TON HC V THC TIN I SNG

(Thng bo khoa hc HVH , T.4- 1999)

PGS.PTS.NGUT. on Phan Tn
Ton hc l mt trong nhng khoa hc c nht ca loi ngi. Nhng cha
bao gi ton hc pht trin mnh m v c nhiu ng dng su sc nh ngy nay.
thi i chng ta nhng pht minh mi m ca ton hc xut hin hng ngy, rt
nhiu ngnh mi ra i, nhiu quan nim c b o ln. Ngy nay ton hc khng
ch p dng trong thin vn, vt l, c hc m cn xm nhp vo ho hc, sinh hc
v nhiu ngnh khoa hc x hi na.
C ngi ni ton hc l nng tin ca cc khoa hc. nc ta Th tng
Phm Vn ng ni :" Trong phng hng pht trin khoa hc k thut nc ta
c nhng ngnh c th v cn phi lm sm, m lm sm c th rt tt. V d nh
ngnh ton hc, trong c vn tr hc, c phng php PERT".
Vy v sao ton hc l mt khoa hc rt tru tng li c tc dng to ln vi
thc tin nh vy ? tc dng ca n i vi i sng sn xut v khoa hc k thut
ra sao ?
Chng ta s tm hiu vn trn qua ba im sau y :
- Nhu cu thc tin l c s ca s pht trin ton hc
- Phng php xy dng c s logic cho cc l thuyt ton hc
- Vai tr ca ton hc i vi i sng sn xut v khoa hc k thut.
x
x

I- NHU CU THC TIN L C S CA S PHT TRIN TON HC

Trong khi pht trin nhn thc duy vt bin chng v lch s, Max v Angels
chng minh rng khoa hc, trong c ton hc, khng nhng pht minh m cn
cn lun lun pht trin trn mt c s vt cht nht nh; l thc tin ca i
sng, ca nhng hot ng sn xut, l cuc u tranh giai cp trong x hi v
nhng vn ca cc khoa hc khc.
Lch s pht sinh v pht trin ca ton hc cng xc minh iu .
Chng ta bit rng nhng kin thc ton hc u tin ca loi ngi v s
hc, hnh hc, tam gic lng v.v... u ra t nhu cu ca thc tin. Cc s hnh
thnh v pht trin do nhu cu ca php m v tnh ton ( Calculus ngha l m
bng ). Rt nhiu sch ghi li rng hnh hc pht sinh Ai Cp do nhu cu o c
t ai hng nm sau mi v lt ca sng Nil ( hnh hc ting Hy Lp l s o t )

ngnh hng hi i hi nhng kin thc v thin vn, m b mn ny li cn nhng

kin thc v lng gic do lng gic pht sinh v pht trin. thi k Phc
hng, s pht trin mnh m ca k ngh v s hnh thnh quan h sn xut t bn
ch ngha i hi phi pht trin c hc v ngnh ny thc y phi hon chnh
php tnh vi phn v tch phn.
Trong th k 18 ton hc ch yu nhm gii quyt yu cu ca c hc. T
na u th k 19 k thut c kh pht trin da vo ng c hi nc. Vn nng
cao nng sut ca my a vt l ln hng u. Ton hc cn pht trin gii
quyt nhng vn v nhit, in ng, quang, n hi, t trng ca tri t ...
Nh kho tng ton hc c b xung nhiu kt qu quan trng v gii tch,
phng trnh vi phn, phng trnh o hm ring, hm phc, i s ... Cng thi
k Phc hng s pht trin ca hi ho v kin trc i hi nhiu phng php v
phi cnh do ny sinh ra mn hnh hc x nh. Nhng bi ton mi ca thin
vn, c hc, trc a v cc khoa hc khc thi k ny cng l nhng ngun kch
thch mi i vi s pht trin ton hc. Khong cui th k 19, do nhu cu ca ni
b ton hc l xy dng c s cho gii tch, l thuyt tp hp ca Cantor ra i v
thng li. L thuyt tp hp t ra l mt l thuyt c hiu lc v dn dn xm
nhp vo tt c cc lnh vc ton hc. Nh ngi ta c th xy dng phng
php x l mi i vi ton hc l phng php tin tru tng. Ri chnh nhng
mu thun trong l thuyt tp hp thc y s pht trin ca logic ton v tm
quan trng v l lun cng nh thc tin ca n tng ln khng ngng trong my
chc nm gn y.
Vi quan im ca l thuyt tp hp v phng php tiu tru tng
nhiu b mn ton hc hin i nh l thuyt hm s thc, i s tru tng, t p
tru tng v.v... ra i.
Trong my chc nm li y do s pht trin ca k thut t c kh ho ln t
ng ho v s ra i ca k thut t ng ho m nhiu b mn ton hc mi ra
i v pht trin cc k nhanh chng nh thng tin hc, l thuyt cc chng trnh
ton hc, l thuyt my t ng, l thuyt tin cy, l thuyt i s v cc s
lin lc v iu khin v.v...
Do s pht minh ra my tnh in t thc y mnh m qu trnh t ng ho
nn sn xut hin i, ton hc ngy cng m rng phm vi ng dng ca n.
phc v cho my tnh in t c l thuyt lp chng trnh, l thuyt Angorit, gii
tch s v.v...
Gn y do nhu cu thc tin ca s pht trin khoa hc m cc ngnh trung
giao gia ton hc v cc khoa hc khc nh ngn ng ton, kinh t ton, sinh vt
ton ra i, nh du mt xu hng mi trong quan h gia ton hc v cc khoa
hc khc.
Tt c nhng iu trnh by trn y v qu trnh pht trin ca ton hc
chng t rng nhu cu thc tin l nguyn nhn quyt nh s pht trin ca ton
hc. T thi clid n nay, tri qua hn 20 th k ton hc tr thnh mt khoa

