.

fitfi·
Faculteit der Bouwkunde

TU Delft
Technische Universiteit Delft

syllabus

HET INSTALLATIELOZE/-ARME GEBOUW,

~I/ "'Tl
m
-0- ---I
/1" o
/AJ1 "'Tl
"'Tl
-()
--I
m
·v

Vakgroep Bouwtechnologie
Faculteit der Bouwkunde
Berlageweg 1 2628 CR Delft 14 mei 1997
De laatste jaren zich in een
toenemende worden in de schijnwer-
pers milieu- en door een minimaal gebruik aan
installatietechniek. UHnHI[;nlfH indien er minder installaties in een
worden """, •., ... ".hf',,,,,,,t.. 1" zal komen aan het energiegebruik
niet onlogisch.

• Hoe zit het echter met de milieueffecten vanuit breder n.arc:-rl.ar'1"U;"t'

• Moeten er extra in het
wat zijn hiervan de milieutechnische consequenties?
• Hoe is het met het binnenmilieu en hoe waarderen de

deze op-,f1mrJlAJ'p-n wel zo installatiearm als worden voor-

De themadag over dit werd gestructureerd rond deze vragen. Een

op het
Inll::'ln'lnn van binnenmilieu en reacties uit de praktijk
en een visie op de toekomst vormden de start van het programma dat verder
voorzag in een viertal waarbij architecten en adviseurs aan het
woord kwamen.

blizon(jrer OIJ'gE~Ze'r voor:

• Architecten
"""r.,.,.,,,,,,, en Milieu
•• Installateurs
•
•
• Gebouwbeheerders

Voorzitter van deze 1"ht::'IYH~n~ln

Prof .ir.P.G .luscuere
 -1

3. t/m 3-7
Prof.ir.J.Kristinsson,
Fac.der Bouwkunde, TU-Delft, Sector Milieutechnisch

4-1 t/m 4-9

M.E.Cohen,
CEPEZED BV, Delft

5. 5-1 t/m 5-1

W IE Adv. Duurzaam Bouwen, Gouda

6. 6-1 t/m 6-8

Installatie-arme geboluwren
Ir.J.M.Boonstra,
WIE Adv.Duurzaam Bouwen, Gouda

7-1 t/m 7-11

Fac.der Bouwkunde, TU-Delft, Sector Installaties

8-1 t/m 8-22

Vries,
V&L Consultants, Rotterdam

9. 9-1 t/m 9-7

Fac.der Bouwkunde, TU-Delft, Sector Bouwconstruc-

tieve & coördinatie
TU-Delft
T.A.J. Schalkoort,
Faculteit der Bouwkunde, TU-Delft

tot het
... al<> ....,....... ',(,., van deze
"'" ...... Ioiirli ..' ..... was een vraag van
of bij het stellen van eisen aan het binnen milieu ook moet
worden met het toegepaste In verband met deze
vraag werd gewezen op een artikel van Baker e.a. [1] en het PASCOOL programma van
de Unie. Een van de doelen van dit is het
ontwikkelen van comfortcriteria voor "free running non air-conditioned
het binnenklimaat in die binnen veel ruimere grenzen variëren dan in U""'UU'~""''''''
voorzien van De traditionele comfortcriteria
zouden alleen klimaat.
adao'tatie van mensen aan de variërende
aldus Baker.

De discussie over aparte comfortcriteria voor .."; .. _,,,., .... ,,1;+;,...... ,: ........ is ook in
Nederland actueel in verband met het "'al""o,'(,o"" tOE~Pëlssiing
van mechanische
Die discussie wordt evenwel niet
zuiver met installaties of installatie-
ontwerpers hebben, wensdenken over geheel installatieloze snel
tevreden en noemen een installatieloos als je de installaties niet ziet. Gebouwen
voorzien van verwarmde vloeren, en worden dan als
installatieloos of installatie-arm Een voorbeeld is het hoofdkantoor van de
Konzerncentrale RWE und Ruhrkohle AG in Essen. Een ander onzuiver aspect in de
discussie is dat tussen centrale en "air-conditioning" vele varianten
zitten die de ene keer wel en de andere keer niet met worden ::I::U"ln~nl
meestal of
luchtbehandeling " als de temperatuur, de worden
Een u.-:uuuv.

In deze ... ii,rl .. " ...... o wordt nagegaan welke eisen in Nederland worden en of voor
ins:tallat!iesvs1:enlen ook verschillende eisen Eerst wordt echter aan
ae:steld wat het doel van oeboluw'im;tallat:ies is.

Het doel van is: het ondersteunen van de van

Gebruiksfuncties kunnen wonen, werken, recreëren etc. De installaties
verzorgen het voor die functies vereiste of gewenste binnenklimaat ventilatie,
koeling e.d.), transport (liften, e.d.), verlichting, sanitair
etc.

1-1
Wat vereist of gewenst is, is voor een deel in wetten en normen va!stgele~gd
regels komen tot stand als er een is en individuele
hiCI!I=on,n"",n daarmee strijdig kunnen zijn. De en de op grond
daarvan Besluiten van Bestuur) bevatten van die
Normen, bijvoorbeeld NEN-normen, zijn Ze zijn op consensus
hol'!:>nnh,ohlr.or'\rh.n die de norm hanteren om aan anderen te maken welke
men hanteert. Veel normen danken hun ontstaan aan de behoefte aan
consensus en de bereidheid van belanghebbenden om te maken over de te
hanteren Veel eisen en wensen niet in officiële documenten, zoals
Dat wil niet zeggen dat ze geen status hebben. Als voorbeeld
ulstreaelS worden die binnen worden ..... ",11-0"",.'+0,"' ..",
Ze zijn niet in normen ,,,,,,""'''01,,,, ... 4''1 I"Inlm\J\/iCln omdat er geen discussie over bestaat. Ze
hebben dus een status met NEN-normen.

In het van deze voorbeelden gegeven van

en ruimten met hun en de daaraan eisen/wensen.
Dit om na te gaan welke invloed eisen/wensen hebben op de
\I"""r\li"l,ln.:.nc wordt nagegaan wat er en welke normen in ontwikkeling

Een uu",,..., .....,, moet

!-Iv''''''''''''_ zodat installaties

hiervoor een middelen-eis,

vermogen van de Een nieuwe in de
van telefoons is de communicatiezuil. Een "'ri.::ohr.oll'ino
één kant open is. De zuil heeft het zelfde als de cel, toch is hij """.... onliiill'
anders. aan de zuil andere eisen dan aan de cel en/of hebben die
andere eisen zwaarder gewogen dan de

Een ander uiterste, wat betreft de binlnenrrlilielU-19isl91

waarin micro-elektronische componenten worden aelPrcldulceel
deze componenten is een zeer
lilcc~nrnc1r:::lnlriil"lh,:.ri.:.n binnen nauwe grenzen De eisen hebben
de fluctuatie van de temperatuur, de horizontale en
de luchtsnelheid en de en het
c'trn.,.."n,nclir:::lr'l3I"tor van de lucht (dat laminair/turbulentarm moet en op de extreme
reinheid van de lucht. Om aan al deze eisen te kunnen voldoen wordt driekwart van de
ruimte van ri~lrn""liiL~~ in genomen door installaties. De chipfabriek van
Philips in I\.lii ..... ".n"',n is hiervan een voorbeeld.

1-2
Klimaatinstallaties voor uo:>rhl"to:,rt kantoren e.d. worden
Bovendien worden ruimere
n\ll~rc: .... hlrll/"lln(,ljOn van die grenzen toegestaan. Van
hnnn,,.,to:> eisen gesteld. De eisen

Er wordt dus een economisch mee

/"Innrt"l~~~nc: beter als ze zich comfortabel voelen en niet door

daarover later meer.

Ruimten bedoeld voor een kortdurend zoals een koffiehoek of een kantine in een
behoeven niet aan zulke eisen te voldoen als de werkruimten in dat
Ze worden gevonden als de
temperatuur niet is dan 18 oe en niet dan de 5 oe.
mechanisch gekoelde worden deze ruimten als het
,r"""re,",,",,,, met andere ruimten niet groter is dan 5 oe. Dit

Verkeersruimten in hallen e.d.} worden acceptabel

gevonden als de temperatuur niet lager wordt dan 15 oe en niet dan de
Bij mechanisch worden verkeersruimten acc:e[)talbel
gevonden als het temperatuurverschil met gebruiksruimten niet groter is dan 5 oe. Serres
die als verkeersruimte dienen alsmede transparante gangen en die
verbinden worden nog als ze in de winter ten minste 10 °e zjjn en
in de zomer (bij maximaal 3 tot 5 oe warmer dan de

Winkelcentra vormen een

het van winkelend steeds meer
plaats voor de winkels. Nieuwe moderne winkelcentra gaan
daardoor steeds meer op traditionele winkelbuurten grote gebouwen
met winkels aan gangen die op straten vaak ~~,nt"l.",/"II
met overdekte buitenruimten met een klimaat dat ergens tussen
buiten en binnen (de winkels) Deze ruimten moeten zijn voor InrlPn,rlp
afgles1:errld op het buitenklimaat. worden
rln,nrr""""n., aCl:;e~)tabel n0:>1,Inr1/"1jC1,n als de temperatuur in de winter niet wordt dan ca.
dan de Zeer transparante passages,
waarin de zon worden nog als de
temperatuur in de zomer niet wordt dan 3 tot 5 oe boven de Dit
is te bereiken door de passages in de zomer ruim te ventileren via te openen delen in het
pa:ssélge!-d,ak. In de winter worden passages verwarmd door de warme lucht die vanuit de
winkels naar de ruimte stroomt. Vaak wordt aanvullend lucht- of c:tr~lilnn'::\I""I"\JI..I~nninn
toegepast. Ook bij winkels en passages dat de temperatuurverschillen niet
te groot mogen (10 oe in de 5 oe in de zomer). Overdekte buitenterrassen of
terrassen in behorend moeten voor
zittende personen met op het buitenklimaat. Ze zijn als
de temperaturen genoemd. Als aanvullende eis
dat het niet mag tochten (luchtsnelheid < mIs)' Tocht wordt terrassen
vaak tegengegaan met van plantenbakken, tochtschotten e.d. Zijn de passages
hoog (> 5m) dan moet tocht worden tegengegaan door boven de terrassen \I"",·I~~.t"IrI! ...
plafonds, of iets aan te hr,:.nl"ljCln

1-3
De ''''''''.o \l\fettelilike
hOli"''"',...... ko'~ ..oll-L';n .... hebben op het binnenklimaat in Ur:'c""AV"'''''
op dit moment nog vervat in het VeiliQlheidsibeslllit voor Fabrieken of WE~rkIPlaat~;en
in het VeiliQlheidsbesluit RA.:::1onrj'lArlAn

op
vervangen door het een aantal
Zo moet het klimaat op de zo behaaglijk en gelijkmatig
hiervan heeft het ministerie van Sociale Zaken en WE~rk,gelegenlheid
vermeld waarop de uitvoerder van de wet
De niet
dat, wanneer wordt
erop mag vertrouwen dat het voorschrift, waarop de
h""ll""ir'lc:r,,,,n,,,.1 betrekkinlo heeft, voldoende wordt Als kan worden dat
n",hlll'\IIH~",rnlr1'" of betere wijze aan het betreffende welttetlli~:e
beleidsre:gel geen toemSlssllng

De heeft op het thermische klimaat aan dat sprake is van

een en klimaat indien van NEN-ISO 7730 [2] de PMV
een waarde heeft tussen -0,5 en +0,5 of indien minder dan 20% van de werknemers
klachten over het klimaat kenbaar maakt. Het ministerie van Sociale Zaken en
bij een vaak
"'''''''''''0,1''11- dat het klimaat <:>""'''0'''+ <:> Ihol

als 80% is door het ministerie

aangenomen dat als 90% van de werknemers tevreden is deze
grenzen met elkaar Immers 90% van 90% is ca. 80%.

De normen die in Nederland worden

de en
van de RBB [3] zou ten minste 90 %
tevreden moeten maximaal 25 %
ontevreden zou mogen hiervan en met van het model van [4]
werd voor bestaande een klimaat" aangegeven,
0,5 < PMV < + 0,5 (eerste criterium). Het klimaat zou onder
10% van de buiten deze grenzen mogen komen mits -
1,0 < PMV < + 1 ,0 (tweede criterium). De werd verdeeld over de koude
en de warme kant. Voor 50 weken van 40 uur komt dit overeen met 100 PMV <-
0,5 en 100 uur/jaar PMV> +0,5. Onder "hii.,.nnn,,,. ..a nn",,,,'i"l::&nrtinl. . o,.to..,
"onder invloed slechts "'.., ....... "',nic' .... h
storingen aan
mensen en apparatuur Itii,rloliiLr\
en is" (derde criterium). Voor nieuwe "''''''ln.''.I\1\1'''''
PMV = 0 als ontwerp-norm aangegeven.

In de II'nc",h"", ...""",."no,.., van installaties te

baseren op stationaire transmissie- en ko~ellé.stlbel·ekeninglen
ternDer;:ltuur<)VE~rsl~hl'iidinClsbierf~k€!nillaEm als gegeven InclevoerC.1.
1964-1965 steeds ruimschoots binnen de in de
te vallen. Dat is niet zo vreemd. De meteo-
grenzen, op basis waarvan transmissie- en worden

1-4
 slechts een fractie van de tijd overschreden. Zo
komt de van -7 oe, in combinatie met de in NEN 5066
aangegeven minder dan 10 uur/jaar voor. De meestal bij
koellastberekeningen noln",r,+o,orn:o nn+\,A'Olrn_lnl van 28 oe wordt nPITlif1lrlplrl
niet meer dan 24 uur/jaar overschreden.

Irn'\lPI'!::,...hriirlil,nc~h"'rpll.:'pr,in,npn bleek dat vaak met de helft of een nog

deel van het berekende koelvermogen kon worden volstaan om in het gernioldelde
nPlrint,pr
jaar 1 964-1 965 binnen het van 100 uur PMV> + 0,5 te blijven.
Het werd teleurstellend dat gebouwen die net binnen dit "eerste criterium"
n\l/::or!::,,...hr"iirliinn van grens PMV = + 1,0 lieten zien. De Rgd besloot "op
de klimaatnormen aan te passen en stond toe dat deze grens
1à 1 van de (20 tot 30 werd overschreden [5].

aanvankelijk bedoeld om de
te onderzoeken voor
ontwerpkeuzes, zoals het type accumulerende massa etc., de
uitkomsten werden steeds vaker in absolute zin niet alleen door de
In ook de advieswereld installaties dimensioneren m.b.v.

daarna steeds meer een

-0,5<PMV< +0,5 was voor
,rnB,,,,Ir,,,,n in een (zomer '64,
"C!f',nr:~rli'~l"'h voorkomende grote hitte- of koude-
lUl!;VE!stlna:sm"oblennen .... etc." {derde

nn1h",ivv,,,,lif',n is de Gewogen Overschrijding (GTO) [6]. deze

ho'nn'·rlolin ..... C!r\nrf'n wordt een uur met PMV = 0,8 (PPD = 18,5) 1,85 maal zo zwaar gewogen
als een uur met PMV = 0,5 (PPD = 10). De staat voor kantoren een maximale
..... ","' .. C! .... hlriirlinn van 150 GTO toe. Dit criterium zou de Rgd overeen komen met 100
ongewogen uren PMV>O,5.

RijI<SQlebou'wendilenst en NOVEM is door ,+i,r-htinn

en Onderzoek op het van een
"sturingsinstrument" ontwikkeld om gebouwontwerpers in een vroeg stadium inzicht te
kunnen geven in de en in het comfort van hun Bedoeld is een
die met schema s en tabellen snel de
I van een aantal
en installatiecombinaties toont. Het instrument definieert drie comfortklassen,
nalinellJK "ZEER GOED" (50 tot 100 GTO), "GOED" (100 tot 150 GTO) en "REDELIJK"
(1 50 tot 200 GTO). Om de te kunnen samenstellen zijn met behulp van het
VA 114-programma van de V ABI van vele varianten de en de
GTO berekend. Om ook een te maken met
ongewogen temperatuuroverschrijding, werd voor alle varianten eveneens het aantal uren
berekend waarin de de grenzen 25 oe en 28 oe Deze
temperaturen komen bij kantoorarbeid (M = 70 in de zomer
Ocl=O,5 clo) redelijk overeen met PMV=O,5 1,0. De kledingisolatie werd
bij het vaststellen van deze grenzen vrij
temperatuurgrenzen te komen.

1-5
De uitkomsten van de met VA 114 laten een dramatisch beeld zien. Zo
een dat is voorzien van een als "GOED" te worden aelkw'alific,eel"d
(150 GTO) een temperatuur van 25°C (TO) 150, l'1I'\ITlil'lrll'\lrl
maximaal 550 uur wordt overschreden! Zie 1 Verwacht werd dat 150 GTO
overeen zou komen met 100 uur oe grens. De overschrijding is
in dus 1,5 tot 5,5 maal zo groot. met natuurlijke en mechanische
ventilatie laten een wat beeld zien. 150 GTO komt hier overeen met 120 tot
180 uur van 25 oe. Zie figuur 2 en 3 [7]. De werkelijke overschrijding is hier
dus 1,2 tot 1,8 maal zo groot als werd verwacht.

validiteit van het

ho ... o .. "'1"o

de KSU-kledingcombinatie
J-.:al"\ .... .:.r'c. nrr.oh,,\orc.nr,,\on rlr"'Ol"llon

(Kansas State schatte hiervoor een waarde van 0,6 clo. later bleek dit 0,32
clo te [8]. Dit verschil heeft invloed op de van het model. Dat uit
verschillende onderzoeken is het PMVIPPD-model in de te
valideren. Welk onderzoek men ook neemt, steeds wordt dat het model te
temperaturen als comfortabel In de van ISO 7730 is de hOl.. "'I,ln ....
van de kledingisolatie Voor zittende personen moet voor de stoel 0-0,4 clo bij
de worden noemt zelf 0,2 tot 0,4 clo. naar de dikbeklede
is het eerder 0,4 dan 0,2 clo. Voor het
"sturingsinstrument" is met 0,7 clo. Dat betekent dat voor de 0,3 clo
zoiets als zwembroek met T-shirt. Merkwaardig in dit verband de grenzen
die ISO 7730 aanbeveelt A van de norm). Deze grenzen, die zouden voor
-0,5 < PMV < + 0,5, met het in de norm beschreven PMVIPPD-
model. Zie [9] voor meer informatie over het model van en de relatie met de GTO.

Ten aanzien van de kan dat de GTO een

verfijning is waarmee ten onrechte wordt tot een betere en
'::lIrll".:.,.:.rt"i.:.r h':'t"\nrrl.:.l.nn leidt. Het van de uitkomsten als absolute waarde is
ontoelaatbaar. Daar is de PMVIPPD-index niet voor bedoeld. daarvan is een
van de GTO en kan in de praktijk niet
Het is een verkeerde ontwikkeling van de RBB-norm.
meer mensen zich gaan of de GTO als wel
dit moment wordt aan een waarin de ongewogen
..""orc.,..h,·iirlinn van de temperatuurgrens (OTO) als wordt
Ook daarvoor kunnen comfortklassen in termen van "ZEER GOED", "GOED"
en "REDELIJK" worden aangegeven, onderscheid makend naar het aantal
Voor het vaststellen van het aantal uren per klasse wordt aan
een brede discussie binnen de TVVL.

1-6
De vraag aan het begin was: "Moeten we het stellen van binnenmilieu-eisen ook
rekening houden met het toegepaste Het antwoord en dus
de conclusie is: "Ja dat moet!" Sterker nog we doen În Nederland bij kantoren niet anders.
We alleen door de eisen, die in oorsprong bedoeld voor bestaande
ook voor nieuwe met koeling te willen
Voor nieuwe met kunnen we beter de eisen gebruiken die
PASCOOL-programma ter discussie worden Die eisen houden in:
dimensioneren van de klimaatinstallaties met behulp van een warmte behoefte- en
uitgaande van een comfortabele temperatuur als ontwerp-
In dat worden geen van die
de keuze van de ontwerp-
res,peictllevellJIK zomer) reeds wordt
van een n\l,orc,,..h,rllr'lln,nco!ro::llr\co
Ook voor andere gebouwen/ruimten dan kantoren eisen te stellen. De eerder gegeven
voorbeelden laten zien dat aan verschillende ruimten, van hun
ook verschillende eisen moeten worden Soms zijn die eisen zeer
de van micro-elektronische componenten. Vaak de eisen zoals bij
kortdurend Geconcludeerd kan worden dat naarmate de
er meer installatietechniek is om die eisen te realiseren.

De vraag waaraan de 'i'h".rn~:u'l::l,n

titel dankt is: "Het installatieloze/-arme gebouw, feit
of fictie?" als voor het vervoer, is het
is een feit". naar gebouwen waaraan
binnenmilieu-eisen worden zoals kantoren, is het antwoord: "Het installatie loze
is een fictie". Het installatie-arme is feit noch fictie. Het is nn'7rnnrn
uitgaande van het feit dat we geen eisen stellen en we geen installaties maken
omdat die een doel hebben, los van het doel van het gebouw!

1-7
1. Baker, N.V. en M.A. Standeven, "Thermal comfort for free running buildings", Energy and
Buildings 23 (1996) 175-182.

2. ISO, "Moderate thermal environments - Determination of the PMV and PPD indices and
specification of the condition of thermal comfort", ISO Standard 7730, 1994 (Nederlandse
versie NEN-ISO 7730, Nederlands Normalisatie Instituut)

3. Rijksbedrijfsveiligheids en RBB, voorheen Rijks Geneeskundige

Dienst, "Aanbevelingen voor arbeidsomstandigheden in kantoren en gelijksoortige
ruimten voor de huisvesting van rijksoverheidspersoneel" , 's-Gravenhage, augustus 1979.

4. Fanger, P.O., "Thermal Comfort - Analysis and applications in Environmental engineering",

McGraw-Hill, New Vork, 1972.

5. Rijksgebouwendienst, "Binnenklimaatcondities in kantoorruimten van nieuwe gebouwen",

Rapport E 115.1/B, afd. W&L, 1979.

6. Brouwer, G.F.M. en A.C. van der Linden, "Beoordeling van het Thermisch binnenklimaat" ,
Klimaatbeheersing 18, juli 1989, 257-264.

7. Lute, P., "TO- en GTO-uren", notitie n.a.v. discussie

8. Nishi, V., R.R. Gonzalez en A.P. Gagge, "Direct measurements of clothing heat transfer
properties during sensible and insensible heat exchange with thermal environment",
ASHRAE Trans. 81 (2), 1975.

9. Schalkoort, T.A.J., "Normen voor een acceptabel binnenklimaat", TVVL Magazine (voorheen
Klimaatbeheersing) 23 (1994) 21-27.

