POPO

of ontwerpmethoden
voor bouwproducten
en bouwcomponenten

m.ick eekhout
,
Published and distributed by:

University Press
Mekelweg 4
2628 CD Delft
The Netherlands
+31 15 2783254
+31 15 2781661
e-mail: DUP@DUP.TUDelft.NL

ISBN 90-407-1631-5 / CIP

1"\1"\""'1 CTnT C 1997 by Eekhout

All No part of the material protected by this

or utilized in any form or by any means,
inc1uding photocopying, or any
and retrieval system, from the
I""n,,,,,,,c"'h, Press.

Eekhout-van

Printed in the '"'AT"'''''''''

2
1.

van publicaties betreffende het vakgebied

de bouw, zoals die heb weergegeven in
en experiment, of Zappi en
is om op het immateriële vlak
. Daarmee is letterlijk bedoeld
voorafgaat aan het vervaardi-
gen van nieuwe bouwproducten, zichtbaar en inzichtelijk te maken
door tekstuele en visuele beschrijving. Maar figuurlijk is daarmee ook
bedoeld het mysterieuze, het onbekende en
deel te ontrafelen en als nieuwe kennis en inzicht te Irn'n ..... "...... f1nn1CfTAHA1

aan studenten. Het mysterieuze brengt een zekere An ,0-""'1111

doelgerichtheid met mee. Mysteries

op onderzoek uitgaan, en behoeven dus wat mij
worden opgelost. Wordt
weer nieuwe ~"n·h~ ,~n .. ,

de

van architectenmbu-
van het functionele en ruimtelijke gebouw-
ALH.LoJ,",LU.A!"..

als bezighouden. De monografie is

voor en professionals in de bouwtechno-
logie, maar appelleert hopelijk ook aan architectuur- en bouwmanage-
mentstudenten. Tenslotte worden ook studenten en professionals van
aanverwante ontwerpende wetenschapsgebieden uitgenodigd hun voor-
met de inhoud van deze monografie te doen. Een soortgelijke
methodologische benadering is door collega's ook te schrijven voor het
ontwerpproces van gebouwen.
Daarnaast praat men in de architectuur
er lijkt openheid en eensluidendheid te h"""TÇlç,n
van ontwerpen en welke ontwerpmethoden daarbij
Deze situatie is geheel anders dan de veel r\1".th,,",r!t,,,roI1A1'
geleden, waarbij men besefte
computer te kunnen V~>M nT"" ..

van plattegronden van een cmnplex 71 <",I/",,·n111

aanpak
"' ... ""UH.... U ..."-'J.J. ..... was. De
~~.~~~"r bood niet VOJlOOen(le

waren toen
sprongen. Er was dus een logische
,JvJ.J te lrc..... LU ...''-U'J ....... Hu>, ..

een ingeburgerd
en zelfs de

3
ontwerpmogelijkheden Maar de
de van het ontwerpen moeten eerst een
de vruchten kunnen worden geplukt van de computer
in ontwerpproces. In mijn observatie worden ont-
in de bouwkunde slechts met en
er momenteel een systematische en methodische
verantwoording gegeven van het wordingsproces van het ontwerp. In
dat ontbreekt de brug tussen het niet-cognitief intuïtief ontwerpen
en de ultra-systematische computer als potentieelontwerpmedium. Dan
kan de computer niet méér zijn dan alleen een tekenmiddel, dat ge-
bruikt wordt de tekenmatige uitwerking van het ontwerp. En kan
als een volwaardig reciproque ontwerpmedium wordt
uit eigenwaarde. Het expliciet maken van
ontwerpen zoals dat bij methodisch ontwerpen
alleen inzicht en helderheid in de eigen
de praktijk communicatie tussen de
'~~'"".LU met wie moet worden
i . " " U U H__

~,~.L'~~'-'.L.L die de architect ter

ontwer-

t................. uh van compo-

nenten en van het gebouw te '~'''''",-,''''JU.•

De architect staan zeer ter beschikking om van
gebouw een nieuw te maken. Dit
bijvoorbeeld de vliegtuigontwerper die in elk onclercleel
tuig slechts één of enkele vrijheidsgraden kent door
en veiligheidseisen: dat noemen we n'll·r'll1l1i1l.oltll""ll.~t"'h
kan telkens slechts op één 1""'I<;I~'<;I1'Y\"'T~~1" IT'=-U<;I1"1P.P.1Yi

De sprong van het COllceotuleel

ontwerp, vindt plaats in het hoofd
vaak routineus en soms mt:~[lliOQ]lSCJtl.
en de optimalisatie ervan kan weer
geschieden. Dat geldt voor de drie bouwkundige
het architectonisch en het
bouwtechnisch ontwerp is onderwerp van monografie;
van afzonderlijke bouwdelen en hun samenstellende
bouwcomponenten.
Het doelbewust en efficiënt ontwerpen en ontwikkelen van bouw-
is daarbij na het functioneel en het ruimtelijk gebouw-
COflCell1t van geworden in het ontwerpproces van het
Naast de ontwerper, die gewoonlijk aan de zijde van de
weet ook een goed projectarchitect, hoe ver hij kan
heeft inzicht in de iteratieve ontwikkelingsprocessen voor
bouwcomponenten en de reciproque relatie tussen
is onmisbaar het op een inspirerende
arc:hlt:ecl:onlsch conceptueel ontwerp.

Prof. dl' ir Mick Eekhout

4
1. Voorwoord 3

2. 7

3. 15
3.1 15
3.2 18
3.3 19
3.4 Producttype 23
3.5 De hïerarchie van 27
3.6 Productfreq uentie 33
3.7 Nieuw, vernieuwd of 34
3.8 Nieuwheidsgerichtheid van 37
3.9 bij productontwikkeling 39
3.10 Drie mislukte producten van 42
3.11 Wet van Murphy 43

4. Ontwerporganisatie 45
4.1 Het horizontale afdelingenmodel 45
4.2 Het proj ectleidersmodel 46
4.3 & Production: matrix organisatie 46
4.4 48

5. ontwerpen 55
5.1 Intuïtieve 56
5.2 Methodische 57
5.3 58
5.4 61

6. Ontwerpen, en 63
6.1 Ontwerpen 63
6.2 Conceptueel ontwerpen 63
6.3 Integraal ontwerpen 64
6.4 Ontwikkelen 65
6.5 Integraal ontwerpen & 67
6.6 Onderzoeken 69
6.7 Ontwerpondersteunend onderzoek 71
6.8 Ontwerp, ontwikkeling, in het
Laboratorium voor productontwikeling 73

7. ontwerper 75
7.1 de ontwerpfaculteiten TU Delft 75
7.2 in de bouw 77
7.3 ontwerper 78
7.4 Architect 78
7.5 Componentontwerper 80
7.6 Van bouwmeester tot conceptueel 80
7.7 van de componentontwerper 83

5
8. 89
8.1 89
8.2 90
8.3 90
8.4 Wenselijk, & mogelijk 93
8.5 94

9. 95
9.1 96
9.2 97
9.3 103
9.4 104
9.5 112
9.6 115

10. 117
10.1 120
10.2 126
10.3 126

11. Case speciaalproducten: SR 133

11.1 Wedstrijdconcept 133
11.2 Concept fase
11.3 Prototype ontwikkeling ]41
11.4 Productie fase

12. Naar een nieuwe balans tussen en

149
12.1 149
12.2 151
12.3 en 153
en methodologie 157
]2.5 Naar de architectuur 159

162

164

6
2.

Men heeft mij dikwij Is

rend en redenerend:
ook heel vaak als vormgever, om het
gebruiken: intuïtief. Ik gebruik
benadering om mijn intuïtie te
architect bevindt zich ergens
technisch ontwikkelende
vormgevende kunstenaar. De
kunstenaar, ofwel techniek en
van de maatlat waarop de
meer naar de techniek meer naar de vormgeving
toe. De twee extremen overigens ook niet
Imlners een sculptuur blijft niet staan zonder
ook als die voor de •. '.'5t'>'"".n.• u...,' .....

Anderzij ds worden ook bij

ontwerpers betrokken, om de 'llA~''7a1'Y\AI
andere een herkenbaar . . ."'c,., r> ,,,.,-

kan klein zijn in een proces, maar is

proj ectarchitect en anderzij ds

productarchitect, en productontwikkelaar zijn op
de maatlat "'Al"C'r'lnl als een uitermate kundige
ontwerper van bouwtechnieken, zal meer
tenderen naar
hoog architectonisch
noodgedwongen consument
derden reeds eerder "",t·"T111"VA

minder gebonden is aan uv,nu.,...u,-.", L'-'VUiH'-'i'-V.U.

weelde van het kiezen uit

die zelden worden gebruikt
worden. is consument niet aan VV~Ju.u~u...., ......' ... rh·',..."'"'''''",,,
zen of uitvoeringswijzen. Hij zal ten eerste tl"(l{'htt>n

voor componenten gerealiseerd krijgen. Ten

of onmogelijk blijkt, kan hij
in de van standaardproducten en sy~;te(~m'COlnpOne11l:en
een mate van eigenheid en LL'-".H.."-'UUJLHF-,

meer affiniteit met de esthetische

ducten kunnen ook oneigenlijk worden
de projectarchitect kan leiden tot een ,::>ln-An'71nnl

beurs met relatief economische LUL'........' . " ' H

De proj ectarchitect ontwerpt een

sarnell1g(~st(~lC1 uit en standaardcomponenten en -elleme11l:en.
bewuste combinatie van de en vorm-
combinatie van analyse en
van deze monografie, de methodolo-
Ar\t1Al"'lUA1'n

van productontwikkeling, resulteert

eens in een rechtlijnige technisch-functio-
vormgevers benadering daarentegen
verantwoording. De

7
van het en vormgever, tezamen met een
de redenaties en resultaten,
als een weergave van het ont-
bij gehouden ontwerp-
is tegelijkertijd een
Ik houd er ook

bej1ee~rst ontwerpproces.
dat meerdere processen in één hoofd in gang
is een chronologische verslaggeving en
om inzicht in het proces te krij-
Maar al te vaak ben ik als hoofdontwer-
tegelijkertijd in mijn bureau, die
schaken is een hele kunst.
geven een beeld van het scala van
........ f;,vHJn..., aan wordt.
professionele architecten bekend zal

van ontwerper, dat met een methodische of

ontwerpaanpak, of haar creativiteit opdroogt, is onge-
grond. Het is een kwestie van enerzijds discipline om het totale proces
goed te volgen en anderzijds voldoende afstand te nemen om onge-
stoOl'd de momenten in extase te kunnen beleven.
Ontwerpers, die weten dat ze goed houden hun ont-
werpideeën bij zich totdat uit de waarvoor deze
ideeën nodig Het zou aan net
het verkeerde of een ontwerp, hoe schitterend
resultaten op zich ook au..""..'••

net)De~n van de mogelijke

om eerst na analytisch en
of het wel beste beeld is.
die tijd in mijn
ontwerpmethoden hebben
Maar ontwerpaanpak geldt:
vooral niet bang idee of beeld niet komt opdagen!
Methodisch A-ntTHo,.,.n,:.-n kan leiden tot een beter is dan het

met name, zouden terecht

a"'f',h1'f'''''f''~An
bijgehouden ontwerp- en ontwikke-
1'''''1\''[1'''''"1'''0'

is tot dat
'hun het gepresenteerde
van analytische en
H.I. ...'.I..I.;:.,'-''-'.1. fragmenten als het ware
in een zwarte doos Die zwarte doos is vaak een
terechte incompleet ontwerpproces te
getlaa:st tot het einddoel te komen, en
lijnrecht vanuit een hoofdidee voor
Op goed geluk wordt als het
ware een schot effect ervan wordt bij enige tegenwerking

8
 afgeschermd met een
maar één hoofddoel heeft:
afgemat in hopeloosheid en eer van de
betrokken
de vraag of in
senteerd. Er worden
onkunde moeten aan
(hoewel nogal
Eenvoud is een
maar eenvoud kan ook het
proces, in tegenstelling tot de naïeve
eerste schot. Mystificatie is waarschijnlijk niet altijd te
in het algemeen niet de waardering voor het
een bevreemdende invloed uit te in het VIJ'UV''''-

wen van het ego van de ontwerper; er is een kans dat hij of
geloven. Daarmee is de
van het ontwerp is er niet mee verhoogd en er is
weer een de kwaliteit van het ruimtelijk
ontwerp is vaak een rechte lijn de
kortste, maar niet de meest optimale of de
weg om van A naar B te Veel alternatieven verdienen onder-
weg de vaak is het optimale ontwerp een combi-
natie van een n","Trll1rH~"" zijsprongetjes, logische en (op het
eerste gezicht) minder tot aan onverwachte impulsen toe.
Kortom het bouwkundig ontwerpers deels een
analytische, maar bezigheid. Waarbij
analyse en creatie of C'U1'lTh'::'C'A verhouding tot elkaar
dienen te staan, in de grote speurtocht naar
het beste ontwerp; Alleen het beste is
genoeg.
H,or""'T'"'''''' routineus af te doen met een
resultaat, dat als grootste """,,::,C'T,,.-r.A
presentatie van
u'ion"!"",.", komt dit euvel ook in volle
onkunde en een aan vormen
.L.....,.u~""u van een vertoning die niet noodzakelijkerwijs
H .. I-,L"" ...

met een analytische onderbouwing.

is het de moeite waard zich een
leren om meer .LL''''E>''''.L'J':U''~''''''''.U tijdens het proces te ·"A,,·VA1""'''''''' en met
de beste ervan het ontwerp samen Ook
van bouwcomponenten ontleent zijn Ani·lHP...."'lr... a.f'hT aan de
wisselwerking tussen en synthese.
De en strategisch te werk als hij een
om dan naar de onderliggende te
in staat stellen de juiste of optimale
vinden. benadering dan tot nu toe
kelijk, en een die vereist. Daartegenover staat de
benadering van de vormgever, vaker en sneller een aantal oplossin-
gen bedenkt, om met elkaar te tot er één uitkomt,
alle oplost, dat op meest bevredigende
De ontwerper staat tussen de en de vormgever in.

9
 de vonngever
De vormgever
en samenvoegen. De een
de vormgever een oplossingsgerichte
bij het ontwarren van een
1".'-"nV'UUlllJ_"-

wensen die aan

ook omschreven zijn.
genoeg Olnschreven
om alleen via een een te worden gebracht.
Daarom wordt vaak volgorde stel een oplos-
vervolgens of voldoet aan de gestelde
Oplossing en probleem worden dus
ontwikkeld. Deze kan tot ontwerpen
leiden maar die soms
oplossingen kunnen
kracht van bouwkundig
ingenieur voortdurend afwisselt met syntheses.
Hij is immers als ontwerper zowel de ingenieur als de vormgever.
kan enerzijds een wetenschappelijke benadering bevruchten met
spontane en creatieve oplossingen. Anderzijds geredeneerd kan hij een
warrig proces van associatieve oplossingen verhelderen door deelsge-
wijs analytische benaderingen te introduceren.
In extremo kan worden gesteld dat in het gehele proces van de
productontwikkeling er beslist een anarchistische activiteit moet
die een heel verfrissend ongebonden, (hopelijk) nieuwe en losse
op het proces of op het product in wording. In een
dat wel, de van 'luis in de
persoon. Maar is
Dat echter niets af aan
de beste

van res:pectlle-
een een svs:tee:mt)rOd.li(~t en een speciaalproduct
voor de bouw. Deze organogrammen methodiek om een
persoonlijk
voor deze organo-
in 1973. Ze moeten

leiden, als een

,-'-"-'.L'-"'A. door een ervaren ontwerper. In feite zijn
en variaties op de algemeen
organogrammen.
h'-"-_u ........n_.,'-'

De gebruiker van deze monografie een nieuw of vernieuwd

bouwproduct of bouwcomponent systematisch wil ontwikkelen, wordt
daarom aanbevolen een dergelijk schema in al zijn onderscheiden
activiteiten parallel enJof serieel met terugkoppelingen voor of haar

10
onderwerp op te ~""n,vu,V~u. Voor studenten is het goed een aantal malen
een schema te totdat hun eigen variant van deze
ontwerpmethode Al zal proces
bijsturing zinvol Naderhand kan een
logische uitleg aan gegeven, die het proces niet
van dichtbij hebben uitschrijvende
functionele laag boven docenten)
of in de inschrijvende tekenaars,
aannemers, onderaannemers
met het resulterende product
kan een sterkere motivatie bij
proces en het productie- en

Het eerste en didactische doel van het met een

organogram is de gebruiker van deze ~LU,'-".LHJ"'-'UL~U~,", een discipline aan te
welke een ontwerp- en kan worden
Aangezien ieder organogram
U'''''.h.J waarvan de invallen en terugkolPPt~lnlge:n
'-",dU'l...Ln

snel gaan dat ze nauwelijks te V,",..,'VUJ.l1

van de werkelijkheid
van organogrammen
kunnen worden ontworpen
geldigheid van
eveneens van het specifieke wordt
worden het specifieke onderwerp van de
Hieruit volgt eerste functie van een organogram is om de
gebruiker in ontwikkelingsdiscipline te geven die hij
kan vormen tot zijn of haar eigen discipline met een eigen +Ar,ftrrO++1ftrT
Het en functionele doel van het werken met een organo-
gram is dat in een vroeg stadium van het proces een overzicht
verkregen wordt van de activiteiten die benodigd zijn om
tot het einddoel te ten aanzien van de inzet van
personen, materieel en kan worden gehouden.
kan de communicatie partijen het
productontwikkelingsproces aan van duidelijk
.Li'~""I-"v~ ~,.
... .. en gerelateerde
... '"' Een organogram maakt de
procesvoering duidelijker hetgeen zeker in
plexe processen of hiërarchische
hulp kan in de overdracht van arg;urrlenten
van beslissingen.
Het

positie in het
niet de positieve
Iflr1"">'C'f"'I'l':l"l"

nOIDm~aKelljlKe impulsen door

de persoon van de ontwerper)
noodzaak tot samenwerking, van en
Een van de problemen van de eerste groep
studenten die in het in de afstu-
Bouwtechnologie op
UV,""JLLV.lJLUJF, TU
werkten met het standaardorganogram

11
ma zeer dwingende volgorde van activiteiten,
(toen nog vandaar de associatie met dwang in de
volgorde) als een Ze meer moeite met de ver-
meende volgorde in het dan het verkregen over-
zicht van het totale proces en de vrijheid om tijdens het proces
alternatieven te en te Sinds die tijd spreek ik
van dan van stappen, omdat daarmee een minder
iHF,"'.;1.l""" volgorde aangegeven wordt en ze gemakkelijker naast elkaar,

na elkaar en door elkaar uit te voeren zijn.

De van studenten in de postdoctorale ontwerpers opleiding
van het Stan Ackermansinstituut aan de TU in 1997
was daarentegen weer heel positief en geïnteresseerd. Wellicht moet
men gelouterd zijn als ontwerper in falen van diverse
ontwerpprocessen om een efficiency middel te U\..<JIJ:\..... UHI..d.l.

Over het proces van leren van anderen en daarna op eigen benen
denk ik aan een gebeurtenis uit 1992. Hui, een van mijn op-
drachtgevers, een in Vancouver afgestudeerd filosoof en werkzaam als
ondernemer in de voormalige glashandel van zijn vader in
bracht tijdens een van mijn reizen in het Verre Oosten een tm~pa.sse~ll
ke stelling van Ludwig Wittgenstein onder aandacht. Na een
greep in zijn boekenkast las stelling 6.54 voor uit de Tractatus
Logico-Philosophicus van 1923 [2] (vertaling Mick Eekhout):
dienen als
"'''' ...........U11=. .., ' ' .. op de voI2{~n(jle
iedereen die me zal ze op den duur als he-
maar alleen als ze heeft treden om
moet als het ware de ladder weg-
moet deze

maar weg. Het werken met een Organogram

en rondom een productontwik-
van een individueel ont-
werper wordt het pas discipline van het papier naar
AU''''t'nrVli

het hoofd en zich daar een persoonlijke ontwerpdiscipline

Als dat moment van persoonlijk en autonoom inzicht is
deze overbodig Liever eerder
Voor U een subtiel proces en
een Neem er de tij d voor en van het
verwerven van een overzicht in wezen van het "'....,"~,,"lrlro.IH·~nr"' '.-H""., .......

Deze over de Proces van Product Ontwik-

de

reeds in

12
 1989 in getiteld: Architecture in
en later in het boek 'Product Development in
[4].
aanvankelijk studenten
van de faculteit

Bouwkunde TU
wijsinstellingen op UV''-'V~Jl\..l.V
pen & ontwikkelen studeren.
professionals die hun kennis op het
wensen aan te scherpen, tot de doelgroep.
Het is dat parallel aan de drie POPO's een Or-
ganogram ook getekend en beschreven moet worden voor het
van een architectonisch bouwwerk of zelfs in

en de materialisering
van een auto of een vliegtuig
CTC'r' .... A,"AC' in een
proces van soortgelijke beschrijven. Het
kan het ene POPO uiteraard wel zeer
o n f l P ....'IXTP1·n

en uitgebreider maken dan andere. En

of een dissertatie laat zich procesmatig hp<~{'hrl1_
In wezen is het niets meer dan een
van seriële en parallelle activiteiten om van een
UV'-'hH,V~~jlLLF', naar een uiteindelijke doelvervulling te geraken.

aan de afdeling Bouwkunde TU Delft

pijlers, de één op een abstract en de

en van
"".....,...,.....'.... en onderzoeken en ,..""tl, .~",<:L.
zoals deze

Deze monografie is geheel gewijd aan de eerste leerstoel van de

abstract-theoretische beschouwing van en
procesorganisatie van productontwikkeling. Deze is het
resultaat van persoonlijk ten aanzien van de theoreti-
leerstoelopdracht, geïllustreerd
van Octatube gemaakt door
uitgave zal regelmatig worden
Uw eventuele commentaar zal dankbaar
Ik ook dat dit boek de basis kan zijn voor
anderen. Het onderwerp is echter belangrijk genoeg om er in
vorm mee kennis te maken. Een van de I"'\A<~VH.lA .... llrA"

een inspirerende invloed

UJJ..H."""'U- op het Lr"'." nTA ....

13
ganisaties voor bouwtechnologiestudenten, is het boek van
en Eekels, getiteld 'Product structuur en methoden' [5], dat
weliswaar gericht is op studenten Industrieel maar waarvan
delen toch met de
ducten vertonen. Dit boek geeft bovendien
ring waarop het boek is gebouwd, een zeer
productontwikkeling. Het boek wordt
ter studie. Hoewel het duidelijk is dat
en grootschalige aard van gebouwen en de
bouwtechnische ontwerp- en ontwikkelproces een
In met het proces van
Industrieel

commentaar van voor

'Ontwerpmethodologie' van de onderzoekschool Bouw in
1996 versterken bovendien verwantschap is
tussen het van en dat van bouwtech-
nologisch en van elkaar kunnen
leren.

14
3.

Bouwproductontwikkeling is de verzameling activiteitenprocessen

vanaf het betreffende het ontwerpen, ontwikkelen en onder-
zoeken van bouwsystemen en bouwcomponenten, het
tot en met de montage op de
nieuwe producten en compo-
producten

starten en een
begrippen te geven die
praktijk werkbaar en
produceren en bouwen gehanteerd

Onder producten wordt in het UJcF,VHJcV,",'AA

geestelijke en lichamelijke arbeid, in

van machinale of geautomatiseerde arbeid. De inhoud van een boek is
het van een schrijver, en het boek zelf het product van een
Een gebouwontwerp is het product van een architect en een
is het product van de gezamenlijke producenten van onderde-
len en van de aannemers. Aangezien het vakgebied van de Productont-
zich bezighoudt met materiële producten, laten we de
producten voor wat ze De architect ziet zijn gebouw
De projectontwikkelaar ziet ook datzelfde gebouw als
De leerstoel Productontwikkeling houdt zich echter niet
met het van het gebouw als totaal product,

ontwikkelen'
gebouw als is OPl2:eClouwa
die elk vervaardigd door
werkplaatsen en en
aangebracht door monteurs.
'bouwproducten' te
tussen het niveau van
se bouwproces worden bouwproducten met
van compleetheid verwerkt: het
beton zonder wapening dat
nog moet worden
elementen die op de bouw nog met de hand moeten worden
seld; borstweringen met spouwbladen van """'.U<l,nArlr-!
metselwerk inclusief isolatie en tot en met geassem-
bleerde van m die en klaar

15
betonskelet gebout worden en daarna afgedicht in de aansluitingen. En
al die verschillende graden van compleetheid kunnen worden op
een bouwplaats. In alle genoemde onderdelen komt wel het aspect
industrialisatie als een hoge graad van productkwaliteit naar voren,
maar steeds op een andere wijze. Dat is verwarrend. Om inzicht te
zullen we grip moeten krijgen op de verschillen in niveaus van
compleetheid, kwaliteit,
cent/consumentgerichtheid etc. Betreffende
in de architectuur

onder-

de twee te verbinden

bevinden
tussen mini- en van
wen ofwel op ofwel buiten
de bouwplaats zijn vorm
van (sub)assemblage vervoerd worden naar de bouwplaats om daar
te worden geassembleerd, gemonteerd of geïnstalleerd. de
maxi producten als de miniproducten zijn de moeite van het bestu-
deren waard, maar deze monografie is speciaal gewijd aan bouw-
producten tussen deze twee extreme niveaus in.

Het is een IT'Il1l1"'''''''.'''

zich
tevens

is Daarnaast
concentratie aan mankracht maal
off-site aan bod komen en zelfs geen
behandeld zoals
installaties.
zoals vanwege
tieve van het pro-

naar
V"'~''''''H''''''''' voor het niveau van f'n>Trn,p,i->T_
VÁ",VÁÁUH,Lb als mE~sn-h()Uvvnr'oduct

16
 van
bijvoorbeeld hun ... v ........., ..... "" afmetingen zijn:

Een stalen "",,,,,,,+."',,0 Wordt aangevoerd de vorm van

geprefabriceerde n. (componenten), moeren en
.L.L'JV\.JI-/UIIU\"ll

bouten (elementen). Door transportvolume worden de

onderdelen compact en """"UA",.. in contai-
rI

ners. Het ruimtevakwerk moet eerst of op een plat

vlak worden geassembleerd tot één constructie
die vervolgens wordt m~~ehesem de bouwplaats
wordt alleen geassembleerd Lassen is
een productiemethode die het wordt
gebruikt, vóór de I"A1"1"'''' ... ' ' ' '.... '1'''II. op de
bouwplaats leidt tot pn~-a~;;SemlJ'la~~e
Een compleet metalen
van het glas na, alleen te rI"." HTr\ .... afge-
Er wordt ook met ge-
Vroeger werden aluminium
stijlen en regels op
(geassembleerd). Momenteel is de
pre-assemblage en assemblage
Behoeft alleen te nu........nç·n F,·VUJ..:JLU..L.LVV.

ook
bijvoorbeeld worden
die naar de vervoerd in hun herkenbare vorm en
die op de bouwplaats te worden uitgelegd, resp.
vastgeschroefd. bouw komen ook de bakste-
nen en betonstenen als duidelijk ht:>,-vt:>nh·CI"'''' bouwproducten.
Ze moeten de essentiële van het vermetselen of verlij-
men nog ondergaan alvorens we van het bouwcom-
ponent van de metselwerkmuur of dus voor
ons in feite micro-producten. In het
alisatie zullen we in TAC'"t:>.n"Ic>nrlt:>
bakstenen, betonstenen,
bouwstenen als deelproducten
bouwproduct daarvan gemetselde
nemer wordt steeds meer betaald voor het kant en klare product van de
afgewerkte verticale minder als de toege-
un,,::>rrr'laarbeider die van stenen en van
een timmerman wanden een voeger of
stukadoor worden afgewerkt. In wordt dus ook
meer componentsgewijs
.L"-"''"'"...,'u .... wil in plaats van dakpannen
leveren. Reden te meer
metselwerkwand als een ('r.'fl'lnIPPT

voorwaarts.

17
3.2.

In onze worden
Die naar voren worden
die als nijverheid
niet aan
als veroorzakers van die

op in zullen gaan
van de tendensen die
in de

verplaatst naar
en waar met behulp van
machines en efficiency-bevorderende installaties productie
sneller en kan geschieden.
De kwaliteit van producten kan worden gecontroleerd, gegaran-
deerd en verhoogd, hetgeen rechtstreeks ten goede aan de
totale kwaliteit van gebouwen;
De prijs van de bouwproducten zal dalen door grotere seriematige
of massavervaardiging in plaats van handvervaardiging,
of in kleinere series.
Er kan A",,-t'l""""" gemaakt worden van materialen en halffa-
brikaten, zodat afval tijdens de industriële productie
maliseerd wordt. de montage op de bouw er alleen
aansluitmaterialen en verpakkingen waarmee rekening gehouden

de bouw pleegt op het milieu kan in de toekomst

(over een generatie) verder verminderd worden als nieuwe bouw-
producten demontabel hergebruikt kunnen worden, indien
"'.,. ...'.u •.'b wil houden; het als v"' ......JA.V~V
~s en

Om van in gehanteerde
omschrijvingen, een samenhangend taalgebruik te bevorderen betreffen-
de productontwikkeling en de graad van industrialisatie van
het bouwen, is het goed tot een stelsel eenduidige omschrijvingen of
definities te komen, waarmee intern in de bouwkundige opleidingen
zonder spraakverwarring kan worden gewerkt en die in de O"A1..,......,.-.,11"11

naar de bouwpraktijk in binnen-en buitenland verder zou kunnen

aanslaan en aldaar worden overgenomen. Deze omschrijvingen trekken
weinig aan van gangbare termen. Het gaat ons niet alleen om de
theoretische omschrijving maar ook om de praktische hanteerbaarheid
van de begrippen, tenminste in het komende decennium. Die begrippen
worden in drie categorieën ofwel cluster van karakteristieke begrippen
gegeven:
(traditioneel, prefabricage, industrieel)
(standaard-, systeem- en
(van grondstof tot gebouw)
(van unicum tot massa)

18
3.3.

Laten we beginnen met omschrijving van wat

tegorie de begrippen inhouden van bouw'
'industrialisatie'. Centraal staat de vraag of we de
met industrialisatie of dat we ons moeten stellen met prefabri-
cage en hoe we omgaan met de invloed van de consument bij
de van bouwproducten door middel van flexibele indus-
De ontwikkelingen in de richting van industria-
lisatie gaan snel, maar de diversiteit in de vraag groeit eveneens,
steeds andere bouwcomponenten bedenken

een bouwproces verstaan waarbij de

op de bouwplaats afspelen
Daarbij is wel van
en industrialisatie
Voor verschillende bouw-

(1851),
kostprijsverlaging. Men
bouw bijna (op montage na)
vierkante meterprijs is navenant laag: een <'nTrr,....,pq""
en luchtramen, waterdicht opgeleverd en
normen, kost slechts circa dfl.
andere extreem het verbouwen van een 1/1011'\(',,.,1'\<:>

woning, wat gewoonlijk nog volkomen en met de hand ge-

schiedt, met alle krioelende ambachten van dien. De massawoningbouw
in Nederland was tot vlak na de ook nog
voordat men in wederopbouw startte met
(= arbeidsbesparende, logistiek opzicht
traditionele methoden op open bouwplaats). Dit
eeuw. De eerste was de rationali-
(1890-1920) onder leiding van P.J.Cuypers en
materiaal gebruik, ambachtskunst met de eisen
combineerde. Er wordt gemakshalve
gegaan dat de ~V\.dH~.LU..Ll~'-' stand van de techniek van vlak na de
tweede praktisch nog geheel ambachtelijk was, met
de in de werkplaats geprefabriceerde ( =van te
bouwplaats vervaardigde) componenten zoals houten
In de traditionele machinale timmerwerkplaats
werkstukken dus ook al in een min of meer ( slecht
maar wel droog) geconditioneerde en efficiënt
productieomgeving vervaardigd. In de werkplaats
om als prefab badkamervloeren te
n,n, .. rI".-n 111ge:he:sen tussen houten balklagen: stand van 30 geleden.

19
 elders de
of zelfs

tot
HTn. ... rl"'."I1

is de van
v"',."'.,,"'UJ,.., van een hoog-
maar dan in
van de
daarbij

vervaardigen of aanmaken van

denigrerende associatie
krijgen.
heeft eenzelfde betekenis, maar zonder
In de praktijk wordt produceren/producten gebruikt
die iets voortbrengt en speciaal voor het in massa
Fabriceren is gewoonlijk gereserveerd voor producenten
uit kleinere elementen tot of meer
middels assemblage vervaardigen. Voornamelijk uit
OV(~rVilegm~~en van efficiency, kwaliteit van het product en van
worden in toenemende mate de werkzaamheden op de
naar fabrieken en werkplaatsen, waar de betref-
en componenten van het gebouw met behulp van
en automaten unica, multipels, in kleine, middelgrote,
series of in massa met een hoge kwaliteit en onder goede klima-
worden De vervaardigde elementen
tot subcomponenten en componenten. Deze
bouwplaats getransporteerd; eventueel aldaar
tot componenten geassembleerd en
behulp van een kraan op de aanwezige
bouwdeel gereed
plaats na van deze
dus pas uitgevoerd
nadat het gebouwontwerp is en (of voor
voldoende aantal) bouwonderdelen nader zijn
maakt daarbij niet uit of het ontwerp van het
was en dat slechts de
resp. enkele variabelen moesten worden
onderdeel geheel moest worden
en eigenschap voor 1"'\1"~>T'.lII'"\1"1,(,'.lCrp in de bouw is dat de pro-
"''''c'''''..... ·t-.alla

ductie vindt na de Immers de laatste

moeten door de klant worden
is voor prefabricage wel een eigenschap maar
ook van toepassing is op de m,lSSê:lpr·OdUC1t1e.