hc rt tru tng, nhng tc dng ca n i vi hot ng thc tin ca con ngi

ngy cng to ln v ton hc lun da vo thc tin, ly thc tin l ngun ng lc
mnh m v mc tiu phc v cui cng. C th ni mi cuc cch mng khoa hc
k thut u gy nn nhng bin i su sc trong ton hc v ngc li nhng bin
i ny cng tc ng mnh m n s pht trin ca khoa hc k thut.
II- PHNG PHP XY DNG C S LOGIC CHO CC L THUYT TON HC.

1- Khi mi lm quen vi ton hc mi ngi u c th nhn thy ngay mt

c im phn bit n vi cc khoa hc khc l tnh tru tng cao ca cc i
tng ton hc.
Khc vi cc khoa hc t nhin khc ton hc khng nghin cu mt hnh
thc vn ng nht nh no ca vt cht. Trong khi nghin cu ton hc ngi ta
hon ton b qua kha cnh cht lng ca s vt v hin tng m ch ch n
quan h s lng v hnh dng ca chng m thi. Angel ch r :" i tng ca
ton hc thun ty l nhng quan h s lng v hnh dng khng gian ca th gii
khch quan. Do ton hc l mt khoa hc rt thc tin. Vic khoa hc y mang
mt hnh thc ht sc tru tng ch che y b ngoi ngun gc ca n trong th
gii khch quan m thi " ( chng uy-Zinh). Chng hn cc khi nim v s t
nhin, i lng v hnh hnh hc c v s nhng hnh dng hin thc vi ni dung
vt cht khc nhau. Khi nim hm s l biu th s quan h gia hai i lng bin
thin. Khi nim vct dng biu th i lng c hng. Khi nim o hm l
phn nh vn tc ca cc qu trnh khc nhau v.v...
Nh vy ton hc nghin cu cc quan h s lng v hnh dng ca th gii
khch quan. Mun cho vic nghin cu ny c thun tin v t kt qu su sc
th phi b qua cc c tnh khc ca s vt v ch tp trung vo cc quan h ni
trn. V vy cc nh ton hc bt u vic xy dng l thuyt ca h bng s tru
xut cc quan h s lng v hnh dng khng gian ra khi ni dung ca chng. Do
c th ni tru tng ho l mt phng php c bn ton hc.
S tru tng ho y khng dng li mt mc nht nh m pht trin
ngy cng cao cng vi s pht trin ca ton hc. V d nh s tru tng ho cc
tp hp tng ng vi nhau ( tng ng 1-1 ) m ngi ta c cc s t nhin. T
cc s t nhin tri qua nhiu mc tru tng ho na m c s hu t, s thc,
s phc ... Khi cc s tr thnh quen thuc th nghin cu n ngi ta dng
cc ch a, b, c, x v y ch c mt s tru tng no c tha mn. Ngy nay
trong ton hc hin i i tng ca ton hc cng c m rng khng cn l
nhng quan h s lung v hnh dng khng gian thng thng m l cc quan h
v hnh dng bt k, m khi tch ni dung ca chng ra th chng tng t nh cc
quan h s lng v hnh dng khng gian thng thng.
Mt th hin na ca phng php tru tng ca ton hc l khi xy dng
c s logic ca cc l thuyt ton hc, ta phi xut pht t cc khi nim c bn nht
v cc mnh tng qut nht ca l thuyt , ri t i vo ni dung c th ca
chng m khng th theo qu trnh ngc li.

