1

Dit boekwerk kwam tot stand dankzij

b~J(1ral;en van de vakgroep Architectuur
ende GTMI
Redactie Arie Graafland, Bemard
Natalie de Vries
Samenstelling Mark
Vonngeving Henk .HerJKman,
Publikatieburo Bouwkunde,
Mark
Foto's Fotografische Dienst Bouwklmde
werk van Paul Toomed
Jan WiHem Waalraad
Peter de Den Haag
werk van Mikel van Gelderen
Udo Garritzman

Uitgave Publikatieburo Bouwkunde

Faculteit der Bouwktmde
Technische Universiteit Delft
.HeI·laQlew(~Q 1, 2628 CR Delft
Telefoon (015) 2784737
Fax 2783030
CIP-gegevens KOlrunlclllkce .HlbaoU1c~ek, Den
ISNB 90-5269-210-6
Copyright © '96 Faculteit der Bouwklmde
Niets uit deze publikatie mag overgenomen
worden zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de uitgever
Druk

2
 Het is alweer gerUlITle tijd dat een pas Vanaf dat moment was er echter nog een weg te
studeerde student aan mij vroeg wat de betekenis was gaan. Het kwam langzBlam bin-
van de aartte},enmg 'documenteren' op nen, bovendien bleken veel plannen niet op """,...,rr,.nrl'.fY""
hij in de vooronderstelling dat met wijze in drukvonn te publiceren. Er volgde een
deze aarlte}~enmg de deur werd tot de proldw~t1e van heen en weer bellen en aanvullend
van een omlvaJtuniik boekwerk over afstudeerpro- tekenwerk en maketlefoto's resulterend in het
echter ik moest hem daarin teleurstellen. Een der- hier voor u overzicht. Op het moment dat dit
aarltel;:ening zegt niets meer dan dat de afstudeer- van de drukker komt is het al en breed
mentoren het zinvol achten dat het betreffende afstu- om te gaan werken aan een volgende editie met afstu-
deerontwerp op de een of andere manier in de archieven de(~ront\verDelt1. een geblek(:m IS be\lverlkellJke
van de faculteit opgenomen wordt. zich een klus. Wie wil deze mt<:1agmg overnemen?
eervol maar vraag bracht op een idee.
Kon dit niet de om eindelijk een start Bemard
te maken met het inhalen van een achterstand die
de facuteit Bouwkunde op vele
arc;hi1:ec1tllurof)leidulgen heeft? Was dit niet het moment
om te beginnen met aan de buitenwereld te tonen wat
het afstuderen aan de faculteit Bouwkunde Delft
inhield? idee ontwikkelde zich er zou een
boekwerk met een reeks recente afstudeer-
plannen, deze plannen mo~sten zich niet alleen naar
kwaliteit onderscheiden maar konden tevens tonen dat
er in Delft ook plaats is voor nieuwe on1twlkkJkelm~~en.

Een derigell~ke hoe persoonlijk ook, kon ik

na1:uurlllk niet alleen ter hand nemen, iemand met een
meer beschouwende blik en iemand uit de
praktijk diende bij de selectie betrokken worden. En zo
kwam de selectiecommisie tot stand metArie Graafland
uit de vakgroep Nathalie de Vries van
en bureau MVRDV en

1994 aan de aan de hand van

van inzenders voor de interne Archiprix-selectie
van de afgeloperL en aan de hand van links en
rechts vragen en kwamen uiteindelijk
tot een selectie van de hier ge(10CUITlenteerde
plannen.
3
4
 1 1

Dit boek nre:!':efltee:rt het afstudeerwerk van een
tiental Bouwkunde-studenten en studentes in de
1992-1994. deze selectie is naar plannen die
'de' Delftse traditie van het 'vonn volgt functie' en 'eer-
bouwen' verlaten hebben en op zoek naar ande-
re en onbekende wegen in het architectonisch en stede-
bouwkundig ontwerpen.
Het Delftse ,w,hci/,o.rn,l'Innp,-u"", is in hoge mate beïn-
vloed van het modemis-
me. Nog steeds is er in Delft een sterke traditie op dit
gebied, maar veel leeft voort als fomleel vocabulair
waarnaar met no:stalg1e wordt terugl?;el<:ek,en. De werke-
betekenis van het modell1lt1eltsldee, de onzekerheid
van het eXl)er:Ul1(~nt, wordt zo geweld aarlge(:1aan.
De studentenpopulatie is allang niet meer
overtuigd van het idee dat er met hun ontwerpen een be-
tere en te zou
Wat veel kenmerkender is !!e'NOlrde:n is een
acceptatie van onze onbeheersbare werkelijkheid, een
bescheidener rol voor de betekenis van techniek en
teclm(Jlogle als van ·vo,onllt~~an.g' en een
relativerender rol voor de inmiddels van lurn aura ont-
dane modernistische ontw(:!rplmdd,elen.
Kemnerkend aan deze selectie is ook dat bij ieder
ontwerp de dialoog met het resulteer-
de in een heel antwoord, zeer specifiek en alleen
van toepassing op deze ene specifieke opgave, in deze
specifieke context en met deze middelen.

Door het "p,cn"", ...,pn van wat Alison en Peter Smith- Het afstuderen wordt door studenten benut als laatste
son het 'heroische' genoemd hebben, is er ruimte geko- oel:enmg om de door hun op:geclane kermis te ov(!rsc:hrill-
men voor een grotere acc;eptatle van het alliemtag.se. den en achter zich te laten. In de beI'OepSI)ralktijik wacht
Sindsdien is de van een donut even be- de meesten het tec1misch instrumentele dat maakt
als de villa het afstuderen tot een voorlopig laatste vluchtheuvel
Het moderne van de in dit boek all2:eb(:!el<1e projecten waar ontwerpbeslissingen genomen kunnen
is gelegen in de onzekerheid van de uitkomst van het worden,
onltW(;:rpeXI)erum~t. Modem is ook de van
de complexiteit en het onbeheersbare van de huidige De ontwerpers in dit boek nemen bij deze kennis-
opgaven. ov(~rs(~hriid(:!ndle zoektocht geen genoegen meer met
ruimte versus materialisering, versus
In de 'motor van veI'an(1enmg' hebben studen- of stad versus platteland. Iedere opgave
ten vertrouwen meer, de al te eenvoudige dialectiek van vraagt om eigen aanpak, concept, teclmiek en vonu-
'VO'OnllUmng' en uit de en tachti- bepaling, gangbare typologiën, stijl en vonnregds vol-
ger jaren lijkt definitief achter ons te liggen. Met het doen niet meer.
UP1"ti"iliirlpn van de als centrale opgave
waar politiek en ontwerp konden samenkomen (bouwen Daarin benaderen deze ontwerpers weer de relatieve
voor de buurt), is de aandacht verschoven naar com- autonomie van de kunst die zich evemnin laat vangen
plexe en de van de stad, Deze in algemene tennen Ieder kunstwerk
niemandslanden hadden nog geen pojlItH~ke ze creéert vragen en opJlos:smgell, v,ergeh.'lkulgen
gaven ruimte aan ideeën over een ondel:1llilg zijn alleen mogelijk in de waarop 'de
van collectiviteit. context', d.W.Z. het sociale en pOl1t1ekc::!, wordt aange-
5
 Deze veranderende U1P,rV,,";;O,,' van de studenten
parallel met een wijziging in de relatie docent student.
In zestig en zeventig werd architectuur nog via
de van het Nieuwe Bouwen en de Forum groep
van op overgedragen. volgde
een die op het 'Hoe modem is de
Nederlandse architectuur' door Hans van treffend
opt'\lnP'Prn werd als 'OndeIWl'IZelrsmLodemisnle'
De cultuuroverdracht wordt verengd tot een formeel
waarin de moderne architectuur zelf van haar
tanden wordt ontdaan en slechts als type en icoon wordt
overgedragen. Dit alles veronderstelt echter nog steeds
een centrale van de docent, die is in de
volgende veranderd.
De pnesters van weleer en de nn.rlD<r"";';"'A·"'" van het
modernisme hebben ~~~n<"Y" voor een bescheide-
ner docent. De studenten trekken hun plan en
boren naar keuze de ge,ranlee]~de kennis die de faculteit
te bieden heeft aan. De grote toevloed aan architectuur-
tiiclschriUeJ!l, <;!\1'01~"II"\<;1'I'" en de invloed van de
filosofie en de nieuwe media op het
heeft het vak in een stroomversnelling gebracht. In deze
situatie verschuift de rol van de docent als inspiratiebron
naar een docent als in een lands(;ha,p met vele
architecturen en c011cepten. De
vindt men buiten de deur. De meeste van deze inspira-
toren houden zich echter afzijdig van het onderwij s op
de faculteit.

De zoektocht van de student in dit landschap vol

nieuwe concepten en vornlen kan resulteren in interes-
sant deze bundel daar een goed
beeld van. Laten we dat het weer nieuwe genera-
ties bij hun afstudeervverk.

Arie Graafland, Bernard Leupen, Nathalie de Vries.