20
 als bouwcomponenten geheel ontwik-
bepaald en in
machinaal of automatisch vervaardigd worden via een indus-
(dat wil zeggen gebaseerd op massaproductie
en arbeidsdeling) in een geconditioneerde en dat deze
de het ontwerp
Essentieel dus de
fabriek en het vervaardigen vóór het
betekent een gebouw ontwerp

er moeten
bouwproducten
gus). Het
ruimtelijk bestemd moeten
nenten slechts minimaal worden ~TQ"Cl1'"\rI"""rI
aal of halffabrikaat worden gebruikt en door
Voor gebouwen is dit alleen van toepassing als in massa
en verkocht worden, bijvoorbeeld: bakstenen,
binnendeurkozijnen, deuren, deurbeslag, keukenelementen, radiatoren
en producten. In het algemeen zijn dit kleinere bouwproduc-
ten. Een volledig 'industrieel vervaardigd' gebouw moet geheel zijn
opgebouwd uit reeds vervaardigde (catalogus) producten. Als bekend
hiervan geldt het woonhuis van Charles Eames uit 1949,
waar het ook al niet helemaal is gelukt ondanks de pretentie. Dit
werd in die tijd wel uitgedragen als 'component designed',
catalogusproducten. Hoewel het van .n
ri!l1 <,1· ...

alisatie in onze interpretatie vervaardigen vóór het bestem-

men' het ook zijn dat bepaalde producten nog moeten worden
geproduceerd omdat de voorraad op is of omdat men een net-op-tijd
nastreeft waarbij de investerings- en rentekosten worden
Dat maakt voor de definitie geen essentieel verschil,
koper geen invloed heeft op de uitvoering van de individuele
op de plaatsing (topologie) en de samenvoeging van
'-'H.'~""iY.""''''''.1 tot één Als voorbeeld neme men het kiezen van
met een bepaalde kleur uit een standaard
moeten worden gemaakt na bestelling: geen afwijking van het ge-
van men zeggen dat de

21
UA',t't":lo:lrl is om direct vanaf
Al1'llABrlA,=>l1rIA

is een afwijking van

een van de catalogus
Dan ct"\1"'AI,rc>n

Flexibele industriële
In toenelnel1C1e
consu-
De
over de technische
en van het steeds groter.
1980 was er een malaise in bouw met een omslag van vraag
naar aanbod, door een overcapaciteit bij producenten (en aannemers)
tegenover onderbestedingen via lijn van professionele consumen-
ten: de projectarchitecten. Omstreeks 1990 was er een tweede malaise
met een versterkend effect in dat opzicht. Sindsdien worden in ieder
de in oog lopende, beeldbepalende bouwdelen in een gebouw
in steeds grotere mate bepaald door de proj ectarchitect en in steeds
mindere mate door de uitvoerende partijen, aannemer en/of produ-
centen. Onder invloed van het deconstructivisme met doelbewust-
achteloze virtuele van niet-orthogonale en desystematische
vele architectonische ontwerpen geometrisch meer
~""' zijn
......u'-'-""'"U .... •.LU.,...,

dat er naast een stroom

die kunnen worden
ook een tweede stroom
slechts wordt aangevangen

22
nadat de betreffende verkooporders zijn met invulling van
de open parameters. Dit kan daarbij vele malen
groter zijn dan bij normale industriële vervaardiging. De beperkingen
worden aangegeven door de begrenzingen van de programmeringsruim-
te van het (geautomatiseerde of automatische) machinepark. Vanuit de
industrialisatiegedachte geredeneerd zal er van productie
sprake als deze wordt aangevangen nadat betreffende
zijn vastgelegd met invulling van de open parameters.
na bestelling
de ......."'...-I".,.""...,.-!-"' .....

maximum aan 1""'11r'1rn,,,"1"Irl'"

chitect te
worden dat
toeges:ne<len op

extreem: T-Fords
genoeg zorgen aan
' - ' ,....... ....,V •. i L

dat geval kopers in 1'\1"11"1"'1"'"

behalve
variabelen: deze
Typisch genoeg kon echter J"..AVHI"-''-'i

worden
van gietijzer konden
kant en klare, volledig
gegoten. Sinds de 1""7A"'1"11"1cr

basis van halfproducten (bijvoorbeeld buizen en

plaat) waarbij meer verschillende nabewerkingen mogelijk zijn, is het
tijdstip van keuze naar verderop in het productieproces verlegd. Er zijn
daardoor meerdere productiestappen tussengevoegd. Metaalgieten wordt
heden ten dage in weinig gebruikt de
goedkope en vlakvormige
worden wel als ..,,..,.,..,.-!-"' .. ,
l'-'LL'LUj',.. l"''-''l

voort uit de
met
flexi-

3.4. PRODUCTTYPE

Materiële het rijke Nederlandse oJpi'u.u.n.. F,'-'-

bruik te onderscheiden waarvan we hierna

23
 6
De 'pro'=
Het is daarmee zowel van toepassing
Zo is een ontwerp het J.J.HHJ.U~~,",J. "'-Vl.V

het materiële product; een con-

en de constructieve
product van de constructeur; de projectcoördinatie
product van bouwmanagement. Aan de materiële
"'.u.cuI-JlU" ..... het product van een walsfabriek, een bout
het product van een houtver-
van een gevelbouwer en
makers (hoofdaannemer,
Losse materialen
u.JlI'-,.... en als
I........ ("ro.,."
11''\ <:),1-", ..."
rYC"YY'O n n

geen
woord voorkomt, worden gebruikt om speci-
'-'J.F,'-'U.'-'VLJ.U.I-'I-'''''U. of een karakter van een product aan te duiden, Ze

kunnen beter niet HTA ... rlO'''' in een reeks met de

opbouw van de tot het complete gebouw. Het
product is daarvoor te zeer Het is
om onderscheid aan te in
ontvankelijkheid voor wensen van consumenten.

is een bouwproduct met

schappen. Het kan in de bouw worden in een aantal
'-''''''HH'..,,, ..,..., situaties, waarbij het product geen invloed An.'1"''''rYr>·'l1-
van die Het kan niet van aard worden
alleen anders worden gepositioneerd in ruimte (topologie).
den het aanbrengen geen van
het situationele inpassingen.

is een bouwproduct, dat als systeem is opgebouwd

cuc'r",Ç'1YH"\1"Arln,"r

elementen en componenten welke nog niet compleet

in hun
U'-'I-/UUJlU Het systeemproduct is geschikt om
in verschillende composities enJof uitvoeringen te
Een systeemproduct behoeft aanvullende informatie
om in definitief te kunnen worden
vastgesteld en te Aanvullingen (of keuzepara-
maters) kunnen van ~..L.'-'c'-'Hh"~l'h zijn, soms ook van
U.UJlH.nAUF,vu

werking of bijvoorbeeld

Een speciaalproduct is een bouwproduct

(vanwege de
ontworpen en vervaardigd voor een Soms betreft
VVI-/UUJlU

het geheel nieuwe Of()dUlctcmtweroe:n die de

tekening van een U'-'~'UUJ.U'-' Als basis voor het
ontwerp is buiten altijd de nodige
kennis van ontwerp en in de een of andere vorm voorhan-

24
den. Die kennis is ook een soort standaardkennis . Soms worden
speciale producten opgebouwd met afwijkingen
of aanvullingen, soms wordt een als
geschikt ervaren conceptueel (bij-
voorbeeld de warm/koude gevel) en
component met een eigenzinnig ....,~''''.U!I''.
werd er door architecten voor elk bouwproject op onlQer'Oelennnrem
alleen projectgebonden ontworpen. De
gewoonlijk vervaardigd de aannemer ofwel in
zijn werkplaats als dat en vervaardi-
gingsmethoden waren bekend en tevens vrij zodat
ontstonden met een beperkt karakter. Voordeel was dat de
kennis zowel bij architect als aannemer was.
In de laatste drie heeft een groot en
fabrikanten zich op de een
onderde-

Vooral in de Britse high-tech architectuur worden vaak

ontworpen die voor zo'n enkele toepassing, ontwikkeld, vervaardigd
toegepast worden en daarna nooit meer elders worden
kunnen dan spreken van een eigentijdse variant van
gebruikelijke speciaalproduct of Deze
ten worden vanwege
architecten ten onrechte
algemeen
beeld is te
nog steeds handmatig
producten met een meer dan <:l1~""""Yl1'",h",,1
r.-"'f'Yl1r11r1"'ilri

heid is echter zeer aards.

en moet PO zich bezig houden met op een handige
De

25
 10
Een bouwsysteem is een geordende verzameling van bouwelementen
met aansluitingsfaciliteiten, die volgens bepaalde
steeds anders worden samengevoegd en/of
toe~ge1pas:t, afhankelijk van de toepassingsomgeving. Afhankelijk van de
systeemopbouw het systeem in deelsystemen uiteengenomen
die kunnen functioneren en ook afzonderlijk
kunnen aangeschaft. (Is de opbouw van de verschillende
v . . '.... ,.-'A ..... v .....
,nJ. tot een noodzakelijkerwijs steeds hetzelfde, dan zou
van een letterlijke herhaling, kunnen spreken of
UullJ . . '-' .......... ~. De omschrijving van een 'systeem' in de ogen van een indus-
is echter bedoeld wordt meer een functione-
waarbinnen onderdelen hun eigen specifieke subfunctie
hebben. Een of een auto is dus voor de industrieel ontwer-
als een noodzakelijke opbouw van specifiek verschil-
onderdelen). In de bouw is het 'steeds anders
door het wisselende karakter en de
Een bouwsysteem maakt een steeds andere
van onderdelen ten opzichte van elkaar) mogelijk.
naar de opbouw van gelijk-
tezamen een bouwdeel vormen, zoals een sys-
teem voor een rl"'<I"n·f'Anc<~ ..., of een gekeken. Apart daarvan
moeten meerdere ", .. ""r.:>..,,,.:>.., V.ll>.J."""" ....-'.ll.ll""''''' bouwdelen op
aangesloten bouwsystemen
waarmee een gebouw in of bouwdelen kunnen
worden gecombineerd en waarmee
kunnen worden samengesteld. We twee
bouwsystemen onderkennen die in
centgerichte en de De eerste groep
VVJlh) .... U'V.I. ... F,vJ.

standaardisering, naar een meer ~\""H'."C'-'H karakter met H U . H H.......... , ' ' ' ' '

terwijl de andere groep een open ~~'.U~A~~_A

male variatie en in hogere mate U'U.VVVJ.'-J\.., l l

of de toepassing.

"~ .....J,,,.....'l:..'l.r·,1,,C'. . ""+""·,,fl"I

in de bouw is ontworpen,
als een verzameling
zijn, maar in hun samengesteldheid een
antwoord vormen op een bouwkundige vraag. Het is een
met een samenstelling uit onderdelen een van
vaste en samenhangende regels en afspraken.

specifiek voor een gebouw

stelsel van bouwelementen
afspraken, die op verschillende
onderlinge relatie hebben. Een
omschrijving altijd gepre-
De opdracht komt immers
ontworpen en gebakken bakstenen
normale bakstenen industrieel vervaar-

26
 zijn. Een projectsysteem is een
gebouw. Er is reden genoeg om te staan bij
een groeiende tendens bijvoorbeeld in
projecten bepaalde bouwdelen oJlJ,-,vU.lvl'-

pen met een eigen karakter, die voldoen aan een UIJ'-"'''''''''''''''
eisen en wensen, kenmerkend voor het
als beeld van industrialisatie nu vervangen door <,r,,~r'l'~_
constructiesystemen, karakteristiek voor een
u-uI..UVUlj'.""

We producten ook in een van

Lvv.uvl!.lvllU,,", û'UlHVllF,"'''''....,lUUlV-'-U en toegevoegde waarde '--'v'-'vu'-,,,,

Hiërarchische reeks van b01UWDrlodllicten: 13

(benamingen: ) (bewerkingen: )

GRONDSTOF

MATERIAAL

COMPOSIETMATERIAAL

aansluiten

GEBOUW

27
In deze vanuit in n-.n,C<C<r' ....... ,r\rh"'T·,a

met behulp van chemische en mechanische processen grl[)nIClnltaterllaa,J,

en middels
samengevoegd in of COlm111ostetm2Ltelrtaal
kan verder worden
heid, zoals
composi etmateri aal.
sen de
onder de rn1'nrl~~r 1"\'t'At;"'l'Arlt.:>

Dan pas van

gewoonlijk als massagoed. Deze ma.sS2lhoev~;el­
langzamerhand af tot dat in het
een uniek (of multipel als het
wordt vervaardigd.
"",U,,,,-,.,,>-vU,J.,,,,u in de werkplaats of productiehal van een bouwprodu-

handelsmateriaal in vorm worden bewerkt tot subele-

'u....., ...... '""""' .... , die na eindbewerking elementen worden en na oppervlaktebe-

Elementen, omvormen verspanen

handelsmaterialen vervaardigd, tot stand door vormbewer-
ken. Andere elementen, directe vormgevingstechnieken (gieten,
poederpersen etc) uit komen tot stand door
vormvervaardiging. Een in wezen een subelement, dat
na machinale bewerkingen wordt. Na de lossing vinden
nog nabewerkingen (braamverwijdering),
deels in de kotteren, draadsnijden,
opboren etc). zuivere subelementen op.
Een element is zelfstandige mono-
eerst de driedimensionale hoofd-
gewoonlijk in massaproductie
tussenbewerkingen
"'-"'iL""""""" de oppervlaktebehandelingen tot
verschillende in
worden direct tot een

tot een subcomponent, waarvan er een

kunnen worden tot een Compo-
f"f"\I'Y'11"\f"\rI.::>n-t

van een geheel element kan

zijn, en een component
.:>1.:>'tnA'nr'll1'

getransporteerd naar de
nodig op geassembleerd tot een sUlllel-cOm)[)OIleIlt
keer wordt ingehesen en gemonteerd op/aan
waarin het zich bevindt. Componenten worden
tot een zijnde een verzameling
functie. Ook het bouwdeel kent weer een
vorm van een subbouwdeel en ~ •• lrUJ'lr'hll>1H'Ji7I1,p,p1
Een is een compleet deel van het gebouw opge-
bouwd uit ongelijksoortige componenten. Met het en
~""~~,,,,~~~n~ van een bouwsegement zijn alle 1-''''''.
""F,"'ULJ"'> >""'1-'

componenten vastgelegd, alsmede hun

gen. Met het produceren en bouwen van ""''''JlU I-"V""'« ,,,,.,, ... tot een bouw-

28
segment zijn alle problemen
troleerd en verbeterd voor """1"11""1''''
zorg om het ontwikkelen van
bouwcomponenten, eindigt
bouwsegment. Bouwsegment,
gradaties van gebouw,
en subcomponent,
passen in wezen in het domein van
vormen in gemonteerde
of het meervoud daarvan,
van de landschap en stedebouw aan, maar is
uit het oogpunt van de productontwikkeling niet van

in ongezuiverde, in de
toepasbare vorm of 1'A".c1'<,nrl
gekapte bomen.

15
en voor een verwerkingsindustrie
zand, kunststofkorrels, of in enkele
boomstammen, stalen coquilles of
De chemische industrie kent nog
vele rllC'c",,-ncrarl'la en materiaal, die echter voor archi-
tecten

Een niet-homogene samenstelling van

wezenlijk verschillende aard,
gebouw constructies,
en incheckbalies, gecoëxtrudeerd PVC/ABS voor uu.,_vuu.~UIJ'-'!
samengesteld uit glasplaten en PVB
t",,,,hn1c,,,h alternatief voor het materiaal.

Een handelsmateriaal is een product van de aan de bouw

dat in haar vorm nog niet kan
maar eerst nog vormbewerkingen of
gaan: metalen platen of profielen, aluminium

reeks van grondstof via L.LL<-.~VA. L~L,U

het product van een in massa
uitzondering van gietstukken die als LLUA-'---'--UVA

kleinere series worden vervaardigd) maar worden

door de bedrijven in de
elementen en componenten gaan
met een handelslengte van 6 of 12 m en <-U .... U A U . U ....J' ...

12 of 16 m te beschouwen als halffabrikaten

29
 Die buizenfabriek wordt niet als beho-
rend tot de bouwindustrie. Een handelsmateriaal heeft nog
variabelen of parameters van eigenschappen die worden
door de consumerende producent. dus
producten van gewoonlijk op massavervaardiging fabrieken
via de handel worden gedistribueerd naar die in massa
of of kleinere series er hun elementen uit door
vormbewerkingen zoals zagen,
handelsmaterialen zijn glazen platen (6 x
panelen (3 x m), aluminium profielen
m). In het geval van aluminium extrusieprofielen
te walsen (en voortdurend tussenfasen uit te
profielen is door de ontwerper invloed uit te oefenen op de vorm en
kwaliteit van het halffabrikaat, dank de betrok-
ken hoeveelheden. Desalniettemin blijven we
is het
deler van de vraag van ----, z-,---,---
Vanaf de keuze
meen het domein van de ",.-.i'HW'"'''''''''' dekt
en u ~.
.... , Á Á . . . . we
liever in verband met de te al~~enlerLe

het domein van de

ht'Oo;lIl1nll"]4 ellelI1lenI) : 18

Onder een element wordt verstaan het kleinste onderdeel van een
een (=mono) materiaal of composiet met een
geassembleerd in de fabriek of
van een sub-component of een
(In de werktuigbouw komt ons begrip 'element' overeen
met het begrip 'onderdeel' ('part') als een constructiedeel dat niet verder
met behulp van technieken in kleinere eenheden
uiteen te nemen valt). Een element is dus een zelfstandige eenheid in
karakter, bijvoorbeeld een kozijnstijl, een of een
of glaspaneel. Elementen worden veelal vervaardigd uit
rialen door een additionele vormbepaling
sleuven e.d.). Het element zelf is dus van één materiaal "''-'AU ..........' ' ....

zin volgt deze omschrijving die van de chemische

menten kunnen om hun eigen, ondeelbare karakter
maar ook omdat elementen een groter vormen. In
dat geval zou de (abstract van naar groot)
aanduiding van gebouwelement duiden op een onderdeel van een
geheel gebouw, en de
Dat verwart ons

ze
bruik en
tussen de architect
van op een
wel' kan een gebouw een

30
complexe hn.~·"t""':"""l1"" terwij 1 voor de productontwer-
per element puur een mcmOlm,uel onderdeel is. Ook term
nen woordgebruik. Dat
De verschillende

en
hp('rrl1'\-n~>-nrppLr" meer werkbaar te maken.

19
Cl1l"r-r\l11'nn.,,,pl',t wordt verstaan een assemblage van verschil-
elementen tot een eenheid die op haar beurt nog moet worden
in werkplaats of fabriek tot een of
component, alvorens transport naar de bouw kan plaats
kan de assemblage van subcomponenten tot component
op bouwplaats als het transport te grote
Ie volume of de afmetingen zou opleggen. Voorbeeld is een
liggerconstructie die in delen van maximaal 12 m (subcomponent)
wordt aangevoerd, en ter plaatse wordt samengesteld tot een van
bijvoorbeeld 36 m. Dit is de vervolgens kan worden
ingehesen tot een dakconstructie (bouwdeel). Een
subcomponent op is een raam,
uh oog
genoeg om te en te worden be-
Het moet immers eerst in een worden ingebouwd.
Daarna het 'l''''''·UA"" ... rt

Een component is een gebouwonderdeel, dat

is uit een aantal en/of subcompo-
nenten. (Uit het samen en 'ponere' = plaatsen,
Deze onderdelen worden buiten bouwplaats tot een compo-
nent ge,lSS(;::mmeera getransporteerd, om vervol-
gens op en gemonteerd te worden. De
het transport en de compleetheid
er van benoeming als sub/super- of gewoon
kan zich echter voor sommige gebouw onderdelen
vanwege <:li-rnpt·111C..Pl1 assemblage in een veldfabriek voorstellen.

~UJ)erC~onlJ)onelllt: 21
Een supercomponent is een samenstel van meerdere componenten tot
een op de bouwplaats geassembleerd alvorens het wordt
Voorbeeld is een grote staalconstructie zoals een ruimte-
vakwerk dat in elementen, subcomponenten en componenten
geassembleerd op de vlakke bouwplaats en daarna een
keer als supercomponent wordt ingehesen, gesteld en bevestigd.

31
"':nlh/"lnn..:.l>" bouwdeel: 22
van componenten van een gebouw
.... "' •• u ..."."'."" rAf'h111C'f'I"IA .U"'A.A.""~'''''U'
Voorbeeld is fundering, de hoofd-
de verlaagde plafonds, de
is het grootst mogelijke onderdeel van
componentontwerper in dialoog met de
investeert. Het is heel
te onderscheiden

HOUlWS{~gment: 23
Een bouwsegment is een
compleet gebouw (zoals een taalrtsegrne11t
ongelijksoortige componenten van
bouwsegment is van belang voor
tussen ongelijksoortige
een verschillende aard moeten HTr.,1'"rI':·l1

en anders op de bouwplaats, van

In het productontwikkeling
Hier komen de verschillende
componentontwerpers in materieel contact met
moeten de aansluitingen worden
tot één geheel en vindt de overgang naar de

van de lJrG)d1.1ctG)ntwilLJkI~~e""'A«l~"Jlr,/cornlJ)oneJl1t

is het gebouw het totale geheel van alle

U L h.... I'-'I.H

toestand. Hier eindigt het karakteristieke

op productniveau en rollen we de terminologie
Het gebouw is het solitaire dOlnein van de
bestaat uit meerdere bouwdelen,
bij elkaar behorende verzameling
bedoeld. Een gebouw kan ook worden
onderscheiden in ",,,,,.,r111c.n1",,.n '.H .......... 'F> hebben: elk J. ...

bouwsegment is een cornpleet "'Uj.U""".l>J~'''''A maar op

zich slechts een deel van het totale rral-.n.lrnr

lende componenten.

111 het
eens is. De
complexere hierarchie in de Voor
productontwikkeling in de bouw een voorbeeld.
We stellen ons voor dat met de begrippen en
als kleinere en "'1''''''''111<' van het Bijvoorbeeld een
subcomponent, een co]npon~ent

32
In de lijst van begrippen van de hiërarchische reeks
zijn er bewust een die betrekking hebben op een
omdat ze in het spraakgebruik voorkomen, of
niveaus van toepassing en
rend I"",,,,
H 1 c , ... het ware vrij zweven van het
het hoogste
Bij complex producten zullen ze
voegd worden om het niveau van hiërarchie fijner in te
alle niveaus tot gehelen worden samengesteld,
automatisch een absolute plaats in de
verder te kunnen helpen. Het
ruimschoots aan de orde
die iets van doen hebben met
het woord 'dee!', , 'geheel', 'entiteit' en 1"1""1·0-""111_

ke. Deze worden bruikbare begrippen in de PO-

gehanteerd.

Naast deze drie hoofdtypen nog een aantal andere

begri ppen met betrekking tot Dit onder meer
van de aantallen producten.
"' ... n ... ""Ä'Jvuv ........ zouden de volgende
aantallen voor de
VUI..I-vLJlV in de bouw kunnen gelden:
1

en 25
Een uniek is een product dat letterlijk
stuk of in iets ruimere opvatting als een zeer
('multipels') wordt Kenmerkend is door de kleine
aantallen er geen gedaan worden in pf()(lUlctleteChJmekell.
De samenstellende worden ambachtelijk of met behulp van
bestaande geproduceerd en de assemblage
plaats met de machinaal gereedschap. Een
kunstwerk is bewust Een goed gebouw is als totaalont-
werp ook een unicum, of duplicaten zijn.
Maar een uniek overall met unieke onderde-
len spant de kroon.

Een serieproduct is een in een kleinere grotere serie (herhaling van

producten) product. De is eindig en bedoeld
voor bepaalde toepassingen of voor een '-''''''J'-' ......~~''' voorraad. Een serie
houdt het midden tussen een een grootschalige vervaar-
Tussen de en nemen de
hoeveelheden massa in serie

33
 in een unieke toepassing (gebouw).
VVJLHiIH.

is te beschouwen als een serieproduct op

zichzelf opgebouwd uit onderdelen gewoonlijk weer als
men zijn of Elk woningbouwproject
heeft een en is vervaardigd uit een mengsel
van ter bouwmaterialen op een rationele
kenmerkend bouw, geoptimaliseerd en ter plaatse

Een is een ......1'.1"1""'1" dat in kleinere of grotere

den gewoonlijk op wordt vervaardigd. Het wordt in
onafhankelijk van de bestelling van
op voorraad uitgeleverd. Ontwerpers van gebouwen
grip op massaproducten, dit
bij geval is. Van een massaproduct kan op
verschillende niveaus sprake van 'bouwmateriaal' (altijd massapro-
duct) en in een enkel geval tot 'gebouw' (zelden massaproduct, ge-
woonlijk uniek product, soms serieproduct, afhankelijk van ge-
bouw, opdrachtgever e.d.).
Uit de combinatie van standaard-, systeem- en ..::J1J\.,vlGlUj-

enerzijds en de geproduceerde hoeveelheden identieke

kunnen we in algemeen afleiden dat speciaal ""'''''lTnr\.,
is aan kleine aantallen en standaard aan massa. Als daar
tiek van de bij wordt
met kleine "1"....""'1"1' .....
twee
een een
det~lOJrodluclten met een verschillen-
of beter op een machines

oeuaaulmulg van de leerstoel Productontwikkeling op Bouw-

TU Delft zeer gebiologeerd is door het ontwerpen en ontwikke-
len van producten en het ingrijpend vernieuwen van
bestaande producten, boven het we ons er
van bewust dat het begrip 'nieuwheid' relatief is. We moeten
..... "'j""''''.L.LIH.

daar in zijn. Wanneer spreken we eIgenlijk van een 'nieuw'

product? Geeft een kosmetische verandering of van een
aluminium gevelsysteem toegang tot het adjectief 'nieuw'? Als een
Duits draai/kiepraam wordt toegevoegd aan een systeem van Neder-
landse kozijnen en ramen, spreken we dan van een nieuw product op
de Nederlandse markt? Of moet een nieuw product een totaal nieuw
concept zijn voordat we het kunnen classificeren als nieuw product?
Het begrip innovatie speelt hierbij ook een rol. Innova-
tie betekent letterlijk 'vernieuwen'. Daarbij is uiteraard niet ua,cd- ..... ",I"" .....,;
of het om een geheel of gedeeltelijk nieuwe vraag dan
geheel of nieuw antwoord op die vraag/oplossing voor

34
 Innovatie is meer een marketing term dan een techni-
sche term.
Als een bestaande oplossing het antwoord zou zijn, is het niet aan
de ingenieur om zich als ontwerper op te stellen, hoogstens als toepas-
ser van een oplossing die anderen voor hem reeds bedachten en ten
uitvoer brachten. Het echte ingenieursontwerpwerk heeft dus altijd met
orll21lnelel & te maken, als basis van de opleiding. Innovatie
is een toverwoord, dat bij het vernieuwen van een enkele
van een product impliceert, dat er meerdere eigenschappen vernieuwd
Of als er meerdere vernieuwd en verbeterd zijn,
dat dit dan voor product geldt.
Een geheel nieuw product heeft niets aan de marketingpretentie van
het woord 'innovatie', omdat het niet vergelijkbaar is met een product
dat er daarvóór al was. Producten die geheel nieuw voor een
bestaande functie zouden we moeten noemen,
terwijl nieuwe producten voor een nieuwe functie in wezen
priOUlIlCI:en genoemd zouden moeten worden. Deze
producten kunnen worden
de wereld) en een ons, HV~",,'-'''''H
voor
opgevoed
(of het Moderne
en vernuft gaan van

Economie.

Een kunstenaar zal een andere volgorde kiezen, evenals een aannemer
of een opdrachtgever, maar voor een functioneel architect past deze
volgorde. De Romeinse architect/schrijver Vitruvius schreef ongeveer
2000 jaar geleden over 'Firmitas, Utilitas, Venustas' (duurzaamheid,
bruibaarheid en schoonheid), maar ook de efficiency en economie
als onderliggende overwegingen in zijn 'Architecturas' ofwel de
Boeken bewust aanwezig.
Als een nieuw product op beide aspecten en Vorm-
geving 'nieuw' scoort, vinden we dat een nieuw product.
zien we gewoonlijk producten zullen ontwerpen voor bestaande func-
nieuwe producten dus die bestaande producten zullen moeten gaan
vervangen, is Functie slechts zelden een Daar-
naast is Economie het afgeleide van Techniek en (alsmede
Economie

van producten kunnen

35
 U""'"T11n'1'1IO" ZOU zijn een fT1"QrV:lTl<> aan te h1"pno.::·n naar:

nieuw en
problemen
bleken. Bijvoor-
Oll'Dre:eKDa~lr glas:acrmg bouwmateriaal
dat sterk en is en chemisch resistent (ons
nieuwe en nog materiaal Zappi). Of een enkellaagse dakbe-
dekking vloeibaar kan worden uitgesmeerd op daken, overal op
hecht, zelfs op ondergronden, geen heeft van dampspan-
ningen, waterdicht is en in kleuren verkrijgbaar. Of een
gelamineerd koud rond glasdak zonder metalen regels
of stijlen met behoorlijke zonnewarmtewerende capaciteiten met
behoud van een hoge licht doorlatendheid. U maar. En wat
bij die fantastische in de komt. Heel vaak is voor deze
nieuwe producten fundamenteel onderzoek nodig, dat werkelijk
onderste steen boven moet halen. Langdurig ontwikkelingswerk met
veel onderzoeksenergie, dat een grote financiële investering vergt,
blijkt in het algemeen in de bouw echter nauwelijks mogelijk, en zeker
niet gebruikelijk. Maar nieuwe werken wel op
het denken en op de productassortimenten van de branche.
Vervangingen door vernieuwde producten die op belangrijke
punten verbeteringen vertonen ten opzichte van bestaande producten,
doen dat vaak slechts een of in enkele aspecten. Bijvoorbeeld
aluminium met enkele of dubbele koudebrugonderbrekingen.
Glaspanelen met een hoge isolatiewaarde en een coating
die praktisch geen zonnewarmte maar wel veel licht doorlaat.
nieuw of ln1'1IAUQr1t",r
markt.

risico's.
deze h"""rI,r.rr
enten,
genoeg
imitatie
is dan ook

36
 volgde natuurlijk een

als

in het moeras van

Dan is het beter dat er alleen is van
ringen en van de autoriteiten niet kopschuw te
maken. Met de begrippen wordt dus eens
en 'imitatie' op de con-
currentie, liever niet op ons zelf. luisteren, wij zijn natuurlijk
origineler. Een daadwerkelijk in het bovenstaande zou men
kunnen verlaij gen door tij dens een bezoek aan de bouwbeurs een
100-tal als nieuw of innovatief aangeprezen
hun werkelijke graad van Onze zou zijn dat
'nieuw' slechts zal zijn tot enkele percenten, vernieuwd wellicht
tot een tiental procenten en dat de rest imitatie zal Het zal interes-
sant zijn dat in de toekomst verder uit te werken. Maar nog interessan-
ter is het natuurlijk het aantal 'nieuwe' producten drastisch op te
krikken en daarmee als bouwproductontwerpers onze op de
in bouw op een positieve manier te laten gelden.

Een In
de consumenten.
ervan consumenten
mers (gewoonlijk ligt bij een van de twee de V"'u'UuCHUf;;'''

tot het toe1passen

mensen
als deze op de markt wordt
altij d het gevaar
blijft. Het 'first of the block effect' is een
: de die een roze Cadillac
eerste.
is dus
n. ....J,u ......' u uitzien
naar nieuwe
mooier mee
terd van het H.'-'AC<.L"U'.L'VL"~

'vlies gevoel' op een nieuwe en unieke manier tot kon worden

gebracht. Sommige high-tech (met name heb ik dat ervaren
bij Foster Associates en Richard Rogers maar bij andere
Londense bureaus is het niet anders), hebben gelukkig een zo grote
inzet in praktisch gericht onderzoek en op het gebied van

37
het gebouwcomponenten, dat ze het initiatief nemen bij product-
ontwikkeling op het gebied van hun gebouwcomponenten.
Ze hebben zelf productarchitecten in die op hun beurt
trachten de industrie uit te dagen en verder te trekken. Anderen zullen
willen afwachten, totdat het product in de markt waarde heeft
bewezen. Vooral architecten die liefst kiezen uit een bouwcatalogus
van producten met bewezen kwaliteiten, zullen niet staan te trappelen
om als eerste nieuwe product te integreren in hun gebouw. Ben-
them en Crouwel hebben meerdere malen te kennen gegeven tot deze
categ()ne te willen behoren: beter een innovatieve toepaS:SInlg van een
dat

bewijs van
willen nooit de ",,,..·,,1"C.a111,0-

zien we, HV!",~HUL"'-'.

Niet-toepassers zijn niet in

Trekkers
Als trekkers worden die zelf initiatieven
nemen tot het In hun
eigen projecten (dus
waarmee ze dit zullen ze
de ontwikkeling vooruit zijn. Vaak kan een producent resp.
chitect op hun wensen snel inspelen een product voor te
stellen, een bestaand product rigoureus te verbeteren of een vervaardi-
resp. realisering van de door deze trekkers of samen met
iSH,liS.:JlH ...·U.l\.;u'"'

bedachte producten voor te stellen. Vaak zijn trekkers de

producenten en moeten producenten en hun productontwerpers
hun doen het over te nemen en met de trekkers
De Deense architect
toen in 1956 het Sydney House
betonnen schaaldaken in een
schaalconstructies te realiseren waren.
o~~h1to~1ro11 kan men ho,,~h,Alln7C'11

bijvoorbeeld Richard een nieuw

ontwikkelde voor het in Londen. Norman
Hongkong and in Hongkong
matiseerde reflectiespiegel ontwierp in
naar binnen te trekken. Renzo Piano, die
ontwikkelde als boven het dak van het Menhil Mu-
seum in Texas. Jan die in de u.,L<:;',",~'JU,",',U
se kunststof 1'\~r"rll·I~p.1'p.rlrlp.
kunststof voor

voor
rn",1"ol<>11 C":n,r'Hfl,pr"'"'\'':l1'l'P'P'1'"'\ kon toe:pa~;se:n.

38
 toepassers zijn een innovatieve, spraakmakende en opinielei-
dende groep professionals, naar in de gehele markt wordt gekeken
en wiens in hoog aanzien staat. Als zij een product eenmaal
genoeg vinden om te worden toegepast, zullen overige categorie-
ën volgen. Toch vormen ze een groep die slechts een klein
van de markt uitmaakt tot 15%), maar die snel geneigd
een innovatie toe te passen. In vergelijking met de latere
zullen ze technisch avontuurlijker en vaak niet
meest benepen of uitgeknepen projecten zitten. Ze hebben een
naam, die ze graag op houden. Ze hebben een bredere
kijk op van de bouwtechnologie, een wereldwijde
en de bouwtechnologie. Vaak hebben ze al via
feiten en vergeleken. Ze
in te gaan
ze met deskundigheid gemakkelijk
maar niet goedgelovig.

advertenties en
beslissers.

Late meerderheid
Ook één derde van de ....,"''-HAU .... .., .....

nogal sceptisch het

innovaties uit economische YTIrlCh,'''"""n
drachtgevers ('kom eens met wat
geen enkel risico mee lopen. Ze gaan erg
van hun 'oudsten' of voorlopers. Mondeling
in vruchtbaarder aarde dan advertenties of verkoopverhalen.

16% van de markt zijn de super-traditionele treuzelaars.

het laatst aan innovaties wagen, of als het projectarchitecten
laten innovaties door aannemers, hetgeen gewoonlijk
zaak want gaat het alleen maar om economisch
wie dat dan ook behoudt (aannemer of opdrachtgever).
ueUZ(~la,ars toe aan het nieuwe product kan het heel
dat de trekkers al weer met een opnieuw UPt"hPl-Pf'_
Ze het uiteindelijk een

3.9.

In de wordt
van de in product-
u,"n.. '-'~u~F,"-'~~ niet lonend vanwege de faalkans. Gewoonlijk
uitgebreid op redenen achter mislukte producten.

39
Gezien het feit dat slechts een klein percentage van producten
een succes wordt en het overgrote ergens op het traject tussen
en productlancering strandt en gezien de hiermee gepaard
VU'U-vLIU\.,v

van kapitaalinvesteringen, is het bijzonder zinvol

de redenen achter een mogelijke mislukking te analyseren, voordat we
ons in storten op het ontwikkelingsproces zelf. Volgens
de Amerikaanse marketingadviseurs Booz, Allen & Hamilton is het
om te schatten dat op de consumentenmarkt de kans op
voor een nieuw geïntroduceerd product zelfs met een goede
HH,.Hun.n.JLUF,

op 80% ligt. Als we vanaf de nieuwe product-

natuurlijk niet uitgemond in nieuw gelan-
ceerde is zelfs 98%. Dat wil zeggen
slechts twee op de honderd nieuwe productideëen zullen overleven tot
Nu is bouwnijverheid gelukkig in dit
opzicht geen maar een industriële markt. Toch
moeten we waarschuwing in onze oren knopen. Een karakteristiek
verschil is dat het bouwproduct lYC"'UAr"....

soms zelfs dan de

gebouw. In feite is, bij
van nieuwe producten het
onderneming' (citaat Prof.
'Jonggeleerd'). Slechts een zeer kleine fractie
resulteert in een succesvol product. Succes is
behoren tot een dat aan de verwachtingen,
onderneming had bij de start, of beter dat. Van alle r\"'A",fI... 'l..lr""'~H''''''''''V''''.u
die ter hand worden genomen, faalt 80% vóórdat het programma
van eisen is afgerond. Stoppen in een zo vroeg mogelijke fase van het
productontwikkelingsproces, is misschien de van alle
inspanningen zijn dan nog immers klein. De vertra-
bij de start van het volgende - mogelijk succesvolle - product
kan niet meer worden ingehaald. Daarna wordt in 3% van de
ge~:tm1t voordat het concept definitief is het
ontwerpen faalt ~lechts een 0,5% van alle maar
in de en in het op de markt brengen stranden er nog respec-
elkaar een opbrengst aan succesvolle r,,'1"'r>~c•..., 1'\ . .

Voor een kostbaar industrieel ontwikkelingsproces

getal! De traditionele bouwmarkt met zijn
opdrachten zich altijd weten te
invloeden op de afzet van
2:elDrClaU.ce~~ra werden en daarna op
bouw was het lang
andersom: er vervolgens werd
gekocht en pas was dus
minder sterk dan in het andere extreme geval van de consumenten-
markt. dan ook in de traditionele bouw-
markt niet meer voor kiezen uit bestaande materialen
tekenen en maken. Maar de verandert onomkeerbaar. Materialen
worden kostbaarder, kostbaarder, handwerkspecia-
v v ......."'V1.1'V1.1. HTAl'rlc'1'\

listen worden schaars en pf()dllCtlleH~CnlnH~Kem steeds meer verfijnd en

gespecialiseerd. Ook in de bouw meer componenten in
werkplaatsen en vervaardigd en wel op een

40
 voordat men op de bouw zover
concentratie van opdrachten en zo
toch op de industriële bouwmarkt ~,""A ''''',""Ajl~. n,raa1~h11
blijven productontwikkelen om
producenten in de bouwindustrie
ontwikkeling voortdurend, doordat
nieuwe producten op de markt er meer
gie in investeren, een korte productontwikkeltijd trachten aan te AIV ............'u

en in vee] meer productcategorieën en thuis zijn.

zit er in productontwikkeling ook een zeker
meer er geïnnoveerd wordt, des te efficiënter
worden) en het wordt duidelijk een
op de concurrentie kan geven. van
echter heel vaak dezelfde oorzaken:

de bedrijven ziet in het niet voldoende

achteraf het falen van het product. Soms
voor de markt gemaakt, in andere
"'ArVA""rriA markt. Een dergelijk

ontstaat wanneer
AAH•• l ' ' ' . V A .• '-''''' .. L A ' V ...' ' producent niet
genoeg voor marktanalyse neemt concurrent met een
nieuw of op de markt en uitge-
daagd voelt niet achter te blijven. Dit soort acties leidt nogal eens
tot overhaaste en onverstandige V,",'-HhJoJHJ'F,'-'JU.

'''''''B.,. .... '''''''.,.., prOllue.men met het ..... "..-.rlI~l."'fi".