1-8
 600
0 0

TO 0 0
0

500
0
0 00 0
0 8
400
°0
0
00
0
300
00
0

200
0 00

Cf) 0 0
0

GTO

Relatie GTOfTO en 28 voor Variabel Volume sys,teem

.1-9
 250r---------r---------.---------~--------~------~
o
TO o
o
200r······························· ............ j......·....···•..····•......•..·................i.. ··.... ·........ ·..·.... · ....··........·..···l.. ..·..··.. ·r~ ....··..·· ..·· ..··..··· ..··+..~,~ .... ~ ................·.. ~

o
o
o
150~ ....·.......... ·..·..·······..·..·.......... r..·......·........·....·..·......·......·.... ·i·..········....······..··.. ·....·..·~· ..·E)·· ....····=. · ....·. C~~~~..·f·;....··....··GI ....... ~~ .... ~: .. ~~
o o
o
o
o
100r......·......·..· ·....···........··........+.. ·~~T~.. ·~·.. ~~ ....·.. +.... · ......·. ·..·..............·........·..·i....····....··........···..···· ........·· ....i..·...... ·.. ·..·....··..·• ....··,· ..·· ..·, ..~

50r....·fl..·A .... ~ .............. ·........ t .. ·.. ·· ...... ·· ...... · ....·.. ·........·.. ·.....,...............................................................................·.. ·........ ·l· ...... ·............ ·.. ·.................. ·~

o '0.
t ,. •••••

• • No'._
50 100 150 200 250
GTO

Relatie GTOrrO en 28 voor Ventilatie

1-10
 250~--------~----------~--------~----------~--------~

o
TO

2001-..·. ······..·........·............···· ..·.. ··j·........ · .... · ..·.. ·· .. · ....................... !.............................................. j ................... .

1501-............·....·.. ··........·..........···+..· · ..·....· ·..··..·..·..·..·..···..........·;· .......... A~,

100 I-·········· .. ······· .. ·· ..····················,r\·..·t:n·

GTO

Relatie GTO/TO en 28 voor Mechanische Ventilatie zonder koeling

1-11
Ir.drs. G.J.Thierauf,
Arbo- en Milieudienst, Universiteit Utrecht
Ir.drs. G.J. Thierauf,
Arbo - en Milieudienst, Universiteit Utrecht

Problemen in ha'tra"",nn hebben op het binnen milieu te

onderscheiden in: en Problemen op deze
terreinen komen voor in alle soorten zowel met en zonder klimaatinstallaties.
Klachten over binnenklimaat, luchtkwaliteit en niC>~7nnlrlh",irl kunnen verschillende maar ook
dezelfde oorzaken hebben. de installaties
kunnen de oorzaken zeer divers er is meestal niet één boosdoener
Wel de en mogelijke vaak te onderscheiden
in:

+r..~h1"h""h",,,,r.,in,n· installatie- en aelhOlJWonltwlFlrn

van werkruimten op luchtkwaliteit.

De is zich binnen de Universiteit Utrecht een zeker consensus aan het

aftekenen tussen de betrokken Het binnenmilieubeleid zich te richten op:

.. Natuurlijke ventilatie waar mc)gelllHe

• Temperatuurbeheersing tot binnen de grenzen van de RGD normen, door
ventilatie (zie 1), warmteoverdracht via daken, ruimten met
grote interne warmtelast lokaal koelen.
.. inrichting.
• "schoon en in laboratoria en bibliotheken
• Klimaatinstallaties alleen als het vanwege overheids- of moet:
zoals laboratoria en nn,ri""'"'lI.tllC!rl

De Universiteit Utrecht beschikt over ca \l111"""n""".or1'lin U't::UIJU\IVt::1 in de binnenstad en De

Uithof. In de in de binnenstad worden alleen een aantal \ll.lal'''t'1'l'n~lnrl lokaal

Het beleid is om in

2-1
In De Uithof staan twee voorbeelden
MJ per m 2 aan
manente tocht, "huid- en
geklirnatisleel"de situatie) naar "tocht als het raam open is en we wilden dat er weer
was" in de zomer (nadat het uit is en de ramen open kunnen).
Gevoelsmatig is de voorkeur van vrijwel alle medewerkers nog steeds: open ramen.

In een aantal
hebben de onderzoeken naar
oorzaken en betrokken: de medewerkers, hun
management en externe en interne adviseurs en het
College van Bestuur en hun Problemen in die
tot van werknemers leiden, komen veelal terecht Arbo-diensten.
Binnen de Arbodiensten zijn het met name de en die het
management ondersteunen het zoeken naar oorzaken en bij
binnenmilieuproblemen. Met als invalshoek als bij de Arbo-
en Milieudienst van de Universiteit Utrecht, ga ik in deze ,",ii.-I .. "" ... .,.

Art"'lnr,rnhl~'I,.u"n op het van binnenmilieu, die veel voorkomen in ,-,,,,,uu.",ww'o. met

én zonder klimaatinstallaties.
2 Gekozen oplossirloein
3 rond binnenmilieubeleid .

6ednltS!;.)e~wrldt"leJ(js(flellst
RBB. De reden was: bewoners van één van de laborato-
veel klachten over het binnenklimaat en weten dit aan
..... nrlo .. n.:uy'llinr'''' .. ,'''''',''f .. (dienstcommissie)

werden betrokken als

waarvandaan geen hOI:>gl,opEmdle klimaaatklachten bekend waren. De
laboratoria hebben een de kantoren worden natuurlijk (schui-
framen). in Nederland, waar dezelfde enquête is
UUIU!;;;:UJI\. te vallen in de I"""'~"""' ....... ,o

voldeed net niet aan deze classificatie. Drie

als één van de oplossingen, inderdaad een nieuwe "',.I"' . . . .,"'_"II"'""+'"',"'\I."'I"I... +i .... in ... "'."''',+''''III'''''I·;o
gelPla.atlst in het betreffende Maar daarover in het unll"u::.nr1l'"
stuk.

Problemen in "'ri".oili"'I"'n"\,C!+""nrli .....'o,.,lo'" die ,",o'~"o"",in ... hebben op het binnen milieu zijn te
onderscheiden in:

a 8innenklimaat
b Luchtkwaliteit
c Gezondheid

2-2
Problemen op deze terreinen komen voor in alle soorten U<:;;'ULH-' IIV<:;;' zowel met als zonder
klimaatinstallaties .

het onderzoek betrokken

a Binnenklimaat
In alle gebouwen: te grote Tornnl",r~,h te warm én te koud in alle i~~rnt:l.TII ...ion

Zeer hol.. nr\n't samengevat: wintertemperatuur varieert van 18 - 25°C;

zomertemperatuur van 17 - 35°C.

Tocht, vooral in de met klimaatinstallaties.

b Luchtkwaliteit
In alle
laatste is niet verwonderlijk in een \lIfil,fj:::o,rne::.riru"i", die niet
of worden. is ook in andere
.i+ ....,...... , ... + in dezelfde \..IlIJIUU\AVV'1J1 De klachten over te lucht
waren in de zomer met de helft verminderd (in de laboratoria van ± 70% naar ± 30% van
de respondenten.)

c Gezondheid
wordt veel over irritatie van ogen en keel en een droge mond.
melden rond de 40% van de medewerkers deze klachten, in
de 20%. Tussen de bestaat er een verschil
nn,nirlri't",,'tio en stof in de lucht, in het ene scoren
beide ruim twee maal zo als in het andere. In de laboratoriumgebouwen blijkt een
werknemers die werken met chemicaliën,
dan bij in
hetzelfde gebouw. In alle ongeveer een kwart van de medewerkers last
te hebben van hun nek, rug, vermoeidheid of ,... .... 'n,...,"'nirr~·tiolnrr'hl,Qrn.on

2-3
Tabel I:
aantal items in sick syndroom (SBS) aspecten met hoge klachtenscores
in 4
(* Totaal aantal items in het SBS

laboratoria Kantoren

A B C D
Klimaat (7) *
>20% 5 4 3 5
>40% 1 2 1 3

luchtkwaliteit (5) *
>20% 3 4 3 2
>40% 2 2

Gezondheid (6) *
>20% 5 5 2 1
>40% 2 o o o
(De 6 ae;wnldheldS-I1:errlS hoofdpijn, mond, neus, irritatie van ogen,

Ontevreden met als totaal:

60% 50% 20% 40%

De tabel toont:
laboratoria genereren hoge scores op alle kantoren op
slechts één of twee,
Alle geven scores op verscheidene klimaat en lucht kwaliteit items.

gelkm:en worden,
oDlos~;In(]en ideeën over mCIgsiliJk:e J:llrhi~orlrtrr.nrlliC:lln
Klachten over binnen klimaat, luchtkwaliteit en t"IO'7,.. ..... rfhoirf
schillende maar ook dezelfde hebben. Voorbeelden hiervan

Te teln{JlefifltLfur in de wintermaanden.

Het kan leiden tot klachten over droge lucht en daaraan

zoals irritatie van ogen, huid en Een
aantal onderzoeken (2, 3, 8, 9, 10) leidt tot de conclusie dat een temperatuur dan
22°C dezelfde RV in de wintermaanden meer van deze klachten oplevert dan een lagere
temperatuur. Een oorzaak is een verminderd functioneren van de ~llIm"mp.7p.rl_
Bovendien is bij dezelfde absolute luchtvochtigheid, de relatieve
temperatuur. een relatieve stof

2-4
dwarrelen. Slechter functionerende slijmvliezen aevo,ellCler voor irritantia in de lucht,
zoals stof en chemicaliën.

Bekend is de relatie tussen de van de temperatuur en de luchtsnelheid. Een op

constante luchtsnelheid blazende inductieunit, kan op de warme stand een
luchtsnelheid hebben, het in de koude stand als tocht wordt ervaren. De constante
luchtstroom of tocht kan ook geven tot klachten als oogirritatie, vooral een
lage relatieve van de lucht.

in aard, installaties en kunnen de

zeer divers er is meestal niet
Wel is er voor alle betrokken de "'''I,.,+.c, ...... 'r''' .... rla,,..

a
b fJp,nnllk van klimaatinstallaties.

c en tOjr;h;ttJE~h.:ieirSli'1_q: installatie- en fJPnnllllJ'IJ'llIn11w&.!rn

d Invloed van onderhoud en van werkruimten op luchtkwaliteit.

de labon:ltol'lurngl~bc)u het
na het uitvoeren van de genomen.
nu plannen in ontwikkeling. Ook
bouwen een aantal maatregelen (In dit hoofdstuk staan de
maatregelen in schuine letters.)

in de voordat ze
escaleren. Helaas zitten grote als een universiteit zo ingewikkeld in elkaar dat
veel vele schijven moeten passeren voordat er bereidheid en aandacht
om ze op te lossen. Ook is niet altijd even duidelijk aan van een u.-:u .. 'uvv
ze zelf doen om hun binnenklimaat te beïnvloeden. Of
\lp,r::llrl+u"nl'U'rilp,liild-,orilon zijn van de andere om hen heen (bestuur van
faculteit en universiteit, gebouwbeheer en technische dienst). In een als de
Universiteit Utrecht vele instanties betrokken het van problemen van een
gebouw, naast de werknemers met hun en hun management:

De verantwoordelijke waar de klachten in eerste instantie

terecht komen.
De da!~eIlJl<s velr;:inlt\I\J·oo,rclf=!lillcA medewerkers van de Technische die de klachten
van de ael)OLJwlbetleerdf~r doorkrijgen.

Als deze instanties de problemen niet kunnen \/o.-hol,..""n komen ze terecht de tweede
lijn in de technische en de

luil:;VE~stllna en Complexbeheer, die de o'n,on"'::lIr' (het College van Bestuur)

het interne innoniol

2-5
 meer of minder wordt vaak door de medewerkers en/of hun
management de Arbodienst om advies weg naar de ge-
bouwbeheerder te vele Voordat de conclusie
is getrokken dat veel incidentele problemen, niet adhoc konden worden op!;)ellost
structureel voorbij gegaan. En dan kunnen er weer
toegewezen en kunnen worden ultl(]e1\10E~rd
arbo-risicoinventarisaties nn.3nr1pn nog meer
klachten naar boven, de ae,tJQj[J\AI'De'neert1er zit elke werkgroepen
werken aan oplossingen, prioriteiten worden rrDJC!''f.':Jlrl f)Ud.qetl:en worden Tf"u::.n~::'III"P7'pn

Laboratorium met klimaatinstallatie

Het onderhoud van de klimaatinstallaties is helaas pas sinds kort in de installatiewereld een
belangrijk item. De beschikken over een oude in-
stallatie. De en kanalen bekleed met gecoat De filter-
secties waren ontworpen voor rechte filters. Het is moeilijk om de huidige zakkenfilters,
zonder te De kanalen slecht Ten van de
waren de sterk vervuild en (zie foto
1), vooral als van vochtdoorslag van de filters (zuurgraad water in de filters 21). De
zakkenfilters vertoonden op een aantal gaten, waren van een materiaal
dat slecht bestand is tegen vocht. Bovendien was de van het op diverse
plaatsien hQ.~ .... h,,,,rlinrl (zie foto 2).

2-6
1 .;;J!u ....'UO, Zäkkemfilters met

2-7
Het wordt 's nachts uit is de
natte filters op de bodem van de De filters werden vervangen op
~in'n:::al",ri'nn van drukverlies. Alles tezamen leidde tot een grote microbiële van
luchtt)ehan4:jellingskclstEm (zie tabel 11).

Tabel I!
is voor
lucht}

Bacillus Penicillium

Buitenlucht 0 40
240 380
Luchttoevoer kamer 0 20
Kamer 50 20
500 100

de grote luchtsnelheden in de kanalen slecht n\lll'!rU=!\II"n

rni,("rl'lI'\r,,.,:::aI,,i~It'Tlt:lln

niet in de vorm van levende de werkruimten binnen.

en

oorzaak
ho.l:",,,,,,..,r',ilr,,,,

5, 9.) Inmiddels en nni'1IPi'IVU gecoat en be-

kleedt. Dat dit tot resultaten leidt toont tabel 111. Hierover meer in het hoofdstuk
over Binnenmilieubeleid.

Tabel/I!
Schone luchtbehandelingskast minder ge.ZOI'7aJ'1eIGsJr(/acnren
Aantal met "klachtenscores"
(20%, 30%, 40%) in twee van één Het ene gel::JeE~lte met schone
het andere met en vuile
klimaatinstallatie {beide zonder hp.'vnl:ht'lollnol

vuil schoon

>20% 4 4
>30% 3 2
>40% 2 o
De tabel toont 1r1"' ... h·.. o..,.n"' .. ,..JC..... i-."' .... ~>C' in het gebouwdeel met de schone installatie.

LIl." ............ is een nieuwe

basis van literatuuronderzoek {3, 7,

van de Universiteit Utrecht
ge:zorldhieidlskllac!htem van medewerkers om tot 40%
h""'"nt~h1'ln,,,.n in waar met veel irritantia wordt
n0.1'IIIo.rll'1" en de temperatuur in de wintermaanden niet in de hand (d.w.z. onder de 22°C)

is te houden. Voorwaarde is wel een beheer en onderhoud van de klimaatinstallatie

2-8
 IV

ge;zorlài1leldlsklachtem met 0; klachtenscores "

Het ene Qe~jeElite met vuile

vuil niet

>20% 5 5
>30% 3 3
>40% 2 0
Relatieve \/n,,..hi' in 1-1'0 i 1'1 35% 15%

De tabel topnt~
Het niet hO\lnr-i"I1'lI"1l1,p, M"'LIVUVV klachtenscores op twee ge;wrlàheiàsa~;pe:ctEm

Laboratorium met kliln8ËrJtsyst'eeA7'I

Een met lichte constructie, enkel
Bovendien met een status als beschermd ael:>OlJW. met een ontwerp van
loiI .......
V .... ,." en dat een OnrnO!lelilk maakt. Een
installatie zonder zonder in de werkruimten en InOluct!leUI
die een permanente tocht over de bureaus veroorzaken. Twee warmte-kracht centrales
leveren een deel van de warmte op de Uithof. tien
hier ook warmtekrachtinstallaties Dit leidde ertoe dat de systeemtemperatuur
en daarmee de voor een aantal sterk werd Daardoor
bleek de technische dienst in extreme situaties het niet op temperatuur te kunnen
zonder in het luchtvolume. Dit kwam pas in de winters
van de laatste naar voren. Inmiddels is een WB1rm!tet'efllglJvininstalfatJle
gejrnsitalJeel'o om het tekort van het beschikbare TSA vermogen te compenseren. De
inductieunits een stof deken verhinderde op veel
plaats;en een

2-9
Een evaluatie van deze m!:ll::a'tr'on,ol leidde tot meer tochtklachten, of de temperatuur ook
beter beheerst werd is niet aelr.orl~tatf!erc1_
Wat nog niet is is een nieuwe op de inductieunits (eerst
worden de effecten van de andere
in"eQt~/in'Q van de installatie (deze wordt eerst
Zoals boven vermeld de inductieunits wel

mctaeH* ~ hlJjtp-n7i~n'wp.·rin,n a,an(]el"a(~nr over de rest van het wordt

1'""",,11::'1',..1 met de architect. Er zijn wat oVIr'\or'im,,,,n1~on geweest met folie op de ramen, zonder
succes.

l(a'nr,()(),r..q~~DC'JUlW met te openen ramen

De oorzaken van de in de van aard:
versleten tochtborstels in de ramen, een om de
warmteoverdracht te De toegepaste radiatorventielen voor dit
De van de ventielen is een nieuwe
is voor warmteoverdracht-remmende en vaste
Helaas is de stand van de lamellen niet waardoor in een aantal
de zon naar binnen komt en de kamers te veel
opwarmt.

d U/j,aE~rnoua en ae,Drt/IK van Wd~r~rrlJ.rjnrtl!!n

laboratorium met kllm;"at'svstE~eln

he>ll::Innrl.lt'o bron van irritantia in de lucht, is laboratoria het werk zelf: chemicaliën,
no,";"I'\I"\l",tie> planten (zie tabel V).

Tabel V
Werken met nn'f'nl"1'f'I,o/n meer gezondheidsklachten

Aantal n""·'7I'""ti~'\""i,rI",_j't"" ....... ", met klachtenscores (20%, 30%, 40%)

Werken met chemicaliën

ja nee

>20% 5 4
>30% 4 2
>40% 2

De tabel toont:
Medewerkers die met chemicaliën werken hebben meer ge:zorldtleilcJs.clalch1:en

Het veI1tilati 1es"steelll in laboratoria is er op om het niveau aan deze stoffen in de

lucht zo te houden. In ruimten waar met wordt
.... """"'''',, .... '1" is een ventilatievoud van zes \/nnrru:U:::l"'hrp\,/Pn Veel werkzaamheden dienen in
zuurkasten of flowkasten te worden ultae'\lOI~ra
,...""In"" .... h ..·"" irritantia is een bron van
In ruimten waar veel met
scI10<mrnai:ikclisc:ipline belangrijk. Aan deze
schoonmaakdienst maakt in

2-10
werkruimten voldoende In kantoorkamers worden behalve de vloer ook de bureaus
Drie maal per worden de ramen van binnen In beide
typen vertrekken staan bovenkanten van richels etc. op de om malen per
te worden Om allerlei zoals deuren op slot of dozen op
kasten, komt dit er vaak niet van. Resultaat: van tot een steeds
van de werkruimten. In het is inmiddels een schoon-
maakronde schoonmakers en medewerkers samenwerken om nu eens
echt éénmaal per alles schoon te maken.
UÇIU,,""'IH is dit ~Ç""UUVIl' SCJfJO(mflrJaé.'kVrleA'UJEWljk inoeril.:ht: met van
muren en olafon'ds. VeellaboraltOlrilmrtQ€tboluwler leiclinçlen en kanalen open aan de
nl~fnr,rl~ of boven lanleillenplalfollds waarop stof zich deze kan het
plafond worden nwarmte- of koudebuffer" , waardoor de koellast wordt
verminderd (zie foto 4).

4 en van met

Ka,nt(Pollg~~O«IW met te openen ramen

Ook in de laat de en sctl0clnnlaalkvlrierlde!liïk:helid
de werkruimten te wensen over. Het met de meeste "1~l"h1re:lln
intensief bevolkt met medewerkers en studenten. De betreffende dislciplline
met zich mee. Een van het scJfJoc.mn'1aB,kp,fOljrraITla,a
zoveel protesten, dat het inmiddels RRI1m,f:Ark"I3I1J'1r
worden inmiddels en Gekozen is voor een
naaldvilt eA'1 coaten of schildereA'1 van de

2-11
3
De is zich binnen de Universiteit Utrecht een zekere consensus aan het
aftekenen tussen de betrokken Het binnen milieubeleid zich te richten op:

1 ventilatie waar m()aE~lm(.

De medewerkers de universiteit de trend die uit onderzoeken (/it. 1, 2, 13) naar

voren komt: ze verwachten zich te voelen in
De weg hierin hebben we nog Een gewoon
eventueel een rooster en een voor de nachtventilatie leveren niet vanzelf
voldoende en (zie 1 a). Laat staan een raam
dat onder druk van de architect om architectonisch redenen in een minieme maat en zonder
(komt echt voor!) wordt De in de
ventilatie en de ru:'lin't.:.nr'''''.".lrri.". hl:\lnl:,.,1I:\rlnn
ventilatie) zoals belpa,Blde np.~~~llninl(,lp.n
dan een

't'lInlnIl101I'~t1B1illl'''UlO''lt'lI4:I.I''~inll'''ll tot binnen de grenzen van de RGD normen, door

ventilatie (zie 1), warmteoverdracht via daken,
ruimten met grote interne warmtelast lokaal koelen.

Ook hier de weg helaas nog vaak een .ov .... .orim." ....+.olo Modellen als het VABI die
worden om de te verwachten 't4:lrn .... '~r~h te berekenen geven
zoals op de noordkant meer ..... ",:. ...,I"'h,riirlinn dan op de
zuidkant, die dan ook nog in de anders uit te vallen (zie 1b).
Een discussie hierover met Ut:::»l\.lilllulyt:in leverde de " ..... ln.or.. r1.o
out" I niet alle relevante variabelen beschikbaar in het model, gewoon niet voor
IClI.'UUI' IIJI',Ç ventilatie. en dan te bedenken dat dit model door ventilatietech-
nici wordt aelboIJWSvl:;teme:n te ontwerpen, ook voor ventilatie.
Andere interessante lessen:
Lucht komt niet vanzelf een naar binnen door de ramen of suskasten, de
alnl'l:\rtip.lllnn binnen en om het heen kan dit verhinderen.
Nachtventilatie met een ventilatievoud van 1,5 is het VABI model wel maar in'de
niet genoeg. zonwerende screens
(laten te veel licht door). Vaste zonwerende lamellen
hebben. Witte dal<dE~kklng
en interne warmtelast eveneens niet
kunnen in de beeldschermen reflecteren. En architecten hebben vaak een
zoals buitenluxaflex en TL-
armaturen met luminantie reflectoren. Ze introduceren graag nieuwe architectonisch
verantwoorde zaken, die niet altijd op even oo'Umiaal
Bovendien is het vraag in hoeverre de RGD normen voor te
realiseren ventilatie. De klachten in de zomermaanden uit
te openen ramen en leiden tot de conclusie dat
mensen temperaturen accepteren dan de RGD vindt. Klachten pas
te komen boven de 30 oe en bij te luchtsnelheden.

