ARCHITECTONISCHE STUDIES 6

VERBEELDE BEWEGING
ARCHITECTONISCHE STUDIES 6

VERBEELDE BEWEGING
Architectonische Studies 6, Verbeelde Beweging, verschijnt onder redactie van:
1. van Duin.
 BEWEGING
De /J-'-'--,-'-... ' V ..........., ........ " van Zeewolde
ir. L. van Duin

Interview met Koen van Velsen

.rn ..... .."C'lT1'-' en constructieve analyse h.1I'lo"r,Th,""",".!T

M. Zwarts, e.a.

Woningbouwproject Hillekop
ir. C. Scheen

Interview met van Egeraat en Francine

.LU.l.',-,"'-/'-'-'.LLl·'-'.UICU.U,"-' en constructieve analyse

L. Hulsbos, e.a.

Publikatieburo Bouwkunde / 1990

Uitgave en distributie
Publlkatieburo
Faculteit der Bouwkunde
Technische Universiteit Delft
Berlageweg 1 2628 CR Delft
Telefoon (015) 784737
Telefax (015) 784727

In opdracht van
Vakgroep Ontwerpen, planning en beheer van gebouwen
Faculteit der Bouwkunde
Technische Universiteit Delft
1, 2628 CR Delft
Telefoon: (015) 785957

Interviews
J. Bleys, 1. Boeter, 1. van Duin, C. Scheen

Plandocumentaties
Bibliotheek van Zeewolde,]. Bleys, 1. van Duin, N. Schut
Woningbouwproject 1. Boeter, 1. M. Siebers

lay-out
H. Berkman, ]. 1. Boeter

Omslag
Susan Hiller, 'Masters of the Universe' (1986)

Fotografie van de projecten

Fotografische dienst Faculteit der Bouwkunde van de TU Delft

Druk
NKB Offset b.v. - Bleiswijk

CIP-gegevens
Koninlklll!<:e Hit)1iotlleek, Den Haag

Verbeelde

Verbeelde / (onder red. van Leen van Duin). - Delft: Publikatieburo,

Faculteit der Bouwkunde. -Ill., foto's. - (Architectonische studies: 6)
Bevat: De bibliotheek van Zeewolde Leen van Duin. Interview met Koen van Velsen.
Plandocumentatie en constructieve bibliotheek Zeewolde / Moshé Zwarts.
Woningbouwproject / Chris Scheen.
Interview met Erick van Egeraat en Francine Houben. Plandocumentatie en
constructieve Rotterdam / Leen Hulsbos.
Uitg. in van de Vakgroep en beheer van gebouwen.
Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft. - Met lit. opg.
ISBN 90-5269-036-7
SISO 716.8 UDC 72.014(492) NUGI923
Trefw.: bouwkunst; Nederland

Copyright©1990 by 1. van Duin, M. Zwarts, C. Scheen, 1. Hulsbos

No part of this book may be rel)rc>dLLced in any form by print, microfilm or

any other means without written from the pubwme~r:
of Architecture, Housing, Urban and Delft, The Netherlands.
 Leen van Duin 9
Interview met Koen van

Plandocumentatie en constructieve analyse bibliotheek

Moshé e.a. 43

Woningbouwproject Hillekop, Chris 'r-r"\At=l,n

Interview met van Ä-JF,'-'..l '''-a'- en Francine Houben. 99

,,,,,,,ror-""'l11'Y\A-nf"rJt1A en constructieve Hillekop,
Leen Hulsbos, e.a. 105
 Deze zesde publicatie in de reeks 'Archi-
tectonische Studies' bundelt een aantal le-
die in 1989 zijn gehouden aan de
Faculteit der Bouwkunde van de Techni-
sche Universiteit Delft in het kader van het
onderzoek naar ontwerp methoden van
tO()mlarlgé~vendle ontwerpers.
De bundel bestaat uit twee delen. Elk
deel bevat een architectonische analyse
van een gebouw, een interview met de
ontwen)e!'(s) ervan en een plandocumen-
tatie/constructieve waarvoor de
auteurs ieder voor zich de verantwoorde-
dragen.
In beide delen gaat het om een recent
project waarin de van bewe-
een belangrijke plaats inneemt. Wat
de delen verbindt is de vraag in hoeverre
de van ontwerpers om het
thema van de dynamische architectuur
l-'''lJl>.n..'_il, en de wijze waarop zij
overeenkomsten dan wel
verschillen vertonen. Is er sprake van een
inventief gebruik van de dynamische vor-
mentaal of eerder van een modieus citeren
om verstarde structuren een schijn van be-
weeglijkheid te geven?
arc:hiltectel1g1'oep Mecanoo
behoefte aan een be'we{!el.iik
Daarnaast vergelijkt hij de dynamiek in het
werk van Mecanoo met die van SclllfliCller,
Eames en Aalto.
Aanvankelijk werd in de reeks 'Architec-
tonische Studies' een aantal recente
ten zonder vooropgezette bedoelingen
met elkaar In de loop van de
jaren is deze aanpak veranderd en werd
steeds meer architectonische
evenementen te traceren in het licht van
ontwikkelingen in de architectuur in Ne-
derland. Het karakter van de
reeks is zo verschoven van het bieden van
een overzicht van nieuwe ontwikkelingen
naar een architectonische en bouwtechni-
sche analyse van bouwwerken die op
van het oorspronkelijke planmateri-
aal Deze
verschuiving brengt met zich mee dat elk
bouwwerk meer ruimte vraagt. In het ver-
zuIlen de publicaties in de reeks
daarom het karakter van een monografie
krijgen en op één bouwwerk be1trekkJlng
hebben.

Ik zelf nf'{")h,~Pf' in 'De bibliotheek van Leen van Duin.

Zeewolde' de grenzen van het zo:ge11eten
deconstructivisme te verkennen. Aan de
hand van de architectuur
van Koen van Velsen - die zich in zijn pro-
houdt met de wijze waarop
uit heterogene onderdelen een geheel kan
worden zonder een
te doen op een vooropgezet uitwendig
model - licht ik een aantal aspecten van
deconstructie toe. Daarbij maak ik duide-
dat hoezeer het ook de
veJran.aer111J[{n(~la en dus ook de verander-
baarheid van regels en betekenisgeving
IJLJtLa,_" zeker geen
LI'n.L, per se
be'weeglijkheid als esthetisch om
het spel' inzet.

Chris Scheen gaat in 'Woningbouwpro-

Hillekop' in op de betekenis die
mische architectuur voor de stadsvernieu-
van de negentig kan hebben.
hem sluit de architectuur van de
Leen van Duin

Het door Koen van Velsen ontworpen de bibliotheek in

Zeewolde is uit een aantal verschillende elementaire vormen die in
wisselende tot elkaar staan. het eerste de Coml'O!iiïtile
van punten, vlaldien en volumes met name in het interieur en ir-
rationeel. de formele struc-
tuur van de comlPo:sitie belatlgti.j~"e mate verklaarbaar vanuit functione-
Ie ovc~1""VIreginJl~en. De dyltla!n1e~K. o""lh,....,~l,·"",.. verbindt de vor-
met elkaar. Het wisselende patroon van lenen en lezen
de waardoor de bibliotheek op
refereert aan de monumentale uit de ge-
schiedenis. Naar buiten toe straalt het stabiliteit en betrouwbaarheid uit.
De dilemma's waarvoor de architectuur zich onder de plllraLܧ:tisch.e culturele
condities van de ziet gelplaaUS,t, binnendeurs geJtloll1dc~n. Onvol-
fralgtIlelllteJ1, uiteenvallende en Z!c:hZett oplo~;send.e vlalm(!n,
d<Jlot'dt'ingendle VOlilm.es, kortom, de die de grenzen van een
architectonische constructie laten zien, worden alleen binnen het mani-
fest. In een aantal vormt het in Zeewolde een com-
mentaar op en het Het laat
een zien tussen een getr~lgtnentc~et~de co:ml)O~;;itile
en constructieve en functionele dOlel1m~ltij~bei(l.

'Die 1P14~tselini!~e belaLn~:st(~lling willen overtreffen in asso-

pl,annen die gewoon wild in elkaar zit- ciatieve met soms Derridase 4)
ten vind ik heel vervelend. Ik wil rust pretenties.
(. ..) ik ben er tegen dat iede- Er is nog nooit zo weinig gezegd over
reen alles zomaar door elkaar zet in architectuur als in de over de
van recht.' bibliotheek van Zeewolde. In alle vakbla-
den wordt het met algemeenhe-
Koen van Velsen den als 'onconventioneel' en 'OC)rS1Prcmlce-
aangeprezen als een gn~m;verle:gg:end
Er is nog nooit zoveel over architectuur architectonisch manifest, maar er worden
als in de jaren tachtig,
"",,,,,,,,-'h1"-,,,rpn geen argumenten waarom
wen zijn nog niet klaar of ze staan al in de het iets anders zou zijn dan een 'UU.><LJlh"-

vakbladen. Ook de van Koen droom, waarin een ontwerper

van Velsen ruime belangstelling, mogelijkheden heeft kunnen ontdekken.
misschien vooral omdat ze vanwege het Door het gebouw luniek' te noemen wordt
tragn1erltalrisc:he karakter ervan aan het ook van de architectoni-
te sluiten bij de inmiddels stro- sche cultuur het zou kunnen func-
ming van deconstructivistische tioneren. Daarmee schiet de kritiek tekort.
architectuur. Van Velsen's projecten bie- Het is haar taak om te onderzoeken in
den aan architecten en critici de m()gé~liij(- welke een architectonisch eve-
heid om zich zonder over te geven nement (zoals een oeuvre of een afzon-
aan de visuele verleiding van COlmpIOSJLtles, derlijk gebouw van een architect) staat ten
waarvan het even OP:Z1CJnte van de theorie van de architec-
als een uiteengevallen mikado spel maar tuur, en te analyseren hoe in een gelJO\lW
die toch vanuit constructieve en functione- technische en maatschappelijke vragen
le te In Door middel van vorm-
geen van de publicaties over Van Velsen's onderzoek moet worden nagegaan welke
wordt de formele structuur van zijn vragen een ontwerper met gebouw
architectuur onderzocht. Men lijkt elkaar te probeert te beantwoorden. Minder dan het

9
 antwoord zelf is het ge~,te.lde architecto- denkt te kunnen sluiten. Maar
pf()bleelTI van vriibliiverlde po:strrloderrle spel
Om een aanzet te geven tot een analyse met de vormen dat heterogeniteit alleen
van het architectonisch van de bi- maar als stijlkenmerk toevoegt laat zien
bliotheek te Zeewolde wil ik een aantal hoezeer de moderne architectuur verstard
stilistische karakteristieken van het ge- is geraakt in formalisme en zo een
bouw naar voren halen op van een nieuwe aan het onderzoek van de
bouwkundige Verder vorm. Zo sluiten beide beg:ripp'en
zal ik in een interview de architect die elkaar zonder
zich meerdere malen spottend heeft uitge- deconstructie is er geen ar-
laten over de toon van de kritiek chitectuur denkbaar en onlgE~Ke:ef(1.
bij zijn heel Om te in welke verhouding
voor zichzelf laten SPl'eKen. Van Velsens werk staat ten van
In op ontwerpen pro- het postmoderne vormonderzoek van de
beert Van Velsen zich buiten architectoni- architecten die ]ohnson op zijn tentoon-
sche tradities te Elk is vol- stelling zou ik twee decon-
gens hem wat het is, vanuit een nulpunt structivistische van el-
ontwikkeld door van het pro- kaar willen onderscheiden, een 'witte' en
sp'ecitieke situa- een I zwarte' 6). Deze benaderingen hebben
...,.ol. . ,.,""T verklaart veel gemeen: beide ontwikkelen geen
in relatie tot andere onderdelen en het nieuwe theorie, maar maken gebruik van
geheel; naar eerder gemaakt werk of elementen uit verschillende bestaande
werk van anderen niet, laat theorieën. Beide vatten een architectonisch
staan naar meer stilistische ken- werk nooit op als een gesloten
merken. Toch zit er wel degelijk een een omvattend systeem dat in zichzelf
in zijn werk. Deze valt te traceren op compleet is, maar laten sporen van andere
grond van ontwerpen - architectonische werken in een ontwerp
een woonhuis te Vinkeveen, het atelier zien. De betekenis van een gebouw wordt
van Total te een ten- zo pas zichtbaar in de waarop het
to()n~3tel1i1w;~;ruimte in het Armamentarium verschilt van een ander werk of dit in be-
te Delft, de van Beeldende
Kunsten te Amsterdam en een woonge- commentarieert. Beide benadennlgen
bouw te Haarlem - en laat raak- sen zich toe op het van
punten zien met de architec- de architectuur en zoeken naar die plaat-
tuur, zoals die zich in het spoor van het sen waar de grenzen overschreden wor-
van het moderne ontwikkelt. Van den. Maar waar de 'zwarte' oena<ae:rmgs-
Velsen's werk alleen hpc,.,l,r;·i"P,n er op gericht is de architectuur als
van individueel mE~ester.sctlap bouwkundige discipline van binnenuit uit
meeste critici doen haalt de angel uit het te hollen, beperkt de 'witte ' zich tot het
werk en laat de kwaliteit ervan onderbe- onderkennen van dis:continue, het(:rC)QE~ne
licht. elementen in een ogenschijnlijk homogeen
veld.
Hoewel Jollll.5iOn 5) stelt dat de-
constructivistische architectuur geen is Evenals de 'zwarte' benadennlgsWljZe
en zelfs geen beweging van architecten laat de 'witte ' het streven naar een
die zich groeperen rondom een gemeen- eenduilji$l;e en universele waarheid en het
schappelijk programma, heeft hij met de denken in hiërarchieën dat ten grc)llcis12lg
tentoonstelling 'Deconstructivist Architec- ligt aan onze tec:hrlocratische, gelnolrm~ali­
turei die in de zomer van 1988 in New seerde m::lat~5ctlap'pii maar stelt de ar-
York werd gehouden een in mijn ogen chitectuur als technische discipline niet ter
onvruchtbaar verschil tus- discussie. In tot de I zwarte' is
sen postmoderne en deconstructivistische de 'witte' er niet op uit een
architectuur. Postmoderne architectuur zou 'stilte' of 'leegtel of, nog modieuzer
hem ondanks de uit'erlijke mt:LleE~rd. een 'CC>Ce111l\:e
van heterogeniteit naar een op het (neo)- waarin geen enkele int,prt')rpt'.lt1ip meer mo-
classicisme harmonie stre- is. Ze richt zich da:lfentE~gen op een
ven, terwijl deconstructivistische architec- uit:gebalallcE~erde verhouding tussen een
tuur zich daar juist tegen verzet. Volgens gefragmenteerde formele en
kan architectuur opgevat constructieve en functionele doelrnatlg:-
worden als serieus vormonderzoek voor- heid. In deze zin kun je de bibliotheek
zover zij niet als esthetische van Zeewolde beschouwen als een 'witte'
norm inzet en als louter modieus deconstructie. De vormgeving ervan is eer-
stijlk,enm(~rk toevoegt aan een verder on- der op de mogelijkheden van
rrp'rxr;;7;n,rlp homogene structuur. Op dit beton, hout en staal dan op de esthetiek
punt vertoont postmoderne architectuur van abstracte oppervlakken, lijnen en pun-
nauwe met deconstructie, ten, die het werk van de door ]ohnson ten
die elk systeem wil waar dat tonele architecten als Gehry,

10
 Koolhaas, Eisenman, Hadid en Libeskind
kenmerkt.
Met]encks 7) ben ik van dat, als
er al ruimte is voor een 'zwarte' benade-
rinlgSwi:ize van de deze zich
buiten bouwpraktijk van alledag
plaatst. Die laat zich immers
aan w~~teJns(:l1alPr:)eljike
kunsltZÏ11niige deconstructies. Dat enkele
spraakmakende 'zwarte' architecten er in
slagen roem en te verwerven
zegt eerder iets over de behoefte aan een
paar prestige die de ratio-
naliteit van de markteconomie mogen
maskeren 8\ dan over de effectiviteit van
Exterieur, duidelijk zichtbaar zijn de trap, de glazen hun bel1acleringi,wijze
gang, het tussen lid en de woonkamer
deconstructies moeten volgens
dan ook eerder als producten van
beeldende kunst dan van bouwkunst be-
schouwd worden. Gehty bouwt voor zich-
zelf of voor die uitdrukke-
lijk om stilistische inbreng vragen. In
het Gehty House (978) hij zich
aanvankelijk tot het uit elkaar la-
ten vallen van de architectuur: hij verving
delen van een bestaande door on-
voltooide die vanuit de orgine-
Ie construcie naar buiten Het lijkt
alsof het bestaande huis de verwrongen
vormen al in zich droeg
en Gehty ze de ruimte abstracte
vormentaal tegen zijn bel:10(~l1rlge:n
ak~~enote:n onmiddellijk aan. Niet a1-
geac-
Beganegrond Cel)teerci, maar zelfs norm voor projecten
van andere architecten. En zo zag
zich om deze norm die niet
de zijne was, maar wel aan hem werd toe-
te ondergraven. Hij voegde

Het woonhuis te Vinkeveen is een vrijs1taa,ndle Vl7otlin:Q op een aan een

De bestaat in uit twee volumes die onder een scheve
op1zic:=ht:e van elkaar Beide volumes
maar waar het ene een dak heeft is het andere voorzien van een licht
gen dak dat door middel van een los van de wanden is g;eJh.olud4en.
doos met het dak is op ma:nier onderverdeeld in kamers die
vanuit een gang ontsloten worden. In deze doos de meer utilitaire functies
als werken en De circulatiezöne is ten op-
zichte van de andere functies in de iets ver-
schoven en in de doorsnede is door middel van een hellend daklicht
culeerd. De trap is op haar en tegen de doos g;epl<lat:st.
doos met het dak is :niet onderverdeeld en bevat de woonruimte. Aan
de is er een open die net als de trap op is
vormgegeven, aan de andere is er een die uitzicht biedt over de plas.
met elkaar verbonden door een tusse:nlid. De
len en van dit tusse:nlid waardoor het een
weliswaar maar dat vanuit beide volumes
naar buiten stulpt. Alleen het keukenblok is in een autonome, pure
werkt. Andere elementen hebben een meer vorm en ontlenen hun ka-
l'akter in zeker aan elkaar. De verschillen tussen functionele en con-
structieve onderdelen van het maken
geen indruk. Ook in het sterke contrasten ver-
meden. maar twee - in de transparante gang en de
ontmloeti1llg tussen beide volumes - en de rela-
na~llrulkk,elijik uit2.1eW erJj.t. Er
1

daardoor ruimte voor Frank Gehry, house, Santa Monica, Caltfomië (1978-88)

11
aan het huis een volume toe
met een ruw, oppervlak in de
vorm van een vis. Met dit vis-
motief dat Gehry al een aantal in al
ontwerpen toepast als commentaar op
de abstracte vormentaal van het modernis-
me en de meer monumentale vormentaal
van het wil bewust shoc-
keren: 'als alle architecten zeggen dat de
vormentaal van het classicisme perfect is,
dan breng ik daar tegen in dat de vis per-
fect is, dus waarom zouden we geen vis-
sen kopiëren? I Daarmee volgens
Jencks meteen de grenzen van decon-
structies aan: ze verzetten zich altijd tegen
iets, een norm die een ideo-
die moet worden. Op Interieur met trap naar de galerij
het moment dat Ze hun kritische positie
verliezen worden ze zelf een verstarrende
kracht. Gehry' s deconstructies werken het
best als op een sterk
neerde architectonische norm.

Een constructivistische esthetiek verbindt

het werk van met dat van Koolhaas.
Beide architecten werken in het spoor van
de formele die door de Russi-
sche avant-garde in het begin van de twin-
tiger ontwikkeld 9). Architectuur-
critici over het een on-
derscheid aan tussen het vroege en het la-
te werk van de constructivisten De
vroege constructivisten forceerden een
breuk met de klassieke compositorische
regels die op hierarchische relaties geba-
seerd waren en pasten pure vormen toe Doorsnede
als kegels, kubussen
en bollen in rusteloze com- JU""-'.::!'.lI.<t::.JUL te Anlst(~rd:am (1988)
jJV,CHLl'-èl, zonder overheersende assen of

een dominant dat de ofllde~rgleblra(=ht

op de bovenste van
een aan de IJ-oevers
van Amsterdam. verbouwing heb je te maken met de architectonische
context waarin je een ruimte met een sfeer -
betonnen koloJllfllle11, stalen spanten, een daklicht aan de Deze
met hout en trans-
gonp,Ia<:lt en De het pro-
is op basis van een strenge een dubbele kamers ron-
dom een gang aan de ene een enkele kamers aan de andere. Ertussen
in1pan(1,ïgc~, centrale ruimte over. Om de kamers aan het IJ extra te la-
het noorderlicht is de wand tussen deze kamers en de gang
gelplaLaU,t en een het daklicht De gang zelf
wordt eveneens door middel van dit daklicht van voorzien. Ook de
ruimten tussen de gang en de centrale ruimte ervan,
omdat ze onder een schuin vlak met transparante gO'lftl13LteJn
Zelfs de centrale ruimte, waar het is l!ehUlis,ve~;t.
het daklicht. Om het dat daar werkt bovendien nog
bieden, is er vóór dit daklicht een waarheen een trap
entree leidt.
Het beeld van het .......n'i."rot- in sterke mate door het timmerwerk
van deze trap, het pl;lte'au en de schuine wanden. Hoewel dit timmerwerk heel
n1l",proiiplIi: p14~kJi{e11, b,e~:renzin:ge:n en routes deÎIDieert, laat het ..... li'ó..." ...P',........."'J'.... een

t-n'''''iT",.U10 Jjljn4em'ip(~1 zien. Van Velsen dat op on-

Rem Koolhaas, Danstheater, Den Haag (1987)
ill(~ke~ur~ein DecotnlPol,ïÜ~
van staven en scheve Vlêlkl(e:tl, die het best in de doorsnede
afleesbaar is, transformeert de ruimte tot een rusteloos inte-
rieur, dat aansluit op de inmiddels vormentaal van het (de)construc-
tivisme.

12
 verhouding tussen de verschillende onder-
delen Deze composities werden
aanvankelijk niet opgevat als U\JU vv
"I<1U-

nen. Ze hadden niet de nr.">tpntip

tuur van de architectuur als technische dis-
cipline te maar werden ge-
zien als van kunst en weten-
schap. De structuren wer-
den eerder begrepen als dynamische rela-
ties tussen pure vormen die in de ruimte
zweven dan als een onstabiele conditie die
intrinsiek is aan de vorm zelf.
Omdat architectuur een ingenieurs kunst
is met een sterke sociale basis, werd zij in-
gezet om revolutionaire m,latsc11alJpeliike
onlWlKl<:ellngen te bevorderen. Met de po-
ging de vroege vormexperimenten om te
zetten in architectonische structuren veran-
dert de dynamiek in instabiliteit. In de
projecten uit die periode breken pure vor-
men op een verwoestende manier door
kaders heen die op zichzelf al de:sin1tegre-
rend zijn. Het is alsof er van binnennuit
een explosie plaats vindt. Deze radicale
Df()jecten zijn als bouwwerk nooit
seerd. Op het moment dat de constructi-
visten zich op de
ken richten up·rrh,,,ii,,t
karakter uit hun werk. Hun ontwerpen
worden die aansluiten op de
door de productie-consumptiecyclus ge-
stelde eisen van doelmatigheid. Paradoxaal
genoeg keert het pure karakter dat het
vroege werk van de constructivisten ken-
merkt dan terug, maar alleen als esthetisch
Beganegrond fenomeen. Weliswaar associeert de moder-
nistische architectuur die zich in het spoor
W~lp(;~nt1nu:sel1m te van het constructivisme ontwikkelde, de
we:terlscJharmé~1iHce en lm.nstZ1n,ni~;e
w~lpl~rumllsC:~U!n is in Armamentarium te menten van de vroege constructivisten met
het Armamentarium stammen uit de zeventiende eeuwen
i"ió"" onder toezicht van monumentenzorg
.........-U4L .. wat wil zeg-
gen dat er aan de in de geest van de architectuur is
ontworpen. Van Velsen is in een laat stadium de betrokken om
van het een museum te maken. heeft op
he:te1~Oil~ellLe collectie de van de obie<=te:o
bepaalc:l. Reeksen van losse Obje<:teJO
verv4[)jt;~e:r.1S onder een steeds in het ge-
geplêlat:st. Het effect hiervan is dat de zich van elkaar verzelfstan-
waardoor je ze kunt de continuïteit
van het intact of ruimten is door een
bou~rktln(ng element virtueel met elkaar verbonden. De ronde door
de ruimten om een binnenhof heen is daar een voorbeeld van. De tO.l':Q'f~v('~e{!rde
in een hi!~h··te4ch··achtilge be4eldltruU ucÏt~~evoerd.
verz4eltisUllnc:Ug.en zich daardoor weliswaar van hun historische aC.htc~r,,~(),nC:l,
maar kunnen niet op tegen de dominerende zeventiende-eeuwse architectuur.
Van Velsen pure vormen komen beter tot hun recht in een neutrale 011rlQ'Cl':vioQ'
tegen een abstracte een de toegang van het com-
t04~V()e~tffigen aan de buitenkant zichtbaar. Ze echter te beschei-
den om de starre te doorbreken. Met de verbou-
van het Armamentarium laat Van Velsen de grenzen van
zien. Het idee om omvattende samen te stellen op van on-
derscheiden hier niet genoeg om ruimte te
pen voor een nieuwe van de bestaande De tOleVj[)e'I.!Ul-
gen staan diametraal de historische vormen.

Peter Eisenman, Biocentrum, Frankfurt am Main (1987)

13
een notie van constructieve en functionele
doelmatigheid, maar ze baseert de vorm-
geving van architectonische niet
in de eerste plaats op onderzoek naar de
dynal:ni~icl1le relatie tussen constructie en
functie. Door een esthetische norm voorop
te stellen wordt de poging van de moder-
nisten greep te op technische en
maatschappelijke in de
kiem de modernistische archi-
tecten volgen in feite de marktmechanis-
men die als stabiliserende
factor de bepalen.
zou Koolhaas nu juist
de relatie tussen de instabiliteit van het
vroege Russische constructivisme en deze
door maatschappelijke machtsverhoudin-
gen bepaalde, aan de vorm externe stabili-
teit door de modernistische
architectuur te confronteren met haar ei-
gen oorsprong. ]encks 12) cr daaren-
tegen op dat Koolhaas' werk vooral moet
worden als een 'revival' met een
sterk ideologische component. Koolhaas
..... rr"\h,o·.a .. t volgens hem de modernistische

traditie in stand te houden door in te spe-

len op de vraag naar de vormentaal van
de vijftig en deze te verbinden met
een zoals
die in m(~tf()p()Htairle gebieolen ap"\Tr~l~larl
wordt. Zijn architectuur zou weliswaar
postmodern genoemd kunnen worden
omdat sporen van andere architecturen
laat zien - van der
Malevich, Leonidov - maar ik vraag me
toch af of de term zelfs in
de 'witte' wel
van Koolhaas betrekking heeft. Zo is in Plattegrond eerste ontwmp
het Danstheater in Den een aantal
vormen weliswaar losjes naast elkaar ge- llillkSiac:ad.enrtle van He:e14rleln(l.~ Kunsten te A.tnsltet~ruLm

De Hllk1fiiac:ad.enrtle van Beeldende Kunsten wordt """"lhu';",.m",,,,'"

ne:gentiielllde eeuwse kazerne in A.r.oslter'da.m,
gebouVVe:ltlC4:U[LpJlex rondom een grote Dltlfl4en]p1<Jlat!s, waarnaast een apart ge-
bouw met een re4Chlthe)eJUJ;l;e p la1ttelr.ve)n4rJ
1

in baksteen en voorzien van zadeldaken. Er

bracht: tekenen en het studium
op'np'!"!'!! l p De eerste vier functioneren het studium vormt
een verbindende schakel in het De studentenateliers en docentenruim-
ten van de in het bestaande Of"lhOlllVIT ot1ld.t:~r~.ebralch't,
je<:taltelier'S, kantine en de atèJeJline; studium ~,.;;.u.";;'" C1Il";;
de, en annexen in volumes die aan het 2elt>OlLlW
structuur van het bestaande is aan de aangetast, waardoor de
bjjlnc~nl)laats verbonden wordt met de Midden op de bitlnC~n])laats
staat onder een scheve hoek een aantal verschillende doosvornli~;e volumes in
een structuur die door middel van In''''.nh''''n .......·p.n
verbonden is met de vier hoofdfuncties en de kantine buiten het
ca1'1'ee. De van de volumes op de herhaalt
zich op kleinere schaal in de waar de in het ge-
op deze gaat de tocev()e':OO.2
eeuwse ruimte-architectuur over in de negentilenlde eeuwse massa-
architectuur van het Door de maakt het pro-
niet de indruk van een bestaand met toevloe:gUlg~~n, maar van een

meer van de o(].rsprOlllk(~lllke

vormd tot een hetel'OR:ee:n c,onlpJlex met 2ellU:ew'aardi2e ·,,~·n ..~..._
Zaba Hadid, kantoorgebouw, Berlijn (1986) onderkanten,

14
 en wordt de instabiliteit van de com-
in formele zin nog eens door het
kIE:Ufj~et)ru:lk vlersl:er1,t, maar toch blijft het
ondUidelijk waar het project zich tegen
verzet. Koolhaas Hjkt vooral een gesmeer-
de versie van de anti-zwaartekracht archi-
tectuur van Leonidov te hebben willen re-
aliseren. Het is dan ook niet dat
zijn inmiddels een suc-
cesvolle formule is gelJlekeJtl.

Aan de 'zwarte' deconstructivistische

belJaclerjng,swijZe is de
naam van Eisenman die zich,
na een waarin hij architectuur zag
als een rationeel van
Makette formele relaties tussen pure vormen, vanaf
1980 zegt te houden met de toe-
stand van waarin de moderne
architectuur verkeert.
de nal:uurwetE:nsch:1Pl)en al een
paar eeuwen geleden de idee van een uni-
versele waarheid hebben losgelaten en
aan elke CdeeDtheorie de eis stellen dat
haar grenzen en dus haar tijdelijke
houdbaarheid aangeeft, heeft de architec-
tuur Eisenman sinds de achttiende
eeuw geen enkele serieuze poging tot
th'~"t'ip'T"t'rninfT h~~~'~'" Voorzover er van

theorievorming was, greep deze te-

rug op de klassieke nal:uurwete:nsl:h::JlPClen
en het streven naar een universeel
dend mathematisch ideaal, dat in de twin-
tigste eeuw tot een vertrou-
wen in vooruitgang door middel van de
techniek heeft Pas nu kan er vol-
gens Eisenman met behulp van de decon-
Doorsnede Plattegrond structieve methode een theorie ontwikkeld
worden die voldoet aan de TTxr.n"'",c'tp
W4:>on~:eIJOtJIW te H~I~"".Plln eeuwse eisen van WE!teJ1sc:na.pç,eHlktlellj.

