You are on page 1of 13

REPUBLIKA E SHQIPERIS

UNIVERSITETI " FAN S . NOLI

"FAKULTET I I EDUKIMIT DHE FILOLOGJIS


KOR

-2012

KONFERENCA SHKENCORE NDRKOMBTARE


(Prmbledhja e materialeve t konferencs kushtuar Fan S. Nolit n
130 - vjetorin e lindjes)

Kor, 2012

-2012

KONFERENCA SHKENCORE NDRKOMBTARE


(Prmbledhja e materialeve t konferencs kushtuar Fan S. Nolit n
130 - vjetorin e lindjes)

BOTIM I FAKULTETIT T EDUKIMIT DHE FILOLOGJIS

Miratuar pr botim me vendim t Kshillit t Fakultetit t Edukimit dhe Filologjis


Redaksia e botimit:

Prof. dr. ALI JASHARI

Msc. HYSNIE HYSKA


Prgatitja kompjuterike:
EDIOLA NASE

BENISA KOKONOZI
ISBN: 978-9928-146-05-2

Botime FEF , SCRIPTA MANENT, 3


Kor, 2012

Shtpia Botuese: Promo Print Sh.p.k.

PROGRAMI I KONFERENCS SHKENCORE NDRKOMBTARE


-

SEANCA PLENARE
Hapja e konferencs, prof. dr. ALI JASHARI, dekan i Fakultetit t Edukimit dhe
Filologjis
Fjalt prshndetse:
Prof. as. dr. GJERGJI MERO, rektor i Universitetit t Kors
akad. JORGO BULO, Akademia e Shkencave t Shqipris
Referate:
1. Prof.dr.NASHO JORGAQI: Kontributi i Nolit n marrdhniet shqiptaroamerikane.

2. Akad.FLORESHA DADO: Fan Noli n sfidat e nj Historie t re t


Letrsis Shqiptare.
3. Imzot JOHAN PELUSHI: Fan Noli dhe Kisha Shqiptare.
Kumtesa
Seksioni I: VEPRA LETRARE E FAN NOLIT

1.DHURATA SHEHRI: Pushteti i diskursit, diskursi i pushtetit n t folurit publik t


Nolit.
2. ELVIRA LUMI: Fan Noli3. ERIS RUSI:
- Sipari i nj
vepre t hapur.
4. ESMERALDA HIDRI:
(N krkim t nj metodologjie analizuese).
5. KASTRIOT GJIKA: shtje t receptimit historik t poezis s Nolit.
6. VJOLLCA OSJA: Energjia simbolike n poezit biblike t Fan Nolit.
7. ILIR SHYTA: Nol-Samsoni, letraro- biblik.
8. KLODIANA KULLOLLI: Mjeshtria e vargut nolian.
9. MIRLINDA KRIFCA-BEQIRI: shtja e varianteve dhe versioneve n poezin e
Fan Nolit.
10. NUHI VINCA:
11. SKNDER KARRIQI: Rasti prometeik i poezis s Fan. S. Nolit
12. YLLKA KNAI, LAURETA DHOSKA: Fan Noli si prues i fryms
perndimore n letrsin shqipe.

Seksioni II: VEPRA LETRARE E FAN NOLIT


1. ADEM JAKLLARI, MARINA PRIFTI: Shenja dhe kode mitike n poezin e F.
S. Nolit.
2. AGRON XHAGOLLI: Folklori n vmendjen e Fan S. Nolit.
3. AJLIDA SELIMI: Fan S. Noli dhe Historia e Letrsis.
4. ALBAN MEHMETAJ: Drama e Fan Nolit.
5. BRUNA NURA: Noli prmes simbolikave biblike.
6. GLADIOLA DURMISHI (ELEZI): Simbolika dhe muzikaliteti n poezin e Fan
S. Nolit.
7. JONELA SPAHO: Roli i satirs dhe humorit n poezin e Nolit, n funksion
t artikulimit ideor.
8. JOSIF PAPAGJONI
q tejkalon kohn).
9. KRISTAQ JORGO: Kuantemnanca n poezin dhe shqiprimet e F.S.Nolit.
10. MERITA GJOKUTAJ-SHEHU: Muzikaliteti n poezin e Nolit.
11. NELI NAO: Disa arritje poetike n poezin
12. NIAZI XHAFERAJ: Vshtrim rreth figurave stilistike dhe elementeve t
vjershrimit n poezin e Nolit.
13. RAHIM OMBASHI: Duke ridgjuar letrn e fundit.
14. XHULIANA LII: Mbi nj tipologji interpretimesh t ideve n dramn
15. YMER IRAKU: Nj letr e Krist Malokit dhe Autobiografia e Nolit.
16. ZEJNEPE ALILI (REXHEPI):
tendenc m se moderne.
Seksioni III: SHTJE GJUHSORE N VEPRN E FAN NOLIT
1. ABDULLA BALLHYSA, MIRELA SHELLA: Khajamin persishtes - Rubait
shqipes.
2. AJTENE QAMILI: Orientalizmat n poezin e Fan S. Nolit.
3. ALBANA NDOJA: Mbi mundsin e nj qasjeje drejt korpusit nolian me an t
figuracionit strukturor gjuhsor. Specifika stilistike t disa formave foljore
karakteristike.
4. ELONA BIBA: Kohezioni n tekstin letrar t F. Nolit.