6
 Voorwoord Jasper de Haan 74
Zeilschool voor de groote W,argl:lastenme,er

Mikel van Gelderen 80

Siebe Bakker en Peter Oudshoorn 8 Gebouw voor de
Ac;rOl)OllS l'v'luselwn, wonen in differentie
Reina Bos 86
Solita Stucken 14 De Vel"beieldmg van de tegenstellmg
Het verdronken land
Paulien Brenuner 92
Wouter Deen 20 Musemn voor de evolutie
Een toren in Arnhem
Overzicht afstudeerdata en -mentoren 99
Mark Graafland 26
Industriële stad

Paul Toornend 32
The urban potentialof architecture
Een ontwerp voor de ste(lehlke Eindhoven

Jan Willem Walraad 38

Podium te Amsterdam

Sibo de Man en Gert de Graaf 44

Cult zone Antwerpen

Stefan Witteman 50
Danstheater Euralille

Christoph Grafe 56
Pantheon der Landen

Udo Garritzmann 62
Tussen aarde en silicium: architectuur in het interim

Emiel Lamers 68
Het spoor bijster

7
conceptstudie
zicht doorpairofscopes naar Acropolis
conceptmakette vliegdekschip
8
 Het uitgangspunt van het is een onderzoek
naar de relatie tussen wonen en architectuur vanuit een -
differentie - filosofisch kader
Deleuze). Dit onderzoek is weergegeven in het 'LAB':
een lexicon bestaande uit een velrzalm~1ll1lg citaten en
teksten. Een deel hiervan is in de
Omslag 4, als 'De paradox van de beheersing'. Parallel
aan het onderzoek een vu •. v....... u. ·UJl'lI.!'lT"lJni'IT
granuua van de in 1989 uitgeschreven oriisvraatg voor
AcroplOhsmluseum in Athene als U1q~anJgsplillt ge-
nomen, aangevuld met een hotel.
Een van het ontwerp is te vinden in de
Omslag 4 1/2.

1 In het ontwerp wordt ernaar ge~n:reeIa een woon-

gebouw te ontwikkelen van een meest omvat-
tend idee van wonen: wonen als van de
situatie waarin de mens zich van de
welke hij inneemt in tijd en mimte. Wonen -
Heldegg(~r - is 'het van op aarde'.
Vanuit het filosofische kader wordt een pruradox:ale
situatie zichtbaar: en(~rzlllds maakt het wonen als afzon-
en ordening de vonning van identiteit m()ge:l~lJ(,
an<ler:Zl1C1S betekent deze een
beperking van de ervaring van een continu wordende,
gecil1t,ereJl1üt:ercLe .......u"...... ull"-"'''.U. Deze welke
l1't.rl ..."l,v·'-nn komt in de architectuur, wordt
over een onbeheersbare heen geJ>roJec-
en is daaJrlllee slechts smlulatl(;!~ een masker.
Vanuit een herdefmÎering van het idee van wonen
wordt in het een gegene-
reerd van de waarop de mens middels architectuur

9
conceptmakette
zonering: museum - lichaam - hotel
city screen, 212 balconies
10
 de wereld ordent. En daarnlee van de tussen de
ordening van het denken en de van een chaoti-
sche werkelijkheid.

Wonen, op deze ~ÇI.utI.,H~, kan niet worden om-

vat door een bepaalde plaats en een architectonische
rel)reselltatle - 'het huis' -, maar wordt continu gepn)Q{l-
ceerd door de bewoner. Wonen - door fimc-
tionele heen - het veld van archi-
tectuur.

Architectuur is instrument om te wonen en zal zich-

zelf als
nU1Qsveld tussen

moeten maken, leegte scbleplJen voor de be~.vu:sru,orlding.

studie beeldophanging, torso Hennes

doorsnede museumzone
11
makettel:500 Acropolis
doorsnede hotelkamers Acropolismuseum
pariofscopes
12
 Een waarin zo direkt de architec- Een initiatie: De beweging van de zwemmer
tuur en met name de van arc;hi1:ekituulf, binnen de struktuur van het gebouw (op zoek naar het
onderzocht wordt. En het oog van de zwemmer.
Een direkte ontmoetulg tussen het lichaam en een De baden liggen als losse watervlakken binnen de
kolomstruktuur, in en over elkaar pe~:chc:we:n door-
Een plek bestemd voor het ritueel van het lo;..llUj\:,~H, breken de lijnen van de koLonunemijeln, maar worden er
De situatie: een larldslch~lp dat de sporen in zich ook door pe'lOrmd en beïnvloed, De baden vormen
draagt van de van de mens en de natuur: insnedes in de die de dieper liggende gra-
sporen van de tijd, tonen. Op die wordt het dat aan
de oppervlakte uitge~;lel>en en ge{)()11tlst, als wand
Een Keltisch landschap op veel en bodem.
beheerst wordt door Hl",nuu.:>, stenen en Verschillen in nivo: de bodem waarop de zwemmer
cirkels: strukturen ooit door mensen gel.na11kt, staat in het water tot de tot aart middel de
steeds weer een kader vormen voor bepaalde aktivitei- bodem die onder voeten. met
ten, be'Nelüngst)atl~onen, "p,rh"lpt1 ideeën. slechts zijn hoofd boven water, hij ziet het strand niet
sche meer, alleen de zee - het water waarin hij zwemt lijkt
over te gaan in de oceaan.
De lokatie is een gebied dat beheerst wordt door een De uitgestrektheid - de einder.
aarttal processen die te maken hebben met de
be~VeQlnl! van het water (eb- en sedi-
mentatie en De architectonische speelt
in op de processen. Hierdoor wordt het ont-
werp geplaatst als menselijke op een bepaald
moment binnen het kader van een
Het sterven en de weder'gelJoc,rte:
ov~ers1trOlrnirlg en het verdronken land.
Een louteringstocht.
Een kader voor de beweging van de mens (sporen

De "".... ",..." ........ van de bezoeker en taktiel ), en

de manier waarop deze door het gebouw beweegt, staan
centraal. Be:we:QirlQ en ~~",,,., ... nauw samen en
n

beïnvloeden elkaar Het gebouw is te lezen

als een sturend, uitdagend, afhan-
kelijk van veel faktoren (en deze faktoren beïnvJloecjel1ld,
velrsu~rklen<l) en daardoor flexibel en open voor de inter-
pretatie van de bezoeker.
14
 interieur zwembad - het uitzicht op de oceaan
15
16
 de rijen stenen van Carnac: een stmkttur,
ooit door de mens in het landschap aange-
bracht, waarbinnen bewegingspatronen
van de volgende generaties in het aru"dopper-
vlak zijn ingesloten

situatie- de ingreep in het lruldschap

17
18
 dakaanzicht
doorsnedes
plattegrond
interieur zwembad
19
 gaat over de duurzaamheid van architec- De ruiJmte:lij1;:e configuratie waarin de Eusebiuskerk
tonische structuren en strekt zich uit van de loutere thans zijn verhaalt echter niet alleen
materialiteit van een eeuwenoud teken tot een gernat1en- van dit maar verbeeldt ook ten-
aliseerd raamwerk voor elgentlld~;e IIlaa"tscltmflpelijk:e denzen in de rondom kerk, monument, en
processen - van een monument tot een ontwerp. openbare ruimte. De kerk als maatschappelijk instituut
heeft aan betekenis ingeboet, de instandhouding van
De Volkskrant van 18 juni 1991 meldde dat de ge- haar materiële valt niet langer samen met een
meente Arnhem de noodlijdende Eusebiuskerktoren collectieve zorg voor waarmee de C'' ' ..... p1-.lp·'''n,Cl
aanbood voor commerciële eXt)lOltatle. Hierin schuilt zich identificeert. Eerder is er van een museale
een alg1emc;!ne prc)bl(!m,ltlek: heeft de heclen,jaagse maat- zorg voor Obrecten waarvan het voor de
schappij ruimte voor een obsolete architectonische ult(iruJlCke111k getoond wordt.
structuur, of moet deze als een hoeveelheid ge()rd,enc1e Daarnaast is de betekenis van de operLbare ruimte en
materie ruimte bieden aan de maelstroom van pn)dllktJ,e monumenten in het leven veranderd. Niet lan-
en cOflsUlmpltie? is een architectonische uit- ger heeft de openbare ruimte het als plek waar
van deze thematiek: kan de kerktoren door een het publieke leven zich de media die rol te
bouwkundige weer een element in hebben overgenomen. Hiermee verliezen monumenten
het netwerk worden, zonder essentiële hun als structurerende elementen in het
kwaliteiten te verliezen. lijke) leven. De noodlijdende Eusebiustoren is hiervoor
In 1944 is bij de om Arnhem het zuidwesten van illustratief; slechts z'n als ruimte-om-
de "binnen" stad - het deel tussen de Eusebiuskerk en de vattende stmctuur legnmnee:rt behoud van de toren: het
plal!g(!OOmtlan1eerd Het wederopbouwplan van beschikbaar maken van (gron(j )Opp(;!rvlak
1953 kent drie hoofdelementen: een verkeersdoorbraak
in oost-west een nieuw woon/werk-gebied en Mijn voorstel wil vooral een mentale omslag bewerk-
een nieuw symbolisch centrum rond de Eusebiuskerk de breuk in de binnenstad wordt
waarvan restauratie direct vaststond. Dit plan is echter erkend. Het terugbrengen van de (stads- )landschappe-
rommelig en onvolledig tot lijke in de breukzone is het metaforisch
een ondermaats functionerend stadsdeel en een onher- beeld voor een minimale stedel)OllwJmrldll:;emgJet:p:
kenbaar U ' U'V H.:)VH centrum' . accentuering van twee stadsdeelranden en de daartus- 20
 de breukzöne
eilanden in het landschap:
stedelijk weefsel
eilanden in het landsshap:
"landschappelijke" elementen
uitgelicht:
accentuering van de breukzöne
21
serlhggeIlde breukzone. Tussen de ge1rag~mt~ntt~ef(ie "1ULAVF""', de relatie tussen de oude en de nieuwe
noordrand op de oude morfologische stmc- toren; De verticale driedeling en de vier structurele hoe-
tuur) en de continue zuidrand (een ontworpen met ken van de kerktoren stmctureren ook de nieuwe toren -
bomen en een ver'keerslbaaln en het KADER.
herkenbaar veld van witte fi.H.IU\.'.~"" aarlgellcJlt door een Abstractie: hoogbouw als neutraal geIJrulks:vo'orvverp;
raster van elementen van het ooit het abstracte aanzicht van de nieuwe toren naar
bedoelde symbolische hart komen in een nieuwe confi- eigen inhoud en vonn in tot de kerkto-
guratie: maar ook markanter herwinnen ren die naar een orde - het BEELD.
een autonomie in het stedelijk landschap. :st3Ipe.Lml;: de essentie van hoogbouw: naast de en
eerlduldl~~e kerktoren een van vloervel-
Een kerktoren is een rer)re~;;entat:le van een bovenmen- den en activiteiten - de SUBSTANTIE.
orde - door mensen gevonnd, maar nooit door Verticaal transport: coditio sine qua non hoog-
menselijke activiteiten bezet. Het onvoorstelbare van bouw; het belang van techniek komt tot in
zo'n verleent deze constmctie monumen- de ordening van infratructuur en vloervelden - de
taliteit. Ik heb willen benadmkken dat deze essentie nog LEVENSADERS.
altijd van is voor onze sarnerlle'llmg.
De van nocJdl11dcendle ongenaakbaarheid heb De monumentaliteit van de nieuwe toren is gec)rdcend
ik in een van het rondom de infrastmctuur. De constructie verbeeldt de
architectonisch in een door en con- OpJl1ClltWlg van het maar ook de nn.,~h"·h, .. ,,, op
sumptieprocessen maatschappij wordt de het netwerk - de natlwt~hH(s waar-
COlllCE~ptl.e van het archetype 'toren' symboliek overstemd neembare gel11eens:cll,apl)ellljke basis van elke individue-
door maximalisatie van grondexploitatie; de onbenut- le 0l11.0H)01'I1g. In de nieuwe toren verschijnt het als her-
bare wordt een constmctieve kenbare randvoorwaarde voor afzonderlijke <lf't""t""t'Pn"