Het W()011jl(!b()mw is in een met een ex:oe:rt-

menteel en karakter aan de rand van Haarlem. Door het
pen verschillende kanalen en verkeersroutes. De architectonische in.'vulliJngen
verschillen van tot sterk en binnen dit veld s-prutJlt het
W()o11gc~b(}mw eruit, doordat het de rusteloze van het
nog eens intensiveert. Het met
een De in een scheefstaand
blok van zo'n acht op de en
ofllts1lui1tingen na staat op boven
een overgang tussen land en water. De doorboord met een serie
gaten van verschillende in de vorm van een (onaffe) ovaal. Een zelf-
st:JtnC:Ujl volume met een ovale bevat de De ge-
vels van het blok met en het volume met hebben een
verschillende schaal. Daardoor is het zeker op afstand, m4[)eiilijk
teren aan de maat en het zich toe op het met de
van schaal in de architectuur. Het Van Velsen aan alle
moderne eisen van functionele en constructieve Zo de
wculing;en aan die met een lift en tr3LPI)erlhl1iZen UIlllSJLUlit:fi 'i:V€lrrcIPtl
Ie hebben uitzicht op de en op flexibele manier bewoon-
baar. De inzet van de is daarmee echter nog niet ver-
klaard. Het erop dat Van Velsen hier eerder een scheefstaande no-nonsen-
se doos met op een manier omzet in een soort anti-
zwaartekracht architectuur om zo aan te sluiten bij de naar 11cht'voet'i2e
scJl1oonheid, dan dat hij op fundamentele manier de relatie tussen
constructie en functie onderzoekt.
DanÎel Liebeskil1d, City-edge, Berlijn (1987)

15
 Naast het bieden van aan
m;::lat~,cblappe1iib:e activiteiten heeft archi-
beltek:enisclraJ~ellde functie die
Eisenman be.lan.grlJKc:~r
sche. werk dan ook niet naar
de bestaande bouwpraktijk: hij ziet archi-
tectuur als taal en een ontwerp als een
tekst waarin de organisatie van activiteiten
en materiaal niet langer dominant is. Zoals
afzonderlijke woorden of zinsdelen van
een tekst in hun context betekenis produ-
ceren, zo verlenen architectonische ele-
menten in een context betekenis
aan een ontwerp. De betelcer1isve!rlenillg
raakt nooit met elke verarLoe:nrlg
in het ontwerp zelf of met een nieuwe
tekst erover ontstaan nieuwe lezingen. Het
proces van betekenisverlening is een pro-
ces zonder einde. 13) Eisenman ziet het de-
construeren als een constructieve activiteit
die deel moet uitmaken van het ontwerp-
en Deconstructie is voor hem
in de klassieke bete-
maar een benade-
rinn,,'[Xrjj7p, op het moment dat deconstruc-
len. Volgens Eisenman zou dit een com-
tussen de basisvorm en haar
velrstC)rirlge:n tot gevolg hebben. Soms ver-
de vormen
,",uu",-'-'u soms staan ze
geïsoleerd of juist zo dicht bij elkaar dat er
een nieuwe vorm ontstaat. Op deze
wil Eisenman een comr)lexe llit',Ul,,,,,p<!ina
tussen massa,
weeg zo, dat
de cOlmp1os:ltie niet alleen bij vluchtige be-
sctlol1wjlng tal van vragen oproept. Hoe
je naar het project kijkt, des te on-
duidc:~liil(er wordt het waar de pure vorm
en de hybride het heeft een
bijna pure of een bijna hybride vorm maar
is niet helemaal het een noch het ander.
Als je met een ontleedmes het een van het
ander zou scheiden zou er een
Door het ontbreken van één
krachtig beeld zou het Ei-
senman onzekerheid scJtlelPpen
traditionele f'''1ran,''' ..·'.aÄ'n
tuur slulip(~n(:1erwijs ondergraven.

tivisme een of wordt

moet het worden Deconstruc- in het spoor van het Russische vorm-
ties zijn volgens hem in laatste instantie onderzoek uit de jaren aan de
onzichtbaar: ze markeren wat geen vorm exploratie van in
kan en geven aan hoe een pro- een laat-modernistische vormentaal. Haar
bleem binnen een specifieke situatie een werk spreekt met name 'jonge architecten'
(tijdelijke) oplossing vindt. Aan een archi- aan, die in de verwrongen abstracte vor-
tectonisch moet afleesbaar zijn wat men waarschijnlijk een van
er niet is en wat er niet gem~la~~t het van het moderne zien, waarvan
kan worden. Een project als het ware de doelen en voor de meer-
zijn eigen 'zwarte gat' aan, het punt waar- derheid van de nog
op het alle betekenis en zo steeds de bron van i",c·.-.i."n~;=
zijn eigen ontbindende elementen in zich. did's kantoorgebouw te een
In projecten introduceert Eisenman normale maar wel Ultkr2lgend
een serie formele middelen met behulp ogenschijnlijk 7urp,,~>nrt
waarvan hij deze kan vormgeven,
zoals de L-vorm, die zou staan voor insta- een imago van te geven
biliteit, en 'sealing', een oper2ltie op de hoeken functionele elementen
een grote verscheidenheid aan elemen- op een wijze met elkaar ver-
ten zonder context op kaleidoscopische vlochten. Volgens 14) koketteert
laat of om archi- Hadid met de Rococo, voorzover ook zij
tectonische clichés als de mé~nselilike met maniëristische middelen in essentie
Tevens deconstru- doelmatige structuren aankleedt. ziet
eert hij met name in zijn opstellen een het als een no-nonsense modern kantoor-
aantal traditionele van de ar- gebouw dat op een manier
als route, en tot een is ver-
het gebouw dat de over- vormd die naadloos aansluit bij de
winning op de zwaartekracht uitdrukt. naar moderniteit en lichtvoetige schoon-
recente deconstructies vaak ge- heid.
baseerd op de verstoring van klassieke
cOlnti~~uratil~s door fractale codes. Met ge- De projecten van Libeskind hebben zon-
bruik daarvan heeft Eisenman in het Bio- der twijfel een technische of
centrum te Frankfurt de grenzen tussen m2lat~;cb,appe1111~:e basis. Libeskind beheerst
blC)logle en architectuur willen onderzoe- bij uitnemendheid het metier van de archi-
ken. Een aantal modernistische blokken tectuurtekening als vorm van kunst. Hoe-
die laboratoriumunits bevatten is wel het geen werkdocumenten van
een rationeel systeem verdeeld een wen hebben tekeningen wel de-
complexe driedimensionale figuur die als gelijk een architectonische pn)blenlatiek
centrale circulatieruimte dienst doet. De Dit is Graat1and 15)
rvtv;A .." " n wordt verstoord doordat er nieu- met name het geval bij de 'Micromegas',
we vormen aan die uit het een serie tekeningen waarin architectoni-
zelfde systeem voortkomen dat ontrege- sche elementen in een baan van nul naar

16
 On(~ln;C11g worden gebracht om kenmerken tekeningen de lijnen losjes en ogenschijn-
van het tijd/ruimte begrip te onderzoeken. willekeurig elkaar. Waar dit bij
Hoewel middelen als Gehry c.s. echter gebaseerd is op een on-
plek, route tot het maken van ver-
en de dus geen exact te defini- schillen om het verschil, wil Van Velsen
in beeld brengen, onderscheid maken, gebouwdelen als mu-
lilI'lensp<;;l toch ook niet ren, trappen, ramen en daken elk
Boullée (1784) gelnO(~ma worden. In die zin exploreert Li- een sfeer en karakter geven, om de-
beskind hetzelfde gebied dat Eisenman het ze ten slotte met elkaar weer tot een ge-
'tussen' noemt: zoekt naar iets dat nooit heel te componeren. Het gaat hem
kan worden of in calteg:orieë~n niet om pure en harmonieuze composities
gevangen. Libeskinds onderzoek mondt die een begin en een einde kennen, maar
uit in 'Chamberworks', een serie tekenin- om het samenstellen van omvattende ge-
gen die eerder grafisch dan architectonisch helen met uitgesproken interne
is en waarop alleen nog banen, vectoren ook al zijn die incompleet.
en coördinaten te zien Volgens Graaf- Zijn leidt tot die
Durand (1809) land is er echter nog steeds van met een zekere zorgeloosheid laat voor
een relatie met de architectuur, omdat wat ze het articuleren van tegenspra-
'Chamberworks' via naar de ken is geen doel op zichzelf. Hij trekt zijn
architectuur zou 1TPlrTITii7ro'n lijnen weliswaar niet zo maar ze
een web van betelce!11SVelrlenirlg staan ook niet Ze geven de
of eindpunt. van weer, die el-
Met het 'City . . r""'"'O'.s"\","'<'>r'T kaar genomen toch een zekere nostalgie
treedt Libeskind de bouw'pr:aktllk. naar een verloren gegaan geheel uit
in dit staat een staaf met te drukken.
een rechthoekige doorsnede, die vanaf de
Asphmd(1924) grond schuin omhoog loopt. Deze staaf Van Velsen wil rust brengen, met ar-
bevat een groot aantal en chitectuur relaties spannen tussen verzelf-
gevouwen die bie- st2LncHgde en functies en ob-
den aan woningen, een kinderdagverblijf, en deze relaties in het van
winkel-en en enkele ande- de gebouwde omgeving voelbaar maken.
re functies. Het van de staaf Met de term 'voelbaar' wil niet alleen
kun je niet zien als een huid die de chaoti- opdrachtgevers gerust stellen door te
sche van het interieur omspant benadrukken dat zijn gebouwen geen filo-
en binnen één vorm want ook de sofische verhandelingen Hij er
verwrongen constructie waar de staaf op het mee aan van de tactiele erva-
steunt heeft een rusteloos karakter en be- ring van heel gewone zaken als lichtinval,
nadrukt de chaos van de ter ruimtevorm en van
De huid met graffiti wen. De tactiele ervaring staat in ogen
en intensiveert zo juist het heterogene en dichter de realiteit en is minder
rusteloze karakter van het project. Of hier beladen met betekenissen
sprake is van een architectuur van even- dan een esthetische ervaring, cerebrale ab-
wichtsloosheid in het verlengde van het stractie of formeel concept. Van Velsen
werk van de Russische constructivisten, of ziet alles wat hi:j maakt als een deel van
eerder van een architectuur van ontmante- een grotere Zo maken ge-
ling, verval en kan ieder voor bouwdelen onderdeel uit van een ge-
zich uitmaken. bouw, dat op zijn beurt ook niet voUe<jlQ
is omdat het een element is van een straat,
Uit het werk van Gehry, Ha- buurt, enz.. de van de-
did, Eisenman en Libeskind een tails, meubels en de-
SUrfing (1967) fascinatie voor een rusteloze architectuur. zelfde principes: vanuit de delen werkt
Ze willen de conditie waarin naar een geheel. En hoewel de vorm van
de politiek, economie en natuurweten- dit is, maakt het
SCllat)D,en verkeren ook in de architectuur idee van virtuele eenheid de kern van zijn
Het is de vraag of '-'''-'UU. ..... '''.lH''F. uit.

hun visie op de relatie tussen de architec- 'prr,p,"",,,,,,,, het shockeren van de

tuur en de niet te eenaU1(:l1g l.>"'./v,uaao, de van Eisen-
en, paradoxaal genoeg, te is. man, de van Hadid en de
Ook lijken ze opnieuw in de valkuil van desintegratie van Libeskind plaatst Van
moralisme en te trappen, wan- Velsen een bepaalde l11tJ;;et)alGmceeJ~de
neer zij architectuur de taak tOE~schrijve~n vorm van ruimtelijke (dis)continuïteit.
CTp-,,,,,,,,I,,·,...,,,, van onbehagen te articuleren.

Ook Van Velsen onderscheidt in zijn ar-

Van Velsen (1989) chitectuur omdat alles in de
maatschappij uit losse stukken zou be-
Typologische reeks van bibliotheken staan. En net als bij c.s. staan in

17
Gebruik en ruimt:elijike opzet
Aan is soms een pro-
gr,lmJmatis<:he eis verbonden die de vorm-
geving in hoge mate beïnvloedt. Zo wordt
aan bibliotheken vanaf het moment dat ze
[O(~ganKe111K zijn de eis van con-
Het in het ge1{arlge:ni~;on.t­
werp ontwikkelde panoptische schema,
dat is volgens de controle-
rende blik, is daarom tijd
voor de articulatie van het be-
langrijkste programma-onderdeel van een
bibliotheek: de lees- en uitleenruimte. De
vorm van de bibliotheken van .uvUU'I..-'-',
Durand, Asplund en Aalto is er in hoge
mate door beïnvloed, en ook Stirlings bi-
bliotheek in sluit aan op deze
reeks. In de decennia zijn artifi-
ciële controletechnieken als televisie en
magm~t1S(:he be'vei.liging:ssysteme:n ontwik-
die de controlerende U<ALu ........ Ujln..'-'
zichtlijn kunnen vervangen. Met de op-
komst van deze elektronica verliest het pa-
nopti:sctle schema voor bibliotheken
betekenis als element en
vervaagt het typische verband tussen het
en de ruimtelijke opzet van een
bibliotheekgebouw. De interne functionele
samenhang tussen alle afzonderlijke activi-
teiten lijkt nog de enige functionele invals- Verdieping, schaal 1: 250
hoek van waaruit de articulatie van de
vorm kan worden bepaald. Door het op-
stellen van bewegingsdiagrammen, die de
afzonderlijke activiteiten van elke catego-
rie in een reeks
weergeven, kan deze functionele samen-
hang operationeel worden Sa-
men met een definiëring van
de ruimte voor elke atzonclet'111-
ke activiteit levert het een ruimteschema
op. Zo'n ruimteschema is echter, in tegen-
tot het panoptisch schema, niet
formeel gestructureerd. Dat kan ook niet,
een bibliotheekprogramma vraagt immers
alleen nog een hermetisch schil
met één toegang, waarbinnen een route
om het boekenbestand langs uit te stallen.
De van de route en de
aal1wezigbeid van de schil kunnen uit pro-
gr2lmJnatis(:he eisen worden maar
niet de vorm van beide. Een bibliotheek-
programma kan daarom net als dat van
een in alle denkbare vormen
worden gepast.
Het met name de functionalisten die
vanuit het gebruik een ont-
we:rPlnetl1c)de ontwikkelen. Ze ontleden
een in functionele een-
heden en zoeken voor elke deelfunctie
weer te
clusteren tot één Hannes Meyer
in 'Hoe ik werk' (1933) op het analy-
tisch karakter van methoden en
benadrukt het belang van grafische repre-
sentaties en van tekenin-
gen. Het ontleden van een functie ver-
loopt Eerst onderscheid je func- Begane grond, schaal 1: 250

18
 tlonele hoofdgroepen van elkaar bruik (al of niet gelegen,
beeld: studiecentrum, beheer en de wenselijke lichttoetreding en bezon-
or~~anlisatie in het van een biblio- de onderlinge relatie) in een mede
"p,nlrolo-,,'nc alle activiteiten die bin- door de situatie omvattend ge-
nen zo'n hoofdgroep ontplooid worden. heel. Als je je om en door deze objecten
De activiteiten worden weergege- heen wordt volgens hem ruimte-
ven, soortgelijke activiteiten wor- COml)leXHeH nr.lla,-j;n- voelbaar.
den ge$:?;roep<:enj. In de moderne bibliotheek is het uitle-
Om een vorm te kunnen ontwerpen die nen van boeken het belangrijkste pro-
deze activiteiten minutieus kan opnemen, gramma-onderdeel. Omdat zich in het bi-
wordt elke activiteit naar bliotheekwerk kunnen
structuur en vorm. Er worden ken- voordoen die nu nog niet te voorzien
merken voor een omgeving geïdentifi- vraagt dit onderdeel om een neutrale vorm
ceerd waarbinnen de activiteiten zich effi- waarin de naar behoefte te
ciënt kunnen afwikkelen: te ontwerpen ur11171c"pn is zonder al te ver-
gebiedsdelen (herkenbare delen van de Een doos met een benade-
ruimte) en te ontwerpen attributen (her- vierkante plattegrond, waarin alle
kenbare eenheden die door gelbie'ds,deJlen boeken staan is bij deze rand-
worden omvat). Gelijksoortige gebiedsde- vOO1waarde als vorm een voor de hand
len en attributen worden ge- liggende keuze, Net als bij een SUlpelrmarJ:(t
standaardiseerd, waarna alle onderdelen geven noodzakelijke gebouwdelen zoals
van het op uniforme omhullende schil, kolommen en trappen
schaal worden weergegeven in een gra- de limieten aan van de indeelbaar-
fisch organisatieplan. De ontwerper groe- heid van de uitleenruimte. Naast het uit-
peert en schakelt arzofiidel'lill\~e gebiledsd(:;- leenproces bevat het programma activitei-
len en daarin J';'-',l'-';l';,'-'U ten die veel minder aan on-
zoals het lezen en studeren,
classificeert ze in met het houden van voorlezingen, het bestel-
hun overheersende bouwkundige karakte- len, sorteren, herstellen en cal:al<)glser'en
ristiek, omdat ken- van boeken. Deze activiteiten zijn dan ook
merken aanleiding geven tot een bepaalde in een nauwkeurig passende ruimte met
nly)pr,pr1,nu De methode een utilita- een eigen, vorm onderg<=br'acht,
ristisch dat wil zeggen dat ze ge- evenals de sanitaire en de
richt is op het definiëren en ordenen van berging. Hoewel het volgens het program-
geibieds1deJlen en attributen op zodanige ma van eisen denkbaar is dat in de toe-
dat de gewenste functie zich maxi- komst het accent van het bibliotheekwerk
maal kan ontplooien met zo min m()g<=1ijk meer op de educatieve functie komt te lig-
inspanning. gen en het aanbeveling verdient de moge-
open te laten om stu-
Van Velsen h"""t-..;;dt- het functionalisti- dieruimte en als
sche paradigma, als zouden gebouwen in een te laten functioneren, zijn deze
hoofdzaak hun vorm kunnen ontlenen aan ruimtes zelfs niet in elkaars ge-
de functies die ze bevatten. ergert zich plaatst. Op van zijn vermogen sa-
aan de vormeloze architectuur van veel re- mE~ntlanlgen te zien tussen doel en midde-
cent gebouwde die wellicht len groepeert Van Velsen de activiteiten
verklaarbaar zijn vanuit strikt functionele op grond van een algemeen architecto-
of financiële maar niet uit- nisch en niet op pr,lglnaltlS(~ne
munten in typologische helderheid. Dat ovenNe,girlge:n van utilitaire aard. zoekt
het doelmatig ordenen van het programma naar een evenwichtige tussen
van eisen 16) afdoet als een en functies met een besloten karakter en de
de bepaling van gebouwdelen meer functies. Daarbij zijn de af-
door anderen uit laat wil echter zonderlijke specifieke activiteiten op
niet zeggen dat de manier waarop een steeds andere manier en
wordt vindt.
lnteg(=n(jee~l, hij is van mening dat de in Zo is de studieruimte in een doosje met
ogen centrale thematiek van ruimtelij- een dak ondergebracht, de open-
ke complexiteit alleen in het tot bare sanitaire voorzieningen in een cilin-
kan worden gelbr2Lcht. dervormige kern en de kantoren en het
je in een gebouw door schei- UU'-;l';CUAjLl in een blokje op De ber-
dingen heen kunt gaan en uit een omslui- ging is in een container geprogrammeerd.
ting kunt is het om ruimte De ontvangst-/voorleesruimte is daarente-
te ervaren en je positie daarin te be- gen meer amorf van karakter en de lees-
Daarom heeft Van Velsen de nauw- ruimte is niet anders dan een
omschreven functionele componen- restruimte van de uitleenruimte . De keuze
ten van het programma van eisen 17) ook voor een vorm bij een functie is
in formele zin een objectmatig subjectief bepaald, maar niet willekeurig,
Ruimtelijke opbouw karakter gegeven en op grond van hun ge- Door zich in zijn middelen te tot

19
De bibliotheek aan het kerkplein

De bibliotheek met links de kerktoren De berging en de brandtrap aan de uitbreidingszijde De arcade aan de toekomstige winkelstraat

20
De uitleenruimte

De brug van onderafgezien De trap langs de cilinder naar de verdieping

De uitleenbalie

21
De loopbrug gezien vanaf bet bordes

Het toiletblok De go{fjJlaten wand met recbts de route Begin van de loopbrug met zicbt op de studieruimte

22
Het terras aan de westzijde

Destudiezaal Het terras aan de noordzijde

Het bordes

23
een elementaire volumes die in een neer Van Velsen zijn ontwerpen
aantal opzichten nog vormLverwantschap plannetj(:s blijft noemen en zich zo denkt
met elkaar en verder een vlak en te kunnen onttrekken aan actuele discus-
wat is de ruimtelijke opzet van de sies binnen het maakt er zich te
bibliotheek even complex als helder. De gemakkelijk van af. Het construeren van
elkaar schietende en elkaar door- relaties in een meerduidig systeem, waar-
dring:ende bouwdelen zijn ten op zichte mee hij zichzelf immers ook
van elkaar zo uitgebalan- is een intellectuele activiteit die de grens
dat massa en ruimte in elkaar over- van een werk noodzakelijker-
lopen en niet van elkaar te scheiden wijze Ook Van Velsens speur-
De architectuur van de bibliotheek van tocht naar het van een opgave
Zee-wolde is daarom zowel als is, of het wil of niet, aan het
namisch Het is een ontwerp op zoeken naar objectieve uitgangspunten
het van de snede. Meer dan in voor de architectuur in algemene zin.
ander werk spoort Van Velsen de
ker aan om de ruimteHjke te Materiële vorm en beeld
ontleden en de grenzen van zijn architec- In het gebruik van een gebouw neem je
tonische constructie te doorzien. de materiële structuur als een oDleenvol-
ging van wisselende böelcltr;;lgrnelnte~n
Het netwerk van relaties tussen de func- waar. In een proces van vergelijking en
tiemele en constructieve elementen van het optelling je verbanden tussen deze
is het best afleesbaar langs een bee1c1tcaglJ1é~nt'en - van groot naar klein en
route om en door het gebouw dat andersom - en ontstaat er een voor~;tejHng
r.'-.L'-~>LH is op de hoek van een winkel- van het totaalbeeld van een gebouw.
straat. In deze met een arcade overdekte Het visuele patroon van Döeldtra.gnlerl-
winkelstraat bevindt zich de toegang. De ten kan op zich zijn, maar wat het
uitleenruimte bevindt zich op de betekenisvol maakt is volgens Van Velsen
Tussen de kolommen en boeken- hun compositie, hun In
kasten door kun je kiezen hoe je wilt lo- dit sluit hij aan op theorieën die
pen. Met uitzondering van de leeshoek Alberti al in de eeuw formuleer-
gen de andere functies op de veJrdü::ping. de. 21) Net zoals Alberti plaatst Van Velsen
De studieruimte is vanaf de de op het van het ont-
al zichtbaar via een vide . In deze vide werp in de waarop een aantal hete-
hangt een die onderdeel uit- rogene onderdelen tot een wordt
maakt van de circulatieruimte op de ver- samengevoegd. Het architectonisch ont-
dieping. Deze circulatieruimte is daar na- werpen is in deze meest
d.nulclk:eJ.1jk vormgeven. Gebruikers worden elementaire en vorm een
op via een trap om de activiteit van 'mengen' of 'componeren'
cilindervormige kern naar de r.ntu·H.,.... ct_1 van reeds bestaande van rech-
terrassen en studieruimte te lijnen en krommen, van vlakken en vo-
geleid, van waaruit ze maar lumes, van licht en zonder een
gedis;ciI)1il1e~~rd weer naar beneden wor- te doen op een vooropgezet uit-
den Ook in complexe architectoni- wendig model. Ontwerpbeslissingen
sche constructies kun je het zeker niet willekeurig en vloeien
ces' zo met een minimum aan pnpr<:J1Pvpr_ niet voort uit het componeren maar
lies laten Door en tussen de on- geba:set~rd op een intellectuele redene-
derscheiden elementen is een vloeiende Deze moet zijn en
te die op de uPlrrl;l~ninn daarin het en de bewcmclerilng
"""- ...".AH.,.",->.,!',, cucoj-iv,,,pt'rl is om de continuï- van de gebmiker besloten.
teit van de beweging te benadrukken.
Door middel van het maleriaalge:bnJik In veel modieuze postmoderne ontwer-
veel onbehandelde mate ria- pen die kritiekloos aansluiten op de hang
len naast elkaar - wordt het diachrone ka- naar schoonheid en snel con-
rakter dat aan dit type continuïteit ten sumeerbare wordt he-
omgezet in een type conti- ter'og:enlteit een willekeurige afwisseling
nuïteit van meer aard. van onsamenhangende delen. De eis van
Juist door het introduceren van verschil- navolgbaarheid is gereduceerd tot directe
len construeert Van Velsen een geheel en visuele herkenning van beelden die ra-
maakt door middel van en zendsnel op elkaar volgen en elkaar uit-
passant dat bouwen een ambacht wissen.
is. Het is afleesbaar dat de samenstellende Tussen de van de bi-
elementen zijn gemaakt en dat bliotheek van Zeewolde bestaat er daar-
het gebouw eerder op bouwkundige dan entegen een dUidelijke Je
beeldende in elkaar is gezet. kunt ze op grond van hun overheersende
De bibliotheek is geen abstracte kenmerken op meerdere manieren op el-
COlnp10S:ltle en laat eigenlijk geen ruimte kaar betrekken. Zo kun je op grond van
voor de filosofie van Derrida. Maar wan- een overeenkomst in kleur de betoI1P:ance-

24
 len van de relateren aan de vloer en
het plafond van de uitleenruimte. De se-
cundaire stalen van de
refereren in hun opzet
aan de betonkolommen van de verdie-
pingsvloer, maar door hun kleur en afme-
vertonen ze ook ver-
wal11t~,cnap met de leuningen van de
op de verdieping. De houten
ten in de gaten van de verbinden
deze zowel met het interieur - dat
door houten wordt
mineerd - als met de puien die in hout zijn
Ult2:eirOE:rd. De mogelijkheid om verban-
is overal heel nadrukkelijk
aal1Wezig, Zo is op de waar de stu-
dieruimte en het dakvlak elkaar do(:)rsnij-
den een deel van de grote houten ligger
waar het dakvlak op rust en
geIJla,ltst onder het entree bordes van de
studiezaal. Omdat de houten ligger als on-
derst(:U11mg van het bordes buitenpropor-
tioneel is wordt het normale verwachtings-
patroon zodat je gaat zoeken
verklari.ng. Vanaf een bepaalde
grond kun je door de

ger onder het bordes als de arvve:!:lgne:lO

ervan in de dakconstructie waarnemen.
Het element zo een verband tussen
Interieur met boekenkasten twee contexten.

Het op onderscheiden
van elementen dat een meerduidige lezing
nol"'''''-'''T m()g<:l1jk wordt is zeker

van het streven naar

constructieve en functionele doelmatig-
maar een bewuste en
TIT{'>lr),\TPt'''J{~('f?'n formele ingreep. Van Vel-

sen isoleert elementaire vormen uit het

kontinuüm van de natuur en ordent ze
,,,,,,..... 7<'.I,,,,' .... c ZOIClaJJlg dat ze in
verschillende contexten kunnen worden
ondel:gebr::lchl. Het gaat om een
COmrJleXe manier van classificeren: ver-
schillende contexten worden torJologiscll
Dit houdt in dat elemen-
ten die reeds in een bepaalde context
gegr()er)eE~rd ook op andere met el-
kaar in verband kunnen worden geIDr<Jlcnt.
Van Velsen in dit verband over het
aaJrlbJrelllgen van een in een
een bewuste poging om door middel
van de compositie een in over-
ee;nsterrl1uing te brengen met de eisen die
een meerduidig classificeringsproces stelt.
In dit proces streeft naar een sterk to-
taa.lb<~el(j, waarvan zou als de
confrontatie tussen beeld en functie zowel
in de onderdelen als in het geheel direct is
18). Daarbij staat het centraal hoe
je een groot en omge-
hoe je onderdelen tot grotere
len samenstelt. Om dit probleem op te los-
sen voert van Velsen een uit die
vergelijkbaar is met wat Eisenman onder

25
 verstaat. Elementen dijen in de bi- de van details
bliotheek op uit, of van doelmatigheid
lmlmpen in, waardoor er geen is in elkaar gezet, maar juist de architec-
van een hierarchische relatie tussen de on- tonische samenhang tussen onderdelen.
derdelen en het Onderdelen en laat hij de om ver-
verschillen echter wel van elkaar. banden te door middel van .... 1"cti=lr
of beschildering onbenut, terwijl dit voor
Als vertelt de bibliotheek een zoveel architecten het
verhaal over formele architectonische mid- middel bij uitstek is om rethorische
delen en refereert het onder andere door guren te becommentariëren. Het postmo-
zijn klassieke midden- derne met visuele vormen - <Ja., 'J'-U"-'.

deel, dakopbouw aan de monumentale ironie, het invoegen van elementen uit de
openlbal'e gebouwen uit de ge:sctlie<1el11s. massacultuur ontbreekt. Ook neemt Van
Het proces van verkleinen en vergroten Velsen afstand van de en ab-
van elementen is in de stracte beeldtaal van de moderne architec- Asplund, bibliotheek Stockholm (1921)
op soortgelijke manier tot uitdrukking ge- tuur. Hoewel het construeren op zich voor
bracht als dat deed in eerste hem zeker geen factor is bij de
ontwerp voor de bibliotheek van Stock- vormgeving van een maakt hij op
holm. Zonder schaalfiguur of informatie een aantal in de bibliotheek toch
over de context kun je de krachtsdoorstroming in verbindingen
de maat van het niet inschatten: expn:~ssjle1. Hierdoor kleeft er aan onder-
het kan net zo tien als twee bouwla- delen van het een na1drLlkk:elijke
gen bevatten. Het hoofdvolume laat een im~ertiel1rsestl1etiejl(. Verschillende con-
diffuus veld van kleine gaten in een geslo- structieve elementen zijn niet als
ten vlak zien, terwijl de volu- herhaalbare typen uitQe'werl\t
gn)ot:schalig,er zijn onderverdeeld in materiaalkeuze en ~'-L"UU'-'lHJ'h
Het in- verbonden.
knmr:)en en van elementen vindt delde materialen elkaar met name in het
haar limiet in de contour van het ~C"",~"~T interieur in snel tempo af. Een rustig en
Zoals alle fractale cOl1ti~;ur;atk~s neutraal volume als de LUl.l'--'-_LHLHJ.HL'''-,

t)e!ln~n;~m.!l alleen door externe factoren waarvan de materiële structuur bepaald

np'rvA'.>" I worden. In dit is de bi- wordt door de 7u.,rp'I'pr\r1p
bHotheek met de structuralis-
tische architectuur 19) uit de to(=v()e~~mlgen een hetero-
De vorm van een structuralistisch geen karakter. Licht en kleur wisselen el-
wordt in mate door kaar af dat er plekken met een ei-
een driedimensionaal raster, dat een zo gen sfeer ontstaan. De verz;:lmeHng
groot mogelijk gebied op homogene fieke activiteiten op de ''''"rrli,,,,,",,i'''r<
overspant, en waar veranderbaarheid en ter in haar ruimtelijke
uitbreidbaarheid als constanten zijn inbe- heterogeen van aard. Door de overmaat
grepen zonder de aan te tas- aan timmer-, las- en maakt de
ten. Het raster - vaak door middel van de gelditterentieercie ruimtelijke structuur een
gem;;:lteJriajlisE~erd - is waar onrustige indruk. Het is dan ook niet ge-
mogelijk zichtbaar en domineert het beeld mall\:keiijk om uit de mE~ngelno.ot~S
zowel van binnen als van men, kleuren en llclltg;ra<1atles
traceren. Van Velsen
sterker dan in eerdere ontwerpen om in te
gaan op alle int1erl=)rel:atiemlogeli1ikh.eden.
is, niet anders vorm gegeven dan een wil- De niet sluipen-
1=1'·0""'''·0 co<'h",irl'...,,,, binnen het ",,,,hr..,,",,,,. derwijs op je in, maar vormen dwingende
structuralistische kennen geen filters die je, of je wilt of niet, noodzaken
in de klassieke zin. relaties te door onderscheiden
Het van Zeewol- ruimtes heen.
de stelde randvoorwaarden dat
de begrenzing van de bibliotheek als De droom die aan Van Velsens werk ten
een verbouwing ook in formele zin vast- ligt is nauw verbonden met die
nt'{,1"\,~",I"O'

lag. Binnen deze heeft Van stnlct1ura.l1st:en, nalue111k dat gebrui-

Velsen "n~(Tf"vina actief
><""jU'_' VVUL,

De complexe uitwisseling van massa, varen van een grote rijkdom aan keuze-
en transparantie die uit de mogelijkheden in een intensieve wissel-
bouw is in het interieur. werking tussen mensen en Ge-
Behalve over de architectonische cultuur bouwen zelf zouden aan moeten zetten tot
vertelt het gebouw daar ook een verhaal deze creatieve interactie. De beeldtaal van
over het samenstellen van onderdelen op de bibliotheek van Zeewolde daar
van en ge- zeker voor wat betreft de onderdelen aan
bruik, Van Velsen laat echter niet alleen op heel veel manieren wordt bena-

26
drukt dat je iets moet doen om de
miek van het te Het
van de buitenkant blijkt het
van de rusteloze onderdelen
waaruit het interieur is O[)Q(~b(JU
Je kunt het als een Qe::iitl-ef(~n-
tieerde additieve structuur zien, maar ook
als een uniek waarbinnen je allerlei
elementen kunt onderscheiden. Hiermee
articuleert Van Velsen het (P()st)lTl0cielne
vormonderzoek op
zien hoe het eindeloze kaleidclsoopisc:he
in toom kan worden gelbolud1cn.
Noten
1) Zie o.a. L. van Duin, '(Dis)continuïteit van het mo-
derne', in : Architectonische studies 3, Delft 1986,
waarin ik probeer verschillendende progressieve
en regressieve tendenzen binnen het postmoder-
nisme aan te wijzen, van willekeurig eclecticisme
tot bewuste deconstructie, dat wil zeggen onder-
mijning van het homogene door middel van een
heterogene aanpak. M. Foucault wijst onder ande-
re in zijn De woorden en de dingenj een arcbeolo-
gie van de menswetenscbappen, Bilthoven 1973, op
het verschil tussen de utopie (die de modernisten
en in zekere mate ook de rationalisten nastreven)
en de heteropie (die de postmodernisten zeggen
na te streven). Utopieën moeten troost bieden,
want ze hebben geen werkelijk bestaande plaats
op aarde, en ontvouwen zich in een wonder-
mooie, gladgestreken ruimte (steden met brede la-
nen, fraai beplante parken). Heterotopieën werken
daarentegen verontrustend, ze breken elk gesloten
systeem en harmonieus beeld open en leveren lui-
tiek op als vanzelfsprekend en onveranderlijk gel-
dende regels door te laten zien wat door deze re-
gels wordt buitengesloten. Ze leggen paradoxen in
een systeem bloot en laten zo zien dat zelfs het
meest homogeen lijkende uit heterogene elemen-
tenbestaat.
Zie ook]ean-Francois Lyotard, Het Postmoderne
uitgelegd aan onze kinderen, Kampen 1987, die
aantoont waarom elk (politiek, artistiek, weten-
schappelijk) systeem met universele aanspraken
wel op zijn eigen grenzen moet stuiten. Het post-
moderne denken is volgens Lyotard een modern
denken dat de nadruk niet legt op eenheid, maar
het streven naar eenheid wel als onvermijdelijk be-
schouwt. Het plaatst daarom verschillende vormen
van eenheid naast elkaar die elkaar zo becommen-
tariëren.
2) Onder de titel 'Deconstructivist architecture' organi-
seerde Philip Johnson in 1988 een tentoonstelling
in The Museum of Modern Art, New York, met
werk van Frank Gehty, Daniël Libeskind, Rem
Koolhaas, Peter Eisenman, Zaha Hadid, Coop Him
melblau en Bernard Tschumi . Hoewel hij in zijn
voorwoord van de catalogus Deconstructivist Arcbl
tecture, New York 1988, stelt met deze tentoonstel-
ling zeker niet dezelfde bedoelingen te hebben alE
in 1932, toen hij door middel van de tentoonstel-
ling 'Modern Architecture' de 'International Style'
in~roduceerde en architecten als Van der Rohe, Le
Corbusier, Gropius en Oud tot de helden ervan
uitriep, gaf hij hiermee een belangrijke impuls aan
de heldenverering van de gepresenteerde architec
ten.
3) Behalve in een artikel van Van Velsen zelf, zie:
K. van Velsen en R. Uytenhaak, '\Verk van Koen
van Velsen', in: Forum 1980-2, pp. 18-29.
4) Voor de filosoof Jacques Derrida is deconstructie
een post-structuralistische methode die het denke
in hiërarchieën (bv. natuur-cultuur) en opposities
(bv. vorm versus functie) dat aan de westerse log
centrische cultuur ten grondslag ligt, op losse
schroeven zet. Deconstructie richt zich op de pIel
 ken waar een systeem zich sluitend waant en zich
afsluit, breekt deze open en fragmenteert zo elk to-
taliserend en unificerend denken. Deconstructie is
echter geen anti-systematiek of ontregeling per se,
hoezeer het ook de veranderlijkheid en dus ook de
veranderbaarheid van regels en betekenisgeving
benadrukt. 'Afwezigheid' is een belangrijk begrip in
de deconstructieve methode. De betekenis van een
bepaald teken moet niet gezocht worden in de ver-
wijzing naar een werkelijkheid, maar in het nooit
eindigende spel met betekenissen en de mate
waarin het refereert aan en verschilt van andere
teksten waarin het teken voorkomt. Het teken mar-
keelt wat niet gezegd wordt. Derrida zet het begrip
'genot/plezier' in om het logocentrisme te onder-
mijnen. Voor hem is deconstructie echter geen
'spe! om het spel'. Het gaat hem we! degelijk om
een diepgaande structurele analyse die de grenzen
van een systeem blootlegt. Wanneer heterogeniteit
puur als stijlkenmerk gehanteerd wordt en verder
de wortels van een structuur onaangetast laat, is er
geen sprake van een deconstructie. Ook in de ar-
chitectuurkritiek wordt het begrip deconstructie
vaak misbruikt om een gebrek aan analyse en een
als 'genotvol' erotisch taalspel bedoelde, maar in
feite esotherische schrijfwijze goed te praten.
5) P.Johnson, M. Wigley, DeconstructiveArcbitectu-
re, New York 1988.
6) Hoewel verleidelijk om aan te nemen, ligt dit
derscheid niet in het verlengde van de 'witte' en
'grijze' richtingen die in de Amerikaanse postmo-
derne beweging worden onderscheiden. De afge-
lopen periode is het architectuurdebat namelijk op-
geëist door twee met elkaar polariserende groe-
pen, de 'whites' en de 'grays', waalvan de namen
een eigen leven zijn gaan leiden. In het tijdschrift
L'Arcbitectured'A~~iourd-hui 1976/Aug, Sept.,
wordt de positie die beide groepen innemen be-
schreven. Vakbladen als Architectural Design en
W'onen/TABKhebben vervolgens ruime aandacht
aan de polemiek besteed. Zowel de 'witten' als de
'grijzen' benadrukken de relatieve autonomie van
de vorm van de gebouwen: ze hechten een
formeel concept evenveel waarde als aan de prak-
tische omstandigheden en specifieke eisen waar-
onder een gebouw tot stand komt. Op deze wijze
proberen ze gebouwen weer een iconografische
referentie te geven. De 'grijze' architecten (als Ven-
tud) prefereren hybridische boven pure vormen en
zoeken naar een historisch continuïteit, terwijl 'wit-
te' architecten (als Eisenman) daarentegen vormen
terugbrengen tot een uiterst abstract niveau en ar-
chitectuur zien als een spel van formele relaties
tussen geometrische vormelementen, waarin ge-
schiedenis geen rol speelt. Inmiddels bewegen de
ideeën over architectuur van Eisenman zich overi-
gens langs een ander spoor dat ik met 'zwart' aan-
duid.
7) C. )encks, 'Deconstruction: the pleasure of Absen-
ce', in: AD, vol 58 no. 3/4-1988, pp. 17-31
8) Zo zouden de puur om het 'plezier' gemaakte fol-
ly's van Tschumi, waaronder zijn paviljoentjes in
het Pare de la Villette in Parijs (waaraan Derrida
28
overigens zijdelings heeft meegewerkt) de logo-
centrische orde ondermijnen, maar wat zijn het
meer dan dwaze, frivole en buitenissige bouwselt-
jes? Ook in Nederland stort men zich op de 'folly'
en krijgen deelnemers aan de Biennale Jonge Ne-
derlandse Architecten de opdracht een 'folly' te
ontwerpen die gerealiseerd zal worden in het park
van de Floriade 1992 te Zoetermeer. Het 'ongere-
gelde' wordt zo tot norm verheven en het subver-
sieve potentiëel ervan in een pretpark aan banden
gelegd.
9) In enkele nummers van het tijdschrift Architectural
Design, AD 53 no. 5/6 1983, AD 54 no 9/10-1987
en AD 59 no. 7/8-1989 (alle drie samengesteld
door
Catherine Cooke) wordt het werk van de Russische
avant-garde op het gebied van de architectuur en
het architectonisch ontwerpen op beknopte wijze
weergegeven.
10) Zie o.a. M. Wigley in de catalogus van de tentoon-
stelling 'Deconstructivist Architecture', New York
1988, pp. 10-20.
11) Idem
12) C. Jencks, 'Deconstruction: The pleasure of Absen-
ce', in: AD 58 no. 3/4-1988, pp. 17-31.
13) P. Eisenman, 'An AD interview bij Charles Jencks'
in: AD 58 no 3/4-1988, Pl'. 49-61.
Zie voor een omvangrijke documentatie van de re-
cente projecten van Eisenman: A. GraaflancI, Re-
cente projecten Peter Eisenman Recent projects, Nij-
megen 1989.
14) C. Jencks, 'Deconstruction: The pleasure of Absen-
ce', in: AD 58 no.3/4-1988, pp. 17-31.
15) A. Graafland, Recente projecten Peter Eisenman Re-
centprojects, Nijmegen 1989.
16) Een programma van eisen (PVE) is een opsom-
ming van kwalitatieve eigenschappen waaraan een
gebouw moet voldoen om bepaalde aktiviteiten
mogelijk maken. Het verwerken van informatie
uit zo'n PVE is vaak een tijdrovend karwei, omdat
het bij omvangrijke en complexe activiteiten een
lijvig boekwerk
De informatie wordt meestal op verschillend nive-
au aangeboden:
- soms wordt een opsomming gegeven in termen
van behoefte (bijvoorbeeld: er moet voorzien
worden in de behoefte van 20.000 mensen om
boeken te lenen); om in deze behoefte te voor
zien, is het niet altijd noodzakelijk om een ge-
bouw te ontwerpen;
soms wordt een opsomming gegeven in termen
van een globaal omschreven gebiedsdeel (bij
voorbeeld: er moet voorzien worden in een
bibliotheeksgebouw);
- soms wordt een opsomming gegeven in termen
van activiteiten die worden ontplooid Cbijvoor
beeld: het uitstallen van 12.000 boekbanden; het
instrueren van mensen in het gebruik van litera-
tuur, het innemen en uitgeven van boeken; het-
 sorteren, herstellen en catalogiseren van boe- Een bibliotheek van deze omvang is ca, 20 uren
ken); per week open en heeft 3,5 formatieplaatsen aan
- soms wordt een opsomming gegeven in nauw- personeel. Het programma bevat de volgende
keurig geformuleerde gebiedsdelen (bijvoor- componenten:
beeld: een ruimte voor 12.000 boeken van
180 m 2, een ruimte voor 30 zitplaatsen van 1. Centrale uitleenbalie 60m 2
100m2, een inname- en uitgifte balie van 20 m2 2, Uitleenruimte 395m2
ruimte voor sorteren, herstellen catalogiseren 3, Lees- en studieruimte 85m2
van 40 ml). 4, Ontvangst-/voorleesruimte 50m2
Vaak komen al deze niveaus voor in één PVE, aan- 5, Ruimte voor personeel 65 m2
gevuld met algemene informatie over bijvoorbeeld 6. Magazijnruimte 40m2
de gewenste mate van toegankelijkheid, de totale 7. Berging p.m,m2
oppervlakte en inhoud van een te ontwerpen ge- 8. Technische ruimte 20m2
bouw, het maximale bouwbudget, de vereiste or- 9, Circulatieruimte (jneL toilletten) 200m 2
ganisatorische en ruimtelijke relaties. Tenslotte ---+
worden algemene eisen in de vorm van voorschrif- Totale netto oppervlakte 915m2
ten, normen en/of wetten, geacht te behoren tot
het PVE. Een architect bestudeert, als hij niet zelf 18) K. van Velsen en R Uytenhaak, 'Werk van Koen
het PVE samenstelt, dit in elk geval op kritische van Velsen' in: Forum 1980-2, pp, 18-29.
wijze. Hij vult het aan, bewerkt het en onderzoekt
doel, structuur en omvang ervan. Een studie van 19) In Bauen und Wobnen 1976/1 wordt een overzicht
het PVE levert geen ontwerp voor een gebouw, gegeven van het werk van Nederlandse architecten
maar een schema waarin gebiedsdelen zo zijn ge- die onderzochten in hoeverre meetkundige figuren
ordend dat processen gecontroleerd en efficiënt in eindeloze herhaling een ontwerp kunnen struc-
kunnen verlopen. Zie ook 1. van Duin et al, 'Func- tureren, Architecten als Van Eyck, Hertzberger,
tioneelontwelpen; ontwikkeling en toepassing van Blom, Verhoeven, Van Stigt, Van Klingeren en
bet doelmatigbeidsbeginsel in de architectuur~ Klunder worden gerekend tot deze groep van
Delft 1989, 'structuralistische architecten '.