2-12
3

Helaas is de bouwwereld en hun nog

en muren, zo min richels, dichte .... 1!:If"nr.,rl'"
"schoonmaakafstand" van het is nog geen \I~ln7".lfc:~n ...,,,,ln:.nrllh,,,,irl
4). Zoals ook naar voren kwam de in hoofdstuk 1 resultaten van een
wordt de luchtkwaliteit van het binnenmilieu voor een ..... oll<> ... ,.. ..ii;1r
lJeoa.ala door het en de "' . . . lnn'nn'nnl:ll"'I,,"..ion.rlolliilr ..... "'irl
,.""r,,,,,hn:::ltin medewerkers met
ovc::raeVIJelllOheld voor stof en de overmaat aan stof
op hun ook onderzoeken te vinden die een verband aantonen
tussen hoeveelheden stof en slijlMviliesiirri·tatiie (lit. 5).
in Nederland heeft klachten van de adl~mhaliin(I~\II"e(len
n"'·ti8'. . To,n behoort). Vanuit deze nu,,,,r\ll.l&J>nllnrl&J>n
pen moeten worden met de n"",'1:::1I"'I"11',"'·
klachten kunnen werken. Ook
zie ook foto 4. Zelfs ",nlrn"nino
ongecoat beton waaraan belve~;ti(Jld
zelfs in eerste instantie ontworpen met niet Ingep,Bkt ,.,1"',"'\I\"n"
kunnen zich allerlei stiefkinderen bevinden, die wel ae{]ell.IK \I,<:>rl".nTlr<:>i •.,i,."inn,<:>n
in de werklucht kunnen veroorzaken, via of gewoon doordat ze
onderdeel uitmaken van het toevoer of

4 "schoon en .ril"' ........ "'. ,. in geKllrnatlsleer'ae laboratoria en bibliotheken

Zoals hierboven al vermeld is op basis van literatuuronderzoek en ""n/::!rinn'&J>n in universitaire

laboratoria, het unl,.,.,..... orll.,. aecClm;tatee~rd:
lJerlaallde gezol,dtlei,dsldalr:h1:en van medewerkers kunnen worden voorkomen, als tot 40%
..... o',tn'· . . . 1"inrl in waar met veel irritantia
wordt en de temperatuur in de wintermaanden niet in de hand (d.w.z. onder de
22°C) is te houden. Voorwaarde is wel een beheer en onderhoud van de klimaat installatie
door max.

lJepa,Blae ruimten apart wel of niet te hA'Vnt~ht'IC]F!n

leidt een relatieve « 30%)
".,..·"'1"'·..... ' ...'n van de werkzaamheden. Personen met ge:zorldtleïccls.clacc:h1:en

last van extra of werksituaties,

worden deze situaties kan lokale
nnln~~inln bieden. Gezondheidsklachten verminderen vaak ook als

de Arbo- en Milieudienst Deze

"'''''n . . . ,o''.'''lir',..''..... hebben voclrn!arrleli.lk ..... "'T ..olrivin',.,

a een van de temperatuur is 1"I"""/n/'I"I1"ln.:o,n niet In de

wintermaanden is 20-22°C zittend werk Boven 22°C hebben mensen in
de wintermaanden meer zwaarder werk is één of twee
aan te bevelen. (Een van de luchtsnelheid is eveneens
aan te bevelen. hogere luchtsnelheden (> 0, 1 mIs) van de lucht op leefniveau
hebben de mensen de om de thermostaat te zetten om tocht te

2-13
b is aan te bevelen als door de interne warmtelast van het H .....' V ... 'n'
of door oelbreikkiioe 7nrnlllt:l>fll'1lt'11
van de temperatuur in de wintermaanden niet is.
c is sterk aan te raden als de situatie onder b vaak boven 22
Oe) wordt met een matige doordat als
werkzaamheden de lucht irriterende stoffen bevat, zoals
etc.
d is af te raden als er geen om een
klimaatinstallatie met werkende zo schoon te houden. Deze voor-
zowel voor ontwerp, bouw als onderhoud van de klimaatinstallaties.
Vuile en natte klimaatinstallaties Met name
de van dode ....... i'..........,;;. .......,<> ... ;"'...,,"' ...

ontwerp van klimaat installaties is aan te bevelen: 30%

-10 o e en een van 20 G e.

KlimaatinstaUaties het vanwege overheids- of ge:zoruiI'lelclsricnt-

moet: zoals

Men zou verwachten dat de techniek en inzichten hier inmiddels voldoende

n ...i~il'Y'lgl;::" luchtroosters,

Als in het bestek geen eisen voor schoon worden .... "'f' .............
de bouw de installatieonderdelen slechter behandeld dan bakstenen (zie

2-14
Bakstenen worden in verpakt en onder zeil want die zijn nat niet te
vermetselen. De onderdelen van een klimaatinstallatie liggen soms in het straat-
en bouwstof, om niet te van al het andere vuil dat zich
kanalen terecht komt. Vervolgens wordt de installatie
controleert vaak werk. Het is niet dat de inregelrapporten voor een
groot deel vanachter het bureau worden Niet zelden roosters die
inr,cr1<",lr,;,nn,nrircn zogenaamd volgens het bestek te functioneren, geen enkel kanaal
is En als het dan eenmaal in is, men een
gebouwd te hebben, met zoveel kinderziektes dat het de vraag is of het ooit het stadium
van sick te boven komt.

2-15
 uit de rond naehtventilatie en

{Uit: G.J. Thierauf, J. van Eek, "Te openen ramen BBL, met en rn<:.1"' .... ,...o,.., aan
3 , december 1996, intern rapport Universiteit Utrecht.}

1a Effect nachtventilatie.

Periode 23/9 tot en met 25/10/1996 (werkdagen). De nachtventilatie stond aan tussen
19.00 en 0.800 uur; de AT op deze uren m.b.v. het
is 's nachts met
nachtventilatie ca. 12°e en zonder nachtventilatie ca. 1<:3 e; de starttemperatuur met
nachtventilatie is 21 á 22 zonder 22 á 23°e. De verschillen tussen binnen
en buiten dus voor de met en zonder nachtventilatie even Er is op een
aaneengesloten zonder (13 en met nachtventilatie (12) gemeten.
De nachtventilatie stond op 3 ventilatie voor ruimte 1 en 2, en ruim 1 voudig
voor ruimte 3 (conform VABI model De waarden tussen zijn het
aantal dat meegenomen is.

kamers 1 2 3

AToe 2.6 ± 1.2 2.5 ± 0.7 1.5 ± 1.2

(12) met

AToe 2.8 ± 0.9 2.0 ± 1.0 1.3 ± 0.5

(13) zonder

Conclusie:
Het verschil A tussen wel of niet nachtventilatie is de
I'tPI"lnr",n~,,,,n behalve voor ruimte 3 waar geen effect gemeten is.
Dezelfde conclusie kan worden uit de uitkomsten van een tweede noo",n,..."

(26/7 tot 23/9) met nachtventilatie tussen 01.00 en 0.700 uur.

1b ~n'1lno,r~i"llIlrt'\\I~rc~I''U'iïtiil''lln en V ABI model

Uitkomsten:
De kamers (opp. 20 , inhoud 70 ) beschikken t.b.v. over:
dubbelglas, buitenzonwering op het zuiden ZTA 17%, suskast max. lucht 90 m 3 /h, raam
60 X 75 cm., en nachtventilatie (zie boven). T""'rY'I..,,,,,,.,,.+1
..... ..,.,.,"'c''!"alri op basis van de met continu registrerende apparatuur in de ruimten
zelf.

2-16
In kamer 1 op het zuiden werd in het totaal op in 10 weken (13/8
23/10l 123 uur boven 25°e en 14 uur boven° 28 e gemeten. Verwacht werd
res:peCtlE:W€~IIIK 37 en 0 uur op jaarbasis. Aan de noordzijde in ruimte 2 verwacht resp. 208
en 3 uur, gemeten werd: 19 en 1 uur. In de periode van 10 weken zat slechts 1 week met
boven 25°e. De aantallen voor
\flff;j,rln1:::111I&>n tussen 08.00 en 18.00 uur, gelegen in de opgegeven de waarden zijn
:>TI1,,::>rr,nn naar hele nt:Jl't::llll",n

.! J,
.,n:'lIVUoc; 13/8-2/9 2/9-17/9 17/9-7/10 7/10-23/10

0.800-18.00
uur

ma-vr (za-zo)

R.1 > 79 35 5 4
25°e 14 - - -
zuiden>
28°e

R.2 > 19 - - -
25°e 1 - - -
noorden>
28°e

Conclusie:
resultaten die niet voldoen aan de Gebouwen Dienst (RGD)
150 uur van 25°e en 25 uur van 28°e
Irn •• I&>r'c::rl"lrllnmli"l is in met de verwachtin-

2-17
1. S; A; Wils on, S; et al 1987. " The sick syndrome: a
of 4373 office workers. " Ann Vol. 31, pp. 493 - 504
2. Zweers, T; PreIIer, L; Brunekreef, B; et al 1992. " Health and indoor climate
complaints of 7043 office workers in 61 buildings in the Netherlands." Indoor Air.
Vol. 2, pp. 127 - 136
3. Wyon, D.P. 1992. "Sick buildings and the " Environmental
Vol. 13, pp. 313-322
4. Franken, G; van der Velde, J. Micro contamination control in office buildings, the
f'J((.)cs'e(J,lno's of the 13th International Symposium on Contamination Con trol, the
the Netherlands, 1996
5. Teeuw, B. 1993. Sick building the role of airborne and
endotoxin, Thesis University Utrecht, Addix
6. Jaakkola, J; Q.P. 1989. " Sick sensation of nn/ng:>~~
and thermal comfort in relation to room temperature in an office building: need for
individual control of temperature." Environment International. Vol. 15, pp. 163 -
168
7. Reinikainen, L.M.; Jaakkola J.J.K.; Heinonen, Q.P. 1991. " The effect of air
humidification on different symptoms in office workers- an eplloemllDIOÇ.UC
Environment International. Vol. 17, pp. 243 - 250
8. Wyon, D.P. 1994. "Current indoor climate pro bi ems and their possible solution."
Indoor environment. Vol.3, pp. 123 - 129
9. L; Zweers, T.; B; et al. Sick leave due to work-related health
cOlmp,lailnts among office workers in the Netherlands, the of the 2th
International Conference on Indoor Air and Climate - Indoor Air '90, 1990,
pp. 227 - 230
10. Menzies, R; R; Farant, J-P; et al. 1993. " The effect of levels of
outdoor-air on the symptoms of sick " The New j;.n.nl!::l,nrl
Journalof Medicine. Vol. 328, pp. 821 - 827
11. L.M.; Jaakkola J.J.K.; Heinonen, Q.P. 1992. " The effect of air
humidification and of indoor air quality in office workers: a six period
Archives of Environmental Health. Vol. 47, pp. 8 - 15
12. T.D. 1985. " Criteria tor human exposure to
in ASHREA transactions. Vol. 91, pp. 243 - 250

2-18
Prof. ir.

Architecten- en ''''''1"'0'''''''''
Prof.ir. J. Kristinsson,
Mrlieu fac.der Bouwkunde, TU Delft,
Architecten- en ingenieursbureau Kristinsson b.v. Deventer.

Er is een "''''',''70.,11.1" verschil tussen een installatieloos ..........,. . . . . . "" en een autarkisch gebouw met
installaties.

Ik zal het hier hebben over het streven naar autarkische (zelfvoorzienende) ~C;IUU\.JVV'C;I
nodige installaties, terwijl het installatieloze sinds ...... .:.n.:-onha.
tent en of een stal voor dieren .

het samenstellen van de brochure van deze PAO-cursus werd mij abusievelijk de taak
gegund om over de installatieloze van de toekomst te Ik neem aan of
koester de dat deze titel van deze lezing over het mobile
van de installatiekunde' het aantal cursisten heeft OO!Jel,eVE3ra
\/~1·l\III1::>nJ:> de elementaire wellicht beneden het niveau van deze post -doctorale
cursus, wil ik enige aandacht hieraan besteden.
Dus we de tent. Iedereen kent de tent, de een iets beter dan een ander want
die en is dus een van een installatieloos Het en het
binnenklimaat van de diverse tenten is toch zeer verschillend.

Het wat alle tenten gemeen hebben is dat het tentdoek op trek belast is en dat bij het
afbreken van een tent geen enkel afval ontstaat. Een tent die enkele keren is is
bijna het meest milieuvriendelijke onderkomen dat we kennen.
Vervolgens de verschillende installatieloze van de tent en de die
deze kan beïnvloeden.

3-1
Gemakshalve toets ik deze aan ontwerp parameters die vier klimaten
aangeven, te weten:

De gernidcjelcle "",int':lIrrl~~n
De warme 7f'\'r'niCllI'ti,i:ln'
De vo~chtïQe tll',,"nQnti,i:ln'

ti • " ••
I· " .• "

•• h~elal 0"< ::: -273 ct

... 50 ct
'" 100 W/m
2
eI.
\ '

regen:

Ta::: 30 ct
=100.000 lux
~ntut,>lillt@ w. lucht ::: 600 11 1000 Wm 2
luchtv'odltiç,held q ::: 50%
159/m3 ,

oriëntatie windrichting

windkracht 12 Beaufort .. 120 kmlh

windstoten v ::: 160 kmlh

zwembad: Ned. winter:

Ta=-10ct
voclhtvclchtilghE!ld q:::
90%
21 vochtconcentratie
nagalm T ::: sec. windsnelheid v::: 5
soortelijke w. water c::: 4200 Jlkg K soortelijke w. water c ::: 4200 JlkgK
verdampingswarmte r::: 2500 kJlkg smeltwater f=

g::: 9,81 m/s 2 ,.'-I .. .....

soortelijke grond c '" 840
grondwatertemperatuur In Nt. T gem. ::: 1011 11

3-2
Groot aantal van deze ontwerpparameters zullen trouwens terugkeren bij het ontwikkelen
van autarkische ~C;IUV'JVV'C;I
Als we beginnen af te lezen de verticale en de horizontale as dan zien we de
uïts.tralina naar de heldere hemel die maar ca. 100 W/m 2 vanwege de betroebelde
atmosfeer. Hoe we dit meestal verwaarloosde gegeven kunnen gebruiken om zelfkoelende
tentdaken te maken kan ik aantonen. Het tentdoek bestaat nu selectieve (witte)
PE folie die kortgolvige lichtstralen reflecteert en de IR-straling doorlaat.

Dit laat zich het beste verklaren met "'''!:li"IiC)I~iC)n nastreven is een
InC1~rY'Hli"it'110 n,ol"'h'tvn,olir,n in het volle licht oVE:lrd,aa. in Nederland
is /).T 3 á 5 C. Natuurwetten veranderen niet l!:ln,nclnorno,<>nt'on of grenzen, behalve
0

in+':lo"r'IIlro+<~+io voor en voorschriften.

In tropische landen is dit dus onder voorbehoud dat in
een warm klimaat condensatie ontstaat. Een waterfilm op het doek en waterfilm
laat de IR-straling moeilijk door. Deze is dus voorbehouden voor tenten in
.. "' .... "',.'1"\0 landen of aan landen die goedkope overdekte nastreven zoals
Nederland.
Ook hier "a.'1" .. ~~n1' de ochtenddauw de koeling door maar wordt vervangen
door van condensatievocht in het tentdoek.

Aan de van de verticale as zien we de van de aarde.

Dit heeft wel betrekking op door druk belaste tent onderdelen. De stabiele
grondwatertemperatuur van 10 á 11 0 C 1 de warmte van de en water 840
resp. 4200 Daar de korrelstructuur van de ca. 30 % water kan
blijkt dat de zowat 1/3 te bedragen van water.
op een luchtmatras. De
hii,.t"\n,nolro betekenis voor het binnenklimaat in de tent.

I .... onolon'io massa is We kunnen kiezen uit twee

n!:l.nr'll.riil"'lh'to of een dampdoorlatende tentbodem.

water-overlast bij regen is

favoriet bij
De door verdamping scoort niet hoog, maar de natte onderkant van de
tentbodem bij het afbreken van de tent er wel op.

Op de horizontale as zien we de en de oriëntatie ten van de zon.

\ll"Ilno.,c de windroos waait het in Nederland niet alleen vanuit het westen maar uit alle

richtingen. Er is een verschil tussen de windrichtingen. De zuidV\ires'teliike

veel vocht en regen mee. De oriëntatie op de zon is uiterst belangrijk.
Hier wordt de ochtendzon tot in de tent verwelkomd. De dauw op het gras aan
de het eerst. De in de tent de
luchttemperatuur stuwt ",.-...h",r,n

3-3
 we in gedachte stalps~~evvijs hor.nn,non \ln.· ....... r'o." •.."n van een tent maar
ons ontbreken teveel nn1,l'Io'"inl'l~ •.nn·h""ol"nno,r,on... o-t,ol"C'

In de rechterbovenhoek de zomerse een die 140 dBA

kent op 1m afstand. Die zo daar kunnen we toch geen last van
hebben. Binnen de verschillende onderdelen die onder bouwfysica vallen is ae1UICIS-11IH(]er
het onderdeel. Decibel is een eenheid. Een van hard
geluid blijf je horen. weerkaatst tegen de onderkant van een blad aan
een boom op de door ons bekende aarden rond de moderne
naar de tuinen erachter.

I,,,,,,,,,n,,,>,,, .. ,ri,,,.. is uiterst en het tentdoek absorbeert voornamelijk een

250 Hz. en regendruppels hebben het tentdoek als gespannen
kampeerder vertrouwen geven in kunnen.
in een feesttent tijdens een regenbui is haast vanwege het
,orotltO"I'II","\nn gedreun.

We merken nu dat de ontwerpparameters die ontbreken: de 1'\lr\j~r'ho. parameter van

de mens zelf om de relatie met nrr'l'Io\lin,1'I te kennen.

maar ook de mens. De mensen ook vocht

De mens produceert uitademen En niet te vergeten,
warmte af, van de metabolisme en kleding - 70-90 W/pp. In de
die sneeuw zowel als bouwmateriaal als thermische isolatie is de mens zelf de
hal,"' .... ,." .. iiL-~+o warmtebron. Hetzelfde voor de extreme winterkampeerder met rode
tent in de sneeuw.
Het is ook geen eeuwen geleden dat in het Hloshuus" vee werd gehouden grenzend aan de
woonruimte om het binnenklimaat 'swinters thermisch te veraangenamen.
andere boerderijtypen vond de door stralingswarmte van de
~I"."\oi,-iin,n~\",ol"\ne;:.n tussen vee en mensen.

We de rechteronderkant al aan het aan

zonnewarmte in de koude periode van het het 's-nachts -10°C vriest.
De tent voldoet niet meer want we willen aanvaardbaar binnenklimaat dus we
aangewezen op een VelWélnTlinçlstCJes:tel.
De kampeerder kiest voor een De kozen tot voor kort
in hun onverwarmde huizen voor een stoof onder de tafel waarom men zat 'swinters met
een groot dik tafellaken over de omzittenden. Een verwarming als decentrale
installatie.

Gaan we naar de linker onderhoek van het klimaat naast de

de relatieve vochtigheid en de luchtsnelheid te zijn voor de hO .... 'O.:llnliiiL-h,oiti
Goed benutten van de heersende windrichtig zou hier het architectuurkenmerk
moeten zijn. In de dat ook waar het niet nodig is men beroep doet op
technische installaties.

3-4
 Als we wat allemaal bereikt is op het
van autarkische dan
stlJdiE~dalg uit , 989 over 'autonome ".,.,·+0 •."...0'.... '
rtlll::O\l~.ntj::oiirlfnlrrn~~titl te bevatten. Het

ntll"ntl'ttln resultaten 'meten is weten'

worden over de .... <:;;"n~l-'''v'.::;.
van de toekomst.

IJ

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

Afval Leiding-
water

3-5
De weg door het het niet het elimineren van en de natuurkunde
van het vrije veld aanwenden moet nog herondekt worden in onze technische C:~lnellnlel\linln
waar alle techniek staat voor vooruitgang en

Het zelfvoorzienende autarkische huis is veelal voorzien van techniek - een kleine
ondersteunende besturing en automatische om de gebruiker niet te
hoeven activeren. Aan de hand van enkele voorbeelden wil ik toelichten wat ik als vreemde
in het instal~
latieland zie als haalbare of veel-
belovende naar een
meterkastloze woning en de
behorende 'lichte' stedebouw.
Het microklimaat om de woning staat te
veranderen.

WATERWINNING

-- -- .-

VOEDSEL
BEPLANTING
WATERZUIVERING

3-6
 Duurzaam bouwen is de gebruikduur van
gebouwen drastisch te Dit
staat niet los van de gehele
woonomgeving. De in
de en in het verkeer zijn
We moeten ook
denken aan waterkringlopen. De
duurzame van
opzet betekent
reductie van infrastructuur. Het
ontwikkelen van autarkische
opent de weg naar de 'lichte'
stedebouw.

ENERGIEWINNING
"lichte· stedenbouw licht bouwen
weinig infrastructuur oriëntatie gericht bouwen
kringlopen energiebewust bouwen
Inn,m.>rriile .. omgeving 15 % groter bouwen
ontwerpen met demontabel bouwen
stromen, gebieden en actoren duurzame bOIJwlma'teriiate!Q

WATERWINNING

i<nl .. r .. nrl .. schuifluiken

seizoen variabele
koele vlie:gelnka,st
d.m.v. v .. r.,bfT,nirlrl

verharding

voertuigen
lage straatverlichting 'bodem'energie 's zomers l's winters
holle funderingspalen als BEPLANTING + WATERZUIVERING
INDIVIDUEEL EN warmtewisselaars
COLLECTIEF VERVOER 12 Volt warmtepompen
laag calorische huisverwarm ng enkele concepten voor duurzaam
wonen zonder meterkast

literatuur: "tI>'I'C:::I~,n ""t1..'U'~IU""H 1989 'autonome C'\I(~'hco,rn4:lo,n', J.C. de Man, Arts

te
5e en 6e lustrumboek arch. + ing,eniieursb,urE~au Kristinsson 1991-1996.