voor een van vernlenigvuldigd gn)11Cloj:lper- ervaarbaar als tragllllenten van monumentaliteit in de
vlak. Deze 20e-eeuwse is met de Eusebius- ruimte van een economisch vloerveld; mo(nu)menten in
toren in een compositie geplaatst die de kerktoren in een het ritme van alledag.
nieuw hlstorlsCln, cultureel en architectonisch perspectief De gemeenschapszin, die nog altijd met gerna}-.zuch-
brengt. tige herkend wordt in de indmkwekkende har-
monie van een O{\1rl<;:C'I1P kel:kt()reJI1, is tegenwoordig veel
Op basis van identieke geometrie minder in de er!\:enmrlg van een macht waarnaar
hoogte) en eigentijdse condities heb ik een dit architectonische teken dan in de technische
nieuwe toren ontwikkeld aan de hand van vier thema's. en kapitalistische mechanismes van onze maatschappij.
Deze waren zowelleessleutels mijn van
het toren als de vier hoofdcategorieën van Misschien dat deze twee torens naast elkaar dat dui-
kunnen maken.

22
23
o

!o

verdieping in het middendeel

beganegrond
24
 makette hoofstruktuur
prefefab-beton element op de hoek
van een vloerveld (middendeel)
de liftkooi, zicht op twee torens
dubbelhoge ruimtes in het bovendeel
fragment van de gedetailleerde doorsnede
25
 De Belgische stad Luik kan worden beschouwd als een reële van ruimtelijke en pn)grarrl1lllati-
een eX(~mlpla:nS{:h voorbeeld van de industriële sche dichtheden in de stad.
stad die bestaansrecht lijkt te hebben verloren in de Milieu-eisen voor industriële pr(]duc~t1e worden steeds
pm;t:-Uldustnële, tecllmologlsclle maatschappij. strenger waardoor het verschil (in kosten en milieuvoor-
Uit bestud<enrLg van de industriële stad als lenlom(;en, schriften) tussen en stedelijke lokaties zal ver-
uitgewerkt in een van Luik, komt naar voren dat .... " Á I Á I..... U . Een nieuwe "1'",,,,,,,,,,,,,, van en voor-
vooral industriële get)Qulwe:n door hun schaal en beteke- \vaarden zal het maken industriële functies in
nis deze uit elementen opgebouwde stad structureren. de stad te ,"fpuv'prl>"
Met het van een groot deel van de indus- De architectonische mtwe:rklu2.
is ook de structuur en bete- gebouw wordt in Luik ste(leboU\~kulIldllg ont-
kenis van de industriële 1ge en vroeg-20e eeuwse werpmiddel. Juist de l1e<jerldaag~,e f','...........'vu"'u doos
ken en is de industriële stad in een neerwaard-
se van ruimtelijk en economisch verval geraaki.
Er zijn geen nieuwe (en fmanciële
middelen) die daarin brengen, zodat de stad zijn 10s:gekolPPt~ld. Het autonome architectonÎ-
wordt met een verlies van ste(jel1Jke sche rulll1tellJk bepalerld gege-
kwaliteit. ven ten OP;?:lcJtlte
In Luik moet een nieuwe aanzet worden gegeven tot door wordt gedletutue!:rd.
een structureel dat de ste- De vestiging van nieuwe vonnen van industrie gene-
kwaliteit zowel fUlmtlehlk als prC)gnillllmatlsc:h reert nieuwe betekenissen en structuren in de industriële
moet stad en waarborgt op on-sentimentele
een historische contimüteÏt, gebaseerd op stede-
De erkenning van de industriële identiteit en van de kwaliteit.
stedel)o'llwJrurldll~e betekenis van grootschalige architec-
tonische (industriële) elementen als kwaliteit Als en testcase is op een van de onder-
van de vormt de basis voor een nieuw stedebouw- zochte lokaties in Luik een gemaakt voor een
kundig kader voor in Luik. industrieel progranllna dat en zware industrie
Het opnieuw introduceren van industriële prc)gn1l.llJma combineert: een TGV-assemblagefabriek, geiintt!gr1eerd
wordt voor een ruimtelijke heI'struc11ln!rUlg en met woningbouw en openbare stedelijke functies als
economische van de industriële stad. winkels, sport- en en
In de architectonische mtwe:rkllllf.!
een plankaart worden strlltel~ls<;l1e lokaties aange- komen de sp(~111e.k:e '>1nh,,,,,,rnth,pn"<l'C naar voren die de
geven waar onder milieu- nieuwe ontvl'erpopgave van het industriële in de
technische en economische voorwaarden industriële stad stelt. Met name in de van de mt{!gnltle
pf()gramm~l's krumen worden geplaatst, eventueel ge- en van de confrontatie van de verschillende onderdelen
koppeld aan woningbouw en andere program- van het ontwerp: de lokatie ten opzichte van de stad; het
ma's. De introductie van nieuwe progranllna's bewerk- wonen ten On:?:lc,tlte van het
de noodzakelijke functiediversificatie van de ruimte' ten Op:llC.me van 'nl(~t-tx~~aanbare steae,l11l<:e
ste(jehlke get)le<len waar wordt mg~egrerten en creëert ruimte'; de koppeling of de scheiding van functies; bar- 26
 randen en overgangen; en van De architectonische UHwe:rKI:n!:! van het complex
de steae.ll1.1\:e en architectonische compositie tot de de lokatie nieuwe mimtelijke betekenis en referenties.
rl~i-n111~_.~~ en materialisatie. Het ontwerp toont de en het OelJallCn-
DoordeveITeg:aalldepr()gr,~nma~m~gratlecrreert de belang van industriële architectuur als stedebouw-
het ontwerp nieuwe condities voor een be- hmdig in de industriële
langnlke maar lokatie in Luik. stad.

situering
27
 uitwerking van doorsnede over
assemblagehal en congrescentrum
28
29
 Sporthili Door.;nede sch;iaf 1: 500
ElS
Commercié/e ruimtes

i I

I I

I
r--
I
I
I

i
jI
I
I

r I
L lX f - -
I
JTt
1Ji Î I
(X;
<"
~"1:>.21.
1
Opslag en distributie TGV onderdelen Assttmblagehal Doorsnede sch;a.aJ J: 500
Commerci~/t1 ruÎmtes

uitwerking van doorsnedes

kantoren, commerciële ruimtes
sporthal en over commerciële ruimtes
TGV gebruiksgebouwen
30
31
 Een analyse van de van steden tot stede- De herwonnen autonomie van arc:hitec1:uur, onder
en de stelling dat de stedelijke I1vrHlrn,1PI< invloed van de on1tkoplJ(!lulg van programma en vorm,
VO(U1!l;arulde proces van ste(jehJlce traJnstè)fITlabe, biedt de om op schaal de doel-
essentiele vOOIwaarde is voor stedel~llcJl1eld, vormen de TP,ln.xll,111rp van het architectonisch ontwerp
basis voor een onderzoek naar de mogelijke rol die Ontdaan van haar voorheen voorna-
de stralteglscJle pro1gra,tnnlatisch bepaal(le DllSSl,eve rol wordt ar-
chitectuur een bepalende factor in de 1TAY"1..,C,P1T',no van
de stad.

