ROBBERT JONGEPIER

HET
OPENBARE
STEDELIJKE
PLEIN
TOOI -
dubbelplein van deze
magnifieke heuvelstad.
(draai de prent 360°)
JONGEPIER

UNIVERSITAIRE / 1
 en door:
Delftse Universitaire Pers
Stevinweg 1, 2628 CN Delft
telefoon: (015) 783254

en
Publicatieburo Faculteit der Bouwkunde,
Technische Universiteit Delft
Berlageweg 1, 2628 CR Delft
Telefoon: (015) 784737

en vormgeving:
Robbert Jongepier

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG

, Robbert
Het openbare, ke / Robbert
Delft: Delftse Universitaire Pers. - 111., plgr.
Uitg. in opdracht van de Technische Universiteit Delft,
Faculteit der Bouwkunde. - Met lit.opg.,reg.
ISBN 90-6275-458-9
SISO 719.1 UDC 711.61(091) NUGI 655
Trefw.: pleinen; geschiedenis / stedebouw geschiedenis.
Copyright ~ 1988 by Robbert Jongepier

All may be
reproduced in any
lm or any other means
on from the publisher: De
Delft~The Netherlands.
 v R

'The [act is that archi-teature is a nvre Na deze theorie volgen vele hoofdstukken
and i:nteZZectual ar1; ÛIaJ1 musw.Musü:: -that 's just over pleinen in de his torie, vanaf de
a faculty you' re oorn ûxUh-, as ?Jou he oom helleense I agorà I tot en met onze 20e
l.uUh a snuh mse. But the sense eeuw, met als 'hoogtepunt I het Prins
though that course-,also a -is sane- Voorburg: een rronofunk-
that has to he and 1Ylte l ZecÜIa ZZy t.b.v.het snelverkeer.
ripened. I t' s an and Een overzicht dus van ,bloei, verval
haue to drco.v it out'. en de aandacht voor
de ruimte.
Zucker boek met dit citaat Na een de dokumentatie:
uit een roman van Aldous 'Antic hierin is voor-
Hay' . beelden van tekst
InderdaéJd is het gevoel voor ln3SSa en aan te vullen. Omwille van de
ruimte - hoewel het in aanwezig in omvang van het boek is een
kan n - een die door selektie noodzakelijk geworden.De lezer
m:Je t worden ontwikkeld. zal vele bekende lT~issen
He t boek dat u nu in handen heeft, is wel moet bedenken dat dit boek niet
geschreven uit ontevredenheid met de weer het zoveelste overzicht wil
ze waarop onze beschaving met van de his torie. Daarvoor is
]~t I als t.b.v.de lezer een bibli-
ruimte, zowel de toerist op de dokumen-
de kunsthistorikus als tatie.
en de stedebouwer-architekt als vonn- De dokumentatie op pg. 34 met twee
gever. Die ontevredenheid resulteerde steden - en Gotha,in de DDR -
in een als voorbeelden uit een goed gedokumen-
wellicht enkele lezers zal teerd boek van Rauda: de sameN1ang tus-
maar de meesten de de
en tot nadenken brengen.
Na een volgt een
hoofdstuk over de en rrorfolo- Na de en
die enkele Middeleeuwen met de 'bastiden'
het determineren van steden en in zw. (pg.44) en de gegroeide
vooral ook over 'vonn I en steden in Italië (pg.52). De overgang
Deze twee kunnen vaak niet naar de Renaissance voltrok zich in Fi-
los van elkaar worden het renze (Florence), 63-64)
rroet men soms en de I Ideali I •
de steden betrekken.Een
ke struktuur is in feite een samens tel komen de
van rmssa I s en ruimten, waarbij de (dyna- barokke en klassicistische pleinen aan
mische) straten en de (statische) plei- bod in Italië (pg.71) en Frankrijk (pg.
nen alle ruimten vertegenwoor- 78), kulminerend in de ideale stad van
Ledoux: Chaux 86), waarin volgens
Daarna komt een over het Zucker de breuk plaatsvond in de samen-
I twee-djmens ion ale denken I , da t he t pro- hang tussen massa en ruimte.Na de behan-
bleem aanroert van het aan ruim- deling van Washington D. C. en de '
inzicht bij leken en wetenschap- strasse I in Wenen het voorbeeld
pers, ma.ar helaas ook van de overgang naar de NieuwE~
vonngevers die door Bacon worden verwe- de voor Amsterdam-Zuid.Tot slot
ten I space blind I te zich meer worden recente voorbeelden
bezighouden met rmssa dan met ruimte. van de interes-
In het stedebouw](undige se voor de zoals
festeert zich dit eveneens op o.a. door de Rationalisten en Postmoder-
ze.Kollegediktaten worden nisten wordt
treerd met louter ,en dan Het boek eindigt met de noten en een
liefst nog stadsplannen met fraaie geo- register dat ook is als
metrische patronen. te verklarende woordenlijst.
5
 In Engeland verstaat men onder square
een vierkante of rechthoekige open ruim-
teieen rond heet doorgaans circus,.
De kleine intieme pleintjes in de City
of London worden met court.
In de dorpen kent men de green,als groe-
ne centrale ruimte te met
ons woord brink.

'A square is more than a hole in a kunnen we en bloei~

het verval en de van het
openbare plein aZs volgt inde Zen:
Deze uitspraak van de amerikaanse archi- 1.-De vóór-helleense absolutistische be-
tekt KIDDER SMITH(l)zou de essentie kun- schavingen in ,
nen van een studie over vallei en China kenden het ste-
bedoelde hiermee wellicht niet;alle open ru~nten wa-
fieke ren binnenhoven van luxueuze woon-
huizen, van monarchale en reli-
is; die open ru~nte van KONING,KERK en KAPI.-
tot die voor meer dan één TAAL! voor het gewone
funktie is bestem:l: markt,kennis,oproer, volk bevonden zich buiten de stadsmuren
demonstratie,festiviteiten, - extra muros,.
straattoneel,etc. 2.-Pas met de demokratieën -poleis- van
Er uiteraard nog meer vormen van o- de helleense stad-staten had de heersen-
pen ruimten, zoals de brink in een neder- de Jclasse van burgers behoefte aan
lands dorp, de 'squares' in Londen, de een ontmoetingsplaats voor en
I in Parijs groene parken in
t-J...LL.I.'--........ >.J IIC-L.,-,...L.C;; in Hellas ontstond de
vele steden en de verkeersJmopen van de de eers te werkelij k open.oare
1ge eeuw. ruimte in de historie.De romeinse staat
De open ru~nten die semi-openbaar of ge- nam dit rnatief over met de van
heel vallen buiten het bestek het forum,dat in alle steden
van dit boek: voorhoven of van het IMPERIUM ROMANUM over heel West-
.L:.!ULLU'f..JCI. werd . Van en forum
en nog slechts de ruines overgebleven;
Het de der his- ze geen levend meer in
onze tijd.
soorten van 3.-Dat is nog zeer zeker het met
sten van dit de die ontstonden in de steden
de GROOTE MARKT na het verval van het romeinse
van deze steden kwamen voort uit
cente vervallen romeinse steden uit nieu-
CLAUSPLEIN ,andere werden bewust
ge fly-over is voor louter de pleinen
een technokratisch stuk mo- in al een andere ontstaans-
nofunktionele infrastruktuur. vorm hadden,dienden hetzelfde doel:
Het nederlandse woord plein is ontmoetingsplaats voor de
van het franse
L.I..1..'--jCO...LCO...LU -' stadslucht maaJct '-en
is het ook voor de opkomende handel in
recent, ui t de da t In de zich ontwikkelende demokratische
het in Nederland 'bon ton I was franse stad-staten in Italië en de marktsteden
woorden te gebruiken. In de oude binnen- Alpen zich ru~nten
steden komt het woord ook niet voor;daar
werden open publieke ruimten bare
met markt,plaats ,hof, veld,e.d.Of gewoon onze
een naam, zonder open in
Interessant in dit opzicht is het PLEIN die massa's toeristen trekken.
in Den Haag dat vroeger een moestuin van Gedurende de Middeleeuwen ontwikkelden
het grafelijk kasteel was.(2) zich niet uitsluitend onregelmatig ge-
6
 steden, zoals de romantiek van 6.-Dit verval zette door in de 1ge eeuw
de 1ge eeuw het voorstelde,maar er wer- met als de nieuwe
den ook vele steden bewus t dingsplannen na ongeveer 1850 rondom de
op .......·U.'1I............ J
·...!.....l.· europese steden. De meest
in Z-W. trische patronen werden
Oos t-Duitsland en terre als moderne
(ommuurde stadjes) een aan-
vele in autoverkeer ver-
Midden-Italië. MORINI noemt deze laatste: dreef de van de straat en het
nuclei urbani a schema preordinato. (1) naar de trottoirs
4.-In de eerste helft van de 1Se eeuw De socialistische
(het QUATTROCENTO) ontstond in de welva- tuins teden en waren
rende koopmanssteden van Italië een an- van één en ander het gevolg: het waren
dere mentaliteit: de echter uit de krachten
zonder de voordelen van de stad.
Deze renaissance mens ideaZe ste-
den te ontwerpen,en te creëren 7.-CAMILLO SITTE was de eerste die
als 3-dlinens ionale ruimten. Het waren boek (1889) fulmineerde
ruimten in rust,in evenwicht. Deze stro- 1ge eeuwse technokra tische
ming in Firenze en in Ro- bureaukratis che
me. Pas de barok -lren voortgekomen de stedebouw als artistieke opgave. (4)
ui t een reaktie op het protes tantisme- Heeft boek veel veranderd?
zag de ruimte als een beweeglijk Stedebouwers na hem hebben dan wellicht
van licht en schaduw. Rome werd het cen- het van een
trum van deze stroming. of nieuwe stad vveer
In deze beide verschenen vele tieke opgave,maar dan wel
traktaten van italiaanse en fran- en het verkeer als overheersende elemen-
se theoretici: als geome- het werd een verkeersknoop,
trische 2-dimensionale vormspelletjes het met een gemeen-
werden mode. in het midden.
Naast enkele realisaties van deze ont- De van het
werpers zien we ook vele tot
omgebouwde bestaande MORINI wordende relatie tussen massa en ruimte
rinas,- - sedert Ledoux -, de van de mo-
van de klas- derne stedebouwer t . o. v . de open ruiInte
geen militaire oog- hebben gevolgen
maar louter idealistische De nazistische,fascistische en marxisti-
motieven. Maar ook hun ontwerpen waren sche diktaturen hebben de zaak nog ver-
2-dimensionale vormspelletjes. door hun op de ro-
meinse en het klassicisme:reus-
S.-Met het franse klassicisme in axiale boulevards, open
het verval van het 3-dimensionale vlakten voor doelein-
denken. Het absolutisme legde de nadruk den, en monumen tale kul tuur- .
op de axiale straat als ruimtelijk con- paleizen.
cept werd aan dit streven on- 8. -In de jaren 160 kwarren
dergeschikt ,en meestal gedegra- in het geweer tegen de modernis tische
deerd tot verkeersknoop. We zien de op- tendenzen: de over-
komst van de Cult of the Street: Hauss- hand te gen. Onoverzichtelijke woon-
manns parijse boulevards een dubi- ontstonden waarin kronkelstraten
eus voorbeeld:de rechte straat in dienst
van het absolutisme. (POMO)
verle-
den. De KRIER waren de voor-
ontstonden de eerste naamste propagandisten. Het
steden,ontworpen op het weefsel moest weer worden
Volgens Zucker was LEDOUX die de nen weer
breuk. heeft veroorzaakt van drie-naar worden. Maar -helaas!- de monumentali-
twee-dimensionale . Hij ont- teit van het klassicisme werd
voor het eerst een stad waarin de uit de kas t gehaald, en de
ruimte werd omsloten door losstaande ge- kwam weer in de mode. Trieste
bouwen i. p . v . - de van deze trend zijn de
SALINES ROYALES in Chaux. (3) architekt BOFILL: neo-absolutisme.
7
 3.- SYBIL MOHOLY-NAGY weer andere
dan als een

de aardkorst

b.'concentric':cirkels met

en
d.'orthOqOna~ H~~U'~U~
gens een
e. 'clustered':~çuuL~ç~uç groep.
steden die als

1.- ROB KRIER weten de eer- pen worden er een

sterk verband bestaat tussen

als voorbeeld de
op de
in Polen

sen van voor EDINBURG (1767) -de

verder - zie hiervoor nog
Wel wil ik deze verder uit- Bij (d van RE AD I NG (penn-
enkele syI vania, 1747 ) spaces are
not designed environment but voids be-
tween house modules';
a. vierkant cirkel - driehoek (e)is het prototype de woonwijk NEU-
b. open of hoeken BUHL bij Zürich. De nadruk bij cluster-
c. zonder of met arkaden rondom plannefl~ valt op woningbouw: 'house groups
are set·into the with na rela-
GEBRUIK tion to roads
a. markt, Sub(a)en(b)
kermis, etc.
bé
nen.
2.- ZUCKER deelt de oervormen van
nen als volgt in: 4. - Na het lezen van vele boeken over
a. de 'closed square': het gesloten en stedebouw waarin (ook) openbare pleinen
besloten ruimte is onafhan- worden besprokenina mijn bezoek aan vele
op zichzelf staand. steden en in -een
b. de 'dominated square':het gedomineer- inmiddels 1- is het
de,overheerste plein;de ruimte is ge-
richt.
c. de 'nuclear square' :het rrBt een boeken worden
of sculpturaal monu- of andere typologie of morfologie,
de ruimte wordt gevormd geometrische of esthetische
rondom deze kern. principes. En meestal "WOrdt ook de ont-
d. de I squares' : ,ge- staansgeschiedenis vermeld. Maar
bundelde rulinte-eenheden nooit worden de stadsbewoners betrokken
in de van ruimten.
e. square I : het vormloze En nooit wordt verteld over de huidige
rulinte is en staat van de pleinen:zijn ze nog de le-
vendige centra van de steden,of hebben
ze die funktie verloren? De artistieke
eraan toe dat en hou-
men schema meer als den het feit dat
een moet opvat- het échte een multi-
ten dan als een systeem. (2) funktionele ruimte moet zijn waar de
besluit het eerste hoofdstuk: 'The burgers samenkomen voor allerhande akti-
square in space and time' rrBt de viteiten.En dat nog het liefst alle da-
van de archetypen. gen van de week,ook 's avonds.
8
5.- Grosso modo zou een van de
steden naar ontstaan tot de
leiden: vonn en
in identiek. uit
dito steden (1) i tot de runnte van de eerste de-
2 in dito mokratische stad-staten in Italië
steden; in Lombardia. Want de lieten
3. de i taliaanse inwoners
ste- zelf gaven
voorkeur aan een bestaan op het
4 I in ont- in burchten en kastelen. Tot op heden
worpen uitbreidingsplannen -na 1850- vele van de pleinen in deze steden
rondom bestaande steden. nog zeer levendige openbare ruimten,met
vele aktiviteiten.
Wat betreft het
Gedurende de
van
derstaande klassifikatie H~·~~~~
het mid-
a. van aanvang af tot heden nog steeds
dan wel
centrum van de
b.

een
museum voor toeristen,of verkeers-
of heleffi3.al fraaie doch levenloze
c. in de 1ge eeuw

ad 2.
d. aange- De romantiek van de eeuw heeft
verkeers- schuld aan het feit dat middeleeuwse
steden als
wel een va- verklaard. is niet
juist. De rationele geest van de middel-
eeuwse mens heeft wel degelijk 'nieuwe
steden gesticht,ontworpen en als
da t noodzakeli j k was. De traditie van
de helleense en romeinse orthogonale
ad 1. steden was nog niet verdwenen.
Deze steden en pleinen kwamen in de Oud- De theorieën van VI T RUVI US moeten nog
heid tot ontplooiing tijdens de dageraad bekend . Het
van de beschavingen - bv. Athene in Hel-
las en de stad Rome. Zij ontwikkelden steden een
zich uit dorpsgemeenschappen die gingen middeleeuwse kunstenaars. Dat wordt
v samen-wonen I _ door een voetnoot van MORRIS:
De agorài van de moedersteden tO,the so-
waren onregelmatig ,niet ontwor- me urban historians,the Vitruvian manus-
pen openbare ruimten, evenals het Forum cript,in common with other ancient works,
ROffi3.nt~. Tot hun moeten deze was never lost at all. What happened
pleinen zeer centra ge- around 1412-14 was that Poggio Braccio-
weest,getuige de literaire overleverin- lini at the Council
gen. Nu ze nog slechts zielloze ru- to its exis-
als studiemateriaal voor tence St Gallen'.( 2)
en bedevaartsoorden voor
romantische toeristen. De Florence heeft,tér bescher-
ming van zijn grondgebied,in de baven-
De meeste middeleeuwse steden ontstonden en benedenvallei van de Amo, vesting-
na de val van het op laten bouwen die volgens het an-
en in de ruines van vervallen romeinse tieke zijn ontworpen.De
steden of als nieuwe nederzettin- overeenkomst met de romeinse coloniae
gen. De eerste bisschoppen van de chris- en castra is . Het
telijke in Italië en in deze nog steeds bestaande
veelal in de vervallen is -evenals het romeinse forum- ont-
romeinse werd de stedelijke worpen als stedelijk centrum, dat tot op
kultuur heden een levendig kloppend hart vannt.
9
Een ander interessant fenomeen uit de pla t te gronden van de
Middeleeuwen de bastiden in deze traktaten vertoon-
tanië - Z-Wo - de streek tussen of radiaal straten-
Dordogne en Pyreneeën. met een ideaal stede-
In de 12e en 13e eeuw hadden de als een in 'Web.
koningen delen van de franse westkust hadden een doel,
door absolute heer-
net de franse sers. De inwoners waren op
sideerden,en met hun vele leenmannen het strijdtoneel.
de streek terroriseerden, zoals de graven Het bekendste en neest voor-
van Toulouse. Om vele redenen -o.a.eko- beeld is palma Nuova(1593), door
nomische en mili taire- stichtten zO'Wel de Venetië. Wellicht was het
de Fransen als de lokale heer- in de een le-
sers nieuwe op maaqdeLl nu is het in ieder"
terrein. Deze vaaJc orrmuurde een zielloze open vlakte. Hoevele
ontstaan tussen ca.1250 en 1350. Ze zijn van de auteurs van stedebouwboeken
uniform ooit eens zelf gaan hoe de bele-
en vertonen een van stad en plein is?Hoevele
met de romeinse koloniale toeristen bezoeken deze vesting die op
steden van de voetganger niets heeft
een eerste oriënterende bezoek aan te bieden?
de streek -in 1975- was
over de van zoveel herken-
baar historisch materiaal zo dat
ik besloot een boek eraan te (1)
Het openbare plein in deze bastiden be-
vindt zich steeds op het kruispunt van
Op de italiaanse volgden de franse en
de hoofdstraten. In de bijna ongeschon-
duitse theoretici die slechts varianten
den voorbeelden -ca.700 jaren oud!-
verzonnen op de eerste voorbeelden.
de arkaden in de vier nog
Zelfs STEVIN heeft zich onder
hoeken.
hen een handboek ( 2 ).
nog steeds levendi-
Gedurende de 15e en 16e eeuw heeft men
ge centra van de en het centrale
vele en nieuwe doorbraken in be-
nog steeds
staande steden en ~~~~y ~
..
van de inwoners oEr wordt markt
kermis en festiviteiten vinden er dens het absolutisme van de pausen en
de europese vorstenhuizen. Het was een
koele onder de arkaden nopen
stedebouw van elitaire minderheden onder-
de inwoners kwamen niet eraan te
staat nog de
waarboven het I stadhuis I mochten bewonderend toekijken,
open ruimte betalen en ver-
der
De meest van de bastiden is
DE KLE RK.( 3) in boek na de ita-
VILLEFRANCHE-DE-ROUERGUE: een franse en duitse theoretici ver-
in tiem . Het mees t bekende, in
der met de , van wie de
alle stedebouwboeken ve.rrnelde,MONPAZIER THOMAS MORE is, die een boek
centrum UTOPIA;. Daarin be-
tot toeris- o.m.de hoofdstad AMAUROTE
tisch leven is er
op een verzonnen eiland(4).
gevloden i bui ten de drukke zomennaanden de
hangt de weemoed over de bastide. bekendste BOULLEE,LEDOUX,FOURIER.GODIN.
en OWE N •
Claude Nicolas een ge-
heel nieuwe stad: Salines Roya
CHAUX ,voor de van de fran-
Na de se Zucker veronderstelt dat Le-
doux is die de breuk met
van de traditionele stedebouw heeft
itali- zaakt. Bij het
aanse theoretici op zoek naar de ideale 'Week af van
stad - la Città Ideale. Voor het eerst ten bouwblokken en pleinen, maar groe-
verschenen gedrukte handboeken over ar- 10s8 taande rondom een
chitektuur en stedebouw. open ruimte ( 5 ) .
10
Dan Klerk de hoofdstukken Deze aktiviteit was o.m.een van
de 1ge eeuw, de industriële revolutie vanaf ca.1800,
de moderne toen vele landarbeiders naar de stad wa-
op alle ren getrokken om daar werk te vinden.
van de stedebouw na Ledoux in De steden raakten hierdoor overvol (1).
te gaan; daarvan geeft o.a.De Klerk een In alle gevallen m3n de
goed beknopt overzicht. Wel wil ik tot stukjes groen in de nieuwe
zen op het feit dat het traditionele ken, en de zo geliefde ver-
openbare s tedeli j ke plein als sociale "'u. Men heeft het
..... , .........J ...

politieke en ekonomische ' om in één i zes of m3er s tra ten

ruimte verdween om te ITIélken voor te laten uitmonden ( 2). Nu moet de toe-
funktionele,hygienische,groene en ver- vloed van auto's,trams,fietsers en voet-,
gangers op zo'n m3t kostbare ver-
ad 3. keerslichten worden
Gedurende de Renaissance en Barok Camillo Sitte deze
in vooral Italië en vele VV'eer-bekende
ontworpen en uitgevoerd als ratione- de bestaan-
ruimten,binnen het zag de stedebouw als een
stratenpatroon van be- artistieke opgave en niet louter als een
s taande steden. En veelal in opdracht kuns t van en bu-
van autoriteiten (pausen en rokraten. Voor hem diende de s tede-
kardinalen) of despoten (ko- ,bouw te worden van de waarne-
en lokale heersers).En altijd ter als basis voor vormgeving en inde-
In3erdere glorie van henzelf of hun insti- ling van ruimte(4).Zijn boek bevat drie
tuties. hoofdonderwerpen: van oude ste-
In de m3este gevallen zijn deze den, kri tiek op de moderne stedebouwen
fraaie staaltjes van urbane,drie-dim3n- voorstellen voor een betere stedebouw-
sionale vormgeving,ontworpen door toen- kundige VV'erkwijze.Hij wilde ook het ste-
Grote Nam3n.Ze zijn in alle hand- plein teruggeven aan de
boeken over stedebouw lyrisch beschreven.
toeristen mochten 11 gebeurde veel op ste-
en mogen zich eraan vergapen. Maar kwam een reaktie
deze wel ,ITIélar niet ste- op het Moderne Funktionalism3
pleinen nu ook zulke ver- bewegingen in vele wes terse lan-
fsruimten,waar de burgers 's avonds den ageerden tegen de m3ns-onvriendelij-
de traditionele, ke stedebouw.Alle agitatie leidde ertoe
~~.L~,çLIJULaUc' elkaar ontmoeten?
dat in vele steden straten verkeersluw
vele bezoeken aan italiaanse mid- werden gemaakt, en weer werden
en kleine is het mij op- ingericht voor aktiviteiten.
dat deze sociale gebeurtenis Zelfs in het auto-sexuele Italië
tussen 6 en 8 uur ls op een ander stadscentra verboden verklaard voor door-
dan het officiële cen- gaand verkeer. De inwoners en toeris ten
trum van de stad. Ik zal op dit aspekt kunnen er weer veilig, stof-en
de van flaneren en' 'terrasseren, kinderen mogen
er weer spelen.
Maar ondanks alle pogingen iets
ad 4. te doen aan nieuwe woonwijken wat be-
Ontworpen, regelmatige pleinen kOm3n ui- treft de sociale kontakten op openbare
teraard ook voor in is tot op heden een
van en aan bestaande steden. Een fraai, Deze
vroeg voorbeeld is de new town die aan om louter 'slaapste:de~n
de oude stad van Edinburg is en voor de 'groene 'Wedu-
Door CRAIG ontworpen en vanaf 1767 be- wen I en I s avonds voor de 5).
gonnen,toont het plan een samenstel van
lineaire straten p bouwblok-
ken, vierkante en ronde
bekende ontworpen
de vele estates rondom Londen na
1660.Behoudens deze
alle wel ontstaan ná ca.
1850,toen de steden buiten hun
wallen -en mochten gaan- bouwen.
11
 genoeg wordt in handboeken
over stedebouwkundig ui t de 1