3-7
Michiel
Architectenburo CEPEZED Delft
Michiel Cohen,
Architectenburo CEPEZED b.v., Delft

Het Centrum voor Humaan Geneesmiddelen Onderzoek (Centre for Human Research
= CHDR) is een jong bedrijf dat zich houdt met het onderzoek van het effect van
n~n~j::1(~rnirlrl~l~n op mensen. Dit betreft de laatste fase van de ontwikkeling van
een Daartoe worden met minieme doses behandeld.
Ijepaaldle effecten {vooral

Het centrum was van de in de oude van het

Academisch Ziekenhuis te Leiden. De ontwikkelingen en kwaliteitseisen voor onderzoek
vereisten een nieuwe De hiervoor werd - na discussie
over de ter op de hoek Zernikedreef en
van de eerst 2 een derde werd
vereist.

Het programma van eisen was in grote lijnen een flexibelonderzoeksgebouw , dat zich in
de tijd aan de zou kunnen aanpassen en eventueel daarvoor zou
moeten kunnen worden uitgebreid. Niet alleen de flexibiliteit was vereiste, ook het
installatietechnisch aanpassen was zonder dat daardoor een extreme
\lnnrrn\l~~·t~l"lnn zou moeten worden die dan mogelijk nooit zou worden benut.

Een verdere vereiste was een te ontwerpen, dat zou uitnodigen tot samenwerking
en voor de daar werkende onderzoekers.

4-1
In de opgegeven installatiekosten zitten opgenomen, die niet strikt bij de
installatiekosten behoren voor een normaal gebruik maar bij de functie van het
gebouw met zijn laboratorium en onderzoeksfunctie. Dit onder meer: koeling, extra
ventilatie, laboratoriuminrichting, beddenkamers,
brandmeldinstallatie etc.

I-Irl,rlT,NrI,nN,r'!':Jr'I1T E installatie: f 267.453,-

Hierin inbegrepen de posten:

Telefoon en data oelKat)elllng f

Telefooninstallatie f 25.085,-
Inbraakbeveiliging f 18.263,-

Hoofdopdracht W-installatie: f 348.759,-

Hierin zijn anh.."",ror\on de posten:

Fancoilunits f 46.562,-
Gekoeld water f 57.534,-

un,nrrlt:>crhlrO\J't:>n t:>n,orn,.",,.,nrlrn van het moment. In 1-or.on.,1-".lIi,.,.... tot de n",nnh"",o

bleek het een geheel gevel te maken

De verwarming van de ruimten is voorzien door een C'1-.. "'Ii.n ......,nl"'1-r'nrl In tegenstelling tot
de van de leveranciers is in hoofdzaak QelKm~en voor een strook de
r-n ...... r\O,.'.,"'i1"'o van het c;:tr;:alil"\nc:\I",.rlie~c: De plafonds worden
kort en tijden, tot 70° C \I",r"I\I~H'rr\(1
tot minder dan 40°. Verder er enkele radiatoren in de centrale hal
QelJlaiatst. Alle elementen worden thermostatisch per ruimte.

De en/of laboratoriumruimten worden door fan-coil units per ruimte QeKOield

C.q. voorzien van voorverwarmde lucht.

De centrale hal wordt voor nachtventilatie middels een ventilator Verdere

ventilatie door het openen van de ramen en door de trek in het atrium.
Toiletten en douches zijn centraal De zuurkast verzorgt de van het
laboratorium, de toevoerlucht wordt lokaal vanuit de door fan-coils "010''''''''1''1

4-2
Lokaal middels fan-coils. Alleen koeling ruimten waar een functie
is die natuurlijke ventilatie onmogelijk maakt. Meetruimten, beddenruimten,
laboratorium. De koeling is zo naar andere ruimten te I"''''1~C''''.....
\ l a ......

Door de grote glasvlakken is een kunstlicht vereist. In nr",oIr!",'i.'

blijkt dit ook zo te werken. zijn op gangbare waarden ontworpen.
IrH,.rru:.nA ruimte door middel van HF armaturen.

Er is behoudens de voor het instituut noodzakelijke installaties geen nll'7I'U"'I"I<""O apparatuur

Niet afzonderlijk gemeten. Voor verwarmin 15-20% dan geprognotiseerd aan de hand
van een Het gebruik is echter meer dan een normaal kantoor door
volcontinu in meerder van het wegens lopende onderzoeken.

dan vergelljKUéllre 'profit-kantoorgebouwen.

4-3
In nrlnrllnO ('\\IIorcrhlrllf"ilnn van 25° C en 28° C met resp.

Verse lucht per persoon m 3 /h

N.v.t. wegens natuurlijke ventilatie.

Idem

emissies is door het van staal, aluminium

1,6 W/m 2 K, totaal 1,9 W/m 2 K en .... oc'l ..... iron delen 0,29 W/m 2 K
dak: 0,29 W Im 2 K
ZT A waarde zie . . . \/or\lIIo,.... ir.....
Zonwerendheid dak geen h"·,. ..... ' .. f"i.",.o rn""",'ti-onolc,n

Zeer Geen klachten,

4-4
Het eerste waarbij wij het hadden, dat er iets niet goed zat in de hac,,...hn,
van gebouwen, was bij het High Tech Centre te Nieuwegein. Door
n.:>t"!\I\f,nn('1.:>n - één standaard kantoorblok van 12,6 m leverde geen efficiënt
op, twee blokken zouden te dicht op elkaar komen te staan - wij
een atrium tussen de twee blokken. Na een onderzoek naar de atriums in New Vork bleek
dat die alleen maar interessant waren als een soort van pleinfunctie vervulden en niet
zoals de Ford Foundation alleen een mooie tuin leverden.

Doordenkend op het thema atrium functies bedachten wij dat het atrium ook een functie
in de kon vervullen. Nu moest dit ook wel want voor een installatie
van het atrium was er niet. Zo ontstond het atrium als retourkanaal voor de ventilatie. Dit
leverde een groot luchtdebiet in de ventilatie en een van het door de
rookluiken afvoeren van de warmte.

Inmiddels werden de isolatiewaarden nnnF!'Vnl~rn En nam de interne warmtelast toe.

::Iir."rn,rlitinnirln - in Amerika werden toegepast met

ontstonden onder
niet te openen ramen, zware
ha .... "'rv1-a ventilatievouden) in varianten daarvan, zonder
rnl/'nn'n ..... te houden met de resultaten.

is dit in retrospect wel. Gebouwinstallaties worden ontworpen door

werktuigbouwkundigen. Die weten meestal hoe hun installatie werkt. Maar hoe een
gaat werken kunnen meestal niet beoordelen. En zo werden vele rarnp;zaliige
gebouwen met installaties.

Inmiddels waren de waarden voor verwarming en warmte

van elkaar verschoven. Indicaties daarvoor waren in de
nn'7;,...I'"\+0

geweest onderzoek over isolatie in Zweden.

die waarom l<alntclof!aelJOlJWer zo werden

vOlaest(mt met met steeds gevolgen, woningen dit niet
parallel daaraan kregen. Het besef, dat misschien het niet meer ' .... 1-.onr"''''1 bezien van het
met zijn functies daaraan debet zou kunnen zijn drong zich op.

Het heeft een opbouw waarin vele onderdelen een meervoudige functie hebben.
Het is een gebouw met ongelijke beuken. De smalle is voor 1l"::I,,1"I'"l,("\I'·:" .... t-'1"'n't:>
ruimten, de brede voor laboratorium ruimten. In de lengte is een stramien van 3,6
m gekozen,

en deels in de middenzone tussen de tweebeuken,

verzorgt ook de vluchtgangen de gevels, Hierdoor is de
ICtlltmlogellJl<tllBld nt:>'I\I<::.!Orlhn.'nrl en bijzondere niet Verder
f'tO'rlortnr'oo"rlo schermen aan de constructie, De middenzone bevat alle techniek

en transport ruimten, Hier is ook de interne luchtruimte te vinden, die de

ventilatie verzorgt,

en kunnen per stramien open schuiven, De

te~~eliijke!rtiJid
tuihek, wind wering, stralingsscherm
en dan het gebouw. Ten eerste om mogelijk te
maken, drie stramienen aan de tuinzijde hiervoor ten tweede om het kleine

4-5
 nog een effect te laten hebben. Bovendien het doortrekken van
de schermen nog een beter wind effect op de

Over dit de het nog niet eens. Dat er winddruk op de

gevels vermindert is wel duidelijk. Of de totale wind last op het gebouw ook vermindert
staat nog ter discussie.

In grote lijnen komt het idee op het \lnln'::'nrlIA neer:

Alleen installaties maken waar deze strikt en onontkoombaar Ventilatie

door de gevel en of door het atrium, met een windbreker aan de Zo veel mogelijk
om kunstlicht te wanneer mogelijk. Voordeel is dat in de zomer ook de
interne warmtelast wordt verminderd. Verwarming alleen voor opwarming, interne
warmtelast doet de rest.

LONGITUDINAL SECTION

4-6
 :- - - - - iI-'---'-'---'-'-'----'....I...----l..jI..-f"---I
,.
I

FIRST FLOOR

SECOND FLOOR

4-7
 WEST FACADE

EAST FACADE

'-f ll4Dl
'-I-,-.--,Ul t M '--'-1- '''iMf
I I
GROUND LEVEL

4-8
4-9
Ir.
WIE Adviseurs Duurzaam Bouwen, Gouda
Rik
WIE AdvÎseurs Duurzaam Bouwen, Gouda

De nieuwbouw van het Belastingkantoor te Enschede staat bekend als een

kan worden als: noodzakelijke behoeften voor de
zoals verse lucht en licht worden als vanzelf door het
In deze behoeften wordt pas 'actief' voorzien wanneer de oal;siewe

zullen het ventilatie- en het van

worden. Het gebouw is pas sinds kort (december 1996) În
h""c, .....,,,,ln:.n
hii,; .. """"" de nadruk op de doelen, het ontwerpproces met
en OpIOS:SlrIQ€in en de

Het in Enschede vormt één van de acht UCIUUl.lVVCI die deel uitmaken van
hol<>.,1~i ... , .. L-"",,",+,.... ,,, ..

Comfort 2000 (EC2000), een THERMIE 1"",,.,.,,,,1rorl demonstratieproject van

in is op de utiliteitsbouw. EC2000
u ..... lru::.nrlll:l na:

• verminderen met 50%,

• verminderen met 50 tot 70%,
• en actieve koeling zo veel vermijden,
• visueel en thermisch binnen klimaat creëren,
• klimaat individueel
1\l1":llI:In.1"I1I:I11I1/' ontwerpen en bouwen stimuleren.

De acht worden in (2), en Nederland (2) 1- .. "".-.lI .. "lI

Initiatiefnemers en uitvoerders van EC2000
np.lrp.:::III~F~p.n:L
Environment ltd (UK), Esbensen Consuiting (DK), WIE adviseurs duurzaam
bouwen (Nl); EMMA {ES} en de promoters van de acht

Het het station in het centrum van Enschede. De nieuwe heeft een
totaal vloeroppervlak van 4.300 vierkante meter en telt vijf de
is er een garage voor auto's en fietsen. De van de nieuwe vleugel is
wigvormig. In het midden bevindt zich een atrium dat omgeven wordt door gangen die
"',,",,';o,rI,.-.,.. verbonden met De vijf meter kantoorruimten bevinden zich
aan de gevels van het gebouw. De lange gevels noord en zuid no .........:.n+oo",;

5-1
 het realiseren van een comfortabel binnenklimaat onder
van zo min {hulp)energie. Hier is voor toe- en
afvoerventilatie. Deze keuze mag uiteraard niet leiden tot comfortproblemen. De
ventilatiehoeveelheid moet voldoende zijn maar mag ook weer niet onnodig worden.
Tocht moet voorkomen worden. Lawaai veroorzaakt door de spoorweg moet n"'rf",rnr\'t
worden en tussen kamers en de gangen moet vermeden worden.
Er waren enkele basisideeën om dit alles te kunnen realiseren. Zo werd er het
atrium als een soort schoorsteen te laten Tocht zou vermeden kunnen worden
door te maken van het Coanda effect: lucht die met voldoende snelheid het
plafond in een ruimte wordt heeft de te blijven kleven en dus het
plafond te blijven stromen. Het meer-zone ventilatierekenmodel MVRM 5.0 van WIE
(vE!rg,eIIJkb,aar met het Britse BREEZE), is om het functioneren van verschillende
ventllatle-ICOlnCI:m1:en onder verschillende klimaatcondities te analyseren.
In het ontwerp komt buitenlucht in de vertrekken via ventilatieroosters. Deze
zorgen voor een constante hoeveelheid lucht, het drukverschil over de Dit
is een effectieve manier om teveel ventilatie te Doordat de instromende
hoeveelheid lucht begrensd is blijft het atrium onderdruk en wordt ook
dwarsventilatie vermeden.
Voor elke zijn er twee luchttoevoeren die met de hand kunnen
worden geopend of biedt één toevoer voldoende ventilatie. In de
zomer wordt nachtkoeling met dubbele ventilatie toegepast. Dan dient de tweede toevoer
nO/"\nt:.nrf te worden. De behouden de een raam open te zetten. De
luchttoevoer bevindt zich direct onder het Deze is getest in een
klimaatkamer. Er werd dat de lucht met hoge snelheid (rond 2 meter per
seconde) binnenkomt en inderdaad aan het kleven. de tijd dat de lucht
de gebruiker bereikt is deze al met de lucht in de kamer en zijn temperatuur
en snelheid reeds comfortabel. De toevoeren in de naast de spoorweg zijn voorzien
van een suskast zonder dat de luchtstroom beïnvloed wordt. De lucht verlaat de
kantoorruimten via een akoestisch in het plenum boven het \10'"''''<>''''''0
plafond. Zo wordt tussen de kamers en naar de gang vermeden.
De lucht stroomt via het atrium naar de top van het UFoltHJI.'\lV

zijn het Deze

doorstroomweerstand en
winddrukcoefficient zullen de Velntllatleké3P~)en
werkt onder bijna alle

van uitzonderlijke omstandigheden, en geen wind

er 's nachts extra ventilatie is voor van het tB..,tll".'"'' zullen ventilatoren
het atrium De ventilatoren worden aangezet "'Tr''''''''''OIl'V
binnen- en

Een andere dOl91s1tellinQ van het is mechanische

is natuurlijk nauw verbonden met ventilatie en (vermijden van teveel zonwarmte
en vermijden interne warmtebronnen door kunstverlichting). als
het verbeterde isolatie en interne
verschillende om het aan

5-2
's Nachts ventileren kan het afkoelen. Daarnaast kan er worden
waarmee zonnewarmte effectief wordt. Ook de thermische massa van het
gebouw kan benut worden. Het thermische simulatiemodel TSBI3 is toegepast om de
verschillende effecten van te :::In.:::II\lC;:j:lI,j:ln
De parameters bleken nachtventilatie en thermische massa te zijn. Het
is in het zicht, waardoor warmte effectief wordt verzameld in de
In de zomer wordt het gebouw de nacht viervoudig r1<:"I,o.-.'I",loo,'n
hj:l,nl:::l7IM,n voor de bovenste ramen in de zuid en oost kantoren heeft een
ZT A-waarde van 38 % en een LTA-waarde van 65 %. Het netto percentage in de
lit",n7iirl", van de onderste ramen is effectieve zonwering

van de is een combinatie van automatisch en

handmatig. Een centrale laat alle schermen neer zodra dat nodig is. Daarna wordt
de bediening aan de overgelaten. Er is berekend dat de mate van n\f,Qr\I'I'Irtwtt'lnn
ruim onder de toegestane 150 zal blijven. Het concept
voldoet, zolang de totale interne warmtelast , inclusief personen,
ho,t .....:."" .... het is. Indien er groene PC's worden daalt het aantal berekende
tot praktisch nul.

Een vormt daglicht, in dit project OP"i'lO'JISIAp.r"O

minimaal gebruik van
\lo'r ....... iirlo,n van worden Verschillende benaderingen
nl'll~nrnhln"',Prrl teneinde dit te kunnen realiseren. De lichtinval kan verbeterd worden door
gebruik te maken van met een LTA-waarde. Omdat de kantoren zo'n 3 meter
hoog is er de mogelijkheid om verschillende ramen te met functies.
Daglicht moet diep in de kamers door kunnen zodat in het grootste deel van het
, .... "-!-,..,.,,"'-!-i,,,"" """'rli,.,h-!-i .... ", n\l,,,rhnn,,,, wordt.

4 en

van een
1"'1""1"'1"'1"'" raam. De
in de ruimte en voorkomt tevens verblinding op
in de kamers zijn berekend door
Radiance. Voor de
c;:n:'1~rl~l'Tln",." gebruiken met automatische dimmers tot 30%, afhankelijk
van het Dit systeem is ontwikkeld door de Ontwerp en
Techniek van de Rijksgebouwendienst. Het bereikte lichtniveau is 500 lux op elk m()geilll~~e

van het
I'InIPrl"1lÏ"u'\r",c;:t::lti"" is met TSBI3. De betreffende
en ventilatie
"c'rll .....,h'tinn in het model opgenomen. Het in Enschede
blijkt te voldoen aan de gestelde doelen. Het verwachte energiegebruik is 100 tot 120
kWh/m 2 • Het van zal de helft minder zijn ten van
vergelijkbare commerciële gebouwen. Ruimteverwarming beslaat 70% van het totale
In een commercieel met actieve koeling beslaat
slechts 25% van het verbruik. De meeste zal behaald worden op electriciteit. De

5-3
 is voornamelijk toe te rekenen aan
wordt als gevolg van het effectieve
Voor ventilatie zal nr~>lrtjcr·h
meer worden. De l"'Ia,:.-n~.r,n.t"I
van mechanische Op \la,nl\l:~rnnin:t"I
verbeterde isolatie van de gevels, het dak en de ramen wordt voor een deel teniet
door een warmtewinst van de zon aan de zuidkant vanwege de zonwerende

\lI'''i,l"'Iar\c NEN 2916, is voor dit EP = 1 ,40. Daarmee

dan volgens de norm vereist is: EP = 1 ,90.

De verschillende concepten laten grote invloed van de op het binnen klimaat toe.
Ventilatieroosters en ramen kunnen met de hand worden bediend. Tocht op de .. 'c..·v .... ,,,.v
wordt vermeden door van het Coanda effect. is effectief
beheersbaar, door gebruik van de '7I'\'''\'i\j'ari,nn
aantal uren met ongewenste temperatuur is ~,...,~al",h>lhol
De van het kantoor door middel van een instructie en een nieuwsbrief
,i+r.oroiL'+ bij de over de en het van de

In het Enschede wordt minder zwaar op installaties

uiteraard een aantal consequenties. Het zelf is in de \l1'""r'7lioninn
lucht en wat en mC)Ç1Ellm(hE~dEm
111",.,,,,,,,1"'1"',1"1 met zich meebracht:

• onderscheid tussen licht- en zichtramen

• toepassen van een
• luchttoevoerroosters vlak onder plafond nonl""",,1".~1"
• thermisch open nl~1"..,I"'1"'I
• verlaagd plafond in gang benut als plenum
• atrium benut voor
• atrium voorzÎen van
• vertrek door ontbreken ventilatiekanalen en \lOI'I"'~'1'11'1 1"\,"' ... .., .... 1"1

is zeker niet 'installatieloos' . De essentie in dit

""<:;IU'-",""VV

is. Er is meer nadruk op de ro ... olllnI"lIOn

van het gebouw kan binnen de kaders van het klirnaat-collcemt een grote invloed
op het lokale klimaat worden aellocien

5-4
Gedeelten van deze bijdrage verschenen eerder in 'Bouwfysica' I nr. 1; 1996, Bouwfysica
vereniging, Deventer
zie ook de tijdschriften: ' De Architekt', december 1996 en 'Architektuur & Bouwen,
oktober 1996 en de brochure van , mei 1996, Novem,
Sittard

Directie Oost, Arnhem

Architect: Ruurd Roorda
Adviezen: WIE adviseurs, Gouda; Esbensen, Peutz en Associes, Mook
Bouwtechniek/constructies: Rijks~~et)OlIWlen(jienst DO&T, Den
W en E installaties: Rilks{letlOlJlwl:mcjielnst DO&T, Den

5-5
 1

In gebruik als belastingkantoor, totaal 4300 m2

cellenkantoren, 360 cm breed, 510 cm diep
ruimte voor van dossiers in lectrievers
wigvormige met aan noord- en LUIIULIIU'VI en centraal atrium
vijf
garage voor auto' s en fietsen in kelder
installatieruimte (ketels) op zesde \lorrha",ilnn

IIrnf'o"a .. 'AI<:>'r ........ n ..... • 2 ketels (HR en XR), weersafhankelijk 80/30°C),

groepen voor noord- en met thermostatische kranen.
Ventilatie: luchttoevoer per via twee handbediende
roosters in de boven "o,rl<><"... 1"'1
Luchtafvoer via atrium en op dak. Ventilatie van
toiletten en vergadervertrek mechanisch. Indien nodig is mechanische van
de ventilatie mC)QEllljlC
Koeling en zonwering: halfautomatische zonwering (in de ochtend automatisch neer,
daarna handbediend). door middel van nachtventilatie met verdubbeld
ventilatievoud. Thermische massa Inl::l'tr\nrlc

7,1 m3 gas per m2 \llrl"'r'lnnln",r'\lI~11e

ventilatoren nihil (kantoren)
"",;rlir-htinn kantoren: 4 kWh per m2 vloeroppervlak
mechanische koeling
29 kWh per m2 vloeroppervlak

totaal: 37 W/m2
personen: 8 W/m2
apparatuur: 15 W/m2
""",lit"."Iti ... n (ongedimd aan): 12 W/m2

\lnln",r\c Rgd normen 1 50 gewogen 1'\\I,o .. ", ..... h .. iiriin.MC'.

boven 25°C.
Ventilatie: 50 m3/uur per persoon
Toelaatbare luchtsnelheid in \lolrhliit"''7n.'''lo· 15 cm/seconde

5-6
 met een meer-zone ventilatie rekenmodel.
is de luchtdruk op vloerhoogte in iedere ruimte. Het
hOlro .... onln"lon

van de windsnelheid, de de
de temperatuur en 'tornn,Or:::lI't1
de soort en afmetingen van De invloed van de wind op de nn,onl:nnon
in de en wordt in winddrukcoëfficiënten. Het model itereert naar
het juiste antwoord toe en stopt wanneer voor alle ruimten de onbalans in de luchtstromen
minder dan 1 m3/h is.

en
""""UU""" is in het centrum van de stad Nolonlon

bebouwing dicht in de buurt. De ruwheid van het terrein is met een

I\l\IlhoirlC'hn,nn1~0 van 2 meter, voor een stadskern. De winddrukcoëfficiënten
zijn ontleend aan de literatuur.
In het model is een dwarsdoorsnede van het de binnenruimtes zijn de
kantoren op vijf verdiepingen aan de kantoren aan de andere
Voor de is van een vaste temperatuur van 20°C in
de kantoren, een met de hoogte toenemende temperatuur van 1 9 ° e tot 21 ° e in het atrium
en een vaste temperatuur van 21°C in de
De hier beschreven varianten doorgerekend bij een windsnelheid van 5 mis en een
temperatuur van 5 oe. De is uit het Noorden. Dat is een
ril"t~+ir.n omdat dan de aan de spoorzijde, waar de wind relatief meer vat
op heeft, een winddrukcoefficient hebben. Van de diverse
varianten worden er twee gepresenteerd om het effect van verschillende uitvoerings-
parameters te laten zien.