De stad wordt in bel:ang;nJ~ce mate be- van architectuur wordt onder-

paald door het geleidelijk vpr'{hvllnf'n van een geogra- zocht in een ontwerp voor de ste<ielljke van Eind-
fisch onderscheid van en activiteiten. hoven, een gebied dat vanwege
Met name onder invloed van de toenemende mate- ter beschouwd kan worden als een van de meest stede-
riële en immateriële mobiliteit hebben steden zich ont- in Nederland.
wikkeld tot stedelijke gel)ie(len waarvan de structuur Het ont\verp teg,elükertlld als object en als me-
zich slechts laat in de vorm van een net- thode van onderzoek.
een homogeen geordend weefsel van ste(jel1jKe of
substedelijke ruimte waarin geen rulmtellllK of program- Het ontwerp wordt gC]preserlte(~rd met 2x zes stede-
matisch onderscheid meer zoals dat tussen cen- bouwkundige (resp. schaal 1:50.000 en
trom en Deze nieuwe stedelijke realiteit, waar- 1: 10.000) en zeven architectonische ontwernen.
in de traditionele middelen van stedebouw of urban-des-
ign aan waarde hebben ml1:ebc)et, vraagt om het {,,,"\l'HP'nnl - De eerste kaart betreft de t r..""' ... ·r.... h,,,,,~"'> kaart
overdenken van de betekenis van de ~l""'''''''UI.n..... ruimte. en de luchtfoto van het 10.000).

In deze situatie vormt de open ruimte het belangrijkste - De tweede kaart betreft de mimtelijke en program-
materiaal voor het ontwerp van de hedendaagse stad. matische invloed van de finna Philips in de Eind-
Enerzijds als dat in staat is om de hoven.
1l0lnoJgee:n gleorClel1<1e ste<leh]ke ruimte te structureren,
stnlte~ns(:h middel dat ruimte laat voor Voor deze kaart wordt het schilderij 'Nachtlicht'
toekOlnstige ontwil:kellmg en als zodanig de ste(iehjlce van de kunstenaar Rob Scholte Het
in het ontwerp van de stad. SCl11ld,en1 attendeert op de bestaande discrepantie tussen
de realiteit van het internationale industriële netwerk
De inzet vah de open ruimte bij het ontwerp van de Philips en de nm;tal:glS(~lle betekenis als 'grote gloelléun-
stad om concentratie van de bouw- penfabriek in het zuiden van het land' die de naam van
massa in architectonische obilec'ten met een zekere deze finlla nog steeds omgeeft. Het presenteert de in
schaal. De ruimtelijke identiteit en betekenis van de vele opzichten bepalende factor van de stad Eindhoven
open ruimte ontstaat in bellangrtjke mate in relatie met op betekenisvolle en adequate
de architectuur van deze In deze relatie schuilt
de actuele betekenis van architectuur. 32
 zes kaarten over elkaar geprojecteerd
33
 Het werk Rob Scholte en andere kunste- urban emlptlne:~s
naars vonnt, in de wijze waarop het de actuele betekenis De weke vonu van het architectonisch object voegt
van bestaande beelden een retè- zich in de open ruÎ1nte en definieert haar betekenis als
rentie de van een ontwerpstrategie voor structurerend element op schaal.
de stad.
A continuous urban facade
- De derde kaart betreft een van de onder- Het ontwerp manifesteert de betekenis van de Kenne-
grond. De onthult gelJle<len met 'architecto- dy laan als lineair numtlelIlk element.
nische . Het gebruik van deze de
transfonnatie van de stad garandeert zowel de effectivi- Commlmicating "lVfnnIPtf"\l

teit van de als de historische continuteit van het De sylmnetrie markeert een in het
ontwerp. stedelijk veld. De spiegeling manifesteert de continuïteit
van de ste<lelljke ruÎ1nte en brengt een hiërarchie aan in
- De vierde kaart betreft de toekOlustlge ontwikke- de aarlWt!Zl!;~e n.ch1:mll:en.
hnlIss:trulchmf van Eindhoven. Het ontwerp van de struc-
turerende open ruimten op basis van de van de A void in the urban fabric
De open ruimte manifesteert de ruiJmtt:lii}ce betekenis
van het kanaal voor de stedeJll1ke
- De vijfde kaart betreft de architectonische interven-
ties die het ontwerp ruÎ1utelijk articuleren. De Qet)Olllwe:n Underground space the landscape
vervullen de programmatische eisen van het moment. De kwaliteit van de laI1ldslchélpp,elllke ele-
menten wordt ondergronds ruÎ1ntelijk gecjetml,eer'd.
- De zesde kaart betreft de notatie van de rll11'nt,~l1il'
relaties en t1V1n~lTn1f"1< in het ontwerp voor de stad Eind-
hoven.

De kaarten gevat in twee lij sten die ontwor-

pen op basis van de architectonische thema's van de pro-
een autonome voml, articulatie van de samen-
stellende delen en het van de randen.

Zeven architectonische ontwerpen vonnen een ver-

dere uitwerking en illustratie van het ont-
werp voor Eindhoven.
De hebben alle een naam. De naam duidt
hun architectonische thematiek en autonomie aan.

Urban emlDtmless
''''"''''''"'''IJ.'\. veld worden reeds
rHr,,,,r"kPn<>.,lti door de aanwezige nllmtell.1ke ele-
menten dat het voor een ontwerp zÎ11100s is om nog iets
toe te voegen.

Serial mass the urban motorway

Een aantal elementen van verschillende afmetingen
wordt architectonisch ge}wp'peJ.a tot een van
ste(jellJke schaal.

34
35
36
 lijst met de zes kaarten
37
 atstucleelrpfiDject is een ontwerp voor een In de laal2:DOU'W bevinden zich de en de con-
collectieve ruimte in de Amsterdamse stadsrand. Het certzalen. de en de toe:ga11gshal
omvat een buitenruimte voor popconcerten en een con- van de toren met elkaar verbonden. De laalgbou'W omvat
ceItge~bo'uw voor de Nederlandse kort- het put)l1elk:sg~edelelte
weg "De IJsbreker". Als lokatie heb ik de Omval te
Amsterdam tussen Het ontwerp onderscheidt diverse stromen,
de en het Amstelstation. beeld die van de de concertbezoekers en het
personeel. De stromen worden gescheiden, zonder dat
De lokatie heeft een aantal bijzondere kwaliteiten: ze het zicht op elkaar verliezen. Visuele cOITe5;pond(~tlle
- Het terrein is door haar grenzen ClUliCle.LIlk vindt tussen de foyer en de buiten-
schuin en naast elkaar. Met het raam
- De lokatie beschikt over voldoende infra- wordt de buitenruimte een verlengstuk van de foyer, en
structuur en be2~oe:kelrspotent1eeL vice versa.
- De Qet)OLlWt~n in de ,,-o-IOp\11rI0 staan op ge- De \7prhl11,r'llrlo tussen de toren en de het
spannen voet met de grote open watervlakte van de persorleel aan het reslpectIe\relllk dag aan nacht.
Amstel.
De buitenruimte is door haar ."'''''·M...''''.... en atl1netm~:en
Mijn gebruikt deze kwaliteiten, om de plek een antwoord op de polder. Het schuinliggen, de
als plek in de stad in stand te houden. Het feit dat de Ver"llOIDgcle horizon en haar progranuua een ant-
ondeelbare Iu·""",hart> ruimte sóms door groepen woord op de stad. De buitenruimte door tot de
mensen wordt gebruikt haar ook onjz;elJ'rulk.1: een foyer en tot de dubbelhoge toegangshal onder de toren.
elkaar uitgespeeld worden polder en stad.
De nrr.>{,.,t,<Tt> ""'.....iS""-''' .... van de Nederlandse en
De buitenruimte is een schuin ruitvonnig vlak ge- de massa van de stad krijgen in het ontwerp een nieuwe
maakt van staal en licht. Het punt, het betekenis.
ligt ongeveer zes meter onder de waterspleg(~l.
punt ongeveer zes meter boven de
waterspllegt~l. Deze bovenrand bevat voorzieningen voor
de pOlxonct::rten. De buitenruimte is door de velJicJlltulg
ende aan de Amstel voor de omgeving een
zichtbaar retc~relltIepurlt.