rond 1920 wel aandacht besteed

aan steeds over straten
en boulevards,niet over en vaak
met zeer informatie. (6), Is
hier nog steeds de invloed herkenbaar
l
van de 18e eeuwse Cult of the street ?
'In our culture the
preoccupation is with mass~
an extent that many designers are space
blindt
EDMUND BACON, uit hier een In een vrij recent engels boek van de
aan het adres van die niet GLC (7) worden vele
is mis te verstaan. (1) zaken behandeld over enclosures -open
En zou wel eens kunnen heb- ruimten- en elementen die de ruimte be-
ben als we de boeken en tijdschriften grenzen. Er wordt bijv. ook het onder-
over stedebouw vooral als scheid duidelijk gema.akt over
betreft. De tekst wordt wel binnen een , be-
met en kan zich een
-dus 2-dimens ionale teke- door hoge
en spaarzaam met over heesters. Ook een hoofdstuk over schaal
die ruimten De derde dimensie -de
0 en komt erin voor:de breedte-
te- komt ook in de tekst hoogte ratio van een open ruimte
.Doorsneden en profielen plein en straat- met doorsne-
vooral theoretisch opgeleide kunsthisto- den.
rici een onbekend terrein. En dat speurtocht door de
is niet eigen- stuitte ik op twee boeken van duitse
leken op het van het ruimte- die wel
beleven . ( 2) Maar het komt helaas de beschreven pleinen.
ook zeer veel voor bij die Het boek van RAUDA : I Städtebauliche
als stedebouwers en archi- (8) ,dat duitse
tekten,die over urbane onderwerpen heb- steden behandelt,is een zeer voor-
ben geschreven. beeld hoe ieder boek over stedebouw zou
Om enkele voorbeelden te noemen: KIDDER moeten Naast twee-
SM I TH, een amerikaanse archi tekt, dimensionale plattegronden van steden
in 3) en ook over deze
fraaie foto I s van italiaanse nen. Wat ook zeer inzichtelijk is: de
maar slechts twéé één over auteur laat sommige van
een deel van de PIAZZA S.PIETRO in Rome, de samenhang zien tussen
( pg . 85 ) , en een ander over he t en Waarom is
CO RNEL L0 ( pg . 96 ) . zoiets nog steeds niet vertoond bij pu-
BACON in zeer interessante 4) blikaties over de vele italiaanse heu-
toon t enkele spaarzame doorsneden die veisteden? Jammer is wel dat in het boek
meer gevelwanden laten zien dan ruimte- van RAUDA geen profielen over de gepu-
profielen. bliceerde zijn opgenomen.
Hoe diepgeworteld het 2-dimensionale Over het stedebouwboeken-
denken zit,daarvan RASMUSSEN -een naast het verbale slecht
bekende auteur over architektuur- in menteerd.
het voorwoord van één boeken een een goed boek is 'Strassen und Plät-
voorbeeld: ze I (9) ,uit de DDR! Hierin konse-
,And the nine-sided town Palma Nuova kwen t alle behandelde I beroerrde '
in its geometrical form~is as fine straten en
as an ice l~ .. !{5) Hulde!
Om op de van BACON over
Dat PALMANOVA wat de sfeer betreft een I ruimteblindheid , terug te komen: in ve-
stomvervelende stad is met een oersaai le stedebouwboeken wordt wel het profiel
centraal ,wordt niet venneld. En opgenomen van de MONT ST MICHEL -een be-
ne geometrische skristal is op bouwde rots vóór de franse westkust-,
van de voetganger in het ge- maar dat is ook weer een doorsnede over
heel niet herkenbaar. een massa en niet over een ruimte.
Ook RASMUSSE N geen enkel
over een r==========::::ll e i===:::::li Cl==========::t
12
 3: De was de meest
van de helleense stedebouw:de ziel,
de morele exponent
van de polis. De was een funktio-
neel waarvan de struktuur af-
hing van en werd door de
tieke, en ekonomische'aktivi-
teiten van de
tot de helleense
lis, de stad-staat, een be- In de 'moeders te-
en autonome ge- den' van Hellas was een di"-
~U~'UUl~,waarnaar de
to open ruimte die werd ge-
lens van de inwonende leden bovenal uit- zigd,gerenoveerd en verder
~~u~~u.De situatie van Hel- De van Athene is het standaard
las de ontwikkeling van de voorbeeld. Pas in de koloniale, ,
binnenland was een regelmatige steden werd ook
de kust de agorà als duidelijke ruimte
kleine vlakten, van en De middelen ter
door bergketens.Deze van dit effekt waren de kolonnaden,daar
vlakten bevorderden het ontstaan van als een bindend element voor
eenheden die vaak erg klein
I
de afzonderlijke gebouwen, voor de
was zowel ping van een ~~~u~u~u
De kolonnaden van de
zekere zin leven van van het
vorrrrle.(l) betekende samenkomst,
van de Hellenen, in trodu- van samenkomst,maar niet
een nieuw element
civilisatie,vertegenwoor-
uit een oogpunt nieuws
als vanuit het (politiek is !
nies vormden. Het onmisbare at-
op de krachten van een tribuut van de en sociale een-
ontwikkelende demokratie.De heid dat de essentie was van het hel--
in schril kontrast met het axiale leense synoikisme ( .De ago-
dat in later rà is daarom identiek met de
tijdens de kan niet zonder de ander.
zers,steeds de De vroege agorài waren van
een vorm: een open ruimte ,omgeven door een
De polis ontstond groep van elkaar geïsoleerde
middeleeuwen (1200-800 vC. voor bes tuur en handel, en één of meer
van stoài - open kolonnaden.De latere
een orrmuurde stad met een aan
bied eromheen. In Hellas
het eers t in de his torie een van
systeem te ontwikkelen waarin de echter nabij
zichzelf bestuurden.De stond aan
het begin van een demokratische tradi-
tie: rechten voor alle bur-
gers.Maar de realiteit van de helleense
kultuur was dat tot stand kwam op
basis van ; de slaven werden
voorrechten der

opzicht werd de hel-

leense stad beheerst door twee
centra:de acropolis en de
acropOili,s was het religieuze
zich de tem-
bevonden.De agorà was het
'-U\-ÁoJf-'..1..~::;;..1..' de drukbezochte open-
,

ruimte. Aan dit plein stonden de pu-

blieke voor
en handel.
13
 4: De di Castellazo vertoont een
Terr~nare
smalle stra-
ten in de ene en zeven grote
straten loodrecht daarop voor-
op het romeinse castrum.

In de 1ge eeuw werd de romeinse kuns t De latere

in het sterk onderschat; geme- toont een
ten naar maatstaven werd be-
schouwd als een of een magere vroegere Terramare
. Dit denkbeeld leidde tot de slo- een open vraag.
gan van de I artis tieke I Grieken en de voorschrif ten dikteerden de.
L~~~~L,ç,rationele' Romeinen. Onder- struktuur evenals de momen-
tussen is deze grove onrechtvaardigheid teel soms felde regelmaat van de
herzien,en men beseft momenteel dat zo- van hun steden I onder
wel in de architektuur als in de toezicht van rituelen.Marzabot-
tuur de Romeinen nieuwe en origi- to bijv. reeds in de 6e eeuw vC ..
nele waarden hebben gescha- betreft aan dat
pen ofschoon
I de art is tieke vormen- wat in het romeinse castrum de twee as-
taal van de Grieken overnamen.De ranein- sen zouden worden - cardo en decumanus
se de en na- - en ook op het een kleine
turalistische waarvan geen rechthoekige open ruimte.
evenbeeld bes taa t kuns ti In tegenstelling tot Hellas de al-
in de bouwkunst triomf- gemene indeling van de romeinse steden
boog,thermen,etc.slechts - tezamen met het forum van hun
den d.m.v.de introduktie van ke onafscheidelijk
en koepel. Deze voorbeelden met het ~~~~~+Lr~2A~J_0~.~~~~
voldoende om het onbetwistbaar en het
dat de die de romeinse
beheerste.
debouw en architektuur:het voor van de gehele stad ax-
de ruimte, voor de ar- OOiQe:ze~L
I zelfs in zekere zin
de propor- het centrum benadrukt
schaal. De als de controlerende factor in de
Grieken van hun kant waren uniek in hun van de visuele
gevoel voor tastbare vormen, van een stad. En als reeds in de helle-
in hun zin voor de van volu- nistische een zeker voor
me,en de relatieve schaal in ruimte zich had kristalli-
tot het lichaam. Dit fundamen- seerde zich dit pas in Rome uit tot het
tele onderscheid tussen Hellas en Rome concept van het als
wordt manifest in het verschil tussen een eenheid. De van
de hoofdstraten in het centrum werd het
hoofdelement van de d.m. v .de
mogelijkheden ex- welbewust esthetische van
werden het hart van de ruimte was dat centrale ge-
de stad,aan het bied veel minder bezaaid met standbeel-
van fora. en dan bij de
waren echter
De historische wortels van het het Forum Romanum
romeinse forum gaan waarschijnlijk bekendst is ,met zijn
tot drie bronnen:de neder- architektonische relikwieën.
zettingen van de TE de
etruskische steden,en het militaire kam- Het van een forum was in
pement,het castrum.. De werd soms aange-
van de Terramare in Noord-Italië aan lokale voorwaarden,atha.nkBl.i
bes taan momenteel in de vorm van tarre- in ieder van het belang van reeds
lijk aarden wallen;maar wel- bes taande gebouwen. Cirkels en ovalen
licht ook zijn grote
14
De voornaamste karakteristiek van de ro- Het romeinse forum toonde de ruirnte wel-
rroinse stedebouw en architektuur was de bewust en onmiddeliijk.De omsluitende
begrenzing van de ruirnte absoluut gevelwanden waren van sekundair
was ten einde een estheti- waren slechts de scheidende huid tus-
sche inhoud eraan te geven -de Romeinen sen de exterieure ruimte van het
waren zich ten volle daarvan bewust. en de interieure ruimten van de afzon-
bereikten deze op tweeërlei verschil tussen
ze: de ruimte 'Werd d •m. v . om- hellenistische en
sluitende vertikale vlakken, een kombina- seerd op de van de
tie van •s en gebouwen. En hij beide t.a.v.ruimte,kan niet
werd opengebroken d.m.v.een centrale as. worden beschouwd als een louter graduele
Deze as schiep een die zich van het voor ruimte.Het
uitbreidde door de rhythmische opeenvol- eerder de uiteindelijke
ging van kolonnaden heen,en naar een mo- doorbraak vanaf de eeuw vC. van een
numentale bouwmassa voerde. Triomfbogen mediterrane tendens
dienden af en toe als een vorm van on- van ruimte als fundamen-
derbreking van deze visuele teel doel van de bouwaktiviteit.
De Grieken hadden geen voor zo'n
waren
uitzichten
als achtergrond, zoals
de meeste van hun theaters.
Maar in de romeinse
tijd wel een visuele
de ruimte,in de vorm van een monumentaal
het was deze voortdurende af-
in en dat
de beschouwer zich bewus t werd van de
ruimte of het nu de besloten ruimte was
I

van een basilica of de of de

open ruirnte van een
Het nieuwe romeinse idee van ruimte -
statisch onathanke~l
werd reeds herkenbaar in de 2e-,eeuw vC.
Tezamen met de grondidee van de axiali-
teit en ,onderscheidde het ro-
meinse forum zich als en af-
van de klassieke agorà i
evenals de romeinse basilica verschilde
. Hoevvel de Rome i -
vormen
het verschil in ruim-
niet krachtig genoeg
worden benadrukt. Griekse vannen werden
tot louter dekoratieve motieven,en ver-
loren veel van hun zin als fundamentele
architektonische elementen.

Het PANTHEON in Rome is zeker geen

bouwkundige struktuur,ontworpen voor het
belang van een VOnTI,maar voor
de ruirnte die wordt omsloten. In
stelling tot dit Pantheon is de vorm van
de tempel gebaseerd op de archi-
tektonische massa. Voor de Hellenen was
.1"Uimte slechts een middel om zowel ge-
bouwen als standbeelden te omhullen -
om ze te doen uitkomen, en om de noodza-
kelijke afstand te kunnen bewaren.
15
 Vanaf deze namen de macht en in-
vloed van de steden toe.Een verschil met
het land was de van de mark-
ten in de steden. werden ook de cen-
tra van industriële aktiviteiten.Vooral
de havensteden -Genua, pro-
fiteerden van de toenemende handel en
industrie.Naarmate de steden veranderden
Na het ineenstorten van het westromeinse in centra van kommercie,nam ook de schei-
Rijk ca.475 werd Italië overstroomd door toe van werkzaamheden tussen stad
invallende 'barbaren'. De Longobarden en land.
vestigden zich in Noord-Italië. ont- Het was het
dekten dat de steden en versterkte ves- waarde van het
tingen goede middelen waren ter konsoli- besef van de kreatieve van geza-
van hun macht over hun nieuwe on- aktie dat de grootste invloed
derdanen en externe ui toefende op de wedergeboorte van de
.Aldus werd één van de steden in Italië.De communes
funkties van de stad als een offensief die en moeizaam uit de ruines vanl
en defensief bolwerk,door de veroveraars de steden oprezen, waren
herkend en gebruikt.Een bewijs dat zeke- van een ideaal en
re elemen taire karaktertrekken van de Zij dezelfde
als de andere europese steden. Maar op
één punt verschilden :: bij-
na alle italiaanse steden beston-
den reeds aan het begin van de Middel-
maakten een eeuwen.Geen enkele was een nieuwe stich-
tussen de onbeschennde vici en de ommuur- of moes t worden voltooid als een
de civitates.Zij beschouwden de stad als onderneming.
een plaats met bijzondere jurisdiktie, die werden
ondanks hun afkeer van stedelijk leven.
Deze kontinuîteit werd gehandhaafd omdat
de italiaanse steden en de ellen-
de van de beter
hadden doorstaan dan de landen benoor- ten.
den de Alpen.
De steden in het noorden moesten ab ovo Drie
worden als nieuwe kernen in de dens van de steden
oost-west ;in het zuiden rende de Middeleeuwen:
bestonden reeds en overleefden de 1. ROMAANS - Tot het einde van de 12e
turbulente invasies. en consuls de
Toen na de Duistere Eeuwen Karel de Gro- van de stedebouwkun-
te ,was dat een waren slechts
zonder steden, zonder wegen, zonder be- resseerd in die werken, die ten dienste
o Na dood s tonden van de behoeften en
werd Italië wederom overspoeld door in- de van de stad.
anarchie, wanhoop en ellende. De 2. GOTH lEK "- Vanaf de 13e eeuw was het
steden werden geplunderd en verwoes t • stedelijk als -en het so-
Bisschoppen en edelen bes treden elkaar ciale leefklimaat van de bewoners- het
de macht,vaak binnen de stadsmuren.Dit doel van het bestuur.Straten en
duurde tot de van Otto I in 962. fonteinen, en stadhuizen waren
Het onthief de edelen van hun rechten van De versterkte
binnen de steden, en bevorderde verdere kastelen werden toezicht
stedelijke onafhankelijkheid.De bisschop- de kloosters werden opgenomen
pen en burgers werden bevrijd van de delen van de stedelijke
adellijke overheersing,en werden direkt
ondergeschikt aan de keizer. 3. RENAISSANCE - Aan het begin van de
Rond 800 zette de ekonomische 15e eeuw trad het element
in. Maar de vond weer op de bouw van
tussen 950-1350.De meeste nieuwe stadsmu- kerken en stadhuizen mom.1Jl.1Em tale ac-
ren werden tussen 1150-1250. Pisa centen in het
was een zeer vroeg voorbeeld van rond van de
het 1000. zen de
16
Benoorden de was de situatie an- Voorbeelden: en Münster. Later
ders . Hier vinden we nieuwe werden een stadhuis of kerk middenin de
van steden die totaal onafhankelijk van brede hoofdstraat
het verleden op maagdelijke grond werden of loodrecht op de as.De voorbeelden in
De visie van s leven als Innsbruck en tonen aan hoe een
ideale maatschappijvorm was steeds aan- straat een kan
wezig.De stad als kunstwerk was het doel wekken zonder het karakter van een door-
waarvoor een rroest gangs rou te te verliezen.In de Hanze-stad
worden de Middeleeuwen be- Lüneburg is weer een andere
tekende dat eenheid in verscheidenheid, markt.Zelfs
geen eenheid of steden, zoals (1190),
maat werd een brede hoofdstraat voldoende ge-
De stadsmuren waren het meest expressie- acht als markt.
van de stad. Zij waren meestal
,'-'",-'-'-'.,,, met de gemeenschap.
De muren duidden de stad als een schuil-
plaats en orde,in
ad 2: open
met Toen het doorgaande verkeer van wagens
gevaren en wetteloos-
heid. Voor de Italianen waren de muren toenam,en de marktaktiviteiten
een belofte van een deed zich de noodzaak voor het
haven waar
de eeuwen van onrust en van de hoofdroute te
of niets hadden te vrezen
toe werden belendende
van invallende rovende baronnen het in München.
of huurlingen. En omdat dit in beteke-
Wat betreft de oorsprong, is het duide- stadhuis in
dat een regelmatig, opgenomen.
slechts kon ontstaan op de ruines van en Heil-
een door de Romeinen stad, of
bron.
van de 13e en 14e eeuw.
ad 3:
Pleinen een stads-
van vorm;
vanuit deze twee of
drie straten.
het ontstaan van de ad 4:
lenG In de loop van eeuwen Deze centraal kwamen lo-
van de gisch voort uit steden van
de Middeleeuwen.Ze waren ge-
vonnde open ruimten in een
troon ( grid ) De bes tonden
meestal uit arkaden.De bastiden in Z-W.
en de oostduitse
voorbeelden.
Zucker noemt enkele prototypen van mid- Behoudens eèn enkele
deleeuwse pleinen(l): in de bastiden de kerk niet direkt ann
1. het als een van het het stadhuis
de hoofdstraat; echter stond veelal middenop het
2. het als een ycuvuvv'u boven de open markthal.
uitstulping van de hoofdstraat;
3. het plein bij de stadspoort;
In Oost-Duitsland zowel stadhuis
4. het plein als het centrum van de stad: als kerk aan of op de hoofdmarkt.
a.ontwikkeld in een gegroeide neder- ad 5:
Het ) van
b. een kerk. is struktureel anders dan het
new towni
5. gedomineerd door één
van of bouw. ( zie: 'dominated squares') .
kerk;
6. gegroepeerde verzamelden zich de voor
de kerkdienst luisterden zij
ad 1: werden processies
Deze markten ontstonden vooral in Duits- werden op-
land,Oostenrijk en Zwitserland. Toen de lieten bezoekers hun paard
nederzettingen nog klein achter. Het was verder aan drie
waren, had men niet zoveel ruimte omgeven door huizen.
17
ad 6 in en "",,,,,.f-r. ..-..,

De scheiding van en wen en woonhuizen vormen de onafhanke-

leidde tot het ontstaan van gekoppelde eenheden. Soms werden ze gebouwd
pleinen duitse steden. in ononderbroken die een
Voorbeelden: Rostock, Braun- drie-dimensionale omhulling
is de Hauptmarkt vormen rondom het : vaker
de a. ze niet exakt één ,maar verto-
ghetto.De kerk maakt deel nen een gebroken
uit van van de Middeleeuwse ontlenen hun schoon-
In Frankri j k heid eveneens aan de
van Arras een fraai voorbeeld. iedere.
aan de ruimtelijke waarde.
zondere schoonheid van middeleeuw- Het romantische 1ge eeuwsè idee dat het
is vooral het gevolg van de stichten van ontworpen steden vreemd zou
van gebou- zijn aan de middeleeuwse mens,tonen de
wen,die vaak sterke kontrasten vertonen new towns uit de 13e eeuw.

- iZ Rinascimento - van de mens

die zich van de middeleeuwse
van theokratie en scholastiek: de
naar zijn eigen waarde en de
wereld om hem heen.Die
De Middeleeuwen waren een langdurige on- dan alleen een esthetisch
tussen de klassieke Oudheid en staatslieden en
en de Renaissance. ontdekkingsreizigers en bouw-
Het merendeel van de steden meesters, allen hebben die nieuwe
was de oriëntatie op
toen sbeqeerte,letteren en archi-
tektuur van de klassieke Oudheid.De mens
De middeleeuwse kwam tot keek niet meer ,ITlélar om zich heen
van de ge- ontdekte zichzelf en de hem omringen-
aan de eisen van de ge- de wereld.In het humanisme werd de leven-
bruiker. De middeleeuwse stad was een de mens de ITlélatstaf van de wereld.
van een Het proces van leidde
wichtssi tuatie tussen de echter tot
wereldli j ke ITlélch t . De uiteindelijk uitmondend
uitbouw van die stad werd nog steeds be- me.
door een stedelijke kollektiviteit De van de Renaissance is een ware
en niet door een enkele minderheid. bron geweest van nieuwe ideeën. In het
De onregelITléltige plattegronden van bijna nieuwe wereldbeeld ervoer men de natuur
alle middeleeuwse steden waren niet 'or- naast het ,het detail
gewoon me~nsen,werk naast de essentie. In de kollektiviteit
waarin het individu kwam het individu naar voren.De persoon-
kollektiviteit. lijkheid van de kunstenaar een rol
De rationele ~~~A~~J~~UHJ'vU van de gestich- spelen;vanaf die tijd bestaat de kunst-
te steden echter dienden mili- his torie ui t namen. Een kuns tenaar was
taire en toen veelomvattend,hij was homo univer-
tie. saZis.
18
Voor ontwikkeling middeleeuwse
was de van de boeken van renovatiebeurt in de
Plato,Aristoteles en Vitruvius van of in opdracht werden nieuwe in
betekenis. een afnemende invloed van middeleeuwse
de kerk kwam het ideaal weer soms zonder enige consideratie met het
tot bloei a. macht van we- \IIl8efsel.
reldlijke heersers.
De Renaissance uit van een ideaal
beeld van de stad:de città ideale. De
onregelmatigheid en van de De italiaanse
middeleeuwse stad werd vervangen door slechts in
tenren worden
1. De wens naar eenheid waar-
stedebouw aan alle andere architektonische ten-
doelbewuste denzen ondergeschikt zijn gemaakt;
Er bestond slechts één Renaissance: de 2.Het vaak van arkaden als ver-
italiaanse. En de bakermat was Florence. bindende elementen teneinde de eenheid
Alle andere waren imi taties , echo I s of rondom het plein te
reakties. Wellicht nog nooit in de ge-
schiedenis heeft de natuur in één van monumenten en fontei-
de zovele nen om de ruimte van het te defi-
in één stad. niëren.

Gedurende de 14e eeuw betekende de komst Met de Renaissance nam ook de stedebouw-
van het buskruit een De stad
de'
het
een ander karakter
kwam het mortier voor verdediging en aan- wens en orde
De kastelen,nu niet van de stedebouw.
hun De theoretische stedebouw met het
traktaat dat ALBE RT I:· in 1449
en werden voor 1484 -.
de stadsmuren was, een der-
waarneembaar. Aan-
waren het eenvoudige maar en
bouwwerken .. Met de van de vuur- van ekonomische en verkeers-
kracht van de mortieren werden de stads- voorwaarden. ook reeds nauwkeuri-
muren en steeds Uiteinde- ge voor het centrale
bleken de stenen muren niet meer en de van de die
in de 16e eeuw kwamen aarden nooit in werkelijkheid heeft
wallen ervoor in de concept van een centraal plein met radia-
le straten bleef een kristallisatie van
theoretische' werd pas onge-
veer anderhalve eeuw later
met de bouw van Palma Nuova in 1593 ..
F I LARE TE schreef een traktaat (1460- v 64)
waarin een beeld van een stad,
gebaseerd op Platols Utopia. ideale
de Renaissance stad hij de naam SFORzINDA,naar zijn
Er ons tonden steeds broodheer Francesco Sforza.
stromingen die in onze eeuw Beide verhandelingen hebben een enonne
leidden tot een verwarrende chaos. invloed op vele latere plannen, tot-
Omtrent de van 1400 hadden aan Washington D.. C. ze - werden het
de europese hun defi- 'idée fixe' van alle verdere
nitieve vonn projekten .
na werden alleen nog maar nieuwe steden Er nog vele theoretici na hen:
,bestaande steden voorzien van Cataneo en Scamozzi in Ita-
uitbreidingen gere- lië; Du Cerceau en Perret in Frankrijk:
aliseerd -zoals de van Dürer en in Duitsland; Stevin
Leiden,Utrecht en Haarlem tus- en Van Coehoorn in de Nederlanden.Om en-
sen 1580-1680.(1) kele ervan maar te noemen. ( 2 )
19
Opmerkelijk is dat al de van de vroege Renaissance.
door bovengenoemde het was oorspronkelijk geen ste-
louter twee-dimensionale ruimte,maar bedoeld als voorhof
te zien geven" Het centrale was
een achthoek of een cirkel waarvan de ik de voorkeur aan dit
vorm niet voortkwam uit de behoefte van ,geheel in baksteen en terra-
een levende stad maar uit de cotta opgetrokken
ideeën van de staatsalmacht" De heerser Andere komische ruzies in het urbane we-
dikteerde zij n mili tairis tische van theoretische kunsthistorici
pes" zijn die over de in welke
een moet worden
De die reeds in de Mîd- de Middeleeuwen,de Renaissance of daarna.
deleeuwen naar het uiterlijk te beoordelen
Renaissance hun uit de 16e eeuw of la-
verschillen uiteraard in hun is in de
van de nieuw ont- Middeleeuwen"
'VJOrpen open ruimten uit de 15e-16e eeuw .. Een en bekend voorbeeld is het Piaz-
Toch bezitten beide zekere karakte- za di S.Marco in Venetië: ondanks alle
ristieken die hen als renais- tot in de van
sancistische ~~,h~~~ is h e t e e n middeleeuws
na de van marktplein.
theoretische (italiaanse) traktaten over
de 'città ideale' werden de door In
architekten stadsbesturen deIWerp
kregen een vaag idee van wat mode werd: vaak) achter
strukturele en voor- elkaar moeten behandelen .. Zo is het ook
de grenzen van ruimte in de historie van de stedebouw. Dit kan
en van s tereometri - veIWarrend Zetten we deze stromin-
sche vormen werd in zichzelf beschouwd gen uit op een lineaire tijdschaal dan
als 'schoonheid' .. veel wat zich
Het renaissancistische van massa
en ruimte werd twee tegen- In van wat wel wordt
straat als de vroege Renaissan-
massa van de percelen; in 15e eeuw, was de
het ruimte,waar alle elementen maar daarna namen de
..... -'-.. '1-''-'-'-:

met behulp van alle of stromingen zo-

architektonische middelen. in omvang toe dat van een ee:n~)aI'iq
versnelde kan worden a~sn,rolke:n
De 1ge en zeker onze 20e eeuw
Zoals andere de ge- te veIWarrend dat de chaos
leerden en historici het ook niet eens meer valt te overzien.
over het van het 'eerste echte het Quattrocento (1400-1500)zien
renaissancistische I.De meesten ge- we de van de stedebouwkundige
Ven de eer aan het Piazza SS.Annunziata Filarete en Martini
in Florence vanwege het feit dat Brunel- en het begin van de
leschi tussen 1427- 1 44 de arkade bou'Nde van bes taande steden: Corte-
van het - aan de zuidoos- (ca.1470-'80)en Mirándola (eind
van het plein dat reeds van de eeuw),beide in de Po-vallei.En de
in de Middeleeuwen bestond als open ruim- van het eerste Renaissance 'piein!
te. Pas met de bouw van de arkade aan een voorhof van een
de (door in 1519-' 26) het Piazza Ducale in
kreeg het renaissancistische In de eeuw ( ,1500-
. In wezen is het dus een ver- 1600) reeds meer:
bou'Nd middeleeuws de italiaanse theoretici namen in aantal
Een ander plein dat als toe -De Marchi,Cataneo,Scamozzi,Palladio,
voorbeeld - maar en Vasari-, door de duitse theo-
is het Piazza Ducale in retici ,Speckle en Schick-
ten zuidwesten art. In Rome liet paus Sixtus V (1585-
ontstaan rondom het van '60 hoofdkerken met elkaar verbinden
de milanese Sforza.Dit uitgesneden door lijnrechte straten. De eerste klas-
in het bestaande middeleeuwse stratenpa- sieke verscheen ten tonele: Tho-
troon,is als geheel een mas MOR E met boek UT 0 P I A (1516 ) •
20
 De markten werden verbannen naar kleine
pleinen in de ,..".....,I"'\If"\"."
En wat betreft de twee v echte'
in deze beide
van middeleeuwse open ruimten.ln Floren-
ce werd het Piazza SS Annunziata omge-
bouvvd tot een Renaissance (1516-
'25 de bouw van de arkaden .. In Rome
in de de open
Naarden,Wil- het Kapitool -stadhuis- om
lemstad en Coevorden in de Nederlanden. te vonnen tot een voorhof. In
En de koloniale steden in Zd-Ame- beide zien we voor het eerst na
rika: ,Buenos het romeinse Keizerrijk de
Nu i~.' net van
de nieuwe dat
het openbare stedelijke
tot een centrale open ruimte
die was bedoeld als militaire
.Maar: 'a square is rrore than
a hole in the ,schreef Kidder Smith.

