede Kamer. Zo kon hij zich voorbereiden op de beraadslagingen. Hij
nam daaraan dikwijls deel. De lust tot verzamelen en rangschikken leidde tot een
handzaam archief van Kamerstukken en redevoeringen. Politiek gezien gold hij
in een tijd zonder partijen als ministerieel: elk kabinet, van welke kleur dan ook,
kon rekenen op Dirks' welwillende medewerking.
Dirks volgde zijn vader na diens dood in 1863 op in de fabriek. Zijn bemoeienissen beperkten zich in tijd tot het zomerreces van de Kamer. Het bestuur en
beheer waren in handen van zijn vrouw, in de fabriek bijgestaan door een bekwame en vertrouwde meesterknecht. 3 Na de verkiezingsnederlaag in oktober 1866
voelde hij zich zo verongelijkt over het gedrag van de Friese kiezers dat hij even
overwoog zich blijvend in Den Haag te vestigen. Nadat hij kansloos was gebleken
bij latere verkiezingen en ook voor een plaats in de Rekenkamer, koos hij toch
voor Leeuwarden.
Daar werd hij in 1869 - op het nippertje - in de gemeenteraad gekozen. Het
zou een lidmaatschap voor het leven blijken te zijn. Hij was er even trouw aanwezig en nauwgezet werkzaam als in de Tweede Kamer. Ook in de gemeenteraad
was hij een man van 'gematigde vooruitgang'. De fabriek deed hij na een paar jaar
van de hand. De vertrouwde meesterknecht was overleden en looneisen verstoorden de vroeger zo gebruikelijke rust in het bedrijf. Nu kon hij zich geheel
wijden aan wat hem werkelijk interesseerde: de munt- en penningkunde, de
geschiedenis en het Fries Genootschap.
Munt- en penningkunde
Het verlies van Dirks' kamerzetel betekende winst voor de munt- en penningkunde. Nu konden zijn jaarlijkse aanwinstenlijstjes in de verslagen van het Fries
Genootschap weer regelmatig verschijnen. Dirks' belangstelling voor munten en
penningen was gewekt toen hij zich na zijn studietijd ging verdiepen in de kruistochten en daar gegevens over munten tegenkwam. Als men ze kon identificeren
en hun vindplaats duiden, dan waren zij een onmisbare bijdrage aan de opheldering van het dikwijls duistere verleden. Dirks' voorliefde voor verzamelen en

J.J. HUIZINGA - JACOB DIRKS

159

rangschikken kwam tot grote ontplooiing. Hij begon in 1843 met bijdragen tot de
pennningkunde van Friesland in De Vrije Fries. Van 1858 af publiceerde hij regelmatig in de Revue numismatique Beige. In 1876 werd zijn inzending door het Teylers Genootschap over de Nederlandse gildenpenningen met goud bekroond. Ze
verscheen in boekvorm in 1878. Honderd jaar later zou een 'nieuwe Dirks' verschijnen, waarin de auteur de 'oude' nog steeds als een standaardwerk zag.
In 1888 behaalde Dirks weer goud, nu met een publicatie over penningen
geslagen in de eerste vijftig jaar van het koninkrijk.4 Van 1879 tot 1890 beschreef
Dirks maandelijks in de Navorscher zijn aanvullingen op de standaardwerken van
Van Loon en Van Mieris over penningen uit het begin van de vijftiende eeuw tot
1716.5 Als aanvulling hierop verscheen Dirks' Penningkundig Repertorium.
Dirks was (ere)lid en correspondent van numismatische genootschappen in
Belgi, Denemarken, Engeland, Frankrijk en Duitsland. Hij trad op als spreker in
Bologna (1871), Kopenhagen en Stockholm (1874). Het ging over muntvondsten,
volgens Dirks immers onmisbaar voor een betere kennis van het verleden.

Penning die Dirks in 1886 ontving bij zijn 50-jarig

lidmaatschap van het Fries Genootschap

Geschiedenis
Het onderwerp van het proefschrift waarmee Dirks afstudeerde, geeft de voor die
tijd gebruikelijke belangstelling voor de rechtsgeschiedenis aan. Voor Dirks kwam
daar de Friese component bij. Hij ging de oorsprong van het Friese veemgericht
na. De keuze van een Fries onderwerp was er een voor het leven. In 1846 werd
zijn naam als historicus gevestigd door de bekroning met goud van een prijsvraag
van het Utrechts Genootschap over de handel van de Friezen tot de dood van
Karel de Grote. Vier jaar later won hij zilver bij hetzelfde genootschap voor zijn
studie over de zigeuners in de Nederlanden. 6
Daarnaast waren het vooral kleinere onderwerpen die Dirks bezig hielden,
gebaseerd op uitvoerige en nauwgezette bronnenstudie. Ze verschenen vooral in