Het r/u"Irp·rfl1rpl'l/l11·\V bestaat uit een toren en een

bouw. In de toren bevinden zich de kantoren van "De
IJsbreker" en een bibliotheek. Bovenin de toren bevindt
zich een restaurant dat uitkijkt over de Amstel.
De reageren op de naar de stad toe
heeft de toren een duidelijk silhouet, en is de ge-
sloten. De naar de polder toe is transparanter. 38
 opname zuidzijde vanaf de Alnstel
39
 o
o
gevels toren
situatie
plattegrond begellegrond

41
 PODiUM TE. AMSTERDAM + langsOoo1soeden bW!ennMntl'

II)il1HUlchl concertgebou ....

langsdoorsnedes over buitenruimten

doorsnedes over de toren
vogelvlucht
plattegronden
42
43
 /

De schoonheid van de Kaaien van Antwer- Het ontwerp voor een kan ons niet
pen, van het maritieme landschap in vormt de alleen functioneel zijn, maar moet een meer-
ms;pu'abebl"On voor een architectonisch ontwerp, Deze waarde krijgen. Deze meerwaarde het een
'dead-tech' omgeving met roestige bolders verweerde in- architectonische betekenis. Dit gebouw moet de emotie
dustriële loodsen en kan weer betekenis krij- en de dynamiek van de muziek weergeven: het moet
gen door er een multicultureel programma in te situeren zingen.
dat de horizon van verbreedt.
Een reeks stel:ieb1owwklmd:lge mgl~elXm verbindin- We hebben in dit project een associatieve architektuur
gen tussen de stad en de rivier en is de basis voor toe- ontwikkeld die is op onze fasci-
kOJllstlge onltwlkk(~llIlgen. Een onderdeel hiervan vonnt naties. Het ontwerp kent een sterke gelaagdheid, zowel
een centrum voor moderne muziek. Hierin is plaats voor in betekenis als in de architectonische mtwe:rkl11!!.
op'[rC(1erls van alle moderne van minimal-music Verschillen worden benadrukt. Orde tegenover chaos,
tot heavy-meta!. Naast de opltre(1erlS voor een middel- lawaai tegenover stilte, tegenover ruw. Deze
groot is er voor studie in een serie oefen- architektuur is en tactiel, de contrasten in de bele-
ruimtes en en een bibliotheek gecombineerd van mimte, licht, vorm en de materialisatie
met expositieruimte, De am1tn~ld~in:gslcraicht van dit pro- maximaal gernmlkt.
grmnma schuilt in de combinatie van steeds wisselende
ge1bel1rt(~lsse:n die in het centrum plaats zullen vinden. We hebben afstand te nemen van de moder-
Het de voor het exotische en nistische dogma's, door begrippen als vonn, functie en
het nieuwe, Het progranuna is afgestemd op continuïteit structuur te onderzoeken. Er is mÎmte voor dubbelzin-
van het gebruik. Het is zo dat er op de orde die chaos bevat, schoonheid die lelijkheid
Kaaien weer 24 uur per dag activiteiten Het ge- bevat, functie die onbmikbaarheid bevat. Naast concrete
bouw versterkt het het grc~ot~;te(ie111ke ka- uitgangspunten als de lokatie en het progranuna
fakter van Arltw'err)en en de Kaaien opnieuw toe metaforen en verschillende associaties een beJan:gn:lke
aan het domein van de stad. ll1s:pu'aheblron tijdens het ontwerpen. Met een interactie
tussen '-'v","' •., ...... , makettes en computerbewerkingen
Het gebouw is saIne]ng<~st(~ld uit een verticaal en een vinden we een balans tussen rationaliteit en intuïtie.
horizontaal volume. Een deel van het verticale vohnne
ligt ondergronds, een deel is boven de kaaien.
In het verticale volume de introverte functies ver-
zameld. Hier kan geconcentreerd geluisterd en
ceerd worden. Het horizontale volmne bevat een grote
een overdekt mimte voor wisselende optredens en
eXl)()Sltle:s. Deze volumes worden verbonden door het
'tussen', een vloeiende reeks van verkeers- en ontmoe-
 conceptschets van het bouwvolume
aan de stadszijde met zaal,
infrastmctuur en ondergrondse
oefelmIimtes
makette centmm voor modeme muziek
45
doorsnede
plattegrond
perspectieven
49
 Isoleren en amHelCl1fLg tot autonome ontwikkeling
v. isoláre= tot een eiland (isola) maken, af- van het
to insulate; v. Lat. afsluiten Door het verloren gaan van de herkenbaarheid van het
v. invloeden; etc. gebouw binnen deze contekst verdwijnt ook de nood-
zaak om het programma naar buiten toe te rer)re~)ente-
het bestuderen van de lokatie voor het dans- ren. Dit is voor mij geweest om een interieur
theater in de stedebouwkundige contekst voor een te ontwerpen.
bural:llle viel de buitengewoon en
excentrische op. Buitengewoon voor een ge- De sokkel, de van een prc>gnllllJma een
bouw dat traditioneel een grote replresentat1t~ve eigen, karakteristieke vonn en voegt zich daannee in de
Ul,""U<UH.'i"> en een zekere monumentaliteit nodig heeft. Het eerder plein is de program-
meerbare nllmte,g;edra~~en door de sokkel. Dit is
eerste pogingen tot het fonnuleren van een voorgesteld als een gigantische een rubberen
S"tnlteJgle waren daarom gebaseerd op het benadrukken veld als ruwe en verende ondergrond voor dans en
van de aallwezigheid van het gebouw door het volume straa tthea ter.
op te blazen en het te situeren aan een plein.
Deze middelen bleken hier, in deze overweldigende ste- Het plein opent zich om toegang te geven tot de tecto-
delijke niet toereikend en voorbij aan het nische waarop de van bezoe-
concept dat aan het ontwerp voor Euralille ten grcmdlSla.g kers en dansers zich manifesteren. De route voor de
bezoekers kemnerkt zich door een seclue:ntl.e van mate-
rialen die verloopt van het asfalt van de weg tot in het
Verschillende programma's worden in het stede- pluche van de zaal.
DOlIWI<;:unCllg plan geordend volgens het grid-model. Het
autonome, zelfs op sokkels blokken die
omspoeld door infrastructuur. Elk blok hier-
door het karakter van een eiland.
De infrastructuur levert de programmatische eilanden
hun bestaansrecht en zorgt voor een ..,"'.......,,,"', alZ,11Glge
ontsllllttng. Daardoor doet de zich voor dat de
en(~rzl.lds gelsoleerue, afgesloten eilanden worden open-
get)ro]:een door van het openbare leven en
de van de stad.

De progranmlatische orclenmg binnen het ont-

trekt zich aan de van herkenbaarheid
en is eerder op economisch-strategische gron-
den. (bijv. de afstand tot het station of de aan de
snelweg).
Deze geïsol.eeI'dbeld van het eiland creëert enonn veel 50
 fragment doorsnede
interieur
entreeplein
51
52
 o
I
~
\

nivo - 1 nivo. 2
nivo - 2 nivo. 1
nivo - 3 nivo. 0
53
54
 doorsnedes
route van entreeplein naar zaal
55
 Het gaat om een paradoxaal gebouw; een gebouw met uiteenlopende teIJltO(mstelJm~~scc:mc;ep·ten
waanneen de Hollandse traditie van het geschr'evt!11 get~Xpefllnell1tecerd kan worden. Daarnaast er ruime
woord afdaalt en zich nestelt tussen de Febo en de zoe- tentoonstellingszalen voor tijdelijke exposities,
van de Wannoesstraat. een theaterzaal en een handbibliotheek.

Een monument van een cultuur die het monumentale Het is ge~atu.eet·d in het
circuit aan de zUlldel~Jl<:e rand van de Amsterdamse bin-
Een nutteloze ruimte, nenstad. Het bestaande circuit dat in de ver-
aallbi,ddimg van de voorouders in den geest keerssituatie niet meer is wordt vervangen door
in een zonder beJ.llderrLS een Hierdoor ontstaat ruimte voor
Een heldenzaal een grote toegankelijke stadstuin die door
Een tuin boven de daken van Amsterdam een openbare weg wordt doorsneden

Het Pantheon der Lage Landen / Centrum voor Het programma is versorela over twee gebouwdelen
Nederlandse Letteren is een combinatie van museum, die aan ,veerSZll(len van deze weg en door een
theater en bioscoop waarin de geschiedenis van de r.n,(l""'·crr..... '1ri.c·Ç> zaal worden verbonden. In het OPI"'InllIUJ_