17) In elke openbare bibliotheek worden collecties 20) Zie in deze bundel: M, Zwarts, 'Plandocumentatie
boeken, dagbladen, periodieken en audio-visuele en constructieve analyse van de bibliotheek
materialen (die actueel en representatief zijn voor Zeewolde'.
het culturele veld) beschikbaar gesteld aan het pu-
bliek, Speciaal voor Zeewolde geldt, dat de biblio- 21) Zie 'Het lustverschaffende voorwerp', in: A Tzonis,
theek bij slecht weer ook een functie vervult als Het arcbitectonisch denken, Nijmegen 1982,
accomodatie voor toeristen en recreanten, Voor
het berekenen van de omvang is daarom uitgegaan
van een fictief draagvlak van 12500 inwoners. Op
grond van ministeriële normen impliceert dit een
bruto oppervlakte van 960 m 2, In het programma
van eisen is voorzien in een toekomstige uitbrei-
ding van 300 m 2, wat overeenkomt met een draag-
vlak van 18.000 inwoners, In het bibliotheekwerk
gelden diverse normen en kengetallen. De belan-
grijkste zijn:
- Collectie in uitleenruimte: 15 m2 per 1.000 ban-
den, waarbij rekening is gehouden met uitge-
leend bezit
- Banden voor volwassenen: gemiddeld 5 legbor-
den hoog, ca, 30 banden per strekkende meter,
afstand tussen de kasten gemiddeld 250 cm hart
op hart
Banden voor de jeugd: gemiddeld 4 legborden
hoog, ca, 40 banden per strekkende meter, af-
stand tussen de kasten gemiddeld 250 cm hart op
hart,
- Lees- en studieruimte: 15 rn2 per 1.000 banden,
6 m 2 zitplaats per 1.000 inwoners.
- Ruimte voor personeel: 10 m 2 per persoon voor
kantoor en 4 m2 per persoon voor keuken, toilet
en garderobe. Voor een direktiekamer is 15 à
20m2 nodig.
Bij een draagvlak van 12500 inwoners is de vol-
gende omvang van de kolIek ties te verwachten:
- banden voor volwassenen ca, 16,050
- banden voor de jeugd ca, 10,700
- dagbladen/periodieken 125
 Bussum, 16.12.88

Curriculum vitae Hoe de nn.a1N7rf,t in Zeewolde ver- Werd er toen OP1Jr,'1flOfl naar een uit-
Koen van Velsen, geboren in 1952, is afgestudeerd worven?
aan de Academie van Bouwkunst te Amsterdam in Iemand van bouw- en w(mingtO(~Zicht Ja. We bouwen nu een bibliotheek voor
1983. vond dat elk nieuw bijzonder zou een gemeente met 12500 inwoners. Maar ik
Vanaf 1977 heeft hij een eigen architectenpraktijk moeten heeft destijds drie of vier moest rekening houden met een uitbrei-
in Bussum. architecten voor een gesprel<:. ding van bijna 300 vierkante meter, waar-
Op grond daalvan is de keuze op mee het gebouw wordt voor
Enkele gerealiseerde projecten: vallen. Het over 18000 inwoners.
Woonhuis en dierenpraktijk te Bergambacht wie ik was, wat ik deed en hoe ik wilde Er was J!,eV01'A,U}'a in de
Café/dancing te Hilversum werken. directe omrQe.vin~Q
Eigen woning met winkel te Hilversum de opdracht in een bouwteam uit- aan?
Woonhuis met studio en kantoor voor fotograaf te Er lag een plan van
Bussum Nee, we hebben gewoon een ontwerp Teun Koolhaas. Daar is een plein in opge-
Woonhuis te Vinkeveen gemaakt en dat besproken met de nomen met een kerk en een bankgebouvv-
Verbouwingen Schaap en Citroen, juwelierszaken ker. Ik heb het ontwerp ook aan de cul- tje. Voorts wordt het plein door
te Amsterdam en 's Gravenhage tuurcommissie van de laten OlllrirlgE!ncle bebouwing en straten die erop
Verbouwing vleugel ministerie van WVC te Rijswijk zien. Toen iedereen accoord was hebben uitkomen. dit plein moest de bibliot-
Verbouwing Total Design te Amsterdam we het ontwerp bestekskiaar en heek komen. De contour ervan was vastge-
Bibliotheek te Zeewolde aanbesteed. Daar drie aannemers voor Aan één zijde van de bibliotheek
Armentarium te Delft moest er een arcade komen van 2,5 meter
Kreegje een nauuJ/~eun!J! breed die doorloopt in een belangrijke
Projecten in uitvoering: programma van eisen winkelstraat.
Woongebouw in Haarlem Wat bedoel je met contour?
Rijksakademie Beeldende Kunsten te Amsterdam Ja. Daarin stond dat er een u1tle(~il1:uimte. De in combinatie met de
een lees- en een voorlees- ten. Het stedebouwkundig plan heeft con-
Enkele publicaties ovet' Koen van Velsen: ruimte, voor het en se(~Ut~ntles voor de maten van het noh,..,,, lTH

'Werk van Koen van Velsen', in: FonEm 1980/2 een moesten komen. Bovendien ZOU tussen de 5 en 10 meter
'Tradition of the new', in: Domus 1984/5 vond men het leuk als er ook wat Dat een probleem
'Koen van Velsen' , in: The A rch itectu ral Review ties zouden kunnen worden ge'hOludlen. zo'n klein Puur functioneel ge-
1985/1 elkaar vierkante meter. zien is het handig als het programma ge-
'Recent werk van Koen van Velsen' in: De Architect
1985/10
'Ministeriële vleugel van WVC, in: DeArchitect
1986/6
'Een kwestie van psyche en mythe', in: Fotum
1985-86/3
'Het ruimtelijk ontwerpen uitgedaagd', in: Archis
1987/1
'Verbouwing Henkespand', in: Archis 1987/5
Items speciale uitgave 1987
'Vooringenomenheid is hinder', in: Archis 1988/5
'Double Lecture, bibliothèque à Zeewolde, Pays-
Bas', in:. Techniques & Architecture 1989/juin, juilHet

31
woon in één
Maar dat
complicatie ge;3.c(:eplte(~rd
Ontwerp je vooral vanuit het programma
of meer vanuit situatieve overwegingen? _klieft

Aan deze kan je zien

dat ik al in een vroeg stadium onderzocht
wat het betekent om in Zeewolde te bou-
wen; ~at het betekent om op die lokatie,
met die randvoorwaarden en met die stede-
bouwkundige een te
maken. Naast die absurde kerk wilde ik
een gebouw dat op het betrokken
zou een met een front dat de
maat van het plein als het ware zou vergro-
ten. De bibliotheek moest daarom ook een
facade waaruit dat het een
is, dat wil zeggen met perspektief 2

een andere maat en schaal dan zo'n ge-

bouw met winkeltjes op de begane
en wo- ningen erboven. Ik vind het be-
langrijk dat gebouwen een
aal karakter krijgen in stads- of dorpscen-
tra.
Ik vroeg me daarnaast af wat een arcade
in deze stedebouwkundige context zou be-
tekenen. Ik vind een arcade van 2,5 meter
breed wel erg minimaal. De voorruimte van
een moet op z'n minst
groter dan die van een winkeltje: er
gaan meer mensen naar binnen en er ko- perspektief 3

men er meer naar buiten. De arcade zou

ook een plek moeten zijn waar mensen Massaperspectieven
hun fiets neerzetten en een praatje met el-
kaar maken. Ook de hoogte was te 3
meter of zoiets, een mi,ezé:rig 'lrt"-1f"lpT'1IP

Onafhankelijk daarvan was ik met

de van het programma. Ik stelde
me voor dat de boekerij een soort super-
markt zou kunnen zijn: één ruimte waarin
alle boeken staan opgesteld. Daarnaast zijn
er een aantal ruimten: de toe-
gang, de de studieruimte en de
De expositie zou ergens
IlnnpM:XI"PCf voelbaar en zichtbaar moeten

Ik erger me aan veel recent

bibliotheken: alle activiteiten
elkaar de studieruimte is geen echte
studi~~pllek, in de leesruimte naast
wetenschappelijke bladen ook de Story en
de terwijl de lezer daarvan zich abso-
luut anders dan iemand die in stil-
te wiï lezen. Daarom heb ik voon~es:teld
om een onderscheid te maken tussen de
rU~'HC'~H, en de w~~tens(:h,lP-
na:slaQ\Ä,lr erJkel1. Het eerste
is in een soort lw<1ti(~pJlek
aan het plein, het tweede is ondergé~br:acllt
in een zelfstandige ruimte op de verdie-
ping. Ik vind dat alle prc)gr:ammatis<:he
componenten achter elkaar voelbaar moe-
ten zijn. Dat je niet hoeft te zoeken naar
het één en maar al door het
gebouw de onderdelen Ik heb
daarom het programma te