Een royaal deel van

functioneren van het product.
die voor de introductie hadden kunnen Hlf"\rri""rI maar
door een te haastig productontwikkelingsproces
gen of over het hoofd waren
lossen we dan wel op'). Voordat
de vraag gesteld worden: 'wat doet meer
producten niet doen?' Als het antwoord ontkennend is
of weinig meer toevoegt, dan wordt het ook geen
succes. Afhankelijk van de branche 1-A,-.hrl1C'-'!-'A problemen al of

niet (denk aan de vliegtuigbouw).

kostprijs van een product hoger

t->~ ............ ~,
dan zou het product wel eens onverkoopbaar
de markt. In dat geval is het raadzaam een
te kiezen, het product in licentie
of er doodeenvoudig mee te stoppen en de
Geen een product willen maken waarvan
is aan de directe variabele kosten; over de
overheadkosten kan in uitzonderingsgevallen nog wel eens worden

De meeste "ArlArl<'n HU01Ul"l"HJl~ van een product vallen binnen

de grenzen en van de producent. Soms echter is er
HH.JF-.'-"AI""-' .. '''' ........" .•

een markt n.TC',"'"r'lT wegvalt of dichtklapt, soms ook zullen de

concurrenten sneller op een introductie reageren dan anticiperen

41
 het

Vaak wordt een nieuw product niet door extra

zorg die een behoeft. Men stort zich nogal eens op
het volgende nadat nieuwe op de
markt is direct na de lance-
ring van het nieuwe
eerste reacties van
worden aangepast. Ook wordt vaak de
centen op markten waarop
nieuwe producten verkopen waarin ze geen "'l"'"r<:ll"l11O-

overhaast betreden van leidt vaak tot een teleurstelling,

niet omdat product op zich niet goed zou zijn, maar omdat de
marketing mix van een bepaalde productmarkt (combinatie van
bijvoorbeeld voorlichting, dienstverlening bij ontwerp uitvoering en
distributie) anders is dan verwacht. In dat soort gevallen is het wijs
een licentie te verschaffen aan een dat sporen al ver-
met producten. Internationale
moeten zo worden vanuit een rnr\",rl"'l"~"\l"Arlllf'",t'"l1-

en fasen van het

liever op fout
gaan. Er nooit automatisch
Als we efficiënt met onze omgaan moeten we
opereren, we mogen soms naïef maar
n",v, .. ",,,rt,,,.. en En we zullen moeten nemen.

3.10. DRIE .1.V.I'j,",_'.ILA'IJ

Als voorbeeld redenen voor

herinner ik cases. Een aantal
de producten

~ wm
aanvrager .... "" ...''-'IJI,U •.,,'''''. waren en die konden rangeren van gewone

42
 rr"",... en
rt~>rtrl

te laat). Intussen is
doende nieuwheid), maar
tiekosten hoger zijn
doordat er mijnerzijds een weerzin is om een marketing te starten bij
de wegenbouwers, die een geheel andere markt vormen dan de bouw-
markt en ook andere hoeveelheden kennen, die voor een ontwerper en
bouwer van prototypen heel ver weg staan: productie voert de overtoon
en niet het ontwerpen en Maar ook doordat in wezen
tussen de twee ontwerpers onenigheid bestond over welke materialen
optimaal konden worden Dijkstra dacht aan acrylaat en
Eekhout dacht aan glazen vlakken en stalen steunen. Twee kapiteins op
het schip dus, niet bevorderlijk voor de koers.
Een tweede categorie is tot op prototype gebrachte product dat
geen werkelijke toepassing heeft gekend. Bijvoorbeeld het 'Flowtube'
knooppunt, een ruimtevakwerkknooppunt dat met meer vloeiende
knooppunten was bedacht in vergelijking met het Octatube systeem.
slechts een verbetering van
Geen promotionele
ontwikkeld in een tijd die

maar
nooit meer tot een tweede Tnt:>YV,c'C',n'iT is een combinatie van
voor een aantal
gebouwd in Pforzheim.

tonische zin
of zelfs om over naar huis te ",,,,,,...,nJO'"
animo voor tot onder nu1.

WET MURPHY

De bedoeling van deze paragraaf is eigenlijk ontleend aan misluk-

kingen van het hoofdstuk hiervoor. Zolang er in bouw niet voldoen-
de discipline is om procesorganistie aan te passen aan de vereisten
van het geprefabriceerd bouwen, wordt het nooit wat. Vaak zijn
architecten geneigd tot op het ogenblik dat de elementen en componen-
ten op de bouw verschijnen, veranderingen op te geven, als betreft het
gewoon bouwmaterialen die men kan soms tot zelfs een week

43
voor het leveren van de op de
plaats. Echter elementen en componenten hebben een
ontwerp bepaling en productie achter de rug als ze op
afgeleverd. In het wordt ook niet door de architect
om het Ur\,(Vl"'t,,,,,1""'"

proces naar De aannemer

beslist te laat omdat hij nog op een paar concurrerende zit te
aast op een 'hefboom effect': met
door een nog
of een aanbieder met een nog te resp. uit een
An',u""-t""r,rI",, branchebroeder een concurrent te maken. De architect vindt

al 11et

een
11urphy hiermee van
bouwen lijkt wel in
en informatie overdracht te hebben fout kunnen gaan, dat we
wel kunnen zeggen dat alles wat fout kan gaan,
gaat. Foutmeldingen uit de meest onverwachte uV'",,,".,",,U.

keling is een vakgebied dat heel bewust en

worden beheerd.

44
4.

van nieuwe
nnfTu,orn'::'n

~H~"~A.~~A._AA en technieken is te vergelijken met de

Het ge-
productie goed
informatiestroom. Deze
zich hoofdzakelijk bekommert
en binnen zijn moet uitvoeren.
Ontwerp-en ontwikkelingsafdelingen niet voor niets vaak
buiten het productieproces gehouden. Ze brengen vaak heel veel onrust
in een regulier productieproces Aannemers zeggen vaak
'Experimenteren moet voor of naast de bouwplaats gebeuren en zeker
niet op deze bouwplaats'.

4.1 HET

Het traditionele architectenbureau is opgedeeld in afdelingen, met

van een aantal ad hoc toegevoegde afdelingen binnenshuis of
buitenshuis, zoals die van de constructeur en de kostenadviseur / be-
De specialismen aanwezig in alle afdelingen zorgen voor
van de projecten, indien het ontwerp
bekend Alle

begint het verlies aan H~.L'-'A"èA~""'"

ene afdeling naar duidelijker te vertonen, resulterend
in langer overleg en discussies. Als de scheidingen tussen de opvolgen-
de afdelingen binnen één bedrijf is daar misschien nog wat aan
te doen. Maar als de scheidingen in feite niet tussen afdelingen maar
tussen bedrijven staan, is het probleem nog groter. Een voorbeeld is de
ad hoc bouworganisatie rondom een nieuw bouwproject, die ook
horizontaal sterk geleed is in bedrijven als de afdelingen
die het gebouw als project behandelen. Het gebeurt niet zelden dat de
daadwerkelijke aanvrage voor de prijs van een onderdeel van een
gebouw vanuit een hoofdaannemer gefaxt wordt op een aantal A4
velletjes, waaruit met moeite een inzicht kan worden verkregen over de
verbanden met andere onderdelen, laat staan over de relatie van het
onderdeel tot het geheel en over het geheel. Terwijl de architect
maanden lang bezig is geweest om uitvoerige tekeningen te maken
waarop ook de positie en het belang van het aangevraagde onderdeel
naar voren komt, verschijnt bij de potentiële makers slechts een schim

45
van de beschikbare informatie. Deze erosie van
met zich mee. In het van
zelf-

tussen ver-
in toe-

4.2 HET

Daarom is in voorbereidingsproces een 'verticale' projectleider van

het architectenbureau of de de weer om de
UU"LUH"~"'~HJ'V,L
'Vu en is er
van de hoofd-
die als onderaannemers
en producenten bij het project op één lijn te
Het voordeel van het verticale 'projectleiders'model is dat er een duide-
lijke projectleider het ontwerp of het project door alle afdelingen in
voorbereidingsfase en door alle bedrijven in uitvoeringsfase heen
In eerste instantie past dat model dan ook een 'corporate'
proces, dus in één enkel bedrijf. In de uitvoerende bouw met
van ad hoc bedrijven per bouwproject zou een
toch ook zeker vruchten moeten afwerpen, in de
kan worden, met minder investering van
kosten en naar een beter product. Veel energie
de tussen de horizontale structuur van
van de projectleider. Hoe sterker
project doorstroomt. Hoe
zal gaan, dank zij de
autonome van de afzonderlijke hoofden in
hun horizontale Het gevecht tussen de COlnpe-
tenties van de resp. onafhankelijke
(die een stroom voor
onder hun en de verticale projectleider
onderdelen beheert van een enkel project) neemt
""'1'-'VU1U"""' ... ' "

vormen aan. Het tussen verticaal en horizontaal

mensen uit en rlO>"YlrVIT""""...r

& MATRIX

De vraag is hoe er een beter werkzaam evenwicht kan gevon-

den. Een mogelijke oplossing is de "'Ul<J"'" >'LIL afkom-
stig van de ontwikkelingsprojecten voor

46
story of
verschillen tussen de traditionele . L H J , ' U.."'V-'H".H""

zo-
is zoals deze Amerikanen
... ",""'T,,""

dat de principes van zijn:

LlI1I"1I".",.,,, .... 1I" use of resources '-'lUI.,lUI1UllULau"lLUlLlL of waste

balf the ","",,,..'nil',,,,,,,fI..-,,,,,'• .,...,..

balf tbe InvestlmeJtlt
balf tbe ,0""",,..,,,,,,,,,,,,..,,,,,,
half tbe

Een volledige doorvoering van het 'lean design & production'

hebben voor het rollenspel
coherente oplossing kunnen
ondanks de fragmentatie
van .. '-'..., .. >--,..."-1 ..... van een inspirerend ontwerp
kan is echter dat
het behoeft te zijn. De
MIT wetenscnappers noemen resultaat van de matrix operatie niet
. Er zijn niet veel in Japanse auto's
rondrijden. De kracht van de C01[lc~~ptueJle kern van het onj~Ulil"1r'nn1r'll_
ces kan door sterk tijdgerichte een onderbelichte
hoek komen te Deze nucleus
in het matrixschema H1A'-"rl",'n

moet sterk
verwateren in van een consensusproces. Een aangewezen
om voordelen te exploiteren en te neutraliseren
van die twee ontwerpprocessen: het en het horizontale
is om ze over elkaar heen te te
waarbij
door een en waarbij het
totale soms breed (horizontaal
smal (verticaal) te is er een sterke On)le~::;t!(;ld~er
Om een goed resultaat te moet er een sterk
ontwerp gemaakt tot het einde toe en
&

zet in positieve Ca1'"""Pl'lHl''''t'I?'lnlYAn

structuren en
""-''--'-',H ...U''"'
ties zal dit een moeilijke
niet ter zake, want een
proces beweging. In veel " .. nr"n11""",
Het type organisatie
tussen horizontaal en verticaal
l"\"l'C11'1llT

keer weer op loer en in de wereld van het is

het een universeel pn)Dl~;;:en[1.

47
kunnen worden uitgevoerd. Dat zouden we van
schakelingen een parallelle schakeling kunnen noemen. Er een
redenen om de van het u"" ... ~''''' ...,''''r1!l1.. A,''a'' van de
''TC' .......

bouw te """'t"r\",. . ."""

De toenemende cmnplexueu
Het toenemende van tec:J:mltsc:l1e ...,p,......... """",,...,"","....... ,
De korter wordende totale h .....,~ ..."T·n1l"I... "''''''''1hilirl

Door deze oorzaken wordt er een op de

om te komen tot een kortere totale waarvoor
is. De vier verschillende
Vp'V>JUHJ'F.'"'U

kennen

een

fase van het

", ...r-h11-Ar-t voor van zijn ontwerp infor-
matie nodig heeft over eigenschappen van technieken en
materialen, die hij zelf niet heeft. Die informatie kan hij verkrij-
gen van adviseurs en van producenten. in het ontwerp-
stadium zijn vaak volgend en niet initiërend, hooguit participerend. Dat
is ook de klacht van veel architecten. De eerlijkheid gebiedt te vermel-
den dat veel architecten aan hun adviseurs ook geen ruimte laten voor
participatie, staan voor initiatieven. De Britse tech architec-
overigens treffende voorbeelden van CE in het ont-
omdat hun ego groot genoeg is om de
te stimuleren dat

van de ", ...r-hl'tAr-t

de machtshierarchie in stand te houden, die in feite 111'CTAII"I"1

is op het kennis. Producenten de tweede

en van een
beginnend
cOlmp1onen1ten van het gebouw min of meer CAr,a""~la
met in van de van componenten
relatie omdat er in de ontwerpfase een aantal
het aan

50
 in de onderzoekfase kan uiteraard heel
omdat onderzoek zich gewoonlijk richt op sterk
problemen, gewoonlijk van componenten van het
en dus diverse onderzoeken gelijktijdig plaats
onderlinge stimulans van deze onderzoeken is vaak niet ~'V~'''''H.''-
dat van een heftig onderlinge beïnvloeding sprake zal
king met het ontwerpen.
in de
zowel het totale
goed omschreven
simultaan kan worden 1111-rH""~7""rv1-
is echter door het voorgeschreven
vaak verrassend meer. In
waarbij vele onafhankelijke
globale overeenkomst moeten C~1'"",,,,,,nU7,,,,rLr,,,,ro
en vastgestelde spelregels voor CE. Met name
hiërarchische zullen er
eisen worden met T, .... a""f"""1
aan moeten voldoen. Gewoonlijk wordt bij een
eerst een vaste worden
pas duidelijk. In is gewoonlijk alleen
dat ten genoegen van de directie moeten
vetorechten aan de architect, terwijl
het risico loopt zijn
prijs. Het
,","0LF,v,"LvIUv

op volledige voordat een nieuwe

ontwerptijd verlengt. Een oplossing
zou kunnen zijn om tot een evenwichtig en duidelijk vastgelegd
Concurrent Engineering afsprakenstelsel te komen zowel voor
voorbereidingsfase als voor de uitvoeringsfase, waaraan in
deze processen zich moeten houden.

één enkel is CE In feite

betekent dit gezien vanuit
informatiestromen het herstel van
ontwerpershoofd kan afspelen. CE is
traagwerkende en uitgebreide
werken. Voor kleinere bedrijven zal CE
omdat daar al kort op AroiTI7""rl---"\t,~e"Lc;lLu""J'HE:,""'u
Concurrent .L.J.LA.hU'<""""'< UJ'J'..

dige Productontwikkeling'

van de is van fasen

(bijvoorbeeld Conceptfase gelijktijdig met die van Voorlopige
Marketing of de met de Definitieve Marke-
ting) mogelijk, maar

51
waar de invloed van de de
dat er van te voren moeten worden ge-
waaraan alle zich ook moeten De iiV'Ui'-'UU.iHi''''-

mer als filter en zeef tussen en

werper kan hier

Co-engineering in een LJIJLUHJLiUF;'LJ en

remmende factoren. Moderne communicatiemiddelen de compu-
ter, fax en E-Mail hebben een zeer '-'~U.l.lU.iVi'''''ii'-''""
schaal.

bepalen van een opdracht tot

uitvoeren van een van en van het al dan
positief gebruik maken van resultaten van die co- of
deel engineering. Zijn de en de
instructies niet oprecht, of urr.rrl,::.n
de co-engineering kan bij het niet
resultaten van de co-engineering gemakkelijk
van lichte teleurstelling ontstaan. Dat kan uitlopen tot een
zeker wanneer naast het niet gebruiken van de resulta-
ook de inspanningen niet financieel worden
het co-engineeringsbudget niet wordt verhoogd en het
werk moet worden. Dat is heel vaak het geval
indien tussen de engineeringpartners hiërarchisch is en op
u .....
J'IJ.ltU"' ....' i i tot stand is gekomen. Het gevolg van
respecteren van het geleverde aandeel van de
gehele voorbereidingsproces is dat de
na pogingen geen lust
situatie te laten
manoeuvreren, ,,> ~ verliest
'-' I-",,'-"i '''-i

en de van de ur"",rh''''''''<>1fi1,n tenen en

het niet het ontwerp
komen
meent
is om te
meer
Het bouwen
Het zijn architecten van de consensus i'-UJ.Hi'-'ii

veroorloven.
De huidige aanbestedingsmethoden te
vaak tot een open wijze van of
complexe gebouwen of bij speciale resp.
van gebouwen komt het voor. Er wordt gesold met
emnm~ermg vraagt. een groeiende wrevel is
'Is die geïnvesteerde energie moeite
verloren gegane energie betalen?' Als het de
,,,'Jo""?,....,,.lr tot engineering heeft gedaan, is het
on'''r1n'''''''' ... zelf is die buiten zijn schuld en invloed het slachtoffer wordt

van ondergeschikte positie in de van het

dan dat niet tot het verder stimuleren van f"r.._PM,fT111P,::.r111

52
Concurrent ~I1Lgl]ne!erIng werkt in de bouw alleen pm;ItH~l als alle
in omuelO.Jnlg
ln",,.,..11"~·.,,,,,... vll-" .... JLj""'~ •. ..,. opereren.

Verschil moet
Ten
moeten
compo-

gebruikelijke processen
min of meer
ge bruikt. De
De gebruikelijke
categorie voert niet logischerwijze tot maar veeleer tot
het inschakelen van adviseurs. Deze voeren op hun vrijblijvende wijze,
die adviseurs in de bouw eigen is, het principe ontwerp van hun
specialisme uit. Vervolgens wordt in een gebruikelijk aanbestedings-
proces het produceren en het bouwen van die betreffende gebouwon-
derdelen uitbesteed aan de aanbieder met de laagste prijs, of beter nog,
de beste prijs-kwaliteitsverhouding.
In megaprojecten van de civiele gebied van
infra-structuur voeren de combinaties
logistiek en H"1,",A'-'''''''''A''

fasen tussen

door van een

dergelijk gebruikelijk vrijblijvende
veronderstelling en niet het bindende contract. Dat pas in na
aanbesteding en gunning.
Na de aanbesteding wordt meer overgegaan naar
het nemen van produce & build verantwoordelijkheid door de
betrokken specialist / / co-maker. Helaas het nog al
te vaak dat adviseurs via de technische en administratieve besteksbepa-
lingen de 'gelukkige' onderaannemer dwingen om hun ontwerpverant-
woordelijkheid over te nemen, waarbij ze misbruik maken van hun
machtspositie. De weg naar design & build aanbiedingen ligt dan niet
ver meer weg. In een design & buildproces zal de co-engineer volledig
zijn verantwoordelijkheid accepteren en nemen voor zowel het ontwerp
als uitvoering. In een design & build situatie is de op
alle een volwaardige partner.
Voor architecten die nog opereren vanuit ouderwetse
dat de architect als het auteursrecht heeft over het ontwerp van
het gebouw, ontstaat er met het verschijnsel co-engineering een
dat net als de inbreng voor het ontwerp te danken is aan de verschil-
lende co-engineers, ook het auteursrecht gedeeld moet gaan worden.

53
Dat geldt zeker als er sprake is van co··ueSU!fl.
struikelblok voor een positieve
verschillende factoren in
Industrieel ontwerpers zijn
en zonder schroom een
collega-ontwerper die zich op
Zie de bijdrage die Paul .LT.L"IU.'-""'~U""'''.u
pers ten tijde van de ontwikkeling van de voor de
hoofdstuk 11). Maar in de bouw is het nog niet zover:
een meer benauwde cultuur die maar zelden royaal
participatie in het ontwerpproces.
hebben dan ook nog een aardige noot te kraken in 1-1'\",,,,1'\...-.<,'1-1

VYvjLn~u~.Lb"".L.L met architecten. Zeker achteraf, als alle

is gestreden en het gebouw is
van de architect voor de verdiensten van bijdragen van co-
merkwaardig kort. Het is duidelijk dat met het ver-
schijnsel ook het begrip auteursrecht onder het mes
moet. Bij een ontwerpend bouwteam, bestaande uit een
en ontwerpende adviseurs/specialisten is het auteurs-
over de respectievelijke in creativiteit bijdragende
kan meer claimen dan het

54
5. HET

Voor bouwkundig
van het

tni1Ua1tlet tot aan de nilt·",,,,,,,,,,,.. ..... ,,,,

De mt~thioa4[)lOgle is de leer van de methoden die gebruikt wordt

in een proces; bouwkundige ontwerpmethodologie betreft de
van de ..,.,".'th'.... rt"'11 voor het bouwkundig ontwerpproces.
Een methodiek is een van methoden die iemand
in dit geval de verzameling methoden die een bouw-
of een aantal vakgenoten gebruikt tijdens het
bouwkundig . . . . . 1·UU" ...111"\........ ,..."""
Een methode is een vaste en
wordt gebruikt
........ "'·r ......... ,,..."'..... die het

Het woord 'methode' is het

tussen', tussen het begin en het van een ... ",ri", ...,,,,,,,,,,,,,,,

gangspunt en doelstelling. In het spraakgebruik

verstaan: de weg, een absoluut gegeven. Dat is ,",H~F,.:JL,H~.:J l11l'lp1',.,n1"
het feit dat een methode een vaste en
Een individuele methode moet dus ook goed omschreven
het predikaat 'willekeurig' te krijgen.
Er blijft dus altijd een persoonlijke interpretatie van een ontwerp-
methode mogelijk. Hiervoor geldt dus de restrictie dat deze moet
voldoen aan algemene eisen van de methodologie; dat
lende stappen geformuleerd moeten zijn en dat de verschillen-
de stappen of activiteiten openstaan voor communicatie, controle en
verificatie door derden.
Alhoewel geconstateerd kan worden dat methoden bij het beoefe-
nen van onderzoekende wetenschap algemeen gebruikt worden; bij het
daarentegen de meningen over de zinnigheid van het
van methoden nogal uiteen. Er zijn twee extremen te onder-
en de methodische aanpak. De rOlUlIlenlatlge
n ... ,-i", ... 1-."'1Ull,,,1- methodisch en ligt tussen beide extremen

onltw(~rpprc)cesse:n voor met een aanpak die

of een integratie van deze ont-
alg,em~~en blijkt praktijk,

55
5.1

Voor de duidelijkheid zullen we eerst twee extremen van intuïtie en

methode separaat behandelen. We enerzij ds aan
ontwerpen als een zeer intuïtieve met een zeer
rre:lluemte 'i-"",...<:.~'", van bedenken, stellen en (dit is op zich-
....... ' - ' ' - ' .......'.1..1.

natuurlijk ook een methode). Aan

van ontwerpmethoden niet besteed. Zij zeggen als
proces zo interessant is als het plan of het ontwerp het resul-
taat ervan. Want daarop wordt afgerekend. En het ontwerp
waarom zou je het ontstaansproces in voorbepaalde stukken
en onder woorden gaan brengen? De vraag is echter of met
..:IVJ.<vn.l.vu

name met een meer systematische ontwerp-

ontwerpmethoden niet een beter plan
met op onderdelen een hogere
en ontwerpen op een lnetho-
"'.u""","",,, langzamerhand in ontwerppro-
en afstuderen) van bewust/cog-
AU'"" .......... . . " ,

evolueren.
de opgedane routine op een efficiënte
aan na de studie. Een dergelijke
maar berust in feite op onzichtbaar
en onJgei~eg:a H,LVHLV~"U~'U die methodiek alleen smeer-
middel is rI",.n
"'''''l,Ur\·.. r\nlh""'lTll,~T het onzichtbare ontwerpproces goed

verlopen. Deze tussen de intuïtie-

ve en de methodische tot de echte
intuïtieve aanpak, er een
ontwerpproces doorlopen karak-
teristieken waarbij alleen me:tn()Q1~~cn
Het is echter mogelijk dat een
een groot aantal seriële en
pelingen veel verstokte intuïtieve
in hun vrijheid
systematiek of methodiek hun
zoals Sipek zou dat heel
om een verlies van artistieke en ""''''<lT1'''''''''''
ontwerpkern moet echter blijven, ook

stellen dat 'intuïtief ontwerpen of 'op

A .......... U ....' «

het gevoel' oncontroleerbaar is en onverklaarbaar en

grenst aan 'at random' ontwerpen. Het is een ont-
bij kleinere ontwerp opgaven heel
1nnr""n'IPlll"C'

resultaat kan leiden, maar die geen

ontwerpopgaven met niet-routinematige karak-
met een complexiteit.
Bij gebrek aan een effectief denkproces wordt bij
en het aantal errors' groter. Het proces bestaat
tot er een geluksgedachte
''''''''''''' ..', nru.' zwemmen laat vergeten.

hoofdzakelijk ingezoomd
op Belangrijkste aspect is dan dus:

56
het maken van een Ta.""(,,\·(,'tJL.~u'- zijn de n"'''.... A~·r1''''
ling ook subjectief en intuïtief. Deze intuïtieve
van ontwerpers wordt zeker gestimuleerd door de gang
van zaken bij het beoordelen van ontwerpwedstrijden waar
ling vooral snel, globaal, intuïtief en subjectief Voor een
dergelijke beoordeling de aanwezigheid van een ont-
werpproces weinig verschil uit. Anders is het bij de ma''!"'rI'''... en
beoordeling van de performance van het uiteindelijk ont-
werp. De onvolkomenheden en onjuistheden van tot stand
gekomen ontwerp moeten in de
worden geneutraliseerd: er moet heel
reidingsfase aan het ontwerp worden
Soms worden daarbij redelijke resultaten behaald.
waarbij meest ervaren
een fout ontwerp ontwerpaspect I rla.,,,IArlhua... 'rI

gen tot een ontwerp.

5.2

creatieve
aantrekkelijk
Anderzijds
trachten 'methodische' ontwerpers in hun zoekproces van het ontwerpen
een systematiek en methodiek aan te brengen, die hen uit voorgaande
ervaringen een grotere zekerheid geeft op succes. Niet zozeer
van het ontwerpen, de waarin de losheid van '-"'-'.lH"""AA

creativiteit een grote rol speelt, onder invloed van een Al.,.h'lI"'l"n.m~>_
thode verbeterd kunnen worden. Maar wel methodisch H T A l " r t a.....

deld de inleiding tot en de groei naar dat creatieve moment (want

daarmee weet men zeker dat men met de
is) en de daarop volgende totale uitwerking (van
detaillering en evaluatie). Elk mens heeft in zijn denk-en n-:l a. """"11 .,ra. "1 rI I

een zekere systematiek ingebouwd,

soms noodgedwongen expliciet en extrovert.
systematiek onderbewust ons handelen bepaalt, hebben we meer
arl<~""('y',,,,, om aan opvallende en . ., . . momenten in
L.A.UU ................. te
besteden.
Voor studenten geldt hrn.ra1"1lrll"'rI
vaardigheid meer inzicht kan ·UA1'Cf"I-.-:l-t-tArI

57
of wel in staat is een ontwerp tot stand te brengen. Intuïtief
proberen heeft van richten en schieten, en zal in het begin
en van lieverlede meer raak. Als een onervaren
middels methoden zich een ontwerpstrategie heeft eigen ge-
ook een groot aantal malen heeft geoefend, dan ontstaat
in hoofd dat er altijd wel een
maar methodisch te werk gaat. Maar op een
in het methodisch ontwerpen moet er plaats zijn voor
ViVL ...UC''''.U

5.3 DE

en ontwikkelen komt voort uit mijn

van bouw componenten zowel als met het
herhalende of overzichtelijke
kennis en kunde in
An,rlAY'hA-'Ullo1"A

een ViJ,,,,-""""Uj'''' al of niet

gerealiseerd zijn. als onderwerp niet
interessant in waarin de verschil-
lende stappen en worden. Het
gebeurt hoofdzakelijk op en
onbeschreven. Maar niet ontwerpen
ook zijn oorsprong heeft in het methodische en extrovert gemaakte
ontwerpproces, dat door de
snelheid kan worden doorgevoerd. wordt voor
bouwkundig ingenieur echter een probleem als de twee
van het ontwerp 'vernuftig' en I origineel'
staat echter los van de
A1'\1rurt:"1"1"\1'"\1"At'AC' en
Voor ontwerpopgaven met nieuwe uitdagingen die de routine te
gaan, is het gebruik van ontwerpmethoden heel Met name als
een of meerdere van de volgende
OnlWer1rlmlP~lIVe gelden, is
is en communicatie
n1~n7<"''''''
r __ maakt:
iH\.J'j;;..Vjl-'-lr,,-

ontwerp op gaven kan het nieuwe zich weliswaar in een van

U,,""'IUI. ... 'L

de navolgende bevinden, maar bedoeld wordt een

voor de ontwerper, ofwel
ontwerper bijvoorbeeld
""',.."'41I,..;;no (voor een student, die
nog onervaren op is). Studenten moeten
methodisch ontwerpen leren ze het een plaats geven in hun
eigen ontwerpaanpak: methodisch en wel apart,
afgewisseld, waarbij intuïtie en methode

58
 van
opgaven vaak in
beter overzichtelijk en wordt
gemaakt van de deelontwerpen tot "'-',,.... ~.D,~'J.lrnlt"..n is com-
plexer dan de samenvoeging. Deze is op zichzelf al
een methode. Het methodisch ontwerpen geheel in een allesomvat-
tend schema plaats vinden, zoals in het weergegeven
in hoofdstuk 9 en volgende, maar het kan zich ook heel
festeren als een ad hoc agglomeraat van kleinere deelmethoden. Dit
laatste houdt dan in dat in bepaalde fasen van het ontwerpproces in
"1"\";"~If'T1,,, een schema gemaakt wordt van allerlei te ondernemen
vooral de opeenvolging en de beïnvloeding dan grafisch
wordt weergegeven. vaak zijn dit kleine krabbeltjes die ruimtelijk
denkende begrijpen. Als commu-
visuele schema's heel doeltreffend in ons vak.
ontwerpopgaven is er een hoge graad aan
De ontwerper moet voorzichtig opereren om
over te slaan en daarmee de kans te
eindontwerp niet aan alle wezenlijke aspecten
ontwerpopgaven worden gekarakteriseerd door
In het ontwerpproces is
uV'U'''I;;''''JlIJl,\- in de communicatie en besluitvorming.

ultra-sneUe of fast-track ontwerpopgaven moet in een onver-

gelijkbaar korte tijd het worden Er zal geen
tijd te Er moet op gevoel
of Een is
het dan een
bekende richting,
ontwerpproces, in
doorlopen moet nu in 'less
vaardigheid naar boven om nemen
voorliggende keuzen (ervaring) en niet een verarmd te
doorlopen met minder ontwerpvarianten en een kleinere kans op
een goed resultaat (creativiteit).
Vaak leidt dit type ontwerpproces ook tot 'concurrent
met het gevaar dat oorzaak en gevolg niet meer aansluiten: soms is er
al een gevolg, terwijl de oorzaak nog moet worden Dan
komen ontwerpers met zichzelf in knoop: ze verwarren
met doelstelling terwijl intussen de evaluatiecriteria
Een mate van alertheid en stuurmanskunst
ontwerpmethode levert het basisskelet voor de

59
 bet onliwerlu'n
ervaringen van de auto-industrie is in de bouw ook
doorgedrongen dat alleen
ontwerpbeoordeling) de gemaakte fouten op te merken en te
verwijderen, niet zeer efficiënt is. als fouten wordt
de consument, is het vermijden van fouten van groot belang. Een
auto moet in principe een 'zero-defect product' hetgeen wordt
bereikt een voortdurende kwaliteitsbewaking in het produc-
en niet meer alleen door het proeftijden na de productie. Als
u .... IJJ.vv .... ...,

steun in de rug voor intuïtieve bouwkundig ontwerpers geldt dat de

beoordelingscriteria voor de consument niet eenduidig Defecten in
de bouw daarenboven niet zo vaak kritisch en/of meetbaar
en tocht, echter als
En er kan altijd nog in de
ontwerp technische

'broeikas'probleem van
onwerkbaar, maar zelfs
monument er in
Het is een voorbeeld van
bouwnijverheid, tegenover een meer
leidt het ontbreken van duidelijke beoordelingscriteria tot een ht:>c'1"t:>r,r!1_

ging van een in wezen verkeerde handelswijze: bij gratie van

onkundigheid, de onmondigheid of de onvergelijkbaarheid moet
ontwerpresultaat worden geaccepteerd zoals het wordt Het
leidt niet tot een hogere kwaliteit in de optiek van de consument. De
auto-industrie heeft daarop een eerste antwoord geformuleerd in de 60-
er jaren met het Control), hetgeen erop
proces voortdurend op kwaliteit wordt gecontroleerd, in 1"0'-"'·01'l('1"01

tot eenmalige en te late eindcontrole van de geassembleerde

een proefrit.
'kwali-
van gebouwen en bouw-

is controle ook inderdaad

al te
A1'l1"Ul""rn,"'1'zowel '711"t"I'701'

door grote onduide-

te

60
In feite is
nadenken. Het rrt;;V7A1'",rlt:>

ontwerpen leidt door het effect

denken uit ervaring tot een
ontwerpen voegt daar een
efficiënte wijze tot een
nuchter en zakelijk redeneren,
de ene stap na de andere zetten en niet
Om daarmee wellicht tot een oplossing te
intuïtieve, oplossing. LJ""'~ van een
"","","'u,,","'"

ontwerp houdt in dat er een verklaring wordt gegeven

als resultaat. Dit garandeert nog niet dat de tot stand is
gekomen tijdens een methodisch ontwerpproces. Soms is het een ver-
bewijsvoering achteraf waarom het plan het enig accepta-
bele is, het gevolgde ontwerpproces nagenoeg intuïtief was.
Opdrachtgevers betalen architecten om een te ontwer-
pen. Een nieuw gebouw tekenen is niet zo moeilijk. Een
ontwerp kan ook intuïtief Dan wordt in het verkla-
rend verhaal de opdrachtgever voornamelijk
eclatante eigenschappen van het ontwerp, terwijl
in ontwerp hadden moeten worden overwogen, niet bewust of
bewust aan bod waren gekomen om het eclatante ontwerp niet te
frustreren. En wordt dan een verhaal over gemaakt in de hoop
de het slikt. Het blijft dan in wezen een onevenwichtig
U"'I-/",'-'~'.H' origineel is, maar resultaat
van een is en onvoldoende.
wedstrij den ontwerp te maken. het
presenteren van een ook
minder belangrijk
lijke willekeur van
het ontwerp
Die intuïtie waar van door-
drenkt lijkt te zijn, is . . . y~ nO~J02~aKenJIK
'.n''--'H.. ontwerp
te maken, maar een succesvol An1hut:>r.....
rentie, een combinatie of een 1>"I1".o<"'<:>1",t:> en
methodisch ontwerpen. De hang het
ontwerpen is ook begrijpelijk
ontwerp generatie die zich steeds meer omringd
tisch uitwerkende computers. de
computers niet hebben; begrijpelijk
Maar het is de interactie tussen hoofd en . .u..... n ... ...."H, '1'".rrolhorl

vatie en dromerij van het

televisie-interview op
een zin: "

studenten lnoeten dromen met hun denken met hun

hoofd en met hun ""' ....."' .... "',.".
om bouwcomponenten te ontwerpen. Methodische interactie van
hoofd en handen moet leiden tot een synergie in het ontwerppro-

61
ces en een hogere kwaliteit in het resulterende An1h U''''t''nt''A COl ,

Zeker indien in de nabije toekomst de

wetenschappelijk ontwerpen en op een
moet het ontwerpproces niet berusten op een
autoritaire situatie in een ontwerpproces, op
van een oudere generatie of op persoonlijke intuïtie. Deze drie situaties
naar werkwijzen uiterst subjectief en op basis van
kritiek bediscussieerd kunnen worden. In
aantal . . .t"r-·t-C"',C;'u"'l ....
'uu- .....

62
6. EN

In de integrale aanpak moeten

wikkelen' en 'Onderzoeken'

nOl)IOstulK is rrAr\r\Arnrl

is een efficiënt proces van het nemen

UJlJlIIJI"',U,'U. nitpf'w'f'riktf' oDIOSSmg voor een h .... n''''rI7..........H''''

Het levert de primaire 'power' in het integrale 0 & 0 & 0-

proces, maar kan tot werkelijkheid komen zonder ontwikkelen en

twee wezenlijk verschillende opvattin-

ontwerpen binnen het gehele voor-

alleen het maken van het ont-

ken.
De moderne ~ ......."..nr"~",,
is ontwerpen en
vanaf de eerste en
voeringstekeningen.

6.2

van
van denk- en
efficiënt vinden van een
voor een probleem in de

het ontwerp concept en eindigt als de

'Ontwikkelen is de bundeling van de denk- en maak-
uitwerken van het ontwerp con-
materiële productie'. Dit is de
garlgo'are Nederlandse begripsomschrijving volgt,
Van zoals door vele architecten
van 'Design & Develop-
ment'. maken van het Voorlopig
Ontwerp en het . . . . v ...u u u v Á

Onderzoeken kennis aan te vul1 en.

Onderzoek kan proces worden uitgevoerd.
Onderzoek ontwikkelen om het resultaat van het
te maken. We spreken dan van Re-
UHJOleeITI niet nieuw en zijn de materiële
is het herhalingskarakter zeer groot en

63
 aan te pas te Taeke de Jong
geen universitair acade-
wanneer men een heeft
bestaan. Daartoe

is
en
beslissingen te
OJOJ.L'VV'"'U

nemen op functioneel, ruimtelijk, bouwtechnisch, esthetisch en econo-

misch vlak. Het kan goed dat de architect enkele van
het ontwerpen aanhoudt of tot in een van het
voorbereidingsproces of zelfs tot in het uitvoeringsproces. De concep-
tuele opvatting scheidt in het voorbereidingsproces
ontwerpers van technici die ontwikkeling en uitwerking verzorgen.