Nederlandse cultuur centraal staat. Het Pantheon
een 1ge eeuws concept: presentatie en representatie van
een 'nationale' cultuur in een voor het
omlge'vmg. Tegen de van de verande-
waaraan deze cultuur aan het eind van de twintig-
ste eeuw is onderworpen verschuift de inzet echter fun-
dajment(~l; in plaats van een gebouwde bevestiging van
een afJl;ebakt!ndle culturele canon is het Pantheon nu een
verzamelplaats in een zich steeds vernieuwende cultuur.
De opzet van het Patltll(;x)ngelJoUIW \\'eer'splege:lt deze
stedebouwkundig niveau wordt het
idee van een objectachtig gebouw in de traditie van de
1ge eeuwse in een landschapspark
laten. Het is opgenomen in een stadstuin met
een llitget)relld O'DeIJlbrulr n:cn::atl,el pro.!2:rar11111la met ten-
mSban.en, basketbalvelden en rozentuinen,
Op architectonisch niveau is naar een concept
dat het mogelijk maakt controversiële en dlv'en~er,encle
opvattingen over cultuur, geschiedenis en traditie met
elkaar te contronteren. Het resultaat hiervan is een opzet
waarbij de nadruk op kleine en kabinetten
deel aan de oostkant van de weg bevindt zich een zone
van kabinetten in een verdikte muur. deze muur,
aan de tuinkant, de zalen voor grotere eXI)OSlues.
Aan de westkant van de weg vonnen de op elkaar ge-
toneelzaal, bibliotheek en buitenleeszrull een
toren.
De ordening van het plan is een bewerking van
modellen die voor openbare gebouwen (en musea en
academies in het bijzonder) de 1ge en 20e
eeuw ontwikkeld.
Het 'klassieke' 1ge eeuwse museum met gangen,
en kabinetten zoekt de oplossing in een onder-
"",r'ti""Trln van het vohune. De kamers zijn an~ebak(~ndle
eenheden die omsloten worden door muren. Elke ruimte
is een eigen werkelijkheid en kan een andere sfeer
oproepen. De bekleding van het materiaal het
decomm; het feit dat het zelf een
eenheid vonnt (gepleisterde muren) zorgt ervoor dat de
de eenheid van het gebouw niet ter discussie staat.
De scheiding in draagconstmctie en scheidende
elementen, die kenmerkend is voor de meeste moderne 56
 gebouwen, breekt deze eenheid open. De integriteit van - Het zich herhalende element in de grotere zalen aan
het moet op een andere met andere de tuinkant is een raster van zware, zich """"'''"0,,,,1'1_
architectonische middelen tot stand komen. De draag- de kolonullen. Elke kolom heeft een zware basis
constructie en hallfl'egeh~nrult worden overheersend. van gepleisterd baksteen met een maat van 1.10
Het zich tussen principe 1.10 m. Hierdoor ontstaat op het niveau van de
(grid) en incidenten, tussen 'heldere opzet' en de 'span- werKj:)laiêltse:n en gelegen zalen een onder-
die door ontstaat. At,wn,del~l1J1(e I-'l",«vllUt', ... wereld. Het bovenste stuk van
tes onderdeel van een landschap dat zich in de kolom is van hout en vonnt een eenheid met de
transt>anmtheld aan de bezoeker bloot en raken dakconstmctie. Door het gebmik van deze
hierdoor hun vermogen kw~it om een wereld te fieke doorsnede schept elke kolom haar eigen
mimte. De dikte van de kolom creëert een maatras-
ter met mimten en tussenmimten (van 1.10 m diep).
In het Pmntheol1-onn~e.rn is visuele toe:ëlg;errmg van In deze tussenmimten kan de neutraliteit van de
het grote zalen voor wisselende tentoonstel-
doorbroken worden zonder afbreuk te doen
- De kabinetten van de muur worden via nissen aan de aan de flexibiliteit.
buitenkartt in de ontsloten. Dit betekent dat
de die zich in een De kolonunen komen temg als elementen in de tuin
van de kabinetten bevindt onduidelijk is en het waar ze overgaan in pergola's en Het
zicht op het alleen vanuit een ander perspec- geeft de indmk van een mïne waarvan de oorsprong on-
tief mogelijk is. _... ____ .''.' __ is en die in de loop van de overwoekerd is.
- Het element van de toren waarin de
toneelzaal en de bibliotheek zijn opgenomen is een Het Pantheon der Lage Landen biedt onderdak aan de
kast die de bezoeker wandeling door het even kwetsbare als wereld van de heden-
gebouw beJgeleidlt; een mimte die niet betreden kan Nederlandse cultuur en literatuur. De grenzen
worden vakken van de kast zijn niet hoog ge- van dit gebouw even wankel als zijn inhoud, maar
noeg om erin te kunnen staan) maar in de nissen bloeien de rozen.
weg hoofd kunt constmeren; het zelfde ele-
57 ment komt inuners steeds weer temg.
TUIN
 gevels
axonometrie
plattegrond begane grond
plattegrond kelderverdieping
59
doorsnedes
vogelvlucht
interieur
perspectief
60
 : I~I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
/

61
 Bij het on1twe:roE~n van een architectuurinstituut
onclall~~n Jtiurop(~ëru[le de la Ville et de l'Architecture)
wordt men twl:::ev'oudu! met de vraag over de relatie tus-
sen architectuur en media gelwll1r<mt,eerd:

1. In een architektuurinstituut wordt architektuur d.m.V.

media ge(re )presenteerd (makette, tekening, foto,
cOlllpute:r-smlulatle, etc. ), waardoor haar
verhouding tot de media zich als problematiek aan-
dient. Een direct effekt van de mediale on1:WlJlceljlmf~en
is b.V. de typologische Wat is nog het
verschil tussen een DID>l10UleeK, die ondertussen een
mediatheek is geworden en een eigentijdse eX}:)OSlÜe,
die net zo goed interaktieve cOlllpute:rs'rrstE~enlen ge-
bruikt?

2. Sinds ruim een eeuw lossen mll1tlJl11edlal-s)rstt~nH~n

geleidel11K de altiabe:t1St~rirlg af. Deze multimedia-
systemen vormen het nieuwe tec1mische voor
onze The medium is the message. T~id
en ruimte niet langer neutrale maar wor-
den esthetische produktiekrachten.
Tijd wordt één van de mc>gellll<:e Klm~;tmatu~e tij-
den: versnelling, van
"t11rlnnTA'" etc .. Ruimte wordt één van de mogelijke

kunstmatige ruimten: ver'grc.tin,g, vlerklell1ml~, implo-

en(10skolDls~~he ruimte, vervonning, nlf',",hn1IfT

vervloeien, superimpositie, juxtapositie, etc. Welke van aarde (geografische context)

architektuur hoort bij onze nieuwe mediale ervaring? 62
 Architectuur heeft haar spec111telt. Zij is
kan niet aan de zwaartekracht ontkomen.
is materieel. Het sociale speelt zich het nivo
van tàce to tàce kontak1en. Betekenisverlenende ver-
togen vaak in op deze die echter door
boven gesclletste ontwlld(elm~~en worden oncler~:ra-v'en.
Betekenis genererende sequenties maken plaats voor
direkt op de zenuwen inwerkende effekten. De nieuwe
media U''''p~'''''H en be\rf11<1en zich van de zwaarte-
kracht. Zij zijn nmuaterieel en laten het sociale -zoals
wij het kenden- verdampen in interfaces.

Een mClgelW,11e:td bestaat erin die twee termen als

elkaar of historisch te
zien. Al1lankelijk van de opvatting wordt men verdedi-
ger van de vemleende dlS:cn>llI1le
een venneende <>u'~ntn<>,"riA

In plaats van elkaar uitsluitend wordt met dit ontwerp

echter voorgesteld die twee tenuen als elkaar aanvullen-
de verschillende gedaantes in een oneindig laudsc:;tUllP
waarbinnen architectuur één van de vele mClge111~:e
differentiaties is. Een landschap dat zowel uit bomen op
een heuvel als uit een bos van kan
bestaan, een lan:Gs<::nalp waardoor mensen net zoals
infonnatie stromen, een landschap waarin het verschil
tussen natuurl~ik en k"UlnstmaltIg niet van is, een
naar silicium landschap dat steeds aan ver'anc1ermg onc1er'he'Vlg is, een
63 lands(;llap waarin architectuur in het interim verkeert.
het landschap dat zowel uit aardlagen als uit medialagen alle expositiemimtes liggen aan een kontinue route, die men
bestaat beantwoordt soepel aan verschillende situatieve en geheel of in delen, versneld (b.v. rolpad) of vertraagd (tegen

programmatische gegevens. De aardlagen pluggen in ane de zwaartekracht in lopen) kan volgen en waarlangs men
mogelijke voetgangersstromen en zetten deze in het gebouw alle andere programmaonderdelen tegenkomt. Programma's
door waar zij met de medialagen gesynchroniseerd worden. worden door breuken en in elkaar overvloeien visueel en
funktioneel aan elkaar gerelateerd.
 in het veld van gekromde ruimtes worden sommige pro- de galerie d'intitiation met een raam naar de TGV en een
gramma's bijzonder geartikuleerd:de salIe d'exposition maat uitloop naar de onderste draaiing van de mediatheek
een overgang naar het 'dak' en heeft zicht op de peripherique (programmatic morphing),
het is een relatief neutrale mimte, de galerie d'actualité
wordt door verdiepinghoge schijven gedefiniëerd
65
de mediatheek als draaikolk (mediale werveling) die door
platen en hellingbatle wordt gevonnd, waarop/onder
mediakolommem staan/hangen. De wanden bestaan uit
gezandstraald glas van kleine kijkkabines die de media-
thèque indirekt verlichten
66
 /

.. ~

de bibliotheek met een versterkt perspektief naar de het thé.'Itre des cités du monde is de enige volledig
kopieermachine (xerox and infinity), een verwijzing naar omsloten mimte, en onderaardse bel
de ivloed van de boekdmkkunst op het uitvinden van het
perspectief. Doordat de leeszaal onder een helling staat
kunnen van hiemit drie boven elkaar gelegen tunnels met
boeken worden ontsloten
67
 Aan een verlaten rmgslJoc)rlllll in de Franse hoofdstad
worden drie gebouwen voor
worpen: een inloophuis, een wegloophuis en een afloop-
huis. Aan deze ontwerpen gaan een tweetal onderzoeken
vooraf.
Op de bovenste twee ver'dlc:plflgeJn, gericht op het
ont- spoor, bevindt zich een woongroep voor ca. 6 JOlllgel~en.
Hieronder 6 gericht op
de straat, die de laatste stap van de mtl;!rgratle naar de
weergeven.