32

De leesruimte met recbts bet ronde element
Het ronde element op de verdieping met de lift
De voorleesruimte
menteren in pi(:~KKen die vanuit hun ge-
bmik om een karakter vragen,
\lp·FtTr\lnt~nc heb ik de situatieve aspecten
pn)gl'arrlmat1:sctLe eisen op elkaar la-
ten inwerken. Ze vormen de randvoorwaar-
den van het plan. De van het ge-
bouw werd door het stratenpa-
troon, de breedtemaat kon ik zelf bepalen.
De boekerij moest op de ko-
men, zodat die als een SUlpeJnnar1<~t
geren. Nu ontstaat er een heel aardig con-
flict. Ik wilde in die situatie één ma-
ken, maar ik had slechts programma voor
de helft van het volume. In
eerste instantie is het gebouw vanuit de ar-
cade ontwikkeld. Met de architect van het
bankgebouwtje had ik afgesproken om in
ieder de winkelstraat een hoogte van
zeven meter te geven. Het blokje boven de
arcade was aanvankelijk hoger dan de rest,
omdat er onvoldoende volume was om al-
les zo hoog te maken. Stedebouw'kundige
randvoorwaarden hebben ertoe geleid dat
ik het hoofdvolume vergroot
heb door de buitenwanden door te trek-
ken. Daardoor ontstaat er een duidelijk be-
nr~'ncrip mimte op de verdieping, die maar
ten dele met onderdelen
wordt De rest wordt buitenmimte.
Nu moet een buitenmimte in Zeewolde an-
ders zijn dan midden in de stad. Daar kan
je je voorstellen dat buitenruimten heel
weids en open omdat de stad zelf erg
dicht is. Zeewolde is erg open, heeft lange
Z1Cntl1Jnen. Mij leek het daarom boeiend
om juist een buitenmimte te maken die
heel besloten is. Dat paste mooi de ste-
debouwkundige overwegingen die ik had.
De kwaliteit van de afzonderlijke mimten
en de bibHo- theel<: als geheel wordt be-
paald door de schil om het Niet
zozeer door zijn fysieke vorm maar als
idee.
Hoe bepaal je de articulatie
van het interieur?
Binnen de schil heb ik enkele elementai-
re vormen geplaatst. Een belangrijke daar-
van is de cilinder. Het is een element in de
mimte waar je heel omheen kunt
lopen, wat is omdat de hoofd-
trap eraan is gekoppeld. Het element bevat
een sanitaire kern en alle techniek van het
gebouw is erin Het is een
element dat zich ook naar buiten toe mani-
~~~'C~'_'C. als toren, iets monumentaals om
het gebouw meer op het plein te betrek-
ken. Maar het bevat geen belangrijke func-
tie. Torens bevatten over het alg;errleen
(voor zover ik weet, maar ik heb er niet
zoveel verstand van) alleen maar een lange
trap en bovenin wat rommel. Het eer-
der dan dat ze programmatisch
belangrijk Dat is in de bibliotheek ook
zo, er zit alleen maar rommel in. Ik heb
traptreden aan de cilinder bevestigd en er
een gat omheen zodat er een ver-
ontstaat tussen beneden en boven.
Je ziet dat de vorm van het gat in alle fasen
van het plan anders is. In de definitieve
versie heeft het trapgat, dat eerst de trap
een vorm geJceregel:1.
Op deze manier kun je beter door het gat
omhoog kijken en valt er licht van bovenaf
binnen. Door de van de cilinder
ontstaat er binnen een plek met een
karakter aan het plein.
Vervolgens ontstond er vanzelf een
lijn tussen deze leesplek en het
voorleesruimte en de studieruimte boven.
Er in de loop van het ontwerpproces
steeds dingen aan deze looplijn toe ge-
waardoor het een route wordt met
betekenis. Je gaat langs de cilinder om-
hoog, loopt de met
in de hoek de voorleesmimte en daalt ui-
teijndlelijk via een af naar de stu-
diemimte die iets lager ligt dan de verdie-
pingsvloer. Het bordes tussen de en
de studiemimte is in de verschillende ver-
sies steeds anders. In de laatste versie is de
route naar de studiemimte toegebogen. Ik
heb zelf een bloedhekel aan doodlopen
dus ik heb aan die route een secondaire
trap gekoppeld in het gat achterin. Je kunt
dan ook op een andere manier door het
De secondaire trap is om-
nalttran:sp,lfante gOltplaat: een
huis op de kop, niet te dominant,
maar wel zo, dat je de silhouetten van de
lopende mensen kan zien.
Ik vond de studiemimte als programma-
onderdeel dan de voorlees-
ruimte, waar je onder pege!lel<Jlnlg
heen gaat. De studieruimte heeft daarom
een elementaire vorm, een doos, terwijl de
voorleesmimte wordt gevormd door een
paar losse wandjes en dus een amorf ka-
rakter heeft. De (een transparante
gOltplaat wand en een witte wand voor ex-
daar zó dat de mim-
te zich opent naar het Hcht. In het meer ge-
sloten in de luwte van de route,
bevindt zich het kantoorgedeelte ,
Omdat ik de studienlimte van benedenaf
zakt hij door de
verdiepin~(svloc:~r heen. Net als om de cilin-
der heb ik om deze doos een gat ~'-HUlCH'.l.
Dit heb ik weer aangegrepen om er van
bovenaf licht in te laten vallen, zodat je op
de naardatpunttot~gt~tr()K-
ken wordt. De route, waarin als eerste de
cilinder voelbaar wordt, mondt uit de
doos die de studieruimte bevat en net als
de woonkamer van het woonhuis in Vin-
kenveen een dakvorm heeft. Het
zijn statische elementen in een dynamische
route,
Het blokje boven de arcade is
hetzelfde principe verbonden met het
hoofdvolume. zaten beide
elementen aan elkaar vast. De arcade
33
 toen heel donker te worden, ik
heb daarom beide elementen van elkaar
losgemaakt en een tussenzóne ontworpen.
Die is met zodat er licht in de
arcade valt. Het verschuiven van het
boven de arcade heeft te maken met de
overgang van het plein naar de arcade en
de straat zelf. Er schuift een dak over het
heen zodat er een plek
ontstaat. Dit dak sluit de schil van de bibli-
otheek naar boven af en verbindt het blok-
je boven de arcade met het hoofdvolume:
het maakt het weer tot één

Je ziet in alle versies dat het om hetzelfde

gaat. Ik het alleen met steeds min-
der middelen te bereiken. Als je bijvoor-
beeld hier boven de voorleesruimte
bent, kun je door een gat in de gevel weer
naar buiten kijken. Daarom is het gat in de
gevel daar anders. Je zult ook zien, als je er
gaat kijken, dat er Hinke gaten in de vloer
zitten. De houtconstructie van een wand
boven is in deze gaten Als je er
nu zes keer bent geweest, kun
je ineens ontdekken dat die route boven
van benedenaf ook zichtbaar is. De ruimte-
lijke relaties nuanceer ik naar aanleiding
van nieuwe condities en beslissingen: ik
het concept.
de van een
(mtwelp in doorsneden uit?
Uit mln hoofd. Ik controleer het uiteraard
in doorsneden.
met makettes?

rUliml:eli,1ke we'r~l:nf! van een

ontweip
Ja.
Of doe je toch nog ontdekkingen
de bouw?
Nee! Dat kan toch niet! Ik denk dat ik
weet hoe het eruit ziet als ik het
bedacht heb. Je kan toch niet de
bouw gaan zo van
wat heb ik nu gedaan? Ik heb tijdens de
uitvoering van de bibliotheek niets veran-
derd. Anders kunnen mensen toch niet
werken? Dan krijg je de hele dag een advo-
caat achter je aan. We hebben wel
gewijzigd in de plannen, maar in >~U'~HUF>
hier op het buro en op de
bouw.
de vonngeving van toe-
lichten?
Ik wilde een maken, on-
der andere vanwege het besloten dakterras.
Ik ben gaan onderzoeken hoe open je een
kunt maken. Daar is een
soortgeperto're(~rcle

vormt een wand die dicht en open

is. Ik heb Im een stukje van de grond afge-
houden om de bibliotheekvloer onderdeel
van de ruimte uit te laten maken.
De kolommen krijgen zo ook meer
zo van ik til dat gebouw met ge'velele~m(=n­
ten en al op.
 Die enorme van sleuven in de
doet aan een boekenkast denken.
Nou, dat is toch leuk. Iedereen zal daar
zijn eigen idee over hebben. Ik heb het
niet zo bedacht. Ik heb wel geprobeerd in
die simpele stmctuur een voor en een ach-
terkant aan te geven. Je ziet het, aan de
ene kant en aan de andere kant
staande sleuven. De doos krijgt zo een
voor en een achterkant.
Wat is de fJel1o(;itirorQ
atl:vij.ki~lRen in
Dit rechthoekige gat boven aan de bui-
tenmimte is een soort balkon. Via een an-
der gat kun je diagonaal vanaf de ingang
naar buiten kijken. Het biedt je in één keer
een blik over de hele van het ge-
bouw. Aanvankelijk probeerde ik de gevel
naar het plein toe meer te openen door het
aantal ramen per vierkante meter te vergro-
ten. Maar dat bleek weinig effect te heb-
ben. Daarom heb ik de op sommige
plE~KK:en opengehakt.

in con-
structieve zin
Vanuit calvinistische opvatting vind
ik dat ze ook in constmctieve zin moeten
hangen.
En als als nu ook druk opne-
men?
Dat doen ze het is dus niet hele-
maal zoals ik het wil.
was: ze Zo wilde ik het ook ma-
ken, maar er komt windbelasting en een
beetje dmk Het alsof ze en
de pootjes voor de stabiliteit nodig.
Hoe bepaal je de constructie van een ge-
bouw?
Ik denk in vormen, niet in materialen.
Op een gegeven moment zeg ik dat een
zwaar element een betonconstmctie wordt,
lichte elementen in staal of in hout
ge(:orlstrue(~rd worden. De vel'di<~ping1SV1()er
met haar ondersteuning en de eraan beve-
stigde schil van het er tegenaan
geschoven blokje met kantoren en het ar-
chief van staal, en de dakconstmctie hoofd-
van hout. De hoofddraagconstmc-
tie hoeft van mij niet te zijn voor
het karakter van de architectuur. Wel wil ik
heldere constmcties maken en in de verwe-
ving van onderdelen de eigen aard van elk
element voelbaar maken. de uitwe~rki:nQ
van het dak heb ik een kans laten
De ondersteuningsconstructie met die zwa-
re houten die de ruimte bepalen
vind ik mooi, maar de constmctieve op-
bouw van het dakvlak zelf is niet erg 10-
De houten en stalen balken in het
dakvlak op de gaten die het
dak vanuit functionele en over-
we:girlgen bevat. Precies op die punten had
ik de confrontatie van mimtelijke en con-
stmctieve overwegingen voelbaar kunnen
maken. Juist door verschillende invalshoe-
ontwerpschetsen ken met elkaar te confronteren ik

35
een te maken: de 5'-uU'5\.Ul\_lU van
het had nog kunnen
overkomen.
Heb je de uitlrJPsJlJrnkpn
lommen onder de ve;ral'eDinJ'l.SLJ!o(?r pek()z€;m
vanwege de stabiliteit?
Ja, de veI'dié~Pirlgs'vloer
vloer die het n-alhr.""lT
maakt. De vormgeving van de kolommen
voorkomt dat de ruimte kapot gemaakt
wordt door de boekenkasten: je kunt er
niets tegenaan zetten. De invulling zal zich
veJrzeltstandi~;en van de kolommen.
er twee kolommen vier-

niet de vloer maar de bak van

de studieruimte, die iets door de vloer
heen steekt.
Maar ze staan alleen onder één korte
de van zaal ...
Aan de andere zijde ze w(~g~~elate~n
omdat daar al andere zware kolommen
omheen staan. Daar waar er een gat in de
vloer zit staan twee kolommen,
omdat er geen vloer is die de kan
opnemen.
Pak je elke opgave op ae:c:et)rae manier
aan?
In Zeewolde ben ik het ontwerp vanuit
één homogene vorm gaan tragnl1eJl1te~ren.
Dat is geen maar
voor deze situatie. Elke situatie is weer an- gezien vanonder de iets doorgezakte
ders en vraagt om een In de-
ze situatie met deze SpeCl.t1eKe
stede bouwkundige randvoorwaarden is dit
mijn uitgangspunt geweest. Dus '-U'-",C.',\-'~l
de die
golden, de extra1s die ik heb toe-
om het gebouw te maken dat ik me
voorstelde in die context. Daarbij heb ik
het conflict dat ontstond tussen het pro-
gramma en de contour van het gebouw uit-

In veel bepaalt
één element de ruimte, waarom is dat hier
in mindere 11'late
Hier gaat het meer om een route. Je
komt ziet de cilinder en de licht-
hof, maar komt in principe voor de boeke-
De trap heeft, hoewel die zichtbaar is,
dus niet zo'n belangrijke positie. Daarom is
hij minder dominant dan soort ele-
menten in andere Het is natuur-
wel zo dat mijn eerdere zo
klein dat ik wel moest kiezen voor één
element. Dat was hier niet zo. De DoeKenl
is een grote, neutrale ruimte waar je nog
van alles in zou kunnen doen. Ik heb de
maat van de ruimte en de manier waarop
daarin boekenkasten staan als eer-
ste onderzocht. Niet als beeld maar sche-
matisch: kan je de boeken wel De
boekenkasten moesten 1,50 meter hoog
worden maar ik maak ze toch ook 2,10 me-
ter hoog omdat ik de eraan vast-
geknoopt heb.
De brug van onderafgezien. Duidelijk zichtbaar zijn de doorstekende stijlen van degolfplaten wand.
 dere mensen kunnen dan mijn idee goed
hebben elementaire vormen, do- uitwerken.
zen, piramiden, waarom hebben ze nooit Hoe een ontwerp als de bi-
een vorm? bliotheek uit?
Soms hebben ze die wel. Maar ik pro- Je kunt zien dat het zo'n plan is er
beer elementen inderdaad terug te brengen niet in één keer. De definitieve
tot een heel vorm, omdat die is een kwestie van tekenen en doorwerken.
f','-.Lu".n.n..\..-Hln. te begrijpen is. Ik heb ook wel Ik leg vaak een groot stuk sctlet:3p2lpi(~r
perioden gehad dat ik dat niet deed, dat ik over een tekening om commentaar te kun-
op van een enkelvoudige eis een nen geven. Ik teken dus alleen zo, gewoon
sp,ecltleKe vorm ontwierp en die vervol- (heel grof met forse ha-
gens probeerde terug te tot een wat ik in m'n hoofd
meer neutrale vorm, die voldoet aan meer- hoe het er uit moet zien, aan wat voor
dere condities. Als je bedenkt va- condities het moet voldoen.
nuit maar één
met veel onopgeJ.oslte prot)lelneJG. Ik het programma en
Hoe van idee over de opgave aan die
dat op maat kunnen tekenen. Ik verdeel
Die is niet zo maar ook niet wil- het programma globaal en laat de preciese
.~.,,,II'~~ van de onderdelen door iemand
lJel'1)eJ'!in~Qen en anders uitzoeken. Dat allemaal archi-
tecten, opgeleid aan academie of TU, en
be'wegirlgé~n en uit het licht. een paar mensen die aan het afstuderen
teRen'OVf:.?r k,teurw;~lJn~tik in ar-
chitectuur? Moet er in Zeewolde een scbil- alle te;<,'enaa:rs tJroj'es~,io:neJ(e ontwer-
der komen?
Er moet in Zeewolde alleen wat Wat zijn ontwerpers en wat zijn teke-
derd worden om te voorkomen dat het vuil naars? Iedereen werkt aan de 11i1-<up'1'vino-
wat transparante Er van de plannen en binnen de ideeën die ik
zitten door de keuze van de verschillende formuleer. Ze doen dat overigens critisch.
materialen al heel veel kleuren in het ge- Je kunt je ideeën nooit overbrengen aan ie-
bouw. Bovendien vind ik vanuit mijn con- mand die geen architect is. Ik archi-
structieve inslag: moet eruit zien als ij- tectentaal. Je praat over hoe je de dingen
zer, hout als hout en beton als beton. maakt en hoe je ze bedenkt. Je vertaalt
Ik vind het slecht als kleur de kwaliteit ideeën. Als je ideeen kunt formuleren
van het zou moeten bepalen. Je kun je ze ook vertalen in vormen. Dat is ar-
zou toch een maken waarin het chitectenwerk. Maar ik de lijn. Ik
rode kleuraccent belangrijk is en het na had iemand op kantoor die ik inderdaad ir
tien jaar bruin wordt omdat jij vijf woorden kon wat ik wilde.
er niet meer bent. Het hele effect is dan Die kon dan een plan tekenen.
Ik vind dat een gebouw niet afhanke- Jij werkt in die zin anders dan andere
van kleur moet architecten, idee in teke-
Ik heb eens een discotheek gemaakt
vanuit het idee van een kermis. Ik had in Dat is zo, maar mijn ideeën ook heel
dat gebouw door ge- makkelijk uit te leggen. Neem bij'V'o()rbeeJld
bruik van kleur. In dat soort QelbolUw-en de voor het kantoor van Total
kun je verwachten dat de kleur verandert Het is UTf'·1'I<,pliil< een heel
omdat ze aan mode zijn. Ik heb plannetje. Dat we er met z'n allen aan kun-
me dat toen niet zo maar er nen werken komt doordat er een opeen-
veel van geleerd. Dat is nu zwart, ver- volging van in zit. Er wordt ge
scllri1{k(~1iiJk:! Andere kwaHteiten die met het werkt van hoofdzaken naar bijzaken zodat
concept te maken hebben zoals lopen, je er zelfs in de laatste week nog kleine
zitten zijn wel gebleven zoals ik kunt aanpassen. Het bestaat uit ele
het wilde. menten die samen een vormen en
Hoeveel uur aan het vak? andersom is het een geheel dat bestaat uit
Gewoon de hele week. Wat had ik nu componenten zodat er makkelijk wijzigin-
laatst gezegd? Ik dacht dat ik niet zoveel gen kunnen nl'l'ltcuinnpn
werkte maar dat viel toch tegen. Ik denk Werken alle mensen hier helemaal
dat ik ongeveer uur per week werk. opvatting over architectuur?
Hoe is de op het buro? Dat bestaat niet, want ik ben niet consis-
Ik stel uitgangspunten vast, ontwikkel tent in mijn opvatting. Ik draai soms dingE
een idee (heel schetsmatig) en laat dat uit- om; wat ik zeg doe ik morgen ar
werken. Als de tekening niet op wat ik ders.
wil zeg ik hoe het dan wel moet worden. Zit er een in je werk?
Ik maak geen enkele zelf. Ik Er is geen lijn. Ik wil als een kameleon
vind tekenen een rot werk. Maar dat zijn maar dat lukt me niet.
om kan ik formuleren wat ik an-
 Ik zie toch een mate van continuï- Jeontwetp 2eontwetp
teit.
Als je de voor Total Design en
de bibliotheek naast elkaar ziet ze to-
taal verschillend. Dat vind ik dus geslaagd.
Een paar plannen voor belan-
grijk, omdat ze laten zien dat je voor een
()IJ'~~'<U"'" opgave een speciaal antwoord
moet zien te vinden. Mijn ontwerp voor de
Kijks:lc2ldé~mlle is een mooi voorbeeld. Als
je het plan in het stadium naast het
plan dat in Archis gepubliceerd stond legt,
zijn ze in uitgangspunt exact gelijk Oostgevel
de vormgeving totaal verschilt. Dat is leuk.
Dat kost wel enorm veel moeite.
Ik heb wel een voorliefde voor een aan- Dak
tal een gebouw dat een voor-, ach-
ter-, zij- en bovenkant
het Er
de posities in
een heleboel elemen-
\ \
0
0
ten die ik van waarde acht voor het beden-
ken van gebOUVifel1. Die elementen zitten
in meer of mindere mate in al ontwer-
I 0
0
/ 0

pen, het mislukt is, wat ook voor-

komt. 0 0

basisideeën over architectuur con- 0

stant en verandert alleen de uil'An(iik~A [2g

[gJ
daante?
Nee. Ik probeer
te draaien. Voor elk plan een
de ideeën zelf om

Alleen in de manier van maken zit een ze-

idee. ~
r /
kere consistentie. Dat is wél continu. Er <$ <$ <$ <1> 17 17 <1> <1>
sluipen wel nieuwe dingen in die later
doorontwikkeld worden. Dat is linke soep.
Dat wil ik dus niet. Total Design is daarom
een voorbeeld omdat ik daar even
opnieuw heb laten zien hoe je het ook kan
doen. De bibliotheek vind ik ook een
ontwerp omdat ik dat op een autono-
me manier ten opzichte van een aantal eer-
dere werken gemaakt heb. Het moet na-
niet zo zijn dat je een idee uitslui-

De ontwikkeling van het ontwerp, schaal 1: 500

cilinder,
kolommen op de
enkelvoudig. kaJ'lto,')rdoosje
dig element te onderscheiden.

In het tweede ontwetp is het hoofdvo/ume

~(:;L<~U"~fNt. Bovendien zijn een brandtran
toegevoegd.

In het definitieve ontwetp zijn een paar kleine

veranderingen te zienDe wanden de veniiellÎnf!
ten opzichte van elk''1ar' vel'zelf.,ta'ndifgd.

terug.

38
3eontwerp Dq(initiq(ontwerp tend vorm vanuit de kennis die je
hebt. Je moet bij elk idee middelen vinden
om dat idee zo sterk over te laten
komen.
Toch is een aantal elementen van de bi-
bliotheek herkenbaar in je
wen. De studieruimte bijvoorbeeld
veel weg van de woonkamer van het woon-
huis in Vinkeveen.
Dat is dan ook een zwak punt. Ik vind
zelf dat de bibliotheek een
is waarin alle componenten
zins van hetzelfde nivo zijn. De studieruim-
te is een ruimte, toch eig:enlijk
een huisje, zonder dat het de vorm van het
gebouw me:epikt.

Jouw gebouwen lijken eerder ruimtelijke

composities dan ob-
jecten
Ja, ik denk vaak: functioneel doelmatig
ordenen leer je in de eerste drie maanden
op de TU. Het is een kwestie van op een
rijtje zetten van de eisen. Dat is zo ge-
beurd. Belangrijker is je idee in architecto-
nische zin: hoe stel ik me voor dat mensen
boeken gaan lenen, in wat voor soort ruim-
o
o te dat moet een besloten ruimte,
een open ruimte, een lichte ruimte, een
donkere ruimte, een ruimte die niet te be-
vatten is of een ruimte die heel v'-"'U-~H""Jln
is. Dat vind ik veel dan doel-
matige maken.
Waarom hebben al je plannen een rela-
tiej"e(;mv'ouaiJ.~e hoofdvorm met zo op het

Dat is nu niet meer zo. Mijn laatste

recht plan.
daarmee van je eerdere
werk, of zeg je alleen dat alles moet kun-
nen.
Ja, alles kan.
Zo van: dit heb ik nu een
het is
Nee nee, niet zo. Bij het waar ik op
doelde stelde de opgave eenvoudig andere
cOJlldities, er zijn andere dus
komt er een andere vorm uit. Het heeft te
maken met de schaal van de opgave; het is
een groot Om kleine ruimte-
eenheden continuïteit te berei-
ken heb je veel middelen als je
een gang maakt van 70 centimeter breed
die loodrecht de hoek omgaat, is er geen
mens die de bocht kan nemen. Zo (doet
een voor) lopen
mensen niet. Als diezelfde gang drie meter
breed is, zit de mogelijkheid om vloeiend
de bocht door te gaan al in de structuur
van het gebouwen heb je dus geen extra
... middelen nodig om dat kaatsen te voorko-
men. Ik vind het dat er een con-
tinue hp'rllTpoir,n door een "'.alhr" mc)gelijk
'TH

is. Hoewel, soms niet, het is een keuze die

je moet maken.

39
 probleem op dit moment is dat veel
van dat soort uitspraken zijn gerelat<~er'd
aan ongeveer zes plannen die allemaal niet
groter dan driehonderd vierkante me-
ter. In een aantal van die plannen heb ik
gekozen voor een ruimtelijke route door
het gebouw waaraan plekken Het
was door de opgave niet mogelijk
om tot een evenwichtige gelaagdheid te
om verschillen in ruimte, licht, rou-
te op zodanige aan te brengen dat er
een geheel ontstond. Die plannen zijn ge-
baseerd op maar één zoals bijvoor-
beeld mijn ontwerp voor de jmveliersZ::lak
'Schaap en Citroen': één idee over het ver-
binden van ruimte. Dat voel je dan ook in
die ruimte. In de bibliotheek is dat niet zo.
Daar verschillende
voelbaar. Een mate van ,.-j"i,.-jir..
.-v>.c>a ..

heid. Kijk nou naar de van de

schil om het Die heeft dikte, Van
direct in het beton, van binnen
een waardoor de schil onderdeel
wordt van de invulling. De
slat maar dat is geen
doel op zichzelf, het heeft betekenis in het
Met elkaar vormen de rragnle!lten
één Ik vanuit het stel- Het dakterras
len van verschillende condities aan ver-
schillende manieren van De keuze
welke onderdelen worden
is Ik werk
vanuit het naar de delen. Afhanke-
lijk van de belang-
van de onderdelen
kenbaar. De voorleesruimte is Dl1VOOl'lJel;:lG
niet zo belangrijk, die wordt dus "''''-UA ..rnn
door een paar in de bestaande
structuur. Andere onderdelen hebben weer
meer belang en worden dan ook nadruk-
vormgegeven. Er zit wel een hele
<::rl~pr'np prioriteit in de van mijn

J!,eIJO,r.lu'en über-

tragnleIlten omdat ik van

ben dat alles uit stukken bestaat.
Ook gebouwen, alleen wordt het soms wat
meer zichtbaar en soms wat minder, Het is
niet zo dat ik de uit el-
kaar trek. Ik ben wel van mening dat je aan
de onderdelen van gebouwen (maar je
kunt ook over kleding praten of iets an-
ders) verschillende condities stelt. Dat heeft
weer gevolgen voor de m2lteJria:llkeuze,
hoe je de dingen vormgeeft en voor de ma-
nier waarop alles weer elkaar komt. Dat
is bij elk zo, alleen een heleboel
architectuur is zo plat dat het maar één
ding weet, namelijk muren en gaten. Dan
wordt het een brei. Ik stel gel:m::mceel:de
eisen aan de manier waarop een
in elkaar zit; dat is de reden waarom er zo- Zicht op het terras en de studiezaal

40
veel componenten In
de oude architectuur zijn er nu veel meer
mogelijkheden in de toepassing van materi-
alen, waardoor we veel rijkere gebouwen
kunnen maken. Vroeger was er alleen
steen en een en verder niets.
Nu hebben we hele kasten vol met moge-
tot ternper:altulren of andere leefgewoonten die
om andere gebouwen te
maken. Ik zou niet zo graag in Saoudie-
Arabië van die stalen hallen maken. Dat
willen ze daar allemaal tegenwoordig heb
ik be~~rer:)en.
I va: lU lOl rl:t1t<.. ze moeten met de tijd mee!

Dat is toch belachelijk!

uitleggen bedoelt met het
concurreren van vormen?
Ik zal je vertellen wat ik daarvan vind. Ik derzoek?
kan het je heel eenvoudig uitleggen. Als je Je kunt gewoon zien wat er is. Je loopt
een rechthoek onder dezelfde hoek in een toch de hele je ziet toch alles om
grotere rechthoek ontstaat er een je heen. Dat werkt allemaal op je in. Het is
heel directe relatie tussen die twee, waarin niet zo dat ik met m'n ogen dicht in de au-
de tussengebieden van een heel andere or- to zit en met m'n ogen dicht op vakantie
de zijn dan de rechthoeken zelf. Als je een ga. Alles zie alles heeft invloed op jezelf.
drcel in een rechthoek plaatst, ze bei- Ik ben achttien uur per dag wakker en die
de als compleet ding ze verzelf- achttien uur ik om me heen. Ik vorm
standige:n zich ten van elkaar. In oordelen en neem op grond daarvan beslis-
wezen is de scheef rechthoek in singen.
een grotere rechthoek een variant van het Alleen in monumentale situaties is er
laatste. De grote maat blijft voelbaar, ook aanleiding om over geschiedenis na te den-
als andere vormen zich hierin bevinden. Er ken. Als ik niet het heb voldoende
r.n.pprnlr.I,-,-it1IO" van de ruimte voor
doe ik zo'n opgave niet. Ik vind dat je niet
cynisch moet bouwen is meer dan dat.
Waarom kies je voor een abstracte beeld- Hoe ging je in van de biblio-
taal van een meer monumentale theek te werk? Zoekje documentatie over

Misschien wordt deze bibliotheek over die er in de geweest?

jaar ook heel monumentaal gevon- Nee, vanuit mijn gesprek met de betrok-
den. Of niet? Dat zeg ik expres zo hard kenen ontwikkelde ik een idee voor de bi-
omdat ik hierin be- bliotheek. Als ik iets niet wist ik er
speur over wat monumentaal zou De voor dat ik er achter kwam.
biblio- theek vind jij misschien niet monu- documenteren
mentaal, ik vind 'm redelijk momumentaal. ke vragen hebt?
Is hij over honderd nog abstract? Dat Ja, ik doe verder niets. Ik ben alleen
weet je niet. Dat waar ik me maar met plannetjes maken.
niet zo erg mee bezig houd. Het monu- van het streven
mentale drukt zich wel uit in zo'n naar het minimaliseren van rnI1tPY1lAlrll,rJP-
breide het maken van zo'n voorge- bruik?
bied. Volgens mij is dat niet karakteristiek voor
vanuit een tabuIa rasa? nHJn··re,cn. tll:~n-[ecniseenimage
elk weer nul. Dat kan de constructie wordt gedn;lmati:3eE~rd
natuurlijk niet, maar dat zou idealiseert de toekomst, een beeld van ge-
willen dat ik het echt kon. stuurde computertechniek. Dat is niet dç
Vanuit toekomst die ik voorsta. Ik zou graag de
een idee over de Ah,ru,,""'" technische kennis hebben van de mensen
Ik wil een leefwereld maken, waarin die er mee maar zou die zien als
mensen een intens gaan één van de aspecten van het vak. Minimali-
ken. Als ik een kantoor zoals voor seren van materiaalgebruik doe ik
het ministerie van WVC, denk ik na over maar vanuit een ander niet
de manier waarop mensen daar zullen wer- vanuit een economische of technische
ken. Zo groeit er een wereld waarin men- Ik vind dat ik in de bibliot-
UV\.-lL>LLl.ULl,,,,.

sen op een bepaalde manier kunnen wer- heek het minimum heb dat
ken, op een manier hun dag niets kan er weg.
doorbrengen. Het idee baseer ik dus op het Welke invloed hebben recente ontwil~ke-
gebruik in de ruimste zin van het in de architectuur werk?
niet alleen in functionele zin, maar ook als Ik reageer er niet op en volg ze niet na.
mentaliteit. Hoe wil ik dat mensen kunnen Wat dan met je vak?
leven. Ontdekkingen doen.
een in Zuid Amerika an- ontal'!IeJaiYl~fl.s.to(:bt ergens toe lei-
ders maken dan in Zeewolde? den?
Ja, als ik weet dat een boerenaannemer Het doel is de ontdekking zelf. Daarbij
het moet bouwen neem ik gewoon boeren- streef ik ernaar de afstand tussen gebou-
spullen. Of misschien zijn er daar andere wen en te verkleinen. Ik ver-

41
wacht dat van mijn gelbollJW'en dat de ruim- Wat vind je van de tentoonstelling die
we:rKlln!Z in het voelbaar Philip johnson afgelopen zomer in New
wordt, waardoor ze onderdeel gaan uitma- York organiseerde over werk van Koolhaas,
ken van een groter geheel in van in- Eisen man, Tschumi, Coop Himmel-
cidenten te blau, Liebeskind en onder de titel
Dus toch een theorie? 'deconstructivist architecture'?
Ik ben gewoon een boerenlul die in zin Die belangstelling voor
mi,eze:rig hokkie wat bedenkt. nen die gewoon wild in elkaar zitten vind
Maar we zitten hier toch niet bij een wil- ik heel vervelend. Ik wil rust Ik
lekeurige boer in Wildevank? denk vanuit ruimte. Ik wil bij voorbeeld het
Ja, maar hahahahahahahaha ... dat vind ik licht op een mooie manier laten ketsen.
een goeie. Een heleboel misschien niet van
Ik heb ontzettend veel plezier in het be- die tentoonstelling in New York, maar dan
denken van Het is gewoon een toch wel veel van die moder-
soort verslaving! ne plannen gaan alleen uit van hoe
Welke architecten hebben jouw bijzonde- hoe beter. Daar word ik dus echt helemaal
re belangstelling? mi:ssel1jK van. Dat kan niet, dat gaat ten on-
Geen. Ik vind sommige gebouwen mooi dat is gewoon wilderigheid. De
om naar te kijken, de kerk in Hilversum is nen kloppen ook niet: er zitten allemaal
een prachtig gebouw, een gigantische hoge hoeken in die je niet schoon kan maken en
ruimte van zestig meter. Maar door allerlei andere narigheid. In mijn werk
een tunnel in ltaHë vind ik ook een alle ruimten continu. Er zitten geen
fantastische ervaring. hoeken in waar je alleen nog maar prulle-
Met welke andere architecten heb je con- bakken of een vaas bloemen neer kunt zet-
tact? ten. Alle ruimten heel helder en
Met Rudy vormgegeven. Ik wil niets met dat zoge-
Een aantal anderen spreek ik naamd moderne te maken ik ben
je mag best weten wie dat Jo er tegen dat iedereen alles zomaar door el-
Coenen, Paul en Frank kaar zet in plaats van keurig recht.
Wintermans, Erick van en Francien
'--,"-" .... '-''--..... , Sjoerd Soeters en nog een paar.
We bekijken en elkaars werk.

42
Moshé Zwarts
1

Zeewolde, scbaall: 20000 Projectgegevens:

Architectenbureau Architectenbureau
K. van Velsen te Bussum
Projectarchitect Koen van Velsen
Aannemer Koopmans B.V. te Apeldoorn
Bouwsom f 1.700.000,-
Datum van oplevering: 1 april 1989

:in het uitbrei-

een
Zf?~e-';'lTold4~.

met 2500 inwoners in de 1'1(~VOIPOld(!:r

staat een bibliotheek naar een ontwerp
van Koen van Velsen.
Het hoofdvolume van
de bibliotheek heeft van 23
x 24 x 7 meter en markeert met ge-
oelrforec~rdle betonnen ge'iTelele:mc~nt:en
de hoek van een en een (toekom-
winkelstraat. Naast het hoofdvo-
aan de vormt een
op dat is uit
een lichte stalen constructie met pane-
een overdekte buitenruimte. Daar
bevindt zich de toegang van de biblio-
theek. In de toekomst zal deze buiten-
ruimte onderdeel uitmaken van een ar-
cade aan de winkelstraat.

43
program:ma en. opzet.
De bibliotheek van Zeewolde bevat een
'.HL<'-'-.~H'_HH'L'-', een lees- en studieruimte,
een voorleesruimte, voor het
persone~=l en een magazijn. Bij elkaar zoln
960 vierkante meter vloeroppelvlak, exclu-
sief de terrassen op de De ver-
schillende ruimten zijn in
een doosvormig hoofdvolume, waaraan
vier min of meer gelijkwaardige elementen
tI,,~'rrç.un,prrri. een cilindervormige

een doosje met een dak dat de

studieruimte bevat, een blokje op pootjes
met kantoorfuncties en een container. Een
dak op een halve meter boven de
sluit als zelfstandig element het gebouw af
en maakt de compositie van
elementen en hoofdvolume tot een geheel.
In het dak is een scala van lichtkoepels
aangebracht.

Het c1oos'/or-miQe
door een sokkel waarop een paddest:oe:l-
vloer is geplaatst. Daaraan
reerde betonnen gevelelementen. Tussen
de en de sokkel bevindt
zich een plint van glas die
een halve meter is. Daardoor lijkt de
gevel te zweven. De in de geve-
lelementen bestaat uit sleuven van 200 x
600 mm; in de noord- en zijn de-
ze horizontaal in de oost-en De bibliotheek gezien vanaf het kerkplein
WE~st!;~evel verticaaL Op bepaalde plé~kk:en
grotere gaten in de vorm
van cirkels en vierkanten.
Het besloten interieur van de
wordt door een diffuus veld ç Q ('\
,,.)

van kolommen. Een van steeds ver-

SCll11f1erlde en verdwijnende lichtvlakjes op
I r'
(--,
I,) I)

de vloer laat zien wat voor weer het buiten

is.
Op de begane grond is de uitleenruimte
van ongeveer 400 m 2 ondergebracht. Daar-
naast vind je er de entree, de leesruimte en
wat annexen.

De ri Iilnrlpt"'ITr>1rrni rrp OO()OOOOO

van die annexen, een 0000000000000000
0000000000000000
WE~rkJ[{aE;t. een lift en technische ruimten.
00000000
De kern staat op de sokkel en steekt door
de en het dak heen. Het is
een element dat moet concurreren met de
kerktoren aan het plein. Aan de kern is de
hootcltra.p h,pu,,,,,t,irrrl die door een vide naar
boven leidt. de trap zijn de toi-
letten te bereiken.

Het doosje met het dak Hgt op

de maar is 0,70 m door de ver-
O1E~p1l1g~;Vl()er heen waardoor het
ook vanaf de begane grond zichtbaar is.
Het bevat de studieruimte, waarvan het op-
pervlak ongeveer 70 m 2 is. De studieruimte O<=;--O-() () _QOLD
kun je zien als een autonoom gebouwtje
binnen de bibliotheek. De na:sla!Q:wer1~en
staan er opgesteld en er kan gestudeerd
worden. Situatie, schaal 1: 2500

44
 Vanuit de studieruimte kan je via twee deu-
ren op het terras komen. Dit terras, dat de
helft van de beslaat, is
voor een deel overdekt en omsloten door
de 2,30 m doorstekende

Het blokje op pootjes heeft een omvang

van 96 m 2 en bevat werkplekken voor het
personeel en een Het is doormid-
del van een één meter breed tussen-
lid verbonden met de verdieping van het
hoofdvolume. Naast de studieruimte bevat
deze verdieping een ontvangstruimte van
65 m 2 en terrassen. In de ontv2Lll2:struinl1te
kunnen grote groepen ontvangen worden
en voorleesmiddagen worden gehouden.
Via een deur is het terras bereikbaar.

De kleinste bouwmassa wordt gevormd

door een container. Deze wordt als op-
slagnJinlte gebruikt en symboliseert een

De toegang van de bibliotheek aan

een overdekte buitenruimte van 5,00 m
breed. Daar kun je je fiets droog stallen.
Via een draaideur kom je in de uitleen-
ruimte die 3,80 m hoog is. In deze ruimte
staan de kasten voor alle boe-
ken. Direct na de draaideur staat de uit-
, leenbalie, die uit twee in elkaar Qe(jraaidle
VerdiePing rirkplw)lTnkrp bars bestaat. Tussen de kern
en de aan de is de kran-
ten/tijdschriftenhoek. Om deze meer op
het te betrekken is een deel van de
betonnen gevel hier vervangen door
Voor de studiezaal is een stuk verdiepings-
vloer In het gat is een 8,00 m
iets hellende loopbrug gehangen, die
op een bordes voor de studiezaal uitkomt.
Een kleine spiltrap verbindt de begane
met dit bordes. De trap staat op een
en is omkleed met

een door het gebouw tref

je op de een aantal wandjes en
meubelelementen die je route begeleilde:n.
Meest in het oog is een m
wand van transparante
die uitkomt in het rond de studie-
zaal.

1 10 ltft
2 11 studieruimte
3 fietsenstalling 12 voorleesruimte
4 uitleenruimte 13 buitenruimte
5 uitleenbalie 14 kantoor
6 leesruimte 15
7 16
8 17
Beganegrond 9 techniekruimte 18

45
 Door een gat in de transparante
ten wand (die is aan stijlen die
meer dan een halve meter door de verdie-
pingsvloer steken) is een 9,00 m ex-
positiewand zichtbaar. Ga je naar rechts
dan kom je in de ontvangstruimte, ga je
naar dan kom je in het personeelsge-
deelte.

Constructie en .... "-MlLjUUl.._A.II..U~

In 1964 is de universiteitsbibliotheek van
James Stirling in Om-
streeks 1850 bouwde Henri Labrouste de
Bibliothèque National in Parijs. Het betreft
beide zonder twijfel ge-
bouwen, met name door de Imoderne'
ze waarop de relatie tussen de
en de materiële structuur is vormgegeven.
De bibliotheek van Stirling dankt faam
voornamelijk aan het ruimte concept, waar-
in de constructie van de met glas overkapte
centrale leeszaal een crusiale rol
speelt. Ook de van Labrouste is
gebaseerd op een uiterst helder ruimte con-
cept. Maar dat is niet de belangrijkste reden
waarom deze bibliotheek zo aanspreekt.
Vooral de de beeldtaal,
bll;lorldE~r: de grote boe-
"PFO,,';;'?pn naar Sdle(~P1;;inte­

rieurs, niet naar de neo-classicistische

beeldwereld van de eeuwse
architectuur. Labrouste grote
zen boven de boekenhuizen en
construeerde alle vloeren in transparante
gegoten roosters, die een groot deel
van het doorlieten, wat van belang
was omdat de gloeilamp nog niet bestond
en kaarsverlichting was voor een
bibliotheek.
Hoewel opgeleid aan de Ecole des Be-
aux-Arts, uit dit ontwerp
Labrouste1s onvrede met de scheiding tus-
sen architectuur en constructie die rond
1800 in in de opleidingsinstituten
het construc- Bibliothèque National in Parijs
t1e-OrlaE~fVI(11S werd ondergebracht de
)le-P()lytec:hrliq'ue. Labrouste in
~n ~
1830 stichtte, alom architectuur en con-
structie weer elkaar te Je zou
kunnen zeggen dat deze school (die overi-
gens maar kort bestond) een rechtstreekse
voorloper van onze opleiding aan de T.U.
vormde.

Ik refereer aan de bibliotheken van Stir-

ling en Labrouste, omdat het verschil in be-
naderingswijze tussen beide ontwerpers de
positie van Koen van Velsen duidelijk kan
maken.
Stil'lin,n'" architectuur is moeilijk te om-

schrijven. Hoewel zijn architectonische

doels;tel1ingen in mate complex
kun je stellen dat hij in zijn werk vooral
een verbinding tot stand te bren-
gen tussen de vn,t'rr1IO'p"lr,o
sten en de traditie.

46

Bibliotheek van SUrfing na nhJ,>1Jp,'ino
Recente opname van de bibliotheek van Stirling
Het is hier niet de daar" '1-u"", ... ',-y
op in te gaan en ik beperk me daarom tot
de opmerking dat Stirling in mate ge-
fascineerd is door de architectonische bete-
kenis van zijn ontwerpen. Materialen en
detalllerinlgen interesseren hem alleen maar
voor zover ze de architectuur ondersteu-
nen, daarbij spelen zaken als technische
,,\0, '" "" ,-",. duurzaamheid en onderhoudsge-
voeli;gh<=id w;lar'schiinliik een zeer 'JU"''-'.'''''-
schikte rol.
doet een poging archi-
tectuur te aan constructie en de
technische vormt een .~ .. ~,~.~~~
onderdeel van architectuur. De techni-
sche kwaliteit van gebouwen is voor hem
van grote betekenis.
Dit verschil in benadering is overduide-
aan de twee bibliotheken af te lezen.
De bibliotheek in is nu bijna 150 jaar
oud; zowel van binnen als van bulten ziet
hij er nog uit. De OClrSf)ro,nkeliike
staat is haast overal nog aanwezig, ingrij-
up,.hr" HHh""yp,,,, hebben niet
De bibliotheek in Camt)riclge
constructie rond de centrale leeszaal is vol-
komen verrot.
Restaureren is Het zal
~Li)lLIVlJl moeten worden.
Op het eerste vertoont het werk
van Van Velsen verwantschap met dat van
Het lijkt evident dat het ruimtecon-
cept ook voor hem van overheersende be-
tekenis is, waarmee de schijn wordt
dat Van Velsen niet al te veel aandacht
voor de technische kwaliteiten van ont-
werpen toont. Mogen we dus verwachten
dat de bibliotheek in Zeewolde over 20
gesloopt moet worden? Of is het toch zo
dat schijn en Van Velsen meer ver-
w3mt:scfLao vertoont met Labrouste dan met
Stirling? Een nadere analyse van de con-
structie moet een antwoord op deze vragen
geven.
47
skelet met twee verdi,epi.ngen.
grc)n(1ve~rdleT)mg is geheel uit beton ge-
maakt. De vloeren in het werk gestort
en de kolommen (Een
nadere omschrijving hiervan wordt nog ge-

De kolommen op de velrdilE!oing
stalen buisprojjelen ~C
Ó"'HU.U. ...

constructie van het dak wordt gevormd

door houten liggers. Het ge-
heel wordt met een lichte dak-
huid.
Deze hoofdmassa wordt omgeven door
een scherm van gevelele-
menten. (Ook hier nog een nadere
omschrijving van).
Het blokje met kantoorfuncties aan de
voorzijde van het gebouw op de eerste ver-
wordt door dunne stalen
kolommen. Dit blokje is door middel van Het gebouw van Centraal Beheer in Apeldoorn ontwOlpen door Herman Herzberger
een staalskeletje geconstrueerd en voorzien
van lichte sd1eidirlgsco:nstru(::tiE~S.
In de hoofdmassa staat een cilindervor-
mig element dat alle sanitaire en technische
voori~lelnmlgen bevat. Het is uit steenachtige
materialen maar heeft geen
'-'H'Ó'-'U,",'''' functie.

In het worden maar een

zeer beperkt aantal materialen toegepast. Al
deze materialen of in het niet
at~!e~veJrkt of voorzien van en min of meer
ahvelrklaaj;?:. Nergens wordt echt
.LH<CLH.HHI"''''-

gebruik van kleur gemaakt.

Al werden: het al dan niet
geprefabriceerde beton in de hootclm:assa,
diverse stalen delen en de gela-
mineerde Al het staalwerk is
thermisch (volbad) verzinkt en het beton is
uit de kistl.
De strengperssteen waar het cilin-
dervormige element van is vonnt Het gebouw van Centraal Beheer in aanbouw
het enige bouwmateriaal in het ge-
bouw. Alle ramen en deuren
gemaakt uit Western red
kaanse (heel lichte en re(:ht~jraLdil~e)
soort die geen tegen weer-
sinvloeden behoeft. Deze houtsoort veran-
dert op den duur wel van kleur: het rood-
hout wordt donkergrijs.

Beeld van de structuur

Wanneer we een foto van het
gebouw voor Centraal Beheer in Apeldoorn
1-l"" ...r"7hA·.. n-"'.... in aanbouw, dan

indruk hoe het

er uit zal gaan zien. Je
ziet weliswaar nog niet wat voor er
welke kleuren er gebruikt zullen
vv \.)'H"'~H, maar je ziet wel wat open ruimte

wordt en wat niet, waar licht komt en waar

niet. De ruimtelijke essentie van het uitein-
delijke bouwwerk is afleesbaar.
Bij de bibliotheek van Van Velsen in aan- De bibliotheek in Zeewolde in aanbouw

De kolommen op de begane grond
Betonnen kolom met middenin de
regenwaterafvoer
Aansluiting van ligger op gevel
bouw kan je natuurlijk wel zien wat de str:amlierllijne][L Daardoor ontstaat het effect
hoofdmassa's hoe de hootcldt·aa.gc()n- dat ze volkomen willekeurig zijn.
structie in elkaar zit, maar er blijft nog heel
veel onduidelijk omtrent de uiteindelijke EeJrste 'V'er,dit~ping en dakconstructie
Ik signaleer hiermee De eerste verdieping is zelfstandig
een wezenlijk verschil in van en uit andere materialen geconstrueerd
een ontwerp. Hertzberger streeft naar een dan de begane grond. Je zou kunnen stel-
herhaling van dezelfde dnla~:consltructi(;:ve len dat er een lichte tafel op een vrij
ele:m(~nv;:n, die de verschij- zware onderbouw geplaatst is. Voor de ver-
ningsvorm in mate u\,..lvaL\,..H. is hetzelfde bijna vierkante stra-
Koen van Velsen is daar niet in rrp."ntp.,·,,,,,_ mien van mx m toegepast als op
seerd. Voor hem is het woord geJlaagdheJld de grond, maar de hier gel{02~en
van betekenis. De Qr<tgé~ncle delen van een spantconstructies hebben een duidelijke
gebouw interesseren hem niet bovenmatig. richting.
Ze worden pas interessant in samenhang
met andere aspecten, met met tex- Elk spant bestaat uit vier kolommen,
tuur, met ete. Ik kom hierop te- h.o.h. m, met daarover een houten
rug. ger van 140 x 500 mm, die aan beide ui-
teinden een uitkraging heeft van ongeveer
2,55 m. Er zijn twee volledige spanten toe-
De eerste is uitgevoerd gepast, die m van elkaar staan,
als een in het werk gestortte paddest:oe:l- een derde spant onderbroken is ter
vloer; het grote vloervlak zelf is een 250 van de stille zaal. Het resterende deel van
mm dikke en ter plaatse van de ko- de is op een andere plek in het ge-
bouw gebruikt.
De kolommen worden door
dubbele stalen buisprofielen die om de ge-
van het gebouw lamineerde houten De
van 2,00 m en de totaalmaat van het vloe- waarop op plaatsen de hemelwa-
roppervlak is 23,00 x 24,00 m 2. terafvoer door de kolommen heen loopt is
pla,ats:en nalnelijk ter plaatse misschien wat al te maar
van de vloer van de stille zaal en getuigd in ieder van een zeer goed
ter plaatse van de grote vide met de hel- doorwerkte '-''-L ....'''''--' H>l".
l1n,gb aan is het stramien doorbroken en zijn
1 Het is volkomen logisch dat het dak ge-
de kolommen vervangen door twee beton dragen wordt door houten De lig-
kolommen die anders van en gers steken immers op sOJmnnig;e plaatsen
vorm door de er is geen ander con-
De normale kolom bestaat uit drie dunne structief te gebruiken materiaal dan hout
gepn:tabri.cöercle kolommen. Deze dat van binnen naar buiten kan
grond vloer lopen.
en daarna aangestort. De drie ko- Over de hoofdconstructie van de drie
lommetjes eindigen aan de haast spanten in de
in een punt en waaieren naar boven toe vorm van stalen Ln,rnlr,,,,llpn
uit. Dit heeft een aantal voordelen. Ten houten balkjes uu<emdeL11k
eerste wordt zo aan de op een opvangen.
heel een inklemming- De secundaire dakconstructie de ver-
smoment tot stand dat in alle rich- schillende van de in het dakbe-
zorgt voor de stabiliteit van het ge- schot opgenomen daklichten, een
bouw. Andere stabiliteitsverbanden zijn niet grote hoeveelheid en raveelcon-
meer Ten tweede maken de schuine structies tot heeft.
kolommen het er boekenrek-
ken tegen te Van Velsen verzekert
zich erop deze wijze van dat er in de toe-
komst geen andere dan de door hem ont-
worpen configuratie van boekenkasten
komt.
De kolommen zijn zo geplaatst dat er
geen echte richting in de hal op de
grond ontstaan is. De kolommen staan als
boomstammen in een bos. Elke kolom
h~ft~n ~
ze van fabricage heel F;,.. "u"'.n,n.vuJ'"
ken was. De drie die in hori-
zontale projectie onder hoeken van 1200
t.o.v. elkaar staan, staan beurtelings onder
een hoek van 45° t.o.v. de verschillende
49
 BERGING ~CONrIlIHER~
L_'''H3600n.l4hlU.",
STAIIl,..POl)'ESTfP

,;/044

, JHGAJoIG
ZUITLEEN!lALIE
JUtTLffHIlUll'!TE

4lEESRUIMTE
11 TOilET
121!iVALI!l'E.TOJlET

13 'oIERIO(AST
14TECHMIEKA01MTE
1"HERGIWG

U St/ITEWlttHMTE
t7GARDER09E

DETAILS 1 t/m 5 ZIE

TEK, W030

2437+P
 LEGENDA:

S STUOIE_Il!JIIHE

~c
, OtoiTVANGST-RUIlHE
1O:AIITOtlil
UHA6AZ(JN
I 9 LUIKH-RUIMTE
10 f'AWnw

i 1110lLH
13.,..E1IIO(;'5T

I 14 TfCHNIEKAUlO\U
H.IIUITEIoI_.lIJIHTE
i 17 GMtOERO!}(
1allf-Y

NIVO
©
I

NIVO 7500 ... P

7812 + P
--·-1-
I

I
 CD
I

VOOR OE OAKKONSTRUKTlE:ZIE TEK.

:-- 32 KONSTRUKTEUR _~

van doorsnede
"" .. lr1haITL:> ........' ' ' "

1: 200

53
schaal 1: 200

q') ©
I I
I
I
i

\..-.l.H.l,\..-.l.','-'.l..l..l..l..l.J;; van westgevel,

schaal 1: 200

54
 Gevels
De hoofdmassa van het gebouw is omge-
ven door een zware " I j P"OP'VP I
betonnen ge'\Telele:m('~nt,en.
twee bouwlagen en de geveJ,elt:~mlen-
ten zijn aan de verdilepdnjgs-
vloer.
De totaalmaten van de gevelelementen
mx m voor de west- en oost-
gevel en m voor de zuid - en
noordgevel. de buitenhoeken af-
wijkende breedtematen toegepast van 2,31
men 2,50 m.
De gevelelementen niet door tot
aan de maar begirm(~n
op 0,50 m boven de afgewerkte vloer. Op
enkele is deze groter.

Bij de aparte voorbouw en de stille zaal

lichte transparante toegepast,
bestaande uit houten

Aanzicht van de noordgevel

De noordgellel van dichtbij gezien

55
ge'velelrnelnte:n zijn een
gramma van eisen dat ten gf()flidslag
aan het ontwerp. Van Velsen wa;;
dit programma eigenlijk te klein voor het
volume dat hij vanuit stedebouwkundige
ovc;:1Vleg;in~~en noodzakelijk achtte. Hij ont-
daarom op de veel
H"~I':I
("1'nAmaar relatief goedkope) buiten-
ruimte en omhulde deze met de betonnen
elementen. Deze op die manier een
dUlbt)elllJlncltie, in die zin dat ze voor een
deel als echte gevel dienst doen en voor
een deel alleen als visueel scherm beteke-
nis hebben. Als hiervan zit er in de
vele kleine openingen alleen dubbel glas
op die plaatsen waar sprake is van een ge-
velc()n:stfluctie, op de andere Aansluiting van glas en kozijn op het gevelelement
de gaten niet 1rH"TP,nllirl

Het beton is bij de gaten zo gedetailleerd

dat er een ontstaat die voor de
aanslag van het glas dienst doet. Het
wordt aan de met houten
glaslijsten gemonteerd. Daardoor er .sTALEN koLOM" I<OppLMT !I.L.IJ.
kON.$TlUlk'rlE"'~
nogal veel in die kleine openinglen,
zou ook uitsluitend met kit kunnen
Op die manier zouden de
spc:mlntDlgen ook niet zijn geweest en
zouden de gaten, op de waar er Detail} schaall : 10
geen glas zit er uitzien. Daarnaar
gevraagd merkte van Velsen op dat de
g12lsoon:stnJctie hier juist was omdat
ze refereert aan echte en naar mate-
riaalgebruik in het interieur, waar de
zo een onderdeel van wordt. Ook had hij
niets tegen de in de open ga-
ten, omdat deze ook weer zouden refere-
ren aan de betekenis die ze hadden als ze
wel werden afgesloten.

o J,EIlIi.STi<4iN<i VAN qEVEt.

~
nD
AAN VLOER O.H. V. ANkEITS

VLG 0 AV/: kON.srRIJl<r~

o0

Deel van doorsnede C-G, schaal 1: 100 Detail aansluiting gevelelement op de verdiepingsvloer, schaal 1: 10

56
 De betonnen elementen met behulp
van nokken aan de vloer van de eerste ver-
dieping opgehangen en iets bo-
ven de vloer, waardoor er
een kleine ontstaat die met glas ge-
vuld is. Ondanks (of misschien wel juist
door) de kleine maat van de is het
effect zeer groot. De gevel Hjkt te zweven
en er ontstaat vooral vanuit de hal op de
begane grond een zeer grote transpaJranltle
naar buiten toe; veel groter dan door de
vele gaten bereikt wordt.
Op de naad tussen de betonelementen
wordt in de spleet een dun stalen
Hel dat de windkrachten die
op de onderste helft van de gevelelemen-
ten werken naar de afvoert. Daar
waar een grotere tussen de betonele-
menten en de begane vloer wordt
open gelaten de buisproHelen van een
schoor voorzien, omdat ze anders het mo-
ment dat ten gevolge van de windlbe:la~;t1rlg
ontstaat niet kunnen opvangen. De
waarop deze laatste kolommetjes geae:tal.l-
leerd zijn is kenmerkend voor het pro-
Uiterst simpel laswerk met uitsluitend
tn,~~rr"'\P("l";nrr van een halfronde lasplaat is
alles wat er te zien is. Het afwerkingsnive-
au is hier niet hoog, maar dit stoort niet. Er
is sprake van een soort in de
Zicht op de leesruimte met de lange buisprofielen die detaillering.
van een schoor voorzien z(jn

Detailtekening van korte buisprofiel (het 'Pootje'), schaal

Ophanging van de gevelelementen 1:20

57
 De hoekoplossing bij de betonnen ge- Voorbeeld van de productie van een gevelelement in de fabriek:
velelementen getuigt van een zekere durf
en in ieder van een vertrouwen in
het bouwvak. De twee op elkaar aanslui-
tende elementen zijn hier voorzien van een
wat ze uiterst kwetsbaar tijdens het
maak- , vervoers-, en montageproces maak-
te. Het resultaat is echter prachtig; de zwa-
re betonnen elementen
alsof het hout betrof. Ze eindigen haast in
niets en verbonden door een dunne
strakke . . IIV' ,'cc"'_
De elementen zijn aan twee zijden
schoon en bestaan uit twee be-
tonplaten met een spouw die met
reenschuim gevuld is. Dit type geveJelrnen-
ten is aanvankelijk voor de woningbouw
ontwikkeld. Eerst wordt één spouwblad ge-
stort. De schone kant is vanzelfsprekend de
kant die in met de kist komt. De-
ze eerste zijde wordt voorzien van spou-
wankers voor de met het andere vocw het (;'ers,te s,Dolitwt'lad is voorzien van
In een andere mal wordt het wajDeninf!" atstandb~')u{,iers. ophangbeugel:,~
en wordt vervolgens gestort.
tweede spouwblad gestort op een moment
dat het eerste blad al uitgehard is.
De polystyreen worden over de
cr.r\lllnT-'lnlr",,..c geschoven en het eerste

spouwblad wordt op het nog niet verharde

tweede blad gelegd, waardoor de ankers in
de zachte beton Na uitharding is
er een element ontstaan dat uit
twee afzonderlijke spouwbladen bestaat.

Horizontale doorsnede over de gevel, schaal 1: 1 0

van het element zijn schoon afgewerkt

LJ"""'Io' ..GUL.",,,
en buiten blad apart in de
Onderaanzicht van de gevel, schaal 1: 10 gestort (de vuile zijden zijn

58
 Een klassiek thema: een tussenlid
Elke ontwerper weet hoe moeilijk het is
om twee verschillende elementen met el-
kaar te verbinden. In de bibliotheek laat
Van Velsen zien hoe zoln aan-
pakt: in de koppeling van de hoofdmassa
met het blokje waar de kantoren in gesitu-
eerd ontwikkelt hij een nieuw
element dat als tussenlid dienst
doet. Van Velsen heeft geprobeerd dit tus-
senlid zo transparant mogelijk te maken
(een haast klassieke oplossing; het liefst
zou je immers op plaatsen hele-
maal geen materiaal zien). doet dit door
de vloer te voorzien van bouwste-
nen en in het dak een aantal kleine da-
klichten te plaatsen.

Het staalskelet van het kleine blokje op

pootjes aan de voorzijde laat een aantal
montagekoppelingen zien op waar
m()gE~liil(elWiis een momenten-nulpunt aan-
is. Althans dat was redenatie.
Van Velsen bleek hier bij het ontwerpen
echter in het niet aan te
hebben en het vanwege een ge-
heel andere voor mij verrassende reden. Hij
wilde de hoeken zp houden,
wilde daar b.v. geen bouten zien en
de daarom de montagekoppelingen naar
buiten het knooppunt op een
dat het zo ontstane drie-di-
nog
te vervoeren was.

Het tussenlid van onderafgezien

59
Het tussenlid

o0~
o0~
OT DI .
o 0 0 0 0 D 0 D-
000 0

Verticale doorsnede over het tussenlid, schaal.1:.100

..-----~--

Horizontale doorsnede over het tussen lid, schaal .1: 1 00

~;r.,.
r, .' --------.
f
r"i~
liJ
0::- h I1 "" ~
1J +
- !
i -_//
\
\

~
I !
I
ï!

, I ~/
-'\ 6
r
.- ~

,/ -

-.~ ~--

Doorsnede A-A, schaal .1:50 Doorsnede B-B, schaal .1:50

60
 Tussenlid
De kantoordoos onder cunstructie

Horizontale aansluitingen, schaal 1: 10

Detail horizontale doorsnede, schaal 1: 50

61
Details kantoordoos en
1: 10

l
I

1~'r-~t~~~'~~'T~ ~L~
M'D"-~06.(2.C

-4077-+
:SZ _ _ . __ .____ . ____ .

Staalskelet voorbouw

62
~~~~~~~~~~---~~~~~~~ ---,...,.',----....AA·P'I:>lC~ 1"öU E-
l'%. ,'NOA MD~-~