Alternatief 1) toevoer via gewone roosters, afvoer via hellende

De luchttoevoerroosters in de gevel hebben een doorlaat van 0,025 m2
van 1,80 meter) en contractiecoefficient 0,6. De doorvoer van lucht van het vertrek naar
het atrium via een doorlaat van 0,04 m2 per strook. Luchtafvoer gebeurt via
nn,,,nil"\na,n aan beide van de hellende (helling 30°). Beide hebben een
nnlnor'\II~Ut' van 0,14 m2.

In deze variant ontstaat een Door de aan

de komen grote hoeveelheden lucht de kantoren binnen, varierend van ongeveer
250 tot 450 m3/uur, dat is een factor 2,5 tot 4,5 meer dan de vereiste norm. Aan de
andere gevel de ventilatiehoeveelheden sterk wisselend. In de bovenste verdieping
stroomt de lucht zelfs naar buiten, aan de voorziene Op de tweede
\lOlrrll,!'>nl:nn is de luchthoeveelheid veel te In de is te zien dat lucht binnenkomt
'1IIIInrl~7I1ril", en verdwijnt door de andere Deze variant heeft
dus enkele grote nadelen. De luchthoeveelheid varieert zeer sterk per kantoor, soms is er
uitstroom in van instroom. Door de grote luchthoeveelheden zullen de
warmteverliezen door ventilatie groot zijn waardoor het wordt.

Alternatief ventilatie met '7",I+r""n",I",,.,,1"1,,,

De toevoerroosters van een 701'1'''0,1''1",101"11''1
een constante luchthoeveelheid door, nn::l'tI'"\::ln' .... "'lIi ....
binnen. In met de deze roosters gelmolCfelieisrCf
met een constante luchthoeveelheid wanneer de druk is dan 5 Pa. Wanneer de druk
lager is dan 5 Pa neemt de luchthoeveelheid evenredig af.

5-7
 via een in een horizontaal vlak boven op de De totale
m2 per strook.
vel1tilé:ltie:pa1:rocm blijkt beter. Aan de is nu overal instroom met de
njO\,l\IjOl"!l~1'jO luchthoeveelheid. Ook aan de windluwe is nu op alle \ljOlrriie:>nil"lng:.n
van lucht. Dit komt doordat de invloed van de wind op de
geworden. In het bovenste kantoor onder deze orrlst~mdliQtleid
onder de norm. Incidenteel kunnen situaties kunnen
een raam open zetten.

noL·"..,..:> ... voor alternatief 2. In een velraadelrvertrl~k

vertrek op de verdieping wordt mechanische ventilatie Ook de toiletten

worden mechanische Voor alle zekerheid zijn steunventilatoren op het atrium
Deze zullen de luchtafvoer ondersteunen wanneer de natuurlijke 1'1""'''0,''1'10
krachten te zwak worden. Dit zal alleen nodig zijn wanneer zeer windsnelheden
(< 1 mIs) gaan met hoge
Naast de aangegeven ook de luchtdichtheid van de en
luchtdichtheid van de overkapping van het atrium
De voorzieningen voor ventilatie van de standaard kantoren zijn: per strook van 180
centimeter twee handbediende ventilatieroosters (beide één open beide open). De
roosters zijn met een volume van 50 m3/uur per stuk. De lucht wordt
araevclera via twee akoestische met diameter 120 mm en ongeveer 100 cm,
QeleQEm in de gang boven het Via een van 100 mm stroomt de
lucht van boven het het atrium in. De lucht wordt via zes ronde
op het met doorsnede 75 cm en 150 cm. De kunnen met een
lamellenklep worden Dit buiten kantoortijden in de winter om " ... r,nnll"t
jOn,prl'1lljO\,'jOrl"jO~ te voorkomen In de zomer sluiten de wanneer de ventilatie
mechanisch ondersteund om recirculeren te voorkomen,

'I

5-8
2 doorsnede QeAr"o~'JW fteJ'C8ni/ng Ruurd HO!OrC'UI}

5-9
 00

00

3 doorsnede twee vel'dié,pil'lgE,n met m~ratjrefl'ele,n dagJricllt en ventilatie

(teJrentng Ruurd H(J.~r(JI~J

5-10
7

4 J)fj'nCjfpB schema ventilatie vO,fall'ns alternatief 1 met luchttoevoer via

gewone roosters en afvoer via hellende

100

100

5 Drj;nc,iD8 schema ventilatie volael.ps alternatief 2 met luchttoevoer via

ZeJrfrll,geiefJ,de roosters en afvoer via horizontaal vlak

5-11
Ir. J.M.Boonstra,
WIE Adviseurs Duurzaam Bouwen, Gouda
Chiel Boonstra,
WIE Aadviseurs Duurzaam Bouwen, Gouda

T""l'ru",+.,.,rI nlJ'nIIQI"'1" van de

nrr,ïo,,,,t-c,n \/j::>rc::lnrAirl over demonstreren installatie-arme

staan in zes landen, in verschillende klimaatzones. Nadruk op de ~t-c,t-olrnnnin,n
U~II""iJV\l op het klimaat: wind, licht en zon. Verder op het
van interne bronnen en tenslotte op het efficient voorzien in de resterende
De beschikbaarheid
no,r>nrnh'Inoorrt met high-tech oplossingen, zoals aalnw'ezigrlei(jsclet,ec1tie,

rI<>,... li,~ht'<>H,,,,r"\!r<:,liiL'a \I,,,,rlii~ht-inrt en winddruk-onafhankelijke \/AI'1til;=jti,I'>-n,nAnirlne:>,n

mogelijk en comfortabele gebouwen te maken, zonder

complete Centraal staat daarin de keuze van het ventilatie-
concept. Dit artikel zet de gelkm~en ventilatie-concepten van vijf van EC2000 projecten op
een rij.
Comfort 2000 is een initiatief van de adviesbureaus ECD (UK), Esbensen (OK), WIE
adviseurs duurzaam bouwen (Nl) en EMMA (ES). Samen met de promotors van de acht
betrokken gebouwen is in 1993 het project gestart. In Nederland worden het
BellastinÇlÇl,eblDUlN in Enschede door de en het stad kantoor Schiedam
door de gemeente Schiedam gaat het om een
van University in Chelmsford en een commercieel 1l':::aln1'rll"lr,nl"lhl"ll
British Gas in leeds. Verder er vier in Zuid
in Aix-en-Provence (FR), het hoofdkantoor van een ~~lnn,::>rn,ln(lc::t\I"rilrll1' in het centrum van
Athene (GR) een in Vallodid, en tenslotte het

u(,elen van II-n,OIl',nu'

ct verminderen met 50%

" verminderen met 50 tot 70%,
.. air en actieve koeling zo veel rnr.ng:,,11I1l' U"'lrrnllrllO,n

Go goed visueel en thermisch binnenklimaat creëren,

.. klimaat individueel
.. ontwerpen en bouwen stimuleren.

6-1
 \11"'11101"111"1 gel<IIImatisel3rdie gebouwen bestaat voor slechts een

voor Driekwart van de, meestal olovh'IC:>I""ho

voor ventilatie, en apparatuur. Ventilatie zorgt
voor verse lucht en voert in de zomer warmte af. De hoeveelheid ventilatielucht
en de van ventileren heeft een grote invloed op het binnenklimaat en daarmee op het
welbevinden van de Mechanische in
zo'n 1 0 - 25 kWh electriciteit per m2 vloeroppervlak.
velntilaties'/stemlen werken op basis van natuurlijke zoals wind
Luchttoevoer kan onder druk van de wind vinden in
het door onderdruk aan de schoorsteen weer uit het wordt gezogen.
Lucht die verwarmd wordt sneller (schoorsteeneffect). Vaak wordt het zelf
"""7''' ... om lucht te transporteren, dat wil zeggen door middel van atria en gangen.
I n .....

Het is de in de EC 2000 geweest om met deze fenomenen te

te~)elijkE~rtiJid te voldoen aan in termen van ventilatie-
cOlmfortaslpe(:::ten zoals luchtsnelheid en TOrnn,I"r!:l:TI

Polytechnic University
Architect en energy consultant: ECD
i=:nnir.""o, ... i..",.. en bouwfysica: Ove Arup and Partners
UOlevemnlo: 1994

Inl\,fpr<:I't'\I (APU)'s nieuw campus ligt op een industrieterrein

Essex. Het Learning Resource Centre omvat 6.000 m2 \llr\prinnlnpr'\/I~~v
uit een bibliotheek met studie- en
en kantoorfuncties. Naast de eisen de
doel een environmental sensitive te ontwerpen. De
systemen, robuuste afwerking en beperkte en onderhoudskosten. Voor
een dergelijk gebouw installaties voorzien van moesten vermeden
worden.

Het ontwerp van het gebouw met een van 30 meter is ontwikkeld rond
twee vierkante atria. Dwarsventilatie zou niet voldoen. Het atrium wordt voor de
afvoer van de lucht. Toevoer vindt via de van de grote open ruimtes van de
bibliotheek. Een strook ramen wordt door het De
van de ramen verschillen per verdieping om een gelijkmatige luchttoevoer te
bewerkstelligen. en windsensoren voorzien het van
informatie welke ramen in de en het atrium kunnen worden.
Voor de wintersituatie er handbediende roosters in de die een voor
nplrc:n,npn\lpn'til::l,tip minimale hoeveelheid mogelijk maken. Bovendien stuurt een C02 meting
de atrium ramen aan voor het geval de ventilatie voor de personen te weinig
zou
Actieve is vermeden door het van nachtventilatie. Om daarvan maximaal
te maken is de constructie van grote betoncassettes in het zicht gemaakt. De duur
van de nachtventilatie wordt aan de hand van Tornn,"'''!:l,i'!

6-2
 van

Architect, en Cost consultant: Peter Associates

Consultant: Halcrow Gilbert Associates Ltd.
Unllp.Vf~rlnn~ 1995

Het met een UI/"'IAfjnnl"'lAf\lI:::I\( van 6500 m2 ligt ten zuiden van het centrum van
Leeds. Het bestaat uit drie grote open rond een centraal atrium.
Het atrium is met hout beklede gevels l'I'tl'l'lc:l"'I1,l'lrl"l"ln
loopt op van de voorkant naar de achterkant van het .... ww
"'..,UIL..

kunnen door huurders zelf naar wens worden mg.ed1eel'd.

door verkeerslawaai en is het niet gewenst via de
te halen.

Het ver,tilcltie:sys;teeim Office Park bestaat uit de combinatie van mechanische

afvoer. Gebruikers kunnen bovendien ramen openen. Verse lucht
ruime kanalen naar de """:rh"u'\t'1,n,,,
vp.rrlrinC:linl"1!t:.\J'An:til~::ttiA komt de lucht """r."".r"",in

de vloer binnen en verlaat de kantoorruimtes via

atrium. In de winter wordt het atrium mechanisch en over een warmtewisselaar
met de toevoerlucht om warmte terug te winnen. In de zomer vÎndt
nachtventilatie om de constructie af te koelen.

Een CFD studie is lIii"''-;""'\fn,,,, .. ri om de van de luchtinblaasroosters te h"" .... "'I"" ...
\1"'l"nt"lir'l"I

alsmede de invloed van op de mate van ventilatie over de

is een relatief groter deel van de
nA\./AI:7nrIA geplaa1:st, toen bleek dat bij een het
ventilatievoud een factor twee kon uitmaken.

foto: vooraanzicht leeds Office Park met centraal het oplog:,eI1IC1e atrium

6-3
 Directie Oost
RïïI<sQlebou 1wendien:st DO&T, nrC)iAI"!tarr.l"litfl!r.t: Ruurd Roorda
I-nn"no,or.n",,· Riljks!geblou'Nerldie:nst DO& T

J:nl~rnip concept: WIE adviseurs duurzaam bouwen

n"" ... li,,,hi- concept: Esbensen ...... UII.HAILII
1\A,.t\I"':It"=~· Peutz & Associes
1996

toe- en afvoerventilatie. Het MCLJU1UVV .nT',o ....·oort

ve,ntilatie-COlnC49Dt waarbij een centraal ",,',. . . '''''rnn.''
luchtafvoer dient. Via winddruk n",,,,·H,,,.r_Jr,,,.liiL,,,.
de wordt verse lucht tOE~aE!VOler<l.
zOCian lÇ.1 gek()zen en vlak onder het
l
dat de inkomende
kleven, waardoor het risico van tocht is. De
ventilatieroosters zorgen voor een constante hoeveelheid lucht, het drukverschil
over de Dit is een effectieve manier om teveel ventilatie te Doordat de
instromende hoeveelheid lucht is blijft het atrium op onderdruk en wordt
ook dwarsventilatie vermeden.
Gedurende het stookseizoen biedt één open rooster per voldoende ventilatie. In
de zomer wordt nachtventilatie met een ventilatievoud van 4 toegepast. Dan dient de
tweede toevoer te worden. Bovendien bestaat de een raam open te
zetten.
Het is ontwikkeld met van meerkamerventilatie
rekenmodel MVRM 5.0 van WIE adviseurs duurzaam bouwen.

6-4
Consultant: Peutz & Associes
Oplevering: 1997

Het Stadskantoor in Schiedam omvat een aantal functies, te weten een

bibliotheek, enkele kantoorfuncties, en een openbare hal voor de
loketfuncties. wordt een theater voor de situatie van
dit windsnelheden, als van Schiedam in de
buurt van kust en door de locatie van het
14 Voor de kantoren is Qeko~~en
veI1tj(atiE~colnclept van bibliotheek is QelJaseel'd

::I1"t1::1r\vo,IIIV van het seizoen. Bovendien .. ,...,.. i"·t ...... ,, .. +

in Gebruikers kunnen het systeem individueel overrulen. De openingen in de

Om te voorkomen wordt lucht eerst over een convector
is dat bevriezing van de convector bij

6-5
 \nrlr",,...h·l-n~.. ,.:.r· AVAX S.A.

Architect: Meletitiki, Alexandros Tombazis

Consultant: Protechna Ltd.

Het AVAX gebouw ligt midden in Athene en omvat een deel van een rlri,,,,hr\olrin
Alleen de heeft uitzicht op een straat. De ",,...li"l1-,,.rn,c",cI
binnenterrein. Alle kantoorvertrekken daarom op de oo.stCllevel nonrion1-.~o,.rI
de gangen en secundaire functies zijn van is
het item in de Griekse context. Passieve ventilatie voldoet in een groot deel van het jaar,
maar dient te worden met andere mogelijkheden als de
geluid) daar toe geven. In een is noo,.ook'oon,rI
met het multi-zone ventilatie model om het ventilatievoud onder verschillende
condities te Met raamopeningen van iets meer dan 1 m2 per kantoorvertrek is met
zowel enkelzijdige als dwarsventilatie voldoende lucht te verversen,

Een drietal passieve voor de zomer ontwikkeld

ti van thermische massa van de
Cl automatische nachtventilatie met een ventilatievoud van 20,
Cl automatische in de vorm van grote lamellen.

In warmere kunnen de ramen worden en komt lucht via het plenum van
de vloer binnen. Een ventilator stuurt deze luchtstroom aan. In de kantoorvertrekken
hangen van 29 oe
voldoende comfort wordt gel:loclen
In de resterende BnC,\lr~~!:lIn voorziet een !:lIlr,~nr~rll·tlnlnBn,n systeem met een Ilc •. \lf"!,nrlr!:ll::BrI op

het dak.

nrt"\lc,,...h:,n zullen in het jaar \lnln""nrl op de ingebruikname worden gemonitored.

Naast de naar maandelijkse per functie h/~>n~"",r'rnllnn

verlichting, ventilatie en gaat het om metingen aan onderdelen van
de Ook zullen de van de worden om een
van de tevredenheid.

6-6
 t'IIn.!"\l'lI::lnCU'ili:li over het AVAX. in Athene

(/)
:z
w
:c
I-
«.
~
<'( Cl}

h
~j
(J"j N
.<
ro

!!
X
<'(
2:
00 ~
> i=

ï~
:;i
« IJ
LIJ
(I,)
..(

t.:l
Z ~
0 E;
-I
5 ~
ca

6-7
tabel: overzicht van de velnUlatlle-ICOIr1C.~P1:en in EC2000 orOlectlen

schema passive

Chelmsford Enschede Schiedam Loods Ath.ens

building type I university office library office office

minimum required ventilation
8 lis 141/8 1411.~ 251/8 14 lis
O1s per person)
stack. wind. staek, wind. mechanical wind, stack.
driving force stack, wind (mecbanicaJ. mechanical supply~ mechanical
back up) exbaust stack, wind back up
supplyair window
automatic solf adjusting self
distributed sms. flOOt
inlet type and size windowsand vents, adjusting
undemeath plenum,
vents cm per vent vent
-_.. . "
floor windows

open
ccllular open office
offices, offices,
intcmal air flow route workspace. workspace. ceiling,
plenum, corridor
atrium atrium atrium
atrium
windows in atrium, back face
6cowls. (671 atrium
exhallst, type and size pitched roof facade windows,
cm on atrium windows
atrium windows mechanical
baIanccd cross
oneventpp, venthehind
tfîckle vent. ventilation ventilation
heating season. day ventilIltion 6cowlson convector
atrium windows andbeat when
atrium heater
recovery acceptabie
nol
ventilation J person less than 8115 14115 25118 35118
applicablc
'hour 0.55 - 2 2 0.7 -2 2.5 5-6

MO vents pp.
automatic
windows; vents. windows,
. summcr. day ventilation windows•
cowlson exhaustfan mechanical ceilingfans
atrium windows
atrium supply

not
ventilation I person Slis 28118 25118 35118
appli~a..l?~e . ... ----
ventilation fate per hour 2 (measured) 4 1.8 2.5 5-6

automatic two vents pp; mechanical

summer, night ventilation vents, mechanica!
windows. 6cowlson exhaust.
(cooling purpose) exhaustfan .supply
atrium windows atrium automatic

ventilation rate per hour 11 (measured) 4 2 5 30-35

!
contral
inlet roarlUa! manual automatic automatic automatic

windows automatic manna! manual manna! manual

exhaust automatic automatic , automatic automatic automatie

Pagina 1

6-8
 8.8ronsema,
Ketel HaadliJe1Jerlde InnonlOI Delft
Ing. B. Bronsema,
Ketel Raad!:)e'fenlde Inn.oni.ol Delft
Fac. der Bouwkunde, TU-Delft

nnoniinn van het milnisterieQrebouw in 1992 werd door één van de cnr'.ov,orc

met trots dat de ontwerpers erin waren geslalagd een

realiseren met een uitstekend binnen klimaat zonder Een van de omstanders
dat voor elkaar hadden geKrE~gen antwoord was dat we gewoon
voor een klirnaatreglelirlg hadden ae;wrad. Ik herinner me dat hij dat hii.,'nnn.or
vond.

de van de T.U.-Delft, "Facade & Klimaat" op 23 oktober 1996 werd door

enkele architecten opgegeven over de het binnenklimaat te
Op de
dUlidelijk te zien dat er waren ~~Innl~hlr~('~ht
voor en die in combinatie met een modern systeem van kwelventilatie
een uitstekend binnenklimaat kunnen realiseren. De betreffende architect ontkende dit ook
niet, maar vond dat je een delrof!~liïk
heeft hij geen want vli ....... "",""i'.'o,..".olinn
SU!:)gE~stie dat je met een nA~\I.~n,r.AIP!rn t;::u::a(ie~;vs:telem ""i ..... nnnii'i/'\ninn " o .. m,i.non was

Het Ministerie van VROM heeft een klunaatr,egcelirlg en het 8innenklimaat wordt door
de beoordeeld. De combinatie van
ae'verltil,eer'de serres en nAr.nlnrliltin,noorrio UUIIUOIIJI\, een succes gebleiken

Voor h""l"h<>I'""" vatbaar?

Kenmerkend voor het nieuwe ministerie van VROM in Den de grote serres die
kunnen worden met schuifdaken. De serres semi-buitenruimten, waarin
echter het stadslawaai maar en de wind geen heeft. De
kantoren die aan de serres grenzen kunnen daardoor de ramen openen,
ho1tnp'An voor een op een binnenstadslokatie van betekenis is. De
van de serre-ventilatie en de van de kantoorruimten wordt in
hoofdlijnen beschreven. Een aantal is die van het ministerie "een
hebben gernaéiKt.

laat een representatief beeld zien van één van de serres.

7-1
 1 ReDrE~Se!ntjatilet beeld van één van de serres

7-2
Het nieuwe ministerie van VROM in Den naast het Centraal Station. De
is ca. 80,000 m 2 bvo in 17 hOIIlWI::lClIP.O 10.000 m 2 in 2
omvat kantoorruimte voor ca. 3.000 ambtenaren en bewindslieden en
bibliotheek, rll'>I/'II'>nil"'II'>,nfrllm

bestaat uit een middenrif, met haaks

aan '''UUH'C,''7lil''ie:.n 2, waarop tevens het van de technische
infrastructuur is aangegeven. oe:oOIJW wordt doorkruist door de van de H,T.M.