In het eerste onderzoek wordt naar de De drie huizen hebben met elkaar geluceru;cl1ap'pel11k
waarop de hll1i<;!vIPd'ma van cnslslop'varlgl1luLi~en een posi- dat zij de indmk wekken nog niet af of in renovatie te
tieve invloed kan uitoefenen op de In1J'prlpn'Ina aan Het staat in de steigers en bij het af-
10lJlgelren in crisissituaties. Hiertoe worden eerst een loophuis tlmctioneert de bouwkraan als trap-
drietal gebouwen uit verschillende tijdperken bekeken penhuis. Hiennee wordt de van de functie
waarbij het gebouw steeds een significante rol de de bevindt zich in een ontwikke-
hulpverlening wordt op de lm:gsroase waarbij de huizen als tussenstations functione-
vraag en aartbodzl1de lellgdlullpv'erleruJ1g, de jon- ren. 1{'w\aprpn mogen niet het zich hier
geren in crisissituaties C.q. de lpverlemng. Tenslotte te kl.l1men """,rH',,,,,,, maar ze zouden ge~;tll1rlUleeI'd moe-
worden voorwaarden voor de huisvesting van ten worden zelf op zoek te gaanuaar een nieuwe
crisisopvang; de gebouwen dienen centraal gelegen te hll''''''',P",t'11'H' Met de drie "-loophuizen" is ge-
i.V.m. de bereikbaarheid en van de doel- te
groep. moeten onopvallend i.V.m. de gewenste
anonimiteit, ze behoren een flexibele indeling te hebben
en tenslotte met een te bouwen
zijn.

Het eerste " .... ,hl·'""~nnlp contact met

wordt in het inloophuis. Hiervoor wordt
een vervallen waardoor te-
vens een enlre{!gebol1w naar het ",....r\Ar1·rCl1Pf't ontstaat,
dat wordt als openbare groenstrook. In het
mlIDOJ:>llUIS bevindt zich een aantal
werkateliers en 1011l!!elren adviescentrum. Iets verder-
op, verscholen in een verwilderde kavel waar momen-
teel een aantal wonen, bevindt zich het
wegloophuis. Hier kunnen ontspoorde jongeren een
gelimiteerde periode onderdak krijgen. Het gebouw, dat
ontstaat uit de constructie van een zwemstrook, wordt
betaald door de bewoners van de aangren-
zende luxe aplmr1:el11len1ten.
Als laatste stap van de wordt een eind
veldel~OD tegen de het afloophuis !!et)oU'wd.
 A TUNNEl B GEUL C MAAIVElD

PLATTEGROND SPOORTRAJECT

WEGLOOPHUIS INLOOPHUIS AFLOOPHUIS

LANGSDOORSNEDE SPOORTRAJECT

situering
gebouwen jeugdhulpverlening aan spoortraject
69
70
 104 23
21
109

I
I !Situatie

85 83 81
I
87 AFLOOPHUIS situatie

71
 n
'I

INLOOPHUIS straatniveau

WEGLOOPHUIS souterrain

AFLOOPHUIS \-(.0,,",""".0 grond

72
 INLOOPHUIS DWARSDOORSNEDE

WEGLOOPHUIS LANGSDOORSNEDE

AFLOOPHUIS langsdoorsnede

plattegrond en doorsnede van inloophuis

plattegrond en doorsnedes wegloophuis
plattegrond en doorsnedes afloop huis
73
 Na emgsz.ms vermoeid te geraakt door musea, Het hele werkt als een camera die uitkijkt
transveria, media centra en een over het meer. De dubbele klimmuur
in de Leeuwarden wordt door drie oplmeuw werkt als lens en dlatra,gma. In deze zuidgevel is ook de
onder water gezette polders verbonden met de Friese stabiliteit van het De sluiter bestaat uit
zuidwest-noordoost w8lterSD<)rt··as. De inrichting van de een eikehouten hefdeur waar door 's morgens
drie nieuwe meren refereert aan de verloren gegane ver- met schreeuwende kinderen naar buiten varen.
ka'veling en aan het In het meest
n01ordleh]ke meer zuiden van Leeuwarden) komt
een nieuwe woonwijk voor deze stad. In het middelste

en recreatieve met L~jllè>\.d.lV'Vi, 13C:I1t11l'l\;'en

vakantie huisjes en een Het dorp dat
bestaansrecht met het sluiten van de melktàbriek
verloren wordt een watersportkem tussen eco-
moeras en recreatie meer.

Aan de noordoever van het recreatie meer ligt een

zeilschool voor 200 cursisten. De toegang over
land is een die zich na het voetbalveld/parkeer
kade en het in twee rich-
lijnen van het dak lopen
evc;!l1\vm1u! met de over de kolommen. het
dak een basketbalveld en een patio voor het personeel.

Het nivo bestaat voor 80% uit water, een

botenhuis. Voorin in het midden kleinere
kielboten en achterin vier rI .... ",,""""\rI'" pontons voor surf-
en zwaardboten. Verder een werkplaats en sani-
tair. Daarboven kromt zich een vloer waarop gegeten
kan worden. Rondom deze vloer aan de gevel, de
slaapkamers voor de cursisten. Onder het dak een
hangmat van gepotdekselde mw grenen delen. Onderin
deze sclleepslbmk bevindt zich de bar met zowel binnen
als buiten een balkon. Daarboven minimale :SlWiPl-l'lWil-
sen voor het pel~SOne(~l met elk een raam dat
de hal.

74
 vogelvlucht drie polders
de drie polders, boven
de uitbreidingswijk, in het midden
de eco-polder, beneden
het recreatiemeer met zeilschool
75
76
 oostgevel
zuidgevel
westgevel
lloordgeve1

waterzijde en landzijde van de zeilschool,

de hangmat, bar, het botenhuis en
de eetvloer
77
 l

langsdoorsnede
d\varsdoorsnede
plattegrond niveau 0
niveau 11,0
niveau + 7,5
78
79
 In het UHLWt:au 'Gebouw voor wordt de Het gebouw is vanuit de f'lntulll,mi"" Aan de
vraag 'wat is de taak van de architect?' aan de orde
Kr,a~:pa:na.(!n laten zien, ofschoon meestal niet nUlgsprincipe's ten en
door de architect bedacht of bedoelt, dat gebouwen op narratie. Vanuit de opstand ontstaat de plattegrond. De
vele manieren worden. Een lee:gs'taand Opt;nulge:n in de opstand hebben een diepte naar binnen
tatlneks~~ebou'w daagt krakers uit om het op een toe. De vloeren zouden zich naar binnen toe eindeloos
authentieke en inventieve manier te bewonen. In de kel- uitstrekken als ze niet door nurren werden be~~rerlSd. De
der van een bevindt zich de beste atz,on1jer11111:e munten hebben hun compositie van
disco van de hoofdstad. Ook de is een voorbeeld openingen.
van een dat op dit moment heel anders wordt
get)ruJJKt dan in de is bedoeld: in "«ro<",,pr_ Ondanks de wetmê:ltl~;e mathematische orclerrmg van
garages worden hindoestaanse bruiloften gevierd en in de
woningen worden Dit veJ~scJll~lIlsel, aan de ontelbare scllakehlnol~el:lJkJ:1eclen van ruinlten
de vitaliteit van gebouwen en gebieden die anders ge- 'huureenheden'
bruikt worden dan door de ontwerper heeft mti ontstaan die door het gebouw heen woekeren en samen
doen wat de taak van de architect is. een labyrinth vonnen.

Voor dit is het antwoord op deze Uit de randen van de torens zijn wezentjes ;;;'''''AlL,",U.

vraag: het ordenen van ruimten. Ik heb me het De wezentjes staren naar het monster dat zich binnen
ontwerpen louter met getallen en de door in iedere toren bevindt. Deze demonen niet door mij
deze rTP11f'1rnvjlp munten en gebouwonderdelen maar, net als de asymrnetns{;he restmimt.en,
bezig gelloUldeltl. Het ontweI}) 'Gebouw voor de Bijlmer' ontstaan uit de \viskundesom. Het zijn metaforen voor
is ontstaan Het ontwerp is op te vat- het in de eerste alinea beschreven ve]rschÜnSt~l.
ten als een grote wiskundesom.

Het gebouw is in het centrum van de

Ganzenhoef. Het bestaat uit zes onder-
delen: een onderbouw van 62 58 meter, een plateau
en vier 'torens': een klein een grote toren, een
smalle toren en een gemiddelde toren. De buitenkant
van het gebouw heeft vier aanzichten die
verschillen doordat de tussen de torens onge-
zijn en een klein plein, een groter
plein, een nauwe steeg en een wat bredere hellingbaan
vormen. Het is de restvonn van
de vier rechthoekige torens op de eveneens
onderbouw.