6.3

het conceptuele model staat de opvatting van

ontwerpen, waarbij alle activiteiten vanaf het idee tot aan de werkelijke
productie onder de noemer ontwerpen worden geschaard. In die
opvatting is ontwerpen originele, intellectuele en creatieve denkarbeid,
en overdraagbaar gemaakt naar de ontwerper zelf en
een weergave in de vorm van schetsen, tekenen, boetse-
knippen, zagen, fraisen e.d. een
is het vinden van een originele en effectie-
voor een nieuw probleem.
n"IIU.'l.nTli<T

is
betreft con-
beschikbare

niveau van
van het ontwerp idee en vindt in
werpproces. Ook heeft
proces, integraal opgenomen. In het
noemer ontwerpen zowel het COflCelJt
zorgd. In het integrale proces
zoeken een onlosmakelijke
ontwerpen. Een van de VV~"'Hj",A~lp.'l..uL'-'
het 'originele' aspect schrijft
tot taak name
Deze

64
mogelijkheden laten zich door hun on~vVmlrs(~hl1Inll1khleld
len, men moet ze ontwerpen'. 'Het universitaire
nieuwe mogelijkheden aan het te
'vondst')'. De ontwerp criteria
ontwerpproces wordt architecten
ven. houding komt voort
tificatiezucht. Het is beter om
de overmaat van intuïtie
vanuit de faculteit

wellicht maar 5% van zijn de rest is uitwerken,

voorstellen en oplossingen. Toch VJcLLJc'-''-'Jl.lL

OP:lICJl1te van andere partijen in het bouw-

proces aan en origineel is en in staat om op
nieuwe concepten neer te leggen.

Net als ontwerpen conceptuele deel-

proces ofwel als het er met betrekking tot
het ontwikkelen ook twee in het

partiële of 'deel'betekenis en
• Ontwikkelen is een ria..::.' .....·"',..,:""

• ge proces waarbinnen het object r\ntulr\.1"1"Ip.n wordt.

Voor de leerstoel 'Productontwikkeling'

te en zich daarmee in het te

brengen. Van Dale van 'tot was-

doen uitgroeien'. Als er
kan er vanaf die positie tot aan de
Een nieuw ontwerpconcept
keld worden tot een verschijningsvorm
tot een productievorm. (
tussen concept en productie dus
stappen: deelontwikkelingen na

65
 "Jl'!l.Jl.'~""'Jl"'Jlll als m~lnt,eI2lctjivilteit
De totale betekenis van is aflcomstig
Ontwerpen. Daar wordt het
als

in decennium ontwor-
pen en laten realiseren in Europa, kan afgeleid worden dat er een veel
langer ontwerptraject zowel ten aanzien van constructief schema,
vormgeving, materiaalgebruik en detaillering ten grondslag heeft
gen dan gebruikelijk.
In de is in het het aantalontwerpaspecten hoger,
het aantal eisen met tegenstrijdige belangen groter. Het beslissingspro-
ces om van initiatief naar concept te gaan is voor de bouwkundig
ontwerper complexer en het ontwerptraject langer. Dientengevolge zal
een bouwkundig ontwerper een langer ontwerptraject zien en een korter
ontwikkeltraj ect.
In de bouw is totaal opvatting over 'ontwikkelen' eveneens gang-
hetgeen echter tot verwarring geeft. Een bouwproject
wordt Dat totale

malna:gerneJlt heeft overgenomen

In de toekomst
op

het gebied van bouwcomponenten tendens ook

voelbaar: de gevelbouwer wordt ook verant-
woordelijk te blijven voor het van In de toekomst
Aft(1P.1"11AI'lfl

inclusief
behoren. Het in de consu-
moet in zulke gevallen de term

66
In dat totale proces van
van de materiële gebouwde
slechts een deel het 1'\1-'\11 .,.,-.1r ......,...' ,-.Ih"t.,.
en het "'..v'\r!r',-..,. .... "tnr.,... ',-.h·t.,.
wel

Een zinvol onderscheid de begripsbepaling op Industrieel

Ontwerpen zou zijn het proces van de totale projectonderneming te
betitelen als projectontwikkeling, terwijl alle technische activiteiten
gelieerd aan voorbereiden van de te bouwen ruimtelijke
zouden worden als 'objectontwerpen' of
werpen. De fase van het initiatief valt buiten het ontwerpen,
bij producten, zowel binnen buiten de bouw.
een architect al initiatieffase al aan te

&

op een geheel

niveau van interne ....LU~...,.LAA.LAA ..... A b

heid. Eenvoudigheidshalve ga ik ervan uit

architectenbureau voornamelijk met tradionele bouwmaterialen en
technieken werd gewerkt.
Sinds in Nederland het Bouwbesluit de mogelijkheid voor de
inschrijvende partij (lees: de aannemer en zijn onderaannemers/produ-
centen) wijd open heeft gezet om delen van het gebouwontwerp naar
in te vullen, en dus de uitschrijvende partij (lees: de
een specifiek deel van de materialisatie van het ontwerp heeft
is ook fenomeen in beeld gekomen dat de inschrijvende
zich gaan houden met het terrein waarop de archi-
tect vroeger had: het ontwerpen. Een deel van
het wordt dus verricht de ontwerpers aan de zijde van
de aannemers, met hen de productontwerpers. Een duidelijke
om totale ontwerpproces als te zien en ook de

67
activiteiten van te rekenen.
De grote ommezwaai kwam met de komst van nieuwe technieken en
materialen, waardoor proces van een veel langer beslag
legde op het voorbereidingstraject. met geprefabriceerde
bouwcomponenten is in het ingewikkelder dan het ontwerpen
in traditionele materialen. worden bouwkundig tekenaars
bovendien vervangen ingenieurs die opgeleid
om te ontwerpen en werktekeningenfase nog
blijven doen.
Het moderne architectenbureau op elk project
die van begin tot eind van (en vaak ook
de begeleiding van de als ontwerper
In tegenstelling hiermee architectenbu-
een horizontale op
en capaciteit. Er was een persoon
n.~'"', een volgende berekende het, een
L U " ....

en een vierde maakte

we daarmee dezelfde aan in
auto's. Daar zijn de individuele
vervangen door grotere die alle
hebben. Het grote
de ",,...,.,,,,,,1r,,,,,,,,.,,.,,,

eigenwijze autonomie tentoonspreiden en

wijzigingen """'t'Ar'1''7'::.v':'r!
In het "',,,ru ",,,. h'",ln:Xlr\l"Aro,:.C

..... "-'o-,Á"-', .... h l·lI.... """"1'rlP bouwcomponenten worden 1nnr':>'7,:.T

v A

niet meer exact hoe de

verlopen en heeft meer moeite
om een detail ontwerp te maken van
onderdelen van De uitwerking van vele "n,n"""",-"
zijn gebouw moet dan ook vaak overlaten aan de
neeringafdelingen van die de
omschrijvingen in moeten omzetten in
maakbare en werkplaats- of

Deze wijze van werken is door nog verder ver-

architect omschrijft het en de verlangde
op componentniveau, (aannemers en
die gevraagde antwoord
1T.11,,"''''.... geven. Valt die uitwerking onder noemer (want
er moeten talloze beslissingen worden genomen in vaak tegenstrijdige
of valt dat onder de noemer zodat het
Of moeten we onder-
en van de componenten?
en de prestaties
waaraan componenten moeten terwijl de
de individuele Het
componentontwerpers namens producenten van een
of bestekstekeningen van een architect behoort tot
'ontwerpen'. In Bouwtechno-

68
 op Bouwkunde TU Delft we zelfs van
ten' en bekwaamheden aan te duiden.
zou componenten
op

wordt verstaan

een

van aannemers

Ontwerpen kent '11""..,.1~u~{'",LhL.Á"'.L.L""'"

worden doorlopen, die elkaar interactief
totaliteit van een ontwerp geheel leiden: stedebouwkundig ontwerpen,
functioneel ontwerpen, ruimtelijk ontwerpen, materialiserend ontwer-
pen. Daarna volgt op het bouwdeel- en componentenniveau het functio-
neel, technisch, materieel en productiebewust ontwerpen tot en met
soms het ontwerpen op materiaalbewust (en milieubewust) niveau. Ook
het uitwerken van het gebouwconcept door bouwkundig tekenaars of
van de componentconcepten door werktuigbouwkundig tekenaars
behoort als ondersteunende activiteit, als 'engineering', tot het ontwerp-
proces. Er is deze uitwerkingen van het concept slechts een gradu-
eel onderscheid met de ontwerpactiviteiten van de bouwkundig ontwer-
per. moeten zowel voor het ontwerpconcept als voor
de ontwerpmaterialisatie krijgen: beide onderbouwen het
succes van het ontwerp.

6.6

gezien meer
gekleurd door de opgave van dan door het
vergaren van fundamentele kennis en er wordt welmg nieuwe funda-
mentele kennis althans op technologisch gebied.
op dan ook

69
te onderzoek op Bouwkunde is doelgericht en
te
'to\~ge:pa!~r Op een faculteit waar (behalve in de ",<>Irn-"A"'~"\O"'"
en Volkshuisvesting) on(lerzO{~ks:ge\vo(mt(~n
deels moeten indalen en waar in de laatste
len met behulp van ",,,,,,~ry<>rY'It:Jd,,, ..,,;
worden De staf op de
om
worden dan ook
benut van readers en collegedictaten vanuit de
kennis en inzicht vanuit de

de stand van de
de loop van
vanuit
V U '.. VA''-'V ....' ....

nergens
Stichting Bouw
ligheid en wordt in de
praktijk weinig et al [12]
constateerde in 1992 trekker maar
l11rlIA""T1<:nra

technologisch een sector al

weinig externe prikkels voor L"-'''-'iiH.viVI''.J. ....'-VJ..L

zijn er ook nauwelijks . .LAU .... !-.'~.H

... '"' ...' A .

bedrijfstak een grote mate van

denken. Nieuwe uitvindingen vinden
de sector.
De Nederlandse ontwerpers, uitvoerders, en installa-
teurs echter in het algemeen in staat gebleken zich snel aan te
passen aan de technische eisen van deze tijd door middel van imitatie
en het overnemen van wat er buiten wordt aangeboden'. Imitatie: daar
gaan onze bedoelingen en hoop op voortvarendheid. Per jaar
wordt in bouw niet meer dan een beschamende 0,5 % aan onder-
zoek en ontwikkeling 111tUf'iO"f''\Tf'n
Dat zeggen, als men het projectsgewijze ontwerp- en advies-
constructeurs en adviseurs niet tot R&D of
rekent. Men zou dat ook kunnen zien als
Ah,'''''''1rn-''''''f'lh+ Anrl,,,, .. ry'A""V'. Maar wordt echter niet een duidelij-
ke 'body of knowledge opgebouwd door het individuele karakter van
het project en van de die in het algemeen er niet op uit is om
weer over te dragen op anderen om
tot de stand van de techniek. Op de facul-
is de toedeling in percentuele mandagen voor
maar het gebrek aan ervaring, en
vakgroepen in het onderzoek is
op~?:tel[1b2lrellde en stimulerende resultaten van het
An,-l", .. 'ryAÇ.\r op Er moet hard aan getrokken worden voordat

70
het onderzoek op het gebied van de ontwerpende disciplines op Bouw-
kunde op een niveau is gekomen. In het algemeen geldt dat
alleen als er omissies in kennis zijn of indien de kennis op een
hoger plan moet worden het is bij voldoende behoefte
nader onderzoek te Maar het niet alleen over kennis. Ook de
vaardigheid om te gaan met deze kennis toe te passen
middels allerlei ordeningsprincipes en het daaruit ontstane inzicht hoe
met die kennis en kunde een probleem te lijf kan worden gegaan, kan
onderwerp zijn van onderzoek.
Het dan ook zeer in de lijn van de beschouwingen in deze
monografie om te stimuleren dat op Bouwkunde de tussen
Ontwerpen, Ontwikkelen & Onderzoeken als een nieuwheidgenererend
proces wordt aanvaard, het proces waarbinnen een ontwerp tot
komt. Vervolgens moet worden gestimuleerd dat als
resultaat van wordt erkend als een karakteristieke Bouw-
kundebenadering om te komen tot veI'nogmlg
en inzicht over en mogelijk

te promoveren op
[16] wordt beschouwd
oeuvre van een

om
VVu'LUU,H VVC'LU<,U.l"',",

van gestorven vakbroeders) te en te promoveren.

Maar voor ontwikkeling van een nieuwe vocabulaire on het gebied
van de bouwtechnologie zijn die studies interessant.

Fundamenteel onderzoek kan als zelfstandige bezigheid worden ,. ., _____ ",.,

zoals op de algemene universiteiten het geval Op de technische
universiteiten wordt in het algemeen alleen onderzoek
verricht. Bouwkunde ziet als ontwerpende en construerende faculteit
het onderzoek ten dienste van het ontwerpen: to
Onderzoeken op Bouwkunde

teiten van het

71
het is. Daarmee ziet men ontwerpen en onder-
zoeken op dit intieme niveau zo hecht aan elkaar gekoppeld zijn, dat
een splitsing op dat niveau niet is, de vruchten van de
synergie te verliezen. Een ontwerper die niet afvraagt of de ont-
werphandeling die hij heeft verricht de is geen goed
ontwerper, maar een lukraak schieter, tenzij hij geniaal hetgeen
zelden het geval is. Zelfs de ontwerpen van Renzo Piano van
een intensieve synergie van ontwerpen, en onderzoeken,
waarin aan alle activiteiten een zeer grote hoeveelheid energie
wordt besteed.
Net zoals het ontwerpen gevolgd wordt door het ontwikkelen of
het ontwerp, kan men stellen dat het onderzoeken
van de opgave, doelstellingen, de strategie, de
en het van het onderzoek, terwijl een
deel van het de verdere of
ontwikkeling. Er bestaat ook de
n u..· r r " " ' ...·." beschreven ontwerpontwikkeling).

Onderzoek bestaat ook een concipiërend uitwer-

VVe de term 'Research &
van het onderzoek

werkt in de breedte,
in de breedte als in de diepte, maar en
ontwerper en de onderzoeker. In beide gevallen biedt de
de toegang naar de praktijk van de toepassing en de realisatie.
Het onderzoek kan overigens gericht zijn op materiële / technische
lmlua1tenele / filosofische zaken en het kan ook de methoden van
onderzoeken. Het kan zowel gericht zijn op zeer praktische
VLl'... ..., ••WV""H..

maar ook filosoferen over de middelen waarmee ontwor-

pen wordt en op de effecten die worden bereikt met gerealiseerde
Als de stand van de techniek in de architectuur een meng-
vorm van en materiële zaken is, lijkt het logisch deze mix
te voeren het ontwerpen als onderzoek.
dr ir Taeke over ontwerpend onderzoek en
onderzoek [13]. De Jong is
de nut
in
voor nieuwkomers
van de werkelijkheid, maar
interessant door hun visie vanaf de van de werkelijkheid
en sterk voor nadere studie.

72
6.8

In het verplichte studieprogramma van de afstudeerrichting Bouwtech-

is een reeks modulen opgenomen die een letterlijke
van de van het proces
De reeks kan
door de titels: B2: 'de tekentafel', B3: 'de
8 in
respectievelijk
het testen en van
prototype. Daarmee is een volledige proces cyclus
& Ontwikkelen & Onderzoeken. In het nr" .. n r t i " " .... "'......

!P.~!:rp.ViJp.n~t in feite dezelfde sequentie doorlopen op een

de over de afstu-
Jan Brouwer et al

De tekentafel
Eigenschappen en van staan
centraal. Aan orde komen enkelvoudige UA'-<,''''A "U.U ....'AA

gen van diverse materialen. Naast inzicht

chemische eigenschappen nadruk
van inzicht in de voor bouwkundige
van materialen zoals stijfheid, van be- en verwerkingstechnie-
ken en de milieuaspecten. Het moduul kent drie ontwerpopgaven.
De eerste opgave bestaat uit het direct in karton ontwerpen en
uitvoeren van een stoel met een zo gering mogelijk materiaalverbruik
De tweede opgave bestaat uit het
Elke student
gevelfragment.
Dit scenario prestatie-eisen, via het conceptidee naar een
waarbij de karakteristieke details op schaal
De derde ontwerpopgave is
die aan een hne,1-nr."",rI
Deze capsule wordt een serie
h'"""'''uu". te voor uiteenlopende klimaten. De
derhalve op vervaar-
op te vatten als tussen
van de

gegeven
de invloed
behandelingen bij van elemeJntelG,
grotere componenten en het monteren van '-'Vl,H/-,V,LL'VLH,'-',l,l tot bouwdelen

73
in een daartoe aanleiding worden
branchevreemde technieken onderzocht en in de bouw geïntroduceerd.
Alle en worden in het ontwikke-
lingsproces betrokken. Er een reeks praktika doorlopen van
werkplaatstekenen, metaalbewerking: lassen, bankwerken, machine be-
werken, plaatbewerken en assembleren van elementen tot componenten.
Van alle vervaardigde sets werktekeningen van elk scenario wordt
eenderde tot een kwart voor uitvoering. In elke groep
studenten wordt daarmee een rollenspel gespeeld: ontwerper, uitvoer-
der, producent, kostenbewaker. In deze groepen wordt in ware mate~
en op ware een als ver-
Daarbij ontstaat bij de student een beeld van de wederzijdse
beïnvloeding van ontwerp en prototype. Het proces van productontwik-
keling wordt gevisualiseerd in schema's. Daarbij materiaal, produc-
tiemethoden, technische systemen en toepassing van evenals de
en de logistiek van vervaardiging en distributie.
Daarnaast wordt ook de relatie tussen de vormgeving van het compo-
nent als deelproduct en de architectonische vormgeving van het ge-
bouw het totale eindproduct beschouwd .

....... 11'f'11'''''' is het de bedoeling dat het 'l'tJolt°'HIl,aor.rllifTrltJo

Echter vele en kunnen moeilijk worden

in de testframes. In zulke wordt een meer genor-
r\T"'''''.Hn.... als onderwerp van studie genomen en het originele

Het hier om de formulering, de

1-"'f'hn1C'f'I-,,,, kwaliteit van f'A1rn-n.An",n"t",n

onderzoek ook inzicht in de

ontwerp. Kennisverwerving vindt verder en door
het volgen van gerichte colleges, practica en instructies. Verkregen
kennis en inzicht moet voor elke student leiden tot een toetsing,
terugkoppeling en verbetering van het concept ontwerp uit 'de tekenta-
fel' en het prototype uit 'de werkplaats'. De laatste activiteiten betreffen
dus het verbeteren van voorgaande ontwerp- en ontwikkelresultaten.

Het Laboratorium
In het Laboratorium voor Productontwikkeling vindt onderzoek
door afstudeerders in de ZAPPI-onderzoekcluster: onderzoek naar een
taai en transparant constructiemateriaal met vele aspecten. Het laborato-
rium biedt eveneens plaats voor andere Bouwtechnologie afstudeerders
en voor promovendi met materiaalgebonden onderzoeken of prototype-
gebonden ontwerpwerk. De materiaalkosten komen deels op
van de faculteit, aangevuld door C'n{'\n("A...1'nO"

74
7.

Op vijf van de TU Delft wordt op "L"A....:.,"S.unl ........ J.J.,... '-'

aangekeken tegen proces van ontwerpen

afgeleide ontwerpmethodologie. Een kort overzicht

DE

Functie' sector
ontwerpbenaderingen die

genoeg om te
,r\c'...,.,'.a...."'hE~a
handleiding bij het ontwerpen. ir Zweers doceerde in
Ontwerpen', nader uitgewerkt door ir
Korfker en ir De tot in De methodologie
van ontwerpen wordt nu als vaardigheid geacht te worden onderwe-
zen door de docenten die studenten bij hun blokken, modulen en
afstuderen begeleiden. Readers of dictaten waarin de theorie achter
ontwerpmethoden zijn weergegeven in de vorm van kennis ontbreken
echter. Bij bouwtechnologie wordt het boek van Roozenburg & Eekels
[1] gebruikt. Eekhout geeft aan studenten Bouwtechnologie
methode bij het ontwikkelen van standaardproducten
'organogram'. Deze monografie is mede ontstaan door het
van informatie over ontwerpmethodologie.

de ........r'A1-1f'Y\rI.arl,p... weten-
waar het meer naar toe
is eenzelfde tweetal opvattingen over An·hu,"' .......,.rn~>t-h,r\rI':>fl

de intuïtieve aanpak van die

in een

75
 ir Boud Vogelenzang een
ontwikkelen en onderzoeken elkaar voortdu-
rT""i~-n1-,,,n- ..'aal~rI proces afwisselen en in

verbonden zijn. Onder ontwerpen wordt verstaan

OD~~et1ten van een nieuw concept voor het voor een ....n,n A"t'r! AA I
voor een detail of voor een materiaaltoepassing. Onderzoek is het
trachten bekend te maken van onbekendheden. Onder ontwikkelen
wordt verstaan het ontwerp of deelontwerp
volgende fase brengen door
Ontwerpen, ontwikkelen en onderzoeken
volgorde of preferentie. Elk van drie
optimaal worden ingezet. vliegtuigbouw
onderzoek door de noodzakelijke
het en de
rlA,n.r1r:'<lvalll

"' .......·ta .... """'·""'... dan het ontwerpen.

vanuit
onder 'alle
met het nemen van op
[8] dat 'Het doel van een ont-
oplossing voor een pro-
"'A ...rlC''''' 1111-n-,cn".,.",,,,rI'. En: 'van

als in ontwerponder-
tec.hnlek:en !,,-'-'J.'-'!,,-'u.. De structuur krij gt in het
over de organi-
F,'-"'"'-'F-,U en geschreven. Dat is

ODie:elelOle civiel ingenieur in

wordt geacht leiding te geven aan een
voorganger prof. B. M. Polak stelde in diktaat
'Functioneel ontwerpen' [9] over ontwerpen: 'ik zie het ontwerpen als
een denkpatroon dat in de volgende etappes verloopt:
stellen van een probleem
verzamelen van gegevens
ontwikkelen van alternatieven
toetsen van alternatieven
beschrijven van en
detailplan.
Terwijl die
zich met A n t · H l O......... C.",

toen zij nog

geworden
terwij 1 er een enorm

van het methodisch

de bloedverwantschap met
het meest heldere voor-
[1] stellen als
vanaf het

lingsproces en een com-

76
 en bewerkingstechnie-
ook: 'Toch is product-
is het vooral een
geanalyseerd, doelen
voor oplossingen worden
van die oplossingen worden beoor-
behoren alle op de techniek gerichte
en de productvervaardiging
gezien te worden ontwerpen. Ontwerpen is totaliteit van de
activiteiten van productontwerpers, terwijl de omvattende totale onder-
nemingsactiviteit productontwikkeling wordt genoemd.
Vanaf Bouwkunde wordt er met enige reserve gekeken naar
de wel zeer commercieel betrokken productontwikkeling op
Ontwerpen. I.O.-ers echter over het gehele proces van product-
ontwikkeling en weten precies hun

beter met de gebruikers van hun

niet zo gehoorzaam en lJe Welerri1l
1

Ontwerpen, hun 'brothers under

in the

INDE

In de bouw vinden de gezamenlijk activiteit van Ontwerpen, Ontwikke-

len en Onderzoeken in het totale ontwikkelingsproces op drie wezenlijk
verschillende domeinen plaats, die elkaar echter diepgaand
den: stedebouwkunde, architectuur en bouwtechnologie.
Dat kan op een positieve wijze als twee opvolgende domeinen goed
ontworpen en elkaar daarmee versteken en stimuleren. Aan de
andere kant komen er vaak frustraties voort uit de mindere
van een van beide domeinen. Zoals een goed stedebouwkundig plan
vele gebouwen met een hoge architectonische kwaliteit verdient; zoals
een gebouw op een slechte locatie toch niet de optimale uitstra-
heeft; zoals intelligente en hoogontwikkelde bouwcomponenten
voor een gebouw als 'parels voor de zwijnen' kunnen worden
beschouwd:

77
 Macro: ...,"',.., .... b. . luohllwkunde:
,..,Ju...

Meso:
Micro: bOll.lwte(~hlllOi()2ïle:

De drie weliswaar, maar kennen in

principe F.,""J"",",,-,nu.l..,',,,,,,,'

De schaal

ontwerpen moet er
termijn rekening worden
gewoonlijk verricht
overheidsdiensten, maar
Vice versa slagen c-tt:>rlAlnh/"'\lHxTlrl1rt,rh
hebben gemaakt voor een
stedenbouwkundig ook een
gebeurt het dat de van een
daarvan een totaal stedenbouwkundig plan
door architecten als een
voor gebouwen te verkrijgen.
als stedenbouwkundig
el~~enSC!lar:,pen van het gebouw reeds hebben in een n"""'T"'nn_
of een lokatieplan. Maar ook stedenbouwkundig
.lLH'l.LF,"' .... " " " "

broodnodige inbreng en '-''lJJc .... ..., ..........' .......

en langduriger samenhangen.
Een duidelijk voorbeeld is
bouwkundig ontwerper Mariet UVJLHJ"".LU.LUHc,",i '"

ontwikkelaar in het U~"""'''''ÁHJ~'''''

Den Haag, waar negen grote
samenhang moesten negen indivi-
duele gebouwontwerpprocessen met negen architecten moesten worden
gecoördineerd en vanuit een stedenbouwkundige visie.
Maar als ook moeten bemoeien met
materiaalkeuzen, van de bouwcomponenten: vaak
overlappen de .... en door dit soort domeinover-
VJl.LA'"'U ....'LL

lappingen ontstaan. De ervaringen van

de resident Rossum verwoord in het boek
'Stadbouwkunst, opgave' VHAc ..........' ... 'VA.H'-" ...... 'V

Bouwkunde wordt de voor een groot deel door

die hopen te kunnen zijn.
moeder der kunsten'
en gelegenheid
ook van oudsher gewenteld
1",,<:"-.."'..... ".01" kunstenaar te zijn. ziet

78
positie tussen die van een kunstenaar en een technoloog
architectonisch ontwerpen staan voor de architect daarom 1'1'",":.1-1"'{111-,,,,,.1-
originaliteit voorop.
Hedendaagse kunstenaars ontwerpen creatief en H~1-1rf1-1""T
gewoonlijk nauwelijks of geen verantwoording af van
cessen en slechts zelden van resultaat. Hoe
beter. Kunst moet verrassen en verbazen en 'UP,"h<:l'71nrr

leggen. De onverwachtheid en ongeremdheid trekt een spoor

vanuit originaliteit. Het omgekeerde komt ook vaak voor: dat een
eigenzinnig ontwerp de onaantastbaarheid van origineel wordt
toegekend. Een kunstenaar ontwerpt en maakt zijn vrije werk
voor In de
drachten is de en moet een
aan maar daar wordt
vaak genoegen genomen van het
gewone bouwen

OOJlos:sen van
verant-
door hem 'U1A1'rHl·n

bepalen.
hem deze rol gegund door zijn opdrachtgevers, hij wordt er zeker
in directe zin voor betaald, alleen de maatschappelijke achting en
historische waardering zullen de waardering van buitenaf zijn voor
interpretatie van de culturele rol. Zijn werk is in vele gevallen geïnspi-
reerd door culturele invloeden. Cultuur, poëzie en kunst beïnvloeden
denken en zijn ontwerpen worden erdoor gekleurd.
De architect heeft ook een financiële verantwoordelijkheid
zijn opdrachtgever, aangezien hij een bouwopgave
worden uitgevoerd voor een (min of meer) vastgesteld u,... "" ..., V L.

werpt gebouwen die worden gerealiseerd met geld

overigens voor veel ingenieurs, want ook
het algemeen zoals bruggen, schepen,
en vliegtuigen ontwerpen ten
anderen. Maar in
architect sneller door zijn An,rjp1"np1T\Çl'1'cr'h<:>,n

onafhankelijk bureau persoonlijk

In op
er
van

79
7.5

Inmiddels zijn buiten stedebouwkundig ontwerpers en architecten ook

bouwcomponentontwerpers in de opleiding verschenen. Ook dit vakge-
kent verwantschap en overlappingen met de architectuur. Het
ontwerpen van bouwcomponenten voor specifieke gebouwen werd in
de tradtionele materialen altijd door de architect gedaan. Het traditione-
le bouwproces evolueert tot een bouwplaatsassemblage van geprefabri-
en industriële bouwproducten. Door de
van benodigde kennis van technische schema's,
productie- en assemblagemethoden, begint het ontwerpen
en het ontwikkelen van bouwproducten zich
een volwaardig vakgebied te manifesteren. De
feite in het (grotere) architectenbureau aanwe-
Het kan ook worden bij
(2e mogelijkheid) of bij
(3e Er

ontwerpproces van
Britse ontwerpers
voorgangers in 1ge eeuw netJoen
gen en scheepsbouw een flinke aanzet gegeven tot de
revolutie. De stoommachine, uit de
vorige eeuw werden in één hand fYYYITll,'\-rrlpn stations en
meer bouwkundige De huidige
Britse hightech bureaus gaan op weg verder. Het
is een hoge kwaliteit, die duur betaald wordt, maar ont-
werpers een duidelijke voorbeeldfunctie heeft. De
onderdelen van een gebouw kan in hoge mate de
gebouw beïnvloeden.
De domeinen van stedenbouwkundig, architectonisch en bouw-
ontwerpen vullen elkaar dus aan, versterken elkaar en moeten
LY""HU .....>YAA

optimale geval alle drie duidelijk aanwezig zijn en leiden tot

niveau. De domeinen verschillen, maar de
ontwerpen vertoont veel overeenkomsten. Om in
zinvol te kunnen werken moet het andere domein van
UVl.UY'.U

Het al

en proces
' l .... rt'lf"'II'lT van de architect is meer op
op het

80
van het ontwerpresultaat door een methodisch proces.
niet meer de zal het

kunnen
tot alle andere -/-a .... hn1",,,I-.,,.
~V,F"VJ."J~"".UJ.J..',F, "alr ......".I-.. ,:"i"" ....

van gebouwen (de

'meestersteenhouwer' ,
en vanaf renaissance' architect'
weten te onderscheiden van
bmlWlne(~st(~r beheerste absoluut

constructie-adviseurs op het toneel, ge-

VUI'o::It"YI""'1"1 bouwkostenadviseurs om
bouwmanagementadviseurs die
managen van bouwproces als fulltime
bezigheid naar zich toe architect \is een kei
hij toch het T'O""'T71I'rn activiteiten van alle
partijen in het genoegen moeten
nemen met een deel van vroegere de top van de
1~"' ,r1"" heeft
..... ....... gewoonlijk moeten als functi-
en esthetisch vormgever ergens
te verwachten dat bouwproces sen
'tr.""lr".""""'1:' snel zullen velrSllnpele:n
LV .............. "'-

wijze naar de top van

wordt steeds COInpjeX(~r
een aantrekkelijke
mrmOloelS .lH~ geïnstitutionaliseerd
""'VY ....

Het lijkt op een

van eerste vertrouwensman van
tect had, is inmiddels ingenomen
zelf geen artistieke pretenties heeft en
opdrachtgever, namelijk bouwen
~VL' U ".-/-",,""1"V van het bouwproces.
..... ...... L .... V ....

als hij tenminste niet

huis weer een

meeste een minder autoritaire positie en

nog zoveel .l'U'~""Jl.lln. U . u"-' •• Van Duin schrijft:
V architect
....' .... ..,.LL.

moet zijn bmlW1JrodU(~tie heroveren' [6]. Een kort zmnetle

in een oratie is echter genoeg om vliegwiel aan te zwengelen.
Daar is een vanuit de gehele architectenbranche
nodig. Het n""~.,,,, 111-.::> aan individualisme bij het functioneren van de
architect dat individuele protesten niet aangevuld ':11f'1,1'I'l,:.'1"1

81
 Pinksterpamflet '95 van Jo Coenen
tegen de slordige omgang met
of geen honorarium in een
en vernuft te bundelen tot een
waarvan er uiteindelijk toch maar één zou
Echter ook dit pamflet heeft geen massaal van
of van hun professionele vertegenwoordigers ten
..............1.1",'" ..)j.~ ~1.'"' wijzigt niet, tenzij met de inzet van velen en
........

zeker van professionals. Maar zelfs bekende a ...,."h,1-ar>·to.-.

hoogleraren onder hen die uit hoofde van hun een
lans kunnen houden zich verre van publiciteit in deze
zin en daarmee een kans voor het vak voorbij gaan.
In de bouwsituatie komen alle partijen in het voort
een zelfstandige discipline en hebben dientengevolge hun
financiële verantwoordelijkheid naast hun technische
Onwilligheid, bewust of onbewust, en van
technisch interpreteren van instructies, kunnen daar het van zijn.
Deze rol van de architect in het bouwproces is ontleend aan proces-
sen rondom het realiseren van middelgrote en grote
kleine gebouwen is de situatie minder uiteengetrokken
architect in het algemeen nog goede kans op een
web. Ofschoon het is ons te

J.A""U.~""".L" op de -tA.,.IrArnc1-·

van een adhoc van een bouwteam of

op van aanbestedingen en
en in op de oer-Hollandse koop-
opdrachtgevers, die in wezen diametraal staat ten
A1''''71f''lh-tA van Japanse model waar ontwerpen & uitvoeren
grenzen van een groot Japans industrieel conglomeraat of 'gurupu' heel
mogelijk is, en daardoor ook de kracht van concentratie
Inmiddels heeft EEG de adhoc samenstelling van deelnemers aan
bouwprocessen bekrachtigt door het in competitie uitschrijven van
werkzaamheden, zowel van het architectenwerk als de van
aanbestedingen, op basis van het vrije ondernemerschap en van
waardigheid voor allen. Het ziet er dus naar uit dat UA1~hA.1"a...',nrr"'11
voorbereidingsproces en uitvoeringsproces zullen moeten
vinden binnen de huidige machtsverhoudingen.
In tegenstelling tot de geprivatiseerde en
in de bouw, maken de ontwerpers in andere
bijna altijd deel uit van een groter bedrijfsgeheel, waarin
ontwikkelen, onderzoeken, produceren en realiseren vaak
met verschillende afdelingen plaats vindt.
conceptuele ontwerpen en zorgen er daarna voor
wordt gematerialiseerd, tot productiegereedheid verder
keld, maar de ontwerper dient zich tevens te nn,r!pr'U1P,rnf'n
doel nummer één: het maken van bedrijfswinst,
Hoewel in alle
ontwerp, illustreert
macht die de ontwerper van
naar eigen inzicht te laten ll11-uA,,,,rA:n
sterke positie van de Ani'nu:.rn,,,..
kwaliteit van het
nagestreefd vanuit
architectentijd mij nooit
was er een gespannen

VAN DE '-''-'J..', ........