C.S. De nO()TOI!no,ano

Technische Introsu-uktuur

De wenste te kunnen beschikken over te openen ramen in de kantoorruimten, voor

een met deze een eis. Veelal in rtll'>lrn.::o,IiiI/'li'>
wen ramen weliswaar te openen, maar is de bruikbaarheid ervan door
wind en stadslawaai Voor dit heeft de architect echter een en
oplossing de serres,

serres
De LIIL/C\.,II'.o;:;'n van het gelbolJw aan de buitenkant verbonden door waardoor
grote serres worden met van ca. 20 x 20 meter, en een grootste
van ca. 50 meter. De serres kunnen worden met grote schuifdaken.
alle kantoren uit op de serres en door de heen ook op de stad.
Via schuiframen staan de kantoren met de serres in open Zowel de ",.'''lrrO.nll;;on
als de te openen ramen met enkele Een te openen raam is een
Ilnlmllnl1,~1 bij het realiseren van een waarin de bewoners zich
voelen. De serres geven aan de schuiframen een grotere dan normaal
omdat:

gellui(jstleléasting uit de stad wordt

door wind worden
'f'",u"'h1'\I""rCI"hllnoe::II'>I~'n geelJl1l111eE~ra

7-3
 ntnr'llld:IAlI'lI.',df:!llI"I!+iil!!:ll+iid:IA van serres
De serres op de vangen veel zonnewarmte; vermeden moet worden dat door
broeikaseffect de temperatuur in de serres te hoog wordt. In zomer en
worden de serres daarom natuurlijk met van de schuifda-
ken, die open staan. dalende temperatuur worden de daken in 3
stappen waarna, voor de de ventilatie wordt voortgezet
via die op hun beurt ook weer in 3 secties worden totdat een
serretemperatuur van 12°C is bereikt. luchttoevoer vindt via onder
in de serres, die eveneens in verschillende secties worden bestuurd. Een en ander is
schematisch weergegeven in 3.

Het systeem is "J'nrll:lnln a,edllml~m"Oinejerd

dat in de zomer de maximale temperatuur boven
in de serres ten ca. 2,5°C boven de zal

Bl Bl Bl

S~fT(:Î\I<:hllemp!q,ra!JJur 12 - 20'<: ~lllI.Iahttemptrolllur 20 _. 21'C

Ook ~ epen

Al

Sl 6l Bl Bl

Serreluchllemper<>brut :> 22'0

Dok 11 zlt> illlh~l {)j)oo

7-4
 de zomerventilatie is treedt een mechanisch
waarmee een grote hoeveelheid buitenlucht in de serres wordt
'7n,n""n"",,,rnl1o winterventilatie. Het luchtdebiet is op de minimum
ventilatiebehoefte van de kantoren en totaal ca. 48 m3 /s. de 16e v~rrli,~niinn
8 ventilatie-eenheden elk met een van ca. 6 m 3 /s. Lucht
wordt van buiten aangezogen, via luchtkanalen
tOE~aeivoerC! naar de serres. met
van een tWÎn-coil systeem, dat warmte onttrekt aan de afvoerlucht.

Indien de serres na een koude nacht of weekend teveel afgekoleld « 10° à 12°C)
nn\III!:OU'l'Y'ln",.n{1,rI"" snel op temperatuur worden n""hr~~l"t,i" van
wordt de lucht \lf'llIiI:>,r1ln nt:>rt:>t',rt'"I;"'t:>,rrl
7n,nn,nlnÎn zeer
ba1tteriien voorverwarmde lucht ook naverwarmen om te voorkomen dat
de temperatuur in de serres wordt dan 10° à 12° C. Deze minimum temperatuur is
in verband met de Ihi",rnnil~r'h", bomen en struiken in de serres.

De lucht wordt onder in de serres mCleb,la:2~en eVlemNii,dia

geble~l<.ein dat hierbij de meest hnrnr,n."n", 1""'.nn"""""1"' ..·""' .. rl""' ........ in de

en is daarom
ventilatie van de kantoren. De op de 16e """,.. rii,onin"
daarom in het stookseizoen de ventilatielucht aan vanuit de serres.

de "nll ... ""nri,o·

n .....,.~t'~nrijl'.h.,.ri.,.n een fris en koel serreklimaat;
buitenlucht wordt condensatie op de van de
serres voorkomen;
• warmteverliezen van de kantoren naar de serre, en zonnewarmte worden benut voor de
'1""u\I", ...nir.n van de ventilatielucht; een systeem.

7-5
 een serretemperatuur van 10 0 à 12 0 C in het stookseizoen is het serreconcept pn,prlf1I1P_
neutraal, dat wil zeggen het van het met serres is aan dat van
hetzelfde zonder serres, echter met die zouden conform
de normen. Actieve van de serres gaat in dus niet
verder dan de 10 0 à 1 2 0 C. Zie ook de 'VIJ'IIU'.I~.

Het ontwerp voor het ministerie van VROM is in een van grote veranderin-
gen op het van kantoorwerk en nieuwe inzichten op het van binnenmilieu en
buitenmilieu o.a.:

Kantoorwerk
tempo waarvan de trend moest worden
en aannames worden
inn"""",,...tu,+ over de te verwachten interne thermische belastin-
gen. Eén en ander viel samen met een verminderde van het aantal vierkante
meters per waardoor het effect van de grotere nog werd versterkt.

interviews met en
ses werd ae(~dvlseerd uit te gaan van 20 à 25 W/m 2 (n.o.), voor die
waarde.

Binnenmilieu
De snel ontluikende

debiet systeem waarvan de werd 0111gE~b()gEm

bruik naar buitenluchtdebieten. Voor een \lClrn""r.... l:il!:3rlnp
een constant debiet 100 % met n.::lli(nl~linln

Buitenmilieu
De dat vertrouwde koudemiddelen de aantasten,
waardoor nog besloten werd de koudecentrale, die was ontworpen
voor CFK 11 om te bouwen naar HCFK 123.

Een ministerie dat Milieubeheer in heeft, kon aan deze aspecten uiteraard
niet In een boeiende interactie tussen en adviseurs is het
met zijn installaties ontwikkeld tot wat er nu staat: Een eV i6millfic:htiae
en
verallt\ivolorcleliijklleidsbe:sef voor het buitenmilieu. Dat we het nu, tien
is evident. Zie ook de .... "" .. V."'H.

7-6
 variabel maximaal 5
lJeilastang van
uinlte'tenlDEiratuur van 25,5°C
niet overschreden.

12 W/m 2
personen 11,4 W/m 2 (7 m 2 n.o. per ","""<:lt"li,nnl

apparatuur 7-20

Ruimten met interne thermische werden in n ...... """ ...... HIV;;)ltUICCI

lokaties die gUllSt!lg met tot de externe belas1tin~,en

"""'IV""'''' bleek dit

echter niet indlelilnm;ei!;en die vanuit de or{Janlisélltie werden

Ten behoeve van data- en 1::1"'."' ... ,........."' ..... rondom de kernen kan additionele
worden "01"'. . ,,,, ..1'1 via een decentraal gekoleld watersysteem.

Het minimum ventilatiedebiet is 5 m 3 /m 2 /h, een van 1:7 m 2

in theorie neerkomt op 35 m /h per persoon.
3
houdend met een
perscme~ndiictltheid van 1 :11 m 2 is het minimum effectieve ventilatiedebiet 55 m 3 /h per
persoon.

De van de installatie is opgezet dat zoveel en

7t"lit't!:3nln met
100% buitenlucht kan worden waardoor het ventilatiedebiet normaliter meer dan
1 00 m3 /h per persoon hAf1r~;:=Int
Slechts als de VAlrw:~rrrlimll~- niet meer kunnen

De detJlietr'egE~laars 7nrl~nin nAf1im,~n!::innA,l'lrf1 dat zowel vertrekken van 2 en 3 modulen

kunnen gelmalKKellJIK worden
tvrUS(!he ... "',.... +.........,"I .... ,n,.,,1 met twee-
geblouw (3,3 m)

gelorc,fiteel'd van de thermische

aClculnulatiec:ap~acitejt van de bouwconstructie.

ultae'voc~ra
met convectoren, die in vOlgolrae met het variabel
Elke kamer heeft De
cal>ac:itelt van de convectoren is berekend op een minimum serretemperatuur van 10° C.

7-7
 5

DAKTUIN DAKTUIN DAKtuiN:

fechniéklnoCl 16e \1t:>t'rli.onllr'1l'1

7-8
Door de kleine kamers van 2 tot 4 personen, de grote ramen, met uitzicht op
de serres en de stad, de individueel te bedienen schuiframen, en
IrrF!ClAllnc:1_ een binnenklimaat met royale ventilatiedebieten en vermijding
van recirculatie, is veel om van het nieuwe ministerie van VROM een
~'IJUIU"" te maken.
....

in de techniekruimten op de 16e
6 waarop tevens de daktuinen op het middenrif zijn
aangegeven. De centrales in toevoer-eenheden en eenheden.
In het koelseizoen wordt de lucht direct van buiten aangezogen en in het stookseizoen uit
de serres.
Gezien de (3,3m) en de beschikbare schachtruimte is het
, ....... t+ .. ''',.,''''nnr+ in tweeën verdeeld.
r;:anlc:n,nft'!t<;:ar\;:ah:on in de centrale kernen bedienen het middenrif; de ""J"'~"'''''~' worden
via schachten aan de Zie

oP!ge~;teld in de middelste beuk op de 16e

bestaat uit 2 wa!terge~(Qelde Igslalrnalchine:s, elk met een ... "" ... "' ...·i+ .. i+
een luchtgekoelde IIn.'!r/"'!nmlnrll'!!C:~~nrm:::ll/"'!hinA van 850 kW. De totaal opIQe~;tellde ... "' ... "' ...·.1"0'1"
komt overeen met ca. 50 W per m 2 bvo.
De waren :::I;:arl\/;:alnlcl!'.liik- gel;ehecteelrd op van CFK 11. later
Îs besloten over te gaan op het koudemiddel HCFK 123.

De zUliaelrC(JmDn~SSiOrimSIChine dient voor aan de

e.d. en is tevens bestemd als

aet)ou'w is op de :::itl'id5iVerwarrmflCl .... arlr"'''''rt't 1.900 kW

overeenkomend met ca. 100 W per m 2 ruimten

t.,. .... nrlo .. liilre:a installaties zijn voor "e:alrn;:arlalf7",'e:an en centrale hal, restaurant en
keuken, bibliotheek, archieven en verschillende andere ruimten. De n!:llr ... ".e:ar'n!:lI·!:Inle:a
wordt mechanisch n ... 'lIe:aI"t+il ... e:alrrl

\/Alrn:::llriAf7:::1IAn en centrale hal, restaurant en

SPE~Cl1rlel<:e ruimten. De n""rv<l'ar ..... "'.·"'no

Totaalluchtdebiet kantoren ca. 400.000 m 3 /h

Totaalluchtdebiet serres ca. 115.000 m 3 /h
Totaalluchtdebiet ca. 155.000 m 3 /h
Totaalluchtdebiet garage ca. 110.000 m 3 /h

Totaal voor het ca. 840.000 m 3 /h

1-9
In de warme zomer van 1993 bezoek ik enkele malen het nieuwe (ik mag
er nu nog in). Ik zie dat in ongeveer de helft van de kantoren het licht uit is. Vakantie? Of
is er voldoende daglicht? Een derde van de ramen staat open. Vanaf de loopbruggen kun je
door een open raam ambtenaren interviewen.

"Waarom staat uw raam open, miJ'nh<Aer

"Nou, het is zomer en dan werk ik graag bij een open raam. Mijn aan de andere kant
van de gang doet dat ook. Ik voel een wind en ik zie buiten de bladeren van de
bomen een Zo hoort een kantoor te mijnheer, en niet anders".
"Hoe warm is het nu
"Vijfentwintig
"Maar weet u hoe warm het in de serre is?"
"Ja, ik heb het net gemeten, toch!"
open ramen maar kosten ook energie. Hoe weeg je de kwaliteit van de
\/\forvnJov en energiegebruik tegen elkaar af?

Hoewel, de koudecentrale is maar in

één van de (800 kWth) ook op warme
dagen niet of in bedrijf te komen. Hebben we de thermische of de
geli 'jl<1tijdlgtlleiclstl:lctorEm toch nog overschat?

"""",.,,,,,,,nvc,liiv in de veel hoger te dan berekend.

nL:

a) De van de serres. Deze zijn ontworpen op een

10° à 12° maar in de tussenseizoenen is de temperatuur vaak
18°C) om multifunctioneel mogelijk te maken, voor rme~pnivnlmctPn
receo1:ies e.d. De om de serres ook 's winters te kunnen gebruiken leidde
ertoe de temperatuur in te stellen op een minimum van rond 18° C. Wat dit betekent
voor het energiegebruik in deze ruimten is evident!
Het moet ergo worden aangepast aan de ()n1rWI~rnnr(mril~I~lnp.n
voorbaat bekend en geaccepteerd zou
geweest, hadden we de thermische van de serres anders moeten
Dit uitgangspunt is o.a. het ontwerp van de
IUls:ve~mrm voor AKN (AVRO-KRO-NCRV) te Hilversum, eveneens van Prof. J.

b) Deze is berekend op 30% R.V. de minimum wintertem-

peratuur. In de stelt men deze graag wat hoger in, waardoor het
vooral ook door het dat uit oe;mrldhleiclsovelrWI~-
gingen zoveel en met 100% buitenlucht wordt geventileerd. Als we ons
dit van tevoren hadden zouden we wellicht een ander be"oc:htliairmssv:s-
teem hebben ultrasoon in plaats van elektrisch/decentraal. Ook deze
lUISive:StlrlO voor AKN verwerkt.

Het serreconcept functioneert dus uit~)telkerld maar de moet wel het van
de serres in overeenstemming met de ontwerpgrondslagen, op straffe van verhoogd

Hoe zouden we de klimaatinstallaties in het van VROM anno 1997

hebben ontworpen. Waarschijnlijk op basis van dubbelbeglaasde serres en klimaatplafonds
met een constant debiet Maar misschien nog met
natuurlijke luchttoevoer vanuit de serres en mechanische afzuiging van de kantoren [1 J.

7-10
Want de thermische belasting door computerapparatuur, door ons op 20 à 25
W/m 2 daalt in een snel tempo. een maximaal van laptops, P.C. 's met powerma-
nagement en wellicht de introducties van NC's gaat de
thermische belasting terug naar 5W/m 2 • Dat is de waarde die we 15 geleden invoerden
De kantoorautomatisering is dan voor de Lrlir.... ",li ........
'!:>",..... ", ....

IÇlU""v"I">:J meer een thema van

Wel zouden we een uitgebreide infrastructuur hebben gemaakt voor decentrale I<m~IS\,stl~­
men, waarop naar behoefte koelconvectoren, koelplafonds, ventilatieconvectoren en zelfs
DX zouden kunnen worden Een dergelijke
voor "Binnenkfimaat op Maat" voor de toekomst het beste dat de
klimaattechniek kan leveren [21.

[1] Bronsema, B. (1996)

"Natuurlijke ventilatie van Ka,nt(Jnfnp-.hnfil/l,p-n - Een goed idee?"
TVVl nr. /96.

[21 Bronsema, B. (1994)

"Binnenklimaat op Maat - Idee en Realisatie"
Nationale 1994

7-11
 G. De VriesfI
V&l Consultants, Rotterdam
 G. de Vries,
V&L Consultants, Rotterdam.

Ecolonia is een initiatief van Novem, de Nederlandse voor en milieu

bv met steun van de ministeries van Economische Zaken en van Volkshuisvesting, Ruim-
Ordening en Milieubeheer. Bouwfonds Nederlandse Gemeenten was verantwoordelijk
voor de en trad op als ric:dirnrln~n'::'nrl nO'"\,rlr<:.... n'+n''''''>r

Reeds in 1 986 ontstond het idee een voor milieubewust en

dat een weergave moest
van de op dat moment kennis en op deze terreinen. In 1989 liet de
Nederlandse onderneming voor energie en milieu bv (Novem), met financiële steun van het
ministerie van Economische Zaken, de haalbaarheid van een onderzoeken.
Bouwfonds Nederlandse Gemeenten voerde de studie uit.
De onderzoekresultaten waren !:lI::Inl".irlllnn rl!:ll~rl\f\u>rlet:>II'11e te realiseren. Na een

sellectiepn:Jcl3dlJre werd een deel van de Kerk en Zanen in aan den

Rijn bestemd voor het demonstratieproject Ecolonia. Een woonwijk bestaande
uit 101 milieubewust en energie-efficiënt gebouwd. Woningen die
("1o".,..h"V1' zijn voor seriematige bouwen niet bestemd voor specifieke rlnc>lrlrn,t:>n,c>n

In juli 1991 staatssecretaris Heerma de eerste De oplevering vond

tweede helft van 1992. Bouwfonds Woningbouw bv trad op als rlclt"'nrlr~>n".nrl nn,rlr!:l't"'hT_
gever voor de

In 1989 verscheen het Nationaal MilieubeleidsPlan (NMP) en in 1990 het NMP-Plus, met
als de rapportage Duurzaam Bouwen (DuBo). Deze plannen vormen de basis voor
het milieubeleid in de Een breed kader, op van zowel de
als de verschillende maatschappelijke sectoren. Dus ook van de bouw.
nnrlr~~I"'I",+ die het NMP stelt aan de bouwnijverheid, als voor Ecolonia.
I::ner~Jlelbe:spémr"lg en zorg voor het milieu kregen alle aandacht. Bouwen en wonen belasten
nu eenmaal het milieu en doen een op de Dat is niet te
voorkomen, maar kan wel worden tot een verantwoord minimum. Het NMP
onderscheidt in het streven naar een duurzame de drie belelCjSIIJnlen:

1
Het verminderen van c>n,ornlC>t'It:>h,rl uit energiebronnen, door
van de behoefte, duurzame en het toepassen van
installaties.

Tekst is grotendeels ontleend aan "Persinformatie opening Ecolonia" 29 september 1993 door Karel te
Lintel Hekkert (Tekst/Vorm) en Ger de Vries (V&L Consultants) en aan het artikel "Meetresultaten uit
Ecolonia", drs. ing. G. de Vries (V&L Consultants) e.a. in BouwWereld nr. 18 (1995).

8-1
2
aallgE~dLlld: de keten van en h""lrrllO,hrl
Van belang de effecten die produktieproces, reststoffen en uitstoot
van stoffen hebben op lucht, water of alsmede op het en
de IIIIIICUIVCI

3
in een behoefte voorziet,
en geen milieuschadelijk
mogen geen natjellge
ae'vollaen ondervinden van scllaclellJke emissies, wat extra zorg vraagt voor een
binnenmilieu .

Op basis van de drie uit het NMP is in eerste instantie het stE~d€ibOIU
plan voor Ecolonia ontworpen. In een latere fase volgden de woningontwerpen. Hiertoe
werd iedere verdeeld in drie specifieke thema's. architecten
kregen ieder een aantal te ontwerpen, met daarin verwerkt één van de
Daarnaast moesten de voldoen aan een
basisprogramma van eisen, waarin de milieubewuste en
woningbouw waren verwerkt. stelde bovendien
stringente eisen aan de van de diverse '.Ir'nlln,...·t" ..'c'"

11 Aantonen dat met de huidige kennis en technieken (1989) milieubewuster

L......,U'"''
VV'U kan worden
11 Zichtbaar maken van hiaten in bestaande kennis
11 geven aan milieubewuste of duurzame \fHr,nllnnlhr\l
11 Duurzaam Bouwen in de brengen.

van voor I:COI()nla

de start van de planvorming voor Ecolonia in 1 989 is een programma van eisen
op de toenmalige kennis van zaken. Hierin wordt onderscheid
op het thema en per woningontwerp gestelde eisen.

oelpa~)sein van milieubewuste materialen voor binnen- en

als tOE~slé~grna1:eriaal

e Kiezen voor de minst SCllacleliJke

e Vermijden van CFK's in toe te passen materialen.
• Scheiden van het (huis)afval.
• Beperken energiegebruik tot Ek ~ 300 MJ/m3, cq. Ek s 220 MJ/m3.
• Gebruik van zonneboilers (indien de locatie het toelaat).
• Voorkomen van tOE~palssllng bitumineuze
• Voorkomen van radon in de \I",.,.nlrH''1C,n
• Installaties voor ruimteverwarming met een arme-ketel.

8-2
Op basis van de drie beleidslijnen van het NMP, onderscheidt het programma van eisen de
thema's:
\lnlnc,nrllo

~ 220 MJ/m3
1 Extra aandacht voor het van warmteverliezen.
2 Extra aandacht voor het benutten van 7nlnni"_l'l,nprnIO
3 Extra aandacht voor bouwen en wonen.

~ 300 MJ/m3
4 Extra aandacht voor hanolrlr""n """,+,0""'0"",,,..' en bouwmaterialen
5 Extra aandacht voor levensduur onderhoudsarme materialen en
organische architectuur.
6 Extra aandacht voor flexibel bouwen en wonen.

~ 300 MJ/m3
gelulC:lls,olatle binnen en tussen woningen.
Extra aandacht voor en veiligheid.
Extra aandacht voor bouwen.

Buiten de extra eisen die per thema zijn ook milieu- en in het
programma van eisen van ieder \Alr,n;,... n .... t""",.'n opgenomen. de belangrijkste daarvan zijn
de van de vermeld onder het vanuit het thema.

Na een is met de gemeente aan den

bereikt het Ecolonia te realiseren in de nieuwbouwwijk Kerk en Zanen.
de start was Ecolonia niet meer dan een opgespoten veengebied. Het
lijke element was de natuurlijke waterweg die het bouwterrein stroomt. Vanuit stede-
bouwkundig oogpunt een mager voor een woonwijk.

De Lucien Krol! nnrl"<'f"t-.1" een ontwerp te maken voor

de wijk. Krol! heeft in verschillende landen nnlma .. "'""lii!.-", op

zijn naam staan. Hij zag in de een
om een te ontwikkelen waarin de mens als het ware wordt bewuster om
te gaan met het milieu. Zijn totale opzet omvat ongeveer 300 """..............'-
en. Centraal in het vormen 101 het o;,..,,,,.....,lii ...·,,. rtomlnn,c::tr'l'Iti""nrnÎ,ol"'t
Ecolonia.
Kroll vertaalde de eisen op manier in
korte omschrijving daarvan is aangegeven welke n""nl~lnrll""
gaan.

ct In de visie van Krol! zijn loofbomen een middel om te In de zomer

houden ze de zon uit de woning en in de winter laten ze zonlicht en zonnewarmte
toe. Dit is niet bewust in het uiteindelijke plan.
ct Een de functie krijgen van een extra long' binnen de
en gemeenschappelijk door omwonenden te beleven en te
beheren voorziening. redenen is dit onderdeel niet op

8-3
 "'''' •.,rll'"'' .... r.''''n van de gemeente en de leiding van de school, aan de hnnn"ln:'1",,'n
onder meer wegens verwachte weerstanden van omwonenden, onderhoud en

in de wijk zijn ~trll:>\~"t:l"'t:ln in relatie tot het

EI de \/11I:>Tc,rrn,n

lil In het ontwerp van Archi Service komt het daken en tot
uitdrukking in de vorm van vegetatiedaken. op dit aspect in door
voorzieningen ten behoeve van op de hoeken van de 'kringloopwoningen'
en door het van latten op de van de seniorenwoningen.