80
 maketies van gebouwen situering
81
83
 S-B

doorsnedes
'het monster'
plattegrond niveau 12,80
plattegrond niveau 5,0
 A--------- --------- ti

8--------- ____________ B'

E------
------E'

(-------
- - - - -------- ('

o --------- ------ -- ----- -------- 0'

GEBOUW VOOR DE BULMER

85 TEK. 2: NIVEAU 5000 +P
 Het voor het rond de Treubstraat in herhaling van het vollUlle aan de stféiat~lJ(ie van de
Ni1jm(!gen bestaat uit een killtdel~da:gv(:rbl1]1~ een sterren- school.
wacht en een strook met Jong en
oud, aards en klein en komen op deze In het kinderdagverblijf wordt de tegenstelling tussen
lokatie samen. stmctuur en ruimte verbeeld. Het ligt tegen de
school aan. De heldere schijven-structuur, die in het
"De , een thema dat voortkomt uit de emaast de mimtes bepaalt, wordt in het
opgave, vonnt de leidraad voor het hele ontwerp. Dit is kinderdagverbltif doorbroken. De klaslokalen worden
op verschillende schaalniveaus uitgewerkt, van het ste- niet door de nnrren bel~renS(:1, maar schieten juist door en
debouwkundig plan tot en met de ........ 'AAH .......".UE>. over de structuur heen. Metalen schennen scheiden de
Het concept van de is voor elk van de keuken en de toiletten af. Elk lokaal heeft een Slilllpd'OOS
drie op een andere manier uitgewerkt. In het met 14 deze steekt over de muur heen in het
het thema In de al:mgreJl1ZeJnde lokaal.
de nadruk op de womn,gpJ,attl:!-
gronden en het hiervan. de sterrenwacht zijn In de strook met WCillllH!e:n wordt de teg;enste1l1l1lg tus-
alle ideeën in verbeeld. sen massa en mimte vonugegeven. De seniorenwonin-
gen vannen, net zoals alle andere in de
De lokatie in de naoorlogse woonwijk Hatert, een een massief blok. Deze massa wordt aallge:tas:t.
die voor het grootste deel bestaat uit eindeloos Aan de worden op drie plaatsen vollUlles
rer)eti:!rellde laagbouw. Het terrein op een waar uit het blok geschoven. deze plekken is er ruimte
de nieuwe orthogonale structuur in botsing komt met de voor de entrees van de woningen. De Ult,ge~;chIDVt:n
oude dorpsbebouwing. uit de directe {"\l1"GP"""G kubussen boven de entrees Ook
verwerkt tot uitgangspunten van het stedebouw- aan de wordt het blok aangetast. Glazen
erkers, balkons en terrassen schuiven in en uit de massa
om licht en lucht te brengen in de wClnlllgen.
stedelbOllWK.'"llllldlg niveau bebouwing en open-
bare ruimte vonngegeven als stroken en vlakken. De In de sterrenwacht komt alles samen, maar valt alles
binnenring, een aruleE:ns,clll:lke:lmg van openbare ruimtes ook weer uiteen. Tussen de
met wordt Schuin over wacht komen delen uit het kUldé:rd'Olg,rerblrlf ."prC'1ft>rlrt
het plangebied een aantal vlakken, Deze vlakken terug. De vergademlimte en de bibliotheek vannen een
hebben elk hun eigen functie: een bomenplein, een gras- gesloten doos. In het café wordt de mimte overheerst
veld, een en een tuin. De stroken door metalen schemlen. Zelfs de die in het kin-
nemen de maat en de richting aan van de gebouwen in slank waren, hebben zich verdikt en
de directe nrrlupvn'lu bieden nu plaats aan toiletten en trappen.
Op het terrein ligt al een school, die aan de stnwt:ïmCle
bestaat uit een doosvonnig vohune en aan de andere De sterrentoren staat los van de andere get)Ouwen. De
uit met daartussen de lokalen. De sterren- kubus komt als het ware los uit de sertiOlrenWo1illIlge:n en
wacht en het kinderdagverblijf zijn een voortzetting van wordt bekroond met een bol. Zo verenigen een aardse en
de schijven. De strook met seniorenwoningen vonllt een hemelse vonn zich.
 maketle met van beneden naar boven
de school, het kinderdagverbnif,
de seniorenwoningen en sterrenwacht
stedebouwkundig ontwerp
87
makette van een lokaal van het
kinderdagverblijf

doorsnede en bovenaanzicht
van een lokaal van het
kinderdagverblijf (Al = 1;500)
gevels en plattegrond
van kinderdagverblijf

makette kinderdagverblijf
89
 plattegronden senioremvoningen
collage sterrenwacht
gevels seniorenwoningen
collage sterrenwacht
gevels, doorsnedes en
plattegronden van de
sterrenwacht
91
 Met de thematiek van het mllSell1ll~ de ges:chlede:ms ge~;trekte vlaktes, daalt af in een azuurblauwe gIetSCIler-
van het leven op de om vanuit een schemerdonkere on-
thematiek van de deraardse wereld, zijn weg naar buiten te klimmen. De
Het mllSell1ll ligt recht tegenover de Hortus Botanicus werelden voor en achter elkaar
aan de entree van Artis. Ze dekken verschillende onderdelen van het ten-
De vaste collectie van het museum is ondergebracht toonstelllng~;;pfl::>gramma en hebben allen een specifieke
binnen de gesloten vorm van een kubus. De kubus
half onder de is de kubllS verbon- kleur en omgang met het detail. De verschillende werel-
den met een plateau. Onder het dek van het plateau be- den gedragen zich als gebouwen in een
vinden zich eveneens onl:1ergnmdls, kantoren trans- Getracht is deze werelden binnen de kubus zo sterk
port en de wisselexpositie. Het plateau sluit aan op de mogelijk te COlnpnnlenen, om zo de spalllilmg op hun
ten noorden van het musell1ll 11g,geIlde over de grensovergangen maximaal op te voeren.
Nieuwe Herengracht. De brug ligt 2.5 meter boven
maaiveld. Door het hO()Q:t,ev(;~rs(:hil wordt het plateau aan Naar tlld en interesse kan de bezoeker op ver-
de van het We:rtl1.eilll1plantsot~n een balkon, ver- schillende snelheden door het gebouw Basis
scholen achter de uit de Hortus Botanicus afkom- hiervoor vonnt de hOlotärollte: de visuele route. Via een
stige bomen. omtrekkende op plateau-
De van het gebouw wordt vergroot nivo beweegt de bezoeker langs en ondervlak
door twee via het plateau van de kubus om weer op plateaunivo te Zo
en door het gebouw te trekken. De route schuin door het de bezoeker al wandelend door de verschillende
verbindt de Anne Frankstraat met de Plantage- landschappen letterlijk een beeld van de geschiedenis
middellaan. De route vanaf de Amstel wordt langs de van het leven op aarde.
Nieuwe Oosterdok do()rgez{~t.
Vanaf deze korte route wordt het de bezoeker moge-
De onder de grond wordt in- gemaakt SpE:CHleKere infonnatie op te doen in de
stallatietechnisch uitgebuit door te maken van bumen de verschillende werelden verweven meerinfor-
aardwannte. Op er onder het matiekamers. Bovendien kan de bezoeker door middel
gebouw een van waterleidingen. Door de cont- van een rolband naar de wl::;selex:posltl,e worden getran-
stante temperatuur op deze van zestien graden
functioneert het systeem als en voorverwar-
van de benodigde ventilatielucht. Het derde infonnatienivo de audiovisuele ruinl-
ten waarvan er in elke wereld één aanlWeZU! is. Tweede
De gevels van het gebouw zijn bekleed met natuur- en derde infonnatienivo zijn niet cmnmulatief. Ze kun-
steen. Tussen deze massieve muren richt het nen los van elkaar worden bezocht. De route wordt
zich op zichzelf. Glas in de gevel dient alleen de ver- ondersteund door de ruuntelijke en het gradueel
lichting. van licht in blauw kunstlicht via geen
Binnen de kubus zijn verschillende werelden aan de licht naar natuurlijk licht. Door middel van route en licht
hand van met de natuur vonllgegeven. worden de verschillende werelden als aan elkaar vastge-
Zo beklimt de bezoeker een bewandelt uit- groeide continenten met elkaar verbonden.
 situatie

route
doorsnede holtes
perspectief onderwereld
doorsnede
93
94
 situatie
spelonk
zuid- en westgevel
bovenwereld
vogelvlucht
95
axommetrie met spelonk, bovemvere1d
buitenwereld, onderwereld en
wisselwereld
perspectief spelonk
L6
98
 8 Stefan Witteman
Siebe Bakker en Peter Oudshoorn .M.Uf:;U;'J,tU;) '93
Januari 1992 Mentoren: B. A.J",.~p", . .,F. Alkemade (gastdocent),
Mentoren: H. Cornellss:en, A Unllillcé:UUl, R. P. Luthi
G. Ede Monye, R. Verbeek
9 Grafe
2 Solita Stucken .M.~;U;)tll.l;) 1993
Oktober 1992 Mentoren: T. Venhoeven H.
Mentoren: H. CornelIss:en, P. de J. Meuwissen (gastdocent), Prof. G. Daan
A. Uf8laWma, Prof. A KnJgs:maJll, R. Verbeek
10 Udo Garritzmann
3 Wouter Deen .r1Ui">"~"U'" '93
November '92 Mentoren: M. F. Alkemade
Mentoren: Prof. C.Weeber, H.Baller, H. Meyer, (gastdocent), Prof. J. Brouwer, Prof. A. KnJgsmaln,
Prof. A. Krijgsman P. Luthi

4 Mark Graafland 11 Emiel Lamers

Januari 1993 November '93
Mentoren: Prof. C. Prof. D. Frieling, Mentoren: J. Verbeek. Prof. F. Kc\IIPT.'"

Prof. J. Brouwer, Prof. G. Bekaert M. Hanninen

(gastdocent)
12 de Haan
5 Paul Toornend Juni '94
Januari '93 Mentoren: R. Saariste, G. Daan, C. Steenbergen
Mentoren: Prof. C. Prof. D.
H. J. Meuwissen 13 Mikel van Gelderen
Prof. A. K.rtlgsrnan Juni '94
Mentoren: T. Venhoeven (gastdocent), H.
6 Jan Willem Walraad J. Meuwissen Prof. G. Daan
Februari '93
Mentoren: Prof. C. Weeber, Prof. D. 14 Paulien Bremmer
H. Prof. A '94 Mentaen: B. P.

7 Sibo de Man en Gert de Graaf

Juni '93 15 Reina Bos
Mentoren: J. de M. Korpershoek, '94
Prof. J. Brouwer, W. Hermans Mentoren: B. Leupen, Prof. G. Daan, P. Luthi

99
100