5. GIOVANNI BELLUSCIO; FLORA KOLECI: Risit leksiko-gramatikore n


prkthimet e Fan Nolit nga anglishtja (Hamleti, Makbethi, Othello, Jul Cezari).
6. ISMET OSMANI: Gjuha shqipe n shkrimet dhe prkthimet e Nolit.
7. SASHENKA KAMBERI, ALMIRA SADIKAJ: Rreth antonimis dhe sinonimis
stilistikore n krijimtarin poetike t F.S. Nolit.
8. SPIRIDHULLA POI: Dukuri morfologjike n krijimtarin e Fan Nolit.
9. ALI JASHARI: Burimet e lnds idiomatike n veprn e Fan Nolit.
10. ASLLAN HAMITI: Vlera ekspresive-impresive e tingujve
Ans
11. BESA SHINGJERGJI: Miti biblik dhe historizimi i tij.
12. LINDITA XHANARI: Vlera semantiko-stilistikore e huazimeve turko-orientale
n veprn e Nolit.
13. LIRI SEITLLARI: Rreth shprehsis leksikore n poezin e Nolit.
14. MATILDA PARLLAKU (OLLAKU): Veori sintaksore n gjuhn e Nolit
parlamentar.
15. MIMOZA ZEKAJ: Rreth pasuris s leksikut politik e shoqror n publicistikn
e Fan Nolit.
16. NATASHA POROANI (SHUTERIQI): Noli n disa aspekte t
pragmalinguistiks: prdorimi i teksteve t Nolit n msimdhnien e gjuhs dhe
letrsis shqipe n shkolln e mesme.
17. SHKLQIM MILLAKU: Kompozitat, roli dhe funksioni n prkthimet e Nolit.
Seksioni IV: SHTJE T PRKTHIMIT DHE PUBLICISTIKS N
VEPRN E FAN NOLIT
1. ARISTOTEL SPIRO: Fan S. Noli dhe shqiprimi si antinomi terminologjike.
2. ALDA CICKO (JASHARI): Nj
Skotit n prkthimin e Nolit.
3. ARJAN KALLO: Noli m shum se prkthyes, sht shqiprues i zoti.
4. ARTA XHIKA: Noli n optikn kritike t Koliqit.
5. EDLIRA ERKEZI, GLADIOLA DURMISHI, EVIS CELO: Mesazhet e Nolit
n publicistikn shqiptare dhe aspiratat atdhetare.
6. FATMIR SULEJMANI : Raportet e Fan S. Nolit me Faik Konicn.
7. HEKTOR IFTJA: Fan Noli dhe Arshi Pipa: dy kontekste dhe nj tekst.
8. KLEDI SHEGANI: Mesazhet e publicistiks s Nolit, realitete prmes historis.
9. DION TUSHI: Kontributi i Nolit n tradit n e hershme t p rkthimeve fetare
n p rmjet teksteve liturgjik te p rkthyer prej tij.
10. GZIM RREDHI: Mendimi kritiko letrar i Fan Nolit n lidhje me artin klasik
botror.