• De centraal in het is afçles,lot:en van de \f\I,:>+"",..i..",..,

1"\\1,,,, .. "1"1"\11,,,, schoon vijverwater vindt plaats naar de minder schoon 0"10"' ..... '.,"1"0 \/\I,,,,+,,,,ri..,,,..
Inlaat van water vindt alleen bij een te water-stand in de vijver.
\11 De heeft ondiepe oevers, beplant met riet. De in het plan
opgenomen beschoeiing van is niet ultlaellfOE~ra
lil Ecolonia beschikt over voor schoon- en vuil water, waarop de
Het schoonwaterriool loost op de vijver en het
vuilwaterriool op de hoofdriolering.
lil Nabij de is een autowasplaats en waar omwonenden, met
schoon water uit de de auto kunnen wassen. Het vuile water wordt op
het vuilwaterriool.

verkeer
111 De verkeerssituatie in Ecolonia is aan die van een woonerf. De auto wordt niet

111 aangegeven. De auto staat op

"'''''\1<:1,,,,,,,,,,,,''''''10 stratenpatroon of de ho,nrr,oiiinn
lil Ecolonia beschikt niet over trottoirs, er is dus geen tussen de WE!OOleb,n
voetgangers, fietsers en automobilisten.
lil Het in de bedoeling, met name in de orrlerlVClorzienirlO op te
nemen. Deze waren echter niet sociale
nn'\loilinlhoin en onderhoudsproblemen.

EI de buitenrand van Ecolonia en dus te bereiken een

• Ecolonia aan een op ongeveer tien minuten
NS-station, waardoor het bereikbaar is.

111 In navolging van het programma van eisen is in de wijk geen toegepast.
• Novem wilde graag {beton)klinkers toepassen waarin reststoffen zijn verwerkt. Dit
verzoek is niet gehonoreerd door de gemeente.
&1 In het is geen voorkeur voor het
materiaal van de lichtmasten. Op voorstel van de gemeente aluminium
lichtmasten vanwege het onderhoud.

van woningen is gemaakt van de de zon als

via lichtinval of door van zonnecollectoren.
\11 verlichting opgenomen in de vorm van PL- en

111 met de binnenstad en de openbaar \!t:lr\It.,Of'cn/nn,r71t:lnlnrlt:ln moeten

het verkeer en vervoer met de auto in Ecolonia hono,rlI'<:l,n

8-4
 Hoewel nu algemeen waren in 1989 de maatregelen met
betrekking tot .....",,, .... !-,""ir.. """ i .... .,,"' ...... ol,i .........van huisvuil vooruitstrevend.
CII Op diverse waar geen geluidoverlast worden

CII Centraal gelegen is een milieuparkje gepland met voor

van olieresten,
flP,c:rtlPlf'ipn i .... .,,"' ...... ol,i .... 1"1 textiel en meubels. Dit plan is
nog in
EI Zoals in veel gemeentes, biedt Alphen aan den Rijn composteervaten te aan die
in de tuin kunnen worden

collectief beheer
.. Het hi", .... "" ........ lo' .... \l1f ...\ .... il...... ~." van van de bewoners door de
over het
""+<', ........,.1, ......... onderhoud.
,AI ........ ' ....... e'" van WEB, Van Gerwen, Lindeman en Alberts &
van de bewoners en in met hen door de

In verschillende fasen van de planvorming is over \I,..,.. .. ".;o'n'n'ncn die

niet meegenomen in het stedebouwkundig ontwerp.

Dat -een informatiestructuur in de vorm van \la.'II,..I.. +i ..., ....

etc.;
-gemeenschappelijke wijkvoorzieningen;
en van de wijk.

A fbee/ding 1: Zicht op Ec%nia

Foto: ARSNOVAN&L Archief R'dam

A fbee/ding 2: Stedebouwkundig plan Ec%nia

1 Extra thermische isolatie moet .con,orni.:l h.coC!lnli:ll~.con

Bakker Boots Van Haaren Van der Donk

architectenbureau bv, ....: .... "'<:1'.. 0 ...

Achttien in vier types, noord-zuid of oost-west U~::SllU~I~1 De woonkamer

aan de zuid-, oost- of westgevel; entree en keuken aan de straa'tziide. de verdieping
drie en de badkamer
Drie hnav"AI,.."nir~ .... ".n

klein, in tot de grote ramen in de

woonkamer. ,nrnrnit'1'o woningen hebben een serre over een deel van de achtergevel. De
installatie, waarin de
W~lrrrlt::llnW'::Itl=!rh,Arf~idiina is opgenomen. Woningen met
met zonneboilers ten behoeve van warm
tapwater.

8-5
Afbeelding 3: Foto ARSNOVAN&L Archief R'dam

Afbeelding 4: Plattegrond

Prioriteiten vanuit het thema

lil thermische isolatie
lil Rc = 3,0 m2 K/W
lil Gevels gemiddeld Rc = 4,2 m2 K/W
lil Daken Rc = 4,4 m2 K/W
• U = 1,6 W Im2 K; inclusief rolluiken U 1,4W/m2K
ti Thermisch woningscheidende wand
lil Gesloten keuken

2 Zonneboiler en serre ho,no,_V"",.,. n~C::;Ug:li,rnrl

Architectenburo J.P. Moehrlein, r;;r,nnllnnlon

als vijf blokjes van twee onder een steeds noord-zuid

Çlel5101ten keuken en afsluitbare trapopgang bevinden zich aan de straatkant
op het noorden, de entree in de of in de zijgevel onder de carport. De
woonkamer op het zuiden aan de tuin. Grote schuifpuien met veel scheiden de
woonkamer van de serre, die over de volle breedte van de woning is De
"o .. rll,enln,... bevat drie slaapkamers en de badkamer. Het is uit
met een van baksteen. Thermische isolatie:
"·i\ll ..... o .. "'''"' Rc
,.. .. I"'... 3,0 m2 K/W, gevels Rc = 3,8 m2 K/W en daken Rc = 3,5
m2 K/W. Zowel op de beneden- als is met als isolatiewaarde
U = 1,9 W/m2 K toegepast. Alle woningen beschikken over een zonneboiler voor warm
tap water. Uit is uiteindelijk geen zonne-energie
(elektrische zonnestroom) toegepast. Verwarming vindt temperatuur
radiatorenverwarming en ventilatie met ,A'<l, .. ....,,.h::>i·.,..· ' ' '.. ''.lInn'M' ....

Afbeelding 5: Foto ARSNOVAN&K Archief R'dam

Afbeelding 6: Plattegrond

Prioriteiten vanuit het thema

• met tuinkamer
" Serre van enkelglas fungeert als en bufferzone
• en natuurlijke ter voorkoming van n\lI"'I"\/'",r~,ittinn in de serre
• Kleine gevelopeningen op het noorden en grote ramen op het zuiden
<11 Zonneboiler voor warm tapwater

3 ~[]IIII··le1~el om zOlninlstl'alina te benutten

Architectenbureau Hopman Delft

omsluiten aan drie zijden hebben een

en doorzon-achtige plélttE~Çlr'onlden
c::nllrt.IIP\fPIII,r1I"'lIrlr1

Het souterrain bevat twee SlaaPIKarnelrs

8-6
entree, de keuken en de Inn,::Inrilt1l'" garage Een halve ligt de
woonkamer en op het niveau de grote slaapkamer en tweede badkamer. De
daken hebben een waarin de zonnecollectoren verwerkt.
Het casco is gebouwd in kalkzandsteen, met van De
aan de buitenkant geïsoleerd met harde schuimplaten. In het
souterrain is een koele kast Thermische isolatie: begane grondvloeren Re =
3,4 m2 K/W, gevels 3,2 m2 K/W, daken Re = 3,3 m2 K/W. De woonkamer is voorzien
van U = 1,6 W/m2 K en de andere ramen met U = 1,9 W/m2 K. De \Mt1.nirlfl~.n
beschikken over een lage temperatuur .. "'riï"'·h..... ""nuo'.. ,.,"' ........ i .........
met warmteterugwinning. In de woonkamer is \llru::>r'\lAlrlM,::Irrninln ::I!",nrlAI~>nri

A fheelding 7: Foto ARSNOVAN&K Archief R'dam

Afbeelding 8: Doorsnede

Prioriteiten vanuit het thema

lil Compacte vorm woningen
(Ij Benutten van door extra glasoppervlak
(Ij Zonneboilers C.q. vergrote zonneboilers voor \1\I::'lrrrli"::I,n\I\,'::Ii",,,,,.

411 Vloerverwarming in woonkamer

111 Bouwmaterialen met

4 sluit aan bij natuurlijke kringloop

BEAR Architecten, Bureau voor Architectuur en Renovatie, Gouda

Vier seniorenwoningen in een en zes als twee onder een

Beide types noord-zuid met de woonfunctie op het zuiden. De senioren-
woningen bevatten op de grond een keuken, en met op de
een tweede entree en keuken van de kringloop-
woningen aan de noordkant, met op de eerste en de
badkamer. Grenzend aan de woonkamer bevat het ::II"'ln,."... n,n ..'I'::I::I1
De gebouwd in houtskeletbouwelementen, met een ge'velbekle~dirlg
van onbehandeld western red cedar. Thermische isolatie: begane grondvloeren Re = 3,0
m2 K/W, Re = 3,1 m2 K/W, daken Re = 2,9 m2 K/W. op
U = 1,9 W/m2 K en op verdieping U = 3,0 W/m2 K.
Verwarming vindt plaats door een temperatuur Ventilatielucht
wordt mechanisch at~)e2:oglen

Afbeelding 9: Foto Hans Pattist R'dam

Afbeelding 10: Doorsnede

Prioriteiten vanuit het thema

• Houtske!etbouw met ge'vellJeKledlrlg van on behandeld western red cedar
• Brede dakoverstekken
411 natuurverven
.. delen van en dak ge'ÎSQlleE~rd met cellulose-isolatie.
til In tochtportaal ZUloaeVl91
.. in \In ,..,,.nnri"::I::II
111 Zonneboiler voor warm tapwater

8-7
5 Architectuur benadrukt eenheid met natuur

Architectenbureau Alberts & Van Huut, Amsterdam

Twaalf woningen ontworpen in vier types, volgens Dit is terug

te vinden in de kenmerkende en grond bevat entree,
woonkamer en keuken, de verdieping drie badkamer. Twee hoek-
woningen langs de kade een extra als stedebouwkundig accent. Het
OP!ÇJeIDOIJW'd in kalkzandsteen, met een buitenschil van baksteen. De \l""rrll<"nilnn.~_
van hout. De schuine daken hebben een passend in de
nrrll'1rll<:!r'hp architectuur. Thermische isolatie: grondvloeren Rc = 3,0 m2 K/W,
gevels Rc = 2,5 m2 K/W, daken Rc = 2,6 m2 K/W. op de begane
dUIJO€ilglé3S U = 1,9 W/m2 K en op de verdieping U = 3,0 W/m2 K. Elf hebben
een zonneboiler voor warmtapwater. Eén heeft een indirect boiler,
aalngl~sl,otE!n op de cv-ketel. De vindt plaats door een lage temperatuur radiato-
renverwarming. Ventilatielucht wordt mechanisch at~le2:oçlen

Afbeelding 11: Foto ARSNOVAN&L Archief R'dam

Afbeelding 12: Plattegrond

Prioriteiten vanuit het thema

411 Van beneden naar boven
., Onderhoudsarme detaillering
411 Randen daken, en hnr<:!T\fII&>rlrln".n afgewerkt met zinken rI"'lvll''''1''''.....

., Goten en hemelwaterafvoer deels in koper

411 Keramische rll'Ilvn;~nrIPn
411 Houten delen in western red cedar

6 Variaties op een flexibel Ullr,nllran."n1'\IIII:l1rn

lindeman c.s., Architecten en Innenie,

Adviseurs Cuijk

vier als een aan een smalle straat, de zes als tweemaal drie
Centraal in de woning is een kern gesitueerd, met daarin de trap, het
De rest van de is variabel inclusief de
!PII"ilnnn,n'tl"n in de begane Installaties
geplaatst, waardoor ook de variabel indeel baar is. Het casco van de
in kalkzandsteen met betonnen vloeren en daken. Op de
is de van baksteen. De is voorzien van
stucwerk. Thermische isolatie: begane grondvloer Rc = 3,0 m2 KIW,
Rc = 3,2 m2 K/W en verdieping 2,9 m2 K/W, daken Rc = 3,3 m2 K/W. op
dubbelglas U = 1,6 W/m2 K en op U = ',9 W/m2 K. Alle
woningen beschikken over een zonneboiler voor warm tapwater, een indirect aelHOOK1ce
twee-zone en ventilatie met warmteterugwinning.

Afbeelding 13: Foto Hans Pattist R'dam

Afbeelding 14: Plattegrond

8-8
Prioriteiten vanuit het thema
• Beide types uitbreidbaar aan
lil Houten in demontabel met uitwisselbare kozijnen
lil in grondvloer maken keuken "0" ..... 1,,,"'+"''"',''',,,,.
• aan andere woonvormen en combinatie wonen/werken
1& Op te ",.,.II,1-",,,,,n in boven- en ho ..... orior\\AI,n ... ' .......

7 Zware kern voor

Woningbouw en EnerçJielbel:;pélrirlQ
\1\1"... v ....... ..,'o ...

"<::IL-nr,... ""n FAGO, TU-Eindhoven

\I"r,nir~ .... c ....

in een rijtje, oost-west De woonkamer ligt aan de straatkant op
aan de achterzijde van de woning, op het oosten. Aan die
kant is een aparte ontworpen, met toilet, keuken en Op
de eerste \lt:>lr/"llt:>nllnn bevinden zich drie slaapkamers en de badkamer, daarboven een
zolder. deel van het dak kan een 'houten doos' met twee extra slaaplKarnelrs
Eén is tot praktijkwoning. Het casco is
::l'trH"\.Mt:>lrVT met een baksteen buitenblad. De \/I/t"1,nl ..,rUJ,n

voorzien van een bestaande uit 150 mm dik kalkzandsteen. Naast de

Qeluidlsklern bevindt zich een stille kamer. Thermische isolatie: Rc
3,0 m2 K/W, Rc = 4,1 m2 K/W, daken Rc = 4,4 m2 K/W. Oe!;llélzHlg
U = 1,6 W/m2 K. De hebben een temperatuur met
mechanische van ventilatielucht. Een voorraad boiler van 80 I. wordt verwarmd
door de cv.

Afbeelding 15: Foto Hans Pattist R'dam

Afbeelding 16: Doorsnede

Prioriteiten vanuit het thema

• Geen QeIUlijS()VE3rSlaQ
Cl Geluidskern, door extra zware kalkzandsteenwanden en zware deuren
lil 'Stille' kamer naast geluidlsklern
Q Trillingvrije oplegging trappen, cv-leidingen etc.
• Close-in boiler in keuken

8 en ,..0..". ....... 1'1 wonen door ............. "',.."... en materiaalkeuze

Bureau voor pnl~rnIIP-nn·t\I\II~rn architectuur en stedebouw

Peter van Gerwen, Amersfoort

Twaalf woningen, verdeeld in een rij van acht en vier twee onder een
allemaal noord-zuid De staan aan een smal straatje. Aan de kant
van de wordt het blok door een hoekwoning met extra \to ../"Iit:> .... :i ........
als stedebouwkundig accent. de combinatie wonen/werken is hier de
woonfunctie naar de eerste verdieping waar bij de andere drie
slaapkamers en de badkamer Bij alle grenst de woonkamer aan
de tuin op het zuiden. Het casco is gebouwd in kalkzandsteen met een buitenschil van
baksteen. Thermische isolatie: begane Rc = 2,4 m2 K/W,

8-9
Rc = 3,3 m2 KIW, daken Rc = 3,1 m2 K/W. op U = 1,4 W/m2
K en op de U = 3,0 W Im2 K. woningen beschikken over een
zonneboiler voor warm tapwater. Op de vloerverwarming, in combinatie met
temperatuur radiatorverwarming op de verdieping en ventilatie met
warmteterugwinning.

A tbeelding 17: Foto Hans Pattist R'dam

A tbeelding 18: Doorsnede

Prioriteiten vanuit het thema

• Gesloten keuken

van centraal ,..,clcn,cn fr<>nnch. (rijtjeswoning)

e Vloerverwarming

9 materialen en ~tr'alinn~\Afarm1:e

Architectenbureau Archi Service,

Acht waarvan zes als rijtje in een hoek en de andere twee als
geschakelde De woonkamers van de
zuiden of oosten. Hieraan kan een serre worden ~"'UVUV1{U.
de liggen drie slaapkarnelfs
hcrlriifC'n<>nrl met de woonfunctie op de eerste \lclrrli,onilnn

extra tweede Het casco van de woningen is in waarin

het warmtemuursysteem in opgenomen. De is van baksteen. Thermische
isolatie: begane grondvloeren Rc = 3,0 m2 K/W, Rc = 2,8 m2 K/W, daken Rc =
2,8 m2 K/W. op de U = 1,9 W/m2 K en op de
verdieping U = 3,0 W/m2 K. Vier woningen voorzien van een zonneboiler voor warm
tapwater , twee beschikken over een vergrote zonneboiler en twee over een indirect
Çlest()o~(te boiler. temperatuur cv via warmtemuren en in combinatie met
ventilatie.

Afbeelding 19: Foto Hans Pattist R'dam

Afbeelding 20: Plattegrond

Prioriteiten vanuit het thema

• met
ct Grote dakoverstekken
411 Gesloten keuken
411 Houten keukenelement en werkblad
411 Schilderwerk in natuurverf
lil Warmtemuur
• Gevelcollectoren

8-10
binnen klimaat in de zomer
Waar mogelijk is in het Ecolonia project gebruik van Een
Ir",,,::,,...,.iirl,,, daarvan is het gevaar van in de zomer. Daarom zijn În Ecolonia
de zomermaanden van 1993 in 12 de gere-
In deze varieerden de temperaturen van circa 24 oe tot 31 oe. In
serres kwamen veel hogere temperaturen voor, tot bijna 60 oe. Ook is het aantal uren
dan 26 oe. Dit is een maatstaf voor het beoordelen van
het binnenklimaat in de zomer.

Bij toenemende thermische isolatie (de thermische isolatie index van de Ecolonia .. ,....,.., ..·' ... 0.1"\

ligt tussen 15 en 18) en/of oriëntatie op het zuiden moet meer aandacht worden besteed
aan In feite zou standaard tot de van de woning
moeten behoren. Zeker als serres en grote op het zuiden worden toegepast.
tenminste aan voor het van buitenzonwering achteraf ook
voor serres.

binnen klimaat in de winter

In een zestal zijn in de winterperiode de h",ll~nnf'l!11r
ste kenmerken van het binnenklimaat Dit lucht-, en opper-
vlakte- temperaturen, luchtvochtigheid, verticale en horizontale temperatuurverschillen en
luchtsnelheden. Daarnaast luchtvolumestromen en eo z concentraties in de
woonkamers. Het tussen de vloer en het plafond
indicatie voor een binnenklimaat in de winter. De gemeten \I"",rll\f~l"rr\lninCC\f';:'_
temen voldoen ruimschoots aan de eisen (maximaaI4°e tussen vloer en plafond).

1f'\I,"'f'c:~rnlll in oe tussen 0,10 en 2,2 meter

.Radiatoren verwarming 2,4

< 0,8
.Wandverwarming 2,1
1,6 - 2,5

Met alle toegepaste verwarmingssystemen

wachten vloerverwarming een zeer tussen vloer en
Wandverwarming een temperatuurbeeld van een hele grote radiator met
Bij zijn de temperatuurver-
aninC'"7ir.C' samen met de plaats van en soort toevoer-

nr,,,,,,,,,,"'o,n met ventilatie

met ademhaling moeilijkheden.

re~lellJaéirheld van alle systemen en zeker de aandacht voor

individuele van de temperatuur per vertrek. Dit kan niet voldoende worden
benadrukt aangezien de woningen steeds beter worden Eenmaal
teveel warmte kan alleen door het openen van ramen worden De
warmte moet dáár kunnen worden waar dat ook echt nodig is. Overschot aan
warmte of ongewenste warmte leidt alleen maar tot klachten van de gebruiker en tot een
onnodig ""n,,,,,..,.,,i,,,,r1,,,1"'f'1

8-11
 nnl""",,,,,riin,... is van elk woningtype de geluidwering tussen de woningen bepa,ald
tgelulcHsc)latle (!Iu) en de (I co).
,A/r.ni,.,,...,,,,n met een woningscheidende wand in houtskietbouw scoren minder dan
de woningen met een ankerloze spouwmuur van kalkzandsteen. De met een
,nl"1l""r"n,... scoren zeer (De extra kosten voor een fundering
in de orde van grootte van f. 1.800,- per excl. BTW). Alle gemeten wonin-
gen voldoen aan de eisen van het Bouwbesluit. In het Bouwbesluit wordt op dit
moment als eis een lIu;k van 0 dB gesteld. Dit komt ongeveer overeen met lIu = 2 dB. Van
de gemeten was de aanzienlijk beter dan de
eis in het Bouwbesluit (lco Bouwbesluit = 0 dB).

Gemeten index (!lul van woonkamer naar woonkamer:

.Houtske!etbouw met ankerloze spouwmuur 3 - 8 dB
(jestalPelde bouw met ankerloze spouwmuur 8 - 17 dB
(jestalPelde bouw met ankerloze spouwmuur en rlA'~('rIAI("lAn 20 - 23 dB

Gemeten (lco) van woonkamer naar woonkamer:

.Houtskeletbouw met ankerloze spouwmuur 18-21 dB
(jestalpelde bouw met ankerloze spouwmuur 15 - 21 dB
(jestalpelde bouw met ankerloze spouwmuur en ,.,,,,,,,.,,t1,,::,,,rlan 29 - 33 dB

Ook met houtskeletbouwwoningen zijn goede resultaten te bereiken op het

ontwerp dient op een detaillering te worden
uitvoerbaarheid van een Met name moet aandacht aan de c,...I,,,,,,rlir,,...c,...nnc·tro
worden in verband met afdichting om geluidlekken te voorkomen.

luchtdichtheid
In het Ecolonia \1\1,."ni.,,....,.n bIepaiaid en de luchtdichtheid

van een drietal met verschillende afwerklagen. De luchtdoorlatendheid

van de woningen voldeed op een uitzondering na aan de eis in het Bouwbesluit
{QV10 max. 200 Vier van de gemeten hebben een waarde tussen 40 en
80 vier anderen tussen 100 en 140 de kapvorm voldeed
één van de 'Alr.ni.,,...,,,,n eis van het Bouwbesluit.
vragen de meeste aandacht. Doorvoeren door de
nrru., .... .,"-";,,,. har,,,,,,I,,.n in grote mate de luchtdichtheid daarvan. Doorvoeren in meterkasten

opllegginlg van vloerluiken verdienen aandacht in verband met ""'f"li,... ..,tir',...

vloeren bleek het niet mogelijk om aan de eis van het
Bouwbesluit te voldoen (eis 0,02 gemeten 0,036 - 0,052 dm 3 /m 2 s).