Vanaf het begin vertoonde de De klassieke Utopisten als Vilil

se Barok de behoefte de ruimte als Thomas More waren BACO N, van
vloeiend continuum te vonnen Nova Atlantis, CAMPANE LL'A met Città del
nemende nadruk op visuele Sole en AND RE AEG'

fermate .. Dit
dig,werd bereikt d"m.v.een In hadden de franse hun
van verschillende viste. Het doel was heerschappij uitrrondend in het
de toeschouwer in te absolutisme. Er werden te hunner eI'e
door het onverwachte,hem nieuwe pleinen die in het middel-
met alle beschikbare eeuwse weefsel werden I
ondanks niet het gevoel van sneden'. Deze zgn.. royaZes hadden
eenheid te laten verliezen. De barokke in het centrum steeds het rui terstand-
van eenheid beeld van de - in navolging van
was en suggestief. Het voortdu- op het Kapitool-
rende van licht en schaduw versterk- waren nog
te het I , van ruimte- echte open
lijke indrukken. Alle genoemde effekten' door
waren op de van bekend-
beweging. ste
In de 1 7e eeuw werden de i taliaanse en Vêndome.
duitse theoretici door de Fran- In Rome bouvvde RNINI in deze eeuw zijn
se: DU CE RCE AU , PER RE T en BAR LED UC. als beroemd qe'flOlX1en plein vóór de S
de vertegenwoordigers. En en he:rsch.ieo het middeleeuwse Piazza
onze STEVIN'die een traktaat Navona tot een het
schreef over fortifika- meest
tiestelseIs: In Londen werd in
ander traktaat over de van aangelegd dat zou worden
steden. Zijn denkbeelden nemen in de ge- van een hele reeks zgn .. ,' residential squa-
schiedenis van de ideaalstad een buiten- res' in het West End. Ze waren in zoverre
gewone plaats in.(l) Zijn invloed strek- ooenbaar dat alleen de
te zich zelfs uit tot in Zweden en Fin- bewoners van de hadden
land. (2) tot jeze ~~,~~..~..
21
Direkt na de desastreuze brand in 1666, slechts interessant
die de of London vrijwel verwoestte, voor Voor lekentoeristen
werden vele wordt Guide Michelin
van bekende en onbekende perso- :met drie . L ....... ' .............._ ' - ' . C'est tout! (2)
nen waaronder die van Wren en
aristokraat :met veel 'In de Barok de aandacht voor
die werden bes teed aan de totaliteit van de stad, die zo kenmer-
zierige kend is voor de renaissance.Het afzonder-
In hun ontwerpen vinden we één van de of
vele toepassingen van de città ideale het
terug waarin
I als forum en Het
za werden Het
rieuze twee-dimensionale in het bestaande .••• '
plattegronden. Ze nooit uitgevoerd, Sterker nog dan renaissance dient
maar zou dat wel het geweest, het
dan t.b.v. de
assen assen die
in combinatie met een barokke paleis-
architectuur in monumentale de
bestaande machtsstructuren
ren' .

In heel Europa ging :men onverdroten voort 'De 'città ideale' vormt als stedebouw-
:met de bouw van kundig ontwerp een
de van de città ideale. Geen nieuwe machtsverhoudingen,de
van deze ideale vestingen heeft interes- van de absolute vorst en het toenemende
sante enkele stad klassenkarakter van de vroegkapitalisti-
zo- sche Dit wordt nog sterker
in de barok wanneer de vorsten de steden
de rug toekeren om daarbuiten nieuwe pa-
leizen betrekken'.(3)

1 1

De Middeleeuwen werden door de 18e eeuw was de periode

de de kerk op van de VE RL ICHT ING:, met de
en de franse Revolutie in 1789.In dit tijdvak
van de adel. werden talrijke voorstellen gedaan voor
Ken:merkend voor de Renaissance was de het scheppen van een betere
orientatie op de letteren en Fundamentele
te de kuns ten en architektuur van de
I

klassieke Oudheid. ke
De middeleeuwse ge:meenschapszin maakte
voor het kapitalisme
en de individuele machtsconcentratie,
leidend tot het absolutis-
me In verscheen de ENCYCLOPÉDIE'
De 18e eeuw was de periode van de heer- (1751-'72) waarin een overzicht van de
van de absolute vorst - nieuwe kennis en denkbeelden, o.a.hoofd-
de franse - en het toenemende stukken het klerikalisme en abso-
klassenkarakter van de lutisme. Bekende medewerkers waren o.a.
tische Voltaire,Montesquieu en Rousseau.(4)
22
De utopisch socialisten stelden tegeno- Het van het Klassicisme werd
ver de chaos van de indus tries tad hun bereikt onder in de
Rue de Rivoli toont beter dan wat
aan de van de lineaire pers-
en agra- het totale negeren van iedere
artikulatie. ,
van deze wij in
ze kan men aaptonen met Durands
en BABEUF. voor de verbouwing van Place
Babeufs de la Concorde. Volgens zijn ideeën zou
in een niet Gabriels grootse ru~telijke ontwerp
van een kommunautaire worden omgevonnc1 tot een levenloos en
voor een vervelend schema,met als voordeel
op Morelly IS een braaf geometrisch patroon.
staatsroman ICode de la Nature'(1755).
En Morelly's utopie vertoont weer vele
overeenkomsten met More's Utopia.

De
llil
18e eeuw beschou\\d.e een niet
meer als een besloten ru~te - zoals
de 17e eeuw

idee was de optimale

integratie te bereiken tussen het
en de De Place de
l'Etoile - aan het eind van de
dat idee op zeer
ze. Dit ronde met
de Triomphe-dat één van de
se werd- kan niet meer
worden beschou\\d. als een in onze
betekenis.Het is louter een monumentale
verkeersrotonde; de Arc de als
kern domineert op indrukwekkende ze
de Champs en de andere avenues.
In
tiek van de bewustwording,
waren de klassicistische stedebouwers
ui t op evenwicht ,maar van een andere
orde dan de statische balans van de Re-
naissance. Het kontrast tussen de ru~-
van een en de ge-
velwanden werd bereikt door een
De rechte lijn,de aS,werd overheersend
in de stedebouw en dientengevolge de
in de archi tektuur - in
( de centralistische,absolutistische ten-
dens van de Staat,die geen enkele ru~-
noch met
toestond.
van deze periode als de
derheid voor de strukturele waar- van de struktuur - Za cu~te
heid,die automatisch esthetische de Z 'axe- overheerste het En
zou identiek was deze axiale kultus die het oog
werd aan naar de verte leidde. In deze kontekst
wonder dat in die verloren de in
bewonderde stad werd axiale kwaliteit
daar het oude van de Romei-
nen in de 17e en 18e eeuw werd ~~.~~'r~=_
zet.
23
Het klassicis tische hield rust Andere onder
in zich, een ruimte van het ver- het absolutisme waren Karlsruhe en Mann-
keersrumoer.Het is dus dat niet heim in en Versailles in Fran-
meer het pleinjrraar de straat, Wat De Klerk over Karls-
in de 18e eeuw tot het ele- ruhe: I In het is aandacht
ment in de stedebouw werd,a. klas- besteed aan de behoeften van de gewone
sicis tische voorkeur voor het in termen van een omge-
uitmondend voor het leven van alle en de
funktionele relaties tussen wonen, wer-
ten onder ken en andere ook voor
seerd op het VersailIes .( 2)
trum. Het Een wonderlijke realisatie was de uit-
van in Schotland:
saaie 18e eeuwse stedebouw. een 'new town' ,door een dal
Ondanks hun essentiële verschillen in van de oude stad. In deze
alle 18e waren ronde en vierkante
vanuit het be- men, door de
holle ruimte. squares I van Londen.
onder- In Bath bouwden vader en zoon Wood een
architektuur reeks
Queen's ,The Circus en
waren cent.De beide eerste waren 'residential
in de squares' laatste is een halve ovaal
BOUl ~ en lEDOUX - die de traditie van met uitzicht over een aflopend
de Barok doorbraken. Maar veruit de bekends te
Ledoux is de ontwerper van de SA l I NES deze eeuw zijn wel Place de la
ROYAlES (1775-'79),gebouwd in opdracht Place Stanislas
XV,gesticht voor de huis-
van de arbeiders van de zoutmij-
nen in de buurt van .In dit pro-
is de twee-dimensionaliteit het
van een dat de stedebouw
in de 1ge eeuw zou beheersen. Het bete-
kende het einde van het stede-
in de stedebouw.(l)

I-IOOFD STUK 9:

In deze eeuw ontbrandde de strijd tus- 'Victoria' en RICHARDSON met 'Hygeia,

sen en socialisme pas of Health' ,rraar voor zover ik weet
De was het te doen om zo- niet gebouwd.
en rracht te De 'verlichte' fabrikanten vormden een
veIWerveni bezit in de zin van alles andere groep hun arbeiders on-
wat God de in derdaJ( wilde . SA L T met 'Sal-
taire' en Lord lEVERHUlME 'Port Sun-
light'(beide in ) en'KRUPp met
vele ,tuindorpen in Duitsland. En in ons
arbeiders in de land VAN M N van de Gist-en
fabriek in Delft met 'Agnetapark I . Maar
De socialistische utopisten, zoals FOÜ- in geen van kolonies ,ideale
RIER en CONSID{RANT, stichtten hun 'Pha- steden en is iets te
lanstères' en GODIN bouwde 'Famili- ren van een
stère'(3). Deze kolonies waren geen ste- De twee belangrijke openbare ruim-
den, rraar naar ten uit de 1ge eeuw het Piazza del
het voorbeeld van .... het Louvre en Ver- PopoIo in Rome en Place de l'Etoile in
sailles! De Familistère van Godin wordt Parijs.Het romeinse was
nog steeds bewoond. Enkele van de utopis- evenmin als Place de la Concorde in Pa-
ten hebben wel ideale steden ontworpen rijs een besloten ,rraar een open
zoals CABET met 'Icara' ,BUCKINGHAMmet ruimte zonder omsluitende
24
sedert het automobilisme een verkeers- In deze eeuw de steden uit hun
knoop rondom een obelisk. Het Place de middeleeuwse f te barsten: vele
l'Etoile is een immense rotonde rondom stadsmuren,fortifikaties en wallen wer-
de die Napoleon liet bouwen den .Buiten deze gordels werden
Het de eerste uitbreidingsplannen verwezen-
een voorbeeld van een
met allerhande drie-tot ron-
de en knooppunten binnen
de meest fantasieloze geometrische stra-
tenpatronen. Ze vertonen ook frappante
Het is niet wenselijk -en ook niet rele- met de londense
vant- om de vele zaken die. zich in de na de brand van 1666.
1ge eeuw ,in dit boek te ver- in
melden.Daarover is reeds genoeg eeuwen niet in staat ge-
ven. Het wel dat weest een nieuwe vormentaal te ontwikke-
enkel len.
Sitte heeft nog het proces van
, ingenieurs, burokr'ati- verval tot staan door een
HAUSsMANN,als marionet te houden voor 'stedebouw als
in dienst absolutistische parve- artistieke opgave' ,maar daarvan is niet
nu veel terecht 1).

10:

In het van onze 20e eeuw schreven in de niet meer voor. En het
allerlei sociaal bewogen lieden boeken werd vervangen door nieuwe centra van
over 'Garden Cities' -HOWARD UNWIN- samenkoms t : de sociale clubs kul t ure Ie 1

of nieuwe steden 'ELIA Het

en GARNIER. Enkele van de Garden Cities
( geen steden maar grote ne wijken;
rl,-..·1'"Y'\C1Y'l) zijn inderdaad snel-,spoor-en
en ze worden nog steeds tot
denheid bewoond: Letchworth,
-alle Het centrale Garnier.'was de eerste die zo'n v
is een voor- onele'stad heeft 'Cité In-
ideeën die rren dus trielle' .' WRI GHT '
had over een stadshart: een brede groen- ; "LE CORBUS IE R
strook met winkels, van- raine • en dè Russen
uit het station. De 'culte de l'axe' Dom- Korrmuna I s ( 2 )'.
leidde een hardnekkig bestaan. Geen van deze nieuwe kolonies voldoen,
In Nederland zijn vele -een meer aan het klassieke beeld van de ou-
juiste benaming- de bekendste de 'stad I Zou het niet e

is in Rotterdam-Zuid. Het cen- voor onze nieuwe kolonies een andere

trum in deze wijken was dan de 'brink'. naam in te voeren?De middeleeuwse nieu-
Nadat Ledoux het klassieke beeld van we voldeden wel aan het be-
de kompakte middeleeuwse stad had ver- stad: een
vangen door losstaande te groe- rondom een besloten (markt- met
peren in men in de stadhuis en kerk. Onze 'new towns'
20e eeuw nog verder door de verschillen- : geen maar
de funkties te splitsen: rondom een winkel-
en rekreëren.Autonome aan St.Nikolaas,schuts-
in de 'natuur' -Rousseau's 'terug naar van de middenstand.
de natuur' werkt nog door tot in onze en'Almere Stad in Cumbernau
tijd. De toenemende Runcorn en Mi l ton Keynes in
had gevolgen voor het Sun City,in de USA,zijn louter
re, I besloten plein: het kwam ............ n..'-"-'-....,.A ....';;:;;.:;;> '\ 3) •
25
In de tweede helft van de 1ge eeuw be- 1900-05)
gonnen vele steden in zich uit 1914 werd
te breiden rondom de oude stadskernen. een nieuwe verleend
Ook Nederland moest voor een plan waarin een NS station zou
doen. Het meest bekend moeten worden 7) .Dit station
~~"~~"~~_Ld~1w~I~UUHJÇH voor Amsterdam-Zuid zou het scharnierpunt van het nieuwe
van BERLAGE worden.Na de van Brink-
ir.V AN NI F TR I K (stadsinge- manns boek 'Platz und Monument' in 1909
nieur van 1964-1900 het amsterdamse terug naar de monumenta-
de opdracht een ringvor- de Barok. Trouwens bleef
te ontwerpen. Het 'monumentaliteit'
veel op de bekende ' rond en 1~~u~~~~~~~'Ll~.-,-~ steeds 8).
de oude stad van Wenen op Het bes tond uit twee nauw
de gesloopte fortifikaties. Vele invloe- delen,elk met hun
den erin te herkennen:het van .Het ene deel met het station
de stervonn van Karlsruhe,maar (nu de halte Amsterdam-Zuid) brede
in de stijl van de Minervalaan en de Academie van Beelden-
'-'-...I-L Jl'-'11 \ 1). de Kunstenihet andere stadsdeel
een gelijkwaardig middelpunt op de drie-
een sprong van de 'vork':het
ge de Merkwaardig is de nog steeds klassieke
katie,en van Berlage wanneer
gen ( 2). .over een nieuwe stad (wat
Wat mij in het is de twee- wezen ook is): 'Staat men voor
dimensionale vormwil van het werpen van een nieuwe
geometrische die wellicht leuk zelden voorkomt, dan voert
om van bovenaf te worden bewonderd tot de
~~~ ... ~~,-,~,~~.~~.~u,maar op
van de nogal ver-
warrend zal zonder plattegrond bij
de hand. We moeten niet eraan denken ft verder dat we
dat dit zou uitgevoerd; de uitgangspunten kunnen
1-"-:::1<:-"'-,"" dwars door de woon- pen: 1. pleinen en de behorende
hun (I11élrkt- )pleinen zou nu monumentale gebouweni2.de
verworden tot een s tede- door impo-
'wooncel-
lof in de gemeenteraad, patroon van
maar werd als niet realistisch verwor-
3). In 1876 diende ir.KALFF (direk- op de fraaie
Werken plan in dat van Berlage
hield met alle bezwaren, maar stedelijke over
oersaai de bestaande verkave- bestraat.De voet-
. Het werd in nog wanordelijk over het
tussen ca.1870 en 1900, en plein,een enkele auto verstoort deze
is nu bekend als 'Oud-Zuid'. idylle nog niet( 10). Maar de
door hun beslotenheid
(enclosure) welnlg
In 1900 van de liteit die Berlage wellicht voor ogen
raad de voor een uitbreidings- stond: de in de gevelwanden, ont-
ten zuiden van het reeds uitgevoer- staan door de brede wegen,
Kalff. In dit n de n te
de het stra- 'A square is more than a hole in the
tenplan is Ook komt ,om de van Kidder Smith
de invloed van Sitte naar vo- nog maar een? in herinnering te
ren:in 1889 was diens boek over 'Städte- Barokke tussen grote
stelde zich voor wen aan de uiteinden van brede avenues
uitvoering zouden maakt nog geen allure.
komen: één voor de I bur- In latere tijd
gerklasse' als van Museum- tot
en Vondelkwartier (5).Het andere,in het het midden de
van de Ferd.Bolstraat,zou het .De
worden van een nieuwe volks- nen naar de trottoirs en zebra's,en ge-
buurt (6). regeld door Ver~3eJ[SJLlC!n
26
 stedebouw. voor de 'Vil-
van Ie ' (1922) en de 'Ville
'woonhoven i te
I Radieuse'(1930) is niets meer over van
londense 'residential squares', ':-:jC..L.C':-:j<:::ll wa t nog op een klas sieke stad
buiten de drukke verkeersaders,maar wel hier slechts kontinue ru~te,een
met een groenpark in het midden. landschap en immense fstorens(l).
verheven ideeën over architek- Dat de te ver was doorgeslagen,
nog een bleek na WO 11 toen enkele jongere Mo-
in een dernisten bijeenkwamen.Het resultaat
manifest uit 1928 door de architekten- van deze meeting was de van
groep 'De 8' veroordeeld. de 'TEAM TEN'-groep,waarin o.a.Bakema,
In zijn voor de van Van Smithsons en De Carlo. Zij
Den op de diagonale straten brachten een dokument uit over hun filo-
en de vele knoop- sofie: 'Team Ten Primer'; een sleutel-
-ook wel pleinen waar woord in hun vocabulaire was 'humanis-
soms tot zeven straten sarrenkomen. De me I ( 2 ). In de I 60 werden nog
van de diagonaals traten door de 'flower en hip-
rest- ,die zich keerden moderne
stedebouw. resultaat
~~~~~.~ de laat- van allerlei akties van en pro-
die nog
qeI1eJ~at:le was een kneuterige stedebouw,
in bouwblokken, axiale zoals de Tanthof in Delft en Almere.
boulevards tussen Ook kwamen spoedig reakties: het
met monumentale Rationalisme en Post Modernisme.De filo-
en WO 11 werden de ideeën van deze gene- sofen van deze richtten de
raties bestreden door de aanhan- blik weer naar het verleden -een vonn
gers van het NIE UWE BOUWE N, zoals de van neo-klassicisme. In de stedebouw
Funktionalisten,Bauhaus wilden herorientatie op de klas-
de '8 en Opbouw' .En niet sieke de gebroeders KRIER(2).
Le Corbusier! Rob weer voor rehabilitatie
Het van straten als basiselemen-
bouwblok is ge- ten in de daaruit
weest in de moderne ontstane

27
De lezer zou uit de voorgaande hoofdstuk- De ellende toene-
ken de indruk kunnen dat ik n08- eerst
koester t.a.v.de later
tot Ledoux,en alles de automobielen en omnibussen.
wat daarna is ontworpen verwerp als on- De uitvinding van het trottoir was in
bruikbare open feite een trieste gebeurtenis:de voet-
Dat is echter ganger was niet langer gewenst op de
ik wél heb te maken: i werd verbannen naar de
hill1tE~ri.nq van het , sidewalks' , zoals de taal het
zo verwoordt.En het werd kin-
deren verboden de straat als
te
s tedeli j k plein is meer Met het twee-dimensionale denken in de
een stuk onbebouwde grond. Een stedebouw sedert en met de mode-
méér dan alleen een ver- trend van de open ruimte,
of een voor ui tkwéll'ren , is
autovs.Het zal ruimte moeten geven aan
vele funkties het flaneren
en terrasseren. Vele
nen in europese landen voldoen aan deze
def ini tie i maar vele open in werd
steden die ook voorzien van het van de soldateska
absoluut niet absolutistische
eraan. een enorme invloed op alle latere stede-
ontwerpen,herkenbaar in de herbouw-
voor Londen - na de brand van
,The squaru for toa rrany PZan:ners has meant
tot en met de
an empty S[XlCe in the city aDJut which tmffic cir-
maakte
Yigid sJnpe determined the bZoaks
that hem it in and its by the
for1;uitouB its four (... ) bedoelingen van de
As Camillo Sitte as Zong ago as 1889 in his t •a. v . het gebruik van hun
nrmentous (hook): I I t is tru.e that we na.;) use the de vonngeving
indicate CfYllj J?IY'Cel of Zand l:ounckd een bestrating van
four streets on which all construetion has been in een later stadium verwaterd tot ver-
renounced. That aan scrtisfy the public heaUh keersknopen met brave ter
eer and the technician"but for the artist van het verkeer.En sedert
fau (1(J1:"'eS a:n::; nat yet a squcr:m. de huisdierenkultus in als hon-
Por as there a:n::; unfurnished dentoiletten.
rrx:mB.,we could of canpkte anti 7;YUXXnvu-n.e De scheiding in denken en voelen heeft
squares. The thing of bath roem and squa- in onze moderne kultuur heel wat teweeg
118 is the quality of encwsed is the rrost gebracht.
essential cxmdition of any cwtistic effect"although De tweespalt is begonnen met de opkomst
it 'is by those who am naû elaèorrrting on van de moderne beeldende kunsten en de
, .And Eliel Saari:nen in his baok"discus- moderne 'klassieke' muziek,later gevolgd
sing Sitte' s contention that 'one cannot aahieve door de stedebouwen architektuur van
just a bui lding de Funktionalisten.
I "CfYllj rrore than one can
IJUJ" .......,fAL<.4u

nrike an roem putting together CfYllj four

unlZs"sGljs' ... one will soon discover the faat that.,
the planning of and the planning ut;::;("/t;;/A.-'/-fI,;:;nv UX1S uneven" zuho
of tcwns a:n::; tuxJ hwe the .)
same gramrap., sa to lx:Jth deal with orga- ""+"+'nn-l of this inner
C
", DnZzJ
nisations of sJ:X1Ce to aacarm:xlate rran'. we encounter a J1USter in one field
(Kidder Smith,pg.45) LA,.l1.ULll"-' of ûXJri<.ers of the same
28
 a.-Leken zonder enkele
.b.-leken met een
niet in stedebouw of
c. met een artistieke of
as it is exlJY>eSSf:Y1 kunsthistorische opleiding;
d. met een stedebouwkun-
of architektonische

ad a:
deze groep bevindt zich een merk-
waardige soort,nl.de of-
music is ...."......~+,ry,wrYV,_ wel kleine winkeliers.
same sense and to the same u.t:;LJL'é::,~. zeer ambivalente À~U~.~!
inheritanee frem the 19th c .. fJUf"IJlfJ alles wa t met kuns t
rirmrrrifJ7Ji::?n.~t.q of hurran
(Ir ~
I ,'IA XI"I-/./ en architektuur heeft te oud dan
lost touch with one another'. ( ... ) wel Hieuw.In vele gevallen is hun winkel
in oude stads-of
(Giedion,pg.13 - ed.1947) van deze eeuw hebben de
vele woonhuizen en in hun ogen ouderwet-
verbaum en aange-
'moderne' eisen des
De eerste steen des aanstoots was het veIVangen door
I Le déjeuner sur I' herbe v interieurs
van Manet op de 'Salon des Refusés'(Pa- van één en ander vele
s,1863) ,later door de eerste van de kernen vernield. Ook
van de bestaande straten en werden aan-
s, 1874), waar het schandaal 'A7erd aan het verkeer het winke-
verwekt door het lend maar zo dicht mogelijk
Soleil levant' van Monet. hun winkel zou kunnen parkeren. Fraaie
Or'! kontroversen tussen konseIVatieven werden tot
hebben tot de van blik. De
over 'Entartete in Mün- bewoners van deze stadskernen trokken
chen' (1937), qe()rCfanlSE~erX1 HitIer weg naar de waar ze een
en trawanten. huis met tuin konden huren; ook de win-
De eerste ontstond· keliers ver van hun winkel wonen.
.tussen de kuns tenaars en De kernen raakten ontvolkt .
de rest van het (franse dat was' De liberale van deze neringdoenden
de Nazi-expositie nog niet. geen enkel ingrijpen van de
,zoveel al waren er in dat ge- overheid in bestaande
.val reeds vele intellektuelen en kunste- ook geen verbod op hun
naars die achter de I GedeGenereerden bij hun
stonden,een tendens die reeds vóór w.o. Historisch in dit
II was In 1897 was het protesten toen in de
se Staatsmuseum de allereerste kelstraten ih het centrum van Den
Cézanne. Na W.O.II is de menta- tot werden omge-
verbeterd: boulevard au-
werden steeds meer ge-
.......... '-1'-....
tovrij minnende
Desondanks bleken hier en toeris ten te stof
daar nog schandalen en rellen H~~ÇLL en herrie. Volgens
winkeliers zouden de ma.atreqelen de on-
dergang betekenen van de middenstand.
Het gemeentebestuur zette suc-
ces en de reakties van het publiek ble-
ken
nog twee fraaie stede-
zich min ruimten in Den autovrij ge-
Wat betreft de van oude en maakt: het Plein en het ten
nieuwe stedebouw en architektuur van de flaneurs en de vele akti-
leken en viteiten die daar nu kunnen
ren te komen tot vier plaatsvinden. En wat betreft het Plein
groepen grosso zijn is de
te onderscheiden:
29
Deze zoals die van Delft Gouda, Goes, het
echter één H

van de kwestie Vrijthof van Maastricht even ver-

ken en voelen: het meld geen enkele ster" Di t
de in tot middeleeuw-
merk se van Siena en Florence die
met drie sterren worden
. Waar benadering de grens tussen
I oud' en I nieuw' in de historie van de
stedebouw en Het Place de l'E-
toile in -het kreeg in 1854
definitieve vorm- is bij lekentoeristen
vol en bol ervan. Er is zelfs aan- zeer maar wellicht meer van\tV'e-
gegeven wat wel en niet moet bezoe- ge de Arc de Triomphe dan als I '-jV,'-''-''.Jl...J....J..