11. HAMIT XHAFERI:


12. MELI SHOPI, DENIS HIMCI: Fan S. Noli si prkthyes e shqiprues dormbar
M. Servantesit).
13. MIMOZA SHQEFNI: Mesazhet e publicistiks s Nolit pr realitetin dhe
historin shqiptare.
14. NEIM ZHURI: Noli: prkthyesi dhe kritiku.
15. VASILIKA POJANI, HILDA LUBONJA, ERIOLA BONJA: Poema
16. VEHBI BEXHETI: Noli dhe Shekspiri.
17. VJOLLCA RRAPAJ, MIRELA SARAI: Nj dokument i ri oratorik i Fan S.
Nolit (Deklarata n Lidhjen e Kombeve, 2 tetor, Gjenev, 1921)
Seksioni V: SHTJE T HISTORIS DHE POLITIKS N VEPRN E FAN
NOLIT
1. ADELINA NEXHIPI: Gjasht muajt e qeverisjes s Nolit (arritjet dhe dshtimet e
Nolit si kryeministr).
2. ALBA KREKA: Figura e Nolit n studimet historike komuniste dhe bashkkohore.
3. BASHKIM JAHOLLARI, PAVLLO CICKO: Fan Noli dhe lidhjet e tij me
Korn.
4. BLERIM BALLA: Fan Noli dhe Revolucioni i Qershorit 1924.
5. DRITAN PALNIKAJ: Fjalimi i Fan S. Nolit n Lidhjen e Kombeve n 10 shtator
1924 si shprehje e pikpamjeve t tij pr politikn ndrkombtare.
6. ERINDA PAPA, BENITA STAVRE, PAVLLO CICKO: Prpjekjet e Fan Nolit
n planin ndrkombtar pr t zgjidhur ngret e politiks shqiptare.
7. ESTELA HOXHA: Veprimtaria e Fan S. Nolit n Lidhjen e Kombeve n vitet
1920-1921.
8. ETLEVA BRESHANI (NITA): Qasje dhe interpretime pr figurn e Fan S. Nolit
9. FEHMI XHEMO, JONELA SPAHO: Fan S. Noli, deputet i krahins s Devollit.
10. ERMELINDA KASHAHU, EDLIRA DHIMA: Laureati dhe intektuali shqiptar
q ndikoi figurn e humanistit.
11. ETLEVA GOXHAJ: Drithijet e nj politikani: Noli n Lidhjen e Kombeve
gusht tetor 1924.
12. FADIL GRAJEVCI: Fan Noli dhe Marin Barleti.
13. IRENA NIKAJ: Napoleoni, shekulli i Dritave dhe Noli-nj jehon noliane n
koh t tjera.

14. ORJON AGO: Veprimtaria politike e Fan S. Nolit n vitet 1923-1924 sipas
shtypit t qytetit t Kors.
15. RUDINA MITA, LIRA GJEVORI, HYSEN KORDHA: Alternativa e opozits
demokratike pr zgjidhjen e krizs politike n Shqipri n fillim t vitit 1924.
16. SHKLZEN RAA: Veprimtaria e Fan Nolit n pavarsimin e kishs ortodokse
shqiptare.
17. SHYQYRI HYSI: Homazh i Asambles Kushtetuese dhe fjala e Nolit pr Udro
Uilsonin, shkurt 1924.
18. VALBONA KALO (SHNGJERGJI): Kritika funksionale e Nolit, n
kontekstin social-politik t viteve 1926-1930.
19. ZEQIR KADRIU: Fisnikrimi e edukimi i Nolit n Ibrik Tepe.
20. EDLIRA DHIMA, ERMELINDA KASHAHU: Noli-nj figur poliedrike
21. MAZLLUM BARALIU: Eruditizmi i Fan S. Nolit, rrjedhoj e kushteve dhe
rrethanave t kohs apo e gjenialitetit poliedrik t personalitetit t tij.
22. BEGZAD BALIU: Noli dhe shekulli i Pavarsis.