Hl~-Di'"Ofifel(j'n van het tussenlid rusten de randbalk

op de vloer van

I
r
I
I
I
I
I
I

Het tussenlid Geve/scherm hoofdgebouw

63
De studieruimte
In constructieve zin vormt de studieruim-
te op de eerste een nogal on-
verklaarbaar element. De zaal heeft een
verdiepte vloer ten opzichte van de
verdlepin~~sv"1o(~r en onderbreekt

tuur. Een nl'l'ltulr~pr rlr'l'l,"rt

UP"..

onderbroken te worden; de beslissing om

dit hier wel te doen heeft zeker geleid tot
een van het de
kosten.
Ook het feit dat de stille zaal door een
spiltrap direkt bereikbaar is en er
een loopbrug nodig is om de 'normale' eer-
ste verdieping te bereiken leidt zeker tot
koste:nV"erJl0Jginlgen ten van een
zaal die op het zelfde niveau zou als
de eerste verdieping.
De opbouw is vrij complex
en kent een Dit
komt niet zozeer door het dak,
maar veeleer door het feit dat de houten
puien voor een deel de scheiding tussen
binnen en buiten vormen en voor een an-
der deel alleen binnenwanden Ik stip
deze punten niet alleen uit kostenoverwe-
gingen aan, maar vanuit de of de
kostenv(~rlllogjnt~en gecoJmçten.se(~rc1 worden
door extra uinQtelijk:e kwaliteiten.
De studieruimte