ken wel en niet mag ge' fsruimte. Zou de

in Wenen nog behoren aantrekkelijk
'oud',of oninteressant 'nieuw'
middelen de stadsbesturen hebben moeten ingedeeld? Gaan er wel eens lekentoeris-
om de situatie te handhaven ten op bezoek de Garden Cities in
en te beheersen Het succes van de drie- de in Neder-
sterren steden en hebben vaak in Rotterdam?
-trC' dat
h,...,. •• ."..., .. <..ç..Jc....J.....L.'-iu. dat de leek op stede-
meer is '-i'-''-'-'-'-'......

ver- in zichtbare 'dingen' ( '-1 ...... ...,'-'<.AVY'--LA

nederland- in de onzichtbare ruimte als

aan dat- hebben als

zelfde is vermeld)
of café zou bezitten? preponderant
niet beseffen dat zo'n .• '? Sedert Ledoux is
buiten het zomerseizoen nagenoeg is ver- leken, maar ook van
laten,omdat de bewoners gericht ( ) op naar
ken ~ die 'WOnen de \tV'eg 'vooDtJe~en' dan naar ruimte. Opvoeders
die de heuvel loopt, of om houden zich nog teveel
de stad heen is Dáár vindt het met louter I i en
I-'-'-<.... Een u.<.'-" • het aanleren van stijlen de architek-
voorbeeld van een , tot open-
lucht museum geworden heuvelstad is Cor- in de stedebouw
des en architektuur worden ver-
Een waarloosd.
mens, tussen het tech-
het artis-
is de discrepan-
tie tussen 'oud'en 'modern'.
De lekentoerist bezoekt hoofdzakelijk ,ad b:
oude pleinen en deze beroepsgroep vallen alle in-
. De Guide Mi- tellektuelen die niet als
ze aan met 1,2 en 3 sterren stedebouwer of architektieen zeer geva-
naar de importantie of sensatio- rieerde groep dus:
naliteit. Het is interessant de Guide nieurs,
Michelin van Nederland te bestuderen gen,eKonomen
wat betreft deze kwes tie: welke steden dering van
en bezienswaardigheden ( dus 'waard lom waaronder dus
te 'WOrden bekeken!) hebben ons drie op het
sterren en \tV'elke geen enkele? Dit onder- ke ballet,maar eveneens
zoek is verrassend en onthullend. Drie de nieuwste technische voortbrengselen?
alleen Ams terdam en de En waar treedt de op tussen
en de vele be- denken en tussen verstand en emo-
roemde musea in ons land.De typisch ne- tie als het over hedendaagse stede-
derlandse fenomenen als de vestingsteden bouw en bouwkunst,en in het bijzonder
en Elburg worden met
...........W-'-O.'-'A. als het technische zaken betreffen zoals
De vele fraaie (zichtbare en
tech' architektuur.
30
I Menta ZZy trained are rupah Ze today knusse en straatjes
the rrost scientifie noc'nn"'1f'V>Y1 dáár niet te' vinden. Een
the same are ltJhen they are faoed with voorbeeld van stedebouw
new aPtistie rreans whieh them to an en architektuur
l7t:mt of theiP inner natur>es. Hallenterrein en het Cen-
rrost of them aan tre (2 sterrenl).Maar wellicht
vaZent to their bezoekt rren het eerder vanwege
Zing are iso Zated ea.ah other. SA we a:rTive a:t het museum National d'Art Moder-
the aurious rxrrrx:J.c:tc toot i:n DUr' period feeZing has ne - 3 sterren) dat rren belangstel-
beecme rrrJre than thinking I. heeft voor het technische bouwwerk.
Het allernieuwste 'Cité des Sciences
(Giedion,pg.585 - ed.1947) et de l'Industrie', beter
bekend als 'La Villette' (in de NO hoek
van het oude Parij s ) , is kennelij k nog
niet ontdekt door het toerisme staat
in de Guide vermeld als aller-
laatste Anrla~.l~~~

zullen niet snel

hun kunstreizen in
ke landen als Frankrijk en Italië te
gaan kijken naar stedebouw en architek-
tuur uit de periode na 1900.Hun interes-
se vaak niet verder dan alle beken-
de musea, kastelen en kerken.En
van de bouwwerken nog alleen de ad c:
en de dekoraties . In stedebouw en architektuur
sen wordt nooit gesproken over het rui~ nen voor vele
teli j ke aspekt van en die toch een artistieke
gebouwen.De derde dimensie is een onder- nog veelal onverteerbaar te
deel waarin leken niet worden Wel worden deze lieden boos als archi-
alleen het zichtbare en tastbare worden tekten hûn kunstwerken niet
in boeken en over ,Het kultuurbarbarisrre is een veel
tuur beschreven.Een komisch t : moderne kuns t is een
de scheiding in denken en voelen is soms van onze
te zien op dure kleurenadvertententies stedebouw in hun ogen
in de ' treed t ook in dit
het nieuwste een op tussen denken
mobiel van een ka- en voelen.
romantisch landhuis van handvorm
rieten dak en zeren bui- die een theoretische kunsthistorische
tenlantaarn:'hoe oud en nieuw harmonieus opleiding hebben genoten, vooral als ze
kunnen samengaan'. zich hebben in stedebouw
We zullen deze en architektuur.
op de in hun opleiding de nadruk
interpretaties,en
of van de new town Milton .het beoordelen via foto's en twee-dimen-
land), om maar twee voorbeelden te noe- sionale tekeningen -dus ook weer de tast-
rren. Daarover ui teraard niet bare en zichtbare aspekten- komt bij
aan te genoem- hun de drie-dimensionaliteit van de ruim-
de voorbeelden staan niet of terloops te aan bod.En dat is ze niet
vermeld in en zeker niet helemaal te nerreni noch hun
docenten zijn getraind in het ruimte-
denken en zien, zoals stedebouwers
is dat het en architekten.Het dokumentatiemateriaal
Defense ( s) wel staat van hun dikwijls
beschreven in de Michelin,en zelfs ven boeken rreestal onvoldoende: van
qewa.ar'ae:er'd. met twee sterren. Maar gaan de steden en bouwwerken worden
leken die ' futuris tische ' veelal slechts foto's opgenorren,in s~
ook gevallen ook wel en
heid of sensatielust? .Profielen en doorsneden komen
is nu niet -zelden erin voor.Jammer!
31
 de aanschafkeuze van boeken voor nalisme heeft de kloof tussen verstand
de fakulteitsbibliotheek bouwkunde (TU, en alleen maar ,~~~~~.~~ ondes-
Delft)komt het maar al te vaak voor dat kundige leek op het archi-
een werk niet wordt gekozen vanwege het tektuurtheorieën werd
voor de van archi tekten ge- en monddood
dokumentatiemateriaal - soms Was het dan zo dat deze
zelfs uitsluitend verouderde foto's.Als leek iedere
er eens een boek over een his toriscll. vorm van modern als het
dat goed is levenssfeer betrof.Slechts
kumenteerd -bedoeld wordt dus:ook met de 'sensationele' van het Nieu-
en doorsneden- het in we Bouwen mogen zich wel eens
de mees te gevallen te in technische
door een architekt. Zo' n auteur 'iN'eet konstrukties zoals hangbruggen,Deltawer-
wa t ruimteli j k ken en het Centre Pompidou in
van node hebbeno Maar het estetische vlak van de he-
BouwJcunde/Delft bezit vele boeken over architektuur laat de leek het
de historie van steden en p~~~.u~u af'iN'eten.
keren in deze Colin over stedebouw: 'Van-
terug, l1l?-ar nooit een daag de banden bestaan
over de willen zo tussen de en de
graag zien hoe de ratio breedte:h~~~r=
is van een plein. Slechts twee
toe gevonden werken gev~n kon-
over de behandelde
op pg.12 duitse boe-
ken: 'Strassen und Plätze' en 'Städtebau- en
liche Raumbildung'.Zouden de auteurs hebben
wellicht architekt ~~u~çu van groepen
Ik konstateer dat er nog veel werk aan beschou'W'Cl als een aanval op
de winkel is voor de waarde van hun plannen i.p.v.als een
nie t alleen bevinden onderdeel van een
eveneens in tot sociale rekonstruktie.Steeds weer
schrikt men in
ad d: wanneer mensen die bij de
Zoals bij nagenoeg alle betrokken ook maar de mins te
te gaan tonen voor de 'verbeterin-
stedebouwers en archi tekten gen' die worden in hun le-
mate van ,~~~~~LL ven' (2).
en autoritair gedrag, die reeds worden
de Welke de oorzaken van het
het onderwijs in de stedebouwhistorie onvermogen van stedebouwers en architek-
het accent op de fan- ten sedert Ledoux om
tastische prestaties van de , te ontwerpen die als
maar de gewone man,het in de lite- hebben kunnen dienen.Na W.O.II,hn~~.nnön
ra tuur nauweli j ks ter komt. Dat in de noord-europese landen
.die in diens t s tonden van winkelcentra -wel of niet
of in opdracht werkten voor feodale of dekt- waarin meestal
absolutis tische heersers azza' werd
instanties, ter meerdere deze centra is hun ~·n~·r,
zelf of hun instituties een koopkrachtig
Dat wekt maar tot die ze in vele
toch per slot van reke- waren te doen. Wel werden
Estetika. ze voorzien van de
van het Funktionalisme heden en
waren al even wikkelden Maar 's avonds en I s
hun intellektuele elitairisme in een hun
socialistisch omhulsel. Het platgooien deze
van steden genot.On ten
met grote
en spekulatieve bouw-
, deze steden in moderne
weer op te het
van lucht, licht en hygiene.Het Funktio-
32
met een bijeenkomst -de citaat van Trancik:
tieke winkeliersvereniging zal iets der- contribution
niet tolereren. trea:t:m:::mt
Men -zou kunnen aanvoeren dat onze tijd-
inhoudt die geen
pleinen
in nieuwe of new
towns.Men wil met rust
worden in kunnen
werken kinderen zonder gevaar
buiten spelen.Hobbies en televisie
houden ouders van I s avonds
thuis.De stad met z'n vertier en
tiek geladen sfeer is meer
voor vrlJ en tweeverdieners zon-
der kinderen. Maar wellich t zullen de
van de Krier over is
de revisie van de stedebouw in de toe-
komst kunnen leiden tot een nieuw élan
kontakten.Het zou niet (I I ,pg.l)
dat
weer zullen gaan stellen in open-
lucht een mentaliteit voort-
komend uit een ander gedragspatroon, waar-
door misschien ook new towns tot leven
zullen kunnen worden

PIAZZA DELLA SS.ANNUNZIATA (gravure van Fernando Leopoldo:'Firenze Città Nobilissima ' - 1684)

-
---

----,.:..--

33
 rrrrb1no.' Ion tussen bvolfgang Rauda heeft ve-
aangevuld met ge- en de le i:ok'C7Y11':nnr:.:>y)
vels) en foto's -de' ou- OOlxyuLUing. En nog schaar-
dere weken met grclJ.Jures. ser zijn de
Het ruimte l'ijke aspekt over deze
van de stedel.xJuw en ar>- ~r>r.n+t-flvo de auteurs van

chitektuur ûXJrdt diJ<.-

Vele:; vele weken minder 00- niet hoe essentieel
inde der niveau-verschillen
verschenen over de his- in steden op het
torie van steden en b:xlem ontstaan of ge- wel het geval is.
Het merendee Z ten: cm:::hitekf::t.,arr rmer sticht? In het vlakke Wat verder opvalt in
rJP"'C:f?h1'Y?1);~ door kunst- O/XJrevcrt als dekomtieve ho llandse landschap genoeml wek: zo
lO"T'YM /<M zonder tmi- kunst dan -eerst en in de Po-vlakte van Ita- sionee Z het SU'fieiXJU
voor- vooml- als ruimtekunst. lië J~el- kundige tek.ero»erk is:; zo
Een de mees- kunst- arrute~rristisch komen de
lite- te weken over steden CJaJV[{}{;~lm'XJllte ver-

ruir vaak zeer interes- in hnvVV7/-.hf:.1"no ut::-j~vt;u.<:::.j .'''''I/.i.I-''''' van tlvee treden

sante .IC/esi']hrit'ttm be- is het van l'U"IAflf.,-t;;f.,-"I'.dK. visueel reeds

V()(Jrn.".1J'l16~ Z-i.~f I<. uit tekeningen die de samen-

\
\
\

I1ölzellSchichtlillienplall mil Darstelllil1g des

Stadtlwrns, der städleballlichen Dominanten tmd der
in het totale stadsplan allen UrmveJmmg (MiUe I8.JIJ.)

34
 OBERMARKT

plattegrond,profielen
en gevelwanden van de
Obermarkt

35
De verdienste van [Jvolf-
gang Rauda is het behan-
de Zen van stedelxJuuJ als
een kunst die ook met
de derde dimensie heeft
te m:iken. Hij
ceerde in niet
alleen rro.ar oude stads-
n//lrnncm -dat kan ied.er-

voor stedebouwers en
a:t'Chitekten.
Uit het vooTW:Jom tot
roek zou men kunnen
konklu1eren dat

nieur' aan de
Technische l10chschule
Dresden (DDR).
liet vOOYfJXJOm is
In~c-'fJt-':'LJuni .1957.

over het
voegde gehele plein tot aan
De alléén het kasteel (4) op de
geeft geen in2icht in heuvel
het sterk he llende
langsprofiel:.de schaal
van het stadhuis t. o. v. 1.Hauptmarkt
de geve 1:uxrn- 4.Schloss Friedenstein
den. 5.Stadhuis

36
 HAUPTMARKT

plattegronden,profielen
en gevelwanden van de
Hauptmarkt

37
 (
AGORA

ruimte diagonaaZ.In de
ITJrneinse tijd werden
op het plein twee
wen nel-:rr'Qe2f:~t. ('1W
geheeZ L/LJL'UI/l/vO

enkele nnrJ'pt1~nü~{!YIhrIT'e
ruimten.

Boven:Athene tijdens Pericles (ca.450 vC.) Onder:atheense agorà (einde hellenistische periode)

38
 AGORA

Het hl1S in de he lleense

koloniale steden dat de
denokrrrtische ideeën hun
mzest pure vorm
den.
Deze stad vm·tpJ.T{?n!J,:nn~r>-
digde "JV:L,I,'U",'U,

ste voopbee za van een en-

KB l-VOlA'aU/ ontwePpidee
dat een gehe Ze stad damr van Priene is
neen:1e. hxrm:Jnie tussen cm:Jhitek-
Het centmZe 7Jt:rr"kp'p''Y'.Cl.Qu.c:- tuur en SUru3J'XJUlt)~
teem.,de haofdstmat., liep zich uitstrekte van de
oost-:west eveJ1Lûijdig aan allesanvattende stads-

ILJLJ
o mo50 200 300 l:::::agorà
de
m:Jette de agom
tiaaZ.
en ont- vorm tot het kleinste
detail.
(A=agorà)

39
 FORUM ROMANUM

langsprofiel en dwarsprofiel
(beide rekonstrukties)

is even wei- oorspronkelijke lTOerrlS te rrv?Jtde

voor het tussen de drie heuvels helleense aero[XJlis en
werd 7Lm~-}wl.~lis·tiscm ~o­
111?''Y'PlV/n{.)p I. van de ranein- rlOI'iYY,,,·VI,O/'YY'Vi

se fom als de mi; het werd duidelijk

nr7rj'P.Y'F:("!m~1:nf-m van de
van Athene uns voor de
helleense UUU.LUVo

40
 A=Forum Romanum.
2. Forum Caesaris.
3.Forum Augustum.
4. Forum Nerva.
(Forum Transitorium)
5.Forum Vespasiani.
(Forum Pacis)
6. Forum Traiani.
FORI IMPERIALI:
lIet rareuwe ideaal van rroa:r tege lijker- eerste. Pa:mJlel rret Als laatste werd het
de unsde tijd zverd ieder forum dit het Forum Tmiani gel:x:JuiJxl:.
cr:rna le ll)2est een schak.e l in een axi- Forum in wezen de uiteü1delijke
grandioze rea lisatie ale ~'3envo i'ai1 niet ll)2er> dart een br>ede van runeinse ruimte-
ltUr'en de keizerlijke liet eerste van 10fflS-t:>gelxtseerd op abso-
Fom aaJ.Xlar de ruimte- pleinen UXlS het Forum lute cr:rn:aliteit en S/fr
lijke en speclale een- Caesa.r>is. Het UiJeede Het Forum l/oorvYc,,,-rnél"- ll)2trie.
heid van ia:leP plein zverd dror lû:1S weer een plein
vo ZJ<omen zverd gehand- tuB op r1n'I'1I'>1-V1r~.rI dror kolonmden.

41
FORUM

1.Amfitheater
2.Palestra
3. Theater
4.Forum

Orzd.er Sulla werd deze socia Ze si;ruktuur te

van etruski- y""'''V./''\.t-H met de

sche een veteranen-

ko Zonie (ca. 80 vC.) -' en stadscentra van onze Het plein had zeker
he-t werd nOY..fYl/70- iets van een stede l-ijke
tot hét De r~ ûXJonkarner làlar'in de be-
d' anirmt,ion I van de k Win genoeg an de
UXl:S UXJnerS zich konden te-
stad.Het werd rreer dan intimiteit te behouden. Y'U/Jrtrr:?I<kf.m an he-t
een !.X:*.; GUUl'l-"k Het UXl:S cxrgeven door
of eKO.narJU3CJ üXI.al'l:xJven
lnrt. Het UXIS de ruve l
van het sociale Zeven via ~rYlY1L:>vJ

van de als zoda- Achter dit

een inhoudelijk sym- de 0Dtmb.:rr>e qeLUUhJefl.
lxxJl.Dit kan Het ononderbroken vlak-
slechts ûXJrden
ULI''-'1A-'1-'.1.AJ k.e schiep een
rol ruimtelijk.e eenheid van één van de m2eSt gave
van het centrum van een en grandioze
kleine stad als van a lZe romeinse
en z'ijn dicht geweven steden.
42
 o

F 0 RUM

(; • .. • 0 "

10 20 SOm

FORUM: langs-en dwarsprofielen (rekonstrukties)

43
 typisch voor dit U':JL/&e;.I_-'-.

,niet zozeer uxrt

de vorm van de (Jllll,I"--:''' __

rmar vooml het

rrYT:r>l<t:nI-,~;n met arka-
ge IICU.lUf:::'vt;;~;IAf.)j~)<:;: den. En rrridden op dat
met hun kIorikelige de rrr;:r?<:tha"l uxra:r-
toreske stamt een ('/{;:;:l.'U.K'jJlAlLI

uit de 1ge eeuvse Y'a'Ti:1Yl- ten behoeve van het

tiek. stadsbestuur',
Op vele UI"UJC<.V0.:;:,rt Het uitzonderlijke van
:r'O[Xl deze ar7<aden is dat ze
niet de verk.eers-
strcxm
zoals nomual bij arika-
tussen cu.1250 den in -ita Ziaanse
en 1350 ve le honderden steden - als over-
n-r,."n" /~n ~,~~+A" ~l,.+ als
dekte trottoim - rraar
militaire sterkten en dat ze in het ïlp.I-·/~nLlr.J~
ko Zonisatie-centru. van de aans luitende
In deze hl2S dit
dee l van h'vYTVlI/"vr1- 7 >t:n->wtJt:n" er

doorheen heeft
engelse tot gevolg dat de hoe-
koningen. In huis- ken van het plein
de franse koning~die ten zijn~ zodat de in-
ve le leenheren had hl?- druk ontstaat dat men
1.De Klerk.pg.33 nen in Zuid-Frnrikrijk. zich bevindt op de b-in-
2.Jongepier:'Bastiden De hier ~ __ "'A" ~,~ .... - nenp Zaats van een
van Gascogne I . heten (2)

Mi repoix

44
 VII-,gmaf van
'-= stichting
.L Vt.-t VV1ÁUtJ-,

van de stad Corr1es als

an:thl:Jord de Ve:rhl:Jes-
ting van vesting St.
Ma:r>ce l door het
van Sinvn de Montfort.

A=plein met platanen en

De heuve lstad is nu een
adembenemend uitzicht.
artistiek centrum UXlaY'
8=lager gelegen plein
ve le soorten kunsterzaa.rs
met markthal.
uxmen en werken. Het ste-
C='volksplein' met weekmarkt,
leven speelt zich
en knooppunt van
hoofdzakelijk af rond
regionaal wegennet.
het plein aan de voet
van de heuve l UXlaY' het
regionale 7,)Pf7Pnj~t;
zijn de
winkels en kafees;daar
üXJrdt m:x.ri<.t gehouden.
In het centrum van de
vesting bevinden zich

keUjes met
'objets d'art'
ten gerieve van de drom-
rren toeristen die hier
vanaf ongeveer 11 uur
tot 's n:::ttJhts vertoeven.
Als 's an 8 uur
het het

in volle gang
er an 10 uur op het 00-

vroege vage l zit aan

ochtendkoffie op
een verlaten termBje.
Ongetwijfeld is de
van de vesting op
de hoge heuvel

de beide IJI-=.lA=r.
de en is
het uitzicht vanaf het
door platanen beschaduw-
de plein adembenemend.
Maar> het gehee Z is toch
we l Ve:rhl:Jrden

seum liK1.Clr'Uit éehte

dage lijkse Zeven nJfI!'
beneden is atc.rezcr.J<.t.
45
 plattegrond van de oude stad

Eén van de oudstel::asti-

'1<;;'VV'~ op een stn:1-
u.t::>ro:>

plek l.IXUn' dr>ie

S"tremen bij een kanen.
Het is een .. , /_ ~fLl,
IA IAlLI

van Alphonse Jour'-

dain (1144). De VOTIn
van het terrei;n
de de

Deze lxtstide is één van

de die is uitge-
groeid tot een
naa l cerztY'l'Am,daLm1r./Or

rret dubbe le 17Y'k.'f"J(i{.m.

en de ind:rukl.uekkende
lxikstenen geve lunnden.,
is een echt klop-
pend stadshart.
Op een dag., voor-
a l in de nan1U1arag.,rrrJC
van licht en i.,,, ;;"ULLlAli.

marktplein

46
 Deze op een hoge heuvel
lxrven de Dordogne
gen lustide is een goed
voorbee za van een ' ver-
laten I vesting:> een dr>ie-
-0
sterren trekp Zeister
(0
+'
(j)
van (vooml nederlandse)
rl
toeristen.
II (j)
>
::J
G)
De hoofdstmat van het
J:: p:xrkeerterrein naar het
(j)
stadsp lein is Qnzocm1
\
-0
L
G)
m2t luinkeltjes van sou-
> veniers en ' obj ets
0

11
rl
(j)
d' Cll't I • De oude rrill'l<.tha l
.,-i
'I- to-t een
0
l-
Q.