SEKSIONI IV: SHTJE T PRKTHIMIT DHE PUBLICISTIKS N


VEPRN E FAN NOLIT
ARISTOTEL SPIRO
FAN S. NOLI DHE SHQIPRIMI SI ANTINOMI TERMINOLOGJIKE
Pr bartjen e nj mesazhi t shkruar nga njra gjuh n tjetrn gjuha shqipe prdor
termin prkthim. Kjo fjal regjistrohet pr her t par tek fjalori i shoqris
Bashkimi (1908),
1980a: 34)482. Tek autort e vjetr prdorej termi t sjellun dhe prkatsi foljor me
sjell (Xhuvani 1980a: 34). Nga shekulli XIX konstatohet prdorimi i termit t
kthyer dhe krahas tij edhe termi t shqipruar, t dy n gjinin asnjanse, si del
edhe nga nj artikull i J. Vretos n revistn Drita 1(1884), 2-3 (Vreto 1973: 65).
Fjala t kthyer vijon t prdoret edhe n fillim t shekullit XX, vese tashm n
gjinin mashkullore (kthim) (Noli 1988a: 388).
Termi shqiprim, i prdorur nga Noli, mbulon semantikisht prkthimin e teksteve
letrare nga gjuha e huaj n shqip. Nuk lidhet aq me cilsin e produktit prkthimor,
sesa me nj qndrim vlersues ndaj prkthimit letrar n prgjithsi, kundrvn llojeve
t tjera t prkthimit.
Kuptimi q mori fjala shqiprim pr t shnuar nj prkthim (letrar) t cilsis s
lart i prket nj kohe t mvonshme. Ajo lidhet me modelin prkthimor t krijuar nga
F. S. Noli, i cili arriti q t inkuadronte natyrshm n mjedisin gjuhsor e m gjer, at
kulturor shqiptar disa emra t njohur t letrsis botrore (W. Shakespeare, H. Ibsen,
O. Khayym, M. de Cervantes, E. FitzGerald, Blasco Ibez etj. ).
Por si arriti ta bnte kt F. S. Noli? Ka disa arsye:
1) F. S. Noli kishte t zhvilluar ndjenjn gjuhsore n prgjithsi dhe at shqipe n
veanti. Kjo u provua me prpjekjet e tij t suksesshme vjershruese, me shkrimet
polemike publicistike, por dhe me aftsit e tij t rralla gojtarore. N historin e
gjuhs dhe letrsis shqipe ai njihet si nj nga stilistt m shembullor. Vazhdimisht
punonte pr prmirsimin dhe prsosjen e mjeteve dhe formave shprehse (Lloshi
1972: 50-51) duke hapur rrugn pr krijimin e modeleve t reja stilistike. sht e
vrtet se t jetuarit larg Shqipris e pengonte t ndiqte hap pas hapi zhvillimet
dinamike t shqipes, por aftsit e tij filologjike triumfuan mbi kto pengesa (Xhuvani
1980: 43). Przgjedhjet e kritikueshme leksikore dhe propozimet e pamiratueshme
neologjike mund t zhdnohen t konceptuara brenda stilit t tij letrar.
2) F. S. Noli ishte nj poliglot i mirfillt, por kishte gjithashtu edhe aftsi
prkthimore t zhvilluar, e cila zhvillohet tek njerzit q kan nj kultur t gjer
enciklopedike dhe dhunti t veanta komunikuese. Ai diti t tejoj semiologjikisht
gjith vlerat letrare e kulturore t autorve t rndsishm t letrsis botrore.
Fjaln prkthim S. Frashri e prdor tek Shkronjtorja e tij (1886) n vend t lakim,
sikundr prkthes n vend t zgjedhim.
482