---'----------- - - _ .. -

~~~~~~

Dwarsdoorsnede, scbaall: 50

64
 I I

I I
: Uil
I .L.---

Doorsnede over de gevel, schaall: lO

65
 Het CiJinJ[Jelrv():n:ni~~e element.
Het cilindervormige element
dat in de hoofdmassa staat is
prachtig gedetailleerd. Alles ziet er buiten-
gewoon simpel uit: de treden van de trap
die rond het element loopt zijn op
de juiste maat in de bakstenen wand inge-
ca ..." ..... , de treden zelf zijn gemaakt uit ge-
H ....,

prefabriceerd beton dat voor een deel een

soort bouchardeereffect geeft en zijn
zonder fraai uit de kist de leu-
ning werd op een heel simpele aan
de treden h="<rLH't-i n.rl
Het mooie van de detaillering schuilt
mijns inziens juist in die eenvoud, wat be-
paald niet wil zeggen dat dergelijke details
ook eenvoudig te realiseren zijn. Het ver-
eist buitengewoon veel zorg en
toezicht op de bouwplaats om betontreden
precies op maat in te metselen Cnastellen is
onmogelijk) en ze ook nog schoon te hou-
den een dat op zich
bepaald niet schoon mag wor-
den.

De trap en het ronde element op de begane grond

Het ronde element op de verdieping

66
 De wijze waarop onder het van
de eerste de loopbrug en de
samen met een klein bordes op el-
kaar aansluiten doet aan.
Zowel staal als hout worden hier als dra-
gend materiaal en het aantal vor-
men is groot. Van Velsen laat met dit ele-
ment zien dat materiaalkeuze voor hem in
feite een zaak is. Persoonlijk
kan ik deze stellingname niet ondelrschrij-
ven en ik ook niet dat Van Velsen
hem in alle gevallen hanteert. gebruikt
een gelamineerde ligger die toch over zou
een restant van de UL<"a~~'-'-JUu'U
van de studieruimte. Er zou
Van Velsen een in het ge-
bouw waar je duidelijk kon
zien dat de balk op één plaats over was en
op de andere werd.

Gevraagd naar de van de

materiaalkeuzes stelt Van Velsen dat hij
streeft naar het toepassen van zo min mo-
verschillende materialen en een zo
min aantal soorten arvveJrking,en,
zoals hierboven al werd opgemerkt. Esthe-
tische effecten komen pas op de tweede
dat het thermisch verzinkte staal
(dat nu nog glimmend is) binnen
een vindt hij helemaal
niet erg, als het verzinkte werk maar overal
de zelfde matheid gaat vertonen. Zowel
glans als matheid waardeert hij.

Het Western red ceder dat H=,=I""I,~;~

wordt toegepast is een erg zachte hout-
soort. De kans op beschadigingen is erg
groot. Daarom is al het hout dat veel aan-
zou worden tot een hoogte van 1,5
m behandeld met een harde laklaag.

De meeste verlaagde plafonds zijn van

hardboard De kleur is mooi, maar
was niet erg strak toen ik het
(nog voor de bezocht.
Van Velsen was er echter van overtuigd dat
dat wel zou komen. paste een
(buitenbestendige) kwaliteit hardbo-
ard toe en liet de platen eerst door en door
nat maken. In deze natte (en uitgezette)
toestand werden ze Als ze la-
ter zouden drogen zouden ze vanzelf strak
trekken. Dat is inderdaad de
om met hardboard te werken en kenne1illk
waren een aantal nog niet
droog toen ik de bezocht.

Uit al deze voorbeelden spreekt een goe-

de kennis ten aanzien van detaillering, ma-
terlaalge~bllLl1K en produktietechnieken.

Het bordes naar de studiezaal aan bet einde van de brug

67
De loopbrug, schaal 1: 50

~
~

~
~:(
III

~.::j
~
;~~

_-....----4 _0
---

-0 s

Sl'l

0
-I
c::=::..=----
~

~ ,
-
i \~
~
~

---- ~
"
~.,

- ro--

1 coI
~
co
U

\2 lJl.;-.,~~===~----­

__ L

-JSli' I--~~

_' __ ",I'S, .........-.4

69
van loopbrug, schaal 1: 10

.-------.-
1--
I~\
----t-
\ \

I
I
~J
"\\
1
I

I
&
~ I
I

I
\...
1l.l
I
.8
;;".
,::
I Si
j5
~
~

I I ~
~
;::
~

70
 ()
1

De brug gezien vanaf bet bordes

o Een zekere mate van constructieve

...0
o
'\"

Het viel me op dat details in

Doorsnede van de loopbrug, schaal 1: 10
ogen een nogal constructief karakter
hadden. Ik doel hier op details waar de
vorm van de bevestigingsmiddelen een be-
langrijke betekenis voor het detail hebben.
Het is een soort die aan-
en die "'-1-'1-''--H'--'.....1 C
waarop ik zelf werk.
Andere details als het ware ge()erna-
teria1iseerd. Dit valt vooral op bij stalen ele-
menten die door middel van lassen
ontstaan. Een las ontkent als het ware de
verbinding, het materiaal wordt een homo-
geen geheel. Van Velsen heeft een andere
mening. vindt het volkomen vanzelf-
sprekend om stalen delen die geJK01)p(~ld
moeten worden te lassen en gebruikt al-
leen bouten als dit vanwege de montage
noodzakelijk is. De vorm van de bouten in-
teresseert hem niet bovenmatig.
Op mijn vraag of bijvoorbeeld de
loopbrug, als er voldoende geld voor was,
niet liever zou polijsten waardoor het ge-
heel een echt monolitisch karakter krijgt en
er niets meer van lasnaden te zien is (zoals
bij de Barcelona stoel van Mies van der Ro-
he, die helemaal gelast is) merkt hij op dat
dat nooit zou doen behalve voor die de-
len die je met je handen aanraakt zoals de

Detail van de leuning, scbaal1: 2 De Barcelonastoel van Mies van der Rohe

71
 wand,

o
z
o W
0::: I
~ l1J
w
~
I-

72
 2 9

Doorsneden Details van de wand, schaal 1: 10

Details 10 tlm 12; de bevestiging van de stijl in een
stalen bus die met de vloer is meegestort

73
 schaal 1: 1: 10

AANZ. M DRSN. L-L

van 1:50 .LJ '-'1.<A. ..L<cJ. schaal 1: 10

= _.- ....-
!-=:.....::.,::-.. .. .
..---,-.
..
=?
® ® ®I ® ® ®
I
4 -I-- - ;r2- 7
i

.. ! :1
-
I I
AA NZ I CHT A 12 I AANZICHT B 0-0

74
 De 1: 50

TRf;:OE
Principe opbouwen maatvoering treden

Doorsnede

II1II
I I KONTROLEREN:
MIN.100mm
CD
I I

I I
I I i

LOOPSqUG ZIE
reK.: '0'037 I I I I

li'W: I

I======!SLL. _

Plattegrond

I
,
~I
>:1
~l I
---1--, - - ._"'---r--.
I

Fragment bovenste trede

75
 Kenmerkend voor het werk van Van
Velsen is de wijze waarop door ma-
teriaalkeuze meerdere betekenissen meeg-
eeft aan zowel de hoofdonderdelen als de
secundaire elementen van zijn gebouwen,
verbonden aan vorm en functie van deze
onderdelen.
Een duidelijk voorbeeld hiervan is de
vorm en plaatsing van de betonkolommen
die de verdiepingsvloer dragen.

Het is gebruikelijk dat kolommen enkel-

voudig worden maar dat is hier
niet het Het is ook gebruikelijk dat
kolommen verticaal staan, ook dat is niet
het Van Velsen wilde met zijn ko-
lomstructuur meer doen dan alleen maar
laten een voorbeeld van de al eer-
der genoemde Buiten het
ove.rbrengen van verticale krachten naar de
er minstens drie extra func-
ties aan het vormen
van een inklemming aan de het
onm()g(~1111( maken van plaatsing van boe-
kenrekken en het formeren van een richtin-
gloosheid in de hal.

De drie (of misschien zijn het er wel

meer) extra betekenissen die verbonden
aan de vorm en de functie van de ko-
lommen kenmerken de bibliotheek van De afbouw van bet dak
Van Velsen.
Bij beschouwing ben je al-
leen verbaasd: waarom zet iemand kolom-
men scheef als je ze ook recht kan zetten?
Waarom maakt iemand drie kolommen als
één ook voldoende is?
Van Velsen ziet heel dat
werpen niet direct in hun geheel beQre~Den
worden en dat men ze daarom al
snel te ingewikkeld vindt. is daar heel
laconiek over en beweert met een overtuÎ-
stelligheid dat hij dat alles expres
doet. Hij houdt niet van gebouwen die
de eerste aanblik al helder zijn. Hij streeft
ernaar dat de de hCIC~;Cllll~:lU.
om steeds weer nieuwe
ontdekken. Er moeten over-
blijven. Het interesseert hem niet of deze
verrassingen bewust of onbewust worden
waargenomen, dat ze worden waargeno-
men daar is hij volledig van overtuigd.

van de geJ.arrlineelrde
houten bij de dakconstructie is zo'n
voorbeeld van het meegeven van een extra
betekenis. Het is niet alleen bouwfysisch
om dit materiaal toe te passen,
maar ook het feit dat hout relatief grote di-
mensies laat zien vond Koen van Velsen op
die plaats van belang.

Het 'laddel1je' dat dienst doet als pende/staaf

76
 De bibliotheek is door een re-
latief kleine aannemer uit de provincie die
relatief hoog geschoold inzette.
Dit had er in omdat de
wijze van bouwen hier goed aansloot
hun vakopvatting, die duidelijk nog am-
bachtelijk van aard was.

Maar Van Velsen is niet over alles in zijn

gebouw tevreden. Dat moet ook niet, een
ontwerper behoort nooit helemaal tevreden
te zijn over het resultaat van
pactiviteiten. Het is
immers een neerslag van een betrekkelijk
1llE~KeUf1g moment tijdens een proces dat
geen echt einde kent.

Zo vindt de atvverkiniQ
dakconstructie nogal , waarmee
letlterJlijk bedoelt dat de timmerman er
Het dak onder constructie veel werk aan had om de constructie te re-
aliseren en dat er te veel verschillende ele-
menten voor had zich
vergist in de van deze con-
structie en ontdekte dit te laat om nog te
kunnen ingrijpen.
Ook vindt hij het detail op de stalen
hoekkolom aan de voorzijde, waar een
'la(jd<=rtje' op aansluit dat als een pendel-
staaf een relatief groot dakoverstek
niet Daar waar de op de ko-
lom komt heeft die kolom zijn grootste mo-
ment, het detail de su~~gestie
dat er op die een scharnierpunt aan-
is. Achteraf had hij het beter gevon-
den als de zwaardere mantelbuis die nu al-
leen is bij het onltm()etin.Q:splunt
van kolom en pendel over een veel langer
deel van de kolom zou doorlopen.

Aansluiting van het 'laddertje' op de stalen
hoekkolom
Referenties
Van Velsen wil zich niet in een bepa:aldle
school geplaatst zien. wil beschouwd
worden als een volkomen individueel ont-
werper. Toch moet hij weten (net als ieder
ander) dat iedereen in min- of meerdere
mate beïnvloed is door door de
geE;chiedeni.s, door datgerle dat
om zich heen ziet, en het is mijns inziens
onzin om dit te ontkennen.
Wanneer we aan de uiterst individuele
ontwerper Koen van Velsen toch de vraag
zouden stellen met wie meer verwant-
heeft: met of met Lat)ro-ust,e.
zal Van Velsen niet willen antwoorden.
Maar met het mes op de keel zal hij onge-
voor Labrouste kiezen.

77
Chris Scheen

aan haar velrnileuwin2

plleUleltl en drie een tot"en, een slin~~er'bll()k
otllrnr,p1l"'fi doorbreekt Mecanoo het isolement van het driell04ekii2

de havens en de bijZondlere
stad worden ten benut. De toren markeert een belaltlgdlk E;:ln~~n"ln1-
hOlojj(J:w'eeen en maakt met de
van het metroviaduct. De negenti.enLde
straatwanden wot·den

worden als een een reactie

MaquettefolO te~~eIiijklertijd op de locatie van ~n,,,I.n.,,,,.rlI
van op niveau van de buurt. Deze ve:rslchiUende stl"atcegien
worden in het ontwerp met elkaar verzoend. Buurt en stad hebben eVIenve4eI
aandacht De oude en nieuwe wordt binnen de driehoek
in één COmllJ01,itile v-et",eniQ(I.
O!llrnTikkell!1lg van de sf:ld....vlf',rtllilP.lllV1i'iioP"
aangeven hoe een
w()rd.en oP2eJLost. In een
van de komt aan orde hoe Mecanoo van
miische architectuut" uitwerkt. Tot slot zal ik schetsen hoe de architectuur van
Mecanoo zich verhoudt tot die van Eames en Aalto"

StaLds'ver'ni4eu~vi!ll2 op de van Zuid lWJKUll1dllge pla,nnen vasthouden aan

Toren en slinger vanaf de Rille/aan
Toren vanafde Parallelweg
De Kop van Zuid is rond de eeuwwisse-
ling ontwikkeld en omvat zowel haventer-
reinen als de woonbuurten NClor'dereillal1d,
Katendrecht en Afrikaander-
eeuwse wijken dateert uit de !Je:ginlpe:ric,de
van de en is nog steeds
in volle gang. De hoofd-
dOlel~;teJlinlg 'bouwen voor de buurt', legt
de nadruk op instandhouding van de soci-
ale en buurtstructuur.
Bij nieuwbouw wordt in straatprofielen,
ontsluiting, materialen en kleuren zoveel
mogelijk op de bestaande be-
bouwing. Om aan de nieuwe programma-
tische eisen te kunnen voldoen wordt het
ge~,lol:en bouwblok voornamelijk intern
gereorganiseerd. Het blijven illT)as:sirlge:n
in de bestaande structuur doordat de ste-
het bestaande stratenpatroon.
AanvanJkelijk worden ge:dnswonin.Q:en
gel,)Ol.1Wd voor de buurtbewoners, die
voor het grootste deel behoren tot de cate-
goriën met inkomens. Wanneer de
stad weer aantrekkelijk moet worden voor
beter betaalde wordt
in de stadspolitiek culturele verscheiden-
heid door een bevolkingsop-
bouwen vermenging van wonen en wer-
ken benadrukt. Dit zijn nu juist de ken-
merken van de eeuwse buur-
ten waar de op gang is
gekomen. De verschuiving van de nadruk
op als een sociale activi-
teit naar de nadruk op ct''lrl"uprn-,pl'nu·,nn
als een culturele activiteit wordt aangegre-
pen om een moderne architectuur te sti-
muleren. Dit wordt merkbaar in de archi-
tectenkeuzes en bijvoorIJe<::ld in het uit-
van een prijsvraag voor jonge-

79
 enhlllisvc~stliml op het Kruisplein in het
Oude Westen in Rotterdam. Het winnende
plan van Mecanoo laat zien hoe nieuwe
materialen en wQonvormen aanleiding zijn
de architectuur van de aanpassing -die zo
kenmerkend is voor de aallv~ml\:eliike
stadsvernieuwing- te overwinnen. ar-
chitectuur wordt een belangrijk middel om
een woonmilieu te
pen. De publiciteit rond de prijsvraag
rullsp'leln en de keuze van de locatie -op
de grens van het Oude Westen en het
stadscentrum- de eerste tekenen dat
de aandacht van de zich
naar de randen ve:rpla<lltst en aansluiting
zoekt op op het niveau
van de stad.

De locatie Hillekop op een markant

overgangspunt van een woonbuurt naar
haVel:1g(:;bied<en, Op het moment dat het
plan wordt ontwikkeld is echter nog geen
van een ambitieuze van
het stadscentrum op de Kop van Zuid.
In de concurrentiestrijd tussen de grote
steden in Nederland om nieuwe investeer-
ders aan te profileert Rotterdam
zich als metropolitaine havenstad. In de Plannen van Stadsontwikkeling voor De Kop van Zuid, 1983
stecjelljke heI'structun~rirlg komt de nadruk De op de tekening aangegeven cü!ers verwüzen naar:
te kwaliteiten van 1. Simons
de en worden toplocaties 2. Peperclip
gecn~e<:~rd voor de vestiging van bedrijven 3. LocatieHillekop
en een 'wervend woonmilieu' . Om deze
kwaliteiten zichtbaar te maken voor poten-
tiële worden de plannen
tailleerd uitgewerkt. Paradoxaal genoeg
neemt daardoor de onzekerheid over de
uitvoerbaarheid toe. Indien delen van het
onvoldoende interesse wekken wordt
een nieuw Zo is het plan
Koolhaas voor de Kop van Zuid binnen
enkele jaren op punten
De verschuiving van de hoofdas naar
is weer ongedaan gemaakt,
waardoor de Hillelaan nu weer de hoofdas
is. Deze as, die een tot stand
brengt met het centrum op de noord-oe-
ver, maakt deel uit van een noord-zuid as
die samen met de oost-west as op de
noord-oever een gigantisch assenkruis
vormt die de stad een nieuwe ~,~~t"""l~nr=
SaJmé~ntLanlg verschaft. De assen verbinden
belangrijke, vaak nog te ontwikkelen loca-
ties en sluiten deze aan op het
verkeersstelsel. De bereikbaarheid van
nieuwe to'plc)G:ltü:s voorwaarde voor
subsidies van het op investeringen in
de infrastructuur.

Han Meijer en Amold Reijndorp, Het beeld van de stad,

Oase nr. 24, zomer 1989
'Exposities van de nieuwe stadsplannen trekken duizen-
den bezoekers. Het ZÜn beelden die blüken aan te sluiten
bÜ een breed bestaand verlangen naar ... ja wat eigenlUk?
Naar levendigheid, vernieuwing, identiteit. Kenne!~ik is de
vernieuwing van het architectonisch en stedebouwkundig
vakgebied van de jaren '70 en begin jaren '80 niet in staat
geweest op die verlangens in te gaan.' Het AIR-plan van Walker

80
 vengebieden vindt haar in de AIR-
veraflCl(~f1flge~n
in de manifestatie (Architecture International
pl,lntlinlgs:str;ltegle voor de Kop van Zuid Rotterdam). Door de architecten Kleihues,
geven de p12mnlen van de tien Rossi, en Walker worden plélmn,en
een te zien in de waarde- gemaakt die de kwaliteiten van
van de havengebieden ten opzichte de oude onderzoeken.
van de oude woonbuurten. Aanv:anlk:elijk Geen van de gaat uit van een
worden gekomen terreinen herbe- blc)k1~enlverk~lVé:linlg die aansluit op de ou-
stemd voor woningbouw en gebruikt als de bebouwing. Een opvallend verschil tus-
10v'erJloClpl<)CCltiE:S'. Daarmee wordt het ver- sen de is de waarop de
lies aan woningen door de v()lofJge~:;telde nieuwe structuur reageert op
van wijken opgevangen. de verschillen tussen de afzonderlijke loca-
Een vroeg voorbeeld hiervan is het ties. Zo past Walker voor alle locaties een-
Sinl0flsproj ,ect op wat door zelfde structuur toe, terwijl Rossi juist vari-
de toepassing van een blokken-verkave- ëert in bloktypologie en zo voorbeeld
ling direct aansluit op de bestaande woon- het verschil tussen een locatie aan de
buurt. Door de gesloten bouwblokken op Maas en een binnenhaven benadrukt.
te delen in kleinere en deze ten Het plan dat Teun Koolhaas in opldr;lctlt
varië- van de dienst Stadsontwikkeling maakt is
ren de ruimtes tussen de blokken. Hier- gebaseerd op een doorgaande gridstruc-
mee de af van het stren- tuur. de met de bouwblokken
ge zijn de verschillen in de locatie op een
grove benadrukt. De bescheiden ver-
Het plan voor het Binnenhaven- Spoor- naar Manhatten in het r\..u.\.-Ll~au
Wegh~lveng{~bi{~d (het BISPO-gebied), van van Rossi is in het van Koolhaas een
de dienst Stadsontwikkeling gaat uit van pn?stj[gÏ<:us 'waterfront l van kantoren langs
een van vierkante bouwblokken. de zuidoever geworden. De verg~lartde
De blokken verschillen door hun functionele en formele differentiatie van
ten van de stroken met parken de bouwblokken levert een n-,="[T,,.·i;:.~, ..rf
en havenbekkens. Alleen op bil;ZO!ld{~re stadsbeeld op. De stedebouw straalt de
punten wordt de vorm van de blokken mogelijkheid uit van een snelle modieuze
aangepast aan de van richtin- ""'·...nTii"",~lirHT van architectonische be~:=lden,
gen in het gebied. In een volgende versie het verschil in veranderingstempo
de gesloten blokken vervangen door van de stad, haar gebouwen en het leven
U-vormige bouwblokken, die verschillend dat zich er in en dus het verschil
kunnen worden georiënteerd waardoor in die deze oproepen, ver-
variatie in de straatprofielen en bebou- vaagt. Maar dit effect wordt waarschijnlijk
wingsranden ontstaat. Deze is ver- als kenmerk van de metropool ge-
geJcijkba,lr met die Simons, zij het dat zien.
de stedebouwkundige structuur, door de Het Koolhaas biedt een slim com-
strenge zoneJrin.g, promis tussen de hejrbt~st(~mmjng;splarlné~n
Het Sin'l011Sp'roject en het van de gemeente en de wensen van de
gaan er van uit dat de havengebieden bestaande woonbuurten. het
breuken in het zijn, die l"-"-'H"-"'-'H"< nadeel van de van de meest aan-
Locatie Hillekop dienen te worden. De blokkenstructuur tre'l{kelijl{e locaties met cityfuncties, staat
van de oude wordt daartoe zoveel nr. ....."''> "rri·' ..... '" voorzie-

mogelijk door gezet, zodat de hele Kop UP ... lr<lup>\incr in wo-

van Zuid een hOm()gE~en ningbouwblokken voor de rest van het ge-
wc)orlgebi(~d kan worden. De is bied sluit aan op die van de oude
net als Simons een overlooplocatie van de woonwijken. De doorgaande structuur van
wijk maar sluit door de spoor- de woonbebouwing wordt slechts onder-
niet direct aan op de bestaande woon- broken door de strook bedrijfsgebouwen
buurt. Aanvankelijk wordt een gelijksoor- de van de
Hp"Ir',u","l.,n als Simons voorgesteld, door stadsont-
maar deze wordt in het uitgevoerde plan ook deze vervangen door
van Weeber door één groot bouwblok woningbouwblokken,waarbij alleen aan
vervangen. De papercHpvorm, een de van de
bewerking van een gesloten bouwblok, ten komen. De Hillekop is als ..,prhii7r)n_
verzelfstandigt het bouwblok ten opzichte de ring van de blokkenverkaveling op het
van de kade en de weg aan wE~en;ZildeJn. snijpunt van twee richtingen in te
Het blok heeft een robuustheid die past bij passen. Toren en slinger geven een per-
de omliggende havengebieden en buit fecte aan de knik in de hoofd-
haar geïsoleerde positie uit door een archi- as over de Hillelaan.
tectonische vorm te poneren die in een
negellti{~ncle eeuwse niet mo-
gelijk zou zijn.
Deze positieve van de ha-

81
Bemard Huet, Geschiedenis, morfologie en architecto-
nisch ontwerp, Oase nr. 24, zomer 1989, vertaling en be-
werking van Hans Venema.
'Enerzijds kan architectuur de stad wellicht bedreigen,
anderzijds levert een verzameling gebouwen nog geen
mooie stad op.
Deze moeilijkheid vraagt om een verklaring. Hoe kan
het samengaan van stad en architectuur worden ver-
klaard? Dit wordt mogelijk gemaakt doordat er een struc-
tuur bestaat die tussen beide komt: de structuur van het
gebouwtype. Deze stelt infeile architectuur, en zelfs de
meest revolutionaire architectuur, in staat aanwezig te zijn
in de stad zonder deze te vernietigen. Er bestaat echter een
tendens die van de architectuur verlangt dat zij de stad
vervangt. Deze verwacht dat met architectuur de stad kan
worden gebouwd.'

Erik Pasveer, Het veranderde beeld van de Kop van Zuid,

De vervangbare voorstelling, Oase m. 23, voorjaar 1989
'De verzelfstandiging van de ruimtelijke voorstelling
ten opzichte van programma en uitvoering maakt een ver-
schuiving mogelUk in de wUze waarop met de onzekerhe-
den van de planvorming wordt omgegaan. Deze onzeker-
heden hoeven niet door 'open' composities of 'vage' vor-
men in de verkavelingsmodellen te worden geïntegreerd.
Op onvoorspelbare ontwikkelingen en gebeurtenissen kan Plan Rijnhaven
worden geanticipeerd met een vervangbare in plaats van
een veranderbare ruimtelUke voorstelling:

Het

De modellen van stlla~;on,twik~letinQ

Het plan is, zoals rrAh""llTAHl!.,.
in de Rotterdamse stadsvernieuwing, ont-
wikkeld door een Naast de
diensten Stads- en Volkshuis-
vesting was ook de Afri-
kaanderbuurt in het vertegen-
woordigd. De bewoners had-
den inspraak en de woningen waren in de
eerste plaats bestemd voor Cex)buurtbewo-
ners. Door de ligging kan het
Hillekop zonder verwikkelingen met
plannen voor de Afrikaanderbuurt en de
omliggende ontwikkeld
worden.

De driehoek van de Hillekop wordt

door een ~'~"~~T";~/~".~"
ment en de van de
omgeving.
Het voor de Rijn- Eerste model van Stadsontvvikkeling
haven, dat dateert uit het eind van de vori-
ge eeuw, bestaat uit drie hoofdblokken,
die hiërarchisch zijn geordend, het lange
blokje langs de dan het korte-
de Hilledijk en tenslotte het drie-
hOt:'!kü!e blokje langs de Hillestraat. Het
lange blok wordt in het plan door twee
dwarsstraten in drie stukken gesnc=dc=n,
waarvan er uiteindelijk maar één is
voerd. Door het lopen twee goede-
rensporen naar de Rijnhaven. De
van de volgt de kromming van
deze sporen, waardoor twee hoeken van
de bouwblokken De bouw-
locatie komt door de sloop van de
twee kleine blokjes de Hillelaan en
van de kop van het blok de Parallel-
weg. Van deze kop is inmiddels één hoek
herbouwd. Modellen van Mecanoo

82
 Voordat de werd verleend
door Stadsontwikkeling twee modellen
ontwikkeld. Deze dienen om de discussie
in het planteam over de stedebouwkundi-
ge opzet te structureren en het aantal wo-
ningen te dat op de locatie gerea-
liseerd kan worden. In het eerste model
wordt van een gebclge:n
1. Blokkenplan "
2. Goederensporen en Hilledwarsstraat 3. Sloop en metro langs de een schijfvormige toren
op de als beëindiging, en een bouw-
blok als overgang naar het bestaande
weefsel. Dit blok bestaat uit twee AH,~MTHii_
blokjes die het uitzicht van het hoek-
blok vrijhouden. De twee pleinen die ont-
staan betekenen een verbete-
ten van de oude situatie,
waarin de driehoek is VOllg(~b()u'wd
Het driehoekige bomenplein in het mid-
4. Twee pleinen 5. Toren en gebogen blokje 6. Stingerblok ook wel het
verendgt oude en nieuwe met
Schema dat de stappen tllssen oorspronkelijk plan en het plan van MeCallOO weergeeft. elkaar. Voor de toren ontstaat langs de
Hillelaan een driehoekig plein met een
open karakter, dat het uitzichtplein wordt
genoen"ld vanwege het zicht op de
ven. Er is nog een derde dat ont-
staat doordat het blokje langs de Parallel-
terug,sPl·im~t. Dit sluit in
dan
de andere twee en zal bij de uit-
wé!rkilm! sterk aan betekenis winnen. Het
tweede model

bomé~nr:)lejn door de losse

stroken te aan het ge:,101ten
bouwblok. De Hilledwarstraat is aan de
kant van het bomenplein overbouwd en
de naar het is at.l'~eslotc~n.

De toren en het gebogen blokje zijn aan-

trekkelijke oplm;sirlgE:n voor de bewoners
vanwege het fantastische uitzicht op de
havens en de rivier. De discussie in het
planteam over de modellen richt zich ver-
automatisch op het uitzicht vanuit
de blokken waarmee de overgang naar de
oude bebouwing wordt Door de-
ze ambivalentie tegenover het gesloten
Tweede model van Stadsontwikkeling bouwblok staan beide modellen nog ter
discussie. Aan de architecten wordt ge-
vraagd de modellen nader te onderzoeken
en eventueel een alternatief model voor te
stellen.

Het eerste ontwerp van Mecanoo

het zoeken naar alternatieve
singen streeft Mecanoo naar een grotere
samenhang tussen de blokken. Vrijwel di-
rect wordt de oplossing ge-
schetst: de doorgaande tussen to-
ge~'llol:en bouwblok. In deze oplos-
een groot aantal in
een beter uitzicht. Omdat enke-
le in het hoekblok echter een
slechter uitzicht krijgen wordt de oplossing
nog niet door het planteam geaccepteerd.
Ook andere alternatieven van Mecanoo
worden verworpen waarna het tweede

83
model van de dienst Stads oil1twilkk:eling
1

wordt uitgewerkt.
Het eerste ontwerp van Mecanoo con-
centreert zich op de van de
bouwblokken en nog niet zozeer op de
uitwerking van de pleinen. Door gebruik
te maken van de hoofdvorm van het flat-
gebouw Neue Vahr in Bremen van Aalto
kan al in een vroeg stadium een concreet
beeld van de toren gegeven worden. Deze
bestaat uit een waaier van rond
een trappenhuis aan de adlteJrzijde.
De eenzijdige oriëntatie van dit
past uitstekend op de plek.
De op het zuidwesten
met uitzicht op de Hillelaan en de Rijnha-
ven. De ontsluiting ligt aan de
waar de toren direct bereikbaar is voor au-
tols. De plastische kwaliteiten van de to-
ren, zoals de totaal verschillende aanzich-
ten van voor-,
op het snijpunt
in het zeer goed tot hun
recht. Vanaf de Parallelweg is het
een slanke toren met een messcherp
fiel, maar vanaf de Hillelaan een golvende
die al van verre de van de
weg en de metro aangeeft.
De van de toren, de samen-
stelling in de van een rechte
en een gebogen vorm, werkt door de
uitwerking van de andere blokken. Bij het
strokenblok is de langs de Hil- Het eerste ontwerp van Mecanoo
lestraat recht en langs de
gen. Het langs de HiUe-
laan wordt in eerste instantie ontworpen
met een rechte achterkant en een
de voorkant.

In de uiteirlde:1ij~~e ,,;t-n,= ..lT;""~ is de

waaier van in de toren een dr-
keJlselzmlent n-o~",n·..d",.n en is het blokje
langs de Hillelaan weer het gebogen blok-
je geworden het model van Stads-
ontwikkeling. Dit moet vanwege het
verkeerslawaai vijf meter uit de rooilijn
van de Hillelaan worden Door
de gebogen vorm verzelfstandigt het blok-
je ten van de overige
langs de aan de binnenzijde
wordt hiermee het besloten karakter van
het plein versterkt.
Het strokenblok vormt, anders dan in
het model van één ge-
heel met het omdat
de Hilledwarsstraat is vervallen. Met de te-
nlJ~sr:)rirlgende, licht gebogen, bebouwing
""1 "re ",,-'r>, werkt, net als bij het
HHle12lan, de als
een beëirtdiJginlg.
wing wordt aangesloten met een trappen-
huis en flats aan het binnenterrein. Aan de
zijde van de Hillestraat is het binnenterrein
toegankelijk via een poort. Op de L'-'-'l-fl-f'-'H
zijn de een kwart
zodat het blok met twee een
front maakt naar het uitzic:htplE~in. Het definitief ontwnp

84
 Het in de een aan-
tal problemen. De oude bouw-
blokken worden vervangen door open
bouwblokken, waarmee een nieuwe for-
mele en functionele in de situ-

een ge~;lot:en verk2lVelin2:

door het binnenterrein opgenomen wor-
zoals gemeenschappelijke buiten-
komen nu aan het
!-,HV'-""_HJl.L'-'l. .L,

Door de ber-

ningen ten opzichte van de op

een dichte onderbouw te staan. Zo wordt
De ontwikkeling van de drie pleinen het uitzichtplein door de bergin-
gen van het strokenblok en twee
bergingen onder de toren. Van de moge-
lijkheid in de onderbouw een buurthuis
op te nemen wordt dan ook direct ge-
bruikt Het blokje grenst
nog met een halve laag aan het
bomenplein, door het souterrain met de
bergingen.

Daar komt bij dat de in het

Eerste schets van Meca/wo met slingerblok
strokenblok aan de Hillestraat en de be-
drijfsruimten aan de Hillelaan bijna een
meter boven het maaiveld komen te
gen, omdat het Deltapeil moet worden
aallgt~hclUclen vanwege de buitendijkse
ging. Aan weerszijden van het gebogen
blokje wordt het maaiveld verhoogd,
waardoor de wordt ver-
zacht. Dit leidt echter wel tot een verbrok-
keling van het en van de
nenstrook de Hillelaan.
Omdat ook de de Hil-
lelaan
Mecanoo op
plan, dat
een doorgaand slirlge~rblok
laan. Het kan
dat dit plan de beste oplos:slnlg
dat het verlies aan uitzicht bij het hoek-
blok ruimschoots wordt geocolnp1enset:rd
door een verbeterd uitzicht bij een veel
groter aantal woningen. Ook benadrukt
Mecanoo dat de financiële haalbaarheid
groter is doordat het aantal wo-
groter is en er, naast het verticale
1"pr,\ptiti,-~,_p!-tPf't van de toren, nu ook een
<'''1'-..""r,r,<"_p1rr,,,,,ol' bij de

Het tweede ontwe!p van Mecanoo

In het tweede plan worden door middel
van het de twee aan
weerszijden van de Hillestraat samenge-
Ten opzichte van de oude
waarop de toren nog als een rechte
gete.k:en.d staat en het slingerblok nog
wel recht krijgt de slinger
nu een duidelijke S-vorm. De slinger is
naar de toren toe gekromd, zodat de ope-
ning tussen de twee gebouwen wordt ver-
kleind en een betere begrenzing van het
uitzichtplein wordt verluegen.

85
 De vrije beweging van het slingerblok
moet aan de aansluiting vinden
op de eeuwse bouwblokken.
Dit door met het hoekblok de
overgang van gebogen blokken naar rech-
te blokken te maken. Het hoekblok wordt
ge,plltst in twee blokjes, een open ge-
werkt blokje langs de Hillestraat en een
get)Ol:~en blokje langs de Hilledwarsstraat
dat met de slinger meebuigt. Het gebogen
maakt zich los uit het gesloten
bouwblok en gaat meedoen met de Ivrije'
compositie van toren en slinger. Dit wordt
nog versterkt door de van een-
zelfde gevelbehandeling.
De "p,rhi,rlrii'nn tussen de twee helften
aan van de Hillestraat wordt De toren 'Neue Vahr' van Aalto
niet alleen gevormd door het slingerblok,
maar ook door de van het
de Parallelweg dat op Delta-ni-
Dit verhoogde is nu een
gemé~e:ClscnalPpell1Ik mrn.t'1,nul,,1T van de drie
blokken geworden, waar de hoofdontslui-
tingen op uitkomen.

Het terrein heeft nu een heldere verde-

ge.H:ref.l~en. De

bou~TbliDkJKel1,maarbegré~n2:en

door de keerelementen op de overgangen.

De op de overgang van het uit-
zlcntf)lelln naar het verhoogde plein vormt,
aansluitend op het scherm van de toren,
geJ{el<:en vanaf de Hillelaan een
die het gat tussen toren en
stopt. De grens tussen het veJrhc)o~;de
en het valt samen met de
rooilijn van de bebouwing de Hille-
straat, die in de poort is door~get:rokklen.
Hier werkt, gekeken vanaf het bomen-
plein, de rand met keerelementen samen
met de liftschacht als afstopping van het
gat tussen hoekblok en Sl1rlgerblok.

De van de is
een belangrijke verbetering van het eerste
plan waar de meer restruimtes
tussen de De gebouwen lijken
minder op sokkels te staan door de wer-
king van het verhoogde plein.

uitwe~rkjlng van de blokken wordt

met verschillende woningtypen en ontslui-
tingen de massa gearticuleerd. De blok-
ken van het tweede pen bewer-
king van de blokken uit het eerste
De is een van het gebo-
gen het hoekblok een hP'UTP,rI.,iinn
van het strokenblok en de toren is nau-
welijks o-p'rArii7iorr!

De toren
De plattegrond van de toren van Aalto is
UT<:1I'é11?'fir.nrrnin en bevat negen W1Qv(:)rrniQ'e

woningen, met één rond een centra-

le hal. Dit is een bijzonder efficiënte De ontwikkeling van de torellplattegrollden

86
 ~/
/" \
\ oplossing: de woningen hebben maximaal
\
uitzicht door de brede gevel aan de bui-
tenzijde, terwijl de centrale ontsluiting
compact kan door de smalle
. aan de hal. De toren van Mecanoo heeft
vijf woningen met twee beuken per
drie en op de n.VIJIJL-H
tweeviE~rk;amen~o:ninlgen.
Anders dan in het plan van Aalto
de liften aan de kant van de woningen,
zodat het uitzicht niet belemmerd wordt.
In de hal worden steeds twee n= ..rl;=~;~
gen samengetrokken door een
vide aan de

Omdat het plante am betwijfelt of deze

rechte plattegrondvariant opzet van de toren wel realiseerbaar is in
de sociale wordt naar ver-
eenvoudiging Zo wordt ter verge-
zelfs een rechthoekige plattegrond
getek:end, De reeks geltek:ende Dl~ltte~I!f()n-
den laat zien dat plaats
vindt door het streven naar herhaling van
onderdelen. De vide in de hal vervalt,
waardoor alle gelijk worden.
Ook het aantal wordt be-
tot een middenwoning en een ge-
sDilegelcle hoekwoning. Om de middenwo-
ningen gelijk te worden de liften
soms weer naar de
een grotere HL.'HCUH;'!".
Voorstudies gevels duurdere zoals de UClJ.n..UHè),

Het definitieve plan bevat zes woningen

per De is nu geheel sym-
metrisch De waaier is l!eevo1l1-
eerd naar een cirkelsegment, de
sche vorm is een geometrische vorm ge-
worden.

Zuidgevel definitief ontwerp
De van de toren
Het hoofdvolume van de toren wprdt
aan de zijkanten met blauwe ge-
velvlakken aangegeven. De geSloltel1h(~jd
van deze wordt opgevoerd
door de ramen aan te bren-
gen, waarmee wordt voorkomen dat het
vlak uiteen valt in verticale en horizontale
banen. Door het kleurverschil tussen het
en de negge van de ramen ver-
zijn massiviteit. Ook de verti-
bouwstenen over de
van het ontneemt
haar massiviteit.
Aan de van de toren bestaat
de gevel tussen de blauwe zijkanten uit
een open strook met F,"''-'L'll-'Jl''
ten en glaspuien. In de glaspuien staan
kolommen die boven het dak een pergola
vormen waarmee de dakopbouw wordt af-
gescJlet'mcj Het beeld van de voorgevel
wordt bepaald door een scherm van rode
gepn~fall)ficet:rde betonpanelen. De beton-
panelen hebben verspringingen aan bo-
ven- en die in het l!e1{ellbe<:::ld
benadrukt worden. Het effect van een
de opeenstapeling van open en gesloten

87
banden wordt zo voorkomen. De rode
kleur en de toevoeging van losse blauwe
te~~ell:ies en schijnnaden aan de elementen
versterkt het effect van een gede(:oreel:d
scherm dat voor het staat. In de
van de onderbouw gaat het scherm
over in kolommetjes van ongekleurde be-
ton, waartussen zwart metselwerk en pui-
en zijn gezet.

Het hoekblok
In het eerste bestaan de blokken
langs de Parallelweg en de Hillestraat uit
een van twee maisonettes, die
met een ontsloten worden. De to-
op de koppen en de aaJ....:auH.'UI",'-'u Beganegrond strokenblok
op de bestaande bebouwing bestaan uit
flats met op de begane grond.
Met enkele is het stroken-
blok tot het hoekblok getransformeerd,
telwijl de ontsluiting en woningtypologie
vrijwel gelijk blijven. Het trappen-
huis het hoekblok in twee blokjes,
die aan de straatzijde verschillend
zijn uitgewerkt.
Het rechte blokje langs de Hillestraat
heeft een gevel die werkt
als onderbreking in de straatwand, waar-
door het zich losmaakt uit
het bouwblok. De wordt aan de
en
de stoep en balkons tussen de eigenlijke
gevel en het betonnen scherm in de rooi-
lijn. Tweede verdieping strokenblok
In tegenstelling tot het rechte blokje dat
uitsluitend uit maisonettes heeft
het een gecolTIPlliceel:de
m(:n~~ing van maisonettes en flats, doordat
hier alle uitzonderingen worden opgeno-
men zoals paswoningen en
hOlek\No:nmlgen. De uitstekende galerij ligt
aan de achterzijde, waardoor de gebogen
stucQc:vel op als bij het
slingerblok kan worden llit17p'wprkt

De gevel van het hoekblok.

beide is het hoofdvolume uit-
Qe'\To(~rd in en de onderbouw in
grijze betonsteen met langs de straat een
in zwarte steen. Het betonnen
scherm de Hillestraat staat op een ,.,

~
sokkel, waarop net als het scherm van nr
~
de toren en aange- JJi

bracht. Het skelet door tot aan het --.-.,

dak, het op de bovenste laag al-

leen nog werkt als ruimtelijke articulatie
van de zone tussen en gevel. ,[IJ =[D[rn

Bij de gevel van het gebogen kan '[IJ =[Ocrn

[0 =[Ocrn
door de van een : [IJ =[OlIJJ
sterk gedifferentieerde compositie worden
5'""'''''"''"'<>'C' De stucgevel is verdeeld in een
vlak met een sterk horizontaal karakter
langs de straat. De gevels van de hoekwo-
ningen hebben daarbij ook een verticale
ordening. In de voorgevel is een door-
raamstrook opgenomen die ver-
naar de aan de Op Gevels strokenblok

88

Derde verdieping van het hoekblok
Gevels hoekblok definitief onnverp
Gevels hoekblok
de hoek zijn het brede raam en het smalle
raam op de bovenste verdieping verwis-
seld, wat een overhoekse beweging tot
gevolg heeft.
Het slingerblok
In het eerste plan heeft het gebogen
blokje langs de Hillelaan een onderbouw
van anderhalve laag met café's en een
souterrain met bergingen. Daarop liggen
zes lagen die aan de DIE~lnZ11-
de door twee worden ontsloten.
De woningen op de laag boven en onder
de galerij kunnen met buitentrappen vanaf
de galerij worden bereikt.
de eerste bewerking wordt het
gen tot een waar-
bij de bovenste drie op dezelfde
ze worden ontsloten. De onderste
worden met ontsloten om een
betere relatie met het plein te
Bij het gedeelte de Hilledwarsstaat
worden de vervangen door
woningen, met daaronder weer een sou-
terrain voor de is
de onder de galerij weggelaten,
waardoor de portieken tot de door-
Alleen boven de poort is nog spra-
ke van drie lagen die met één galerij ont-
sloten worden.
DewoninLgpJlatt(~grIJn(1en
Het blok ontleent
Sp(~c1tlel<~e kwaliteiten aan de
vorm en de ontsluiting. De ga-
heeft door de slingervorm niet de be-
nauwende werking die op-
treedt een rechte galerij. De lift
buiten het blok legt op demonstratieve
een verbinding tussen de en
het plein. De entrees van de aan de gevel
i",'-Jl'-i",'--H portieken worden benadrukt met
bUJlterltr2lpjt:S en luifels.
De gevel van de slinger
De onderbouw is in zwarte steen
voerd, het hoofdvolume in gevelstuc. Het
stuc heeft twee kleuren die op de hoek
in elkaar overgaan. De ordening
van de raampartijen in de langs de
Hillelaan op wijze als
bij de van het hoekblok
met doorgaande raamstroken, de
openingen van de ramen en loggia's ver-
bonden worden door terugliggende pe-
nanten in kleur. Op de verdie-
ping, waar zich aan de andere de ga-
lerij bevindt, is een doorgaande raam-
strook de penanten
tussen de zijn weggelaten. de
eronder wordt naar de "'r. ...r«~'Tr",.'r
sluiting verwezen door steeds twee wonin-
gen samen te nemen die aan hetzelfde
portiek liggen. Bij de bovenste zijn de
buitenste ramen van een pOlrtilekl~ellh(~id
niet in de strook opgenomen, zodat de
stroken korter dan bij de benedenver-
diepingen.
89
 -~

Plattegronden en doorsnedes gebogen blokje in het eerste plan

Onderbouw sUngerblok met café's

c[":~:""III ." ~:-1il

-, -;;: ;.;r-: -:""TI'-;i j D[;~:ïIi:
:~~;" ~ . ,.;; :u--x ~I:{ ;; : l li .~;

'L"::=-:"~:""III
.=,.,,:-::;:""111
~L~~'·'L:""'"
["";,-"""'1'::""111

Slingerblok, plattegrond en gevels. dejïnitief ontwerp

90
 De gevel aan het bomenplein is onder-
verdeeld door de en de portieken.
In de van de ter
van de portieken aan-
gebracht die de plaats van de portieken
aangeven. Het stuc wordt over de kolom-
metjes voortgezet om het in
stand te houden. De bovenste velrdilEPing
heeft als afsluitende laag een doorgaande
raamstrook.

(De)materialisatie van de gevel

de uitwerking van de gevels is steeds
ge~"tn=etd naar lichtheid en be"we:eglijH:he:id.

De gebogen reflecteren bewegin-

gen buiten de zoals de
ULL''-'L,'''LU.F,

van de metro en de Hillelaan, en intensi-

Perspectief toren en slinger met doorgaande raamstrook
veren deze. Binnen de driehoek zich
dit toe de kruising van drie be-we:gil1W;-
llHSCflat:nl, de galerij en de poort
van de Hillestraat heeft. De
ontsluitingen van de bouwblokken wor-
den benadrukt door de vorm en het ge-
bruik van beton. De driehoe-
kige liftschacht van de slinger, de gebogen
trapr:)erlhlÜSllIe'iTel van de toren en de
bij het hoekblok vel-zeJ.tst~mdlige:n
zich hierdoor van de woningen.
De van de toren, reeds van verre
de van de

ramen in de ge~;101:en
springende banden aan de v01DrZ:ijdIE.
dooqsaamdle raamstroken
naar de
UA,eHT"'7p,n aan de an-
dere van de blokken en geven een
horizontale beweging als reflectie op de
straat.
Massa wordt door de toepassing van het
homogene stucwerk een door vlakken be-
volume. Dit wordt door abrupte
kleurwisselingen op hoeken nog eens ver-
sterkt. Het stucwerk verleent de gevel het
karakter van een huid, die de gestapelde
of monoliete aan het oog
Slingerblok met pergola onttrekt. Balkons en worden
binnen het volume of afge-
schermd door betonnen schermen.
Wanneer de constructie wel zichtbaar is,
wordt niet het maar de plastische
kwaliteit benadrukt. Dit is met name het
geval bij het betonskelet van het hoekblok
en de van het trappenhuis
van de toren, die doorlopen waar ze geen
dragende functie meer hebben en in meest
pure vorm, bij de iJ'-"F.'-'-'U'
De onderbouw wordt uitgevoerd in
en of om praktische redenen in metsel-
werk waardoor de hoofdvolumes lijken te
zweven. Doordat soms een wordt
aangegeven, dat op sommige plaatsen ook
nog in hoogte of onderbroken
is de onderbouw verbrokkeld. Er
Hoekblok en stingerb/ok vanafhet bomenplein wordt een basement ge:su~~gE!reErd en te-

91
gelijk:ert:ijd ontkend, wat nog versterkt
wordt door de van het met-
selwerk. Dit is vermetseld in tegelverband,
waardoor het haar gestapelde karakter ver-
liest. Op de hoeken zijn de stenen in ver-
stek gezaagd. De dikte van de stenen
zo en
valt het metselwerk uit elkaar in kleurvlak-
ken.
Rotterdam. Stedebouwkundig ontwerpen, Delft 1988
Francine Houben & Erick van Egeraat
'Als accent aan de Kop van Zuid ligt een waaiervormi-
ge woontoren van iS/agen met uitzicht op de Maasdelta
en de ondergaande zon. Tussen woonbuurt en haven ligt,
als een scheepswand, een slingen'ormig gebouw.
Een laagbouw voegt zich in de struktuur van gesloten
bouwblokken van deze i9de eeuwse buurt, heimelijk ver-
langend naar zee'.

De architectuur van Mecanoo Het beeldmerk en de naam

Met name bij in Het beeldmerk en de naam roepen as-
de stadsvernieuwing van grote steden kan sociaties op met de die de
langzamerhand van een nieuwe bouwstijl Moderne haar radicale imago
ge:,pr'OKen VYV'.Lu.'_ÁÁ, waaraan het bureau verleende. Zo wordt het beeldmerk soms
Mecanoo een bijdrage heeft ook in als "pt'urihinn
2:elev'enj. De eerste erkenning kreeg Meca- naar het vormonderzoek van het Russische
noo al in het van haar bestaan met constructivisme. In het dadaïstisch blad
het winnende prijsvraagontwerp Kruis- Mécano van Van die zich 'mé- Voorpagina van het tijdschrift Mécano
plein. Het ontwerp beantwoordde aan de camClen noemt, wordt de de-
optinlist:1sc:he verwachting van de jury dat structieve werking van de mechanisering
de van het Nieuwe Bou- op de idealen van de westerse cultuur aan
wen een impuls kunnen geven aan de de orde Het deconstructivisme
stadsvernieuwing. Mecanoo is zich echter tracht deze kanten van de
bewust van de betekenis van ar- av:anIHlarcle. het constructivisme en haar
chitectuur als het gaat om sociale en tech- 1Qe~Ol<)glscrle destructie, op dialectische
nische Ten aanzien van de te De van
veranderingen in de wooncultuur en het Mecanoo tot de modernen is eerder prag-
,...,_~. __ ... van nieuwe uitvoeringstechnieken matisch dan dialectisch te noemen en te
en bouwmaterialen is Mecanoo volgzaam, vel'geHjl<en met die van Richard Meier tot
maar inventief. Zij distantieert zich van een Le Corbusier.
puur waarbij de architecto- Beeldmerk en naam staan bij Mecanoo
nische vorm een directe is van eerder voor de architectuur als het
het streven naar constructieve en functio- met ruimte en techniek. De duiker is een
nele doelmatigheid. Wat wel aan de Mo- woordspeling op de naam van architect
dernisten wordt ontleend zijn de metafo- Duiker als 'moderne held' van de neder-
ren die zij om een eii2~entij(ise landse architectuur en als beeld
architectonische stijl te ontwikkelen en in- naar de pure ervaring van de ruimte. De
gang te doen vinden een breed pu- zich ruimte kunstenaar noemende Yves
bliek. Zo wordt door Mecanoo bij het Klein zich letterlijk in de ruimte met
slingerblok aan een sctLeeps- als motto de woorden van James The Dive' van Rodchenko
wand tussen woonbuurt en haven. 'flrst to feel, when to fall i • Niet zo'n ci-
taat voor een architectuur die probeert te
In 1987 ontvangt het bureau de Maas- zweven.
kantprijs, de jury opmerkt dat deze De naam Mecanoo verwijst naar de
is als voor de Meccano naar het plezier in de
rationele van de woningarchi- aS~;enQDlla~:e van standaard elementen tot
tectuur zoals die tot uitdrukking komt in uinrrtelijk:e constructies.
de plattegronden. De jury spreekt zich
echter in vage termen uit over de architec- Architectuur als ruimtekunst en assem-
tuur van Mecanoo in relatie tot de stad. van standaard zal ik na-
der beHchten aan de hand van werk van
)p~~erne:rKt wordt dat de discussie over architecten als Rudolph Schindler en Car-
de rol van de architectuur in de stadsver- les Eames, omdat het werk van Mecanoo
nieuwing nog niet is en daarmee verwant is en van werk van Alvar Yves Klein
dat dit verband houdt met de lopende dis- Aalto omdat de toren van De Hillekop
cussie rationalisme versus oostnrrO(jel'nü,- daaraan direct refereert. Alle drie architec-
me. In het boek over Mecanoo, dat ter ge- ten benadrukken het organische in de
''--J';'-.Lun_.LU van de prijstoekenning is ver- functie van bouwwerken, maar verschillen
sctLenen, wordt gewezen op de dialecti- van hoe dit in de architectuur tot
sche van Mecanoo tot de Mo- uitdrukking dient te worden en
Wat dit inhoudt wordt welke betekenis aan de toepassing
tOt~g<~l1(:ht maar het van moderne technieken en materialen
van Mecanoo. moet worden toegekend.

Beeldmerk van Mecanoo

92
 -;"'AIM !'lOOc.. ~lA."i·
, ,'- -tr- a- \ ~ 'n- U-"'-f'.-- ~ -.., The Lovell Beach House van Rudolph
Schindler
Rudolph 'de architect van de
ruimte', is een mooi voorbeeld van de we-
derzl1d~;e beïnvloeding van amerikaanse en
europese architectuur. werd tijdens
studie in Wenen sterk beïnvloed door
Adolf Loos. In Amerika werkte hij bij
Frank Lloyd Wright. Whright had grote in-
vloed op de architecten van De Stijl, die
op hun beurt met het neoplasticisme weer
grote invloed hadden op Schindler.
Voor Schindler is ruimte het medium
van de architectuur die door middel van
vlakken wordt. De vorm
wordt van binnenuit bepaald. De
hebben niet de functie van beschutting
van de maar stralen open-
heid naar buiten uit. De moderne mens
de over de ruim-
te.
het Lovell Beach House wordt de
Plattegrond Lovell Beach House vorm van de betonconstructie sterker be-
paald door de gewenste fJl"""'Ll.::>'-l.l'-
dan door het kr2lchterlverloop
volumes worden U""'lf.J<<<UU.
vlakken en puien met aan de zo-
David Gebhard, Schindler, London 1971
nes die verdichten tot waarin
R.M. Schindler, A Manifesto - 1912
The architectU/'al design concerns itselfwith 'space' as de deuren en ramen opgenomen
its raw material and wUh the articulated room as Îts pro- Hiermee wordt op het woon-
duct. interieur, waar met eenzelfde esthetiek
Because ofthe lack of a plastic mass fhe shape ofthe wandvlakken, puien en plafonds nn,nrl"TP_
inner room defines the exterior ofthe building. Therefore
the early primitive product of th is new development is the
zet worden in de vaste meubilering en
box-shaped' house. zelfs in de losse meubels. Deze esthetiek
The architect has finally discovered the medium of his gebase(~rd op elementaire vormen streeft
art: SPA CE.' naar een universele stijl, die door haar ob-
karakter direct Zij heeft
R.M. Schindler, Space Architecture - 1934 een decoratieve functie die, zoals Schind-
'What is still more important, the automobile, andfor
Ier het zelf de tot een
that matter all machines, are essentially one-dimensional,
whereas the the house as an organism in direct relation
Lovell Beach House van Schindler with our lives must be offour dimensions'
en ontw:ll<:!çeling.

_ The Santa Monica House van Ray en Charles

Eames
De transparante doos van Eames staat
als type tegenover de eXl)lolde-
rende ruimte bij Schindler. De articulatie
van de binnemuimte met vlakken is echter
vergelijkbaar, beiden vatten de
als een De gevel is
pUlccm~;tnlctlle die een

Voor Schindler dient de architectuur

te zijn van de geest en
- Eames celebration, Reprinted from Architectural Design
niet die van een machinale pf<Jducltiewtize
9/1966
Geoffrey Holroyd, Architecture creating relaxed intensity. Zijn stelling dat het functionalisme de ar-
The Santa Monic'a House chitectuur door de standaardisatie van on-
'Eames house brings to the variability and change of derdelen maakt aan een ge-
its contents- its pattern of growth - the fixture of all impo- mechaniseerde bouwproductie, is in te-
sed order. There is a double reality. Olie is the continuolIs
dark grey web, inside and olltside, ofthe steelframe, its
ge:nSl)ra.ak met de van Eames.
panels and its roof This is the primary form. The otlJer is Voor Eames is de van stan-
the sense of secondaryform, accepting activity for practi- daard bouwproducten een middel om de
cal ends, - storage systems, or lhe e.\perience ofvisual OClU(:t1E~k()sten van ruimte te reduceren
spectacle. To the primmy form is added a courtyard, a pa-
en om tot een bouwstijl te komen die di-
ved platform or afloatillg, horizontal decOl'ated plane-
conceived spatially but dependent on fhe more powelful rect Het gaat uit van de ver-
primaryform. ' trouwdheid van het publiek met lindustrial

93
design ' , die niet wordt door ge-
brek aan wetenschappelijke kennis.
Het woonhuis met bureau ruimte van
Eames bestaat uit standaard el<:::menten
waaruit eerst een ander ontwerp had
samengesteld. Net als bij de Meccano
lJ,.,'Ll vv kunnen er met standaard
Ll'lJUcC>.

bouwelementen verschillende ontwerpen

gemaakt worden. De stalen draagcon-
structie bestaat uit kolommen en
van dezelfde profielen en tralieliggers
waarop het dakvlak rust. Dit raamwerk be-
paalt slechts maat en en laat door
haar neutraal, technisch karakter een
toe met verschillende soorten pa-
nelen en glas. De variabiliteit in het inte-
rieur spreidt zich uit over de hele gevel en
laat diversiteit toe in de waarmee
de bewoner zich Oillf111gt

De van het Kruisplein pro-

van Mecanoo hebben een sOI:xtgeliik:e
,-..-.hr" nu als van het Santa Monica
huis van Eames. bestaan uit een raam-
werk dat correspondeert met de dr:la}2;CC)ll-
structie. Het wordt op wisselende manier
ingevuld. De variabiliteit van deze gevels
geeft aan een belangrijk
aspect van de t1exibele
plattegronden, die verschillende woonvor-
men mogelijk maken. Bij de Hillekop en
de torens in Delfshaven de nadruk niet
op de mogelijkheid tot verandering binnen
het maar op de dynamiek van de
omgeving. De tendeert naar decor
voor het beweeglijke stedelijk leven bui- Interieur van het Santa Monica House
ten. De 'structural architectuur is
een radicaal voorbeeld van deze tendens.
wt:ersPJleg:eling van

Mecanoo probeert een mechanische her-

haling van gelijke vormen te voorkomen
door slim gebruik van de techniek. De
open van het 1\11U1spl(~m-pj~014~ct
in het Hillekop-project decoratieve scher-
men geworden door de
gen aan de zware prefabelementen. De
combinatie van standaard ramen met stuc-
werk bij de maakt
een gevelcompositie waar-
bij ook de constructie en de bouwtechniek
uit het worden verdrongen.
Deze vrije onttrekt zich ook
aan een klassieke architectonische
met een opbouw van basement, door-
middendeel en de on-
derbouw van de blokken wordt daar weer
wel naar verwezen, zij het op dubbelzin-

Het Kruisplein-project van Mecanoo

94

Draadstoelen van Eames met duif
Kuipstoelen-serie van Eames
Bernhard Hoesli, Alvar Aalto, Synopsis: Selection of the
writings of Alvar Aalto, 1970
'Ifwe look at architecture in thls way, that is as part
ofthefight between mail en nature, we will discover its es-
sential eharaeter: a sysfematÎe and continua! variability.
In its internal proeess the problems, and thus also the
number of arehitectonic basic elements, are steadily incre-
asÎng, and at the same time the question whieh predomina-
ted earlier on fose their importance. It follows that the 'na-
tural variations on the theme' are one ofthe vely basic
characteristies of arehi/ecture, and that it is also eminently
importmJtfor ollr work today to take this ill eonsideration.'
'True standardization must be used and developed in
su eh a way that the standw'dized parts and raw materials
have qualitiesfrom which the greatest possible number of
different eombinations wil! ensue.
I onee stated that (he best standardization committee in
the world was nature herzelf; but in nature standardizati-
on appears, above all and almost exclusively, only in fhe
smallest units, the ceUs. This results in milliofls ofelastie
combinatiolls in which there is no trace offormalism.
Furthermore, this gives rise to the enormOl/S wea/th of 01'-
garlic growing shapes and their eternal change. Architec-
tonic standardadizatiol1 mustfollow the same path.
In order to counter the idea that the only method of
achieving harmony in architeeture and sliccesful planning
in structural engineering lies in the stabIe shapes and in a
homogenelty ofthe llew shapes, I have tried, through
evelything mentioned above, to lIflderline variation
and growth - similar to that of natural organÎc life - as (he
most profound characteristie of architecture, I s}/Ould like
to say that In the last analysis this is the onty true style in
architecture'.
De stoelen van Eames en Aalto
Alvorens de waaier van Aalto te ~TPlr(Jp'll1_
ken met de van de toren van
het Hillekop-project is het in het kader
van het interessant ook de op-
van Aalto over techniek te belich-
ten. Net als Schindler staat Aalto kritisch
tegenover de betekenis van de industriali-
satie voor de architectuur.
De sculpturen en reliëfs die Aalto aan-
vankelijk met gebogen hout
maakt, kun je zien als een onderzoek naar
de mogelijkheid om met deze techniek or-
ganische vormen te maken. Daarna wordt
deze techniek bij de meubels toegepast
voor het frame. In de ronde hoeken is een
vloeiend krachtenverloop net als
bij de stalen buisstoelen die door andere
architecten ontwikkeld worden. de
houtverbinding blijft het kr::lch.terlvE~rlC)OP
echter zichtbaar. Aalto de voorkeur
aan hout omdat de toegepaste techniek
herkenbaar blijft als de bewerking van een
HUCU.'uU·~IU. materiaal. Hij is huiverig voor
het toepassen van nieuwe materialen en
tec:hrue.keli1, omdat dan de kans groot is
dat herkenning verloren gaat. Daarentegen
vindt Eames deze herkenbaarheid geen
voorwaarde omdat het publiek vertrouwd
is met de moderne industriële vormgeving.
De veroor-
zaakt door het feit dat techniek niet
herkenbaar is als hp'oJP,rlrinn van de na-
tuur, is inmiddels vervangen door gewen-
ning. Moderne industriële produkten wor-
den nu met comfort en com-
municatie. Voor Eames is techniek een
kracht die stijl creëert, voor Aalto is dat de
natuur.

De eerste stoelen van Eames, die sa-

Houtsculpturen van Aalto
Krukje van Aalto
men met Eero Saarinen ontwierp voor de
'Organic Furniture ', geïnspi-
reerd door de meubels van Aalto. De zit-
zijn Eames ll'1cn,e'ur>",.·rl
gen multiplex, met ""<-J,:-.vrn-"
of een stalen ar~la(lC(m.s;tnlCtJle
gewenst voorzien van stoffering. Slechts
enkele modellen de poten van ge-
bogen maar in het alg;errlee:n
gaat de voorkeur uit naar stalen pootjes.
en poten verzelfstandigen en kunnen
in hun vormgeving optimaal atJ~es;telnd
worden op hun functie en
verschillende combinaties mogelijk
zijn door de flexibele rubberen verbinding.
De duif op de foto van de draadstoelen is
het conceptuele beeld van de op
dunne pootjes zonder vloeiende verbin-
De tussen de vorm van de
duif en de vorm van de stoel maakt duide-
lijk dat discontinuïteit van de vorm in de
natuur niet tot een chaotisch beeld leidt.
In de serie van Aalto, waarbij
verschillende gecombineerd wor-
den met hetzelfde is geen spra-
Draadstoel van Eames ke van verzelfstandiging van en

95
onderstel. De ~,;tt;",,",a.., worden soms uit-
gevoerd in gebogen maar mees-
tal in zachtere materialen. Ze worden
gei!nt~~greel'd en door elkaar bepaald. De
ctJ.l':l.lV.hil..- met de natuur wordt door Aalto

binnen het object in de orga-

nische samenhang, het één uit het
ander zoals ook bij de waaier
te zien is.

De waaier van Aalto

Aan reisschetsen van Aalto is te zien
hoe wordt door de waai-
ervorm, die zich tegen de .u
U'-'LF,'.i'-J.LUJlF,'-.

aftekent door het in cultuur van

de natuur door de landbouw of door de
architectuur zoals bij de ruînes van het
amphitheater in Dephi. De waaiervorm
ontstaat door van de natuur,
maar bij het theater vindt ook het omge-
keerde proces plaats. De natuur bewerkt
de architectuur en verstoort haar geome-
trie. De wijze waarop techniek en natuur
in de waaiervorm hier tot evenwicht ko-
men, is voor Aalto van grote betekenis. Het Téménos van Apollo van Delphi Theater van Delphi
Gedurende hele leven zal hij varia-
ties op dit thema maken. De waaiervorm