\ J::
()
(j)
.,-i
De bevo lking UXJont
langs de druJd<.e stmat-
1 +'
(0
E
weg onder aan de heu-
1
(j)
J::
ve l 1~ hwz winJ<.els
()
(j) en 7<l1fees

A==marktplein met
oude markthal
B=plein met platanen,
terrasje en
adembenemend uitzicht
over de rivier
C=kerk

47
 f--I-

11 ,
.
g , ..... 1---1 1--.1 l--.....l-l----J.

rrf\
"Cl
C
oL
Ol
ill
I - - - I---- .j..I
.j..I
ro
rl
a.
ill
"Cl
C
ro
l-- I - >
Q)
'M

r------ t -
- .j..I
.::t:.
::J
L
.j..I
IJ)
I--- f - - c
I-- I-- f - - I--- o
.::t:.
Q)
u L

profiel over marktplein

Deze is nu
de 'Ideale Bastide ':
I centre d fanirration f marktp-lein
onver- van de het
en me lancho- stadJe leidt nu een in-
Ziek Zeven. bestaan als
Hij urmit dan ook in H;{AJc::rtL,fflU~f:::&,(ffi ten
aZle toeken over stede- gerieve van
touw verme w. die er toch met in gro rekonstruktie
De stad ligt op een grote drcmmn rnartoe
na v Zak p Zateau l.xJVen komen"zmls bijv.
de va Zlei van de naar> lJarrm. Hetstads-
Gesticht door I!:<:lhl-mi I blijft in
van Engeland in 1284 het hocgseizoen aantrek-
ter bescherming van de kelijk.
noorr1e lijk grens van rraat is uit de nn:r''iYl'I'1O'1'1-
zijn bezitt-ingen in de de er
uit zien als een geha-
reeht-
1~'f1f1t:?Yl?'.kTA vend het ont-
heeft een rigide
stratengrid" een groot
stadspZein en uniform
48
 I
- I

r
I

I 1
1-
f--

I
I 1
- - -
I l_

JJ
\

- ~ ..
1- -
r--- -

-
-
- J

I rl
r--

J
--- - I

49
De stad is gesitueerd
op de plek ûX7ar' de Avey-
ron de k Zoof verlaat:J
en een
Hij werd gesticht door
fnhrrVlC'O de
rraaf' nie-t als een
mal centrum ter koZoni-
saU.,e en k:uZ:tivering:J
doch als overloop van
de "overbevo V<.te ' bourg I
aan de andere van
de -riv-ier.
Toch is deze l:xu3tide
uIteinde liJk qet.JJCJlU/?n
t-at een reg'wnaa l cen-
ve le nieuJve
Het rragnifieke:J hellende
stadsplein rret de
ten hoeken doet denken
aan de binnenhof van
een Het verkeer
steeds:J ZCX1Zs
dit soort
de ark.a-
door. JamreJ:' is Ul2Z
dat de auto' s op rraikt-
dag niet UXJrr1en rf/?J."V>/7Y"Y1
Op deze is stad
mudvol lre-t mensen.
Het gnxJ"tste dee Z van
de zeer mI;qelJy>e-we
nr:r.r'I<.t
op de lx;u-
levard achter de kerk
de strrJat l-inks
Tot s Zot: mj is van
alle l:xu3tiden mijn
50
geschematiseerde
vogelvluchtperspektief
van het marktplein
PIAZZA DELLA SIGNORIA

Deze stad w.mt schandE-

lijk verw:Jar'loosd door A

de toerist.,vemvedelijk maatsysteem van het Piazza della Signoria met

vanwege het feit dat (links) het Palazzo dei Consoli en
het op geen enke te door- het Palazzo Pretorio
route ligt.
Ge lUkkig rmar'!
fut het voordeet
dat de

Het UXJndErUjke stad-

het

van irn.JXJners en bui-

tenZui tussen 6 en 8
WAl'vóór het avondeten
vindt op het
na I ,?nC7V1 p Zein

ltl:1a:Y' de wirike ZB en
kafees zijn.
52
 stadsplattegrond:
A=Piazza della Signoria,IIU'J~~~~A.~~öl stadhuisplein
B=Piazza 40 Martiri,het laaggelegen 'volksplein'p
met de pantoffelparade.winkels en café's

vogelvluchtperspektief
van het Piazza della Signoria

53
s De middeleeuwse stad
binnen zijn stadsmuren
PIAZZA DEL CAMPO

Siena is een stad on

gelukzalig te (Jv-y,n-et,f-!:rL.
Vit heerlijke
staat in
1"r'<1/,+""",n+met de r1C>.f)P)I)"'-

W::1aPin deze
stand is gekom::m. Deze
kenmerk.ten zich juist
dooT' de ruime rrute ûX1C[[>-
in is gebruikt.
In Toscane liI:'1.ClY' men
toch wel ?en en ander
Siena
als de meest geweldda-
stad.
Een uniek.e stad met een
uniek plein" inderrlaad.
Maar het Campo is een

voor
heden.,feesten en andere

En 's zaners VaaT' de

horden dagtoeristen., op
weg van Firenze rua::1'
Rorra. Weinigen blijven
de racht oueT'.
Bedenk echter we l dat
Siena een zeer muziJ<ale
stad . er staat een
beroerrd f'Y)YI'<~PY7f )(J1':nY":';1Jm
de Accademia
en in mei liXJrdt een ver-
rmard """'J ,"",-,~!~,+",~.n+-A·"
gehouden., beide
cierd dooT' een
In deze
de vele
geheel bezet.
Het dagelijks Zeven van
de inliK::meY'S vindt ook
in deze stad in
de liXJonwijken

z1:jn en een
(nog) saart
Toskanen.
De nupk:t die vroeger
op het werd
gehouden.,
plaats in de
aehter het ,....t-r.,., Irn ' "

54
 IAÁ. L- vu. •• U V't:Ä.A. V een
tig van
herleving van het la-
ruimtelijk.e be-
wustzijn. De ''V. LIULk:5L~I'tu.t::;
tendens van. de late mid-
deleeuwse rrag dan
als een lijk.en
van. een hedendaagse ana-
lyseronde kan
UXJrr1en aangetoond dat
het bestuur van. het mid-
de leeuwse Siena zich
v<../,,~"'-" be»ust là1S dat
het architek.-tonische

Uo-..FJlFu-.;IA-L zou [XWsen.

is ontstaan
bij sarrenkDmst van.
drie heuve lrruggen., ûX7I1r-
nPfierazlgtt~inLHm lagen
(lt;; I~UAf;;; b L-.I '" nt:J.ar>

Het pleûz là1S vanaf het

als een eenheid

alle vensters van de

cmr1:ngende UXJonhuizen
nvesten dezelfde vorm
als die van het stadhuis
(1) Het
zou nveten UXJrr1en
argeven door continue
en geve üxmden.
Zij rroesten een simpe Ze

en
at(:rp.:?(JYIfiJ~ van de min-
.c:mttu7e delen van
De ovrl~vJ..IVV.l.1I1

nt:J.ar>
convergeren.
55
 langsprofiel Piazza del Campo
met

dwarsprofiel Piazza del Campo

(loodrecht op stadhuis)

( 1) I che in ciascuna
casa,la quale si faces-
se di nuovo d'interno
al campo del mercato,
tutte Ie finestre si
facciano a colonelli'.
56
 PIAZZA SeMARCO

plattegrond van de twee pleinen:

piazza en piazzetta

57
 dwarsprofiel piazza

piazza

Wed; zal de toekormt van

deze auto loze stad is
1 er.:-st:rr;
Ondanks het dat te vinden
7J()(J}'ln~~ L1.:1 k
er nog veel ItaU- de l:xJdstn:mden
aan de kust. Daa:r is we Z
autover*eer tor::".(Je.sta'GYl!
L VIA;~nu. het zou inte-

in zo nt:1ar'
deze unieke stad komen.,
dat el' ' s zc:mers een en andere inteZZek-
rmximum üXJrut tue Zen:. buiten het zarey>- se rrr:rnnen ook in deze
seizoen cm tijdens VOf:.~ta(1J'!Q'e:Y't;st<11l
als in-
zen. indUs- W?ners zijn te vinden.
triële leven vindt
op het vasteland.,
in Mestre.
A ls men de inhxmers wi l
ontnveten in hun dage- uit yoe.<:i; un,Hunl/:::;. Kl'J./

doen en wen., hote ls:. naahtc Zubs en

nvet men als bezoeker dure ten
58
 piazzetta en
dwarsdoorsnede

langsprofiel piazzetta

59
(Florence)

de stad binnen zijn zevende en

laatste stadsmuur (ca.1300-'30)

PIAZ'l.A DELLA SICNJRIA

Tijdens de lxJUw van het

stadhuis werden reeds
allerhande
rondan de rYJUT17TJlfla/;.<;
ro
N
N
ro
'M
Cl.

nooit de van Q)
"'0
IJ)
'M
de artJhitekt - Arnolfo I...
::::I
.c.
Q) "'0
di Carribio - kan ro
o> .j.J
IJ)
gevJeest dat het ...-i
ID .j.J
huis aan een -.-/
.... .c.
ID

korren te o c::
I...
Cl. ((I
Maar Zucke1:' zegt dat "'0
>
-M
er be.vust een ruimte ::::I
...-i
Q)
N >
werd geschapen 1iX1a1:in I
"'0
Q)
0')
de rm.'"{sa van het stad- I...
o
I...
0
o 0
huis zou (3) c:: >

60
 pleinen in de stad:
A.piazza delia Signoria
B.piazza delia SS.Annunziata
C.piazza S.Croce
D.piazza del Duomo
E.piazza S.Maria Novelia
F.piazza S.Spirito
G.piazza del Carmine
H.piazza del Pitti
I.piazza delia Repubblica

1 : 10.000

eeuuse UtJL/Vf;;;, IAJflD

liJel ""flf1PY1,(JP~Cl""fl.
<0
N
N
alles ltX1f.1Iin de
<0
'M Renaissance geloofde.
0.
(1)
Vandaar dat in het
"0 "V1f'JUe'Ce!'LW -16e eeuû-
I..
(1) skulpturate 11K'lhvv!A:;:'.L-1A11./
>
o de onevenwichtige ruim-
..-l (I)
(1)
'M
'M
:::I
te in twee afzonderlij-
....
o
.J::.
"0 ke rechthoekige ruimte-
I.. <0
Q.+J
(I)
lijke eenheden verdee l-
+J
(I) ..-l de.De
(1) (1)
]I: > Vormen .zo
I (1)
+J
(I)
Ol
• ..., visue tel::a:rTière dat
8 ';:1 de nieuue ruimte Ujke
61
 eenheden in
dingen en aer.1aanum
een zekere mxte overeen-
'kom2n met de renaissan-
cistische idealen.
is nooit vol-
's
advies aan
Cosinv I de UX1S
he-t gehe Ze p tem te
nrtr1P./Jt?Yl met een door-

ariI<ade aZ-s voort-

zetting van de
dei Lanzi.

sedert de eenW?2UUUl

------
van I-talie (oa.1860)
is het Pa lazzo de lZa Piazza della Signoria

met .. ." A-O I~j' lLA.<::- ki-r7d.emn

MOiTf' het
Zezikste ptem aan
de overziJ'de van de ri-
vier -Olt:rrrPno- de (l)Zucker laat de bouw
kerk. JJ:::zar in 1288 beginnen;
de geliXJnB Gutkind in 1299.
en (2)Gutkind.vol.V.pg.99.
pg.115.

62
 PIAZZA DELLA
SS. ANNUNZIA'rA

Dit eerste Renaissance

UXJrdt veel
in de ttV(liteva-
tuur. Het is
-Gutkind 'één van
Piazza delia f7'i9est 7JOOrIbee l-

SS.Annunziata
Het strikt axiale CXJn-
is de Renaissance
in f7'igest pure vorm.
omq(!h.-n~~t· de
~~+nl'-'+,., vorm iets
niet kan uxmien ge-
W'"l-,~I z-z..qa.!j. hllJartrGn niets
UXJn:1en toegevoegd.,
of üX!tIt'Van niets kan
UXJrrien zon-
der de van het
te verstoren.
Pure renaissaneistische
ruimte voldoet aan deze

Bacon het i. v.m.

dit plein ovel:' het
of the
second nrxn I •
!t::' I~(;;nf., bout.x1e de
f.,

a:rkJde van het Vonde Zin-

Uf::r,rnUl,v in 1444.

UUJ ~:../uv,r,..v hePhaalde in

1516-'25 het
exakt aan de VI/c;..L·""vl~.
symmetrie-assen lengte-breedte We7.Re cn'>(Jh1.~tel,~t
FIJ,U.I H.4J,""

proporties zal tot zoiets in staat

aUe esthe-
Zoftuitmgen ten
het is een stom-
vervelend plein.:. er ge-
lJeurrt he Zermaz niets.
Er> auto er
staan toeristenbussen

63
 de stadsplattegrond toont duidelijk de samenhang
tussen het kasteelkomplex (A).het rechthoekige
N
~
plein (B)en het middeleeuwse,onregelmatige
o stratenpatroon.
o
In 1277 khxon dE stad Frrrneesco rrnakte -in het (JY/.t1J){!Y1rner7. rn::Jall Zouter als een
in handen van het mila- Vigevano tot dE zete l het Piazza In ,v,/,.".,v.,,+ van het kasteel;
nese graafscihap.Het oude 1492 liet hij het aap- dE ruimten aehte'P dE
kasteel de heuveUop arkoden werr1en nm'>P_ql~
werd in 1347 veem voop dE mnr:Y1r·l1,tH-
doop Luochino V-U:1cur,~I//;. het rrvest veY'lJaYlaen lieden van het kasteel.
die het in een en Lelmamo niet bedoe za
rusidentie anvomde. te Y'e stedelijke Y'Uimte

Het projekt Het als totaal. Het rusultaat nemen doop uniforme
dE afbraak van hP.qj-nf1nilp. is duidelijk te zien echter van dE "v1rlrvv>r:>n ve lhxrnden.3 rmt rrv>1_·rrrt/>M
huizen zoniier. kornllJl'\'Jmis indE rob op de begane
rmt welke nOflt7I)p.Ylho.rlPYI m1'Jrm.1:.q~f1P. Y'e latie
vierde zijde h~~-jC~~-I-
dan en rmt de straten van het uit een kJ.!Ylk-mont
konside:rn:tie rmt het en samengevat echter
bestaande stratennet. in een elegante
en onaangetaste
DPie UXJ:men gelx7wil.

65
Het doel van de itali-
aanse theoretici hl1S
de van een sche ech-
geheel als ter niets van doen 7v.d
een kunst- m9t de geestelijke sym-
Fi larete UXIS de w liek. van de Midde l-
eerste die een eeuwen. symlxJ liek
'città ideale' is in ZtX!zen één van het
In wek. oppert} lak., een gefomeer-
beschreef de 1 JnlrnYTCJ 1.1."11<.QY11.Cl
Het scherra hl1S
van
betekenis voor ve Le toe-

Filarete 's ideale stad 'a llIuyuwa en

is tA.bf.'~I/"'1 Le tot Washington D. C.
reerr1 door PZato I S vage Het werd feitelijk de
hPq~,...h1r>1·-i71·{1'1n van ziJn
'idée ' van de rrees-
Deze stad hl1S te utoDiStische T'Ylfl"IDk'_

niet Zouter een geome- ten. Filarete:Sforzinda

Cataneo TJI'C.>aJ.Af.:eerae ET' is een verrroeden.,

soort van niet bewezen dooT' doku-
wek met standaard hiJ de ont-
IIKJI,ClA"OII..UILIJ

Wgronden voor werper lJ:1S van Palrrano-

op 1Yierkant tot tien- va. Ook hier> toonde
hoekig grondp ZGn. zich geen origine Ze
ideeën vernieuzuer. HiJ hl1S een
minder geen

Cataneo m9t
vaIiaties van een
gegeven 2-dimensionaal
scherra., duide Zijk rret
hèt p::rtroon als doe Z.

Cataneo:città ideale,ca.1567

Het laatste riO l,rrvlrTY>'l

theoretische nl.'.
YTYilr''1

van een italiaanse

is VasaY'i' s
'città ideale' 0p-
nieuw een vierkant cen-
traal
een in het mid-
den staat. verder :mdia-
Le stmten in korribina-
tie rret een darnlxJrdp lan.
Kleinere pleinen de
kruispunten van
en rechte o1-Y.vrf-"WI
een eeu.v Later
in Gramniehe Ze werd
toegerust.

Vasari:città ideale.1598
66
 Scarrv~;~i pub lieeerde Zij realiseerden zich
ook een wek: 'L 'idea niet dat met ah-
de lla A:rchtei;tura Um- strokte en
versale f (1615). hen op een UW\..<.U ......JfA/'V.L

1Urtiversale '- deze gran- bn::whten., en dat

dioze liet theorieën ten
over de leste ho l en ,-wd/Y>0.'7'f:..f
I..VE::L'/\J::> (,''-'.1 f'lE:> pretenties ~,

van de voorvechters van Scarrvzzi's

de 'città ideale'. alle mxlieuze tendenzen
Het toont duide lijker uit een
dan welk ook fantasie loos schem::l wn-
hun OIJ{;TlÀJ.W'U'ZO . der een enkel rrY'1"G1nt:!t:!/..
zij idee!
van zeer hoog en alles-
cmvattend gehalte UXlS.

Scamozzi:città ideale

Pa lrra w...'vu. yt;;;l.lVlAU~

IV Rasmussen doet er nog
als een venetiaanse ves- een schepje lxJVenop:
in 1593 -verm:Jede- 'And the rtine-sided
lijk dOor Scarrvzzi- tavn of Palrra Nuova.,
werd de eerste realisa- which., in its gecrnet:ri-
tie van de UIA.)'U/.-.."CJ'&;&'':;'L:J cal as as
ideeën van de renaissan- an ice erystal., is noted
ce theoretici. De in the I ta Uan Baedeker

erover: ter~flt er komt geen

'In Palrra Nuova it is toerist kijken;de stad
the u'-; 1,,'-' JH/, is nog slechts interes-
sant voor de wet;em~cht..w

rea lization
that is
determining (1 )Zucker,pg.l07
tor', (1) (2)Rasmussen,pg.V
(Scamozzi?):Palma Nuova

Gel:x::nu.JXl in 1693 in de
van de VeTfJXJeste
Occhio la op Sici Ua.
Hier weer het centrale
plein rret de radiale
straten., in korrbinatie
met zes onafhankelijke
damb:Jrd systemen., ieder
gegroepeerd rondan een
kleiner

Grammichele,1693

67
gén van DiJrers hobbies
uus de miZ:itaire verde- ~r
Hij iBt8
,j'
I'
stj
iml ,.
),1.1
behandelt in roek
over de forti fikatie- ... braehten het niet L
I J'"
,.r
~~~
ImEE p'
theorie een zeer verder dan een dor sche- I""'"
. .,H
tai lleem I7YIT7, lC>Ym m:rtisme. Dürers stad 1--1-
j

IC.;..
Jlo

I. 'J.. .~
I, ..
I!:' In:!-<I)-- . .,. Ir I'", r..
rfn~~1i:P1"JPn leeft voor t--I-
"'.T 'C' .",
il>, ,. • r

isvo~ ,--L...-
b._
I.
De vierkante vorm aes:tenTi op de behoeften
~
af van de italiaanse van de praktijk . .. De
b
rrodellen. Tussen de mu-
~EE
regelm:rt'ige plattegrond I' In

ren van het isüX.?love:r:f.JXJgenen

en de vestingwal- allerminst scherrr.:t.-
len ligt de eigenlijke tisch .... l[tm
stad.

(1 ) BakkerSchut:
'Stedebouwkundige idealen < •• )15e-17e eeuw
U ~
f u .. 1

(Tijdschr.v.Volksh.en Stedeb •• 1942) Dürer:ontwerp voor een Koningsstad.1527

In de 16e eeuû zijn het

abso lutisrre en het bus-
kruit de voornaamste
twee 7<n1Chten die de
vorm van de ideale ves-
hebben t.u..
LA;:;./JUU-

eisen:stad en
dienen e Zkaar aan te
vullen.
Speckle:città ideale

68
 zeer OIJtT[;UU7ena.
stad is
stemi Of? het 11I1/,,·vVU.V-'-"t>

gebruik., er is nergens
iets te dat
doet denk.en aan een ste-
dE lijke ruimte.

DUrer:vogelvluchtperspektief
van de Koningsstad

Sirrun Stevin kolle-

ges aan dE Leidse
Onstreeks 1600
verscheen een wek van
hand 0IJeT' dE
"nh der steden' .
yyf">VI"· ..

tijd: de stervorrn. Hij

heeft in het midden een
I Grote Mxrr:t'
en ve Ze kleine
OIJer de stad 1 )?rl'''R77Y'P.1'n

69
Eén van de ve Ze -rru;,.-vyc!_
singen van de
van de I città idea Ze I
vi:nden we in de ontwer-
pen van Wren en
voor de herWuw van de
London na de
qrote in septerriber
1666.,die de CitlJ nYYl,0l'1-
dee ls VeY'UXJestte.
is dat deze
ontwerpers nog tiuee
andere:J<night en Hook.eJ.,
a l Ze arra:teurs 1AXl.Y'en.

~~:mnn~~u~~ en~­

tn::;noan; Eve lyn UXlS een Plan van Wren

We nveten -verkeerstech- ae1.Cns:oi:r>eeJ~ door

is door-
sneden door diagonalen.,
hobbies. Wren UXlS in 1662 met op ve Ze kruispunten
zwh pas gaan interes- stervomrige pleinen. De
seren V001~ de architek- diagona len gevoe l-
tuur.Beide rrannen 7JXIT'eYl loos in he-t darrilx)J:d[x!-
goed op de troon uitgesneden.
de toenrralige Van oudsher UX1r'eYl Kerk
stedebouw en en Kapitaal in de
hadden op hun gevestigd;Koning en Par>-
reizen door hun lement in Westnrinster.
ogen de kDst gegeven. ~i/.ren benadrukte de tiuee
Wren in- poZen in the City door
ZCf.JJe l de kathed:ra.a l als
het mcrS{letJ:.7U1iJ een pro-
toe te
wijzen.
nisch- niet eraan denk.en van Wren en
dat één van beide plan- Evelyn.Was men na meer'
uitgevoerd: dan tiuee eeuwen nog niet
vee l verrJe:r. gekomen dan
die verouderde ideeën?
de van
beide nvnnen niet
niet aan
ent~iasme voor
de plannen., m:1IIr' in
de taak tot
zijn.
MerkhXlardig dat voor
de eerste uitbreidings-
plannen van Amsten:1am
en Den Haag 7)
de ontwerpers -Van
tril<. en Berlage-

de St. PauZ 's l/rr+·harfvv"...,!

spl-itsen zwh ook. tiuee
hoofdstmten., 1AXr.aY'Van
één de verbinding vomrt
mei; de Stock /I.\yor'hrTlV/17t?
Wes-t van de Pleet (ri-
vierrtjeJ 'is een stervor-
opzet (]el\~(]z(?Yl.11W
ook voorkomt (op
de plek!) in Evelyn 's
eerste plan. Het aaht-
hoekige ( I piazza '-,
zro ls het noemieJ
l.tX1S als rrrn*t. Derde plan van Evelyn I

70
 MWhe lange Zo ûX1S bij Dit m3esterwerk van
ontW«f''l'JI'm van dit jYIU'JneWY./fle ,U] is een eoht
PIAZZA DEL
CAMPIDIGLIO mals bef~ ta'111Gf.e eeu»., nodig voor de vo Z- en
(CAPITOOL) wen: het Palazzo tooiing van het centrum van de Dt:-~WtA-It:-
Senatori en het PaZ.dei is het toch qeu.x:m1EYl Stad. !vbcct' dat is dan
Conservatori., die beide ook aZ Zes. Slenterende
onrJ.er een hoek hl1:ren ontwerp. '
geplaatst. plein verZiet
het ·f1Il1:~tt=m-:;tm1.dfx.~P. ,PO
UiTlf de renais-
f,U

van M:.:rJx:us Aure ZiUE op saneistische voorkeur

het plein voor sta,tisch evenwicht
unLNU~L'U een derriE ten van het 00-
rakke van w.;m.-
mische het rrat.JrI '-""''-''-AL<- <-u.

gevo Zg van de is de overgang van de - om 'dit oer-hollandse

van de :oel"ooekt:ie1 Renaissance 'YK.1Crr de UXJOm rm.ar eens te ge-
het rrvnu- Ba:rok. l:mriJ<en - is het niet.
mmtaZer. Dit theater-

langs-en dwarsdoorsneden over het plein

plattegrond van het

met omgeving

71
 plattegrond van kerk,plein en de door Mussolini
aangelegde doorbraak: de brede avenue
(vergelijk met het oude stadsplan)
~

~ ~------------------------------------------------------------------------------------------------------------------~--,
langsprofiel over het plein,
en doorsnede door de kerkmassa
 De uiteindelijke vorm
van het totale Pieters-
Rpy.'YI1~n'1: 1656- , 67)
tA:;-jAM.,.. vu door

na vu 'v vvV vIA IL/

plein.
Bernini's onti~ be-
stond uit drie ruimten:
het 'piazza retta' (tra-
pezium) -' het

ovaaZ) en
FontarJa's

voor de die
vanuit de stad zouden
komen.
Boeken voZ zijn er ge-
schreven over de

van deze nt::>_c:nnrnJ/,'l1.'YIJ7t:?Y1.

Ut1ar en hr>uik1:aar.

dwarsprofiel over het ovale plein,

met voorgevel van de kerk

73
 iet van kerk en plein

Zu.cl<.er geeft ook over UXJrden onderkend - rekend tot een (J[)fmh'1fTt1
Mam> hebben de nei- di-t plein een hru"./>/",,,,,,,"
we llieht in hun onder- stedelijk
ving van de inte lZek-tu- bezuustzijn. dens de grote rrassa-
e Ze J:xn:.okke ideeën van Dit bijeerikomsten una:ri;n
TI-:lJJfY'I_'7.71<'O staat de 'de
van het terrein en de of ze
die de ligging de ruimte een
hc>t:1V'1011tm als zodanig En het is
kan dus niet UXJrden ge- niets.
74
 PIAZZA NAVONA

lrliÁ:..lUk.~Vt:t;;IA/.J'.It;;r~ uit
renlaan van
Ya1'1eUVfSe
Darritianus. Barokke ar>--
tiesten ontdekten de
ruimte in de l?e eeu»

twee kerken en
Palazzo f-'rTn"P7 1'1

Maar het is de aank le- liet stadsdeel 1.JXJ.a.rin

van het plein doop dit plein het
Bernini die midde leeu.vse Rarrl m;:;t
de r·UlArrLVt;:.://kJ 00-
r;</WI,r{o-r'lO

'mison
d'êtm' van het

7S
PIAZZA DEL POPOLO

Dit l:xI:rokJ<e ste-

deèouwkundige projekt
ztUS onderdee Z van het
plan voor de stad Rara
onder JXlUS Sixtus V.,
vanaf 1589. Het ZtUS de
,'r>,rrn?,r>'/-' van de stad
uit
~~~{~ ~e~.
Het trapezium werd ech-
voor
een l:xI:rok pro-
bZegn.Een obeZisk (1596)
staat in het e:.rxikte cen-
trum van drie radiaZe
s1;rrd;en. De Barok voeg-
de er arr::!hitektonische
e Zanenten aan toe: de
tli')?>t?/;1Y1r.rkp.YI!<,t:>n met hun

ter in 1816-'20 door

Valadier I'e.
Llt<.<n..- <AAI-<-.

door de lcxx1-
recht op de hoofrlas van
het te

De ova Ze vorm van het

plein u:xxrdt s Zechts be-
door
Het is
een ruim-
te., zazls het de Cl)
"0
la Concorde (Paris ) -' of L..
ro
zazls één van de ve Ze ro
c:
verl<1~er'8kJ'1Ot)Bn met een

76
 PIAZZA DI SPAGNA

De 'Sm Za I is een VwAr- Er is een üistig ge-

UJeI>k van rln"II"VY-r·-r;'iVl0nYVio bruiJ<. van de
berekening met al de illusie door de obelisk
trucs van theaterorchi- niet in het midden vóór
lJ? het te
plaatsen., rmar iets ter-
zodat de Ü1d:r'lik
n+·-/·""b·f-""", in de r0- liXJrdt gehJekt
meinse stedelxJuh:J.

langsprofiel over de 'spaanse' trappen,

naar de hooggelegen kerk
77
PLACE DES VOSGES

een r>J J1:f;py>.cd-/mri,ht;>t;>

van de nrJnan::Jh.