3) F. S. Noli ishte jo vetm njohs i shklqyer i gjuhve t huaja, por edhe lexues
shum i kualifikuar. Nj lexues i mendueshm, i cili vendoste se cilat mesazhe letrare,
kulturore, politike, shoqrore t prvojs botrore i duheshin lexuesit shqiptar
(Xhaxhiu 1982, Jorgaqi 1982: 66, Bala et al. 1983: 514). Natyrshm mund t
pajtohemi me mendimin se prkthimet e Nolit zbulonin analogjit me jetn shqiptare.
Logjika e synimit pr t pasuruar kulturn kombtare shqiptare (Qosja 1988: 216)
tingllon e pranueshme, por prapseprap mbetet shum filologjike dhe pjesrisht
argumentuese. Prkthimi si veprimtari vlersohet si gjest kryesisht letrar, por
prkthimi si vendim sht nj gjest estetik, ideologjik, politik e shoqror.
Introduktat e prkthimeve t Nolit nuk shfajsohen aq filologjikisht, sesa estetikisht
e ideologjikisht. Ato prbjn analiza t veprave t prkthyera, prpjekje pr
dekodifikimin e mesazheve artistike, por sidomos ideologjike, si dhe evokim t
mesazheve politike pr shoqrin shqiptare.
4) Q veprimtaria prkthyese e F. S. Nolit paraqitet si nj akt politik, prtej kuadrit
filologjik, dshmohet edhe nga dy prpjekje prkthimore t veanta: a) Shqipria
,
. Frashrit, t ciln e prktheu n gjuhn
greke, n t ciln kishte hedhur bazat e edukimit t tij dhe q e njihte si n nivel gjuhe
amtare, ashtu edhe n nivel akademik. b) Prkthimi i teksteve liturgjike nga greqishtja
n shqip. F. S. Noli kreu shtat prkthime liturgjike: Shrbesn e Javs s Madhe,
Librn e shrbesave t shenjta t Kishs Orthodhokse, Librn e t Kremteve t Mdha
t Kishs Orthodhokse, Triodin e Vogl, Lutjesoren, Pesdhjetoren e Vogl dhe
Uratoren e Kishs Orthodhokse. (Beduli 1997: 16-19, 27).
nxi shpirti nga kto kthime, se jan jo vetm t vshtira e t zorime, por edhe t
mrzitura fort, nj qndrim befasues pr nj njeri q merret me pun t fes dhe q
dgjohen si blasfemi (Shuteriqi 1987: 267, Noli 1988a: 388). far e ka detyruar F. S.
Nolin t merrej me nj pun t ciln nuk e kishte fort pr zemr? Ashtu si prfshirja e
tij n shtje t fes nuk shpjegohet prej arsyesh besimi, po ashtu edhe t prkthyerit
(apo t kthyert ose kthimi sikundr e quan ai) shihet si nj imperativ kombtar
(Noli 1988b: 146-149), meqense vmendjen e ka t prqendruar n prkthime
veprash letrare, pr t cilat kombi yn ka aq shum nevoj (Beduli 1997: 18).
Demoni i shqipruesit fitoi mbi akribin e prkthyesit fetar. F. S. Noli guxoi t
bnte prkthim t lir t teksteve liturgjike, duke prshtatur e shkurtuar pjes nga
origjinali dhe duke cnuar njkohsisht prmbajtjen pr hir t melodis. Mirpo kjo
mnyr t proceduari sht kritikuar p. sh. nga A. Xhuvani (Shuteriqi 1987: 262) dhe,
si sht vrejtur, bn q kto t mos mund t prdoren si tekste zyrtare t Kishs
Ortodokse t Shqipris (Beduli 1997: 29).
5) Me prkthimet e veta F. S. Noli fuqizoi letrsin e brisht shqiptare, e cila kishte
nevoj t plotsonte pazllin e vet shprehs estetik me kryevepra n gjini e lloje t
ndryshme. Prandaj nuk sht e rastsishme q n inventarin prkthimor t F. S. Nolit,
prve poezis, konstatojm edhe prozn, konkretisht romanin e dramn. Q letrsia
shqiptare t hynte n fazn e pjekuris s vet, i duhej jo vetm poezia, por edhe gjinit
e llojet e tjera. N pamundsi t nj prodhimi t rndsishm letrar vendas, n
munges t veprave madhore shqiptare, vinin n ndihm kryeveprat e prkthyera prej
F. S. Nolit.