De productontwerper verdeelt zijn tijd, besteed aan een

hoofdniveau's. Hij houdt zich respectievelijk
Ur\", .. t"",.."" t111n n-cn1"r\f'<:>C met:

•
met

invloed op de kwaliteit van

is mede afhankelijk van
worden onderscheiden:
•
•
•
•
Kennis is te leren door studie. Kennis moet ook worden bijgehouden.
of men door te oefenen met het maken
Een kundig ontwerper maakt redelijke gebouwen en
Maar met kennis die men in steeds grotere fre-
indringendheid toegediend via allerlei
tot geautomatiseerd/electro-
van verbanden van het weten
structuur om die informatie
is op duur zinloos. Vaker
tussen feiten nog belangrijker
men men de complexe
van het vak, de problemen en de
ï\"\T,F'r'7'lF't en vanuit die positie ook opereert. Door-

83
 overzicht en inzicht hebben alle hiermede van doen. Een ontwer-
per met inzicht is een goed ontwerper. Het is maar weinigen gegeven
een (toekomst)visie te hebben waar het met de
de architectuur, de bouwtechnologie
van het ontwerpen naar toe zal gaan.
"'U''''L'-'VAUU~ vak vak in de maatschappij en
voor een gebouw, als uitleg
maar als kijk op de toekomst.
doelen voor
aan slijtage
met visie'). Studenten
te bezitten in de oplopende

•
•
•
•
•
~et deze steeds is er een goede
steeds betere resultaten bij De opgave van
interesse om te zetten in en1:hOUS1.aSlne,
Alleen passie en gave een
gebouw of een bouwcomponent
onderdelen te veranderen in een
met een geest, een een
en een uitstekend product. Het is
aan studenten alleen kennis
Docenten en
te tonen waardoor studenten gemotiveerd
proces van kennis opname te door-
en visie is dodelijk voor een
maar weer oefenen in kunde zonder inzicht leidt tot
de motivatie en doelge-
feitelijke inzetbaarheid van
invulling van kennis en
1'\""1"""..,.,"'.... 1" ",",'..L.L"'JlJ~."".L'"'AA zonder ooit met beide benen op de grond
om opdrachtgevers te
elders het bureau
voor de materialisatie, die evengoed
succes van Inzicht op zichzelf houdt al een
behoorlijke in, alhoewel deze niet paraat
behoeft te zouden dus wel tot goede nieuwe

aan de zijde van

architectenbureaus.
overwegingen gegeven
nentontwerper. In de
het management op de bouw af te I-IUJ:\.H......'.Ll

componentontwerper bevindt

84
ment

componentontwerper
voortdurende strijd tussen op aan
partijen zien die als een rattenkoning de staarten 'UPlrUT~;l1"rI
En er moet snel en
vereist een hoge mate van
andere kant zijn er natuurlijk
juist dit stuk werk van de architect over ..,.
UA. H H..' .....

hen steeds meer macht toevalt. De van personen aan een

bouwvergadering bestaat tegenwoordig vooral uit meekijkers : de niet-
producerende partijen. Een kundig ontwerper voorziet de
tie en bouwplaatsprocessen ontwerp, zodat er geen grote verras-
de naar voren komen. In steeds hogere mate
houden met de enigszins beroepsvreemde productie-
....01/"01'1·'1"1 ...

bij ontwerpen van geprefabriceerde of

en componenten waaruit het gebouw is
merendeel van het werk van de architect moet
wordt aanbesteed. Technische architecten
of geïndustrialiseerde elementen en
ook al in het ontwerpstadium
te
nPt"H"'1""n

zulke

eisen in
van hefboomposten
bedrijf)
besteden van
architect tijdens
Maar wat geldt voor de op voor compo-
nentontwerper. Logischerwijze moeten architect en component-
ontwerper een ruime kennis van productietechnieken hebben zodat zij
weten welke materialen worden gebruikt, welke processen er kunnen
worden ingezet en welke element- en componentvormen daarvan het
resultaat Vaak denkt de architect andersom: alleen aan het gebouw
als resultaat. De aannemer moet maar zien hoe hij het gemaakt krijgt.
('Je kunt altijd wel een sukkel vinden het voor je maakt'). Omdat
een groter deel van de bouwtechnologie ontwikkeld wordt buiten
tekenkamer en buiten de bouwplaats, zijnde de
klassieke domeinen van de architect, moet deze nu zijn kennis zien te
verzamelen de industrie: de producenten en fabrikanten die de
componenten van zijn gebouw in feite herontwerpen, uitwerken,

85
vervaardigen en assembleren. al in
aanbestedingsproces verschillende een citroen
nadat ze haar informatie heeft gegeven, ze soms
reageert naar architecten. In ervaring van de auteur
producent, worstelen projectarchitecten over
probleem om op de hoogte te blijven
en fabricageprocessen.
De twee hoofdontwerpactiviteiten Conceptontwerp en
in twee verschillende personen in een (groter) architec-
een specialisatie die afhankelijk is van
van weerskanten. De kracht van de scheiding is echter vaak
Dus moet de conceptualist weten hoe pro-
komen, althans voldoende erover weten om
een correct sctJlemla te ontwerpen en zo weinig ervan vervuld en erdoor
geblokkeerd hij een flamboyant ontwerp kan maken. Gek
genoeg hoor een te kennis van technologische
processen ook een verlammend effect kan hebben op het architec-
tonisch Maar dat voor de bouwcomponentontwerper.
We leven in een met een overvloed aan informatie, die in
is dan ooit terwijl onze geheugenruimte toch
maar heeft de ontwerper te maken met een
uiteenlopende aspecten bij het
om de opleiding van ontwerpers
dan op exacte kennis. Liever
diepgang dan speci-
H U . . . . U ....... " "

een te komt bovenop de kennis,

kunde en inzicht ont-
werp. Het belang van
kunde en passie & gave is
helikoptert over ontwerp- en
bekwaamheid van het maken
verenigd moeten zijn in persoon, maar
projecten is het handig om een arbeidsdeling te en rio-:> ..n,.,,,:,, is
scheiding onvermijdelijk. De tussen het
en het materialiserende deel van het 1"\1'"IiTIl"" ....... &>1'"I

eeuw toen specialistische technieken in

de bouwtechniek en grotendeels door architecten werden verwaarloosd
hun interesses anders lagen. Die waren meer
geschiedenis dan op het toenmalige heden. De
hOUdJlll$2;en van architecten in ontwerp concept en
stammen af van de controverse tussen de 'Ecole
Beaux Arts' en 'Ecole Polytechnique ' . Een architect die niet
is een dromer en een architect die niet in staat is om zijn
.L.l.lU''''"'J.J.'-'-J.J'''' ....... ,",u

of bevredigend concept mee te geven is

en geen ontwerper. De architect die in staat is om
bezeten te van een esprit, is een prima Een
vl'-' ....... 'v"" .. zou zowel
'U'"'JLH .. principe het conceptueel
van het gebouw moeten beheersen. Een VLl..'",VAAVUL

hoe aannemers, producenten en

om gebouwdelen te vervaardigen

86
In deze dialoog is de industrie gewoonlijk nogal conservatief omdat bij
het uitwerken van nieuwe ideeën discipline, organisatie, logistiek en
winstgevendheid op het spel worden gezet, om nog maar niet te
spreken van de onkunde om te gaan met andere concepten. Aan de
van de tafel stranden vele suggesties van architecten om
mogelijk te maken gedaan uit pure onwetendheid van
van productieprocessen. Slechts zelden komen we
die voldoende kennis en inzicht hebben in productie-
processen en graag nieuwe componenten gemaakt zouden willen zien,
na veel dan ook inderdaad door de industrie
worden. de industrie zich niet
.JJ'''.H." ....... en waarmee in feite de stand van de
U H J E , ....' . . . n ..

gevaccineerd tegen
tecten met een grote interesse in
Frei Otto, Renzo Piano,
Grimshaw, Michael Hopkins, Ian
enkelen te noemen uit de generatie van
de en hun collega's getoond
geboekt technologisch opzicht, en hoe ~VV..LH" ""n. .•

architectuur kan stimuleren. Ze weten

nieuwe uitdaging verscholen Ze
ontwerpen en bouwen en de gave om technologie en
boven gebruikelijke niveau uit te tillen. Een maatschappij die niet
op haar gebouwen kan worden beoordeeld, raakt
En deze architecten maakten ook joyeuze
C011cepte~n die als een vloedgolf wegen baanden voor hun navolgers. In
er slechts enkele creatievelingen zijn van het
da Vinci en Michelangelo, die zowel meesters
waren op het van concepten, de keuze van geschikte materialen
en om hun concepten (vaak persoonlijk) letterlijk in materiaal
om te zetten. Renzo Piano is de grootste hedendaagse held van de

Wij
letterlijke, maar in .u,.., .......U.L.LI.L~_
ontwerp. Het
industrie en de bouwers. Maar
minder begaafd zijn met
de gecompromitteerde en
in steeds ingewikkelder wordende
minder strenge composities
nenten,.. Daarbij is in dit
en soms zelfs bewust 'U<:>l"V<:><:>"rl
hightech ",,"UJ.H"-..'.U we snrekem van

87
 waarin het hedendaagse evenwicht tussen technologie in
verschillende niveaus en architectuur tot uitdrukking wordt ge-
bracht. Het is traditionele technieken te combineren met zeer
Q"ellV2mCee]~ae technologieën. Onze generatie heeft niet het doel meer,
noch de middelen, om een kilometer hoge wolkenkrabber te bouwen,
of daken met mega-overspanningen omdat we ons er zeer van bewust
het concentreren op dergelijke onderwerpen en enkelvou-
aspecten uit de totale Gordiaanse knoop van de bouwopdracht, er
zeer grote kansen op een disbalans. Architectuur is een toegepaste
en daarenboven een zeer kostbare affaire voor de maatschappij,
zeer gewetensvol moeten omgaan. Onze
uitgewerkte en evenwichtige oplossingen
maar het heeft des te meer elan

88
8.

planningsinstrumenten voor
Het zijn als het ware navigatiemiddelen waarmee
koers aangehouden. Methodologie is
methoden. De "~_UA'V'~~""';'" van een vakgebied is het
methoden wordt
professional
algemene
systematiek
kunnen de me:tn()QH~Ken

lingsproces kan zeer methodisch zijn als een

waarvan men al ervaren dat het op een
tot een doelmatig weldenkend mens probeert
benodigd voor voorkomende activiteiten, te
het doelbewust
tot een onderbewuste
weinig energie
professionele leven .
...,U.~A '-''-''AA aan ten grondslag
ik vaak een tweetal
naar de principes' en
kunnen geven van
aan denkt. Daarnaast organiseer
Organogram.

DE
Tijdens een on1:we~rDlJrOCeS een patstelling vaak UT">,I"I",·n "'>',"\
1"1 ,("\ " ..' V ",.1'\

door ondanks D11!(OrnerlOe zaken zuiver naar de

betekent .... fO-.l...........
'A.L naar de principes. het An1'Ulprnp'n
vorm van akoestische plafonds en wand-
te Den filosofeerden architect Cees
Spanjers en de auteur over Deze 17e eeuwse
ontworpen door Peter Post 1650 heeft een binnenhoogte van
1"\1">4,,,,1"1"',,,,,,,,1.... ,,,

24 m: ongeveer 17 m met daarboven een

houten kap van 7 m hoog, in de zolder doorloppt. De
wandschermen rTo'"'.tJon ...... "" ...... van 3 m + tot lOm + en

tJ ........ op lOm +.
'-'.;1.J...... ..,

In de kerk zouden een wanden worden gehangen en

glazen plafonds de dramatisch te
en de en bespeelbaar voor
van orgelconcerten moest
tot 17 m

89
gegaan dat 3000 wegend, aan de bestaande
en dat er op de
kunnen worden aangebracht.
maken. We zochten
te bewegen, waarbij de
tafel We gingen
terug naar moest ook een zwaar
glaspaneel principe van schui-
er niet. Dus moest de

of dubbele belastingen op de
dat draaien grote extra momenten
en taatsen in toestand van evenwicht in feite
om te bewegen. Inmiddels
met het door acousticus
Echter de definitieve uitvoering van
van het ontwerp is uit kostenoverwegingen nog niet
wanden en plafonds zijn zodanig transparant dat ze H.H.''''' ....... p .....

feren zijn. Maar om in het ontwerpproces even

principes werkte zeer verhelderend voor het van
concept van de beweging van de

8.2

In de synthesefase moeten enkelvoudig met

elkaar worden gecombineerd. ..... o1-."r-"" te maken kan de metho-
de van de n-.r.....
1-".. rHY1C'f'ho
op elk van de
twee assen
gegeven. In
heb ik in een mo~rlC'lO~nS(~he

8.3

Voor categorieën van nieuwe, uitgebreide,

mentele en snelle ontwerpopgaven is eenzelfde J.J.VUUJIHj;;.

en te werk te gaan. (Het

twee termen 'voorzichtig' en 'gedegen'
pers beroofd te worden van hun "'I-''-HJ.~<''J.HI"''''J.L
Van het ontwerpproces kan een globale tw~eecL1mlenSlOnajle
worden opgezet waarbij op
acltivjlteilteJ[lclus1terinf! kan worden opgezet en op de AA...," .. "-"J .... ~'
.... v

90
hoof(:la~m~~ct4en. Een uitbreiding van het ontwerp naar
len van het ontwerp zou voor de invulling van de 3e a1n:1enlSle
zorgen, gewoonlijk gezien als een aantal 2D matrixen op
relaties het 2D vlak en sterke relaties tussen
van de verschillende onderdelen .
.......r'ro""<'rna-t.... "v kent elk ontwerpproces of deel ontwerpproces een

fasen elk weer

en

•
•
•
•
•
•
•
De clusterfase doel bevat alle overwegingen en werkzaamheden voor
een begeleiding en controle van het gehele ontwerppro-
worden alle werkzaamheden begrepen die het
in geheel en daarna in onderdelen. Onder
werkzaamheden begrepen die te maken hebben
met het genereren van oplossingen voor deelproblemen na spontane
en verstandelijke redeneringen. Onder wordt
weergeven van het ontwerp in geheel en onderdelen, ge-
J"'.v.v ..,,''''" ...... op op het computerbeelscherm en
of

een

kop van het n1"\i·'\uP........l'·I"\f'."'c

van menselijke
ven en beantwoord van
start kan gaan:
•
•
•• Financiële middelen.

91
Pas als deze activiteiten
en kan het eigenlijke
van een van de vier
en zoeken,
zelfbedrog tijdens
voor een verkeerd gestelde opgave moet
onderwerpen moeten bij
het onderwerp het van een
het van een artikel of of een consensusverga-
herhaling van ontwerpopgave
weer ervaringen van opgaven en kan het
sneller gaan. een
vervangen door direct naar
op de gewijzigde
worden gewogen. Bij en
vOIOr:l~ICJl1t1:g, K.oeIIbIOel[1U! en methodisch
t:>V11"\""1'·1t'Y1t:> ..,-tt:>n U"JlH."'-'.l'-'Jl.l.

de volgende te
na naast kunnen worden behandeld, maar
niet ....... en die een trage of frequente onderlinge beïnvloe-
.LuvJ. .." ' ...

ding kennen:
•
•
•• Economie.
'ecJlniek..................". "....."'" & Ue1taus:

In de aan bod uit het hogere

schaalniveau: ordening en de
politiek voor de stedebouw, ..,L...,'U....,'-'V\,+
gebouwen architectonische oVler~/eg:m~;en
In de komen oVç~rweglngçm
nele analyse, beginnend met een programma
hoofd- en deelfuncties van te
en de relatie van
An,rtt:>l"(1""I""'" tot
Daarna volgt voor gebouwen
"'<>"1"1"""'''''1'''''' van de individuele en
van de ruimten onderling. Onder vorm volgt voor
V O l ' ......,.."""

vorm van de omhulling en de van

is niet een item op zichzelf, maar

de ordening in het ontwerp: het

resp. de bouwcomponenten. De
of abstract naar zeer materieel of
ge!lOe:mCle macro-, meso- en microniveaus. De struc-
kan middels een groot aantal J..LH ..........,.,-

worden gemaakt: verkeerswegen, open

groenstroken en dergelijke. De structuur van een
door de schakeling van ruimten, ruimte
""""'(1""I",,n middels kolommen en de hoofddraagconstructie van
een skelet betreft. De structuur van
ura,geIlue en scheidende r ....,.'... o ...'r1<::."o-n

92
 constructieve, materi -
en aspecten van het ont-
werpproces . van is afhankelijk van
onderwerp.
Onder wordt verstaan van materialen voor
de diverse onderdelen van het c<+a.rla~""",,uLI;~"..!r"L;l~1AM plan, het gebouw of de
componenten, gewoonlijk als combinatie
van technische

van het geheel

en ongelijksoortige)

ontwikkeld in een sterke

_U."~~'AH."''''''' Techniek & Detail.
gevolgen van het ontwerp
"" ........'A ....'..... van het ontwerp en productieproces.
processen doel voorop In
ontstaan veel verwarringen en discussies tussen ontwer-

omschreven procesmatrix is te beschouwen een per-

soonlijke poging om het ontwerpproces te structureren
systematisch en methodisch te kunnen werken. Voor
een leerproces die systematisch is tot het
kunde en inzicht. bekende
latere fase van de studie of
onderbewuste
te komen.

8.4 &

Prof. dr ir
Technische

ct
ct
ct

n"""", ..~"+."ar,rI,,, "~",.,,,n-\'-'over de relaties tussen deze

volgt: 'de verzameling waar-
buiten de verzameling
al gaan prognoses na jaar op drift. Onze
evenmin constant: ze worden dagelijks
'-''-'''J.lVI'''.U''''~J.J.V uitputting. Tussen beide in en deels buiten
verzameling wenselijke toekomsten. Som-
waarschijnlijk de meeste niet (3). Een deel van
toekomsten is niet wenselijk Er tal
mogelijkheden die (nog) niet en
(5). Deze onwaarschijnlijke toekomsten A'....,.... UJ....'J.L

93
 meer wetenschappers op
worden diverse bewerkingen van De
•
•
•

in het bouwproces een rol. In samenle-

van samenwerkingen,
en ~.U .L"".U.'CA""".'''''
• Zelfs gedachten en . . . ..,AU>.U.A'V ..'CHJ ........... Á

moeten of weergegeven kunnen worden.

moeilijker materie zeer complex en
wordt meer beperkte opgaven. In de TA,,·h1'"l1Atr
de(~lOl'oblenlen te en daarom in alle ~T'7'A1'"I,-tAr,1'"Io-
overgang tussen techniek en en
waarop valege:blf:d van de architectuur zich bevindt, is
van een deelaspect zaak, omdat met het bepalen
van de begrenzingen wederzijdse en synergeti-
invloeden weg deelaspecten nooit geheel
afzonderlijk bekeken kunnen de interrelaties tussen
deelaspecten heel goed moeten ,xrr.,rrll'·n De totale synthese
van een probleem is van deelsyntheses.
VIJ •• VAAJLAA!".

De kunst van het at2~ondelren

Zodra bouwkundig r.ntu.rA'M"IAl'C v.V., ...... complexiteitsontwer-
.L...,.A

pers zijn en zich hulpmiddelen verschaffen, zijn

we al een stap verder. Maar tussen en gemeenschappe-
lijke inspanning ligt de deelgenoten van het
proces moet overtuigen van denkwerk. com-
kan verbaal zijn, schriftelijk,
1'Y\11111f"'·aT.Cl of 3D) of gemo-
een immateriële vorm of 3D)
of in een vaste vorm (model, prototype,
wordt gewoonlijk en
in de betreffende omstandigheid: er van
Tekenen is er een van. Tekenen moet niet ver-
met ontwerpen. Tekenen is van het

is een voortdurende UTj,~~""IUT,Prl.rino

" .... "'<100. .... "",,"" po:gllllgen deze te

nn,~W.'fi"fi O'~~'~ln~ii~n~iomet ter'ug,kolPP~~Ii~lgen

94
9.

monografie POPO [3] is het

beschreven voor In

n11'1,nAnln:',",T van de

studenten er nog meer

aanvang van hun I"'\nl""u'!' .......... ge(loc:eelrd

aan . . "..........A.L"""'U.
Er zijn in wezen drie typen te noemen die zich van
elkaar onderscheiden door invloed van het project of de
consument/projectarchitect versus die van het product of de producent.
In dat spanningsveld zijn er: speciaal-, systeem- en standaard produc-
ten. Geredeneerd vanuit de projectarchitect die vroeger zelf alle samen-
stellende onderdelen van zijn gebouw placht te tekenen is dit
gesteld) de volgorde van 100 tot 00/0 invloed. Gezien vanuit
producerende bedrijven (bijv glas-productiebedrijven die ook voor
de werken) is de preferente volgorde met de
van producten (waarvan de

•
•
•

95
het karakter van het in de
synthetiserende activiteiten en de
researchactiviteiten van fase 3, van
inpassing in het geheel blijven

9.1.
Als UIA1·V""AT .....l"\r1A

gram voor in

van van procesactivi-

en ontwikkelen mijn bedrijf
heb ervaren, die echter op een
om een meer algemene geldig-
heid te hebben. De volgorde van stappen of activiteiten is
serieel (achter elkaar) of parallel (naast elkaar). De specifieke project-
omstandigheden, zoals de invulling van het betreffende ontwikkelings-
project, de capaciteiten en inzichten van de deelnemers aan het proces,
de tijdsdruk van buiten en dergelijke zorgen steeds weer voor een
interpretatie van het Organogram tot een specifiek projector-
ganogram. Doch verandert niets aan de geldigheid van het Organo-
gram als algemene productontwikkelingsmethode. Bepaalde volgorden
zijn heel bewust in de weergegeven opstelling geplaatst, zoals eerst
Doel en Strategie, daarna Evaluatiecriteria en dan pas aan het werk met
de Analyse, Brainstorm en Synthese van deelaspecten, vervolgens het
totale productconcept en daarachter de evaluatie-activiteiten. Het
eigenlijk van clusters of activiteitenblokken:
fit
fit
fit
fit

een com-
kostenverlies,
Parallel
anva(!nten. maar
komt tot

96
nauwelijks laten inkorten is het ..,.""rl1c1'"<:'1""{~1c In het balkensche-
U""'t'nTI1'"I1'"I111'"1 •

ma van het totale

balken van
lengte. Hoe langer de
over blijft voor ontwerpen en bouwen.
proces steeds korter Concurrent of gelijktijdig werken met
alle behendigheden van dien om zo activiteiten dubbel
AUV' .... """ .. ' ......

te doen, zal moeten behoren tot van de inge-

nieur.
Deze meest op de industriële
gerichte type producten
gram [1,2] beschreven. Ze onderscheiden
doordat de
ontstaan van deze ...... r'r1111~1-"' ......

product. Hij kan

niet toepassen. Soms
product toch nog per
klissen van passend snijden van
maar betrekking heeft op de
wijze van Het organogram is
opgebouwd in vijf fasen:
, .... 1"O .. '<:'1r,01,TO

•
•
•
•
•
9.2

De eerste fase van is getiteld 'Ontwerpconcept', en is

te vergelijken met een het architectonisch
ontwerpen. We zullen eerst globaal stappen in deze fase verkennen
hT~.... dieper op
01"<:' fase in te gaan. Met name kop en de staart
van deze fase verdienen
Het Organogram is er op proces
'project' werd gezien. Logisch maar
verwarrend in verband met de en
van '-'1J.l'-'H.,\"'lJ.

van 'project', en neven-

Organogram aarlgepmn:.
Het is uitermate belangrijk om de start van het proces,
het en de te

ten is

en waaruit . . """.h"",·";

vooraf en de U""'t'nT''l~1-11c1rI(T

in te bouwen. Als het resultaat van het proces

97
 route
dat het
(d.w.z.
moet worden bijgesteld.
dat zg. toevallige ontdek-
ingrijpende resultaten op
proces alleen nog een
Maar laten we dit maar als de
te

De start van het proces wordt gevormd door de opdracht om een

bepaald standaardproduct, een materieel of zelfs immaterieel resultaat
te ontwikkelen. De motivatie achter die opdracht kan worden gevormd
door vragen uit de praktijk markt) naar een nog niet bestaand
product, of naar een verbetering van een reeds bestaand
dat door gewijzigde gebruiksomstandigheden niet
doende antwoord op vraag wordt Het
een theoretische vraag (bijv in een aC~ldemlsctle
als een hypothese controle op
In moet het proces AnCl""",;ra1- als een product-
nrrl,1'rI'::'r\

noodzakelijkerwijs
'-"""'1'5"'''''''''''' in het

om
om op dit
... v ,...... ...,... Dat geldt zowel voor als docent. Een
werk. Een start wordt meestal laat op ge-
ongenoegen en wrijving. De
stellen bij de start van het proces
productopdracht, is of dit
marktvraag is of zal

Procesdoel : 2
eerst het van het proces omschreven. Voor een
gewoonlijk een veelvoud aan functies omvat, wordt in een
programma van eisen (PvE) beschreven welke functies een gebouw
moet hebben. Zo'n programma van eisen is zeer uitgebreid voor een
gebouw. Voor de kleinere onderdelen van het gebouw die elk voor
zich minder complexe functies hebben, kan het uiteraard heel wat
simpeler zijn.

98
 Volgens Roozenburg cs PvE in ieder geval vermeld
zijn in welke aantallen het zal moeten worden vervaardigd, wat
de zal zijn, en voor welke markt het product is bedoeld. Boven-
dien moet een bevatten.
Hier behoren doel of PvE wel
genoeg
geen al te in verwerkt zijn
die zijn en zouden naar een product
wel graag zou maar geen antwoord op een vraag
uit de markt zou zijn. Dit heeft dus alles te maken met het nu al
inschatten van de eigenschappen van het product, ten einde na het
ontwikkelingsproces niet te worden met een onverkoop-
baar product. Die doelstelling kan omschreven en gecontroleerd
worden door bijv. in een kleine kring van professionele vaklieden
navraag te doen in het minimale geval, of door er een grootschaliger
marketingenquete aan te wijden, compleet met evaluatierapporten en
een beargumenteerde doelstelling van het product. Aangezien het
gevaar van een koersafwijking in het proces, die hier wordt
en later zal moeten worden gecorrigeerd, niet denkbeeldig lijkt,
1nnrA'7,::>r

en te documenteren en uit te
kan worden

weg te . . u •
.IIJ'-' .. V H

waar langs dat doel bereikt of activi-

volgens of . . U .... YA ......... U.

Men tast weliswaar over de exacte

verloop van het proces in het
te maken alvorens aan het
AU.A1"'J'1I't'T

student die voor

teerd, is het
stappen of Wees niet
zullen zijn of dat de nadruk bij
te liggen: het kan steeds
zigd zodat het dan kan van
ding. Een keer zal het zijn. Daarna wordt
bijvoorbeeld de standaardvolgorde en worden vanaf het
standaardschema automatisch specifieke proceSWljZlgmgen inge-
voerd. Na de eerste oefening moet er dus een zekere kundigheid gaan
ontstaan in het jezelf begeleiden en het beredeneren welke activiteiten
eerst uitgevoerd moeten worden, gevolgd door welke andere, resp.
welke activiteiten gelijktijdig moeten worden uitgevoerd.
Op eerste gezicht is in het Organogram de afwisseling van de
techniek- en marketingfasen zeer opvallend. Voor de bouwtechnologie-
is het een duidelijk teken dat er tussen de drie techniekfasen
Á ...zijn ingebouwd. Voor de bouwmanagementstudent
"".,U.L!-, ........., . . , Á Á

dat marketingactiviteiten een intensief ontwikkeld

proces in drie fasen nodig hebben om een technisch goed
product op te leveren.

99
 4
De vierde stap in het proces is al een dat genomen
naar het resultaat door wensen en eisen vast te waaraan een
succesvol product moet gaan Deze criteria nu al vast te
leggen, is uiteraard deels een U""',-'L",,·H.I .....""
schot op het proces genomen moet
het ons te definiëren wat we verwachten en wanneer we ria'-.."-c,,,,
te Ook kunnen we tijdens het proces op deze
stap een aantal keren en met redenen de
ti ecriteria bij passen. Het patroon van vertelt u .... ,_'" "'A U li Ho.

ook iets over de doelgerichtheid van de start of het zwalken van het
proces erna. Als we nu echter geen criteria weten we niet
of het proces als het een aantal heeft wel het
proces is, of tot de gewenste resultaten

bestaat het proces uit een inhoudelijk

en bewakingsdeel (links). In die procesbewa-
de voortgang in het proces met het
F" .. Of()ceSOlan. de tijdschema's die worden overeenge-
".JL'-'.lU'-'

Onder deze post behoort dan

op voorhand, naar gelang het
proces en gebudgetteerd tot, indien
mogelijk, meer tijdseenheden, eenheidskosten
of totaalkosten. Een gewone gang van zaken voorziet in het fijner
begroten van de tot en met het grof ramen van
de verder weg liggende die op hun beurt weer worden verfijnd
van raming tot h""i-.-..,,-t,1'l('C naarmate de werkelijk uit te voeren activitei-
productontwikkeling meestal direct
een bedrij f, is de rapportage
vanuit en de
bewaking een
doelen en roA1(\T1",r""'''''1"T

gang. Het ligt bijna voor de in een oJLU\..UVoJJ.L'........... JlV

verwaarlozen, ware het niet dat ook pUlotenb lelonulg

asplecten: 6
Nadat doel, strategie, evaluatiecriteria en
het inhoudelijke deel van het proces met een
in een aantal deelstudies. Dit zijn min of meer autonome
voor een korte tij d als autonoom aangenomen aspecten van het
los van elkaar bestudeerd kunnen worden. In sommige
er slechts enkele aspecten in andere meer. Het is
het ontwikkelen van een complexe machine of een
naast elkaar bestudeerd kunnen
van een simpeler onderdeel, bijvoorbeeld een
minder aspecten zal kennen. In deze stap
tussen de verschillende studie aspecten
F,'-'!.HU'U.J..... L

in hun onafhankelijkheid, semi-afhankelijkheid en complete afhanke-

lijkheid. Een en ander leidt natuurlijk eerst tot het zelfstandig en
het of geïntegreerd bestuderen van de r.1'lI;p.r~{'t"Ip.l_

100
den aspecten. Deze wordt dan om
aspecten in hun tussen- en
Hierna wordt aan de verschillende as!)ecten
gegeven, zoals in ons
wordt begonnen met de resp.
het nodig is ook de UA"" . "'"'V''''
den aspecten gezien gaan worden
behorende stappen rondom een
gende zullen achtereenvolgens de karakteristieke stappen worden weer-
gegeven van elke aspectcluster.
Nogmaals: het Organogram ziet er hier U'""'U'-'''''F,.L.L.I.L''-

een proces van een ingewikkeld product een complex aan U"LJV'-'L-

clusters inhouden, die voor de overzichtelijkheid hier met de

eerste nummers 1, 2 en 3 enz. zijn ...... "''-.0;;;, ..,'-'"'-'".'-'".

principe uit vier stappen: analyse, brainstorm

combinatie van deze twee laatste in een aspectconcept.
De concepten van de verschillende aspecten worden vervolgens gecom-
tot een totaal productconcept (al of niet na subclusering in
subproductconcepten) .

wordt het aspect uiteengerafeld,

ondeelbare onderdelen,

gaat het om
product, dus
gaat er natuurlijk
overzicht over het geheel
hier het motto. Liever alle
later

Brainstormideeën: 8
Het gebeurt in zo'n analyse
studie) vaak dat er een soort
Daarom wordt er ongegeneerd een
afstandnemend van de feitelijkheden
studenten in staat stelt om allerlei en groen, naar voren te
De gebruikelijke is dan om een groep van . . ....,,'''V'' nu·......

tegen elkaar te laten en alle resultaten vast te met de

bedoeling ze pas later te beoordelen, weg te werpen of te
Vaak is zo'n brainstormsessie nodig om onbewust IP,u,pnriP

ideeën uit te dagen en geholpen door een onbevangenheid van de een,

te laten aanvullen ideeën van een ander. Het komt uiteraard ook
stap pas genomen kan worden na een weekend
een langere als de gedachten eens rustig geor-
niet belast met alle drukkende informatie van de analyse.
Soms komt er spontaan een 'Eureka' moment, een flits die ook anderen
weer aanzet om te gaan. deze stap is de hoop van veel
en architecten gericht. Niet onterecht, want hierin moet de

101
 naar voren komen. Aan de andere kant is
r.n1"u,,,'"t't"I,,,"t'

analyse die aan de

"'H"~H"'AAA.L~H zonder analyse vooraf
een wankel evenwicht tussen bewust
'~~ in dit proces. Ontwerpers
LlLU.I"IJ ....

in vergeleken met veel techneuten, die door de

fil0nn'lflrr waar in ze vaak werkzaam zijn of door de obsessie waarin ze
rrol"'1t"1r1""~'rI worden.

combinaties vele weer "",",e",uo'

met de van andere aspecten.

10
De resultaten van de aspectstudie worden nu met elkaar gecombineerd,
hetzij in een vorm, dan wel in een aantal clusters van bij elkaar
aspecten of in een strakke combinatie middels bijvoorbeeld
een waarbij elk aspect met elk ander wordt gecombineerd. Dat
levert dan weer een aan combinaties op, waarvan er vele niet
""..,AHAIA~ zijn, onhandig, andere weer wellicht haalbaar of zelfs veelbe-
....

lovend. Er zullen er zo ook een aantal combinaties opduiken waaraan

voorheen nog niet is gedacht. Het is natuurlijk zaak behoedzaam met
deze combinaties om te gaan. Een afkeuring is maar al te snel gedaan,
want het is de kwaliteit van een nog nooit vertoonde combina-
te onderkennen. Uit al deze combinaties kan naar voren komen dat
de beste aan alle In dat geval is het
te koppelen op de . .u ..!" ...... f">ulJ ....... v u .
de ""1'"1"1,,,,,,,,,

in

'nnh~j~~hn AAU".~I"~'AAJl~nA. 11
nu eerst te beoordelen of het resulterende product-
haalbaar moeten we zeggen: 'nu pas'
want deze beoordeling moet niet te snel komen om de mogelijke
creatieve niet te snel de grond in te boren. Het vereist van de
beoordelaar natuurlijk ook 'verlichtheid' om haalbaarheid niet
alleen de bril van alledag te laten maar ook om eens nieuwe
brilleglazen in te zetten. Wellicht moeten er nieuwe productietechnie-
ken worden ontwikkeld, moeten grondstoffen of basismaterialen anders
worden voorbewerkt dan gebruikelijk en dergelijke. Het is duidelijk
echter als we in dit stadium een absoluut en finaal 'neen' te horen
krijgen van de productieafdeling en wel na herhaaldelijke toelichtingen
en nadere gesprekken, het proces moet worden. Is
het echter nog niet genoeg, dan is het HJj;;,hH.".

102
ling te maken naar een van
aspecten nog eens te vv.~Ly""""j.",,"U
positief dan gaan we over tot

12
.... ,-.I11"Q• ..". ons nu eerst even naar de markt en ,<,,:n'tT""''''
rende productconcept van de markt waarvoor
(uitgangspunt) met de markt, waarvoor het geschikt lijkt te
Worden eigenschappen van het product als positief ervaren?
en gedoogde eigenschappen? Welke trekkende
Wellicht er deelmarkten te onderscheiden, die
.... v •.u . . ,.-........ op product reageren. Indien korte terugkoppeling
van het productconcept naar de markt, of de klant (als die bekend is),
we het proces,

hetJben we in de evaluatiecriteria een globale kostprijs

we nu met behulp van de voorgestelde productie-
~""""'U.U'''''''.V.U h"'I'\I"\...'::>nl1 bij het productconcept kunnen gaan evalueren.
is het niet ongebruikelijk dat deze
ver naar achteren in het proces wordt
onbekendheden het zicht nog
is het zicht meestal wel belemmerd,
maar toch De bandbreedte waaraan
producten moeten toch redelijk beperkt, aangezien
. U V .... UL'.U

gewoonlijk producten die .. ""T'7Q<,'rrlQ<

ren als bestaande

prijsstelling hebben. Het is als het
middel met vele vaststaande rarldcondltlles.
zeer maar soms en "..., ...."" ...... u"''"'' ...... '''..........
gewerkt worden voor een nauwelijks
met laagwaardige materialen met
VV.LH.U..........

per massa, oppervlak of lengte, om te kunnen ..",,,,,,,,It·,,,.,.,,.n

meterprijzen van de bouw totaal. Soms
ook nog onzichtbaar en de rn"'·"'''''lJlJ!l!l ...rl",
gebruik in de tijd, dus in de verdere
L.LV'''.LV'''' ,,1-
1"1'\01/''''1......

9.3

de ~~ . ...,. ...,_. start van het proces moet al een marketing indicatie
gegeven. Je start immers niet zomaar een productontwikkelings-
proces. Dus een !",''-''U'''''''-.L van de haalbaarheid op markt moet er
al is aan het eind van de eerste
UV", '-''',.L,"'''''. Nu er na de eerste ontwerpconceptfase

ll-itrr",·\X,,,,... lrt co]nCt~PI ligt, is het zaak dat concept eerst te toetsen aan

het product waar de (deel)markt om zit te sprin-

product wellicht niet geheel aan de verwach-
er in de eerste fase wellicht iets fout gegaan
een op veelbelovend product is ontstaan voor een

103
geheel andere markt dan beoogd? In zo'n ge'NolonlJlk KO~~tD:aar
ontwikkelingsproces moet het
worden om niet te ontsporen of een
kan worden bijgeschreven bij de 95% HH.~~'-',.\.n •.LLl5\.'U

worden aangehouden bij het

voorstelbaar dat de van
of meer parallel verlopen met de
totaal aantal weken, dat het proces mag extreem
voor verschillende producten waarbij marketingmensen al
hun routines kennen de fasen 1 en 2 nagenoeg parallel kunnen verlo-
pen. we er dan overigens wel op bedacht zijn
de ontwerpafdeling gaat dicteren. In het
is op korte gericht, terwijl

llo~elsteUÏng(m fase 2: 14
Het doel van alle ""+·""+""'+L"'" van fase 2 is dus om te controleren of het
1 aan de van de

toepassingen
architectuurstijlen.
productinvullingen te van recente
gebouwen, kun je al een maken. Het
vinden van toepassingen en verschillen
vereist uiteraard zowel een marketing als

activiteit 4 uit de eerste fase gaat de procesbewaking in op de

organisatorische en financiële aspecten. En ook hier geldt weer dat de
student efficiënt met zijn tijd om moet gaan om zowel kennis,
en inzicht en maatschappelijke vorming te laten rijpen.

f".,..dUU'L.tn..L worden van de markt voor het beoogde

omstandigheden kan het worden
uitvoeringen. Is er onderscheid te
gebouwen of via verschillende
gesproken kunnen worden,

Cl.::"~"",,ha11"\....,~"n van de markt waarvoor het product geschikt gedacht

in al hun bijzonderheden en
in functionele, bouwtechni-

104
sche, architectonische en
baarheid van de
beslissingshiërarchie
en

Deelmarkten:
De gehele toepassingsmarkt zal
scheiden in deelmarkten die
verschillen. Er zullen sterk
markten Deelmarkten

te veroveren korte termijn J.J.J.<-UU.'"'-'''''

lange termijn markten.

deelmarkten kennen waarschijnlijk ook hun eigen

of beslissingshiërarchien. De aard en
ook de meest geschikte
VVL' ............'...... om
welke route, met welke
de distributie
zal in verschillende
zijn. Tactiek is de
h1"pncu::>n van het ...... "'rln,""!"

rr(]~omcue "' ...... 21 "'11" ...." .....

worden de combinaties
voor de diverse deelmarkten
scheiden in tijd naar middellange en

conceplt: 22
De karakteristiek van welk gewenst type product behoort op
naar de afnemers te worden gebracht en in
kwaliteiten.

conlceJ]tt: 23
en markt zoals deze hiervoor is vastgelegd,
in een kleine kring afnemers, door middel van
een kleine groepspresentatie of een lezing met
gekoppeld aan een andere Wek nog geen ver-
HTr:lf'h1-11c'\{'rnn dat het product snel op de markt verkrijgbaar zal zijn .