Let op een "",trli"t,tir,,... van en dakdoorvoeren. Let

vloeren op een goede ",trlli"t-.tin,n van het kruipluik en dicht alle doorvoeren
die onder het en in de meterkast !

infrarood mSioe!ctlles
In de winter na de oplevering th~~rnrlnnlr~ifiC:("'hA inspelctjE~s
dat meer aandacht moet worden besteed aan het :::I:::Il'"Ihl'AnlrlAn
isolatie. Steenwol moeten sluitend in de spouw worden :=!:=!I"jrl".hr~::I('I"\t
liefst in steensverband en ten van elkaar versprongen als het in meerdere
::;peClale aandacht vormt het aanbrengen van thermische isolatie in
,...nlmn,I""r", constructies (moeilijke hoeken en aansluitingen).

8-12
Gedurende één is de warmteweerstand van een gemeten. Het gaat hier
om een op een houten dakbeschot waarop een isolatie
onder een waterkerende EPDM folie met daarboven sedum De gemeten
warmteweerstand van het dakbeschot met de 10 cm dikke isolatie 3,5
m 2 .K/W. De warmte weerstand van de 0,23 m 2 .K/W
wat een geringe aan de totale warmte weerstand nnlc\I'Cr1"

ve~~etatlE~daIK dat in de vorm van zoden wordt ::3::3r"l..,,,.hr::lr~"\+ Los vegeta-

tie storm van het dak te worden gebléJlZen indien dit nog niet voldoende
is geworteld.

cellulose isolatie
De van een aantal houtskeletbouw woningen tijdens de bouw van cellulose
isolatie voorzien. Gedurende een daaraan 1'...."':.1"' . . . l'1c,n verricht. De daken in de
fabriek van cellulose isolatie voorzien. Uit de metingen is een ge'TIldldelde
de van 0,041 W l(m.K) Bovendien is dat het \1r"~hi'l'1cl"\",,I~~c
isolatie slechts in mate varieert en dat de ""::3''''I'1.~hr''''I"'lhi'c
geen ontoelaatbare toename van het \lnf"'h't..,.:,h".Ii'.:>
isolatie in dak en aevel'co,nSl~n
schieden.

binnen milieu
In Ecolonia werd in drie (drie woningen per de binnenlucht onderzocht.
Daarvoor is de keuze op woningen met een verschillend verwarmings- en
Gekozen is voor woningen met in combinatie met
ventilatie (thema 1: extra aan dacht voor het van
warmteverliezen), voor woningen met op de en radiatoren
op de met ventilatie (thema 8: extra aandacht voor n"':7nr,rlh",irl
en en en natuurlijke ventilatie (thema 9; bio-
ecologisch bouwen). van het binnenmilieu kan ontstaan door infiltratie van
buitenlucht naar binnen, en door stoffen uit
bouwmaterialen. Daarbuiten beïnvloeden de bewoners zelf de kwaliteit van het binnenmi-
lieu door hun velntillatleqedlraq en het gebruik van

In de werden een groot aantal

Voor nagenoeg alle woningen en al deze \I&>I·hlr\rlU"In.:.n
worden Vaak werden
voorkomen. In twee woningen waren de niveaus van benzeen nn,rn':>r'lrc,liilr
onderzoek bleek de bron de van polystyreen \lAlrn:::,k'k'inrlc:n'::I1'Ari::l::l1
"oln+ill::3i'ioc'OIct'OOn"l (luchtverwarming met n",!h::3l""nl"'""orrll.:>
huis. Uit de van de nrr1::1r',io:::r'hA
"':>'r'nr.i'r •• inllnir,n van het binnenmilieu met vluchtige nrrl::ln,iC:f'~hA
de bewoners zelf werd veroorzaakt en niet afkomstig waren van de bodem of bouwmateri-
alen.

De concentraties van de polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK's) waren

dan de landelijk gemeten niveaus in de buitenlucht. De niveaus van fijn stof
overschreden soms de criteria voor een binnenmilieu. van
de niveaus met de bewoning (aantal bewoners en binnenshuis) een
duidelijk verband aan. Wellicht zal het criterium voor fijn stof moeten worden aangepast
of anders moeten worden rto't'''' ........ ,

8-13
De resultaten van de stikstofmetingen doen vermoeden dat kortsluitstromen tussen uitlaat
en inlaat van de ventilatie systemen niet altijd zijn te voorkomen. Dit ondanks de '""'1 ..... ''.... '''
voorschrift uitmondingen. De concentratie van was opmerkelijk
vaak dan 100 jlg/m 3 • deze concentratie gedraagt zich voor
de meeste mensen als een irriterend gas dat werkt op de slijmvliezen van de
ogen en de luchtwegen. Door de bewoners werden echter geen klachten Een
\/o,dl'l<... , ... ,... voor de hoge concentraties en het uitblijven van klachten kon niet worden

gevonden.

Som-VOe Benzeen

Extra aandacht
voor:

terugdringen
warmteverliezen 141 -455 4.7-12.5 33-92

111 - 144 5.5 - 7.5 19-55

bouwen 167 - 425 3.2 - 5.8 19-70

Samenvattend kan worden geconcludeerd dat de niveaus voor alle componenten met uit-
zondering van benzeen en fijn stof laag in vergelijking met criteria en andere
onderzoeksresultaten op het van binnenmilieu. Voor benzeen is een bron
Verder geven de resultaten aan, dat de stof niveaus bij een gernidldelde
hO"Mr.,n ...' ..... van 2 of meer personen boven het criterium komen. De oorzaak van de niveaus

<>..,'''',.. .... 0 \I"' .. ~"'in.rlirl ..... "'.n moet worden in de activiteiten van de bewoners.
OA'VOIIOAn van hun handelen zou weleens de meest

effectieve manier kunnen om binnenluchtverontreiniging te verminderen.

is dat de invloed van de bewoner rI oon:: 1::1(1 0 f'! Vfm rI is voor de kwaliteit van het
(1.., ...... ", .. 1,,:.11111'

binnenmilieu. Dit betekent, dat en installatievorm invloed hebben op

het te bereiken binnenmilieu dat geen bouwprodukten in de wo-
worden Met gebruikelijke bouwmaterialen en een in verband
met luchtdichtheid en het van en velntillatileopeninlgen is dus een
binnenmilieu te bereiken.

radon in het binnenmilieu

Om de radonconcentratie in de te is aandacht besteed aan de
luchtdichtheid van de vloeren en de toegepaste materialen. op
rubber en doorvoeren in vloeren zo veel afgedicht. van fosfo-gips
was in het Ecolonia niet toegestaan. De gemiddelde radonconcentratie 15 %
dan het Per thema drie woningen onderzocht: totaal 27 wo-
ningen.

8-14
Tussen de diverse ontwerpen grote verschillen in radonconcentratie aange-
troffen. Zo varieert de gemiddelde woonkamerconcentratie van 10 tot 60 en de ge-
middelde van 10 tot 30 . Gemiddelde radon concentraties

29 Bq/m 3
. Woonkamer 25
19

De hp-llanl('U'iiik~:;tp- conclusies
radonconcentratie houtskeletbouw
wanden die aan de binnenkant van
velingsgips
111 een relatief kruipruimteconcentratie (64 Bq/m 3 door afgedichte ventilatieroosters)
resulteert niet in een woonkamerconcentratie. Het aanleggen
van een efficiënte barrière (dichte vloer) tussen kruipruimte en woonkamer blijkt in de
praktijk te
111 bij bouwen zonder kruipruimte komt de vloer van het souterrain direct op de
grond te rusten. Dit betekent een concentratie in deze ruimte,
111 ontwerpen met een hebben eveneens oVlsre!enkOlms;tiQe
radon concentraties in de woon- en SlaaPI<arner

Kruipruimte Woonkamer

Traditioneel(kzs)
· thema 1 35 25 18
· thema 6 25 24 17
· thema 7 19 21 20

Houtskeletbouw
· thema 2 25 12 10
· thema 4 64 15 10

nrr\n"I\llr~or toe. Dit is ook gewenst met het oog op de lucht-

in de bouw. Sluit dit ook
TnC'Tn .. rur,,;:, uit
in bestekken ook voor afwerklagen.

OnOl'iI'1U:._ en \lI.fl:lltS::ll'noh,1"1

In Ecolonia is twee stookseizoenen het en watergebruik van alle 101

gemeten. In een aantal woningen is apart het elektriciteitsverbruik van de
verwarmings- en ventilatie-installaties gemeten.
De meeste verbruiken beduidend minder gas voor
maal. Van de referentiewoningen variëren de verbruiken van 226
per behalve een type met een gerTIicldelde
ruimte Dit verbruik wordt aan de I"'nlmn,lo'll',,",
met de daaraan verbonden risico's ten aan zien van de luchtdichtheid en het ~~lnhlrOrl/"l""'n
van thermische isolatie (genoemde verbruiken gecorrigeerd voor het aantal grélacldalge,n
en omgerekend naar een bruto woning inhoud van 300

8-15
 mogelijk om voor een groot aantal combinaties 'woning en installatie'-varianten
te komen voor ruimte De verbruiken zijn
ru:.,t"'nl"lc::f":::a'l:,:>""r'rI in met een thermische isolatie en Maar
\1111',nlr,n,::lln met mechanische afvoer van ventilatielucht of met
van minder dan 500 per
moet nog wel het elektriciteitsverbruik van de installaties worden op!;:)et,eld

Doordat in Ecolonia veel aandacht is besteed aan het voor

ruimteverwarming worden andere vormen van cn.", ......,ior.oh... , zoals die voor warmtapwater
h""lrl=>.,r1ln,n en het elektriciteitsverbruik, steeds belangrijker. In alle is het huis-
IUUIU~IIII\. elektriciteitsverbruik ",,,,,,n"7ionliilr hoger

dan het n:::ac::",:>rh,n ' .... h'l:\I~..·'J\,':::a .. ,....... i ..' .... blijkt

vormen van energiegebruik in het vervolg meer aandacht te besteden.

in Ecolonia is ge:Slaagl::L
\J\I~I'I:""rh&"c::rl~r,lnn
het toilet en de de bewoners ongeveer
20% minder water dan gemiddeld in Nederland (38 Lp.v. 49 m 3 per per persoon). Door
het van regenwater voor toiletspoeling daarop nog een hA':::n::lrll""1ln I"Tl0ç)eIIIIK.
Wat opvalt is dat vooral het warm waterverbruik minder is dan in Ne-
derland. Dit komt deels door de douchekop, maar ook de bewoners
samenstelling en de van veel (elektrische) vaatwasmachines kunnen dit
warmwaterverbruik verklaren,

zonneboilers
Hoewel niet tot het meetprogramma behorend, een aantal van de vijf en "70'/o,.,,'t",n
zonneboilers op hun werking gecontroleerd. Hoewel de start van het Ecolonia
de zonneboiler als een uitontwikkeld en voor produkt
werd beschouwd bleek bij deze controle dat nog steeds veel aandacht moet worden
besteed aan het afschot van de de van het zonneboiler systeem op
de naverwarmer en aan de Daarom alle en systemen
op hun werking gecontroleerd; dit bleek geen luxe. Los daarvan moet
kunnen zien of de zonneboiler werkt. Een standaard ~~I"In&"hr~rl"lt""
temperatuur indicator kan hierin voorzien.

bij toepassen van een zonneboiler een temperatuur indicator aan op een
voor de zichtbare (niet in de stookruimte) . Laat 7nl"lnl'!hf)ilplrC::\.Ic::tAnrIAn
controleren op hun Daarvoor zijn ontwikkeld (checklist).

de bewoners
Waarom hebben de bewoners een milieubewuste in Ecolonia Voor een
ruime meerderheid van de bewoners hebben de milieubewuste een rol ge-
speeld in deze keuze. De warmte-isolatie, de zonneboiler, de en 'energiebe-
in het worden door de bewoners het belangrijkst Daarnaast
worden ook de waterbesparing, het milieubewuste en een schoon binnen-
milieu Andere kenmerken van Ecolonia waren over het algemeen
echter dan de milieubewuste voorzieningen. Veel bewoners op
de opzet van de en op de van de woning.

8-16
De bewoners van Ecolonia over het ~1i'1IC1n"lC1e:.n op,gellel<L Er wonen veel twee
verdieners; de meerderheid van de De bewoners van
Ecolonia vinden de gelTlldldeld in Nederland. Ook het
af van het gelml<jdE~ldle.
hogere opleiding hechten vaak meer
""C1n"1l,rlrl,plrl in Nederland. Zoals in veel .... 107In,nC1n

werkende partners hebben ze veel apparatuur in huis, zoals een

vrieskist, een vaatwasmachine en een bad. Aan de andere kant gedragen ze zich wel
milieubewuster dan door het afval te scheiden, de gordijnen 's
avonds te sluiten en de thermostaat lager te zetten.

Uit deze schets van de bewoners van Ecolonia dat de

in Ecolonia van bewoners in andere
ook slechts in beperkte mate bereid om extra moeite te doen of te accepteren
als van de milieubewuste Dit betekent dat voorzieningen die in
\1\/!:l'~"'::l"'t'lIn,1i11l' ook in andere, meer alledaagse door de
bewoners ge,3cc:ep,teE;}rd worden. Gezien de ervaringen in Ecolonia betekent dit ook dat in
spI3Claai ontworpen van bewoners geen grote van het gedrag
verwacht mag worden.

tevredenheid van de bewoners

Van de bewoners is 80% tevreden over de toegepaste milieubewuste maatrege-
len. De meeste milieubewuste blijken van de bewoners nauwelijks ~~I"ln~ICCln ....
van het te vragen. Een uitzondering is de autowasplaats; daarvan maakt men dan
ook nauwelijks De klachten die er waren over milieubewuste n"I:::I~"',rC1""'C1Ig:.n
hadden veelal op technische problemen, niet met te hoge Qe,drélQskostem
de bewoners. De bewoners zijn over de meeste milieubewuste n"I::lI::lh'ONOI""n
(redelijk) tevreden. Ook over de de ventilatie, de en de kwaliteit
van het binnenmilieu de meeste bewoners tevreden. Het woningtype met direct
Il"'hl"'\I,pnj~I~lrn"llnn heeft een aantal problemen waardoor de bewoners
ontevreden waren over dit verwarmingstype. Deze zijn inmiddels 0Plgelost

8-17
In de brochure reeks 'Op weg naar Ecolonia' zijn de \11"\1,.,,,,, ... 1"1,,,, publikaties verschenen:

deel 1 : De eerste stap op weg naar een demonstratie van duurzaam bouwen:
het programma van eisen (1989)
deel 2 : Zeventien voor en milieuvriendelijke
(1990)
deel 3 : Het plan en het voorlopig ontwerp van negen architecten
(1991 )
deel 4 : Het definitief ontwerp (1992)
deel 5 : J!t\ifOenngsê:lsJ:lecten van milieubewust bouwen (1994)
deel 6 : Kosten en milieukwaliteit (1994)
deel 7 : Evaluatie en bewonersonderzoek (1995),

Deze brochures te bij Novem - Utrecht: 030 - 239 34 93

Brochure weg naar Ecolonia: deel 2' is niet meer beschikbaar.

8-18
8-19
 AltJeelcting 4

Atbeelcting 6

Begane grond
Woningtype 1 Woningtype 2

AttJeelcting 8

Doorsnede

8-20
Alt,eelclin.2 10

Doorsnede Recyclingskast

AttlOOl(iin~ 12

Eetkamer

Atbieel(lin.2 14

Indeiingsvlirianten
begane grond

8-21
Atb~eel(ting 15

Mogelijke uitbreiding

Doorsnede

AUJ1eel<oog 18

Zonnecollector

Doorsnede

Atb~eel(ting 20

8-22
Prof,ir. J.Brouwer,
Fac,der Sector Bouwconstructieve in1-"' ......"'.1-.'" & coördinatÎe
 van bouwen en installeren te
n ..... +'.,"' ....'..,...."'+i-'n~l'" te ontwikkelen in diverse

waarna de
de energie-strategie
lIf'a,lnrl.:>1111l wordt op deze basis een en
daarna een definitief ontwerp n':>,I"',.\f"\ ... i,niccrrl Hierbij aspecten zoals het en
de een aparte rol.
Zie het voorbeeld van zo'n nn't\/li'.:>r.nlc,i"!::I.nr\lonllrn.oi"I",nril.:>

Er is een aantal interessante voorbeelden van van het ontwerpproces

de huid van de wordt met de installaties. Het is niet
dat de installaties verdwijnen maar dat er andere installaties Het SUVA Haus
in Bazel is zo'n voorbeeld. De architecten en De Meuron hebben een bestaand
gebouw van een nieuwe huid voorzien die allerlei functies heeft en die
maakt van de fenomenen.
De gevel is per opgebouwd uit een drietal stroken.
De bovenste zorgt voor de van het
de stand van het raam ten "' ... ·.. i,...I.. +,..
strook zorgt voor de ventilatie en is per travée te bedienen.
De onderste klep ter van het is in de winter en kan
in de zomer worden om via ventilatie extra te koelen.
De oplossing is vanuit de architectuur een zeer interessante. Vanuit de
vraag1teklensteplalat~;en
Pavement in Londen bestaat uit twee
waartussen een
Die is ongeveer 900 mm breed.
1"I<> .... <>ri"I", .. o,orrilc ialloE~zïE~ën "",..nn."hr", ... i"\i" die in verschillende standen het

van 28°C.
van Gartner in is groot.
heeft een laboratoriumfunctie.
U...,IJlJIlVU

in+.,.nr<>+io van bouwkundige en installatietechnische

onderdelen. Ik noem u een aantal componenten die in de van het binnenklimaat

van

waarin koel resp.

Rolgordijnen

etc.

9-2
 met de 1\1\I'l/n,"'Irl--.""r4:.itiinrl""n voor het van het
i-I,."nnhoorY""~,,,n'~t"'t\~n
van in leiden. Samen met Halmos adviseurs ontwikkelen wij
.....::aJuuvv met een EPC < 1.2.

De m~!!I;:I1'rAlflAIIAn die genomen worden o.m.:

11 Een Termijn OplSlêlÇl-ilnstallatlle met daarin geïntegreerd een warmte-pomp.

11 Het toepassen van een warmtewiel als in de
11 door van
l'Il'Ilnnl:.n,"",,\!'on ventilatoren. Bovendien wordt het drukverlies nAlmil,in,~liiC::AArrl

11 Kunstlichtdimming op HF-armaturen.

Het milieu binnen wordt verbeterd door de tOE~palssllng van klimaatramen. I<li,..... "',"'+,""I"'+n .... rl.,.
zorgen voor thermisch comfort.
In de vertrekken is een individuele regelbaarheid van het binnenklimaat vo'orzien.
Het binnen milieu wordt verder door het van Deze
zorgen voor een comfortabele omgeving voor beeldschermwerk. In dit lamellensysteem is
ook het verwerkt. De hiervan heeft een
karakter en kan voor een verdere van de EPC met 20% zorgen.

De van de l TEO installaties en de warmtepomp en het

warmtewiel is berekend op 71 %. De via HR-ventilatoren 23 %. De
enlen:IÎel:)e~)pélrirlÇJ van kunstlichtdimming op 13 %.
is inmiddels tot een benoemd door het Ministerie van VROM.

"Meer installaties dus !" : is dat de conclusie? Andere en betere installaties is een beter
antwoord. Om dat te bereiken reik ik een aantal aspecten aan:

11 benadering van het

11 van het kennisniveau van en \larnr'n+iinn van de
invloed van de natuurlijke fenomenen.
11 met de industrie om betere bouw- en te
ontwikkelen.

ilU,'frr;n 7

Prof .ir. Jan Brouwer

9-3
Prof .ir.J .Brouwer,
Fac.der Bouwkunde TU-Delft

U vraagt zich af wat lichtmatroos, varen en meisje met het installatie loze resp. -arme
U'-""UIUVV te maken hebben. Het oude waarin deze worden vermeld is
mf'lnAIIIIl één der eerste liederen, dus met heel veel fantasie zou men een
relatie kunnen tussen het ideaal van de en het ideaal van het
installatieloze

1
De idee dat er in gebouwen een nn1rirn~lo energiebesparing is te bereiken door installaties
te elimineren is een
Op zichzelf is deze het gaat niet om het van de
installaties maar over het nn'tirrl:::lliC::AlrAn van het on.",,.,..,ior,on,,.,
Tot voor enkele werden er om allerlei redenen vanuit een fysisch standpunt slechte
gebouwen ontworpen.
De architect vanuit een culturele en esthetische zonder
zich echt om de te bekommeren. Dat deed de installatie-adviseur wel;
een installatie toe aan het reeds ontwerp. Discussie was veelal niet
mC)QE!IiHe. Er was in het ontwerpproces "volgordelijkheid" en geen

"":'1',0.1111"111"'1 2
Onder invloed
van en is er een
op gang . . . a ......... 'I'Y'I<:>,n die de nOi:>d~~al<:ell,IKn,eld van energieoptimalisatie als
\lt:l'r:::lr,rl",.rin,nc::nrr,,....,,c::

ontwerp-uitgangspunt hanteert.
Of er nu echt een op de wereld is of niet, laat ik in dit
discussie. Het is wel duidelijk dat op de korte termijn wel een noodzaak :::I:::I'-HI\lt:l7iin is om
vooral de te sparen.
De ozonlaag en allerlei andere baren ons zorgen. Het
"duurzaamheid" wordt ge' ntroduceerd. Dit begrip heeft grote gevolgen voor het bouwen.

"":'1',0.1111"111"'1 3
Het blijkt dat niet slechts de installaties tot een binnen klimaat maar
dat ook van grote betekenis
De de dynamiek van de huid etc. bij tot een
comfortabel bouwklimaat en een van het AnlArclliA(lAtlrl
Het gaat mij om de combinatie van beide disciplines: de en
installatie-technische intonlr:::ltio
Een en ander betekent dat het ontwerpproces anders moet worden
van
heeft reeds in andere takken van industrie grote
Introductie van deze benadering in het zou ik dan ook van
harte willen ondersteunen.

9-1
 "'-900 - _ 2 3 0 -
zomersi(uatie

win tersitua tie Konstruktionsbüro Gartner - Kurt Ackermann und Partner

9-4
 900----_
zomersituatIe

_--900 - ____- -

wintersituatie
Finsbury lJi:I'I/OrnOI'lt Londen - ~h,Qnr'i:I Robson

9-5
zomersilualie

-------------------------------------------,

winlersituaüe
Konstruktionsbüro Gartner - Kurt Ackermann und Partner

9-6
 I
I
I
I
I
I
I
I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I

zomers/tua/ie

I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I

I
I
I
I
I
I
I I
I I
I I
_~ ___U _ __
wintersiluatle
Basel ~ + de Meuron

9-7