i6o

VIJF NEGENTIENDE-EEUWERS

De Vrije Fries, maar ook in de Friesche Volksalmanak. De kritiek uit de eigen tijd
luidde dat Dirks' geschriften meer uitmuntten door rijkdom van inhoud dan door
de schoonheid van voorstelling. Of, zoals over het boek over de handel van de
Friezen, dat het mozaekarbeid was. Dirks gaf dit toe maar merkte op dat al die
deeltjes samen toch een vrij juiste voorstelling gaven.7
Dirks' zeer vele historische bijdragen over uiteenlopende tijden en onderwerpen zouden - met die van vele anderen - eens moeten leiden tot een geschiedenis van Friesland. De instelling die bij uitstek voor het bereiken van dit doel in
aanmerking kwam, was het Fries Genootschap.
Het Fries Genootschap
In de kring van het Fries Genootschap verscheen het leeuwendeel van Dirks' talloze publicaties op het gebied van numismatiek en geschiedenis. Van 1843 af bevatte elke Vrije Fries en de jaarlijkse Verslagen van het Genootschap zijn bijdragen.
Meestal waren het weergaven van een voordracht in de ledenvergaderingen.
Soms vertelde hij in die bijeenkomsten over elders gepubliceerde stukken of stukjes.
Dirks werd direct na zijn afstuderen, in 1836 lid van het Genootschap. In 1843
werd hij penningmeester, in 1852 voorzitter. Het Fries Genootschap zou volgens
Dirks na het verdwijnen van de Academie in Franeker het wetenschappelijk centrum van Friesland zijn. Het moest ervoor zorgen, dat de geschiedenis van Friesland uitputtend werd bestudeerd en dat het daardoor aanzien verwierf in wetenschappelijke kringen in binnen- en buitenland. Kenmerkend voor Dirks' voorzitterschap was zijn voortdurende aandacht voor wat het Genootschap nog allemaal te doen had. Op de dag dat het Genootschap 23 jaar bestond, vertelde hij
welke hiaten de geschiedenis van Friesland bevatte en riep hij op deze te vullen.
Later, tijdens de honderdste vergadering, noemde hij de bouwstoffen die inmiddels waren aangedragen en vroeg hij opnieuw om 'vele steenen en vele andere
bestanddeelen' voor het grote gebouw.8
Zelf leverde Dirks hiervoor zeer veel materiaal. Er verschenen van hem acht
boeken en bijna negentig artikelen over numismatiek en geschiedenis.9 Deze
aantallen suggereren ten onrechte dat Dirks, 'een onvermoeid snuffelaar' genoemd, een kamergeleerde was. Dirks verscheen op bijeenkomsten van geleerde
genootschappen in binnen- en buitenland. Hij reisde graag en veel. Met zijn
vrouw en later met zijn schoonzoon en kleindochters doorkruiste hij Europa. Tijdens de reizen maakte hij aantekeningen die hij thuis uitwerkte en soms meedeelde of publiceerde. Het eerste reisjournaal was van het voorjaar 1828; het
betrof een reis over land naar Holland. Het laatste, in de zomer van 1891, ging
over een reis naar Zwitserland. Dirks wordt een kundige, interessante, gezellige
man genoemd, die altijd wat te vertellen had. Hij ontving bekende buitenlandse
gasten bij zich thuis.
Bij het klimmen der jaren namen de prijzen en onderscheidingen toe. Het
jaar 1886 vormde de inzet van de finale. Zijn vijftigjarig lidmaatschap van het

idl

I.I. HUIZINGA - JACOB DIRKS

Genootschap werd toen gevierd met het aanbieden van een herinneringsmedaille
in goud, zilver en brons en zijn benoeming tot erelid. In 1891, op zijn tachtigste
verjaardag, bood de gemeente Leeuwarden hem de zilveren medaille van verdienste aan. Uit Belgi ontving hij een bronzen eremedaille van de Socit royale
de numismatique. In juni 1892 kon hij zijn penningkundig repertorium niet,
zoals de bedoeling was, aanbieden aan de Koninklijke Academie in Den Haag. Hij
moest in Leeuwarden blijven om daar, op zijn verjaardag, koningin Emma en
prinses Wilhelmina in het Fries Museum te ontvangen. Vier oktober 1892 bedankte
Dirks als voorzitter van het Genootschap en werd hij er erevoorzitter van. Het Nederlandsch Genootschap voor munt- en penningkunde benoemde hem tot erelid.
Op 21 november 1892 was Dirks voor het laatst aanwezig bij een vergadering
van de Leeuwarder gemeenteraad. Vier dagen later overleed hij, na een ziekbed
van twee dagen. Hij liet het Friesch Genootschap zijn volledige verzameling
munten en penningen en zijn boekenbezit na. Zo treft men in het Fries Museum
en de Provinciale Bibliotheek de sporen aan van de ziel en erflater van het
Genootschap, Mr. Jacob Dirks.10

Noten
1 Dirks, 'Levensbericht van Ier. de Vries Izn'. 2 Zie voor Dirks' parlementaire loopbaan Huizinga, 'Mr. Jacob Dirks'. 3 Dirks was op 26-10-1836 gehuwd met Meintje Bolman (18181886). Het echtpaar kreeg n dochter, Atje Jacoba Frederika (1838-1884). Zij huwde (in 1863)
met dr. S.A. van der Chijs, en kreeg drie dochters. 4 Dirks, De Noord-Nederlandsche Gildepenningen en Beschrijving. Het moderne standaardwerk is dat van Wittop Koning, De penningen. De kwalificaties standaardwerk en 'nieuwe Dirks' in de inleiding van het laatstgenoemde boek. 5 Van Loon, Beschryving en Van Mieris, Histori. 6 Dirks, Geschiedkundig
Overzigt en Geschiedkundige onderzoekingen. 7 De beoordelingen zijn van J.C.H. Boot en H.
Suringar. De levensberichten die Dirks voor de Maatschappij van Letterkunde schreef, zijn
aangenaam te lezen. Zo noemt hij het leggen van de eerste steen van de spoorwegbrug over
de IJssel door minister baron S. van Heemstra 'de laatste zonnestraal op [diens] ministerile
levenspad': Levensberichten der afgestorven medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde (Leiden 1865) 215. 8 26-9-1850 in De Vrije Fries 6 (1853) en 24-10-1861 in
VFG1861 /1862. 9 Volgens de bibliografie van P.A.A. Boeser bij het levensbericht van W. Pleyte. 10 Dirks wordt de ziel van het Genootschap genoemd door Boot, 'Jacob Dirks', 5.

bfr