Het oudste en best be-

UXJarrle Place Royale is
het huidige
Place des Vosges .
Het idee Zä7S afkomstig
van Hen.Y'i IV cm een
te laten
door'
l:x:Ytru.Jerl.OI:rr:Jei'Jen
met gelijk-
I'YJr:lnYlJ.I'l.?'I"YI

vormige gevels en door-

gaande a:f'kaden. (1606-
(1606- (12)
Het is het Dr'<?to'Wr:>e

Het Zä7S oorepronkelijk

een duidelijke~
ruimt.e die werd .Jt'O.n'lA.lA"\.v

als tournooive ld.

Kardinaal Riahelieu liet
het ruiterstandbeeld
Van Louis XIII in het
lL;rtep

De l::om:3n schaden echter

de eenheid van het
~----~
l ~----~

en veY'?lJXJliken de
van de huizen.
V<:O".//IAJ,Lf'

nT~'nn.--tOY>I.'1··'ÎI/o dak-
,...... .
Vormen rrano-
tonie van de gevels.
Alleen de fXWiljoens
van de koning en konin-
gin afidjkend van
vorm; ze ook de
Weaanaen tot het
78
 geïdealiseerde
met ruiterstandbeeld van Louis XIII
79
 Het alle latere
wij zigingen en toevoe-
PLACE DE LA CONCORDE steeds
plein
inhoud van
de meest tnctr'Uluek'J<.e)'1de
duide Zijk rmakt
- uniek in gran-
deur en rroYl1A!rentaliteit.

Op de p Zaats UXlffi1 nu
dit plein ligt zou aan- het
vankelijk een st:adhuis hoogtepunt van de
UXJrden gel:xJuwi rret een royales ' van
voorplein aan de Seine, l8e eeu».
hl:1aY'Voor een
lit1S uit;q~3chreL.'en.
Mel/n:' Louis XV wi lde een van dit
khxun er proj ekt lit1S cm hét rrvnu-
lTr:Jntale
uitslag. aan te
de op-
dracht een plein te ont-
werpen dat het ' Plaee
de Louis XV' werd rret aan de gevoe-
een Rue Royale raar' de lens van de 1?e eeu».
de Za Made Zeine~ Open ruimte in
en een over de stelling tot
Seine: bij eV<am> ruimte hl1S toen het
een axiale aaneenscha- nieuwe en de n:;a-
van ruimte en lisatie werd m:;gelijk
rrnssa. ,.,,,...,,,,,,,,,,.,,'"rr door de m~'J)nr-?-

Aldus ontstond een niruv

soort VX1ar'IJan de
ruimte naar drie
ruimte is hier niet van kDn exrYlY1irJm>r-!YL
toeJ;X1Ssing. Gutkind
noemt I the Plaee de Za
Concorr1e •.• a invloed
e:J.X1!rlf?le of a squa:re is totaal
without ltX1.lls I"
De qelXJUJJJen van de l?e eeu»se itali-
de Rue Royale zijn niet aanse pleinen. De inmm- Q)
'U
L..
se en de o
IJ
openheid aan drie c
rraken er geen echte 8
ruimte van:. rraaY' rreer c
Q) Q)
een V lakte met KDn7J) ~~e 'U IJ)
IJ)
ruimte lijke l"t:;; L,uL-"1A:::b Q) co
IJ
l~iUL-u.a.,LL- is
co Q)
niet gel:xJuwen rma:t' per- ...-I Q)
Cl. 3:
een noch een de Q)
+J

open ruimte in een pxrik. 'U c

co
c >
co
> +J
c
'U ::l
C Cl.
o IJ)
L.. 'M
Heden ten is het Ol
Q)
::l
L..

plein een gigantische citeert uit een +J

+J
~

co IJ)
ver'keersknoop van een roek van Arthur Koest ter r-l
Cl.
r-l
ro
ononderbroken strrxm 'The Age
auto ' s in al le rich-
:5000

82
Dit da:t de breedte van ieder
de van de uniforme
Parijs zou nJ.n,?P.Y7D UJK KJ?r1 kleiner PLACE DE L'ETOILE
UXJrden., kan niet meer is dan die van de b.iaaZf
UXJrden beschouhxl als radiaalstraten. ZeZfs
een in onze bete- de in concentri-
kenis. Het opper- . sche cirke ls Ut'L/ VU'u.&i:. /;
vlak is veeZ te vóór de
on in z 'n gehee Z te UXJr- de open ruimte niet
den cm- eerihouden.

van de
Place de l'Etoile
(nu Place Charles de Gaulle)

In 1806 gaf NQ[XJleon I

qxlrucht voor de l:xJuw
Het plein is Zouter een De Guide MWhe Zin van
m:JrlUJlt3nta Ze v8Y'keers- nog de vol-
rotonde qeu.VRum Een van 1740
de Eind 18e eeu.u lvd het In 1854 gaf Haussrrann laat echter reeds acht
'plein' reeds een ster- het radialen zien. De PZooe
vorm.met slechts vijf de Za Concon:le bestaat
radiale temidden dan nog slechts
van weiden. een open plek.
83
PLACE STANISLAS

&.~~,...+-~....." "'.+ van de

aan de
stedelxnM z,Jero bere-Û(t
in deze PlatJe RoyaZe~
nu PlatJe Stanis las.

koning en schoon-
zoon van Louis XV~ 1<hX1!r/
in 1736 naar
Hij kreeg het

per
jaar. Hij wilde een
standbee ld oprichten
voor scf7OOl'1lXlva .. rmm
vond geen np_,~(>h1J<t

plein., en er toen
een PlatJe
rn:JalI
Het standbee ld
van JLJUis XV .,
de Revolutie arqesrrv l-
later vervangen
door een bee ld van
Stanislas.

'The ensmiJZe of the

three squares is one
of the nvst PYIf'~hmltÜ7f1
ammtectu:r.r1l !raster>-
of F'mnce.

sculpture., the gold and

blatJk of the irrm rni-
lings.,an UYlSUfI[X1BsabZy
lx1lanaed rroverrent bin-
the who Ze ,..."...."m'">.A,~".
tion a cul-
YLq,~!Y;'1/m of

the farm,
lrwe a h:rmvny
of unusua l lx?auty and
diversity I. (1)
84
van de drie pleinen

De route het stad- Het PZaee Stanis las is

huis 11Cf1:11? het gouvern.e-
is een op-
voorbee ld van verkeer en UJhTl'I\Y.I.""'"

opeenvo 19ende be Zevenis- M:lar het is

sen. hhnneer we het hoe dan ook een
PZaee stanis las averste-
kErl~.or,rtrrr.)ettm we aU..er-
eerst de srm.Ue
tussen de wirikel-
De Ue.l"Y/Ll.Lfl1.TDYILI
inttmsiveert zich in een serene
de doorgangen van de sleehts verstoord door
triomfl.xJog. We komen een erike Ze auto en hoge
dan plots in een geheel stenmen van spe lende
andere siturtie: een kiruJ.errm. Het is echter
exp Zosie van ruimte en geen lez;~erJ(1iae.
(het rreerde ruimte.
de
hier gebruikt als een
rmgnifiek middel tot
een doe Z. Tens Zotte be-
Zanden we in de c1ur>s-
[·UlA'IIU::;. tW'n beide uitein-

den afges loten door een

mwe cirl<e l in de vorm
rem een 7<Dlonnade. ,(1 )Gutkind V, pg. 140
85

SALINE ROYALE
oorspronkelijke
ontwerptekening
voor de ideale stad;
slechts een deel
van de onderste
helft is uitgevoerd.
groter als ar-
tiest en mdiJ<.aler in
denken dan
andere archtekt van
tijd:;vaagde door
Uvl'A./e;VUI'::.H...!.t:: werken:; zijn
'n?C!r-ll?C!
ruimtelijk gevoel:;dat
de ontNikke-
ling van het neo-klassi-
cisme nog had achterge-
laten:; gehee l weg.
In de architektuur
draaide dit gebrek aan
interesse in de 3-dimen-
sionale sarrenhang uit
op een revo lutionaire
creativiteit cmdQt die
hem in staat steZde
'Ledoux's ideal city the
shows a mzûtitule rationa lization tJ/J()-r11)rJ(.:nC:1:nrlf1!,·Ü;7J which
fYJ)VLq~!"1n;IJH 1',71 and in- overthe hl1Sto beaam the
isoZated of sp:xtial iniAwmrL1"...oJ th:rough
'ind:i»idu:J.l volumes., Zack- The conflict beáueen the nineteenth r-o>':, t7 n
e
,,,
ing any sp:xtial coheren- tmditionalism and inno- It means the total nega-
ce. The nua leus repre- vation., sa outsfXJken in tion the
sents but the center Ledoux's solved
a tltxJ-dimensiona l in this for
beide keeerpunten in
de eva lutie van de ste-
delx.JuLJ., beide veroorzaak-
ten een soort van schok- 'forme est pure ccmne
in de .QT/-rrmlPY><7YI- ce l le c1..écrit le sa Zei l
dans sa course'.
pro- Het derde en aelXJUl:iX1e
van van onze De 'città ideale' van plan heeft vorm van
het Fwiktiona- LedOux brrik met de vast- een h:z Zve cirkel.
lisrre tot de planning van de LEiloux schonk vee l aan-
van tuinsteden. stedebouhl en r/e(7eerd.e dacht aan de utilitaire
Hij hl1S een voorloper het bestaan van arbei- Dit hl1S op
van het soort hurranitai- ders en de hurrrJnE zichzelf al revolutio-
en utopis- ten van stedelijk nair uxrnt tegengeste za
socialisten van niet heZermal. aan de overheersende
de 1ge eeuu. Het eerste voor idee dat het ,~~
....,.",,..,,...T"...
'ville idéale I is de 'Salines I hl1S vier- van een afhan-
wel met kant; voor het tweede kelijk hl1S van de crea-
de I cité mdieuse t van nn1:Mp.l'>n koos LEiloux een tie van opvallende en
Le Corbusier; zeker om±rt deze
86
 De Salines ûUS één van 'open' raar Het ûUS deze oe laYlf.crrrt:7 K-!
de weinige Ideale UU'-Á.L<:O'L. binnen nacr.r buiten. ste ClI'Chitekt van
ontu:orpen voor een be- Ledoux ûUS de eerste t:«Jeede van de l8e
zxralde situatie. In het ClI'Chitekt die de theorie eeuv die UvLri;:; 1A'/.l..I.ö' vv.J
definitieve is vandesUaBt~,~~U~ drie-dimensiona liteit
de lx:rrokke voor bevrijdde van
VIAA.J'ULI/ILLI in de stedebouw
één hoofdgebouw of voor onrealistische
een 'ge~lex ver- concepties .
laten. Dit ûUS een
(l}Zucker: pg.195

a.
L-
())
~
.j.J
c
o
())
.;,t.
."
• .-1
rl
())
-~
c
o
L-
a.
(f)
L-
o
o

het uitgevoerde en gerestaureerde plan

87
nieuM staat

Grootse Schema van de belangrijkste vergezichten

,'~nnL)ry~nn1~nn ver~
Ä=Whi te
nvnumenta Ze fJTX:.mb:me

piwl.' (regering) en
'White House 11"""",'V}a,,·rt~7Vlt:
VeZe

door de ve Ze ver-
. Zoren ruimte onherl<en-
lx:za:r. Men ervaa.Pt een
am~n~~~~i1A~ hori~-
.taZe stad van
in het
zonder
effekt van het rl'1l'Vi,'7"1"'JII'::>_

Ze nnjrhJP.~.
Het
ken van
een rechthoekig
UXlS het ontstaan van
r1.riehoeken als onnvge-
oun1~vormu1e lx:neiJ-

van 'eilanden' in
groene ruimten i.p.v.
een stad van positieve
open stede l.ijke ruimten.
88
89
RINGSTRASSE

Het •.= LA..<.( f.l.H

van lIaussrranns Y\?JJY'Oani.-

sar;wOlClYlnen onder Napo-
leon IIf UX1.S aan het
de rrogel'ijkheid
te geven snel aZle op-
YYlo'-v..frro UXXll1lUk7i'<.en te
tJey.'e'iI<.en •.Men had
ontdekt dat de YXJt,ent~i-
eZe vijand met
buiten de stad bevond
~ erbinnen.
In 1858 werden de stads-
unlZen van Wenen op 00-
ve l van keizer Franz
(1830-19.16)

Wenen - Altstadt / 18e eeuw

1 :20.000

Altstadt + Ringstrasse
ca.1860

nitieve einde van een

van de inhxmers.
De oude tijd ei;n.:1ial1.e
in het midden van

a:pt;iSt?iel<e zin '.) uxrarrnee

de stad een geniaal plan
te verwerven dat
f]eYl mijlpaal in de ste-
de l:xJuJ»7<undige htstorie
zou ÜXJrden.
90
 hei; irrrrr3nse plein
Sitte's voomtel VooT' tussen vier m::;n;urrentaZe
de Y'eC'roûrnu!at1~ (1
het

ruim-
ten zouden ontstaan.
Hij s loot tevens de
RingstrrlSse ter> plekke
werd A+B=C. af VooT' verkeeY'.
Het Y'eSultaat lU::lS deze

van avenuen" van

straatkruisingen die
men 'pleinen' noerde.
De n:ieuve ge-
l:x::nu»en a Zs cou-
lissen vooT' de avenue;
de hamYJn-ie in schaal
en ruirrrte:mZaties werd
.rtYV~n.r\+'+/..,...",-{ aan de toene-

beJi.'OnciePtna van
rmssaliteit.
De RingstrrlSse lU::lS be-
doeld aZs V1M07';.11DYlV

l'l'l'J.aY' hij v~rn1.-er;.'Ul('Je

BZechts een
wer'k:de Wiener Altstadt.
Het VooY'rl{l(D11Ste
van het lU::lS drr/;
de oude werd
dr:xJT' de nieuiJe
'rrTLOAr" zoniJ.eY' goede ver-
h1:rI(11'';JV'Jf1~n met de buiten-

V(X)r1;,bR;!1Ul13e L van
1ge eeLI.J)" en van de ont-
1/""",,,,,,,'..,,,., van de ooAvnlm-
1;nr,rUHJ7'f>1A~/E rraat-

91
PLAN-ZUID

besluit aan ir. Van

-trviJ<. als
de rJnt'iY>rYAY,'-r
I hoo/droele
2 r,)_ "" wandel park 11 station

een later een J votkspark_llerrewQchl

l. arbl."idE'rs .... orilngi?n
" opMboar gebou,",

doordacht., estetisch en 5 stadsbebolJ .... 1n 9

" markl
civie l-technisch verunt- met Vltto's
~s exerediplJlt;lld
16 renbaan
hlJom plan., üam'in uxmen a \IIIlO"'Ii)t( mpt open pleIn
17 fobflekstfrrem
9 kerk
1B begraafplaats
en werken 10 Imzern. 19 doorbroak

gescheiden. Het
Plan Van Ni ft rik
,plan UX1S ruim voorzien
Het
nagenoeg overal aange- Van der Hoeven & Lauwe:
houden; de meeste wegen 'Amsterdam als stedelijk bouwwerk'
een I naar üXmm eenvoudigweg ge-
het voorbeeld van Wenen., s Zaten. Parken uu-
üam'in~~nUms~~n ren of van een
à Za Manriheim., stePvonni- minim:1Ze anvang; de open-
à Za K.arls-
rlJr,rYfYIL/Yf
l::x:rre ruimten werden tot
en engelse Zand- een verliesgevende rest-
schapstui:nene e V<aar [XJst.
afUJisse Zden.
Van oogstte on-
Zaf met zijn
ontwerp.M:urr> er kuxon
ook kritiek: het plan
had alleen kan..s van sla-
gen bij

had ra.!. '-"'-:'''U'U1-Ll/

o
Haussnvnn tot be-
kon han-
de Zen met minachting
voor he't
'" '-"4"'fiLlL"" van grond en

later ver-
scheen een tiveede uit-
DrEYW-ma'sD,wn van de
direkteur

a entrepol
b markthal
getuigde van een treuri-
ge realiteitszin.De d oosterparf\

nen van de oude rrny .. "rJ'- • vondetpark

12 bloknummer!!
Plan Kalft
sche ver'l<.aVe ling üXmm
92
 Eerste plan Berlage

Het Plan Zuid van Berla- le laan. Men kan konsta-

ge kent een uitvoerige teren dat Bey>l.age de
woniingsgeschiedenis.In estetische DY'1:YIfli,ne.q
1903 werd de eerste 0p- uit de rrIt1nnJ~1:'q(,::he als
zet ontwikkeld., in 1915 school van de duitse dat
I..I""L-'V"'-/U door> een stadslxnu;ikunst overmm JX!fIITl rret reoe Lm.Ttû,:/I1e~id.
YlV'T·",-J.L.'YIplan. toon- van plan' schroor:U1e1.a
Het eerste werd kan nrn~~
niet haa 7.1xJa:r
vC1Y/1iJeJ]e de te

plan is interessant
cm de ont<uikkeUrzg van
I-<rJY1,'nno te begrijpen
ideeën van Sit- stGrdslJOUltJl<.u..nst nvakte
teenH~~~Wn1m_Hel~mr dat hij zioh een
Pijl<. voor> Plan Zuid is VeThX!Y/.t van HY>1':nr>k'rrYn'7Yl
het fonnele rmties en 7JrJt:)Y'!x:?e 1LtJ:m. voe lde -een kunsthi.sto-
dat het Bey>lage ' s {..IV v t-t:U" <AA"" Pikus die in 1909 ,platz
hcuike lijkheid van und Monument' IJ/ALl v tA.~t:;:;t:;:;Jl-
buitenlandse stede7:xJuw- de.
met worrlen
IVAfU-', lAÄO/. In
uit de oner- een n1-1'''InO'V1l.lt:>n
H{?}?//1f7P.

vareriheid van de rzedeP- te tussen VeP-

landse ClX'Chitekten rmt schillende uitersten:
verse am1kn')m:na~:;DUnttm de probletratiek van de 7<Dnibineerr1e schi l-
rmt de 1ge e.eulJJse stedebouw.
het traeee van de I-(~,,/y/V/) wilde rmt

van Zuid niet een ont-

rlJlJ,:> ~VI'\.I.À.' IUU"-'. ,,= plaats Werp mik.en dat alleen
gel:x:YuuJen
.; "/YVlrI,ryvV) aan de V.i.LU\-V''''''' ....., de eisen van het-veP-
en ruimten.
Tussen stat,ion en Aalde-
rrrie loopt een nvnurrr::nta-

Tweede plan Berlage

93
'The lxtsic prerrrise un-
derZymg this is
my corwiction in
OU'{' rn::x1ern cities we

have lost the

UWf:::" {';~J.:'I::; who are 0l.tXlre

of their environJlt3Ylt
and sensitive enough
to the town

to pronoW1.Ce sentence
on the uxxy things have
( ... )
hem to be c lea:r>Zy
A;-,-/-;'-.A'V-' is what should
UYIli.Agrnl~ by the
term url::a:n s[X1l3e and
what it holds
UJithin the url::a:n struc-
that we earl go
on to exarrrine whether
the of url::a:n
retains scme vaZi-

hier-
"YYV'V>VI-I-,,,,,

naast voorbee lden

die Rob Krier geeft in
zijn boek~hoofdStL~ J.
de huidige situatie
bij de t,napW[;7:e!'1D UTJ;21

tro'[f(flfm~m van m::mu-

menta Ze gelxru!..ûen ZlûemTen

in een zee van ruimte.
K:rier voegt nieuwe ge-
lxru!..ûen eman toe~ in de
geest van het Pastm:x1er-
daarmee

ruimten., UX!JTl>in de voet-

gangep weep als vo"áix:J.ap.-
vepkeersdee lnener
UXJrdt idee
van een openJ::aar
: Zijk plein., het midden
houdend tussen Claustra-
en (Prins Claus-)

94
 R[S rUBLICA

ft (S (t( (Al PRIVATf\

B
N
N
Ol
Q.
.
N
"'-

l-
c:
I
..q
In
.-! ....-i
o o
> >I
I

S
0\
S
0\

cl 0,
..;.

IRon ](riep in squares as p?ssw Ze in A. , I.

deze cwtike len over he-t
mMb 10k en
s'trrrtfm:rJlTf;ri,cx;n van de
dat zijn voor-
the for:m a multi- De lxnMblokJ<.en zijn hier 'Res pubUca'= staats-
di1"'eCltio;rza Z. horizonta l het gevolg van een stm- rrununt:mtaa l en
nen; het p:rtrron is zcals publieke qea'JUl.iJert.
Hij vertelt cJaar.m over po logisch in te ruimten en gederik-
f7fuJcd:,,-j~Ylm:.m en schaal Be
Het p:rtrron van straten 11.
en pleinen is hier het 'Res( ekonarticaJprivata'=
gevo 19 van de positie ekonar.~c'h-Drpivaat be-
van de lxnMblokJ<.en"die lang: en rw'Ir{r:rv>-"Yn_

naamste bevestigingen l/uuu&<..IUL.;::;,un zijn in te schikt-horizontaal.

UXIt betreft stedelijk.e 111.
vorrmlóWU1Q zullen c. t Civitas '=tJ,~re1?<i.1
1+11=111.
be as sm::lll in Zength
and width as is top:; 20- ,steden in
gicalZy viah Ze; thezJ twee eeuven hebben ver-
should form as nnnzJ UJell UXJest.
streets and
rtni-"f-v-uv'j

95
 De A.n:!e doet nog
voorute llen voor
I 'inbreiden I van /TYVVlr(~O

plannen van
Ee Corbusier
garh) en van Louis Kahn
{lJaeexÛ.
HiBY'bij het geval Chandi-
eerste plaatje
toont het uitgevoerde
scheidt soorten van de regerings-
van stedelijk..e wijk (het Capitool):
rraties: de rrvn:um2nta Ze QelXJUJ.'iX-J(l
1.lJri:xm staan niet slechts op
vee l te grote afstand
2.Gro.ûth van ook.. nog
3.Gro.ûth by additive in een uithoek.. van de
stad. Men ziet rmssa
Over de laatste vorm zwevend in een oceaan
van verandering van ruimte. Op het tiJee-
het artik..el. malt de plaatje is het 17vnu-
a l Ze bekende voorbee Zden menta Zè "}'l(.?/1?!Y>'iY1L1'.Q(]r:mt;,r'U/11

i~7a1eel~ ~ voor'-
van Dioc letianus I
jJU..(,k;;(...;::;>,l-tU-V een v~
effektief Y'BSultaat
op leveY't. Het nY>1-rf'fYl'p I.p
Chandigarh:ontwerp Le Corbusier
ontwerp bevat
voor een drie-dimensio-
naZe YIIJ1'mt.P-'-'-,rJn'p'/,'lYln

van 50x50 m.
(-komp Zexen) en ruimten üXJrrlt L{r::::;.~U.ol"vV
te uit prentj e tens latte toont
te toont eenvogelvluchtperspek-
ook aan dat a:rchitekto- een
tief van de uûee UXlar'-
Zijk.. fraaie
Zangsschip van een·lxrsi-
l ika Ze kerk.. zonder dak..

de in Flomnee.,
UXJrrlt met een dak.. erop
gep laatst tot een rrr;mu- Chandigarh:verdichting van De Aree
mentaal ker'kgelxJuw
25.1) • Ook neemt hij
het voorute l op van
Sitte voor de veY'bete-
van de Votivkimhe
in de I van

tvenen: ruimte+rrr1ssa
een bes loten
, (PJ. de-
[X1gina staat het
onb.uerp van Rob ]U:>ier
voor de Rotebühl Platz
in Stuttgarl : een deel
van een nrlSsaa l kazerne-

ten.
96
1.ruimten uit de massa gesneden (figuur 1): Ook in vele 1ge eeuJiJSe
De struktuur uit;~~immD:Ummm n7nd
Van de stad
ltX1aY'in de lxJuwb lo7<.k.en ux:rmn dit soort
beweging en rret diagona Zen j.A/f..>'U /AA. "'.1.
oriëntatie rrogelijk rm- Zie mjv. het
ken. Bij deze stedelx:Juw ge voor Den Haag uit
het op een rrnssa 1908.
ltX1aY'in de Ve1"I<ElersSUt.~-
wa1aé~mn. (figuur 3):
De -trrlnm~ïtmo'1:'g('?M
VClJ1
UXla:ri:n de verbro7<.ke lde
en ve.rwxrTeJ1tie struk:tuuX'
2.orthogonaal grid met diagonalen desoriëntatie Ven?OY'za-
is. k.en.Als Ul9 alle verkeers-
en weg-
(figuur 2): laten uit een mx1ern
Prob lerratisch ux:rmn in
de 1ge eeuJiJse w- Ul9 een lInf.,U"!KBUY'1:.ae
als Washington D. C. -' de blokkendnos over VClJ1
van een ortho-
rret de dia-
kriti-
sche ontstonden en liX1t een open1::aa.T'
hetzij puntvormige l:.xJuw- plein?
blokJes of rechthoekige
'pleintjes' . UA-LLLl.·L" "