wordt niet alleen toegepast ontwerpen
die direct verband houden met de voor-
beelden van de de land-
schapsarchitectuur en anlpJllit'he:ate~rs,
past de waaier toe gebouwen met aller-
lei zoals schouwburgen, rTAlnr..",,_
bibliotheken en maar ook
in de woningbouw.

In de eerste schetsen van de toren in

Bremen is te zien hoe Aalto het versterkt
perspectief tekent dat ontstaat door de
waaiervormige van de toren.
De hierdoor de spitse
vorm die typerend is voor een toren.
In de plattegrond is de waaier als groei-
vorm het zichtbaar in de orga-
nische samenhang van de segmenten die
in vorm verschillend zijn, maar elkaar wel
onC1eJrllnlg bepalen. Demontage van de
plattegrond van de toren in atL~orlC1é:r1ijke
woningen maakt duidelijk, dat de vorm
van elk segment pas te begrijpen is in rela-
tie tot de andere segmenten. Ieder seg- Schets Aalto van het theater van Delphi
ment wordt immers door de vori-
ge en heeft de volgende in zich. De vorm
is vloeiend, voortdurend in wording en
kent geen ideale zoals de cirkel
het vervolmaakte eindstadium is van een
reeks Zo is in de
gen gevellijn een knik waar-
door de gevel een doorgaande golvende

de reeks van de
Hillekop zien we een geleidelijke ontwik-
keling van waaier naar cirkelsegment. De Schets Aa/to van terraslandschap
middenwoningen in
de hoofdvorm ontstaat door mechanische
01..-J.UH".'-ilJll~, waarbij de in de
lengterichting wordt afgestopt door de Concepttekening 'Neue Vahr'

%
h01ekw()mngen die werken als boeken-
steunen. en groei, kenmer-
kend voor de waaier plattegrond, tot
stilstand gekomen in de geometrie van de
cirkel.
Zoals Schindler zich tegen het ruimtelij-
ke type verzet omdat dit de ruimtelijke dy-
namiek zou zo verzet Aalto
zich tegen de van de orga-
nische vorm tot een type, die hierdoor
haar vitaliteit zou verliezen. Deze vitaliteit
maakt de waaier tot een vorm.
Bij bewerking, als ware het een algemeen
type met een algemeen karakter, gaat de
essentie van de waaiervorm verloren. Het
is dan ook onjuist de toren van Mecanoo
een plagiaat van de toren van Aalto te
noemen. De gelijkenis met de organische
architectuur van Aalto houdt al op bij het
plafond in de hal.

Entreeportaal toren.

Carel Weeber, Aalto: een velteller onder apostels,

Plan nr. 11, 1978.
'Niemand kan meer een waaien10rmige plattegrond te-
kenen zonder dat aan Aalto gedacht wordt. Zoals de waai-
ervormige glaskap van Stirling blijft, blijft een waaiervor-
mige plattegrond van Stirling van Aa/ta.'

97
 Zijgevel van de 'NelIe Vahr'

>!..

Schets en uitgevoerd ontwerp vall 'Neue Vahr'

Demontage plattegrond 'Neue Vahr' Achtergevel van de 'NelIe Vahr'

Plattegrond toren van Mecanoo Middenwoning toren Hillekop

98
 Delft, 06.08.88

Cutriculi Vitae
Erick van Egeraat, geboren in 1956 te Amsterdam,
studeerde aan de TH-Delft, afdeling der Bouwkun-
de [1984 diploma en afstudeerprijsl. Tijdens zijn
studie was hij student-assistent bij Max Risselada en
Henk Engel [1981-1984]. Hij werkte bij bureau Ab-
ma, Hazewinkel & Dirks [1980-1981] en bij de
dienst SO van de gemeente Rotterdam [1980-19811.

Francine Houben, geboren in 1955 te Sittard stu-

deerde aan de TH-Delft, afdeling der Bouwkunde
[1984 diploma en afstudeerprijsl. Tijdens haar stu-
die was zij student-assistent bij Rein Geurtsen
[1980-1981]. Ze werkte bij de dienst SO van de ge-
meente Rotterdam [1980-1981].

Vanaf 1984 werken beiden in het bureau Mecanoo,

dat is ontstaan naar aanleiding van de in 1981 door
Henk Döll, Francine Houben en Roelf Steenhuis
gewonnen prijsvraag Jongerenhuisvesting Krui- Omslag boek lvlecanoo 25 werken
splein te Rotterdam.

Enkele gerealiseel'de projecten: Hoe aan de voor de Hoe was de ?

Woningen en bedrijfsruimtes Kruisplein te
Rotterdam
Woningbouw Bospolder-Tussendijken te Rotterdam
Stadsvilla's Tanthof te Delft
Woontorens Delfshaven-Buitendijks te Rotterdam
Woningen, bedrijfsruimtes en buurthuis Hillekop te
Rotterdam
Projecten in uitvoering:
Proefstation voor de fruitteelt te Wilhelminadorp ,
Botanisch labaratorium te Wageningen
Enkele publicaties over Hillekop:
'\Voningen, bedrijfsruimtes en buurthuis in de
Afrikaanderwijk' , in: lvlecanoo 25 werken, redactie
S. Cusveller, uitgeverij 010 Rotterdam, 1985
'De Hillekop, op zoek naar een poëtische relatie
met de haven', in: Rotterdam; Stedebouwkundig
Ontwepen, redactie Jacques Nicolaas, 1988
'Ensemble de logements Sociaux á Rotterdam,
Hillekop', in: Techniques et A rch itectu re, 1989/5
'Hillekop, Tiendplein en Delfshaven', in: de
Architect, 1989/9
Hillekop gekomen? Wij een architectenopdracht op
Het planteam, waarin vertegenwoordi- basis van de uit-
gers van de Projectgroep AtJ,lk;larld(~fVlTl1k gangspunten van de Dienst SO van de ge-
de Tuinstad Zuidwijk, de bewo- meente, maar er werd ons wel nadrukkelijk
de dienst gevraagd om deze te
bekijJk.elJ.. De Dienst SO had in overleg met
het plante am op basis van deze uit-
gangspunten een aantal modellen ontwik-
keld. Deze modellen, op zichzelf nog geen
vervol- stedebo,uvvklln(jig;e planneJtl, maakten een
geseleCiteeTd. Uiteinde- aantal zaken duidelijk: de voorkeur voor
in juli '85 de ge- een hoog aan het einde van
en in zijn we begonnen. de Afrikaanderwijk en de wens twee plei-
Maart '87 is de bouw gestart. een en een uit-
Hoe binnen het bureau Z1C:nqJle:ln. De vraag naar een hoog woon-
aan zo'n ODatj-;tCJfJt! gebouw was op dat moment nogal won-
Normaal werken we met twee architecten zeker in een wijk waar net een
aan een opdracht, de één is TWOlf>'CT-aT'Cnll- enorme ruzie was beslecht over de
tect, de ander medewerkend architect. van een woongebouw aan het Afrikaander-
Daarnaast stellen we per project een team plein.
van bouwkundig medewerkers samen. Het was nog niet duidelijk hoe het
Francine en ik hebben voornamelijk aan dit ten bouwblok afgebouwd moest worden.'
plan Omdat het hier een grote en Daarbij was de vraag of het blok doorge-
complexe ontweropgave betrof hebben we trokken zou moeten worden en of er een
vaak met het hele bureau aan het plan ge- poort in moest komen, of dat er twee losse
werkt. met een zouden komen,

99
 Hoe waren de randvoorwaarden gefor- omdat uitzicht en zon samen vallen.
muleerd? Aan het wilden we het bin-
Het ontwerp moest nenterrein afsluiten door op een Terragni-
met name op de veranderde situatie ten ge- balkons tussen de twee blok-
volge van de metro De Parallelweg te Maar niet iedereen was daar
en de Hillelaan moesten een betere beëin- tevreden mee, omdat het onduidelijk was
krijgen. Een punt was dat of iedereen vanaf het binnenterrein over de
het uitzicht op de Rijnhaven ge()ptim:ali- haven kon Voor ons gaven de twee
seerd moest worden door een hogere be- pleinen eigenlijk nog de meeste proble-
De geluidsbelasting op men. Het dat werd voorgesteld
de Hillekop ook een belangrijke in de was een soort
rol in de randvoorwaarden. Boven de 70 voor- en achterkant.
dBCA) mogen geen woningen in een nieu- acl1terzijide een
we situatie worden geplaatst, beneden de- rare pl(;jn~walnd.
ze grens wordt ontheffing De We kwamen tot de conclusie dat de drie
grens bij de ligt 5 meter achter de blokken in het van sa eigenlijk heel
oude rooilijn. Deze grens is in conflikt met moeilijk in een logisch verband te ht<I"nc,ptl
het uitzicht over de Rijnhaven, daar moest waren. zijn we wel een half
een oplossing voor worden. jaar geweest met dat eerste plan.
nog gekeken naar de Hoe werd daar in het
DtCJmr./en voor de Kop van Zuid en voor het
BISPO gebied? Men was erg enthousiast over ons plan,
De Kop van hebben ons maar daarbuiten werd eigenlijk zeer nega-
nooit zoveel ge"(nt,eré;ss,eej~d tief Vooral de vorm van de to-
nauwkeurig op de van ren stuitte op men achtte het
de situatie Ze uitsluitend een volstrekt onhaalbaar plan. Het vreemde
seerd op de potenties van het hele was dat onze heel anders wa-
De Hillekop is een belangrijke spil, omdat ren. De toren bleef redelijk binnen
alle op dat punt vel'an~jeren; het de andere blokken er
alle plannen voor de van Zuid ver boven kwamen. Het Dalrla"tntJle
van de Afrikaanderwijk zoals genlijk te kort voor zijn hoogte,
het was. toren met zijn idiote vorm, door de hoogte
De plannen voor het aangrenzende nog efficiënt te maken was.
l)-!'!eIJlen waren nog in de lJ'-I,U'<LUu''-'. En toen hebben jullie voor een ander mo-
Bekend was dat het in de toekomst delgekozen?
geherstJru1(ture~~rd zou worden en dat de November 1985 hebben we het voorlopig
havens gedeelteHjk zouden worden ge- ontwerp zijn daarna twee
ten behoeve van wijkgroen. De ha- maanden geweest. Toen we be-
vengebouwen en het spoorwegemplace- Hy!,r-nT·.-,.-n'A-n lag de besluitvor-

ment zouden plaats moeten maken voor over het nog steeds stil. Boven-
woningbouw. Voor de zouden dien vond iedereen het toch een on-
deze plannen geen betekenis hebben. De zin om op een onbenullig stukje grond in
FJ'-'_L ..... FJ."--LL metrobaan zou in de toe- Zuid zoln plan te maken.
komst niet De verbjndinj:;~en We hebben nooit de opdracht gekregen
tussen de Kop van Zuid en de Afrikaander- om een ander stedebouwkundig te
wijk daardoor beperkt tot het be- maar eind besloten we alles
staande in de en om te gooien. Tot dan toe hadden twee
voor het autoverkeer de Brede en punten ons van andere modellen CU~'-'i",JU­
de Putselaan. den. We durfden geen wand neer te zetten
We vonden dan ook dat we niet naar heel voor het bouwblok, omdat een
Rotterdam hoefden te kijken aantal bewoners geen uitzicht meer zouden
werp voor de De is ei- hebben. En we wilden het bouw-
genlijk een stuk Afrikaander- blok niet omdat we dat te banaal
Het is een eiland tussen een dijk, een vonden. Door dit toch te doen
rarlg~~erter'fein en de metro. konden we de slinger als een vrije vorm
tussen toren en hoekblok plaatsen. In het
Hoe hebben jullie de modellen van SO uit- nieuwe plan hebben 160 woningen wel en
20 geen uitzicht. Die 20 benedenwoningen
We hebben geprobeerd een van hebben in tot de woningen
de modellen als uitgangspunt voor ons ont- met uitzicht een tuin.
werp vast te houden. We hebben voor de De toren bleef heltzeltd e, behalve dat we
1

toren gewoon de flat 'Neue Vahr' van Aalto één woning per veJrdileoj.m! tOE~volegdeJrl.
in Bremen Hierdoor konden we Tussen de toren en het hoekblok hebben
snel een beeld toevoegen aan wat op dat we een De
moment alleen nog maar een stedebouw- slinger vormt de twee het Uitzicht-
plan was. Het principe van deze flat en het Bomenplein. Door het verlen- BeIJouwir.IRS2,on,r:s met maximale bouwhoogtes in het
vonden wij vrij goed voor deze situatie, gen van het konden we de pro-

100
 blemen met de bouwkosten, veroorzaakt
door de verticale van portiek- en
gaJerijw(Jningen, oplossen.
Kun je de opbouw van de slinger

Het heeft lang rrp,ill'ltV-!

om het slingerblok goed te krijgen. De slin-
ger geeft aan de metrolijn. We
wilden een vloeiende hebben. Daarbij
stond het beeld van het blok van Aalto in
het Hanzaviertel in Berlijn ons voor ogen;
dat twee dozen met daartus-
sen een poort. ons moet de poort zo
groot worden dat er een trein doorheen
kan, de vrije werd daardoor veel
groter dan de beukmaat van de w()mng(~n.
De poort daardoor een eigen con-
structie, De richting van de poortconstruc-
tie wordt bepaald door de Hillestraat. De
onattlankelijk van de bo-
+
!ing.
De poort is uin;:indeLijk
weest. De dienst Vo,lk~;hllis'iTe~;tirLg
gemeente vond dat in de galerijflats
moesten komen. wilden dat niet, omdat
je het plan dan niet zou verankeren aan de
" buurt. Het was ·daarom belangrijk dat het
een gebouw met veel portieken zou wor-
den. Door de poort waren onmo-
gelijk. De verbonden met de
waardoor optimale benutting van lift
en trappehuizen mogelijk is. Er is veel dis-
cussie geweest over de van de lift.
We wilden de lift op een voor iedereen
duidelijk herkenbare plaats zetten. De ont-
verankert de aan het Bo-
me~nplel1:l, het Aan de andere
1e Plan Mecanoo zijde hebben de café's deze functie aan het
Uit;1:icbltpl(~in, het staelsplein.
De in het andere
deel van de slinger hadden aanvankelijk
privé-tuinen aan het Uitzichtplein met een
pergola als buffer. hebben
het idee van omdat
dat te absurd zou bij zo'n gebouw. Op
het moment dat de schaal van de
aansluit bij de schaal van de Orrlli,ll~gende
bebouwing, wordt de grond van de
hoogbouw steeds problematischer. We
hebben ons of we geen andere
functie dan aan de begane
konden geven. Aanvankelijk hebben
we nog met de douanedienst naar
de functie van douanekantoor. Dat was
niet omdat de wegenstructuur
zich niet leende voor grote
Het idee van een buurthuis is door de
buurt toen het bestek al klaar
was.

We hebben de hoofdentree aan de kant

van de Parallelweg zodat je niet
een achterkant hebt waar niks In
het plan Koolhaas wordt de Parallelweg
een heel belangrijke weg. Dat vinden we
SchetsA;fecanoo alle geluidsvoorzieningen

101
 \
\

2 Voorstudies toren VoorloPig ontwerp toren

stemd Op de Hillelaan als beJlangriJkste het uitzicht ge:gal'ande1erd wordt. Het bal-
weg. kon fungeert ook als zonnescherm
Waarom in de toren aan naar de die de hele dag in de
Aalto'sflat in Bremen? dnekclm(=rv.Toninj;~en kun-
Wat wij heel leuk vinden zijn de verschil- nen de twee SlaapJKalners s:lm,enl2:etro~:ken
len die ontstaan door de beweging rond de worden tot een ruimte die ongeveer even
toren. Soms benader je de toren heel fron- groot is als de woonkamer. De woning kan
van een andere kant juist niet, dan zie zowel een als een duowo-
je de kant. De ene keer is de toren ning waarbij twee individuen een ei-
dun en de andere keer dik. Er niet zo- gen kamer hebben.
veel situaties waar je zoln toren kunt neer- Hoe is de opbouw van de gevel ontstaan?
zetten: het is een vrijstaand gebouwen uit- We hebben lange dat de ge-
zicht en moeten samenvallen. vel een zou moeten
De toren is geëvolueerd van een waaier worden. De is niet zo gol-
naar een cirkelfragment. We waren vend als Aalto en vroeg om een
tegen een cirkelvormig gebouw zonder dere uitwerking. wilden hem opbou-
oriëntatie, een waaier vonden we beter. wen uit die door elkaar schoten.
Aalto had het geluk dat hij éénkamerwo- een gegeven moment werd de toren
moest maken. moesten zorgen ge111g:m:at1!~er en de banden kwamen in één
dat er drie- en in kwa- Toen ontstond het idee om
men. een verschil te maken tussen de verschil-
De hal werd door het kleinere aantal wo- lende De voorste laag
ningen had de dicht te kreeg een structuur met dichte
slibben. We wilden de acl1teJrgevel en open banden. De dichte banden zijn
mc>gelijk open houden. bOJrSniVelrin!gsE~lelnelnten, die voor de bal-
ben we daarom besloten de lift naar het kons en W()l11ngen langsgaan. Ter
midden te waardoor een tweeka- van de is een sandwich-con-
merwoning ontstond. Op een gegeven mo- structie toegepast. In eerste instantie waren
ment werd dit door het plante am en de be- de banden Het was de be-
wC)11E~rs()fj2;anisatie niet gewaardeerd en om het tegelpatroon een verlolpend
hebben we op diezelfde een kleurpatroon binnen een vlak te geven. Dat
beeld werd onrustig. het
Wij hadden een toren met moment dat we efficiënter moesten gaan
WC)111ngien. Wij hebben toen een zesde bouwen en dat we een te extreme
woning en de kOIPw'Onin~~en lengte hebben we besloten om de
dOior:get:ro.kk,en, zodat er toch een zo com- soberder te maken. Dus gewoon kaal
pact mc)ge111~:e o.ntsluitin:gs~~ang zou ko- beton in een rode kleur en op een sommi-
men. De zijn niet Ze ge een tegeltje om de een
hebben dezelfde oriëntatie, de beetje textuur te geven. We dachten niet
woonkamer het licht vangt. zozeer in kleuren, maar wel in contrasten.
de woningen in te richten? Het betonscherm moest door kleur los wor-
Nadat het plan goedgekeurd was is er den gemaakt van de achterkant.
twee of drie maanden met de bewoners Het idee was om de achterste gevel uit te
overlegd over de plattegronden. We heb- voeren in beton en deze te stuccen.
ben de belangrijkste nage- Dat is op het laatste moment lm;gelat,en,
. bouwd om de bewoners te laten zien of het stuceen van het beton was in verband
, de woningen wel of niet ruim waren, of de met de kosten en de kans op be:sctladliging
I scheve wand nu wel of niet zou onlTIogelijk. Uiteindelijk zijn de hoeken wel
zijn. gestuct om dit deel van de echt los te
Een kwaliteit van de is de ligging trekken van het voorste scherm.
van het balkon naast de woonkamer, zodat Ontwerp tekeningen hal toren

102
Westgevel slinger

Oostgevelslinger, 1:100

Hoe is de toren geconstrueerd? de verdiepingen, en zelfs voorgesteld om

De stabiliteit een aantal pfiDblennel:1. de toren 24 hoog te maken.
Het met tafelkisten uit te voeren ge~je{~lte at~~etJlotcen. Een ver-
van de hal, waar de kolommetjes staan, zijn. Voor de
moest worden opgevangen. Wij wilden dat je in een
aanvankelijk de betonnen kopwanden van dag een verdieping kunt storten. De serie-
de en de wanden tussen matigheid zit Im in de verticale .Ll'-HUUJ;;.

hoe10wonirlge:n en hal. voor de stabiliteit ge- de kun je niet in een dag een
bruiken. Zo is het plán aanbesteed. Omdat verdieping storten en is herhaling in de
er nog twee opkwamen bleek de sta- belangrijk. Het blok moet een
biliteit toch niet haalbaar te met alleen strak in elkaar zitten, zodat de bouwstroom
deze dit kwam ook door de sleuf door de heen doorloopt.
voor de bouwstenen bij de badka- Hoe verliep de
mers. Inmiddels waren de al de De differentiaties per en de
in, toen is van de wand tussen wo- met al verschillende onderdelen
ning en hal naast de lift nog een stabiHteits- hebben veel tijd Op de eerste ver-
die~pi11ge~n werd de hal verkeerd lle!)Ollwcj.
Het tweede punt waar we heel uitvoerig omdat iemand vergeten was dat de hoeken
met de constructeur, over ge- in de verschillen.
sproken hebben betreft de be'wegeJlijkheild Het besef van de verschillen in de systema-
van de constructie in de hal en het trappe- tiek is door de aannemer niet voldoende
huis. We wilden in dit gebied zo min mo- onderkend bij de start van de bouw. Pas
gelijk kolommen en een lichte constructie. als het metselwerk wordt gemaakt ontdekt
Krijgsman dacht dat het trappehuis zou ver- hij dat een betonmuur niet op de
vormen door de buitentemperatuur, omdat staat en dan wordt tegen ons
het is. Toen is de zelf- dat het niet Maar ieder
bouwstenen tus-
be,miJ1igcj. Dat opgenomen.

Hoe verhoudt dit plan zich tot ander

werk van het bureau?
bestaat uit ge:stapeJlde co"I,;;',,,,1'\ Je kunt zeggen, dat steeds de stede-
tijd de betonnen gevelkolommen erin h"""'T1T1,.,,-l'~ context en aanvul-
gekomen. len. We denken vanuit twee pro-
Is er bij de naar se- totypes: het dat een
riematigheid? bestaande structuur te respecteren en
Dit is absoluut niet van- zins te vernieuwen en het Kruispleinplan,
Scbet pergola slinger uit het besef, dat ser'ieIJnatigheid waar je eigenlijk geen structuur hebt en de
bouw noodzakelijk is. Er is situatie zodanig dat er een
streefd naar Als je """",\",1-,1",,,, "1J'CLldlC plek in de stad ontstaat. De Hille-

dan zou je van een cir'kelse~gn:1el1t zit op de van het Kruispleinplan,

moeten met identieke '-''' . .U . H H ' W.... '.'-) we met redelijk forse ingrepen de
zodat je elementen kunt maken. specifieke positie van die in de stad te
Juist in het soort gebouwen als de beves.tillen. Dat heeft ook COll1Se~quen1ties

J
.1
1- -:- ~ clip van Weeber, waarin dat soort seriema-
tigheid een rol speelt, wordt volledig voor-
gegaan aan de van de wo-
El' is hier oITlgekec:=rd gel·edem~enj.
voor het soort gebouw. De Hillekop zoekt
geen

de architectuur
bij de omgeving, het staat
nagenoeg op zichzelf. In de
het zich zoveel
van

We willen het mc)gelijk los te maken van de omgeving.

De is door haar in de situ-
Ontwerp tekeningen gevels slinger seriennatige nernall1ng van atie verbonden met de stad, het ligt welis-

103
waar maar het is toch een we- In de architectuur is er een enor-
zenlijk onderdeel van de Afrikaanderwijk. me waardering voor het gebouw als teken.
Onze projecten in Delfshaven en Katen- wordt er, vooral in de wereld van
drecht staan op industrieterrei- ontwikkelaars en het snelle succes, op een
nen. Dat betekent dat de toch onbeschofte manier met materiaal omge-
minder stevig in de situatie staan, er is sprongen. Er worden materialen
geen weefsel waar ze op aanslui- die wij zelfs in onze meest wilde momen-
ten. ten niet willen bijvoorbeeld
Hoe verhoudt jullie werk zich tot de mo- eens naar Helmut ]ahn. Zijn gebouwen zijn
dernistische architectuur van de 20-er ja- van een maar ook van niet
ren? te begrijpen voor wat betreft het materiaal-
Voor ons is het aanpassen en het reage- gebmik. Massa kan bijvoorbeeld heel goed
ren op de stad de eerste opgave. De stad met piepschuim worden geSU$~gé:reerd
biedt zoveel informatie aan, het is al inge- maar daar vindt zichzelf te goed voor,
wikkeld genoeg daar een dus neemt en dan nog in over-
op te reageren. De relatie met de omgeving matige hoeveelheden.
is het centrale thema in alle Daar- hebben geen arc:hit.ect:uurOl)Vclttilng(~n
in kunnen een groot aantal architectonische in traditionele zin. Wij willen wel doorbou-
talen zich passen, de keuze voor een taal wen op kennis van eerder ge-
blijft natuurlijk betrekkelijk arbitrair. Ik bouwen, maar doen dat vanuit de
denk dat als wij in de 20-er of vlak na technologische mogelijkheden.
de oorlog hadden we de behoefte Het werk van Charles Eames en Alvaro
hadden gehad om ook in onze architectuur Siza
"'uA .....'~.uIn. en consistent te zijn. ditionele arc:hitec:tUlJrC)p,ratltin:geJn, maar
Welke andere architecten heeft een doorleefd
aan? vlakken en hoeken.
Er maar heel architecten, die mclteJria:l1gebJrui.k. Een architect die we
zich om de situatie van een be- steeds meer gaan waarderen is Koen van
kommeren. De meest redeneren vanuit een Velsen. In bibliotheek in Zeewolde
an=11itec:tulurt)eé~ld, minder vanuit een stads- wordt de massa echt massa, niet omdat hij
beeld. In die zin zijn er niet veel architec- gewoon beton gebmikt, maar omdat hij het
ten, met name jonge waar we beton net even van de loshaalt en
ons verwant mee voelen. Hoewel we op op een zet. Zo kan het ook.
zich ook wel kunnen nnh-r,"n_ Daamit blijkt dat een absoluut gevoel
gen voor]o Coenen's ontwerp voor het ar- heeft voor materialen, zoals ook een musi-
chitectuurmuseum, vinden we toch dat de cus een absoluut kan hebben.
mimtes te conformistisch zijn.We hebben
voorkeur voor architecten, die vanuit een
vormgeven.

Zuidgevel toren Ir/estgevel slinger met toren

104
Leen Hulsbos

Architectenbureau: Mecanoo
Projectarchitecten : E. van Egeraat, F. Houben
Opdrachtgever Woningbouwvereniging Tuinstad
Zuidwijk, Rotterdam
Aannemer van der Varm, Papendrecht
Constructie ABT, Delft
Bouwsom 18 miljoen excl. BTW

Hille:ko.p is een drieJ10tek:iR

van Zuid in Rotterdam. Het
aan de rand van de Afrikaan-
hf"'O"'f>n~~«1 door de Hil-

oudste deel van de Atirik:aandef1wijk

Situatie Hillekop werd door de me-

Het de is
een rangeerterrein. Dwars door het ge-
bied het
rangeelrterr(~in naar de Eind
werd op het vlakke pro-
fiel van de Brede een watel'ke-
op Deltaniveau Deze
w:Jlte:rk4~rinR isoleert de ge-
Hillekop van de rest van de Afri-

105
 Stedebolllwku:nd:ige opzet
Het plan van Mecanoo voor de uU'-'<"-VfJ Á

bestaat uit drie een toren van 16

woonlagen, een en een hoekblok.
De toren staat aan de rand van de Hille-
en vormt tevens de entree van de Afri-
De van de toren ligt
aan de kant van de De wonin-
gen liggen aan de zuidkant en hebben uit-
zicht over de havens. Het hoekblok maakt
het bestaande bouwblok af. De
wcmirlgen in het hoekblok aan het
binnenterrein. Tussen de toren en het
hoekblok ligt de slinger. De slinger vormt
twee pleinen met hoekblok en toren, het
Uitzichtt:)leiin en het Vanaf het
Uitzichtplein hebben de bewoners uitzicht
onder het spoorwegviaduct door op de ha-
ven. Het Bomenplein is meer besloten en
op de buurt gericht. De wordt door-
sneden door een spoor voor gOledleflenltrei-
nen.
Het bestaande van de Hillekop
op 2.80 NAP. De woningen en nf->,Clt-,.,,-,,,_
ruimtes moeten vanwege de Deltawet en
de ligging op 3.90 NAP
In de onderbouw van de toren liggen ber-
gingen en een buurthuis aan het Uitzicht-
De onderbouw van de bestaat
uit en horecaruimtes. De bergin-
gen worden aan de de buurtkant
ontsloten. De café 's worden aan de west-
de ontsloten.

Stedebouwkundigplan

-lo="'-=-1..-J...---'--1...::....::..-'--'-_-'--~==-'--"- blok 1
uitziehiplein "waaier"

Dif.ferentiatieschema Hillekop

106
Maquette Hillekop

107
Hoekblok Plattegrond begane grond
Programma en ruimtelijke opzet
Het hoekblok telt 4 VVV'UH."-""..... H

rij ontsluiting.
Het op de hoek van de Hillestraat
ontsluit de flats op de hoek, een flat op de
ve:rdi,eoilm! boven de bergingen en
F,CU.'-'iiJ'-'U met maisonettes op de

derde De galerijen lopen dood en

hebben geen De maisonettes
de Hilledwarsstraat hebben een
rij aan het terwijl de maiso-
nettes de Hillestraat een galerij aan
de straat hebben. Het aan de Hil-
ledwarsstraat ontsluit per veJrdi,eoJlm! een
driekamerflat en is niet aan de

Op de begane grond liggen maisonettes

en De maisonettes worden aan
de straatkant ontsloten en hebben een tuin
aan het binnenterrein. De wor-
den vanuit de Hilledwarstraat en het bin-
nenterrein ontsloten.
De wand aan de Hilledwarsstraat is
enigszins waardoor een
woningtype verschillende kamerafmetingen Plattegrond 1e verdieping
krijgt.

Ruwbouw boekblok
De dra.ag<:onlstflllctie van het hoekblok
bestaat uit in het werk gestorte betonwan-
den en breedplaatvloeren. De bn:~edplalat­
vloeren zijn omdat de u,->.Luu,uuIS
binnen dit bouwblok te gering was voor

De betonwanden van het bl()k~~e(leE~lte

aan de Hilledwarsstraat lopen door tot op
de hoek, de betonwanden van het blokge-
deelte aan de Hilledwarsstraat staan hier
haaks op. Het naar de ISuA.'-AA., .......
zit hier als overgang tussen. In het hoek-
blok zit geen dilatatie. De stabiliteit is ver-
zekerd door de loodrecht op elkaar staande
wanden van de vleumels.
De aan de Hillestraat F,"-Jl"-F,"-H galenlen
balkons van 1-"",";lIUL"~L")'H
gedragen door pn=tabbetcmt)aH{jes,
de ene kant in de bouwmuur en aan de an-
dere kant op een prefabbetonkolom
opgelegd.

Plattegrond 2e verdieping

108
Plattegrond 3e verdieping

PortiekHillestraat

Galerij binnenterrein

Voorgevel Hilledwarsstraat Voorgevel Hillestraat

Noordgeve! bilmenterrein en doorsnede Oostgevel binnenterrein en doorsnede

109
 Toren
Programma en ruimtelijke opzet
De toren telt 16woonlagen op een on-
derbouw van 2 In de onderbouw
belrgi1lgE~n en een buurthuis. Op de
verdiepingen liggen de woningen op het
zuiden met uitzicht op de haven. De wo-
worden ontsloten door twee liften
en een aan de noordzijde. Het
trapp1ehuis is als veiligheidstrap-
pehuis. Dat is een eis van de brandweer.
Het is alleen bereikbaar vanaf
de vluchtgalerij, want het mag niet in direc-
te verbinding staan met de hal in verband
met rookvorming. De bewoners moeten
eerst naar buiten om het in te
kunnen.
De zijwanden van het zijn be-
aan de halzijde aan de
buitenzijde gebogen. De kopgevels zijn van
glazen bouwstenen. Op de grond
wordt het trappehuis gehalveerd, waardoor
de rechte in de entreehal komt te
staan. De entreehal wordt in de noord-
oosthoek ontsloten. In het eerste gedeelte
met de postbussen een
paars in de vorm van een wolk.
Het plafond loopt door naar buiten en
vormt een waaronder zich de hoofd-
entree en het bellentableau bevinden. Het
ge(jeE~1te van de entreehal wordt
begn.:~nsd door de wand van de Zu idgelJel toren met metrolijn
bergingen, een buitenpui en het
n0 ocltr::mtJel1Ujls. In de
1 zit een deur
naar zodat de bewoners van buite-
naf het trappehuis in kunnen.
De hal en de beide belrglIlgs1ag;en
~ ren wnelb~
en zijn via halve steken met elkaar verbon-
den. De in de onderste
worden aan de buitenzijde vanaf de zuid-
kant ontsloten. De tweede laag bergingen
wordt door een hellingbaan ontsloten, die
I vanaf de westhoek naar de zuidkant loopt.
Het buurthuis ligt in de noord-oosthoek en
wordt vanaf het ontsloten,

Zuidgeuel toren Balkons middenwoningen

110
 o 0
.
OOi1 n
~~Ii'<L~ID 0 10 0
l-<=i _-=r-or-;I 00 0
o 0
o 0
.00 0 1

~".jI~L_~IO 0 1100
0011'I 0
DIJ 0
DO 0
~~i~L~D 0 DO

@
J
Zuidgevel Oostgevel

!l !l II II IJ
0 0
0 0
DO 00
0 0 0
00 00
D 0 0 0
0 Oosthoek toren

D 0 D 0
0 0
0 D 0 0
[J 0 0
DO 0
D D 0 0
DO [] 0
0 0 0 0 D
0

Noordgevel Trappehuis en vluchtgalenjen noordgevel

111
Plattegrond bergingen/entree nivo 0

Plattegrond bergingen nivo 1

Ingang toren 1e Gedeelte entreehal

112
 Plattegrond bergingen 17e woonlaag

Plattegrond woonlagen 2 firn 17

Dakverdieping

2e Gedeelte entreeha! Hellingbaan naar de bergingen

113
 De toren telt 95 drie- en vierkamerwonin- kisten. Ieder travee heeft zijn eigen vloer-
gen. Iedere woonlaag heeft zes woningen, kist. De van een is zes da-
Uit:lOIldE~rirlg van niveau 17 waar een gen. Iedere vloerkist wordt om de zes da-
is vervangen door bergingen voor gen ontkist en een laag hoger gesteld en
bewoners van de bovenste een gestort.
sta.nclaard'iTer·dlc=pjlng liggen twee vierkamer- De 15 betonwanden per laag gestort
wcmirlgen (type 3) en vier driekamerwo- met behulp van 5 wandkisten. Deze wor-
ningen (type 1 en 2). De vierkamerwonin- den meerdere keren en staan de
gen op de koppen en zijn zesde dag weer in hun po-
geld. Tussen de liggen de drieka- sitie, alleen een De vloer van
merwoningen. Deze hebben de hal is gelijk meegestort met de vloer van
identieke beukmaten. 2 is nagenoeg de woningen. De prefabelementen van de
hetzelfde als de 3 driekamerwonin- VllICtJltg,lle:nle~n worden op de vloerbeki-
gen. Door de die de lift inneemt zijn sting en gelijktijdig aangestort. De
keuken en hal iets kleiner. vloerrand van de hal wordt gedragen door
vier perat)kC)lOmrnen.
gang en een dat aan één kant be- De vier aangestorte prefabgalerijplaten
wordt door een scheef wandje. De sluiten aan de zijkanten met een voeg op
woonkamer en de slaapkamer liggen aan elkaar en de aan. Lineaire uitzetting
de Het balkon ligt voor de en krimp van deze wordt zo over
slaaplkam~~r en vormt op deze manier een kleine stukken verdeeld.
warmtebuffer tegen de zon. Het balkon is Het trappehuis staat bijna op het
bereikbaar vanuit de woonkamer. De keu- is uitsluitend via de rechte betonwand ge-
ken ligt in het verlengde van de woonka- kOPP(=ld aan de vloer van de hal. Deze
mer, de bestaat uit een wand is van ter gestort be-
wandje. De keuken heeft een klein raam ton. De wand is van 1JJ.1C.J.'l.lJU~:-
dat uitkijkt op de hal. ton, samen zij de ,....r''''~r:lhulrH'r
De wordt vanuit de ui- het Deze vloer op zijn
terste hoek van de hal ontsloten. Deze wo- beurt de rechte prefabbetonnen steektrap.
ning heeft in tegenstelling tot de drieka- De hal en het trappehuis onver-
mC:;fViTOll1t1lgen uitzicht in drie verschillende warmde en ruimtes. De
richtinglen. Twee slaapkamers liggen aan dr;la~~ccmstrulcti.e in dit is daardoor
de C.q. no()r(i-u.Tf'S·t~Yf':Vf'1 aan sterke temperatuurschommelingen en
aan de noorclge:veJ lengteveranderingen onderhevig. Bij de be-
mer krijgt daglicht door een rekening van de is met de optre-
steenstrook in de De woonka- dende spanningen gehouden. De
mer en de eetkeuken liggen bij dit type in wapenirJlg houdt de binnen
open naast elkaar. Het balkon aanvaardbare grenzen. Balkon en vluchtluik middenwoning
ligt voor de keuken. De onderste twee met het buurt-
In de woonkamer van de middenwonin- huis sterk afwijkend. Sommige beton-
gen zit een vluchtluik naar het balkon van wanden zijn hier geheel vervangen door
de Hierdoor ont- kolommen en balken. Doordat de entreeh-
staat een tweede via de midden- hoog
w()mng;en naar de kopwoningen, waar via ten van
een raam in de de de betonwanden
naar het trapp'ehuis en vloeren in kleinere fragmenten verdeeld
en vertonen ze weinig overeenkomsten
Ruwbouw toren met de normaallagen.
De ruwbouw van de toren is over 15 la- De uitvoering is met een
gen identiek. De bestaat vastopgestelde bouwkraan. De kraan is op
uit in het werk gestorte betonvloeren en de achste en twaalfde aan de
wanden. De wanden waaieren uit en draai- ruwbouw Ten behoeve van het
en de nog verder door. personenvervoer is tijdelijk een perscme:nlitt
In de twee van het blok is naast het gebouw geplaatst, totdat de ge-
een sleuf uitgespaard ten behoeve van de bouwliften werkten.
bouwsteenstrook in de badkamers.
De kopwanden dragen door deze sleuf
weinig bij aan de stabiliteit.
De rotatiestabiliteit was niet
verzé~ke:rd, omdat de assen van de beton-
wanden elkaar in een punt sneden.
Ten behoeve van de stabiliteit in alle rich-
tingen is de betonwand tussen woning en
hal (as 107 tot 109) in een latere ontwerp-

gemaakt
van houten wand- en vloer- De vluchtgalerij

114
Glazen pui keuken

1,Voningtype 1 Woning type 2

Badkamer kopwoning Woningtype 3

Buurthuis Plattegrond buurthuis

115
De
Programma en ruimtelijke opzet
De slinger telt zeven en 80 wonin-
gen. Het gedeelte telt vijf woon-
lagen op een onderbouw van twee
en het noordelijke zes w()oJ:llagen
op een onderbouw van één laag. De slin-
ger heeft een portiekontsluiting gecolmtli-
neerd met een op de woon-
Aan de noordkant van de poort staat
los van de slinger een driehoekig Hfthuis .
De lift ontsluit de op de vijfde laag.
De worden aan de oostkant ont-
sloten door trappetjes, op de waar
ook de naar de bergingen in
het souterrain liggen. Het portiek loopt
door tot de galerij op de vijfde woonlaag.
Aan de galerij de voordeuren van de
woningen op de zesde die door een
binnentrap worden ontsloten. De twee wo-
op de vierde woonlaag boven de
poort, die niet aan een trapp1ehuis
worden eveneens vanaf de
binnentrap ontsloten. Deze trap
de binnentrap van de JJV'V'--.UH,~~'_U'-"L
op de zesde laag.
In de onderbouw ten zuiden van de
poort liggen met een ruimte aan de
wE~st:ï~iidle van anderhalve hoog en een
entresol aan de boven de
gen in het souterrain. Deze bell'gillgt~n
zowel voor de woningen als de caféis. Het Slinger in aanbouw
souterrain ten noorden van de poort bevat

Er zitten 12 verschillende w(:)niingrtvl1es

de De slinger is oplgebouV\Td
wisselend twee smalle en twee brede beu-
ken. Elke woning beslaat een brede en een
smalle beuk. De ten zuiden
en ten noorden van de poort van
elkaar af door de s-vorm van de slinger.
De trappehuizen ontsluiten per verdie-
ping een drie- en een vit~rkarrlerWCmÜ:lg
pe 4/5 en op de galerijlaag worden
dit een twee- en type
en 11/12), omdat door de de
woningdiepte is. Op de bovenste
verdleültn2 liggen boven deze woningen
uitsluitend 8 en
13). De beide 'poortwoningen' aan de
rij zijn (type 15), met
daar boven en onder vü~rk:anlelW()ning;en
(type 14).
In oVlere,em;ternming met de twee;;~iidige
blok-oriëntatie hebben de portiek- en
rijwoningen de woonkamer aan de west-
kant en de keuken aan de oostkant. De
w()ningen, met een birtnentrap,
hebben om plattegrondtech-
nische redenen de keuken naast de woon-
kamer op het westen.
Alle woningen hebben in de smalle beuk
een loggia op het westen voor de keuken
C.q. slaapkamer. Deze is alleen toe-
gankeliilk vanuit de woonkamer.

Oostgevel slinger met poort

116

Westgevel slinger
P0011constructie in de slinger
Ruwbouw slinger
De ruwbouw van de slinger bestaat uit
ter gestorte betonwanden en beton-
vloeren, gemaakt met behulp van houten
De blokdelen ten noorden en ten zuiden
van de poort hebben dezelfde bochtstraal,
dat wil zeggen dat de van
de bouwmuren evengroot is. Voor de
m:latvoleriing is een referentie-as tussen
voor- en aangehouden. Op de-
ze as zijn de hart op hart maten van de
bouwmuren, ten noorden en ten zuiden
van de poort gelijk. Ter plaatse van de
poort ontmoeten de twee el-
kaar. De overgang tussen de twee krom-
mingen heeft traveematen en
een hoekverdraaiing.
In de onderbouw ten zuiden van de
pOOlt, op de plaats waar de cafe's liggen,
bestaat de ruwbouw uit een combinatie
van korte en kolommen. De on-
derkant van de vloer boven de café's is bal-
kloos. Kolommen steunen op deze
de bovenliggende betonwanden van de
w()ningen, Deze betonwanden werken als
balken waaraan de vloer hangt.
Tot en met dit niveau zijn de vloeren van
Ten noorden van de poort de wo-
boven de bergingen. De eerste
woonvloer is ook hier van breedplaatele-
menten gemaakt. Zowel ten noorden als
ten zuiden van de poort wordt de vloerbe-
kisting pas als het ritme van vloe-
ren en wanden begint te wor-
den.
De stabiliteit van het blok in de
wordt verzekerd door een dwars-
wand van gewapend steens metselwerk in
de Op de bovenste is
deze wand in halfsteens metselwerk
voerd.
Het deel ten zuiden van de poort is het
eerste daarna het deel ten noor-
den en als laatste het deel boven de poort.
Aan de van de poort zit een dila-
tatilevoel;I. De poort is meerdere traveeën
breed. Door de van de
poort kunnen de kolommen in de poort
ten van de bo-
enUggend.e bouwmuren innemen.
Over de ter plaatse gestorte betonkolom-
men ligt een zware betonnen ondersl:lg-
balk, dwars hieroverheen stalen bal-
ken in de van het blok. Vloe-
ren en betonwanden van meerdere travee-
ën rusten op de stalen balken. Ook hier
werken de wanden als verdieplinj!;stlo~~e
de vloeren aan de onder'zll-
de. Hetzelfde principe wordt gebruikt voor
het vloergedeelte boven de Conso-
les worden op deze manier vermeden.
117
PlattegrondB. G

Plattegrond Je verdieping en entresol

typeS type 4

I
I !

é~~
I I I

é
Plattegrond 2e/3e verdieping

118
i r ~
I

119
 Plattegrond 4e verdieping

\ \ I

111 l
Plattegrond 5e verdieping

Plattegrond 6e verdieping

120
l
ype1
" fYPt9 I.'

121
Doorsnede tussen assen 210 en 211 Doorsnede tussen assen 217 en 218 Doorsnede tussen assen 223 en 224

DO
DO

Aanzicht kopgevel zuidzijde as 201 Doorsnede tussen assen 217 en 218 Aanzicht kopgeve! noordzijde as 233

Kopgevel slinger Depoort Onderslagbalk met kolom in de poort

122
Zuidhoekslinger Café's in de slinger Detail deurcafé's

WLL!"'1'l1""lll Il_J CJL1"1'lf"llLJU UL~MI JU ;:,~~:;::~~~;;;;;~ Cd.b..LhcbL-"'-'-~ ~::::~;::::~

~JCJ WL"'1'lI"1!L.1W wc""t\!"'LlD
wLLOMil I! ! WC"'IlI'''':!IL1LJ WL.""tl!"'1LILJ

Westgevel

Oostgevel

Galerij 5e verdieping Galerij 5e verdieping Aansluiting lifthuis op galerij

123
Woningtype 13

Oostgevel sfinger

Woningtype 14 -

Trappeljes naarp0l1iek

iVoningtype 15

124
 Woningtype4l5

Westgevel slinger

Woningtype 6/7

Woningtype 8

Café's in de slinger

125
 de ge"'jvel1tnalteriialt:~:n
De verschijningsvorm van de woonge-
bouwen wordt in sterke mate bepaald door
stucwerk in verschillende prefab-
beton elementen in grijs en kunststof-
beplating en metselwerk in te!;[el'lfer'banC1.
Deze materialen zijn in de drie bouwblok-
ken -hoekblok, toren en sHnger- op dezelf-
de wijze wat een zekere samen-
hang in de tot
heeft. De van materialen houdt
verband met de positie van een onderdeel
ten van het geheel en met de ge-
bruiksfunktie van het bouwdeel.
Er is stucwerk toegepast op de grote
doorgaande vlakken die het be-
grenzen, zoals de van de toren, de
voorgevel van het hC1ekbl()1{,
achter- en van de
Grijze betonelementen aan
bij de hoofdontsluitingen: het trappehuis
en de vluchtgalerij van de toren, de liftko-
ker van de slinger en de van het
hoekblok. Deze elementen zijn als het wa-
re een aan de hoofdvorm.
Een rood betonnen borstwering-
element is toegepast als buitenste schil van
de toren; een schil waarachter zich woon-
kamers en bevinden.
Metselwerk van betonsteen is
toegepast in de uitsnedes uit de hoofd-
vorm: in de de de Toren, boekblok en slinger
ken en de poort van de en in de
onderste van het hoekblok. Het plint
van de in stucwerk is van donker-
betonsteen.
De van de woningen in de toren
en de terugspringende gevel van het hoek-
blok aan de Hilledwarsstraat zijn bekleed
met grijze Deze vlakken
vormen een op het al~:errler:le
onierlingsJJrillcipe. Je zou verwachten dat
deze vlakken van metselwerk Een
m()g(~lij1ce ".~_lTI~_:_.~ voor de uit:zondenng

.is dat bij de gegeven grote v!C)erOV4erSoaJrl-

ning op deze plaatsen een zware lijnbela-
door het metselwerk te veel
in de vloer De kleur van de kunst-
stofplaat en de lichte betonsteen toont ver-
wantschap.
Deze consequente m,lteria:alt(Jer)assirlg
levert een consistente huid om de gebou-
wen heen. Onder de huid tref je grote ver-
schillen aan, die veroorzaakt worden door
constructieve en uitvo4erit1Q-
stechnische eisen, die per verschillen.
dezelfde ge\'el~lfwerkinQ
discontinuïteit in het onderliggend materi-
aalpakket te vinden. Ook het omgekeerde
komt voor; op dezelfde soort ondergrond
komen verschillende voor.
De variëteit in geveltypen, gerekend naar
combinaties van materiaal, is hierdoor veel
groter dan de doet ver-
moeden, Bovendien neemt het aantal ver-
schillende nog orc)gn~ssjev(~r
toe dan aantal materiaalcombinaties. Slinger in aanbouw

126

Betonsteen in verstek gezaagd
Een groot aantal details is De
wt~rkelijike variëteit is ongetwijfeld nog veel
groter.
Het materiaal- en heeft een
abstract sterk gedematerialiseerd beeld tot
gevolg. van stuc zijn anders
van kleur, halfsteens metselwerk vlakken
zien er door het metselverband uit als bete-
en sluiten op de hoeken in verstek
ge:za3lgd op elkaar aan, stucwerk gaat mes-
op de hoek over in In
de:tajllerirLg en aan de is te
zien dat kosten noch moeite zijn gespaard
om dit voor elkaar te krijgen. De aansluitin-
gen suggereren een en helder
materiaal gebruik, in is dit
veel De detaillering leidt
tot plastic profieltjes en en kitwerk bij
de aansluitingen, zo goed mogelijk
gel2arnoutleel~d wordt.
Het gewenste beeld staat vaak op ge-
spannen voet met functionele eisen, materi-
ële en de bin-
nen grenzen van kosten. Een
overvloed aan materiaalcombinaties en
I
aansluitingen, die per plek moeten worden
Afwerking hoekwoning met stuc op isolatie samengesteld, is daarvan het
Dematerialisatie en kwetsbaarheid Neggekant stucwerk
Aansluiting steen-stuc-prefabbeton . Bekleding met grijze kunsstofPlaat
127
 Gevels van de toren
In het casco van de ruwbouw zijn
binnenbladen van beton Deze
elementen komen voor in de voor- en ach-
tergevels van de hoekwoningen en in de
achter de De buitenkant
wordt ter plaatse van de
met isolatie en Bij de achter-
en van de hoekwoning bestaat
de uit isolatie met stuc. De geve-
Ielementen zijn aan de behang-
klaar. De vloerplaten van de loggia
eveneens van prefabbeton, ze worden di- In het werk gestorte beton wanden
rect na de gevelelementen Als E:';':';':';':f In bet werk gestorte betonvloeren
laatste worden de rode prefabbeton ele-

De volgorde van pl,latSlnlg

teerd door de tot plalatsing
van de elementen met de bouwkraan. Na
plaatsing van de elementen de
voor de gevel afwerking opgetrokken.

E:-:·;·;.:·:~ Prefab vloerplaten

• Prefab kolommen
-- Prefabtrappebuiswand

-- Prefab betonnen gevelsluitende elementen

---
Pnifab elementen in uitvoering

Stuc op isolatie
~ KunststofPlaat

prefab binnenblad voorgevel hoekwoning Ruwbouw en gevelmat(:;ri:llen toren

128
 De betonelementen kamerraam (zie detail 17, 17A, 18 en 20).
Aan de betonrnortel van deze gevelele- Het buitenblad van dit element steekt voor
menten is een pigment waar- de vloer en sluit aan op het kozijn
door de rood gekleurd zijn. Deze van de onderliggende In de on-
kleur en kleurwijze is uiterst gevoelig voor derliggende woning wordt de ruimte tussen
kleurafwijkingen. Noch de betonelemen- dit kozijn en het plafond (zie
ten- fabrikant, noch de aannemer zijn be- detail 17 en 17a).
reid geweest de verantwoording voor de Het derde type element zit naast het
kleurvastheid op zich te nemen. In de woonkamerraam en vormt daar het enkel-
praktijk is een flink kleurverschil te zien. schalige buitenspouwblad waarachter een
Voor een tussenwoning 3 typen rode stukje geïsoleerde houten betimmering als
betonelementen Eén type vormt als binnenspouwblad is toegevoegd (zie detail
de van de 24). Een sandwichelement was op deze
(zie detail 14 en 18). Een ander type plaats niet mogelijk. Op de waar
vormt als sandwich element met geïnte- de betimmering het binnenspouwblad
isolatie de gevel onder het woon- vormt blijkt de geluidisolatie van de gevel
Balkon hoekwoning geJrinJ2;er te zijn dan bij de delen.
De dakrand en onderrand geven afwijken-
de elementen (detail 7 en 15). Alle drie de
elementen komen voor in meerdere afme-
tingen en met verschillende randdetaillerin-
gen t.b.v. de specifieke positie en aanslui-

Bij de hoekwoningen en de sprong

op de grens van tussenwoning en hoekwo-
elementen van een andere vorm
nodig. Van deze elementen komen de
meeste ook spiegelbeeldig voor.
de deur van woonkamer naar loggia
worden de betonelementen aan de achter-
ondersteund door een op storting op
de console die de balkonplaat draagt (zie
detail A).
kolom in de van de tus-
en de rode kolom op de hoek
Aanzicht rode geve/elementen van het balkon van de hoekwoning zijn
constructief niet noodzakelijk. Deze schijn-
kolommen aan de zo ver-
ankerd dat ze vrij kunnen uitzetten en

1net ku:nsstcltv,tatlt
In de toren is de tussenwoningen de
achter- en zijkant van de loggia met
volkern bekleed. De achter-
Plattegrond 'wand van de loggia bestaat grotendeels uit
een betonelement. De bovenkant en
één smalle
betimmering. De van
de suskasten voor de twee slalaj:)kalm,ers
doonmijiden de bovenrand van dit
deel zodanig dat het niet meer in beton
was uit te voeren. De materiaaldoorsnede
is te (zie detail 13). Omdat de massa
rs:s:s5J In het werk gestorte betonwanden en vloeren van het beton ontbreekt ter plaatse van de
!&XXl Prefab betonelementen is op dit punt de geluidisola-
f·;.:········.1 Prqfab betonnengevelbladen
tie geringer dan elders. De gevel wordt aan
Houten betimmering
KunststoJPlaat afwerking
de en met de grijze

De kunststof platen en isolatie bekleden

ook de zijwand van de (zie detail
24). De ondergrond is hier de in het werk
Aanzicht achterwand loggia gestorte betonnen W(mlngscJllei.dendle
wand. In deze wand is het vluchtraam van
de naastliggende woning opgenomen. Het
raam is bezet met ondoorzichtig Bo-
Materialisering gevel lC"'::>.'TIOTr\"n1,'"\,,,::>., toren ven in het raam is een suskast voor de ven-

129
tHatie van de woonkamer
opgenomen (zie detail 19).

De gestucadoorde gevels
De voor-, achter- en van de wo-
op de hoek van de toren zijn van
nolvs:tvr·een-1.solaUe. Als onder-
rlf"ln,c'nnlp in het werk ge-

storte betonwand en de in het casco ge-

monteerde prefab betonnen gevelelemen-
ten.
Een houten is boven het Aanzicht prefab betonnen gevelelementen
keukenkozijn opgenomen. Ook hier is de
betimmering noodzaak omdat, door de
suskast, de voor een oplossing in beton be-
nodigde materiaaldoorsnede ontbreekt. Het
stucwerk is over deze doorge-
zet. De raamopeningen in en aclltergt::-
vel in een onregelmatig patroon ge-
plaatst. De ie-
dere laag. Dit leidt tot meerdere merken
prefab gevel elementen. Bij de bergingen
op de bovenste laag is een element zonder
ramen toegepast. In de ruwbouw is de Plattegrond
ra(;lm~,palf1rlg per laag in de bejnstmg
past. De hoek'wonirlge:n &SSSl In het werk gestorte betonwanden en vloeren
Hng tot de tussetlw~:mingien, spiegE;lbE::el<1ig. 5(ZZl Prefab betormen elementen
!.......;.:.:-! Prefab betonnen geve/bladen
Hierdoor worden de
Houten betimmering
spJlegelt)eeldi:g. Het voorvlak van het stuc- Stuc op isolatie
werk is blauw, de rond de
KOZl1rlen zijn
Om de vier zijn dilataties
aangebracht in het stucwerk. De uitvoering-
van een gestucte is zeer sterk afhan- Materialisering
van het weer. Zelden is het weer
echt om zonder klimaatbescher-
ming de aan te Zonbe-
straling, regen, temperatuur en wind ma-
ken dat de mOltel niet snel genoeg verhard
(te koud) of dat het vocht te snel onttrok-
ken wordt (te veel wind en/of zon).
De van Hillekop zijn gestuca-
doord achter een beschermend zeil dat
voor de geJmontE::er;d. Deson-
danks zijn er kleurverschillen in het
stucwerk te zien.

Het tralb/J(;~huis en de hal

van de hal bestaat uit houten
met draadglas. Het draadglas is ge-
bruikt om een veilige over de
vluchtgalerij naar het veiligheildstrappeh'uis
te verzekeren. In deze puien de ronde
prefabkolommen opgenomen, welke de
vloer van de hal en de onder-
steunen. De gebogen bultengevleJ
trappehuis bestaat uit pnetabc,et()n<:;lem(::n-
ten, aan de binnen- en buitenzijde schoon-
werk. Per twee raclmpiE~s
opgenomen in het element. Deze ramen
vlak in het element.
In deze gevel wordt wel'nat-droog ' en 'in-
uit' de wind maar wordt koud
niet van warm ge:scrlel deln.
l

de van de van het trappe-

huis uiterst eenvoudig blijven (zie detail Stucadoren achter een beschermend zeil; oostgevel
8). Gestucadoorde gevels hoekwoning toren slinger

130
 A~ 115 ~

î
"'-
- """""

[
~

-
I
'-TI

= D
-
_ITL_Dl~ _ ___ R_ -
i="

-
_[0. ___
-, -.-~
-rlr~-
---lT- r---

[ -I( - ~J r-- - ---

~

17 17A 1 15
~

-
'24,
• ,..t. 5 22 2
- ~
- /'A '\
~
f-.

~ '--
'il
\
0'
- ~ \
J
I
~ ~

~tJ
r-

=
-j I...-
Ïl

1 7 7(
- ........
I
;;;;;;;;;;.=
i" V

N
~
~ ==
= '===
-
6 r-r-,-
--
-
iJ.U1I1 ./ r:::=:=J
5 I-f- \=1 -H- T'f'tfH-""
=

~
f-f- 1-1-1-
I-f- "- :""1-1-
f-f- "- -1-1-
I-f- " f-H-
f-f-
f-f-
I-f-
I-f- /
"" I
-1-'--
-H-
-I-f-
-1-+-
f-f- -I-f--
~
f-f- L- -f-f-
- \
I

..oIIId
""'lIlIIII
5 'tf5
Aanzicht DoorsnedeA-A

Voorgevel toren woningtypes 1 en

Plattegrond woningtype 2 2, schaal 1:100

131
 !

slandaard inlal-band

doorval voorziening' ~4 5

slandaard inlal-band
cellenband

4400

1513

Details 1: 10 toren

132
 - - - - - - - - - - - -t------t--:-""7"T-- - - - - - - - - - - . - - - - - -

L___

2465

1:10 toren

230
133
.LP .....' LU. ....... U 1: 10 toren

134
o
t--'
tD

III

'"
M

I
I

ro,-,dom
afkitten I"

doorsnede JJ
nDD

Details 1: 10 toren

135
 ---_.*----~--~----------------

_._.-----------j!--++- 1521 ______ _

I
I
L _ _ _ _ _. __

/
/

o
N

Q I

....J .....'l-U-.l..L<J 1:10 toren

136
 nVD
'lJQD

~~6~ ___ _

1,116'

1 566 '

; GD
I

0, o
NI
a:>
I
I

I
~I

1:10 toren

137
Aanzicht

en achtergevel toren,
Plattegrond wo ningtype3 3, 1:100

138
N
cr>
co

/
/

Details 1: 10 toren

139
 , doorsn. doorsn. B door sn. C
18

nd

kit

18

/ o
M
N

18

-'---' ...... LCU •. " 1:10 toren

140
 I

I II
lil:. I I
, ,
I
1
IIII I1
1111
U U
I II UU
r=

I I1
I <.
I

U ==
18 I

I BA 19,11 D11 r=

-
1 I1 I III I L I 11111 '==
11 II!

I I1 ~

D~
1==

F==

1=

D~
~ ~
:=:::=

-~~
-l- ~
j I).,.
I'
L-...-

Aanzicht

Achtergevel toren, trappenhuis en

Plattegrond bal hal, 1:100

141
 \

1:10 toren

142

Terugliggende penant
Dilatatievoeg in stuc borstwering
De
van de slinger grotendeels
De insnijdingen van
loggia's en galerij afgewerkt met beton-
steen in tegelverband. De zijwanden van
de poort zijn over de volle hoogte van drie
bouwlagen bekleed met metselwerk. Het in
de poort stekende trappehuis is gestuca-
doord. De trappehuizen zijn aan de bin-
nenkant juist weer wel met metselwerk be-
kleed. De binnen(spouw)bladen van de
slinger allen gemetseld uit kalkzand-
steen blokken en aan de binnenzijde gestu-
cadoord. Dit in tot de toren,
waar deze wanden juist zoveel m()glelijik
van betonelementen zijn gemaakt. De hore-
caruimten en t- .."..,.~.ah,
van grote houten puien. De df1enOeKl§2~e
liftschacht is opgebouwd uit vlakke grijze
betonplaten die gestapeld De lift-
schacht suggereert dezelfde eenvoud als
het trappehuis van de toren.
De gestucadOO1'de gevels
In de langsgevels boven de kozijrLen
betonbalken De balk
Sparingen vloerrrand ten beboeve van prefabbalk vervult de funktie van latei boven de raam-
openilngen en tevens de vloerrand.
Na voltooiing van de ruwbouw de bal-
ken en door middel van aanstortin-
gen op twee punten aan de vloerrand ver-
ankerd. In de vloerrand zijn hiervoor spa-
Het metselwerk van
J'; ..... JliV'U.U.0Ll.
kalkzandsteenblokken is op de vloerrand
en tussen de bouwmuren De
met PUR-schuim af-
gedicht. Aan de binnenzijde zijn de wan-
den gestucadoord. Aan de buite11ziilde
deze wanden, en de betonwanden van de
kopgevels, van voorzien en
De oostgevel wordt onderbroken door
de vertikale strook houten van de
trappenl~izen. Deze raamstrook dilateert de
ge,rel:lfv,rerkirlg per twee De
in de westgevel hebben een prefab
Prefab randbalken gedeeltelijk aangestort betonnen (zie detailS). De
buitenzijde van de wordt in
kleur rechtstreeks
op het dus zonder isolatiemateriaal
als ondergrond voor het stucwerk. Vanwe-
ge uitzettingsverschillen zijn deze ongeÏsc)-
leerde gestucadoorde betonvlakken met
een kleine voeg van de overi-
ge gestucte vlakken (zie detail 39). De bo-
ven elkaar dilateren ook
hier de per twee woningen.
In de hoogte wordt het stucwerk na vier
bouwlagen gedilateerd. Op de vijfde en de
zesde worden de penanten tussen de
ramen verbijzonderd door een afwijkende
kleur stucwerk. De anders vlak-
ken zijn iets teruggehouden door een dun-
ner isolatiemateriaal toe te passen. Kleine
verschillen in van voor- en ach-
tp,.np'trPI ontstaan de kozijnaansluitingen
Invulling met metselwerk doordat aan de westkant de spouwbreedte
143
tussen de dubbele glasvlakken iets groter is
dan aan de oostkant. De grotere spouw-
breedte is in verband met de
van het verkeer- en metrolawaai.

De
De achterwand van de heeft een
binnenspouwblad van kalkzandsteen blok-
dit blad staat op de rand van de in het
werk gestorte betonvloer.
Het buitenspouwblad van de achter- en
wanden is van betonsteen en staat op de
los loggiavloer van prefabbeton.
Zo kan de thermische tussen bin-
nen en buiten worden. In prin-
zullen deze wanden meeschuiven als
de van lengte kalkzandsteenblokken op de in Ruwbouw slinger westgevel
veranderd door telnC1er:atu!urwi:sseJinLgen.
Dit stelt eisen aan de zij aansluiting (zie de-
tail 39). Spouwankers zijn op deze plaats
ongewenst, zij belemmeren veranderingen,
waardoor scheuren kunnen ontstaan.
Boven de kozijnen in de loggia bin-
nen- en buitenspouwblad vervangen door
een betimmering. De buitenkant van deze
betimmering wordt door een grij-
ze kunststofplaat. In deze betimmering zijn

suskasten opgenomen (zie detail 7).

De kent meerdere Het
noordelijke blokdeel heeft hoekramen op
de aansluiting woonkamer-loggia. In het
zuiOeHi1<~e blokdeel staat er een penant op
de hoek. Bovendien verschillen de afstan-
den tussen de bouwmuren. Daardoor ver-
anderen zowel de afmetingen als de aan-
sluitirlgen van de borstweringen. Het borst-
W(~ril[lg:selenlel1t is met nokken, en
bouten ge:mcmt eel'O 1

de ,.,.i,irla.
h'-"'HLH...

kerd aan de bouwmuur.

de vijfde laag ontbreekt de scttijnkolom
op de De en
het borstweringselement zijn hierdoor af-
wijkend. Bij enkele treden
nog andere kleine verschillen op die leiden
tot randdetailleringen in de pre-
fab loggia vlc)ef!)lal:en
Loggia noordelijk blokdeel met hoekraam Betonelementen borstwering loggia

De galerij
De heeft een van
betonsteen. Het binnenspouwblad is van
kalkzandsteen met plaatselijk een betimme-

bestaat uit een kleine op-

"''-'-''.>LVV ",<HJ'",-

u~,-,,~<.u~,
waartegen de waterdichte bedek-
king is opgeplakt, en waarop de hekwer-
ken geplaatst (zie detail 12).
de staan steeds twee niet
dr<lgE~ndle kolommen in het buitenste
vlak. De kolommen van beton
en aan de voorzijde voorzien van isolatie.
De vOor- en gestucadoord, de
achterzijde is beton schoonwerk (Zie detail
42).
De zijvlakken van de kolommen verto-
nen ondanks de scheu- Loggia zuidelijk blokdeel met penant Bevestiging borstwering aan loggia vloer

144
 ren in het stuc op de overgang isolatie-be-
ton. Aan de bovenzijde zijn de kolommen
verankerd met een verend stripanker zodat
de kolom vrij kan uitzetten. Het vlak tussen
de twee kolommen is van VerdJLer)inghog:e
hekwerken voorzien. De "Ir__ "'t',,.,hu"'t-Ir'nn
van de is van ter plaatse gestorte
drainerende beton. Om scheurvorming te-
gen te gaan is om de 1,20 m een dilatatie-
voeg gemaakt.

b1l1n(:;n~,p()U1Nbla(len
van de toren en
verschillend in m,ltenaal~~e
bruik. Dit heeft consequenties voor de uit-
voering en ook voor de ko-
sten.
In de van identie-
ke elementen groot. Toch wordt hier, in te-
genstelling tot de toren, geen ge-
maakt van prefab maar van
gewoon metsel werk. Daarom is er onder
de vloer een nodig. De combi-
natie van en metselwerk (waar-
in ook nog stelkozijnen opgenomen)
met een van stucwerk aan de
Ruwbouw slinger westgevel binnenkant, is ingewikkeld, arbeidsinten-
sief, en geeft ook nog kans op scheuren in
het stucwerk op de aansluitingen steen-be-
ton. In de toren is wel voor prefab
lementen gekozen. Dat is de
gedaan; tijdens de is
besloten die te metselen. De
zien dat onderhandelingen misschien wel
leiden tot de laagste prijs voor de opdracht-
gever, maar lang niet altijd tot de laagste
kosten bij de

Bevestiging borstWgrÎ1:/Rse'lem!enller plaatse van

hoekmam n01Jrd,elii,fG blókcleel

Galerijkolom onafgewerkt Galerijkolom afgewerkt (zie detail42J

145
 ~
1

41 I I.......-

I
2

I
;:, i -II I-I-t-+--+--l-m-+-+-+-I---II I
~~~~~il~~~~~~~~~~1 I!====~=====
.11--+-+-+--1--+-1
11: 11
= =