Proces .... A ...,"""'.. ...,.24

proces met de technische en marketing
of er redenen om het bij te stellen?
op de Hebben we behoefte aan

105
 25: Dr~[)(Ulct-marl{t
",4-."".4-",114- : 25
Heeft de product-marktcombinatie
om de volgende, technische, fase
proces dan stoppen. Indien niet
te koppelen naar één, of meer,

DERDE
IIJ'''''',.,....".'"''I'''''''.'''','"' doel fase 3: 26
Nadat het onderwerp van studie is Uv 'J u".... u ,
Voor studiemodule B3 is dat het verder en
het ingangsconcept van het gevelscenario tot een prototype op
ke schaal groot ongeveer 2 x 2 m en in de
werkplaats vervaardigd door de student zelf. Het prototype moet
minimaal als werkstuk zijn geassembleerd. Als wens wordt
nog aan toegevoegd dat het werkstuk toonbaar is, in een gecoate
en minimaal 1 glaspaneel is aangebracht. Het moet vervoer-
deuren en in de goederenlift passen. In dit stadium past
van het te bereiken doel. Deze beschrijving
onderdelen:
....... ."1I""",.. ~",,nl deel wordt wat de
kern van het lUIOmllC(la(~e
Een economisch deel waarin va:stgel(;~gd
bereikt zal moeten worden VUJUAlLUAA',,",AJl,

Een ma.rk~etiIu!d,eel wordt

111nanCleei maJnagemient: 27
in feite door
binnen de haar bekende grenzen "''-'J.u... LL"~~H~ te maken heeft de
J " "....'J ..... __

tij dsinvestering van het van personen maal De

B3 module zal gaan worden, met
prototype in duo's/ trio's/ kwar-
tetten rr",,,,,,,,,,... II/"+

3: 28
Een goed programma van eisen is in feite een beschrijving van de
criteria waaraan het product zal moeten voldoen. Per product kunnen
geheel verschillende criteria opgesomd worden. De bedoeling is
voortdurend, en zeker aan het eind van de 3e fase, resp bij de evaluatie
van B3, naar deze criteria terug te koppelen. De criteria kunnen zowel
kwantitatief zijn als kwalitatief. Het is goed ook onderscheid te maken
tussen eisen en wensen. Want een oplossing, die niet aan een eis
voldoet is immers niet aanvaardbaar, terwijl daarentegen een oplossing
die niet aan een wens voldoet, toch bruikbaar kan zijn.
Voorts is het belangrijk te bedenken dat er een zekere hiërarchie is
in het programma van of het lijstje van criteria. Dit heeft te
maken met de Het is in dit verband raadzaam
door te nemen. Daarin wordt een aantal proce-
hp'~f'h1"P"\TP11 om een voHedig programma van eisen te maken.

106
t"r«)(ltlctJrnarKt i.rll"",ni-iiil'L>iill-. 29
Een realistische productontwikkeling begint niet zomaar met een
idee. De realiteitswaarde moet worden geanalyseerd. Voor
welke toepassingen, voor welke type gebouwen, welke architectuur,
onder welke klimatologische omstandigheden, onder welke functionele,
technische en economische omstandigheden wordt
voor het product een passend antwoord gedacht op de vermoede vraag
of een gebleken probleem? Zijn er verschillende toepassingen ofwel
deelmarkten te onderscheiden? In hoeverre beïnvloeden deze rip.ç.11'YI~l'V
ten eigenschappen van het product? Waarin zal het product zich
moeten gaan onderscheiden van bestaande producten, die het zouden
moeten gaan vervangen? Hoe zou het product tenslotte op de markt
gaan worden? Hoe zijn de informatiestromen door de
beoogde afnemers, wie de makers, welke
rra ...' ....
111'IT van het product aansturen? Met
programma van eisen en wensen aange-
VV'''V' .... ''''l'''' van de voorlopige marketing fase 2, is
ontstaan, die als het ware het
van het product op de deelmarkt.

andere op ~'~'H~VLL
oorspronkelij ke
"!';U,U!';"'I,",H''- inmiddels

, ... T"Tn,~T zo'n 0lll)ea,OeJIQ

schetsen en opslaan, voor een eventu-

..... .,. . .' ...... ""Ulr m,arketîn~splan: 30

Wordt hier verder niet behandeld want het is in feite een van
de proces activiteiten uit de 2e fase. Het is wel om hier te
worden behandeld als die studie niet deze tweede fase inhaalt. In
hierna genoemde activiteiten 31 t/m 37 worden een aantal aspecten van
het te maken ontwerp nader onderzocht. Deze activiteiten kunnen na
elkaar met terugkoppelingen, maar ook gelijktijdig plaatsvinden. In
ieder geval ieder aspect op zichzelf een resultaat moeten opleveren
in activiteit 38 tot een synthese gebracht moeten worden. Het zal in
het niet verstandig in activiteit 31 een materiaal te
in activiteit 35 alleen productiemogelijkheden van dat
te bestuderen ed. Alle activiteiten hebben onderlinge relaties.
scheidt de verschillende aspecten maar kan niet de
"U1'~th,,,,C'p. van het weer samenbrengen en combineren.

ontwerp volgt in eerste instantie het

materialen die ten opzichte van
op: chemische eigenschappen, fysische
van aparte elementen, de subcomponenten en de
alsmede de combineerbaarheid. Deze studie wordt
productieonderzoek en het vormonder-
materialen worden vervolgens
chemische en

107
 De voorkeursbenadering is er overigens niet
V'-'F~Ull,",",.LJ."'"
bij de chemische structuur, tot aan het
toe tot nu toe in de materiaalkundecolleges het
gebruik maar liever een 'topdown' benadering vanuit het
door eerst het te van het betreffende product in
vorm van een dat van de subcomponenten, van
de samenstellende elementen te komen tot de materi-
aaleigenschappen van

Elementvorm onderzoek: 32a

De hiërarchie tussen en moet
onderzocht in de vorm die ontstaat door het gebruik van een
bepaald materiaal, met V"'~JUU~""''''' prc)dlLct].etE!Cn.nH~Ke:n die te is
voor een bepaalde moeten worden
geredeneerd van klein naar van element naar
naar gebouw, en van naar
tussen product en architectuur behoort daar dus ook bij.

AssemlmaJ~e & mOlnta~~e-(]mo«~rZ(.eK:

waar op de diverse tot een
h,-.'"\1111"\A·.... ':n... 1" en de wijze waar op rYI"'''''f',rI""y''''

UOl"h,"\cnrl.e,n tot een component, die wellicht op

r>A ..... 1"\An'::.n1" invloed heeft op de vorm van de a T'7Ay"lt"l "'1' I

op de verbindingsmiddelen en methoden en op
Transport heeft zijn invloed in de vorm
en afmetingen, hijspunten en
het hijsen met de kraan
A~""AAH""·H specifieke montagemethoden

Productie-onderzoek: 33
De grondstof wordt
per, buiten de bouw, tot materiaal. Het
materiaal wordt rU""(,',('"tl,..
q.L'\.standaard verhandelba-
re, tussenproducten, of
'halffabrikaten'
de 'basisprofielen'
uitgebreide kozijnsystemen,
beschikbare materialen hout, en als uit-
gangspunt genomen kunnen worden voor een verder resp
gelden voorbeelden om een
werpen en te ontwikkelen. De vraag die
worden is hoeveel strekkende meters kozijnprofiel van een
bepaalde doorsnede in de toekomst zullen gaan worden. In de
verschillende materialen zijn en HU<.,",U"Uu..<,",

vingen bij de productie van zeer

opklimmende lijn van naar zeer grote aandelen in de productiekos-
ten per mI profiel, resp de van kleine naar
series is: hout, aluminium, staal en PVC. Deze
TPr'nn,l<->L''''1'l gaan over basisprofielen. In "",y'rl""'''' "''''f'U,lPf'VlrlCT van deze

tot elementen moet een aantal

108
 specifiek zijn voor het materiaal en voor
is het materiaal gewoonlijk sterk het
belweJrklJng~ne(::hrnej(en is groter en het aantal elementvormen
nog groter. Maar steeds is dat er
een grote mate van UAU.tJAA'kU_

Kennis van zaken is dan ook "' .... ''' .... 1-h.::..o... I ' '
nieuwe productietechnieken moeten
bewerkingseffecten te verkrijgen.
utJ...,"'U... A ......

uA~iaU~~IJIIaL,~AAuaA & prC)dllctllet(!Ch.nH~Ren

elementvorm ""...."....,""LJ..
Er zou hierbij ook gedacht kunnen worden aan diverse
tietechnieken die nog onbekend de en wel bij
andere industrieën in zwang zijn, auto-, bus-, trein- en
industrie. In de werktuigbouw of in de lamine-
ren en gieten. Ir. Jan van der Woord, Product-
ontwikkeling op het gebied van Materiaal & & Vorm uitge-
breide dictaten geschreven waarnaar wordt verwezen.

De drie hoofdtypen producten,

systeem- producten en een andere maar
wel duidelijke met van in de bouw.
kunnen ofwel in vele toepassingen zonder
systeem producten
om hun eigenschappen
bestaan alleen maar in
VUl-lvl\"J.J.

van de projectarchitect verlopen

De genoemde
dus 'gesloten', 'halfopen' resp.
kunnen op hun beurt bij de
invloed hebben. Eigenlijk daalt
marketing op het
De studie naar verschillende toe~pa:SSl1:1gs:orrlgevm
gen IS 111 fase van het proces belangrijk genoeg, om al een voor-
schot te geven op multi-inzetbaarheid van Om
verschillende lokaties te onderzoeken voor Aan
de andere kant kan een standaardproduct in
buitenomge ving ook steeds een effect geven.
aan een nieuwe auto in de
toepassingsonderzoek van
gezien door de bril van de
Een aanvullende visie, van 'consumerende'
projectarchitect wordt gegeven in . nu'..... v waarin het samen-
H.'i ... .l'V ..... ,I......

~ffi~~~~ ~&~
komt. In dat studiemodule wordt de "'......'u .....1.6.......," ..... aarlgeteelra te schippe-
ren tussen de standaard afwijkingen die
menig projectarchitect zou willen moet ook
worden gevonden in de vrijheid, om aan te
bieden aan de projectarchitect. En in de van speciale
producten, die de omissies van . . .L.""'.......u. ..... /J .•
H U. en systeemproduc-
V ..... U.VLVU

ten opvullen.

109
 gegevens van de ontwerpende onderzoeksactivi-
teiten van fase 34 37 ontwerp, waarbij wellicht
nog enkele malen worden gemaakt naar
voorgaande onderzoeksacti vitei-
ten, maar ook naar productmarkti dentiteit
liggen voor de hand) beschreven, geschetst,
verder uitgetekend en op wordt
uitgewerkt. In deze fase,
creatieve wijze moeten
bevorderende methoden
Bedenk dat iedere vernieuwing
bestaande of bekende LvVHH"v,""-"'U;

35b
....... I".""~hH,...IH

van het type product zal besloten moeten worden in welke

lLLLLUHJl'-""'J''-

vorm, schaal, grootte en het zal gebouwd.

Het prototype dient in eerste instantie als controle op het en
ontwikkelingsproces voor de tweede
confrontatiemodel voor Ideaal een
prototype op werkelijke
gemaakt, maar
wellicht de ruimte, de en het
te vervaardigen, of een
resp een vervangingsmodel op
In het studiemodule B3 wordt na de
van een knooppunten in gevels, een
verwacht op werkelijke in de werkelijke materialen.Dit prototy-
pe moet passen de van de goederenlift op Bouwkunde.
In de module B3 zullen ~""'''''>,",U'"''''ÁÁ middels een introductie cursus,
alle ,"'n'l"''' t~1""AC
.lU,",L"U.A!:",'e',UA'''V1n in de P.O. werkplaats, leren
in staal en in aluminium. Van
is op ook een zeer gedetailleerd ac-
tiviteitenschema te maken. Liefst vooraf ter bevordering van de com-
municatie in de groep.

Test en pv~lIn,p>pr ..... ,........... i-'l<nn..::'. 36

In de werkplaats, laboratorium kunnen nu simpele
proeven op het prototype worden op het ware grootte
prototype betreft, in de materialen en op een definitieve
manier samengesteld (onafhankelijk of met de definitieve produc-
tietechniek vervaardigd), het om een globale
gedragstest uit te voeren, met Ir!naflrio r!"01'"\,n-ru",rY om het functioneren
van het prototype op JI'\.V'I.JIJ"",''-'''''. Bij kwaliteit
van deze test moet worden lYorlnrolh1- ..HUiIJ ....................""""""'",,, in korte tijd,

met gezond verstand het testen indien

het althans een technisch ultlda~~enld om met relatief
inspanning grofweg op
van het prototype te
wordt het uitgebreid testen van de van een gevelproduct in een
laboratoriumsituatie
H'-'T'l1"'T"f-" getest, waarmee a.h.w.

110
 resterende 20% nauwkeurigheid wordt beoogd. Omdat daardoor
van het onderzoek wordt gegaan, is een meer gesop-
benodigd dan die in de werkplaats aanwezig is.
fase nog een terugkoppeling naar voorafgaande
voldoen aan de gestelde criteria.

noodzakelijke kosten van een nulserie, een

producten naar het model van
1r1an1"1,:Jova

de kosten van
voortraject, Om
producten dalld\ver'keln
te krijgen voor die Vi<'U'-".iHJ'F,'-'

kostprijs + marge = H~""Árul-"

die beoogd worden door het rl1""11HrA product te worden vervangen. En
trek de van het met tot de finan-
ciële haalbaarheid op de

38
Voldoet het prototype aan de en in
opzichten?

Het vervaardigde prototype wordt geëvalueerd naar de oorspronkelijke

evaluatie criteria (zie activiteit 31), Deze zijn architecto-
technisch en economisch gerangschikt. De mate van vervulling
van criteria wordt vastgelegd, alsmede mogelijke
en de redenen daarachter. Vastgesteld zal worden of proto-
VOJOO~enale mate tegemoet komen aan de gestelde verwach-
ook een terugkoppeling gemaakt naar de

eindresul-

tie door

voor
goedkeuring om naar een van het
bedrijf voor het
technische resultaten
koppeling naar
voortgang van het
er wellicht een
de goedkeuring

111
de marketing uit fase 4. Is de directie van dat het
proces moet worden gestopt, dan volgt eerst nog een bezinning over de
marktpositie van het prototypeproduct in activiteit 42, alvorens het plan
wordt of weggeworpen en alle kosten worden

als de van is dat het

l':.'v'" LV I-IL. Ze is te zien een samenvatting van de
de gegevens van de voorlo-
product. De kans is
en het

akkoord
.u.L,...,'"'~.L ....'.L.L
......... de vierde fase een
...... ", ..... Ir'~b .... rr n'~+'~T'+C"+CI,l"'I inhoudt.

N adat het product tot in het

er dus fysieke voorbeelden van
gefilmd kunnen worden voor nl",c.cp.1'"'rta1r1p.c
lingsfase in; de definitieve marketing.
gegevens van het conceptontwerp een "\7r"nol"l,non1
de reactie van de markt op het
ongebruikelijk dat de marketingfasen niet lineair na
ontwikkelingsfasen worden geschakeld. Maar met een (gedeeltelijke)
het gevaar van marketingaandrang en dwang vanuit de
productontwikkeling, een gevaar voor een
inhoudt. Ten opzichte van de tweede fase;
is, is de fase meer vaststel-

lJOleisteUïng{~n fase 4: 43
Ten eerste de productie
vast te stellen welke mogelijke
zullen kunnen

maken.
de marketing i~U,j,hJ,",'ii
En ten derde
plan op te
introduceren, een

112
 worden Deze vormen tezamen
van fase 4 .

productietechnieken
.U ......' ..... 'VA .. U'.. 'V

elementen; voor het

samenvoegen van elementen tot en de assemblage
om uit elementen en componenten te
Ook de transportmogelijkheden en de superassemblage
resp. het monteren, installeren en op de bouw-

Een aantal prototypes moeten nu gebouwd

de Op een die een zinvolle
gegevens oplevert om daar een '-<""iUU'"J.,",.L uJ.u,J.J.... ',1~U.l'"
te Het van
van het prototype met
ondersteuning,
rlr.''''rtrlt:> "''''''VAU'''''',''''',,",

Uit de gegevens van meest geschikte van

activiteit 45 en materialen en seriegrootten een
kostprijsberekening urn,,,,,,,,,," voor het product. De 'uu,F,",.,-
'Jl.l<'-"-''''''-'L u,J. ...,J.n....

tiviteit 48 zal de marktprijs, zodat de winstgevend-

markt ,....o.'"",l"w.o.-

presentatie van vorm of de vorm van

met beschrijvingen; (bezoek), groepsgewijs
uUF:'U""'VJ. presentatie in symposium od) of per branche (beurs-
kunnen de worden op:getekç~nd van de potentiële
Deze personen een hiërarchie is
van de routing die de "..,r'fY"..,rtrio het al of niet

toe~passe~n van het product zal volgen: bijvoorbeeld

als van het type product,
vervolgens de
bouwmanagementbureau die
voor de Na de "" .. ,1-\001"01"'11 ...

hoofdaannemer semi -autonoom

concurrerende aanbiedingen hij zal
(soms) heeft en .... "'J.U... ""J,i\.l.""'

dit ,,+1'''--1''',......
de aanvankelijke beslissers er weet van h",t'\I-\"'.rI

of er iets Alleen een directiestelpost

zeggenschap in.
CTl"r'1"","o

48 ondernomen marketing
kan worden uitgevoerd, wordt
succes wordt geboekt, kan een

113
 naar de resp. activiteit die het meest zinvol lijkt, het meest
uit fase 3. Indien reactie volgt,
van het ontwikkelings-
nlPrnrpCT1rlCT naar de deelmarkten en de

worden of
een meer gunstige gelegenheid worden afgewacht waarop potentiële
afnemers beter of dieper kunnen reflecteren. Indien de reactie positief
is zoals vermoed, dan doorgaan naar activiteit 51.

Volgend uit de overzichten van de meest geschikte productiemethoden,

plus de uitbestedingen en de geschiktheid van nevenproducenten of
subproducenten om het product gelijktijdig te vervolmaken Cco-makers'
met technische assistentie en resp. aanzien), volgt de definitieve keuze
van productietechnieken en -routes. Sommige van deze
hebben een vormgevingsconsequentie moet worden gerelateerd aan
marktreactie; zoals vervangen van een vloeiend vormgegeven
gietstuk door een goedkoper maar meer hoekig machinaal
onderdeel.

"... ........ ..-111"''''••• 51

de
de
"'~"T"T"""'inlT van het product.

de
in gebracht, moet het
LI'-''-HhJ''-'H,lF,'V,lJ,

marketing plan worden afgerond met de marketing strategie. Die moet

uitstippelen hoe, waar, aan wie, wanneer en waarmee het product aan
het grote (beroeps )publiek zal worden geïntroduceerd. Welke zijn de
eerste activiteiten, welke de opvolgende activiteiten, welke
activiteiten als er mis dreigt te gaan? Is er sprake van een
schalige introductie, of juist meer projectgericht van een eerste 'pilot
project' met flinke kortingen om in ieder geval op de markt te n,'VLU,",'U

Product
Nogmaals wordt het definitieve product met
plan in aanwezigheid van
ontwikkelingsteam, mensen, en een
ieder straks moet besteden om het product te
11'1""Q'lTf'\ I

laten zijn.

l:ioe(JJ{elllrnllg directie: 54
Als samenvatting van voorgaande zal de directie het sein
moeten geven om de vijfde fase in te gaan van de productie.
Deze 'go ahead' houdt in de het startsein in voor
meestal Voor minder
zoals in in de bouw, wordt gewoonlijk CHlf'1O'''''''+ln, ..·r!
ho""''''''++''''r'r van een bestaand met een

114
 ao~elsltenln~~en fase 5:
De vijfde fase bestaat uit een eerste
Die

en toepassing van de eerste al of

VUl"vLJlv

niet betaalde proefproductie, die met de nodige zorg van het technisch
ontwikkelingsteam en met de zachte bijstand van het marketingteam
moet worden begeleid.

KeaCl:1eS afnemers: 58
Als terugkoppeling na de eerste nulserie toepassing van het product op
werkelijke schaal en in een gebouw, worden nogmaals de reacties van
de afnemers gepeild, en bezien of deze reacties enige wijziging bren-
gen het product-marketingplan.

en
T1"01nC'r'O,A1"T moeten ook in deze fase worden vm;tg(~st(;ld.

van de eerste
markt, de strategie
rr"'~''''H_ zelden dat er vanaf dit
zijn naar voorafgaande activiteiten. een
<TA'''A'''1''rI proces zijn de 'loops' echter kort.

met een kleine en langzame

als de directie enlof afnemers
een organogram van
een discipline die moet volgen uit
organogram. We gaan er

115
 Beurs van in naar idee van architect Pieter
Zaanen. Dit leidde tot een drastisch uitvoering van het
alle stalen elementen werden

aan de

die de ""!r"""...... +""r-.

t-..

dakconstructie) was een

ontwerpopgaven

~aIlLlt~llmnl2 en 2
In 1991 kwam bij Octatube via een glasgevelbouwer uit Hongkong,
John Hui van Reliance Control die de publicaties over de Glazen
Muziekzaal had gelezen, een aanvraag binnen voor twee hoge F-,-'-""-'.U"V""

des in de Citicorp skyscraper, ontworpen door architect Rocco Yim uit

Hongkong, te bouwen vlak naast de Bank of China van I.M.Pei. De
lobby op de begane grond zou 32 m hoog worden en aan beide einden
van de lobby zou een kozijnloze glasfaçade moeten worden ontworpen
en De breedte van de twee glasfaçcades was 10 en 12 m.
Het vertikale stabilisatiesysteem van de Glazen Muziekzaal met de
tegengesteld verlopende trekstaven werd ook gebruikt. Maar
aangepast, in een horizontaal in plaats van een verticaal

118
aan de enorme windbelasting in Hongkong vanwege
De overdrukbelasting in de Glazen Zaal
maar in Hongkong werd deze windoverdruk verhoogd tot
In is 0,75 tot 1,1 kN/m2 gebruikelijk. Het C"/C'TPt:1"YrI

de kromming van de trekstaven in het

en de staven uitgevoerd als dubbele staven: 2 x 27 mm rvs ipv
1 x 10 mm Fe in Amsterdam. De Quattro
200 x 200 mm boutafstand tot 250 x 250 mm met n11/"I.ra1~'" VJLVUJlVUI.'-'ii,

maar in wezen
Glazen
het hAr~r;,,"t-a

van het windstabilisatie-

systeem het konden opvangen (aan de
bovenzij de) en naar op 32 m+.
Het scheiden van
voorkomend fenomeen . . ."',,'''' ... --10 ....

De methodiek van en bouwen in Hongkong was op

Britse leest geschoeid: Britse normen Daarenbo-
ven werdt gebruik gelnal:lKI
van wolkenkrabbers. Op
van toepassing, compleet
mockup voor een re1='re~,enlrane~
belastingtests werden in het Laboratori urn van
Rijswijk uitgevoerd. De mockup uit
breed met twee horizontale
in realistische condities kon
...ni''-''E,HA'-'AA~ werd een luchtdichte kast gebouwd,
kon worden gegenereerd, die tesamen met de H'O+"'.. ''' ...... ntJ>'
de maximale testbelasting zouden vormen. De eerste test
mislukte vlak voor het bereiken van het van
rlAr~ ... rI.,,1" er 5,0 kN twee glaspanelen van 2 x 2 muit 1-' '" V "L'-''-''"
'-'L>'

opgeroepen overdruk. De stukken glas lagen 15 m UP,l"nP,l't'ln

het laboratorium. Na analyse bleek gelukkig dat randbevestiging aan

het kast niet voldoende kwaliteit had en dat
er de oorzaak van was.
het Japanse glasbedrijf Central Glass,
Het bestond uit 19 mm
een en daarmee
'-''''~E>''-'''''', voorzien van 4 gaten op 150
"'''''~'F-.,.uF-.' Het was deze Japanse
mislukken van de eerste test
"'nc'''' markt het stijve Quattrosys-
I "' ....

"..., ....'....,LL'....,'" bestand zou tegen

test werd overigens
en daarom niet zozeer als leerobject. Iets
is beschreven in Sabbagh's boek 'Skyscraper, the
Making a Building' [20], van het feilen van een mockup test

119
een uitvoerige analyse wordt het opnieuw testen geen
nieuwe gegevens bracht.
De onderhandelingen over de inhoud
formulering en prijzen namen 6 maanden
toonden zich zeer .... """"rro'701-
tiebeslissingen voor te en
Voor het eerst in het bestaan van '-'V~LHL"'lJV
werd er van tevoren een U>-"
I-'J.ULLl'"UJ.F, F,VJ.HUII..

nieuwe Quattro SR knoop met

x 10 m op een rij. En dat alles nog er een
eruit zou komen te zien. Waarschijnlijk
het wel wisten, maar nog niets wilden
dat zelf doen. Maar wij wisten het werkelijk niet en namen dus
met de een groot risiko. Hier begint dan ook case
na een interessant te worden voor deze n1r1, .... Ar>" .. "1-10

daarin opgenomen activiteiten

Doel: 3
in

ze beglazing voor LVVI-'U,,,"'U>F,VH

door zijn specifieke aar'dbeV]ngSbt~la~nnlgen

vormgeving. Het Quattro
speciaal op te richten onderafdeling
Department moeten kunnen
proj ecten in Japan.

Glass als kernactiviteit het produceren van .LJ.VULi"o,H.hl

met het oprichten van een onderafdeling voor Quattro SR

haar afnemers zou beconcurreren, was de gedachte
te blijven Asahi Glass die het RFR systeem had
bij Nippon Sheet die een licentieovereenkomst
Het adapteren en aanpassen van het derde
leek een om met relatief weinig
<::I,l"t~1'"\",CCllrocr voor de Japanse markt te

van Quattro SR kunnen doen,

van de Department. Octa-
spelen de enginee-
zou langzamerhand
Om de

up in en daarna een inbouw in de speciaal

voor op het Central
Glass. contact

120
 met een of meerdere potentiële afnemers als verte-
van de deels industriële van architec-
ten en Er was vanaf het ook al een 'pilot'- project
van het Seiroko hospital in Tokyo.

beglazingssysteem bestaande uit enkelglas (al of niet

industrieel vervaardigde koppelingen die aardbe-
weerstaan, toe te passen voor glas façades en
'-'I.....U.HA ...'AA

regelgeving, hanteerbaar genoeg voor

genoeg om door Japanse architecten
lager dan de beide bekende
en een technische opbouw die patent-
AH'I"'..UF,'.V.I..1.

en Octatube

voor
bleerd, alsmede een engineering fee voor het pilot
voorzag in een ontwikkelingsperiode van twee
keurig binnen de gestelde termijn uitgevoerd, de
en het pilot project zijn gerealiseerd en de termijnen
gefactureerd en ontvangen. Op Quattro SR systeem is
wereldwijd een gezamenlijk patent aangevraagd, met Central Glass als
voor het Verre Oosten en Octatube voor de rest van de

uitgevoerd in de engineeringafdeling
van Octatube heeft Mick Eekhout een monografie geschreven 'Guyed
Structures in and Steel, a Book on Quattro Glass', waarvan er
twee copiëen bestaan met de toenmalige stand van de techniek
op het van kozijnloze beglazing als basis voor de overdacht van
kennis In een drietal bezoeken zijn bovendien seminars
gegeven van één Mick Eekhout aan een verzameling van
verschillende afdelingen van Central De
11"\r,nn.rr... ".T1t:> is nog niet vrijgegeven Central Glass

leidend tot een

waarna op elkaar
pr~OdlllCI:conClept door een aantal malen correcties en

121
 uit te voeren op de
activiteiten. De vijf aST)ectcl'ustel

Daken en wanden: 8.1.

Er

in Japan
horizontale vloeren.
kolommen bewegen méér dan kolommen
uit architectonisch oogpunt niet
J~manse glasfaçades bieden de individue-
'-"'-'-!L!V!!""'JlV

in de gewoonlijk royaal gedimensio-

en
'''V,'_ä''lcH.l.P'''''! De zeer elegante kozijnloze
het probleem om de horizontale
n v.F".Uj'F".'"'u op te nemen in de kitvoegen, die behalve en
nu dus zeer vervormbaar moeten Productie-
moeten enkelglaspanelen nooit groter
x 2,1 m, op vier punten opgelegd, waarmee
H.lU'LU!UUJ'V modulering van de gevel is gegeven. In het dak is
sneeuwbelasting en hoge
raturen het gewoonlijk kleiner, met een optimum
en 1,8 m. In materiaal-technisch opzicht zijn glaspanelen
het vlak van de glasplaat en hebben in X- en
en dientengevolge verdient een
de voorkeur. Maar in bepaalde
glaspanelen en in andere staande glaspanelen op zijn
zijn.

122
 voorschriften en de kennis op het gebied van aardbevin-
gen o.a. in de VS werden
werken op hoge gebouwen grotendeels horizontaal. Dat wil zeggen
vertikale gebouwen hebben in hun minst stijve richting een
horizontale bewegingsuitslag. De laatste die o.a. de binnen-
stad van verwoestte, zich in vertikale
gingen gemanifesteerd.

toepassingen van Quattro treffen we verschillende materiële

aan. De kunnen gemaakt worden
,",~H",",~j",H"'''', in glas en in samengestelde panelen, gewoonlijk
Elk glaspaneel kan vervaardigd zijn als floatglas, halfvoor-
gespannen of voorgespannen, in de uitvoering blank glas , dan
in de massa getint, gecoat of gescreend. De dikte
is gewoonlijk een functie van de plaatafmetingen
(wind-, sneeuw-, eigengewicht, personele en vanda-
De komen voort uit het ontwerp
van de gewenste onder-
verdeling en ot'rvn,""rt11"'t'!"I'"Grote voorkeur uit naar
enkelglastoepassingen: enkel en
in grotere wanden F,VJlUHiHi,",,",~
niveau vluchtdeuren bevatten.
volledig gehard en hebben een
de mogelijkheid tot breuk vanwege m1<:kelsu111(le-1111SJlUll:m~~en
te minimaliseren. Central Glass heeft om volledig voor-
gespannen glaspanelen van zelfs 2 x 2 m met een dikte van 15 of
20 rnm te voorzien van een 3 mrn
spannen floatglas. Als Qlc~nnng:~mLaael
neutrale siliconenverkitting, met een
voorkeur in de kleur zwart, of, indien
stabiele uitvoering.

Glaspaneelkoppelingen kunnen gebaseerd zijn op een

plaatverdeling of een met afwijkende hoeken in en Z-richting.
De van de glaspanelen en van de belastingen beïnvloedt
zwaarte van koppeling. De koppeling zelf worden vervaardigd
van aluminium, staal of roestvaststaal en kan worden gelast,
of vervaardigd in een combinatie van
I'-,,,,,'.u .... ,IA-........ vervaardigingswij-
zen. De bevestiging van de glaspaneelkoppeling aan het (du-
JI'-,.LI"''-'~'U.~.l''',",.1. kan op drie verschillende wijzen worden gerealiseerd:
dubbel mechanisch
half half cnt:~ml:scn

voor enkelglaspanelen:

123
 tot een aantal karakte-

in
van heen en weer zouden moeten
aanvankelijk idee was om Quattro knoop te

het RFR C'uC'r",,,,,rY'I dat een H-vorm

de vorm van twee Y's

hebben, Aanvan-
kelijk was de om een in het centrum te
waarom de boven-Y zou kunnen bewegen ten VI-','-'H..;.ULY

Y. Door de X-vorm, bleef knoop er

kregen de vorm van de knoop met dit principe
vormgegeven. Het zou wel alhoewel er een
nisme ontbrak. Het tweede idee was om een twee-assig scharnierpunt
te maken zodat het centrum van de knoop het ware kon kantelen
om de centrale as en daarmee de twee bovenpunten ten opzichte van de
twee onderpunten in horizontale zin konden bewegen. Dat principe is
uitgewerkt in een aantal verschillende modellen, eerst getekend, daarna
In vorm van stalen realsize modellen vervaardigd, die werden
aan de opdrachtgever.

De kan deel uitmaken van het

gebouw, in dat geval is
of een
vormen. Hoewel in het ..... t-,vu,"' .....'u
het effect van
er

Yierendeel- en
liggers waarvan onderdelen afwisselend op trek of druk
worden belast;
constructies "koepels voornamelijk op druk, trek-
spanten en kabelconstructies op trek.

De klant was het meest in trekspanten die we in Delft

in de vorm van gelaste of geboute trekspantconstructies opgebouwd en
uit massief rond staf hadden ontwikkeld als
tegenhanger van de actief voorgespannen kalbelcOlnstrU(~tle:S
Ove Arup. De 'moeder van kozijnloze
jaren tachtig ontwikkeld door Peter Rice c.s. voor
Cité des Sciences et de 1'lndustrie in La

124
renswaardige stap
architectuurpers .
baar. Daaruit ontstond
men, die ontwikkeld
voorspanning, een grotere kleinere
onderconstructie overweg.

9
Voortdurend werden de LU.uuviiLiI'U.u,",

constructeur Rob Bakker

Central Glass. De
neering, een zeer en
engineering op twee verschillende
betrokkenheid om zowel open te

aH~~errleen
is concurrent voor het verkorten van
in een met korte lijnen tussen de
een uitstekende werkwijze om
HH",U"""~U bij het productontwikkelen te
..

door geworden. Maar bij simultaan werken met

is daar het probleem van de hiërarchie en vaste
Als twee met onafhankelijke honoraria, waarvan één
overheersen, tegelijkertijd aan een parallel
één aan het kortste eind, krij gt
voor zijn en mag voor hetzelfde honorarium
een en ander ten genoegen van de ............. nog eens overdoen.
UJ, ...... ,"""

In dergelijke het de rec:eS5,Ie\'e om af te wachten wat

de dominante verzint
concurrent engineering met
In geval van SR
per uur betaald,
van Octatube is door het
het ontwikkelingswerk met
en industrieel ontwerpen
seerd, in vergelijking met
bedrij ven op elkaar
een verhoging van de ~LL'~"V""~
nieuwe concepten te De(]erlKen
ronde door de verschillende
mentariëren, waarna het concept
etc tot het uiteindelijk tot een rHu~nC',rh1in
In de praktijk van de normale
concurrent engineering gewoonlijk financieel
impulsen en wacht
I"'h1"l"'t',,,,, rustig
waaraan een claim op
leidt dat klimaat van tijd claimen
de messen op tafel. Maar
toekomst toch vaker moeten worden doorbroken, op straffe
assemblages blijven van standaard of bekende
De technische vernieuwing is een maar onom-
keerbare dood gestorven.

125
 OOI'lolJlil!e 10
~~.~lr,oI-n".,• ..,.B~T""".

De eerste marktanalyse is gewoonlijk geschied vóórdat het initiatief

gegeven tot het starten van een nieuw productontwikkelingspro-
ces. PO is gewoonlijk een directiezaak en de directie moet bij de
beoordeling van de zinnigheid de marktinformatie ter hand hebben.
Een van de evaluatiefactoren nadat het productconcept is
gekomen, is uiteraard weer de markt: is dat een passend antwoord voor
de De tussen de vorm en uitvoering van het concept van
SR de begrote kostprijs en de reactie van met name
project was hier onderwerp van discussie.
dat het voorgestelde knooppuntontwerp nog
waarna alle voor het zicht
in het zicht en de
als de RFR

gedaan, werd een

de projectengineering voor het pilot
unten, alsmede het en
voor het pilotproject. Deze kwam
lijkbare Nederlandse maar
Glas er niet mee door te gaan. De van prototypebou-
wen in Japan liggen 100 tot 200 % hoger dan vergelijkbare Nederland-
se projecten. Pas bij herhalingen worden de gigantische initiële investe-
ringen terug verdiend. Motieven prestige en gezichtsverlies ten
van regelmatige klanten of toezeggingen liggen vaak ten
vu,....,."'."" aan doen van grote initiële investeringen.
in deze de gele niet werd kon
rrar"... ",,,hl.rla,,,,.. rl dat eerste fase met succes was
H ' r . ..rtCl....

10.2

van deze niet Is

in hoofdstuk 9, onder

10.3 DERDE

houdt zich met

productconcept van 1, reke-
de op dat concept, gegene-

126
 12
te ontwikkelen tot
van functionele, en economi-
sche volwassenheid, waarbij r~+,Yh,,,,.,,, een centrale rol
ft. . . In de
conceptfase zijn een aantal aannames gecon-
troleerd, verbeterd, Ze moeten aan
eigenschappen dat het product maakt voor
wensen van de markt, zoals die aan de aanvang van het
was en die in de 2e fase van Marketing

deze doelstelling behoort ook

de te ontwikkelen en te onderzoeken
de proces duur en de proceskosten, ver-
men heeft van het definitieve product aan het eind van

titel in feite de blokacti viteiten

meer energie en investeringen

fasen. Het is niet dat de 1e con-
ceptfase maar 20% van de en ontwikkelingskosten absorbeert
en de 3e 80%. Een uitdrukkelijke budgettering, onderver-
deeld in de diverse is dringend vereist, gebaseerd
op een budgetpost R & D in het bedrijf als het een eigen pro-
ductontwikkeling of op een specifieke opdrachtovereenkomst
als het een betreft. Gewoonlijk is het
ontwikkelingsbudget een vast

14
Uit de combinatie van
2e fase van de Voorlopige
teit: de omschrijving van
vooraf bepaalde eigenschappen
bedoeld voor toepassing in Japan, in
als beglazing rondom
waar de progressie van de bouwtechnologie
kunnen worden.
Het totale Quattro SR systeem, bestaande Quattro
SR l.r .... '''n........ lln+c.n achterliggende stabilisaties zou in zijn
LV L .....UL',",'

1",",-'L'VVi.1U worden. In deze fase werden de mogelijkheden

glazen niet gezien als reëel in Japan,
(voorzet-)gevel voor door
geplaagde kantoren. In de marketing waren
zeer inventief en moesten vele
worden aangedragen. In deze fase werd aan
<:\T'II'",,1"lnn- voorgesteld.