Shqiproj, pra, prkthej n shqip nga nj gjuh tjetr n nj mnyr t till q teksti
i prftuar t ngjaj sikur sht krijuar natyrshm n shqip. Shqiproj, mandej,
prkthej n mnyr t kuptueshme, sikundr sugjeron edhe etimologjia e fjals. Tek.
G. Meyer-i (1891) renditet si lem e veant folja shqiponj me kuptimin kuptoj
(Meyer 2007: 480). Khs. gjithashtu edhe shprehjet frazeologjike fol shqip fol qart
ose nuk ha shqip nuk kupton.
Folja shqiproj dhe fjalt e ngjashme me t shqiponj, shqiprim, shqiprues
shprehin raportin semantik t kuptueshmris me sistemin gjuhsor t cilit i prkasin.
Ky sht n t vrtet nj vshtrim endocentrist i sistemit gjuhsor. Prkthimi i ktyre
fjalve n gjuh t tjera krijon gjithmon probleme, meqense sht e pamundur t
ruhen ato konotacione t prdorimeve origjinale. Si do t prkthehej n anglisht, f. v.
folja shqiproj? Translate into Albanian ndoshta nuk do t mjaftonte, albanize do
t kishte nnkuptime t ndryshme q do t pajtoheshin me mnyrn se si e shohin do
gj shqiptare anglishtfolsit joshqiptar.
Raste prdorimesh t ngjashme konstatohen edhe n gjuh t tjera. Khs. p. sh. n gr.
( )
, ( )
gjerm. verdeutschen, Verdeutschung, it. italianizzare,
italianizzazione.
M lart u tha qart se folja shqiproj (dhe emri prkats shqiprim) nuk prbn
neologjizm t krijuar nga F. S. Noli, prderisa konstatohet e prdorur edhe para tij.
Por kjo fjal e prdorur si term n kuadrin e nj veprimtarie prkthimore fiton
prmbajtje klasifikuese dhe kuptimdalluese. Ajo prdoret pr veprat letrare t
prkthyera bukur. Prapseprap, edhe pse e prdorur si term, konotacioni sht i
pashmangshm. Fjalt shqiprim / shqiproj nuk mund t perceptohen si kuptimisht
neutrale, thjesht denotative (shenjuese). Ato bartin prher nnkuptimin e nj teksti q
sht m shum se nj tejim i thjesht mesazhi. Lidhen me at magji q sjell krijimi
dhe rikrijimi, dshmuar me tekste q paraqiten si raste unikale.
Prdorimi terminologjik i shqiprimit, i par n kuadrin e nj polisistemi letrar e
kulturor, n t cilin prfshihet edhe kultura shqiptare, si n form ashtu dhe n
prmbajtje bhet barts i nj koncepti mbi prkthimin. Natyrshm shkon mendja tek
klasifikimi historik i F. Schleiermacher-it (1838), i cili dallonte dy praktika prkthimi:
thuajzimin (foreignization) dhe kombtarizimin (domestication). Pr kombtarizimin
ai prdorte fjaln gjermane Verdeutschung (Schleiermacher 1838), q do t thot
gjermanizim, e cila mund t shihet si prkatsja gjermane e shqiproj.
A mund t mendojm q Fan S. Noli kishte dijeni pr filozofin prkthyese
hermeneutike t F. Schleiermacher-it? Kemi arsye t besojm se, n mos drejtprdrejt,
trthorazi ka pasur. T diturit e gjermanishtes, shqetsimet prkthimore, implikimi me
tekstet fetare liturgjike dhe n prgjithsi formimi i gjer enciklopedik i F. S. Nolit ka
shum gjasa q ta ken uar jo vetm prkah filozofia prkthyese e F. Schleiermacherit, por edhe prkah mendimi prkthimologjik i kohs n prgjithsi. Pr t
karakterizuar prkthimet e veta letrare, dhe sidomos ato poetike, ai nuk prdorte fjaln
shqiprim, por parafraz (Jorgaqi 1982: 67), nj term t konceptualizuar nga J.
Dryden q n shek. XVII (1680) (Munday 2001: 25).