(Trancik,pgs.19,154)
3.massa's in amorfe ruimte

97
\0
00

FlRENZE: Piazzetta degli Uffizi (gravure van Giuseppe Zocchi - ±1738)


BACCN, Edrrund:
I of Cities'.
(London 1974)
BENEVOLO, Leonardo: I The of the
City' (London 1980)
BRAUNFELS,Wblfgang: 'Abendländische
Stadtbaukunst' (Köln 1976)
DEUTSCHE BAUAKADEMIE, div. auteurs:
'Strassen und Plätze' (Berlin 1968)
EGLI, Ernst: I Geschichte des Städtebaues I
3 delen (Zürich 1959- 1 62- 1 67)
GIEDION,Sigfried: 'Space,Time and
Architecture' (Cambridge,Mass.1947)
id. : I Ruimte, tijd en bouwkunst' .
(ned.vert.,Amsterdam 1964)
: 'Matrix: of Man I
(New York 1986)
MDRINI,Mario: 'Atlante di Storia della
Urbanistica' (Milano 1963)
MDRRIS,A.E.J. : of Urban Form'
(London 1972)
NEDERLANDS KUNSTHIS'lDRISCH JAARBOEK,
1974,deel 25 (Bussum 1975).
Francis Fraenkel: hoofdstuk over Ber-
lage's amster~nse Plan-Zuid.
RASMJSSEN. Steen Eiler:' Towns & Buildings I
'-'Ul'IhJ.L.Lu~c;;"·=.,,.1951)
RAUDA, Wolfgang : i Die historische Stadt im
Spiegel stadtebaulicher Raumkulturen'
(Hannover 1969)
id. :' Städtebauliche Á\Q\JHI!.U.. -I..'UULlLj

GRASSNICK,Martin:'Stadtbaugeschichte (Stuttgart 1957)

von der Antike bis zur Neuzeit'
SI'l"TE, Camillo: 'Der Städtebau nach seinen
(Braunschweig 1982)
künstlerischen Grundsätzen' (Wien 1901)
GRFNfER LCNlXN COUNCIL: I Housing Layout I •
id.: 'The Art of Cities'
(London 1978)
(eng.vert.New York 1945)
GU'I'KIND,E.A.: I International History of
id.: 'City planning; to artis-
6 volurres.
I
tic • (eng. vert. )
(New YorkjLondon 1964-1971)
(New York 1965)
HOEVEN & LCOWE, van der:' Amsterdam als (Collins,G.R.& Collins,C.C.hebben een
Ü'-"~J...J..~,,\. bouwwerk' 1985) uit:qeqe,mn VU<..1J...Lo.'-<::;:U van uitge-
breid kommentaar:'Camillo Sitte and the
JQHNS'ION. Norm:m: 'eities in the Round I
birth of modern city planning'!
(U.S.A. 1983)
London 1965 en Nev.l York 1986)
Ja.lGf':2IER, Robbert: I De bastiden van
SMITHSON,Alison(ed.): 'Team 10 Primer'
Gascogne' (Voorburg 1977)
(London 1968)
id.:' stedenbouw in
de 17e-1ge eeuw' (Voorburg 1984) TAVERNE,Ed:'In't land van belofte:in
de nieue stadt I (Maarssen 1978)
KLERK,L.A.de: zoek naar de ideale
'ERANCIK, Roger: I Lost Space'
stad I (Deventer 1980)
(New York 1986)
KRIER, Rob: I Stadtraum in Theorie und
Praxis' (Stuttgart 1975) ZUCKER,Paul:'Tbwn &
id. : I Urban (eng. vert. London 1979) (New York 1959)

99
 INLEIDIN pagina 11:
pagina 6: 1. Denk de zgn.' in Den
l.KIDDER SMITH: I Italy builds' ,pg.45 Haag; miserabele arbeiderswoningen, gebouwd op
2.Op een kaart van Claes Visscher(1616)staat nog: de lege binnenterreinen van bouwblokken.
I Grafelijke 'fuin' i op die van Jean Blaeu( 1650) 2. Zie de handboeken over stedebouw die rond 1920
is het gebied reeds een openbare ruimte: nog steeds verschenen,zeals Joseph Stübben:'Der
I Stadthouderspleyn I . Zie Jacob de Riemer: Städtebau' 1924) en Cornelius Gurlitt:
'Beschrijving van's Graven-Hage' (1730),pg.181. 'Handbuch des Städtebaues' (Berlin 1920).
7: 3. SrrrE: ' Städtebau' •
1.MORINI:'Atlante di Storia dell'Urbanistica', 4.DE KLERK,pg.151.
pg.148-159. 5.Lees DE KLERK: hoofdstukken 6 en 9,
to': ..., .......A-A,~-'--'-_J".'--' kernen naar vooraf vanaf pg.289
scherra) .
2.JVbRINI: I Atlante' .pg .212-217. ,HOOFDSTUK 2
banistiche rinascimentali': -----------
12:
, tJW'''-l-'-,........
renaissancistische vormen). 1. BACON: ' of Cities',pg 15.
3.ZUCKER:'Town & Square' ,pg.193-195. 2.Zoals ik uit eigen ervaring weet bij het lesge-
Terzijde: Zucker rn:taJ<.t hier wel een kapitale ven aan eerstejaars studenten bouwkunde,die ook
vergissing.Hij situeert de stad van Ledoux in als 'leken' aankorren.
Chaux-de-Fonds: I a town in the Swiss canton of 3.KIDDER SMITH: 'Italy builds'.
Neucmtel',Lp.v.in Frankrijk,ten Z-W van Be- 4.BACON: I of Cities' •
sançon. Was misleid door de naam 'Ville de 5. RASI'1USSEN: 'Towns & , pg. v.
Chaux I? Ik kan me in het algerreen niet geheel 6. Zoals GURLITT, e.a.(zijn uit 1920-'24).
onttre~<.en aan de indruk dat kunsthistorici
7. Greater London Council:' Housing Layout' •
soms over zaken die ze niet uit 8.Zie
aans(:h()u~ring kennen.
9.Zie
4. SrITE: I Städtebau I
van deze tekst verscheen een
1 boek over de van de 'hOtels I in
Dit werk geeft een schat aan dokum:::mta-
1.KRlER:'Stadtraum' tie: van alle hOtels de plattegronden en gevels,
2.ZUCKER: 'Town & Square' ,pg.8-9. maar ook de doorsneden! Het is geschreven door
3.MOHOLY-NAGY:'Matrix of Man',pg.18-19. een architekt,en die weet wat
9: vakgenoten van node hebben.
1.Ik zal niet het Michael DENNIS:' Court & Garden' (MIT Press,
gebruiken. De Klerk zegt hierover: 'De onregel- 1986) •
matige plattegronden van de middeleeuwse steden
worden veelal met het 'organische plan-
ning' gesierd alsof er een natuurkracht aan ten HOOFDSTUK 3
-----------
grondslag zou liggen. Irrrrers de middeleeuwse 13:
stad is gev.oon mensenwerk'. (pg. 33) • 1. SPECTRUM ATLAS, pg. 74.
2. MORRIS : of Urban Form I , pg . 114, votnoot 2.DE KLERK, pg.1l.
voetnoot 25. 3. En dat kon in de landen rond de Middellandse
pagina 10: Zee,ardat die binnenzee geen getijden kent.
1.JONGEPIER:'De Bastiden van Gascogne' Ook de Oostzee heeft geen eb en vloed; zodat
(Voorburg, 1982) in Helsinki de markt aan de oude
2. STEVIN: I Vande Oirdeningh der Steden' , haven kon worden gesitueerd. (zie aldaar).
geschreven ca.1600,uitgegeven 1649 te Leyden.
3.DE KLERK: 'Op zoek naar de ideale stad' .
4. DE KL,ERK, pg . 77 ev.
5.ZUCKER,pg.193-195.

100
 ,2.FRAENKEL in Ned.Kunsthist.Jaarboek 1974, deel
25,over s amsterdamse plan zuid.
I.Zie TAVERNE:'In't land van belofte:in de nieue Manfred J3CCK1 s hoofdstuk Stedebouw in: I H. P. Ber-
stadt' ,over de stadsuitleg in de Republiek. lage,bouwmeester 1856-1934'. Gids tentoon-
(Maarssen 1978). stelling in Haags Gemeentemuseum 1975.
2.ZUCKER, 3.J3CCK, pg.51.
4. Ber1age schreef hierover: I Evenals in de oude
steden steeds werd voor
HOOF STUK 7 de nieuwe uitbreidingen het geval
pagina 21: rroeten echter niet ontstaan als
1.TAVERNE:'In'tland van belofte'
toevallige van een stratennet,
2 .ElMER, Gerhard: I Die Stadtplanung im Schwedischen
zooals deze nu rraar al te ~( blijken te zijn,
Ostseereich 1600-1715 1 .(Stockhobn 1961).
rraar als centrale worden be-
JONGEPIER,Robbert: ' Fin1and,orthogonale steden-
schouwd. Ze rroeten dus het allereerst worden
bouw in de 17e-1ge eeuw' (Voorburg 1984).
en worden bestem::l voor openbare
3. JENI<INS, Sirron: I Landlords to Lonoon' ,
gebouwen, zooals dat vroeger gebeurde. Want een
(London 1975).
plein zonder openbaar gebouw is geen van
pagina 22:
betekenis en een openbaar gebouw heeft in I t
1. In elk boek over de historie van de stedebouw
algemeen een nodig om tot recht te
worden deze stadsplannen venneld.
korren. Plein en gebouw er om elkaar I •
2. GJide Vert du Pneu Michelin: I VC6GES- LORRAINE-
(Fraenkel, pg. 206) •
ALSACE ' (ed.1968, pg.118): 'Cette ancienne
5.Cp dit terrein zou b.v.kunnen lcorren een gebouw
place forte const.ruite par Vauban a conservé,
voor gemeentedienst een grote bazaar, een soort
I

les destructions de la dernière guerre, van I Au Bon M.rrché I I een badhuis en een post
son sobre cachet du 17e s. A l'intérieur de son voor brandweer en .1..J..11..-'-<':".
1.)V .

enceinte octogonale, la ville est en ( Fraenkel, )•

îlots par des rues se coupent à 6.Aan dit zou kunnen staan een vo]Jcshuis
angle droit I . lret schouwburg, concertzaal, zaal voor
3.DE KLERK, enz. in het vo]Jcstuin en daaraan
qr,;:m:i~enld gebouwen voor vak-en ver-
een grote vo1Jcsbazaar het
TUK 8
aan de 4e zijde zou kunnen afsluiten.
pagina 22:
Citaat van Berlage in: Fraenkel, pg.207.
4.DE KLERK geeft over deze IJt:;J~.l."'ru.c:: een
7.In de tussentijd had Berlage een uitbreidings-
knopt overzicht (hoofdstuk 5, pg. 90 ev.).
plan voor Den Haag gerraalct (1908).
pagina 24:
8.Zie J3CCK, pg.52.
I.ZUCKER, pg.195.
9.FRAENKEL, pg.222.
2.DE KLERK, pg.66.
10.Eén van deze staat af-
!!QQ!Q'§'!Q~_2. gebeeld in de atlas 'Arn.'3terdam in kaarten' I

pagina 24: op pg .178-179.

3.DE KLERK, vanaf pg.101. 27:
pagina 25: 1. Zie de vele over, deze beide stede-
1.SITTE:'Städtebau' • bouM~1Q]~e pl~ïnen.
2.KRIER: 'Stadtraum'.

o
pagina 25:
2.Zie DE KLERK, hoofdstuk 9. 1. WARD, Colin: I Anarchie in actie' ,
3.Norrn:m Johnston geeft in boek: 'Cities in (Amsterdam 1975), pg.69.
the Round I (Seattle 1983) op pg .123 een 2.WARD: op.cit.,pg.73.
van de devaluatie van het stadshart
sedert Vitruvius: IThe center,marked by Vitru-
vius for the of me by
me Renaissance for a noble domed UU.L.l.l~J~
sen by Baroque planners as the radiating
for a place or fortress,is where Sun
have built oolls and pat:'ldnq
lots: a oondala of me consureer
26:
,LEen fraaie is opgenorren in
de atlas: 'Amsterdam in kaarten' ,uitgegeven door
Zorrer en Keuning (Ede 1987),pg.150-151.

101
 BABEUF 1 23
(François-Noël 11760- 1 97) Een ccmrunistische re-
volutionair,wiens kerngedachten neergelegd
in een niet voltooide tot volledige orga-
nisatie van een communautaire samenleving.
1 12 - zie IJ.UJ.loJ.V\-jJ..Ul• .lot:
J...l<"1"--V'l", JJUL' iUt JlU.

BACO\1 1 21
(Sir Francis 11561-1626). Kanselier onder Elisa-
beth I; liet het onvoltooide geschrift
na: 'Nova Atlantis'(1638),een ideale samenleving,
bestuurd door beoefenaren der nieuwe wetenschap.
BAREMA 1 27
Berend 11914-'81). Wereldberoem:1 ar-
chitekt en buitengewoon hoogleraar TH Delft,afd.
der bouwkunde.
BAR le JXlC 1 21
(Jean Errard de 11554-1610). Ingénieur van Henri
IV, auteur van o. a. I De la Fortification'. waarin
de nadruk ligt op het ontwerpen van steden.
ab ovo 1 16
Lat.='vanaf het ei'=vanaf het allereerste begin. 7,10,17
~~~I 13 ~ijn in het algemeen nederzettingen die lil zuid-
De hooggelegen burcht van een helleense stad, waar west Frankrijk zijn gesticht op grond van de be-
de vooITlaalTlSte terrpel van stond. van één man,een koning of
~~~I 24 vervulden twee funkties : als militai-
,78 t.b.v.arbeiders van de Gist- re sterkte in betwiste s, en als kolonisa-
,en ( dir. J . C. van Marken). Het park tiecentra van waaruit het land werd
,was een ontwerp van Zocher, en genoem:1 naar de Bath 1 24
,vrouw van de direkteur.De WJningen een ont- wde en fraaie stad in Engeland.
werp van prof. G.lge1 en diens assistent. ~~/27
De in 1919 door Gropius hogeschool
1 6,9,13 voor archtektuur en toegepaste kunsten,in Weimar.
Gr • van I ageiroo I
:=:verzarne1en. Open ontrroetingsruim- ~~::.:.I 26
te of marktplein in een helleense stad. (dr . Hendrik Petrus 11856-1934). wereldberoem:1e
ALBERI'I 1 19,20 architekt en stedebouwkundige .
(Leon Battistal 1404-' 72). De eerste belangrijke Bern 1 17 - hoofdstad van Zwitserland.
theoreticus van de nieuwe stedebouw • Hij was ei- ~~:::::.::t. 1 17 - stad in de DDR
een man van de die veel heeft BERNINI 1 21
gebouwd. In traktaat 'De Re Aedificatoria'- , (Gianlorenzo 11598-1680) • Italiaans beeldhouwer,
1452- zette aantal pr:U1clpE~ architekt, tekenaar en schilder.
uiteen over de bouwen ...., .._-'-'-"" ....,.u:::I van de stad. OOFILL 1 7
_ _ _ _ /25 (Ricardo) . Nog levende spaanse architekt, aanhan-
Amsterdam 1 26 ger van het Rationalisrre.
ANDREAE 1 20.21 POJLLEE 1 10,24
(Johann Valentin/1586-1654).Was een lutl1erse pre- (Etienne-Louis 11728- I 99) • Sarren met Ledoux een
1623 de uto- figuur in de stedebouwgeschiede-
nis. Zij doorbraken de traditie van de Barok.
Zijn I Architecture, Essai sur l' art I toont duide-
Landstreek van Z-v.l.Frankrijk, ruwweg tussen D:Jr- de aansluiting bij de Verlichtingsfilosofie.
dogne en Pyreneeën. ~~~~~ 1 17,18 - stad in Nedersaksen , OOR.
de 1 23 :=: triomfJ:.x)og ~:::::::~~~ 1 26 - zie bibliografie.
BRUNELLESCHI 1 20
_ _~~/8 11377-1446). als goudsmid,werd
1 19
~~:::.::.::~ (384-322 v.C.) hij later een berOE.'1rd.e renaissance architekt.
der belangrijkste wijsgeren uit de Oudheid. BUCKINGHAM 1 24
1 18 ( James Silk 11786-1855) in I National
Stad in Nrd. rret twee qe}cop·pe:lde Evils and Practical Rerredies I ( 1849 ) de ideale
nen,die omringd door arkaden en unifonne ge- stad Victoria waarin een naar OtJens denkbeelden
velwanden. opgetrokken samenleving woont.
AuI:!sl)uIU 1 17 - stad in Beieren, OOR. _ _ _ _ _ 1 21 - hoofdstad van Argentinië.
102
CABET 1 24 ~~~~I 20
(Etienne 11788-1856).Schreef Vestingstad in Nrd.ltalië,gebouwd tussen 1470 en
in Engeland: I Voyage en lcarie I (1840), een staats- 1481 bij een oude burcht, zuidelijk van Crerrona.
rorran naar de vorm van Utopia en de Zonnestaat . Glrden 1 21
CAMPANELLA 1 21 Eerst stuk land behorend tot de Abbey( Convent)
. ('I'0rrm3.s0 11568-1639). Een dominicaner IlDnnik die of Westminsteridaama geschonken door Henry VIII
in de schreef: 'Città del Sole' ,de zon- aan Joho Russeli, 1st Earl of Bedford. Francis
nestad, in 1623 gepubliceerd. De Zonnestaat is het Russell,de 4th Earl,liet Inigo Jones een plein
prograrma dat hij zijn leven lang heeft
fJV-L.-L.1L.-'-<::;I\.C; met huizen bouwen (ca.1639).De 5th Earl stichtte
rond 1670 de beroerrrle groente-en fruitmarkt.
Cardo 1 14 ca.1830 werden de nog bestaande hal-
De belangrijkste noord-zuid straat in een raneins len gebouwd,naar ontwerp van Charles FOVller . Het
orthogonaal dambordpatroon van straten. gehele korrplex is door buurtakties van sloop ge-
CARLO 1 27 red,de rmrkt is verhui:;;d,daama om.Jevorrrrl tot een
( Giancar10 de). Nog levende italiaanse architekt. .nostalgisch pretpark.
~~~ 1 9,14 .CRAIG 1 8,11
Een raneinse omruurde militaire legerplaats met (Jarre.s 11744- ' 95).Kreeg in 1766 bekendheid van-
een rechthoekig stratenplan (grid). wege New Town of Edinburgh.
CATANEO 1 19 ,20 de l'axe 1 23,25
(Pietro 11510-'74).Publiceerde in 1554 een trak- I Kul tus van de as I i overÇlreven verering van de
taat: I I quattro libri di architettura ' over kaarsrechte straat of boulevard.
de eisen waaraan een stad rroet voldoen. alltof the street 1 7, 12
_~_--""-__ 1 23 OJmbernauld 1 25 - new town Glasgow.
Fraaie boulevard tussen de Tuilerieën en
de Place de l'Etoile.
Chaux 1 7,10
Ville de Chaux,de ideale stad van Ledoux,gesticht
voor de huisvesting van de arbeiders van de zout-
mijnen Arc-et-Senans, ~ van Besançon.
.::::::.~:::::.:::~ 1 20 - ca.1500-1600. _De...:-...;8:..-...:..en___~::....::.:.:..: 1 27
Italiaanse renaissance kunststroming. Architektengroep die reeds in 1927 de aandacht
______l_'d_ea __l_e 1 7,10,19,20,22. trok en de weg insloeg van het Funktionalisme en
De ideale stad vanaf de Renaissance.
22
De oost-west straat in een ranein-
se stad rret orthogonaal grid.
hoofdplaats _ _~I 26
en ~~~~I 25
woonkooplex dat men als I soci-
~~~~I 21
ale condensator' - kan de gestan-
Italiaanse kuststad ten I:Wl. van Rare. daardiseerde wooncellen van de Stroikom-studie
~~~I 19 werden toegepast.
). Was een goede mili- ~~~ 1 19,21
tair en Voornaamste boek : sr.1 ca.1500-'84). De stichter
'Nieuwe Vestingbouw op een natte of lage horizont' van een geslacht van architekten,graveurs en de-
(1685) waarin het Nieuwnederlandse stelsel van heeft a.a.drie boeken geschreven
vestingbouw werd beschreven. over architektuur (1559-1561-1572).
~~~I 21 1 23
Een radiaal-concentrische vestingstad, ingericht (Jean Nicolas Louis 11760-1834). Als architekt
voor een perfekte verdediging. was 1795 hoogleraar .
~==::~~ (zie I\.U.LU!lUOLUt aan de Ecole
19 rijke rationalistische denleer van rond
Een raneinse gestichte nederzetting (rret een mi- 1 19,20
litair doel) van burgers op veroverd gebied. (Albrecht 11471-1528). Hij in 1527
het traktaat I Etliche Underricht zu befestigung
~~~~I 24
(Victor 11808-' 93). werd na de dood. van Fourier der Stett,Schlass und Flecken' brede belang-
onbetwist leider van het Fourierisme,en hoofdre- stelling gold ook de militaire ver&~~ing:sp]~o­
dakteur van de kran t I La uu. .....'.'...::I'"'
.L
blerratiek. traktaat bevat ook een ontwerp van
eigen ph'1léillstè:r:-e. een ideale stad I Stadt des Königs I •
103
 10,24
.i'LI\.H\...LJ..:..n /

. (Olarles /1772-1837). Hij was de rreest ULJL'-iJUll<:::..I..<;;::

denker onder de socialisten;schreef o.a.
:::::::~~ 1 8, 11, 24 'Hanronie universelle'en 'Théorie de l'Unité uni-
Fraaie stad in de aangel:XJuwde New 'I'ovm verselle'(1822)waarin ideeën
is van architekt Jarres Craig. lanx' ,ondergebracht in , grote \VOOn-
~~~~ 1 12 - '-'aJc;; ....l l J..l l y D8SJ.ot:ler1ftell:l. werkkorrplexen .
~~~~I 22 FRAENKEL 1 26 - zie UJLlJ.J....l..U\..j..L.a.L..1.~:;.
Een frans boek (1751-'72) dat een overzicht geeft ~~~~/ 21
ven de nieuwe denkbeelden en kennis van de 'Ver- <3esticht door Friedrich I hertog van WUrttemberg,
lichting' .Naast wetenschappelijke o.a. voor de van uit Stierrro.rken ver-
bevat het stukken tegen het klerikalisme en abso- dreven protestantse (nijn werkers.Het oorspronke-
lutisme. De ondertitel is:'Dictionnaire raisonné ontwerp is van Schickhardt (1558-1634).
des Arts et des Métiers I • M:rlevverkers .:...::::':::::':~::::::::.~ / 11
waren o. a. Voltaire, Q.Jesnay en RousSElélu. Een denkwij ze in de vormgeving die de funktie van
1 11.21 bouwonderdeel of een gebouw als
Woonwijk in het West End van als neemt.Ga.at uit van de overtuiging
spekulatie op een stuk grond dat toebehoor- dat funktionaliteit een voorwaarde is van schoon-
de aan een geslacht en voorzien van één
I .heid. Tussen de twee ontwikkelde
of rn:::x.rr 'residential squares'. .zich 'Was
1 21 '1><\..1"".=11 fret I inte.rnationale , I nieuwe zake-
(John 11620-1706). De opvoe- )en 'razionalismo'(Ital.).Deze vor-
de leven voor hobbies I rrentaal baseerde zich op een 'lel I" " .... , .... C;; ..I..'<::<l,:;;;tllJ...l...L•.J...O:;;

en die verdeelde over praktische en es- geometrie en rrBakte van nieuwe rraterialen
tetische onderwerpen.Hij heeft een beroem:1 gewor- en technieken (staal en beton). Het funktionalisme
den dagboek bijgehouden. dat zich internationaal organiseerde in de CIAM
___~....::....::. 1 16 - I ruiten de (stads- )rruur' • was bepalend voor de architektuur na W.O.II.
I 27
(prof. Aldo van) Nog levende wereldberoem:le ne- I De belangrijkste figuren waren: Gropius,Le Corbu-
derlandse architekt en ex'-blllt~e:f}iqavoc)n U...lV'-I..1.C.L.OCU. vld HOhe,Rietveld,D.1iker,Van Lochem,
.'--'Ul\A."·J...l..'-o.J

aan de TH Delft,afd.der touwkunoo. was met o.a Brinkm.:m, Van der Vlugt en Van
fukE'ffi'l en in Team Ten en de
Hun kritiek resulteerde in de roep
om bewoonbare rea.ktie op de CIAM en
de funktionele stad. Hij schreef ook in het boek
'Team 10 Primer' .

______--"- / 25
Een nieuw gestichte stad met allures,
vooral in Engeland.
,GARNIER / 25
.. (Tony 11869-1948). De eerste die in de vorm van
een ontwerp voor een korrplete stad, een poging
G:xlin bij zijn fabriek deed om het verkeerssystean een bindende funktie
in Glise (Nrd. Frankrijk )gebouwd tussen 1852- i 77. tussen funktioneel gescheiden eenheden van de
Het \<,Drdt nog steeds bewoond. stad toe te kennen,in zijn tUne cité industrielle' .
_ _ _ 1 21 - ital.voor 'rustpunt'. / 10,24
_ _ _ 1 19,20 (Jean /1817-'88). Deze Fourierist heeft
echte naam 'WaS Antonio di Pietro Averlino een eigen variant van de ph"1lé:lI1!:,t€!re
(1400-'69). In 'Trattato di archltettura' fabriek in
( 1464) is het ontwerp opgenomen van een veelhoe- Goes / 6 - stad op Zuid-BevelandlZeeland.
stad dat een grote invloed zou uitoefenen / 16 - middeleeuwse bouwstijl.
op de stedebouw in Elrropa. (GLC) 1 12
~~~ / 9,19 van de
Franse benaming voor de toskaanse stad I Firenze' , en alle gemeenten.ls in 1986 door Mar-
een fraaie renaissance stad. garet Thatcher om zeep gebracht.
/ 27 - zie bij Illl'--'lJJL= Grid / 17,2.3 - danlbol::dp:itroon
Forum / 6 ~~~ / 21 - stad in Zd-Toskane (Italië)
Het openbare publieke en komrerciële plein in een
I / 21
rareinse stad,voorzien van kolonnaden,basilica Vestingstad in de Po-·vlakte van Nrd-ltalië.
en tarpels. ~:.:::::::.....::.:::.::~:::::::.: 1 22
Forum Rarenum 1 9, 14 Toeristen gids,uitgegeven door de Michelin
Het oudste forum van Rare. bandenfabriek in
104
~~~~~~~/25 !=LE~~~~ I 25,27
fuinstad ten noorden van Londen uit ,(Char1es-Edouard Jeanneret 11887-1965). Wereld-
ontworpen door Rayrrond Unwin en B:l.rry Parker. ,beroerrde ar'chitE~kt~-ste::lelJOtlwJ<:undi~:Je van zwitserse
_ _ _ _ 1 7,24,25 de naam van een verre
11809-' 91) was het prototype voorvader.
van de ambtenaar-planner het bewind van LEDOUX I 7,10,24,25
Napoleon 111. En de ontwerper en uitvoerder van (Claude-Nicolas 11736-1806) • Sarren rret Boullée
de grote boulevards t.b.v.het snel kun- een uitzonderlijke figuur in de stedebouwkundige
nen verplaatsen van troepen bij revoluties. Zij waren beinvloed door de ideeën
~~:=.::~ 1 17 - stad ten N. van Stuttgart, OOR. van de 'Verlichting' .Le::loux was de ontwerper van
1 9, 13 - zoals de Grieken hun land noerren. de id6élle stad Chaux,gesticht voor de zoutmijnen
~~~ 1 11,27 van de franse koning.
Oorspronkelijk de naam voor een in de jaren '60 Lelystad I 25 - nieuwe stad in Oost-Flevoland.
in de USA onstane groep jongeren die een afwij- ~~~/25
kend kozen, sterk gericht op onder- De eerste tuinstad in Engeland naar ontwerp van
genegenheid (flower power). door de 'First Garden City Ltd. I in
Homo universalis 1 18 - ontwikkeld mens 1903, ca.50 km.noord van de londense
HCWAlm I 25 I 24
(Ebenezer 11850-1928). Deze stenograaf is de uit- Hesketh 11851-1925). Deze ZeE~félbri}calI1t,
VV.l...I...l..l.CUll