"..." ... ".... '''l. 15

fase moet een voorlopig marktplan
van de toekomstige

127
 relatie met het producerend bedrijf. Het was met
in deze fase nog niet duidelijk hoe de dienst-
UAlt"IA,n111,CT rondom het ontwikkelde product naar de markt zou
urn,l"rI'::'n Vanuit het moederbedrijf, de floatglasproducent of
LU-I-U/=..,VV'1UV.L.L.

ook kon concurreren met

atnlemlers van de floatglasproducent. Asahi Glass bleek twee
later een dergelijke semi-onafhankelijke opzet het hebben gekozen. Bij
het marketingplan in dit tijdstip behoorde ook de tussen de
geschatte jaarlijkse geldomzet, de individuele projectomzetten, en de
glasomzetten. Natuurlijk bleek dat de interesses van de rnr:''''''C01'"l1''r\rlllf''.",nt
van floatglas met mega-omzetten van een product met een rn11nl1'YHl
kostprijs totaal tegenover gesteld waren aan de zeer
Quattro SR De marKtplannt:m
van Glass en van Quattro SR stonden zeer ver uit elkaar. Het
was meer een kwestie van 'me too': Central que
coûte een n.v''-'~I~.UV'J>J hebben om te kunnen concur-
reren tegen haar twee grote bouwmarkt vertoont
door de opdeling in
een voorbestemde verdeling van
gen. Nog voordat Renzo Piano's
was, wist der drie
zouden mogen IP1JP1''::'"

De
het t"",...hnlc .... I-\""

van ontwikkelings- en
""""...,,.U,....F!,"''''' .............
worden in de zes hoofdas-

Elk van deze

worden voorzien van een
refereren naar (her)ontwerpen, in abstrac-
tie op papier en in concreto in de vorm van materiële modellen en
prototypes om van een naar een productuitvoe-
ring te gaan.

16
Nadat in de moest
nu materiaal
worden vastgesteld,
verwij zend naar
constructieve

128
ontwikkelingstijden en
overwegingen, vloeide lr1nA~"'AY'I
j;;;.vJlU.::lI.v

staal voort. Deze

worden door was gegoten roestvaststalen knopen met een ",,,",u,u.,,,r-,... ,,,,-,
van 12 weken voor het vervaardigen van modellen en het
de eerste stabilisaties hebben een vorm en uitvoering zeer
projectbetrokken moet worden ontworpen. Het te gebruiken materiaal
was bij voorkeur stalen massieve trekstaven, in tegenstelling tot
uitvoering in roestvaststalen kabels van de concurrentie, die
een hoge mate van voorspanning veroorzaakte en dus zwaarder belaste
Deze rvs trekstaven te combineren met gelaste
die tevens verbindingen hebben voor de trekstaven en de
Het staal was te prefereren boven aluminium vanwe-
en de gunstiger
dan van alu/glas.

het grootste probleem

op door aardbevingen en de
van het gebouwen van

Een met
niet gedachte.
nische veren aan het eind van
mechanisme opgenomen
tisch weer zou +Do ..'"rrLrDo1~DoY'l
de vervorming door
knoop die weer nul

129
Een 1"nT,np.rlp.
siliconenna-

naden daarentegen zouden over een 'LV',","-',,",

van 12 tot 20 mm tot 20 mm zij delings, naar links en naar gaan

Het tussen verticale en voegen kende
20 x 20 mm tot een of rechtse
ruitvonn. Het in te zetten siliconen was zeer tot
200%.
Een derde vormde de glas panelen, waarvan in het . . .AE,"'ÄÄA"' ...'..
dat vanwege de veiligheid en het of
het uitvallen moest worden tegengegaan
",... r\ri1'f'Cl>l"1-r

nO()1C11paUteel door een dunne floatglasplaat.

waren de afspanningen. In
aatlwezlgne1C1 van aardbevingen dat een UH"'F,VHU'C""

Nederland toegepast, hier niet verticale ver-

spanning, die aan de einden ~~Ä.".UÄ.u_A gebouw-
constructie, ofwel een horizontale met horizontale
uitwijkingen van het gebouw meer Afhankelijk van de aard en
vorm van de aan de gebouwconstructie ging
voorkeur uit naar een horizontale en draaiende
daarop.
Een vijfde dat in de knopen o::Io::It1,UTP.71

moest zijn om als het eigengewicht op te

nemen en tegelijkertijd bewegingen te
alsmede van een C1elnpmg~srrleChatl1S]me te voorzien.

vorm van knoop volgde productcon-

cept, waarbij op X-vorm van Quattro, zoals dat
voortgebouwd moest worden, hoewel de H-vorm
bij RFR in wezen betere voor
Het paarsgewijs bewegen van de twee bovenpun-
de twee onderpunten middels de dubbele op
,..."'n.n.. ·... '''' as van de scharnierende drukstaaf zich van een
eerste A111hITt" ... n en prototype met tamelijk gebaseerd
op een van 300 x 300 mm, naar een kleinere
.L.UI.l.V~.UJ.F, van 200 x 200 mm afstand, waarbij de
.... typische
Uctatllbe vormgeving met verborgen (aan oog onttrokken) mecha-
in het zicht werd De vorm van de stalen gelaste
werd ontwikkeld gietmodel, maar in
gietuitvoering vloeiender en meer
stroomlijnd kunnen worden.

19
Hoewel de zes technische ast)ecten vaak elkaar overlappen en in elkaar
grijpen, is een analyse toch voor de voortgang van het
proces. De glaspanelen in hun voorgespannen en al of
gelamineerde uitvoering
In de knopen konden de rt"Ip.,r"h'l111

nig vanuit het concept De twee te gieten

werden ook voor de uitvoering nog als

130
elementen vervaardigd. Veel
mogelijke toleranties tussen
de knoop moest een verticaal
met het glasvlak, terwijl
moest worden. losheid in beweging versus ..,.'U
UHI'LL ..

Daarbij kwamen de van

elementen, de assemblagetolerantie van
rantie van de knopen op de
van de 'lnisfit' met de toleranties van
in centimeters wordt aangetroffen in
mechaniek van knoop slechts van mm voorzag.
draadverbinding hetzelfde beeld: in
moet enige ruimte zijn om te kunnen draaien,
vanwege de belasting in de vastgedraaide tolerantie
omdat elke scharnierachtige verbinding grote vervor-
knopen geeft, die in zin Een kleine
een vervorming in de glasplaten. Op dat moment
we weer eens geconfronteerd met het feit dat een bout ontwor-
richting van de steel over te dragen en niet
De stabiliserende construc-
van rvs kregen voldoende draadvormige
verbindingen weg te kunnen stellen naar
de fijnere in de uitkragende op
buiging belaste beperkt zijn, in de op trek
belaste elementen de """"n''''...:7r:...·LF,U'''' ..... van scharnieren geen rol '-'1J'__ v .. '.... v.

20

ontworpen worden dat ze

zowel de mechaniek als de ~"h'·11,...1r1C"':'a. ..,,_AIL... '-", .... u.rO:Hl1rhnrcrp'n
f"'r ...

ties zijn uitermate en

Van Ford wordt gezegd dat hij
principe heeft uitgevonden. Vóór
uitvalpercentages van onderdelen
maar weer te hameren op passingstoleranties van de als
voorwaarde voor een efficiënte Daarvoor u,,,,...rl.::,,...
digde onderdelen vlak voor en tijdens
werkt om te passen, zoals we soms in Met
name op dit onderdeel namen de Japanners van ons over.
Het lijkt wel of ze minder gehaaid in het ontwerpen van een
concept dan het perfectioneren van een bekend "'-"1"''''''''''''

zich tot de mogelijkheden van

snel in het geven van adviezen
van projectconcepten. Het werd in feite gezien als de
op het ontwikkelde ontwerp.

·...,....""t'..,. .... T~L.. 22

Na deze zes aspectontwikkelingen en -onderzoeken werden een viertal
F,'"'.. n,... twee stuks van een knooppunt dat op twee aanver-
JH,......

131
wante de van het .......... ,"'..., . ."" . .'..u . . . . ...,. ill ustreerde en
twee fuH size tests van breed en
ongeveer 2 x 2 m. Deze in

van ongeveer 6 x 10 m en
was van een
het binnenste kon hP'XTP()"pn door de

van het binnenraam-

kon worden om de
De tests
en nn"pr.nrn
wijze (langere duur) en een àYl1anmS,~he
van overdruk naar onderdruk)
begeleid door een hydraulisch
glasgevel met scharnierende knooppunten en
een standaard watertest. Een aantal laboranten had zich tijdens de tests
opsluiten om te controleren of er van waterpenetratie
was. Ze er overigens met hun standaard helmen en
Buddy Hollie-fans. De laterale uitslag werd
vastgelegd. De aanwezige glas-
mclenlaalà strak en aaneengesloten in horizonta-
per rij een vervorming op
probleemloos. ""'''t'·11A1.... Afl

standaardgevel
aan de hoge
inmiddels hoog opgelopen, en het was ....... A......."'.".'\.

afgeschreven op de
Glass concern, en niet op het
ontstond een passend prijsniveau, ten opzichte van de Europese prijzen
ongeveer het dubbele, maar gezien de intensieve persoonlijke bemoei-
met het project zijn de initiële kosten van Japanse bouwproducten
altijd

25
Vanuit de criteria die de directie van Central Glass bij het verlenen van
had gesteld, was het prototype een acceptabele
'-'I-" ..UU....,J.H VjJJLV..:J •..:J.lLlf;;.

26
nrnlllJlK>lr"

..,J.'-".""
J.J."" • er tevredenheid over het gevoerde proces.

proces en maakte de
HHJ'!-.·..."u. .... " om over te gaan naar een eerste tm~palSS]ng van
het Dit is

132
11.

U!-,'..-'..dCtUJ.- of pr()le(~tPlroduc1ten
voor
Omdat op een directe vraag van de 1"\1"r'1"",---tr.llt"f'h1t"",...-t
van het het programma van eisen en wensen
en indien er behoefte dit
ook snel in een discussie kan
tingactiviteit opgenomen. Voor de
de

Als voorbeeld van een is het en ontwikkelpro-

ces van de treintaxi gekozen. Over het algemeen zijn speci-
aalproducten of speciaalcomponenten delen van gebouwen. De schuil-
zuil is echter een zelfstandig bouwwerk, een gebouwtje op zich, dat in
de openbare ruimte in de van Nederlandse treinstations is
F.'-'~jHU"LuL als wachtplaats voor reizigers van de treintaxi. De schuil zuil
voorbeeld gekozen vanwege de complexiteit van
een ontwikkeld bouwproduct. Het proces vond bovendien
de nabijheid van de auteur. Het is een zeer opvallend
waarvan er nooit meer dan 120 stuks zouden worden
De zou de identiteit van de treintaxi bepalen en
niet opdrachtgevers worden
nu dankbaar
F>Viii"'.... U.~ van teksten van Sam van Hr.l''lCT<~1'' en één van de
",,,·M'n,,,, .. " van Dok

11.1

besloten ro .... ,...,. ....~""~iif-ii,:>.

Treintaxi (TT, heden
de

ning TT is een volle UV'..,.LLLVi

standigheid. Een van de kenmerkende verkooppunten was dat

een nooit langer 10 minuten zou hoeven wachten en dat
hij altijd een taxi zou aantreffen. Op de locaties die toen bediend
werden, was dat redelijk waar te maken, gezien het reizigersaanbod en
de schaal van de plaatselijke Een mogelijke expansie van
TT zat vooral in kleinere De korte wachttijd en de klaar
staande taxi zou daar echter niet waar te maken zijn, zodat een schuil-
gelegenheid onvermijdelijk werd. TT en Dok Produkt-
ontwerpers bureau van vier in

133
Amsterdam, dat zich toelegde op producten voor
opdracht tot het maken van een . n.H.l .... , . J ' - ' l U

vH'u...,r.....,u .... u'-'H... met de ontwerp overwegingen

van Dok Produkt

vlot met een reeks concepten waaronder een kwartcir-

dak aan de paal en een gekromde TrarlClnal"Qrl1~P
uit een stuk aan de paal gemonteerd. Kenmerkend voor het
was in dit stadium al dat er zowel voor als achter het scherm een
onderdakse schuilplek Dit concept werd verder
Als een omlij sting van dak en wand in krom
buis met in de vocabulaire van het
haltebord. Bij het maken van een 1:5 ontstond het idee het dak
transparant te maken, om het te krij gen. Presentatie
geschiedde in november 1994. van en kwaliteit van het
verkoos TT in april 1995 om met Dok te gaan.

00lrmlt~ver'D na .rlI.,,·.'ii ... iit-ii'~,[T"" "",..",rii,...,... ht-.

tussenliggende tijd had TT

een
een
een zltgeleg~enllel~[J, ~''''''''''_'''''''''''''''''

met behoud van de bestaande paal niet meer te

Dit betekende een aanzienlijke uitbreiding van
met vele onvoorziene aspecten. Daarbij
naar een introductie per 1 December 1995! Dok
en een taakstellend budget overeen
op een dergelijke korte
doorlooptijd en zoveel ,rI"" nieuwe aspecten. De breedstrekkende
nn'h""I.l'p ..

taak en het daarmee vertrouwen dat TT aan Dok

schonk kan worden genoemd.
voor dat een opdrachtgever een bureau zoveel
mei 1995 TT zo snel mogelijk een
aan zich te binden, om deze direct te
betrekken in ven een definitief ontwerp en om zo bestaande
know-how en bouwelementen te Met Dok en adviseurs
Inkoop van NS die met een
grote frequentie
Deze nlD... lr'rr .."''':.....
geselecteerde
producent. Dit geschreven notulen
is van groot ingewerkt
raken en blijven op het besluitvorming, voor
voldoende druk op en voor op de '-'\..IJl.l'" 'U..LV

134
 'oenillne COl1lceJJt met 1:1 . . . . "" ..... r ... u,..... 3
af of het conceptontwerp wel voldoende
in stijl met het motto van Dok 'zien is
ontwerpfase daarom voorafgegaan met
1: 1 mock-up in hout te maken. Er werd een regen-
(het was midden en al
bloot gesteld
dak

zou moeten
om recht van voren 1nll'An"'lo.. ,rla

sche het gekromde

was het zeer simpel om ter
achteren plaatsen van één zou 1-I"'1'U,",",U.

vondst. Met de verschoven wanden was een aC"\'l'Y'In"'I""tt'l'''C'

te maken waarmee gereageerd kon op

ter plaatse. Een programma van eisen
van de proef werden opgenomen.
locaties met foto's om inzicht te krijgen in de nl-:.",tc"n,fTc<r·An.rht·''''0
beschikbare ruimte, soort bestrating en
opzichte van stationsuitgang.

Pn)dllcente~nS4elec~tie en 4
.LH.L'~'VV'""" had via haar bestaande kanalen vijf
benaderd werden met het ""'''''''71'"\<,17
van de status van het van Dok,
Dok stelde aan TT voor om Octatube als moge-
van glazen componenten bij proces te
bij Dok enkele ideeën over toepassen van
knowhow en durf op dat gebied nooit er doorheen te
TT echter als zesde producent toe

voor de vier
toe te lichten. Enkelen namen
",,,, ..,l"\l,,,,rhnfT

concept te schetsen. Eén

vervolgens
nieuwe sctlet~;;oIJltwen)en
tieke materialen en 'F, ...
HJ. ... 'J.J..J'lUJ.\... U ..., . .

kandidaten te vinden
van
ter
fase snel van een
naar een lichtvoetig
frame met een frêle De informatie in de aaIlblledJng:sge~sp:rek
ken door de producenten werd uu.J.J.~"""YJ. kon Dok direct lnC'I'"\t''I''\I'"\t',,,_

ren in ontwerpwerk. van

Octatube werd rond
waarvan iedere
onervarenheid van '<Jv ............. v'-'
aan een adequate 'F, ....
.LI.H.. '.Ll.jJ'... Ll.............

135
 plaatsing en nazorg. Octatube was immers geen organisatie
was om op basis complete producten met een
groot aantal verschillende componenten te vervaardigen. Er werd een
scorematrix waarbinnen aan
op criteria zoals: verwachte visuele kwaliteit,
LV'-'F,'-'j\.VlJ'U

waarde van de bijdrage aan het ontwikkelingstraject en

betrouwbaarheid betreffende de doorlooptijd. Opvallend was dat TT in
de buiten de beoordeling wenste te houden! De
totaalscores van de producenten liepen niet significant uiteen. Besloten
offerte aan te vragen op basis van de laatste
schetsontwerp, zodat prijs alsnog een grote
zou gaan In samenspraak met iedere producent afzon-
derlijk werd .. producentalternatief voorbereid, waarbij de
p ...'''-'.o.A.o...., ..' • ...,

tot dan toe esthetische schetsontwerpen van een constructieve

en werden voorzien. Iedere producent offreerde dus
op een ander het op henzelf toegesneden ontwerp.
Dit mag betrekkelijk uniek worden Normaal volgde
met een uniform

11.2

Doel Definitief
Na de selectie van de producent, in een uitgebreid bouwteam-
overleg de verdere ontwerpontwikkeling ter hand genomen, om in een
korte tijd te komen tot een hoogwaardig tegen een redelijk
lage en voldoende inzichtelijke prijsopbouw.

NS Inkoop, Dok en
'-'U 1. LU<1o,l,

accordeerde, financierde en
het ""'i'(T, '111TI11 0''''111''''''11

len en uren met een vast Au."' ... b,"'arh'\,"' ....... "'111ta ....'"
Haar van

""Jl ...."""',•...,Criteria: 7
een duidelijk herkenbare
13.000,- excl BTW, in een op de
"'A'-''''UAA'''''''.'''.''_ ,u. ....."'u kunnen
J.V\.IU U'.-'" "-' •• geplaatst en een " J A " ' ; O..... jJJ.UUL"".U1F,

van de eerste per 1 februari 1996 op 25

officiële ingebruikstelling.

"""'.II.Jl.II. .... ~v ....'Un.. ALsp~ectlen: 8

Het ontwerp van het definitief ontwerp zoals dat door Dok werd
ontwikkeld, bestond uit een grote zuil in elliptische doorsnede die door
het dak heen stak, omringd een dak, met twee

136
ronde twee zitbankjes en 1n J,r""1T,r'A Door contacten
met straatmeubelfabrikanten en de het bouwteam
een antivandalisme gevormd, op 'sterkte gehuld
in kwetsbaarheid'. Niet wantrouwen naar publiek
onverwoestbare maar vertrouwen laten
elegant en ontwerp. De
in met Octatube naar voren
perfect op deze aan. Zo was het veel
oogde, men zou snel beklimmen hoewel gemakkelijk kon.
Overwegingen waren nu volgende:

Vorm 9
Een verticaal element als herkenbaar
duidelijke kleuren en met u ... <,,,,,-,,,,,-, aanduidingen.
was een transparant en twee ronde
wanden. De zuil
de naam 'schuilzuil', De was in een .."'rn1rI10 ....
centie van het oude in en kleurstelling. De
van de zuil was in de loop van vervormd, van een
tot een plat-elliptische vorm, om te scheppen voor
functies. Naarmate het werd wat er meer
de ellips meer 'opgeblazen'. Lang er
met de meer dynamische afgesneden bovenzijde
horizontaal afgesneden die was. Het ont-
van de kosten: de schuine 'bisschopmuts'

en
11"\1111/011" ...•... ",,.. • .0.

De diameter van was te groot om te geëxtrudeerd in

aluminium: 300 mm breed en 900 mm De zuil moest worden
samengesteld meerdere onderdelen. Constructief was er van
een verticale "'H"l'-~ vanuit een betonnen
.... "'HJlF-. Demonta-
ge moest vanwege het AI",lrt .. anl,,,, .. 1r van oproepinstallatie
en Daarom werd besloten tot een stalen skelet van
vierkante en een van De beide
ronde kopzijden zouden in een extrusieprofiel de
panelen in of staalplaat.
in het buitenklimaat en van beschadigingen,
op aluminium. (Zodat er in 1997 zonder schaamte
,. ., . .,...... ,_ in ontvangst kon worden genomen).
Vanwege het van zo compleet mogelijk
werd er een bovendaks aangebracht tussen
en bovenskelet, en bovenbeplating,
voor de constructieve en de afdichtende
het r ... 'l1.... zou het
C'1""''M" deellos meereizen.

Vorm Dak: 11
het dak twee achtste cirkelsegmenten in
door een opgehangen aan midden-
mr.,,.,..?, .. "1'"'> test had tot een vergroting van het dakvlak tot
waren. In contacten met

137
octatube werden ideeën die leefden omtrend de
wat voor straatmeubilair tot dan toe zeer
was, Het buizenframe verdween. Het dak
ging bestaan uit twee vrij glazen platen die in het midden
op een uitkragende drager, die tevens als goot
Later ook deze laatste 'laffe' ondersteuning toen bleek dat
een volledig vrij hangend dak haalbaar was, waarmee de kwali-
teiten van glas volledig tot hun konden komen. Een geheel
transparant dat uitkragend en een beeld van kwetsbaarheid gaf en
daardoor ook een sterke eigenwaarde kreeg.
Omdat aan de orde kwam dat bij toepassing van F,V'"UUH.H"",,,",A

één laag wellicht getint kon worden, dienden de

metrisch te zijn om te voorkomen dat er twee
geproduceerd diende ten Het dak
vorm met twee ,.HH.'''''_H,,",',,", v.o,"oO-,rY\o ...1-,:' ...
r>·...

12
Het dak zou kunnen een enkele voorgespannen ofwel
twee voorgespannen platen van
veiligheid tegen
in een van beide
zou kunnen bestaan uit
en geheel voorgespannen

in de zuil: 13
II<'I"'.,,\I-...·"" ..... roo

Om het moeten stationeren van een taxi op stille locaties

r""", .. nnr1'''T te maken, wenste TT een oproepknop in de zuil, waarachter

telefoon schuil ging in contact met de

TT voerde zelf de aanbestedingsonderhandelingen met de
van de intercominstallaties. Lang had TT te
vermijden dat een 220 V aansluiting moest worden
te verwachten malheur met de locale
verlichting door TT zelfs gedacht aan '7A1''''P.rot:>lluAt:>rl1,no-
natie met accu's: suggesties die door de
opgetrokken wenkbrauwen werden atQeWeZE~n
com onvoldoende versterkt kon worden
leerde TT voor een permanente 220 V
verlichtingsnet. Op vele werd ............ LL.L,",,",

ven tevens een h",",TrI"'f't~"

op de zuil: 14
met geplakte letters op de
komen in de zuil voor informa-
tieve het definitieve
programma van eisen was al van een vitrine ergens in de zuil,
die de krant van die zou tonen. de bezwaren van Dok
over de gevolgen van het gebruik (een idee, maar hoe
lang gaat het goed?), zette TT door en wist trots te melden dat het
NRC-Handelsblad wilde Zich bewust
wetend van zette Dok

138
aan het ontwerpen van een een mogelijke mislukking
weer sporen te verwijderen zou Geheel in het karakter van
ontwerp ontstond een ,","'L'UV.LV glasplaat-
v ! - ' . n..".1UlliiF. J"..'-'VV J".. .....LL

je met extrusies op het

get)og~en glas paneel een
uuF" ..... ook de verwachtingen van Dok ". ",,,,.-t'''''''++'''1"".rI
U'"'i .....

van en en oriëntaties
van windrichting en iV,"'!-'i.iVJ'"HU.F.

dat een variatie mogelijk moest zijn in

Met een standaard diep dak of een
op een smalle stoep kon
nodig zonder dakje en zonder
u v......u .. "-'''. . . . .' B

zo uit kwam. Er bleken dus al 5 te ontstaan,

waardoor het in de assemblage (ook niet
De kunst bleek al

ontstond een
achteren en een afschuining in de aansluitende ~~~UA~-H
ten met veel spiegelsymmetrische elementen. Er moest in een vroeg
'-'~"'
...U""JLUwel een schatting van het minimale aantal van
verschillende typen met een overmaat aan onderdelen.

AUA""'","_",,"'" en Ue:taiIUe~riJlg:
werd een speciaal
en ontwikkeld een betonnen
een gelast stalen skelet, aluminium
ellipsranden en kolommen,
lflPP1"riP

geharde glazen
roestvaststalen
en de krantenvitrine. Van elementen moest de vorm worden
en ontwikkeld en moest er worden gehouden met
bevestigen in verband met het ten
van onderhoud, eventueel door Op
verschillende bij

zone kon zijn met tolerantiespelregels. De door Dok toef!et)as1te

leek op van de toepassing van plaatwerk bij
ervan uit dat een ontmoeting van
Er werd juist een ruime kier ~V.H, met in . h V ......

Voor de ontmoetingen van op glas en

139
de .... IV'~ .""~"',
.. JL • ...,

aan het aanbrengen van een

Een duidelijk van
gebogen panelen, die door de niet exact
in maat te garanderen waren. Ze konden op excessen
keurd, maar bij afkeur wilde geen producent meer
Dus ontstond er een evenwicht met toelaatbare toleranties, die in het
midden van een 1,2 m brede plaat wel 20 mm bedroegen, dat wil
zeggen: 10 mm naar binnen en 10 mm naar buiten. De bij de NS
gebruikelijke opstelling van glazen wanden met vrije onder- en boven-
sloot gelukkig naadloos het tolerantieverhaal van gebogen
aan. In de samenwerking tussen Dok en Octatube bleek soms het
cultuurverschil in de vorm van de gebruikelijke toleranties die bij het
industrieel ontwerpen in de orde van een honderdste tot enkele milli-
meters liggen, terwijl die bij het bouwtechnisch ontwerpen van milli-
meters tot centimeters gingen. Een plaatverwerkend bedrijf die voor de
andere te werken dan een plaat-
toeleverde. Een

in
voorwaarden
thermisch
waar het
aluminium
middels roestvaststalen bouten. Een van deze overwegin-
gen pas in het uitwerkingsstadium duidelijk, maar in feite
behoorden ze thuis in het ontwerpstadium: vandaar dat ze hier enigs-
zins anachronisch behandeld worden.

gesprekken met de producent en met

subproducenten, zoals de aluminiumgieterij en
gebogen glas, werd de realiseerbaarheid van de
gecontroleerd. De laatste ronde tenslotte was die van de ass:errlDl:agé~1l1n,
die zou moeten worden opgezet. met de associatie van een
assemblagelijn van een kleine vliegtuigfabriek in het achterhoofd, werd
een serie van 20-25 stuks schuilzuilen verondersteld, die
ductie zou worden geassembleerd.

Economisch 18
de eerste contacten met NS er
voor complete als voor worden
opgegeven. In eerste U A U M..U " H " " met een

140
stalen ellipsbuis per 13 juni
N a de ontvangst van het
werd medio juli 195 een
optimalisaties werd een Y.VJLLLLLLJ.'-'

de kosten van de Ar\,tUT<"'"t'r\,r.r\tnr1 ,rc.l1n,rr Irl

werd duidelijk dat het Dok r.r\tnrP>1rn

was de keuze van de producent .......". .u..u.,.~""..L

11.3

Nu de voor de volgende fase werd genomen, aan-

genomen naar de volgende fase: de ontwikkeling van het
definitief prototype zou moeten worden
werkelijke materialen en de laatste perfectionerin-
Er was een kort tijdtraject gedacht van augustus
Dat bleek zeer kort gezien de aanmaak van speciale
en dergelijke onderdelen. Heel belangrijk
j:;;.H...'L'-'L'....n.J.·... vJ.J.

om in deze fase reeds te investeren in matrijzen voor

LlvCH.loJoJ.LUlF,

en In feite vond daarmee door in de

van tijdbalken die normaliter achter elkaar lopen: van Proto-
en Productie Fase. Een vorm van concurrent engi-
van het prototype en de enginee-
Dit is er de reden van dat in deze
case van een van de productiefase
reeds in het prototype fase worden behandeld.

19
De doelstelling was om per eind december 1995
mee aan de kandidaat franchise een
prototype te kunnen tonen.

)nhvHd~elinlg: 20
Dok zou het definitief ontwerptraject leiden van het en van alle
terwij 1 de producent voortdurend
ven. Om tijdverlies te besparen werd voorgesteld te
van een plus': een vast percentage voor engineering en
winst en risico, bovenop de opsomming van onderdeel-
en de assemblagekosten. Vanaf moment kon Dok
aanvragen en bespreken, technische besprekingen met subproducenten
voeren en zo werd Dok ook medeverantwoordelijk voor de financiële
opstelling. Vanwege de betrekkelijke kleine schaal van het project
dat een formule te zijn die redelijk werkte. aan
op de assemblageprijzen moest worden om
schaaleffect te kunnen meetellen. Het was voor Octatube
'-'J.J.1'J. ..... ' " " ...........

de ontwerp ontwikkeling op deze manier te laten

de post onvoorzien van meet af aan klein
de vele aanvullingen op het ontwerp voortdu-
op de moesten worden toegepast. Het kostenver-
een open boek. Door deze openheid werd gedurende de
gewerkt met een voorlopig contract,

141
feitelijk pas na het van de productie voldoende definitief
was om te worden getekend. Ook doordat voortdurend materialen
en mallen moesten worden besteld, vooruitlopend op het definitieve
contract, liepen ontwerpontwikkeling, op onderde-
len en prototypebouw door elkaar. Voortdurend moesten
afgesproken van 'deadlines' waarna het niet meer op tijd
gereed zou kunnen zijn, de benodigde 'lead-in' tijden en
eersteling producties van onderdelen). In sommige gevallen moest de
volledige serie van alle onderdelen van één type worden besteld,
alvorens een onderdeel kon worden ingebouwd in prototype.
De openheid van bestellingen, redenen voor veranderingen en
.uuuu .... J."'u waren gebaseerd op een basis van vertrouwen. De werkwijze

naar het prototype week sterk af van wat gebruikelijk was. Over het
een producent om componenten uit te voeren als
het nog moest worden getest. zou de
die daarmee gemoeid waren uitstellen totdat zekerheid
over het functioneren van het ontwerp. Gezien de uiterst
productietijd van het prototype tot de eerste serie (ongeveer 6
was het onvermijdelijk dat componenten direct
definitieve vorm Het werd
door niet door een natuurlijke maar puur door
Wat het eerste moest het eerst op
al vroeg in october
nog niet bekend was.
de

....... '.A'"'I-,,.., ...

'AAvan "''-''UH'',..,,",
hiervoor uitvoeringen waarmee men zich niet vastzette voor
latere wijzigingen. Zo kent de dakplaat maar één tolerantiemaat: in zijn
ophangpunten. Verder bleef ze vrij van de constructie. Nadat voor
onderdelen eenmaal de definitieve bestelbeslissingen waren
genomen, viel ook een Waar ontwerpers de
eindeloos te schaven, werden ze hier
gen tot gedecideerd Het ontwerpwerk van Dok in n..--,-I?ar-h+
van TT aangegeven traject, Octatube in
haar begroting een had opgenomen:
van de sterkte en en het maken

van
ren, soms tot en met het bezoeken van de
in om de resultaten van de AA""Tt:.'"".rr",."A,'i'lf'T.
nenten te controleren. In die bleef de taak van '-'''''UU-f.LI'''

durend meetekenen aan het met Dok

lokaties en
soms via altijd via
,+"i--",,,rt .... + en via de PTT en dat in 120 treintaxi steden.

142
 kolommetjes
werd vanwege
rT101""""" .... I,.-

stukken (2 voethelften, kolomvoetje,

van de vacuüm folie/zand
gieten afgebraamd (zoals gebruikelijk) en om een gelijk-
matige kleur te verkrijgen en afbraamsporen weg te werken. Alumi-
niumkwaliteit AlSi 10 Mg. De kosten van matrijzen,
dfl werden geheel geamortiseerd op het project.

22
de beide vlakke zijden van de zuil, onderdaks en
uit een onderdelen met een verschillende
vorm, waarvan er twee als deurpaneel geopend moesten kunnen
als toegang tot het elektrawerk. De keuze tussen 1,5/2 mm
'-'~""-U..Lt-H""''''~ en 3 mm aluminium werd na het vervaardigen van proefstuk-
ken door een geschikte subproducent in aluminium verkozen. Bescha-
'.HF-,ÀJ.ÀF~VU
L..V'....... ""L. niet tot corrosie leiden. Niet de thermische uitzettings-
deze keer een overweging, maar de perfectie waarmee
zich liet zetten, buigen en walsen. De kastjes
overigens wel in thermisch verzinkt staalplaat
in staal was laswerk gemakkelijker uit te voeren
en vervormen van het werkstuk.

vingen en gleuven voor

een kleinere ronde An,pft1ftCT """JOrCA.,

stalen staven in te kunnen ""'"'0.1".+",...,.

plaat zouden verzorgen resp
glas. Totale matrijskosten voor
en werd ook geamortiseerd op het

...., . . . ,........... " •• voorgespannen 24

De glazen wanden
Vanwege vandalisme ging bij
gelamineerd en
een onbetaalbare combinatie.
hoek Coolsingel/Blaak in Rotterdam
beglaast met waar

143
 Twee gebogen glaspanelen zullen nooit op elkaar
met tienden van mm afwijkingen, het maximum wat
U ..UAL>H.U .....'AA

kan opnemen. In plaats daarvan zouden de twee op

elkaar moeten worden gelamineerd middels epoxygiethars. De van
het zou verdrievoudigen, met het voordeel dat het
breuk zou blijven hangen in de twee zijdelingse sponningen. Het
gebruik in Nederland was echter veel simpeler: er werd enkelglas
gebruikt bij abris en snel vervangen zodat vandalisme geen sporen
nalaat en daardoor ontmoedigt werd. Dok bedacht een weg: hoe
beter verzorgd, hoe meer de kans op respect en hoe minder
schade door vandalisme. ir Paul Mijksenaar
speciale grafische screening te ontwerpen voor de CCv'HJ"'-'-"
en kwam met een stramien van kleine
I Dit ontwerp zou op het waarna
tot 570 oe en de "',... ..."',:"",." ... er in feite zou
I
I
,', I
\l., r·"'''>1~rla lucht een snelle afkoe-
,.
rr",T·n ..

J• '. zou in voorgespannen

I "
I
I en een trekzone in het hart van de
I
I U~""An.~"", Het gebogen glas dat
I
t
I
een typische
1
I binnen de overeengekomen
I
I was in het midden kleiner dan
I
I
I
toe groter. Het leek daardoor dat het
I
midden knikte en aan beide zijden was. In het
,I
t al gesignaleerd, maar was als een
I
fenomeen gekenschetst. Bij de latere serieproductie herhaalde
op identieke wijze. Bij de krantenvitrine, opgebouwd uit twee concen-
trische glaspanelen, ontstond daarmee een sterk variërende
ruimte, die in een afdichtend rubberprofiel moest worden opgevangen.

25
De dakpanelen hebben door hun
kwetsbaar karakter. Van meet
van Octatube het
met geleidelijke randover-
afmetingen met een
De dakpanelen werden
vervuilingen minder .......,..."-""'.I'...
voor de schuilende mens tevens een
terwij I deze toch op
'7,,...II11'h,,,, .. was door de lage hoogte en het perspectief van de

van te zijn de glasplaat

werden twee gelamineerde modellen
van Octatube belast tot breuk, erop te
en door er met stalen pijpen op te slaan. Vandalisme was nog
er in onderling overleg naar
Het bleek dat bij breuk van
als een dweil naar beneden kwam, door de
twee platen. Halfgehard glas had een ander
bij het enkele grote scheuren, verge-
lijkbaar met gewoon Doordat de patronen van de scheuren in

144
 elkaar er na breuk
paneel niet naar
maar één enkel dakpa-
v",""",-v",h)

de post-Rietveld generatie
bedorven door een metalen
zou aantasten:
'-'L-o ....·UAA 11 H.

om en werd in-
een aantal perforaties had
te laten passeren. De installatie werd aangelegd door een
onderaannemer. Er was enig experimenteren
om voldoende akoestische demping te genereren om daarmee de
door de beplating van klankkast voortgebracht, te onderdruk-
ken. Een normale telefoon kende geen rondzingeffect tussen luister en
spreekgedeelte. Om bij een intercom te voorkomen dat het geluid uit
de speaker door de microfoon werd opgenomen, heeft het een schakel-
systeem, dat één richting van de communicatie steeds wegdrukte. Dat
kwam de verstaanbaarheid niet ten goede. De mate van wegdrukken
kon alleen aan het echte product worden ingesteld.