Kshtu, fjala shqiproj mund t shihet dyfish: si vazhduese e nj terminologjie


tradicionale shqiptare, por edhe si bartse e nj koncepti prkthimor t kohs. Pr kt
ndihmon formalisht edhe nj analiz e thjesht fjalformuese e termit n shqip e
gjermanisht, ku dallohen qart dy elemente: nj ndajshtes (ver-/-()ro(j)) dhe nj
tem fjalformuese (-deutsch(en)) / shqip-. A sht krijuar kjo fjal n baz t modelit
t gjermanishtes apo t ndonj gjuhe tjetr si greqishtja, kjo nuk mund t thuhet me
siguri t plot. Por nj gj sht e sigurt: se ky term ka lindur si nevoj e shprehjes
filologjike dhe sht prdorur duke marr parasysh prvojn e kulturave t tjera, t
cilat i njihnin shqiptart e shkolluar. Ndikimi i ndonjrs prej gjuhve me t cilat
shqipja (kultura shqiptare) kishte m shum kontakt duhet marr n konsiderat
seriozisht.
I vendosur n perspektivn e debatit diakronik pr prkthimin: shkronja apo shpirti,
prkatsia formale apo saktsia kuptimore, shqiprimi u konceptua si kundrvnie
ndaj prkthimit t ashtuquajtur fjal pr fjal. Megjithse ekzistonte dhe prdorej
edhe para tij, termi shqiprim/ shqiproj u lidh asociativisht me punn shembullore t
F. S. Nolit pr shkak t rndsis q patn prkthimet e tij n kulturn dhe shoqrin
shqiptare. Megjithse po mbushet gati nj shekull, prkthimet e tij letrare mbeten ende
t pazvendsueshme.
Nse F. S. Noli ishte i ndrgjegjshm pr misionin e tij dhe e bnte qart dallimin
midis prkthimit dhe shqiprimit (dhe parafrazs), sot vrehet shpesh nj pshtjellim
n prdorimin e ktyre termave.
Shqiprimi nuk ka t bj me nj prkthim shum t mir ose t shklqyer. Ai sht
nj rikrijim i kryer nga nj autoritet i padiskutueshm n fushn e letrave. Shqiprimi
nuk sht detyrimisht nj prkthim i sakt, n kuptimin e t ashtuquajturit prkthim
fjal pr fjal. Nse zbatohen kritere t nj prkatsie formale gramatikore e
leksikore, shqiprimi nuk sht m nj prkthim adekuat, por nj prkthim i
kritikueshm. Lexuesi dhe studiuesi prbjn dy an t kundrta t nj alternative
tekstore: far sht m mir t przgjedhim: nj tekst t vetmjaftueshm letrar larg
s qeni nj prkthim i sakt, apo nj prkthim q t evokon n do rresht origjinalin i
shfajsuar prej nj prkatsie formale? Statistikat hulumtuese mund t dshmojn
pasaktsi e mosprkime leksikore e gramatikore n shqiprimet e F. S. Nolit (Xhuvani
1980b: 43), por t gjith mund t bien dakord se tekstet q solli n shqip jan t
prkryera (Bala 1982: 56, Jorgaqi 1982: 66, Xhaxhiu 1982: 83-84).
Sipas modelit q krijoi F. S. Noli, shqiprimi
cilsuar si i till: krkohet jo vetm prsosmria stilistike e tekstit mbrrits, por edhe
rndsia letrare e tekstit burimor. Mandej autori i origjinalit duhet t jet faktor
impakti n letrsin ardhse, i prkthyer nga nj pen e fort e letrave shqipe.
N t vrtet, praktika prkthimore e ka reduktuar prdorimin e ktij termi kryesisht
si referim ndaj F. S. Nolit. Prdorimi i fjals shqiprim n rastet e tjera ngjan m
shum si shprdorim, po t veojm disa shembuj prkthyesish t ndritshm (p. sh.
Sknder Luarasi, Vedat Kokona, Vexhi Buharaja, Misto Treska, Jorgo Bllaci etj. ).
Mbi t gjith prkthyesit letrar rndon hija e F. S. Nolit. Duket si nj padrejtsi
deontologjike, kur kemi parasysh shembuj t tjer shqiprimesh e shqipruesish pas tij

(shqiprime t dramave t Shakespeare-it, komedive t Moliere-it, romaneve t V.