= CD I
=

I
=

-
=

= DJ i,

Aanzicht

Plattegrond UJoningtype 6 (laag 5)

~, I r oningtype 6. ® won:ngtype 1 ~,
x

'---' ~

146
h-----.--~- -~---- ---

-------

,- Q
0
N

hekwerk II I:

I I
I "-
co

I :

I
bevest.ging dmv
I
lamp galerij

1-- trl
0

I
I
I

j·ilGf)
~------

147
 cellenband

25mm HERAKL::..IT:..:.H~I-l-_-"::,."...41Iilll'"
~~~~r-~~~--~I
pui dmv

stijlen ver jongen

ei

60 114 186
I
-~
I
~I
·il
I

~-j 114

HOLONITE vensterbank

I .• ==r-- ------.
_ _ "Z--slee" ISOmen

<>
lfl

140 o
In

200

t
o
o

L-__________ ~ ______________I

1600

1: 10 slinger

148
 >

isolere mei 51eenwoldoke n

nGt>
• ~D

1: 10 slinger

149
 ....
~

4 f'""\.

14
V r==

t )r.'~
r / ~l/
I

D 8 -
r= ;::::::=

6
3~
~
3!t..
- - 13
==

-
=

.~
~
....---

F'"

'----

~
r==

F'"

U
DoorsnedeB-B

Westgevel slinger, 1:100

150
 l

"lAVOlEX

-I
I

/.00

50
1

detaH all~en

dilatatie

6
151
t-
i

15

ó
1: 10 slinger

152
- •

Mart van Schijndel

Benthem, Crouwel

Kees Rijnboutt

Arne van Heek

aechitektenkombinatie De Nijl (Engel, Scheen)

Girod en Groeneveld

Bob van Reeth