vinder van de tuinstad I Garden Ci- sedert 1922 Lord Leverhulme, stichtte in 1888 een
ties of te-rrorrow' verscheen in 1902. Volgens 'Port
ideeën zijn en openluchtmlseum is,
de van de River l\1ersey.
I 21 - hoofdstad van Peru (Zd.Arrerika)
~~~/ 21
~~~~Rom:m~~um~ / 14 - het Rareinse Rijk. Havenstad in Toskane (Italië), zuidelijk van Pisa.
~::::.:::.~:::: I 17 - stad in Oo~)teJnriik. ~~~-=::.::..../ 24
van 1715- 1 74, uit het lillis Bourbon.
16
Een volksgroep van Oostgenn:men die oorspronke-
lijk was aan de Beneden-Elbejbegin 4e
81 direkteur Publieke werken van Amster- eeuw verplaatsten zich naar het zuiden.
dam,en als zodanig de ~~~.~c~ van Van Niftrik. In 568 trokken Noord-Italië binnen.
~~~~I 24 I 24
Een rn.:l.a,tschappel.ijk systeem waaraan een Uti~(À~L~ van de franse koningen
orde, nl. de rn:rrktekonomie, ten grond- lange zeer groot rruS8lJffi.
17 - stad in de DBR, Hamburg.

der Fransen, koning der Longe-

barden en rooms keizer van 800-814.
~~~ I 24,26
Eén van de meest vol.rraakte voorbeelden van een
stad,gebouwd door een vorst -markgraaf Karl Wi1-
helm te glorie (1715). Alle Mannheim I 24,26 - stad in de DBR,aan de
van de stad lopen naar het centrum waar de vorst I 20
zit als een in web -het 'Lustschloss'. ( Francesco 11504- I 77) . Publiceerde als militair
______ I 6,12,26 - zie lJ.J..JJ..LJk'-":l!.l..LLL.Jk<=-. in I Del1' Archltettura Militare' (1599)
vele schetsen van
~~~~I 7,23
Herleving van of terugkeer naar de kunst en AURELIUS I 21
architektuur van de 'klassieke' oudheid. nu nC. ).
, /.1 - I Rareins keizer van 161-180.
I 10,11,24 - zie blt>ll,oq!~at.le.
n.LI.L:dU'- •• U = ~~~}l/21
Vestingstad in in 1546, ver-
~~~I 13
zuilen rret tussenruimte,genaamd I inter- ontwerper lxmato de Boni Pe1lezuo1i
co1umnium' ,waaroverheen een horizontale balk. uitBergarro ,in dienst van Karel V.
I 8 - stad in Polen. Mlnchen I 17
I 7,8,27 - zie bibliografie. I 24
I 24 (Jacob Cornelis 11845-1906).Was in 1868 oprichter
(Alfred 11812-' 87) behoorde tot de'verlichte ' van de Ned. Gist-en in Delft.
fabrikanten; heeft vele kolonies in Dlitsland la- Liet woningen bouwen voor
ten bouwen voor arbeiders. het I Agnetapark I , een klein .... U.JI..UUU.J..!,J.

105
 1 20
nn.1".L.1..L',.1..
,~:::.:.:2~~/ 22
(Francesco di Giorgio 11439-1502). was de eerste .Vestingstad in de Elzas. tussen de Rijn en Colrrar.
theoretikus die een lx:>ek .~~~ / 8 - voorstad van Zürich, Zwitserland.
schreef dat tal van stadsplattegronden bevatte ,New town / 11,17,25
die tot drie kunnen worden terugge- stad,meestal op H=Cl:;\.-IC.J~..LJIr.v grond.
brachLMartini' s traktaat heeft een .~~~~::::.:I 27
bijdrage geleverd tot de .was een bij uitstek internationale beweging.
'città ideale I Eerst het zich ook over an-
~~~I 14 dere kontinenten .
Verwoeste etruskische stad, zuid van Bologna (Ita- ir.J.G.van 1 26
lië). De ve.nroedelijke etruski.sche naam: Misa. Was stadsingenieur van 1864-1900 in Amsterdam.
_ _ _--=-_ 1 25 Kreeg in 1867 van het gerrJ€leI1tebestuur de opdracht
New town in Engeland, KW van Londen. een ringvormige stadsuitbreiding te ontwerpen.
17 - stad in Nordrhein~Westfalen, DBR. ~~~ 1 18 stad in Beieren, OOR.
~~~/ 20
Vestingstad in de Po-vlakte (Nrd-ltalië),ten
noorden van MJdena.
_____ 1 8 - zi.e JJ.J..JU-L"~v:JI""U.l.. .J..';;;.
~~~~I 22 Orbetello 1 21
(Charles-Louis /1689-1755). Frans rechtsgeleerde Stad aan de italiaanse westkust.
en arro I, de Grote 1 16
deru{ers van het 18e eeuwse (912-973).In 962 tot duits keizer,uit
Michel 1 12 het saksiche huis, zoon en opvolger van Hendrik I.
IQooster op een rots in zee voor de kust van OJd Zuid 1 26
Nonmndië (Golf van St M3lo). Eén van de eerste U..L~UJCCJ.~~l~~~.L~l1K~l van A'dam.
~~~I 10 avEN / 10
Eén van de !TEeSt perfekte I bastiden I , gesticht in (Robert 11771-1858). Cp 29-jarige werd
1284 door Edward van Engeland. mede-eigenaar van de van
!vORE 1 10,20 D:ivid Délle en Richard Arkwright Lanark,
('I'homas 11478-1535). Was een staats- z-o van Glasgaw. Bekend is New-Lanark van 200 ar-
man, kanselier van de engelse de kolonie is geres-
Hendrik VIII ter dood veroordeeld en onthoofd. taureerd,en wordt nog bewoond.De historische be-
schreef 'Utopia' (1516),waarin hij felle kri- tekenis van Owen is vooral gelegen in de U.1..{J.fi.C• . L -

tiek op de maar sche verbeteringen van de arbeidsomstandigheden.

vooral op de kUllulatie van rijkdom en ITBcht bin- In 1812 verscheen van hem een serie van vier op-
nen de heersende klasse. Hij geeft ook een be- stellen: 'A new view of
van Ama.urote, de hoofdstad van v "'\.J/J_~U..
!vORELLY / 23
18e eeuwse filosoof,over wiens leven niets
bekend is.Hij rroraalfilosofische en

PALLADIO 1 20
MJRRIS 1 9 (Andrea /1508- ' 80).Italiaans archtekt,theoretikus
(William /1834-'96).Was een all-round kunstenaar. en meester der k1assicis-
In 1891 schreef hij de 'News from Nawhere' . tische late renaissance. Schreef I Quattro Libri
Hij was zeer ru{tief,werd in 1883 lid van de1l ' Architectura'(1570).
de marxistische Sociaa1-Demokratische Federatie. _ _ _ _ / 10,12,19,21
M.inster / 17 - stad in Nordrhein Westfalen, DBR. Een vestingstad,door de Republiek Venetië in 1593

Een uitstekend bewaard

~~~ / 21 - Eén van onze fraaie vestingsteden. kelijk gebouwd door
_ _ _ _ / 23,24,25 huidige vonn uit de van Hadrianus ( tussen
(1769-1821).Keizer der Fransen van 1804-'15. 118 en 128 ne.) jthans r .k.kerk.
_ _ _ _ _ /25 Parvis / 17 - van een kerk.
(Karel Lodewij k Napoleon Bonaparte /1808- I 73 ) . PERRET / 19,21
werd in 1848 na van de mislukte revo- • Publiceerde in 1601
lutie tot van de 2e Republiek benoem:1. het traktaat: I [)es fortifications et artifices dl
belichaamde de hoop van de nieuwe, gegoede architecture et .Hij heeft o.a.aktief
deed wat deze ekonomisch ITBch- meegewerkt aan het ontwerp van de stad Henriche-
tigste groep van hem verhief zich m:mt een
I van de Hugenoot Hertog Henri
in 1852 tot keizer, en schiep een politiek van kon- N voor het onderbrengen van zijn geloofsgenoten.
servatief ~{onomisch liberalisme. .::..::::::.:::::.::::::::::.::: / 21 - stad aan zuidpunt Lago di G:lrda.
106
~~~~I 24 rreest recente is het nClL.J..\.JllCl.LJ..bHlt;;; (:lau I

Is het onderkO!T\!2n van een een produk- I gevoerd door Aldo Rossi,Ricardo- Bofill en de ge-
tie-en van ca. 1620 personen. broeders Krier. Als een gerekonstrueerd Funktiona-
Deze utopie is van Fourier (zie aldaar). lisme, verkondigt het Rationalisme een interesse
Philippeville 1 21 voor de open ruimte boven een preoccupa-
Nieuwe vestingstad in in tie rret afzonderlijke gebouwen. Men kijkt naar
1555,in opdracht van Karel V,naar ontwerp van historische voorbeelden ter De bewe-
Sebastiaan van Noyen. ging heeft een sterk politieke korrponent,waarin
Piazza del 1 24 - plein in Rare het wordt beschuldigd van het verderf
Dlcale 1 in de stedebouw en architektuur. De rrarxistische
Z-W. van Milaan. ideologie van de wordt geleid door de
in Rare. verklaring dat de problemen van de ongebruikte
in Venetië. stedebouwkundige ruimte worden veroorzaakt door
Piazza 20 - plein in Florence. het sarrengaan van het Funktionalisrre en het vrije
Piazza S.Pietro 1 12,21 - plein in Vaticaanstad,
Pisa 1 16 - stad in Toskane, Italië. RAUDA / 12 - zie bibliografie.
~~~~~~~ 1 23,24 - in (Penn.) / 8 - stad in de USA.
________ 1 23,24,25 - in Parijs. ~~~~ / 16,18,19
_____----'''-- 1 21 - plein in Parijs. Letterlijk 'wedergeboorte' - il RinasciITBnto;
Place Royale / 21,24 stijlperiode,begonnen in Floreence.
Plein rret het ruiterstandbeeld van een franse Residential square / 21,24,27
keizer, veelal Louis XV. Plein in oudere londense woonwijk (estate).
Place / 24 - in Nancy, Frankrijk. RICHARDSCN 1 24
Place Vend&ne / 21 - plein in Ward 11828- 1 96) . Publiceerde in 1876
PLATO / 19 Healthl,waarin de bewe-
(427-347 \IC.). Geldt als de eerste denker die een ideale stad heeft
ideale rret een karakter ~Cill'~~~_~C~U door More's

heeft geschetst.Zijn beide grote werken:'Politeia'

en I De Wetten I binnen het ruimte- --=.~~..::....:.......::....:.....:..:.. / 18 - italiaans voor Renaissance.
kader van de 1 26
Plein / 6 ,Na Haussrrann's rekonstruktie van Parijs werd rren
het / 6 - fraai plein in Den Haag. ,zich in Europa bewust van het feit dat de poten-
Polis / 6,13 - helleense stad-staat. ,tiële vijand zich niet buiten de stad bevond,maar
Portico / 15 ,erbinnen.In 1858 werden de stadswallen rondom de
Een overdekte in~Jar~spartj op zuilen. ,oude stad van Wenen gesloopt op bevel van keizer
~~~~/ 21
,Franz Josef en vervangen door de I Ringstrasse I ,
Stad op het eiland Elba, voor de toskaanse kust. een brede hoefij zervonnige avenue, ontworpen door
/ 24 Ludwig ?órster,waarlangs het leger snel in alle
m(:ru~;trlec:lo:r:p
gesticht in 1888 door de delen van de oude stad kon kO!T\!2n.
Lever. Het bij ~~I 16
lDErr-i(xte van de vroege Middeleeuwen.
Rome / 9 - hoofdstad van Italië.
Reaktie op het I rrodemisrre I : Funktionalisrre en Rostock / 18 - stad in de DDR, aan de Oostzeekust .
Nieuwe Bouwen,zONe1 in stedebouw als architek- IDJSSEAU 1 22, 25 '
boek: from (Jean-Jacques 11712-'78). Als kOlTPC)ni;st,
Las Vegas 1 • Verdere '-'I-"-'-'-1'.I"'''''''J -'-"= MJore, Michael
'-1 .........
en theoretikus behoorde hij tot de be-
Graves en Richard Meyer. langrijkste figuur van de 'Verlichting'. Zijn uto-
6 pie heeft hij beschreven in I Contrat social ou
du droit I (1762).
Grootschalige fly-over als ver~~~sknoo~Pill1t van
de A4 en A12 nabij Voorburg. _ _ _..;,.---.::..:....::./23
Aangelegd op bevel van Napoleon I in 1801, en be-
stemd voor de rijke bourgeoisie die een blik werd
gegill1d op de koninklije tuinen van de Tuilerie-
~~~~/ 7,20 en in arkade beschennt het winkelende
Italiaanse renaissance ( 1400-1500) I publiek tegen slecht weer, en voorkomt tevens dat
begonnen in Florence. de afbreuk zullen doen aan de waar-
digheid van de straat.
Runcom 1 25 - ne.v tONn
RASMUSSEN / 12 - zie bibliografie.
~~~~/ 27
Sedert Team Tgn er verscheidene archtekten-
groepen ge.veest die de stellingen van het Funkti-
onalisrre kritisch hebben bestudeerd. Eén van de
107
~~~~I 21 _ _ _ 127
Vestingstad in de Po-vlakte, noord van Parma. Peter & Alison, een engels architE~kt:eni8chtlJél.érr
Saline Royale 1 7,10,24 ...:..:...;..:.:.:..;:::= 1 19,20
Franse koninklijke zoutmijnen waarvoor Ledoux de -!...-_ _ 11536- I 89). Deze duitse Straatsburger
ideale stad Chaux Besançon. werkte de ideE!ën van de italiaanse theoretici uit
SALT 1 24 'Architectura von Vestungen'(1589).
(Sir Titus 11803- 1 76). Behoorde tot de zgn. 1 ver- 1 6,8 - engels voor
lichte' fabrikanten.De revolutie van 1848 had nl. St-;~d-st-;~rtt- 1 13 - helleense
enkele fabrikanten aan het denken gezet over het 1 10,19,21
probleem hoe een nieuwe revolutie te voorkomen. (Simon 11548-1620). Hij schreef ca.1600 een geil-
Hij opende in 1853 een nieuwe fabriek lustreerd traktaat I Vande Oirdeningh der Steden I ,
ley aan de Aire met het bijbehorende arbeiders- nederlandse geschrift over
dorp Saltaire (1871). was eerst en vooral een
SANGALLO 1 20 vestingbouwer .
(Antonio da 11455-1534). architekt Stralsund 1 18 - stad in de DDR, aan de Oostzee.
en beeldhouwer. -=-===:..:::;.::::...:.~ 1 27
SANT'ELIA 1 25 Groepering van
(Antonio 11888-1916). Ontwierp de Città Nuova,de en beeldhouwers rond het
nieuwe stad van het futurisme, een beweging ge- UIJ',.Jt:J• ..!.. ....;UL.. door Theo van Doesburg in

sticht in 1909 door de dichter Marinetti. dood in 1931.

Sant' Elia was de theoretikus van "'::'=::":"'-::":::":::.,L. 1 25 - new town in de USA.
het futurisme,en ook architekt. Synoikisme 1 9, 13 - betekent: I samen-wonen I •

Sarzana 1 21 - vestingstad in Nrd. Toskane .

.:.::........--::...:::.........- 1 19,20
(Vincenzo 11552-1616).
~1oorde tot de italiaanse
theoretici van de heeft zich uit-
voerig beziggehouden met de ideale stad. In 1615
verscheen zijn traktaat:'L'idea delle architettu- ~~~ 1 27 - nieuwbouwwijk in Delft-Zuid.
ra universale'jen de venn~le]_ijke ontwerper van --=-___ 1 27 - internationale ar'ch:LtElkten(::j'rc>ep
de vestingstad palma Nuova. ~~~/ 14
~~~~I 20 Kunstrratig binnen een gracht en wal rret bewonings-
(Heinrich 11558-1634). Hij ontwierp het oorspron- ·afval opgehoogde 'WOOnplaatsen uit de midden-en
plan voor Freudenstadt, een voorbeeld van ,late bronstijd (1400-1100 vC.) ,gelegen langs de
een stad t.b.v.religieuze minderheden,die sterk .zuidrand van de Po-vlakte in Nrd. Italië. Er is
is beinv leed door de ideale rrodellen van Dürer ·een gehele kultuur naar qen~::m:l.
en Andreae. _____ / 7
1 19 ,ltal. meervoud voor I terra rrurata '::::: ormuurd
(Sebastiano 11475-1554). Italiaans architekt en l\CIJU~)~..l..~h Florence heeft vele van deze vesting-
theoretikusi schreef 'I sette libri dell' Archi- gebouwd aan de boven-en van
tettura l (1537-'51). ·de Amo, ter verdediging van het qr~:)flclqebiE?d.
Sforzinda 1 19 .~~~/25
Ideale door Filarete,voor zijn ,Arbeiderskolonies in Nederland, naar ideE!ën van
broodheer Francesco Sforza,hertog van Milaan. de engelse I Grrden -beweging.
1 7,11,25,26 1 23 - stad in Nrd.ltalië.
(Camillo 11843-1903). Van hem kwam de meest in-
vloedrijke reaktie op het gebrek aan stedebouw-
.K.UllLU.Llt: fantasie in de 1ge eeuw,in boek:
'Der Städtebau nach seinen Künstlerischen Grund-
sätzen' (Wien 1889).Het bevat drie hoofdonderwer-
pen:analyse van oude stedenikritiek op de rroderne
stedebouw , en voorstellen voor een betere stede- 1 25
/1863-1940).Schrijver van 'Townp1anning
in Practice I (1909) waarin vele ideE!ën zijn ont-
zijn ~'-1'~'" , ......~.-_~ ::>L..=.l.<;;:..l....L.J' rekDn- leend aan Sitte.En ontwerper van de eerste tuin-
struktie plannen de gehele latere van de stad Letchworth. Grote invloed op de ru~telijke
,stad Rome op strukturele beinvloed. vorrrg-eving van latere tuim,tedeJ:1.cJa .VVC..L.Wyl.l.
,Hij wenste de zeven hoofdkerken met elkaar te ver- ~~~I 10,24
,binden, zodat de gelovigen op in
,staat zouden zijn ze op één dag te bezoeken.
108
~~:.::::,la / 21
Deze hoofdstad van Malta is tussen 1565-'69 ge- Arouet (1694-
bouwd naar ontwerp van Francesco Laparelli, een
voorbeeld van een rechthoekige ideale I

/ 19,20 Innocenti I door Brunelleschi

/1511-'74). italiaanse architekt,schil- gebouwd aan het Piazza SS.Annunziata in FlorEmce,
der en schrijver over kunst. begonnEm in 1419.
1 22 _ _-""-- / 25
(Seba.stien 11633-1707). Franse rraarschalk en ves- 'fuindorp in Rotterdam-Zuid,naar stedebouwkundig
tingbouwkundige,bouwde een dertigtal nieuwe ves- ontwerp van Ber1age (1916 ),root Molière
tingen,en verbeterde een groot aantal bestaande. als architekt van de woningEm (Delftse School).
~~:.::.=: / 20 - stad in de Pa-delta,Italië.
~:::.:::.:~::.=:....:~~~::::: 1 24
Naast de overheid ondernamen ook erucele fabrikan-
ten,hierin voorafgegaan door Robert ONE:!l1,pogirlgen
om het lot van hun werknarers te verbeteren.:
~~~~I 22 ~~~I 19
~_"'-L...,,-,-ç
van deze stroming bestreek het Federale hoofdstad van de oo:rst)ralru~el:Ljk ont-

tussen de engelse revolutie van 1688 en de franse werp van Pierre Charles l'Enfant (1754-1825).
van 1789. En kan 'iJOrden omschreven als de 25
van het Ontstond a.g.v.een initiatief van Ho-
beeld,en een streven naar een op .ward in 1919,naar een ontwerp van De Soissons.
inzicht gebaseerde oordeelsvorming.Er werden tal- ~~~~I 21
het scheppen van aan het Hollands
.willem de in 1583
VersailIes 1 24 ,van Frans de Traytorrens.
Stad rondom het buitEmv'erbl:ijf van de franse ka- 1 24
( John sr. 11704- I 54, Em :John ) De vader bouwde
in Bath,Engeland,het Queen Square Em The Circus,
Plein in Nieuw van Amster- beide woningbouw voor
dam,door Berlage in 1917 ont'iJOrpen. de zoon voltooide het werk root de Royal Crescent.
1 16 WoonhOVEm / 27
Lat.voor wijk of straat,in de romeinse tijd een Cpenbare. groene ruimtEm binnen bouwblokken.
groep huizen, een dorp. Ook dorpen in door de Ranei- WRE.N / 22
nen bezette heettEm I vici I • 11632-1723). Maakte na de brand in
~~~~ 1 20 - stadje tEm van Milaan. 1666 een wederopbouwplan volgens de theorie van
de 'città ideale' ,dat echter niet is ui1:.qE~VOer(:i .
.Middeleeuwse new town in n.y""'-LL.CUJ..L<:', J.:.LU.'LrU~-L_)J"-. 1 25
/ 21 - ital. voor velrgE~zich1:.. (Frank 11869-1959). Wereldberoenile arreri-
VI'rRUVIUS 1 9, 19 kaanse architekt. Schreef aa. een I Braad-

M3rcus Vitruvius bouWffi3e.ster uit acre , waarvap de naam duidt op de ruimte die
de van keizer Augustus; schreef een boek over de inwoners ter beschikking staat: één acre
architektuur I De architectura I , in tien ( =0 ,4 ha) per persoon.
ca.25 vC. ,waarin zaken- 'iJOrden
behandeld. De tekeningEm niet
bewaard geblevEm.

root eerste
gebouwd in 1545 door Girolamo M3rini uit Bologna,
volgens de theorie van de 'città ideale' ,op bevel
van I. 1 8, 10, 17 - zie >J-U.I-L..L_'-":::I.J..Cli• ..LO

109
 VOORWOORD /5
INLEIDING /6
1 TYPOLOGIE & MORFOLOGIE /8
2 • HET T WEE - DIM E N SlO N ALE DEN KEN / 12
3 HEL LAS AG 0 RA / 13
4 • ROM A : F 0 RUM / 14
5 • MlD DEL E E UWE N / 16
6 REN A I S S ANC E & BAR 0 K / 18
7 • S E leE N T 0 : 1 6 0 0 - 1 7 0 0 / 21
8 SET TEe ENT 0 : 1 7 0 0 - 1 8 0 0 / 22
9 oOT Toe ENT 0 : 1 8 0 0 - 1 9 0 0 / 24
10 NOV E eEN T 0 : 1 9 0 0 -, 2 0 0 0 / 25
SLO T W OOR D / 33
DOK U MEN T A TIE / 34
Freiberg / 34
G::>tha / 36
Athene: Agorà / 38
Priene: / 39
Rare: Forum / 40
Porrpei: Forum / 42
Bas ti den / 44
Cordes / 45
M::mtauOOn / 46
D::mre / 47
/ 48

ClIbbio: Piazza della .::U..'-IUVJ'-..LO

Siena: Piazza del campo / 54
Venetië: Piazza S.M:rrco / 57
Florence: Piazza della Signoria / 60
id. : Piazza della SS.Annunziata / 63
Piazza Ducale / 64
Città ideali /66
Londen: plan 1666 / 70
Rare: Piazza del \...Ol1~..L'.J.uy ..J....LV / 71
id Piazza S.Pietro / 72
id Piazza Navona / 75
id Piazza del Popolo / 76
id Piazza di Spagna / 77
Place des Vosges / 78
id Place du Vend6me / 80
id Place de la Concorde / 82
id Place de l'Etoile / 83
Nancy: Place Stanislas / 84
Chaux: Saline Royale / 86
Washington / 88
Wenen: / 90
Amsterdam: plan-Zuid / 92
Recente ontwikkelingen / 94
BIB L lOG RAF I E / 99
NOT EN / 100
REG I S TER / 102
INHOUD /110
110