Hugo-it, H. de Balzac-ut etj. etj. ). Ather pse F. S. Noli? Sepse ai hapi rrugn, krijoi
modelin. Dhe ky ishte rasti i par kur letrsia shqiptare komunikonte me letrsin
botrore; forma gjuhsore rurale prdoreshin pr t rishprehur kryevepra letrare t
Njerzimit. Nuk ishte vetm shembulli i nj prkthyesi t suksesshm, kalimi i nj
prove vetjake, as prova e t huajit (A. Berman), por ishte kaprcimi i nj prove pr
vet gjuhn shqipe. Shqiprimet e F. S. Nolit jan dshmi e ndrthurjes s ndjenjs s
zhvilluar gjuhsore, e njohjes s vazhdueshme t gjuhs shqipe, por edhe e kuadrit m
t gjer kulturor evropian, ku duhej vendosur letrsia shqipe. Propozimet e tij
neologjike, edhe pse t mbetura n inventarin leksikor t stilit vetjak, tingllojn
intelektualisht elegante. Kontributin e vet prej pionieri n fushn e prkthimit F. S.
Noli e prforcoi me personalitetin e veprimtaris politike, shtetrore, shoqrore,
letrare, publicistike, fetare. Por, gjithsesi, veprimtaria n t ciln shklqeu n mnyr
t padiskutueshme sht shqiprimi. Duke e lidhur shqiprimin me emrin e F. S. Nolit,
ky term merr vetiu nj prmbajtje historike, q gjuhsisht mund t cilsohej edhe si
arkaizm letrar. Prandaj prdorimi i tij nga prkthyesit e sotm ngjan jo vetm nj
ambicie e pafuqishme, por edhe prpjekje anakronike.
Termi shqiprim/shqiproj prdoret shpeshher edhe me kuptimin q sugjeron
etimologjia e tij, pra (pr)kthej n gjuhn shqipe. Megjithat, kjo przgjedhje mund
t interpretohet edhe si nj synim drejt prkthimit ideal, i cili n t vrtet nuk
ekziston, por identifikohet me modelin m t mir ekzistues. Sot ka mjaft prkthime
q etiketohen subjektivisht si shqiprime, ndrsa prkthyesit e tyre vetprcaktohen
narcistikisht si shqiprues.
Termi shqiprim fiton nj prmbajtje konceptuale t veant dhe, mandej,
ideologjike, kur zbatohet n fushn e terminologjis teknike (Qirinxhi 1982, Duro
2009). Me shqiprim ktu nnkuptohet futja n sistemin shenjor t termave q
motivohen me fjal t gjuhs shqipe, t cilat prdoren n vend t ndrkombtarizmave.
Termat marrin nj veshje tingullore shqiptare. Nse fjala shqiprim shfajsohet e
prdorur pr riformsimin e nj sistemi semiotik terminologjik, ajo sht e
pashfajsueshme kur prdoret n prkthimin e teksteve tekniko-shkencore e fetare. N
kt kuptim, jo vetm pr Nolin, por edhe pr lexuesin e sotm do t ishte e
pashfajsueshme q termi shqiprim t prdorej f. v. pr nj tekst me udhzime
prdorimi t nj pajisjeje elektronike (Tupja 2007: 60).
Nga ana tjetr termi prkthim bart gjith prmbajtjen kuptimore t nocionit dhe ka
prestigjin e nj termi neutral. Kjo sht arsyeja ndoshta q n botimin e seris s
veprave folja shqiproi sht zvendsuar me foljen prktheu (nga origjinali anglisht).
Termi prkthej nnkupton edhe nj modesti t prkthyesit, i cili pranon q vlersimin
pr produktin e tij prkthimor do ta bj lexuesi dhe kritika.
A mund t thuhet q F. S. Noli krijoi nj shkoll shqiptare t prkthimit letrar?
(Jorgaqi 1982: 71). Nse me kt kuptojm traditn q ai krijoi me trashgimin e tij
prkthimore, ky vlersim mund t pranohej. F. S. Noli prktheu jo si nj filolog, por si
letrar; nuk flijoi kuptimin n altarin e fjals,
kombtare kumteve letrare q po sillte n letrsin shqipe. N kt pik ai shkoi m
.
, sa

tek Don Kishoti i Mans bhet fjal pr nj Universitet t Domosdovs, ndrsa


Korbi paraqitet n shqiprimin e tij me thuajse dyfishin e vargjeve (Jorgaqi 1982:
70). Prve disa konsideratave npr introduktat dhe n ndonj intervist, Fan S.
Noli nuk na ka ln tekste teorike pr prkthimin. M shum se teori, prkthimi ka
qen pr t nj mundsi pr t aktivizuar aftsit e veta ligjrimore,
sapolindur dhe nj populli q aspironte t dilte n drit.
PRFUNDIM:
Shqiprimi paraqitet si antinomi, meqense i referohet nj praktike prkthimore
praktikisht t lavdrueshme, por teorikisht t kritikueshme. Shqipruesi, duke u
shkputur nga varsia gramatikore e leksikore e tekstit burimor, me lirin pr t
riorganizuar gjuhsisht tekstin n shqip, sipas natyrs s shqipes, n t vrtet ka
kryer nj rikrijim sipas stilit t vet letrar, saq mund t thuhet se kjo vepr i prket
tashm shqipruesit.
Shqiprimi sht nj term i krijuar brenda gjuhs shqipe pr t konceptualizuar
veansin e shprehshmris s saj gjuhsore, por sht i krahasueshm me termat
prkats n gjuh t tjera pr t shnuar nj procedur prkthimi t orientuar nga
sistemi kulturor i gjuhve mbrritse.
Shqiprimet e F. S. Nolit, duke zbatuar parimin e kombtarizimit, jan tekste t
integruara plotsisht brenda letrsis shqiptare, ndrsa veanrisht ato poetiket, kan
arritur nj shkall t till integriteti, saq mund t konsiderohen si krijime t tij.

You might also like