TT in een
stalen binnenmantel en een
worden
IrA1'"trtc"", n-a'.uic·"",,1

van
door Dok,
LVi"-ViJ.Jlii!';

moest via modellen nog

in de
op heuphoogte. Paul
intermediair naar grafisch kunste-
had de bewegwijzering van
trok het bureau de opdracht naar
zichzelf toe. Het ontwerp van de op afstand gezien
van vlekjes bij bleken te bestaan uit een
van kleine symbooltjes gerelateerd aan reizen,
weer en voor enkele citaten van beroemde
later stadium heeft het de vormgeving
de vitrine ter hand genomen in een bijpas-

29
r1i:t,;:'''lUlJ.llJlll'Ul'''''' ........ 1 ... 1I- ..... ih" .... n .

de assemblage van het eerste prototype werden een klein aantal

gebreken ontdekt, voornamelijk van passing en toleranties van verschil-
lende onderdelen. de vereiste korte doorlooptijd was voor een

145
 stijl van seriedelen waarvoor
moesten worden vervaardigd, werden uitgewerkt in
~~'a~.'HU'I->""''', alle maakdelen waren alleen nominaal bemaat.
o-"'l'n.H"l'''',Pl'r1IP

zou daarmee als voorbeeld dienen voor de

nl'f"\Tn.T'U1'"'''' produc-
geconstateerd konden nog worden 1".""\.IV.l.l.lj;.,V'-'.l

weg: talloze producten bereikten

U.ln.'-'.up"'''' markt
er maar één tekening van werd het model
informatiebron. Dit ging goed zolang men niet van 1-"".1,,"[70
de informatie, verzameld prototype,
Maar door de goede voorbereiding op het
(engineering), alsmede van individuele
van de onderdelen vóórdat ze tot een
zuil waren 0-"":1",,"'11'1 geen wezenlijke wijzigingen .l.lvvu,c.-...,-

kelijk. het minst gelukte ontwerpdetail

gelijmde het gevonden: nota bene een
introductie Uctatllbe maar in verhouding van het gehele ontwerp
in massa te Een stoere knoop zou een veel
evenwichtiger indruk Doordat er toch al
gaten in de plaat moesten worden M"'dHa(~l'!..L van de ellipszuil
was het achteraf niet nodig Het had kunnen
leiden naar minder ,..."'.......... +h' ...''''....
ru... " .....

Ko:stp1rUsbereke:nmlg: 30
Inmiddels waren de kosten,
open tot stand gekomen en
gecontroleerd, gestegen tot een bedrag van
bedrag dat, gezien de geleverde
voor

Go
na de publicatie aan de pers medio december
tot het start van de productie van de gehele een en ander
verkrijgen van goedkeuringen voor plaatsing,
en nutsbedrijven afuankelijk zouden
zijn.

11.4

Reactie onrl"'!:lIl"I'1tOf,,"V,,""O
De was zeer .... ,....<"1-H"1- de en
ging akkoord met begrote .. l.V.>L", .. 'Vt--"'L'-"UHJ.F,V.U.

schema: 33
U",.""riI~.I'1tl'.o

Al tijdens de aanloop voor

groot aantal bestellingen
serie. Om de productie van
moesten matrijzen worden velrV2Lanll2:Q
niumextrusies, de en in
de kleinst mogelijke series.
Tegelijkertijd met de van het prototype moesten ook

146
 het

serie
reguliere
Engeland, Duitsland en Nederland.

Bestellen en 35
De matrijzen en gietmallen waren voor het prototype reeds besteld en
behoorden in feite dan ook tot de prototypekosten.

rrC1UI.ICllie in Elementen:
Conform de eerste ervaringen uit de prototypefase met hun terugkop-
pelingen werden de elementen vervaardigd in diverse fabrieken in

sen en
producent
componenten uit een projectmagazijn
verricht door personeel dat
beetje vrijbuiterig. Het kostte het manaJe;ernetlt
om voldoende discipline vanuit
be rondom het ontwikkelen en bouwen van om te zetten
in een efficiënte productie van een kleine serie. De serie kwam ook
nog in en stoten tot stand doordat aan vergunningszijde
voortdurend belemmeringen werden ondervonden voor de uitvoering.
Overigens: de Amerikaanse industrialisatie na 1945 bracht de mogelijk-
heid om in de lege vliegtuigfabrieken industriele woningen te vervaar-
voor huiswaarts kerende soldaten. Echter bureaucratie rondom
hypotheken en bouwvergunningen zorgde ervoor
stroomlijnde productie van honderden per

147
 bij tientallen en LVJ.hHVLLv failleerde.

raIlSDon: en lokale 39
11>./0..,."" .........."''''.

vOlortles1:errlC1e route van drie lC)Canes. .u.....JLIl-..,VL''''f'o.''"' ......

de drie schuilzuilen en na
vroeg afgeleverd, uitgehesen en met de

in het eerste half jaar onderhoud vereisen,

de krantenvitrine en
Erkenning
Goed in kinderziekten in de detaillering van
Industrieel
Ontwerp scharnieren en cau''''''''''b' .-.-.""',,<'...... ,...,, ... treintaxichaffeurs zorgen ervoor
gebreken direct H1A,1"rlt:.n Er heeft nauwelijks vanda-
lisme tot onze en tevredenheid, overigens.
Per 100 zuilen blijkt F,vJ.J.u ........ vJ....... per maand.

Van de totale geplande

ongeveer een honderdtal
houdsperiode van één jaar; moet er !--,,,",AAAA'''''V

1"""1""<l1"~lh"" uitgevoerd worden. En dat is veel

Ten aanzien van
opmerkelijke beelden in
Y .... j.Y"-'j.1J1."

en ze beschutting voor
wachten. De schuilzuilen functioneren dus tot

148
De bouw zal door de overgang
ren, maar het is wel een
architectuur en is zeggen.
van de architectuur met name door ""t'1U1tA11~A1'"\
"'''0'1''''1'11'10'..0

tuele fase sneller dan de hr\1nu1ro",h",,,c"~'A

mogelijkheden die de V'V~~~I-""LV'
aantrekkelijk geworden dat
conceptualiseren van een complex
ruimtelijkheid en het maken van de VViHJU,'F-,"'''''

overmatig veel energie in de ontstaat een

wordende kloof tussen de en de """""1<",,1"H~1"r,,"a
Het wederzijds invoelingsvermogen verschraalt. Op beurt
kelt de technologie van het bouwen zich grotendeels buiten het ge-
zichtsveld van architecten. nieuwe bouwmaterialen, bouwpro-
ducten en bouwtechnieken zijn geïntroduceerd, grotendeels door
Andere weer geïnitieerd door voortrekkers onder
Weer andere zijn uit gratie geraakt. De huidige
mogelijkheden wordt door het groeiend specialis-
niet meer beheerst door de architect. De bouw-
V~'U,I-''''''"''- geworden en de verschillende aspecten
verweven en dat architecten zich
daardoor voelen.
tectuur op gespannen voet staat met
" .."'n1T'o,,,rArI spelen het meer L~,",HU, ....".',LA.

12.1

revolutie. Het Rijksmuseum

in Amsterdam waren in aanbouw. Er waren praktisch nog geen auto's.
H.P. Berlage's goederenbeurs was in in aanbouw. Het
nieuwe materiaal gewapend beton was via de Franse Monier
en Hennebique op weg naar adolescentie, meer via praktijk dan
theorie. Slechts gaandeweg ontstond een correct inzicht in krachts-
werking van dit massieve constructiemateriaal. In de voorgaande
decennia waren geheel beglaasde gebouwen in parken gerealiseerd.
Winkelstraten met glas overdekt. Maar deze hoogstandjes van
werden niet erkend als architectuur. De aanleg van
spoorwegen voor een reeks grote brugconstructies en stations.
De stalen of Forth spoorwegbrug bij Edinburgh van Benjamin
Baker was, ondanks het aan analytisch rekenwerk destijds, maar
dank een inzicht in het krachtenspel, gebouwd als een
buisconstructie met gigantische uitkragingen. In Parijs voerde Eiffel in

149
 boven in zijn toren die
later gebruikt zouden worden door vliegtuigbouwers. Echter de kloof
tussen architecten en constructeurs was groot. Tijdens de laatste
eeuwwisseling was er sprake van een die
overladen was met cultureel maar had
stimulans die de onafhankelijke
I"."'Lnu.~-'~u" Er was weinig sprake van dialoog, laat staan van
... vVJcUVU.lIC.UV

is de situatie een eeuw later. In

waarin architectuur en bouwtechnologie
is integratie wel bereikt. Echter de jaren
wordt nu door velen als een oude patri-
gelegen laat liggen aan de van veel
om hun eigen identiteit uit te kunnen drukken.
proberen fanatiek .de intensive care situatie van
~'-'''''-''''~'''''U door steeds weer jeugdactiviteiten te
mogelijkheden te beschouwen.
I-V,"'.l'l..V'.lU":'Uf",V

met hem omdat ze weten dat

willen

zoals Günther tseJtlm::;cn

en het revolutionaire
Renzo Piano en Richard ~,"V'F,'-'jl '"'

van de technische voor

Britse high-tech architectuur van de LUVLLUF,"'" van Norman
Richard Rogers, Nicholas Grimshawen anrlpl"'jC>n is het besef rrPl"TtY\P,r1

dat de bouwtechnologie onontbeerlijk is en heel

voor de architectuur. Om de en
draagconstructies in stalen buis te benadrukken
[10] al eens geïntroduceerd. Op het gebied van con-
structief ontwerpen heeft het bureau van Ove Arup in die tijd een uit-
stekende roep opgebouwd. Peter Rice, Martin Francis en lan Ritchie
veel nieuwe ontwikkelingen van geraffineerde bouwtech-
nieken. Echter de bouwtechnoloog moet zijn plaats weten: bouwtech-
wordt door architecten dienstbaar gedacht aan de architectuur
en mag niet Peter Rice was het prototype van de
architectonisch denkende constructief ontwerper, die een
en bouwtechnologie tot in het klein-
Als een van laatste werken geldt
Airport van Renzo
Ook Calatrava
oon en
soms van kunst en De genoem-
zich in uitzonderlijke
een breed spoor waardoor de subtop en de een
f-.""'''''"'''''"'~' met minder heroïsche projec-
ruimtelijke omgeving vormen. Voor
in het ontwerpen, ontwikkelen
bouwcomponenten, is

150
de relatie tussen architectuur En
in de bouwtechnologie
nentontwerpen een . . H . . . . . . . " _ ...." ...... " "

vanaf invalshoek
over de bij drage van de
wezenlijk onderdeel
logie overgedragen naar een ... ,,,~n'''lt·
technologie in de toekomstige
in aanzet gegeven en door te zetten.

12.2 DE

De ruimtelijke omgeving wordt

verblijfsruimten, openbare verkeersruimten, gebouwen en bijbehorende
De uit elkaar getrokken en indertijd door CIAM
krachtigde in de ruimtelijke omgeving, zorgen aanvankelijk
voor helderheid. Maar naarmate haar populariteit stijgt, ontstaat er in
werk meer armoede door het isolement van functies. Nu
gaandeweg in de stedelijke omgeving weer samen-
rr",,-nt-~>rr1"A"'1'rI tot een hogere vorm van rijkheid van leven en
wordt wellicht niet de puur functionele gebruiks-
waarde, maar zeker de belevingswaarde intenser. De stad is ontstaan
als een kruispunt van verkeerswegen, menselijke contacten en materiële
Gebouwen kunnen zelf ook de complexiteit van een
kleine stad van menselijke communicatie.
kader van het modernisme de latere architec-
elk binnen een of twee decennia
worden volgende substroming. Het structu-
ralisme het niveau te
samenwerkend Het vormt een
karakter van de o.JUlllvJlHv

een verschil in
leidt dat tot

van het Modernisme in

als antithese
schoten en de architectonische overheersen. Iedereen
moet met alles en
slechts Een
is het
gevolg. Alles

van een

151
grote gemeenschappelijkheid
mogelijke zal de
weer distinctief en
maatschappelijk proces
de tij d. en van
tegratie en komen moeizamer stand en kosten fortuinen in
die voorbereidingstrajecten. in
het openbare gebied is een moet
worden, maar vaak loopt het op Er moet worden
ge1'nvesteerd in het zoeken naar een beter evenwicht in dit publieke
integratieproces, zodat het bestuurlijk weer hanteerbaar wordt. Is het
niet beter dat de op het van de
zeventiger j aren hun ontdaan gaan
worden! Op universitair de een duidelijk
voorbeeld met instelling van een structuur.
In van toenemende informatisering en moet
gesteld of het nog wel logisch is voor een zo snel
samenleving een omhulling te waarvan
en bouwen zodanig lang duurt en de materiële
dat elke voortzetting van de veranderingen
laat Moeten we in de toekomst op U-,-,.'-<ViJLU-V

in het verleden! Zo ja, hoe aanpasbaar moeten die

Dat leidt naar een ander antwoord dan Archigram
waarbij gebouw van de toekomst als een
materieel skelet wordt gezien waar-
naar believen kunnen worden
en Uit materiële veran-
binnen een 1Yll1n'fl-."" is het concept
van het Centre Pompidou ontstaan.
Het is overigens een van de eerste
idee van Archigram zo ~~'~_"Á,n
verandert aan de
waarop het was en waartoe het
kan met een beperktheid van visie
hebben. Na twintig
in de verf gezet en ziet weer uit
vend veranderde. Maar veel van
tachtiger die met hun ,H'I..\',JcVLUV.I..I.L.l.E;V

koketteren, blijken toch onveranderende

Het is momenteel nog niet zover dat het omgaan met de virtuele
van de computer de kijk op de gebouwde werkelijkheid heeft
Maar de imperfecties en de gigantische energie die
het materiële bouwen met zich meebrengt en de An-''''1''Ie-l"'h111''1

tie van de virtuele werkelijkheid zal er in de toekomst een overgang

vinden van concreet naar abstract, van materieel naar
wordt opgeroepen door de ogenschijnlijke
Dee~1Qem van een nieuw ontworpen gebouw op de compu-
C1mnerlSH~S kunnen worden gegenereerd. Overigens is bekend
wat getekend wordt, ook werkelijk bouwbaar is. Aan de
van materiële de logica van de bouwtechno-

152
 en rationele budgettering moet eerst voldaan worden.
de nieuwe gebouwen van de huidige eeuwwisseling valt op dat ze
in het algemeen niet uitblinken door technische nieuwheid, maar eerder
composities zijn van bekende onderdelen, vervaardigd zijn uit bekende
en via bekende productiewijzen tot stand zijn gekomen. De
U~~H_'d_"_ SllmemneJlmg van gebouwen kan soms op onderdelen excen-
om het gebouw te laten Gewoonlijk is
de positionering van materiële componenten in de ruimte
de wordt gegund. Het anders
van onderdelen in de ruimte alles met
vorm, en componentvorm te maken.
wordt door de ,,"' .."' . . . ,,;."' ..
Zonder de hulp van teken- en
voor en
was de architectuur nooit of slechts moeizaam van het
stelsel los gekomen. Een enkele schuine of
Scharoun en Aalto
van een niet meer in
is, wordt een grens
schuine

toren is
hand vervaardigde
met niet-orthogonale
gemakken van de rechte en het orthogonale
tegenstelling tot de scheepsbouw architectuur ook
zonder gebogen en schuine Is scheef en krom waan van het
moment! Het werken met de computer aan deze complexe geometrieën
gaat overigens ten koste van tijdsbesteding door velen, zowel in
de voorbereiding als in de uitvoering: het kost veel energie en

tussen hen.
opgebouwd om het
proces te laten Door de introductie van vele
die buiten dat gemeenschappelijke ervaringsveld
nu echter zeer Het lijkt er
op dat er geen weg de
heersende hoc sanlenges:tel<le
die voor een
elkaar H/nrrlp'n ~'Q:S;lgejKl'1t;(11--11, is de leercurve niet nA('1+1<~+
In de & rationele
naar het
bepaalde kennis

153
ten van nieuw ontwikkelde bouwtechnieken door de nieuwe
De oudere generatie kijkt aanvankelijk met
gebrek aan kennis van de jongere op het van '-VV"LHH'-'-,"\.,

maar zal vervolgens verbaasd later te moeten constateren dat men

na een bepaalde inleertijd nieuwe
Daarmee durven ontwerpers ook in
in stoutmoediger voorstellen te maken,
weer een stuk verder trekken. Deze
op de van ontwerpers op het gebied van
bouwtechnologie. Ze lijdt vanzelfsprekend schipbreuk
zich alleen houden met het conceptueel en
op het bouwen.
CTprlPl"~ltlP van bouwtechnologiestudenten in Delft leert om
gebruikelijke werkplaatstechnieken prototypes van
ontwerpen, deze zelf te vervaardigen en ook te
gaan zich over tot tien jaar manifeste-
ren architecten bij de materialisering van
consumenten ten opzichte van
zien architectuur en bouwtechnologie als een
tandem solo kan. In professionele toekomstbeeld is 10 jaar
geleden de term geïntroduceerd: een ontwerper van
is het neefje van de
COlID]:)0l1lellltarCJl1t4ect', die op het bureau van de architect de onderde-
len van zoals de "'.,.,I1Y1I1n•.,."".a .... l!-.'uro1l-
weroper van een produ-
cent van '-'IJ'""'-' ...... '-' f',n.rn,r\r\11t:>1nl't:>11 vrC)dllctC)ntwerV4er dat doet
voor bij het
ontwikkelen van 11H,.l1HTc>'

de partijen er een uitvinder cum

de brug vormt tussen en bouw, en
wende en verrassende wijze in een menging van "-'10"'-',""'-"'1''-'-', HTat''''l1C'f'ha..-

uF,'"' aspiraties.
. " .....JIH.a.'-'u ••

industrieel ontwerpers proberen de zeer beperkte keuze

van de in massa vervaardigde consumentenproducten voor consu-
ment om te zetten naar een keus. De bouw is traditioneel
p'e we,eSl op de wensen van de klant. Een aannemer
1

wat opdrachtgever wil; hij volgt

vV'''''''''"'',l.'''-'.1.1 in de bouw, met name die van systeem-

weten eisen van consument-architect

pas het programma voor het betrokken
tussen
u.""''''''J,''F,

aan de vervaardiging. In de bouw

,~,,'''J''V'''' nooit weggeweest.
',-'UULF,V'

is dat er de oorzaak van dat de industrialisatie van de bouw

op het niveau van seriematige prefabricage. Een graad
zoals de productie van auto's gebruikelijk is,
fragmentatie van opdrachtenstroom en
nooit op vergelijkbare wijze op
VVJlh'l.UH'",,'U,V"'V"'''''''U,

als de kleinste onderdelen wel

industrialisatiegraad neemt af in
~v"eCl.aal . Maar de bouw heeft haar

154
eigen charmante om binnen
en efficiënt mogelijk te werken.
digd met behulp van computergestuurde
handelsmaterialen. En als de
bouwcomponenten weer manueel/machinaal
kwaliteitsniveau en prijsniveau van volledig
\JUu.""."'~~ blijft dan uiteraard een wensdroom.
Kwaliteit was traditioneel iets dat op de bouwplaats tot stand kwam
en daar ook kon worden Met
meer gebouwonderdelen die buiten
hebben zowel de ontwerpers als de
verloren. Met de
is ook de dagelijkse controle op het
or.. 11'1"", .. 1" en aannemer uit het zicht verdwenen. De

te onderdelen is afhankelijk van

van de betrokken producenten. De laagdrempe-
er enerzijds voor dat weinig producenten het
bouwproducten te ontwikkelen en op de
op

letterlijk van
nieuwe initiatieven te
aanbiedende partij,
architecten cum suis
ingeslagen is de visie van
vaak meedogenloos. offers
gebouwd hoogstandje. Zo zijn zowel het betrokken ............ 'u .....,,~'-',J'-'
H.".U.U ...

het beglazingsbedrijf op het nieuwe

Nicholas in Londen failliet gegaan, maar
en de architect geprezen.
Behoudende ontwerpers menen dat in
de materialen en technieken bekend zijn en kunnen worden. De
architect in het algemeen veel meer selecteren en combineren dan
opnieuw uitvinden. Er is inderdaad een overaanbod van middelen om
mee te maken. Daarbij komt echter dat er regelmatig
in onbruik raken. Gerichte belangstelling een volwassen
schuiven en op iets Na
en ontwikkelingswerk weet
in uitgewassen
die niet meer vuil ondanks regen en l1Pt"rQ'lo::IlT

hAI.. h"",.... architecten nu geen belangstelling meer om dit

beton wordt nauwelijks

om vurenhouten
te timmeren voor het verloren gegaan.
De keuze van architecten te
maken met
geven aan het gebouw.
In de Hrc.... I",,""'" lijkt het een ''-'F,'-''',C>L'-'lULlF, om de toene-
mende van electronische via het

155
onstuitbare en de ontwikkeling van de computer te huisvesten
in hun tegenbeeld: uiterst materiële en zware steenachtige gebouwen.
wordt meer de hoop op eeuwigheid uitgestraald. Eerder komen
voor een eigentijdse expressie verfijnde bouwtechnieken in aanmer-
die met zorg en intelligentie ontwikkeld zijn. Dikke
wassen grindbetonpanelen hebben het afgelegd
hangende gevels met sandwichpanelen opgebouwd uit een natuursteen
van enkele millimeters op een stijve aluminium honingraat.
iLUVVL"'.""'!".

Sandwichpanelen hebben een energetische verantwoording zonder

warmte-accumulatie. Glaspanelen krijgen een steeds hogere
gecombineerd met een hoge lichtdoorlatendheid en een
transmissie van In de toekomst zullen er glascoatings
ontwikkeld met eigenschappen die zich naar wens aanpassen
en het tijdstip van de dag als reactie op de hoeveel-
Die regeling van fysische
meer mechanisch te worden
Monde Arabe van Jean Nouvel of

overgang te
be~meure~n in Bouw-
technologie lang
lag aangeschurkt, naar de Werktuigbouwkunde, die met name in de
onderdelen van het
gebouw meer
installaties maken tesamen vaak al meer dan de
uit. Be~onnen nog steeds
van wezenlijk belang, maar voor architecten
omdat er niet in ontworpen Ze hebben
afgelegd.
Daarmee is de bouwtechnologie verder ontwikkeld, helaas ten koste
van ruimtelijkheid. Hetgeen overigens niet wil zeggen
dat de minder sculptureel moet worden. Maar er gaan
meer warden verloren in de waan van de complexe geometrie. Archi-
tecten die altijd en voorzichtig aan 'duurzame'
tectuur werkten en de zonoriëntatie als uitgangspunt namen voor een
ruimtelijke van hun gebouwen, zien nu met lede
ogen dat de noordoriëntatie voor lichtgevoelige activiteiten verdwijnt
de De woonomgeving
meer op logische duurzaamheid en oC>ro,e>r"'lC',
de

hebben

maar de esthe1tis(~he
Duurzaam
lang voordat

156
de duurzame materialen dan ook voor hun zorgen;
hoe materialen die nog lang mee maar nooit
vorm van elementen of worden
want tussen en hergebruik zit gewoonlijk een genera-
opvattingen. In de architectuur tot het eind van de
van onderdelen altijd
natuursteen werden als kostbare bouwstenen
van latere generaties, totdat de tijd van
hergebruik een eind maakte. De politiek
ontwikkelingen naar de meer
~V.L'u 'J.. in de
. L u .... •.u ... Ook de bouw als
industrietak, toch al een betrekkelijke levens-
duur hebben, doet graag mee met dit . . . "'.H. . ....,".
Het groeiende om te
teitseisen brengt een veredeling van
daardoor niet meer te her te rYnl..... "'lr.::....

siliconenranden in de dubbelglaspanelen
glas zozeer dat er een veel
staan. Dus wordt dit
reflecterende zilverkleurige en
hergebruiken. Dus wordt er i'l.. V,C>LVUUA

kunnen als niet degradeerbaar

tie coatings moet dus weer atblreê~kbaat
zijn.

12.4 IDEE EN

door hun gebrek aan kennis van

van industriële en geprefabriceerde bouwproducten
vergelijking met producenten. Producenten
in de overlevingskansen van
Het ontbreekt hen aan
kennis afzetgebied.
Van vanuit
te
komt
mede voort uit het aantal
ontwerpinput kregen. De manier
op gang te brengen
brengen tussen architecten en
respect en vertrouwen. Een

niet meer durven of een <=""".nUL'-'"

Innovaties van bouwproces sen en
worden voorbereid. Het
buiten het proces van de toepassing in in
een vooruitlopend of parallel
teem. Scheiding van ontwikkeling
zijn oorzaak in het
kent doeners en de

157
 1111'1IAua"t-1,:>-t" onderzoek met een iets
zullen

kan

ontwerp voorafgaan, bij

ontwerpen en tijdschriftpublicaties hoofdaannemers
geschiedt dat door en organisatie. produ-
centen vindt onderzoeks- en ontwikkelingswerk plaats, dat
naast de de opwekking van nieuwe producten dan
de en levensduurverlenging van bestaande
of beoogt.
van van bouwopgaven
wen is ook sprake van een v mroeamme:llDlg
l<V ....'H'"'H ......' .........

den en begeleiden van

complexiteit werd daarmee
managementlagen een Deze Ul-'~'_A'-UÁ""'-""'H
in hun autonome gebieden en vvl""""".,-,jj
proces. Hoewel elk specialisme autonomie en
inhoudt, het in de bouw een
te schuiven: van de

aan participanten
vraagt om opschoning, en
bouwproces. Concentratie van en verantwoor-
zou de verhoudingen in het bouwteam aanzienlijk "t:>1t"np>lrI,"'_
_ _ " 1 ' . ___ ' . _

ren. Het is aan zich sterk genoeg kunnen manifes-

teren om de aan het licht komende wildgroei van bouwmanagement
weer hun te en daarbij voor een groot deel hun
weer te herwinnen.
hAl1UT1.... l"Af't:Jo'"

zich vierkant voor taak

het steeds
en
specialisten
worden
uitvoering
verantwoordelijkheid voor van
prefab gebouwen en hun
in werk
jurisch wel maar een nnlht:>CTl"llr\t:>llll
is. We zullen het hopelijk gaan meemaken dat de
keningen van de architect in Uh'>".'"''''''"'
van alle

correctheid van
daarop verlaten.
Tenslotte moeten
die neergelegd worden op
sluiten. Geen enkele van de bouwteamleden zich in die zin Lr,l1... .,,,,,....
onttrekken, geen enkele en ook niet de De bouw

158
teamformule stelsel
ge-

een

zal het

productie
behoorlijk
vooruit, terwij I
meer materiaalgebonden
nu naar mijn weten in geen bouwcomponent
matiseerd geplaatst, bijvoorbeeld met van een barcode. Er
zullen aanzienlijke moeten worden gepleegd in het
uitvoeringsproces om de winst in ruimtelijkheid door de computer in
de conceptuele fase mogelijk gemaakt, niet te verliezen. De voortrek-
kers van door de computer gestimuleerde geometrieën zoals
architect Kas Oosterhuis, die in hun ontwerp instrument tevens een
zien om tot betere ontwerpen te komen, zullen hun bouw-
van het uitvoeringstraject in eerste instantie op
moeten nemen om kloof tussen CAD en
(Computer-Aided

12.5 DE
steeds meer aan nrC'l",II'.::>

Locatie en ten 1"\r\'7'I"I'"\1".::>

auto's en vervoer
de infrastructuur

onveranderbaar
gen die een decennium
een
door de voortschrijdende HHLllU<LUL

voor en
verblinding niet meer te combineren met het werken achter computer-
schermen. De betekenis van als uitkijkmogelijkheid bij
het gebruik van computers neemt af. De betreffende Arbo-regels
kunnen worden aangepast. De huidige kantooromgeving wordt door de
half uitgedraaide TL-buizen steeds sfeervoller. Het gebouwen de
als haar meest belangrijke deel zal het evolueren van organi-
satie met haar tijd moeten symboliseren. Het gebouw wordt een

159
driedimensionale
twintigste eeuw kan
vele architecten elk op hun en in een
ontwerp '-J""F,V'W"'~,
...... L ..'AA'-''-'.L

van het duurzaam bouwen zal

en abstrahering van gebouwen ten
functioneel en esthetisch een
mee te geven. Gebouwen in vloeroppervlak en "n.II"",~Orl
ten overigens ook langer kunnen meegaan met ~Ta' .. ",r\rI"',"'r1

en andere op dan in zuinig

strak getailleerde ook dat vereist een
",",'-"'HF,'"' Nederlandse 11'H'0<'1,."'..,I.-."'''',...,',,"

ontwikkelingen in hardware en software van

een vergroting van van een
en perfectie van uitkomsten tot
gevolg kunnen factoren blijven na de visie van de
opdrachtgever en voorstellingsvermogen, het zoeken naar
ruimtelijke en onverwachte verrassingen in het werk van
architect belangrijk de kennis, kunde en
het inzicht van de architect om de meest materialen, elemen-
ten en te compositie van enkelvoudige
materialen via allerlei te kennen en te omschrijven.
In toenemende mate met voldoende kennis en
als de revolu-

visie moet de architect integraal voor het

lijk kan op continue basis F,V,JV.l.JIH.,,,,VU

Ad hoc projectvoering, waarbij niet

1-"" .. rn"I-n wordt gemikt, leidt niet tot een (T"',~A1'''''I''\I,

In gevallen zal voor elk

benodigd hetgeen tenslotte zal leiden tot verlies aan
en een langzaam uit het zicht
mg:ezc;me '7"'''1,,-1-'''''1... + naar een betere kwaliteit.
samenstellingen, details en materiaalper-
van bouwtechnologie vereist dan het
De~ipelen van de "''''rY'1n",1-~> .. Na design volgt enginee-

ring, een goede uitvoering van het

ontwerp de computerontwerpen
van Bernard zeer conventionele, om niet te
zeggen traditionele Ruimtelijk gekromde
daken in zijn uit rond gewalste open
staalprofielen, veel verder was ontwik-
keld naar een Excellent op het gebied van
de geometrie samenstelling. Het
geheim is kunt uitgeven: ofwel
aan een complexe ,~.I.
I".'"''-H.I..I. ... en geraffineerde
samenstelling of aan Architecten
hebben wel de <.aUU.l.~JL,", met nieuwe bouwtech-
nieken te maken, pour mieux
. Eerst sprong in het streven

160
naar

installatie- en

In het algemeen wordt het bouwen steeds

meer door de werktuigbouwkunde
daarvan de invloeden ondervinden. Als
structies zullen aan het
worden gesteld wat betreft de '.n"u'V~~J."'~~
de betonbouw kan niet meer die
Deze eis zal invloed hebben op van beton. Het zal
leiden naar het 3D inmeten en op zetten van het skelet na het
storten of de droge assemblage. Er is een toenemende
inmeetpartij op de bouwplaats als een onafhankelijke
niet afgedwongen door slecht werk, maar als noodzakelijk intermediair
tussen de bouwende partijen. Met name op het breukvlak tussen
en afbouw treden veel onduidelijkheden en wanprestaties op.
deed de bouwopzichter zulk werk, maar dat is uit handen
gegeven. De bouwende partijen moeten ook aangesloten op de
project-CAE, die te bouwen bewaakt en vaststelt, een
naar CAB. De zal op meerdere vlakken
het beton storten) en het assembleren
moeten gaan vergemakkelijken. Een door een
VV1HI-IV.UVU'_,,","

in

tijdens
gekomen,
beerd worden. Daarmee er weer voor een
de kennis en de kunde van de architect op bouwtechnisch niveau, zoals
dat ook in de traditionele en periode bekend was. De huidige
neiging om vanwege het gebrek aan kennis en inzicht in productietech-
nieken, en door het streven naar prestatiebestekken, te
vluchten in het denken, zal na het bijpompen van de
hedendaagse zeer werktuigbouwkundig getinte productietechnieken
weer een nieuw evenwicht vormen. De architect moet meesterm
op alle tot een nralh•.n.u'nu
van Ontwerpen van gebouwen
moet leiden tot architectuur met een hoge functionele en ruimtelijke
kwaliteit en een lange levensduur. Maar architectuur moet vooral
opwindend verrassen en ons het geven in een opwindende
wereld te leven.

161
Roozenburg en LJVJ'''-',-'A'-', r,roa:UCl~on.[Wt:~roc~n
structuur en metho-
den, Lemna, ISBN 90 5189 067 2

Buys en Valkenburg, Integrale Productontwikkeling, Lemna

Utrecht 1 ISBN 90 5189 528 3

Eekhout, ProcesOrganisatie voor ProductOntwikkeling)

Fac der Bouwkunde Delft 1996

an:nTJwn onderzoek Bouwtechnologie, 18.03.96

Criteria voor wetenschappelijk ontwelp &

TU
nn';"""'/'C. Delft 1996.

Van Vorm en Publicatiebureau Bouwkunde

Delft, 1995 ISBN 90 5269 173 8

Focqué, Ontwerpsystemen) een inleiding tot de

Antwerpen 1975

De Ridder, Het ontwerp van Nederland, Delftse Universitaire

Pers 1995

um:tu;me4~l ontwelpen, dictaat Civiele techniek BB

1993 ISBN 90 10 104125

Eekhout, Structures in Geneve

1996 ISBN 90 75095 26 0

De Jong, Diësrede 1995

en Roes, De economische kracht van de bouw)

nO(!GZI'1aK van een culturele trendbreuk, Stichting Maatschappij
en Onderneming, Den Haag 1992 ISBN 90 6962 077 4

voor ontwerpend onderzoe~

ISBN 90 5352 016 3

voor wetenschappelijk en on-

derzoek, Delft 1996, ISBN 90 8029 291 5
11+"."","".. -'-"'. nL,LUAU.

Womack, Jones & Roos, The Machine that changed the World)
the story of lean production) Perennial New York, 1991
ISBN 0-06-097417-6

Eekhout, Architecture in 010

Rotterdam 1989 ISBN 90 6450 080 0

162
De Technische ecologie & Milieuplanning,
rnf'.nAnra,Tlp 20 faculteit der Bouwkunde TU Delft 1994

logic: de logica voorbij, Journalof

maart/april PEM Select, Kluwer
l+C"HAt-Ar\"r'h<:.n-n~>n Deventer 1996 nr 3

Eekhout, Gespannen of vrG aUiSWJrzfl4'lKK:eW'lR voor1

het NAi Publichers

Rotterdam 1996 ISBN 90-72469-78-X

the Making of a LlU,HUt,H}:.,

I-IAr,r1'1111'"1 New
Vork 1990, ISBN 1401 5284 9

Van Stadbouwkunst: de stedelijke ruimte als

tecltontSCJ'le opgave, 010, Rotterdam, 1996.
ISBN 90-5662-012-6

Schinkel en Verhoef in bouw', "f> I,''''... ' .... ar> bouwtechno-

logie faculteit der Bouwkunde TU Delft 1996.
ISBN 90-52690-212-

Wittgenstein, Tractatus Wenen, 1923.

Eekhout, Product Development in Glass 010

vers, Rotterdam, 1990. ISBN 90-6450-111-4

IIA/J'1"VL,-f1l1l17 van nieuwe producten, Samson, Alphen aid

Brouwer et De arSl~u.air:prjrzclltzn Bouwtechnologie,

1996.

Bouwman et De van de Stimule-

ringsfonds voor de 010
1998.

163
pag 8: OZ Building, Tel Aviv, arch. Yaski.
Gerechtsgebouw, Maastricht, arch. Pas schier.
Prinsenhof, Delft, arch. Eekhout.

pag 9: Winkelcentrum Overvecht, Utrecht, arch. ONB.

Chrysler, Brussel, arch. Wachtelaer.
Evoluon, Eindhoven, arch. Grosveld.

pag 22: Glazen trap, Jeddah, arch. Areen.

pag 31: Woongebouw, arch.

pag 32: Atrium Skylight, arch. Gehri.

pag 33: Kantoorgevel arch. Novotny.

pag 34/35: Peace Aviv, arch. Yaski.

pag 36: lIU1'YH"'1Cf'h stadion, Tunis, arch. Schuurman/

pag 37:
St. 1\/1 " " _ ..::>1'\<,

pag 39:

pag 73/74:

164
POPO,
Proces Organisatie voor Product Ontwikkeling
is een inleiding op het vakgebied van de productontwikkeling voor de
bouw. Het behandelt het ontwerpen, het onderzoeken en het ontwik-
kelen van bouwproducten, bouwsystemen en bouwcomponenten, de
methodologie en de organisatie van het gehele proces. Bouwtechnolo-
gen vinden er een methodiek om bouwproducten en componenten te
ontwerpen en te ontwikkelen en architecten vinden er de methodiek
hoe ze om kunnen gaan met kleinere componenten in hun gebouwen,
indien deze niet uit bekende materialen en systemen worden vervaar-
digd. Ontwerpers uit andere disciplines kunnen in deze monografie
wellicht een vergelijking vinden met het ontwerp & ontwikkeltraject in
hun eigen discipline.

Mick Eekhout heeft als hoogleraar Product Ontwikkeling op de facul-

teit der Bouwkunde van de TU Delft sinds 1992 getracht een overzicht
samen te stellen van de immateriële aspecten van het ontwerpen en
ontwikkelen van bouwcomponenten. Eekhout is opgeleid als bouwkun-
dig ingenieur in Delft, heeft 8 jaar een zelfstandig architectenbureau
gehad en leidt sinds 1983 Octatube in Delft, waar ruimtelijke construc-
ties worden ontworpen, ontwikkeld, geproduceerd en gemonteerd:
tenten, ruimtevakwerken, beglazingen, kozijnloze glasconstructies en
speciale bouwdelen voor de architectuur, gerealiseerd door 60 man
personeel over de gehele wereld.

In de leerstoel Productontwikkeling op Bouwkunde wordt studenten de

kunst van het ontwikkelen van nieuwe onderdelen van gebouwen
bijgebracht, van de theoretische benadering, via de materialen/technie-
ken/vormen naar geïntegreerde totaaloplossingen. Derdejaars Bouw-
technologiestudenten doorlopen in een verplichte reeks (B2) ontwerpen
van een scenario (B3) vervaardigen van een prototype en (B4) testen in
het laboratorium de klassieke ontwikkelingsgang van een product:
ontwerpen, ontwikkelen en onderzoeken. De bouwtechnologische
ontwerpers die in de leerstoel worden opgeleid bevinden zich in een
spanningsveld tussen Architectuur en Industrieel Ontwerpen.