Marx chng minh rng phng php i c th n khi qut khng th

lm cho kinh t chnh tr hc ca mt l thuyt y c. Cng vy ta khng th
xy dng l thuyt ton gii tch bng cch nghin cu cc khi nim hm s, o
hm, tch phn l i tng ch yu ca n, m phi bt u t khi nim c bn
nht, tng qut nht l khi nim gii hn.
T xa n nay trong qu trnh pht trin ca ton hc, s khi qut ha v
tru tng ha gi vai tr rt ln. Nh m nhng s vt ring l c nng ln
thnh nguyn l, nhng vn ri rc c nng ln thnh h thng cht ch theo
quan im tng qut. Rt nhiu bi ton ring bit sau khi khi qut ho dn n
mt cch t vn thng nht v do c cch gii quyt thng nht. Nhng gi
tr cn bn ca n ri nh sng mi vo nhng s vt ring l lm bc l r rng hn
thc cht ca chng, nh m nhng vn trc kia c v phc tp th nay tr
nn n gin l thng. ng thi ng li dn n cch gii quyt vn tng
qut li gi ra nhng phung php mi t ra gii quyt hng lot cc vn
quan trng khc m trc kia khng c kh nng cp ti.
Mt v d in hnh trong lch s ton hc l cch thay s bng ch
chuyn t s hc sang i s v vic pht minh ra php tnh vi phn tch phn. Nh
nhng bc khi qut ho v tru tng ho nn nhiu bi ton m trc y
nhiu nh ton hc li lc th k 16 - 17 cng khng gii ni th by gi tr thnh
bi tp thng thng ca hc sinh.
2- Ton hc cng nh cc khoa hc khc du c xy dng trn c s thit
lp mt s mnh c bn ri t rt ra cc mnh khc v phi chng minh
tnh chn thc ca cc mnh . Nhng phng php ca cc nh khoa hc t
nhin v cc nh ton hc khc nhau v c bn.
Cc nh khoa hc t nhin tm cch chng minh cc kt lun ca h bng con
ng thc nghim. Cn ton hc chng minh cc mnh (nh l) ca n, cn c
vo tin xut pht, ch hon ton bng phng php suy din logic v bng php
tnh. Do ton hc l mt khoa hc suy din.
Phng php chng minh bng suy din logic lm cho ton hc tr thnh mt
khoa hc chnh xc cht ch v c tnh khi qut cao. l u im ni bt ca ton
hc. Vy ton hc l mt khoa hc suy din . Trong mt khoa hc suy din, ngi ta
bt u t nhng tin on ( tin ) chc chn ri dng logic suy din ra v cch
suy din phi cht ch, mt ngi tha nhn tin on th bt buc phi tha
nhn kt lun. Trong ton hc bt u suy din t u ? phi chng l mt s tru
tng v tn? gii p vn ny ta phi nghin cu phng php tin , bt
u hnh thanh t 2000 nm nay trong vic xy dng c s cho hnh hc ca clid
v ngy nay tr thnh phng php ch yu ca ton hc hin i.
Ni dung ca phng php tin l lp cho c mt bng nhng khi
nim c bn v tin , ri sau dng hon ton suy din logic nh ngha cc
khi nim mi v chng minh cc mnh mi gi l nh l.

Mt h thng cc khi nim c bn, tin , nh l nh vy lp thnh mt l

thuyt ton hc.
Khi ta gn cho cc khi nim c bn nhng ni dung c th no sao cho
tt c cc tin ca h u nghim ng th ta ni rng c mt m hnh cho h tin
.
Hiu lc ca phng php tin chnh l ch mt h tin c th c rt
nhiu m hnh khc nhau. iu gii thch ti sao phng php tin li c
dng rng ri trong ton hc hin i.
3- Mt c im trong phng php ca ton hc v vic s dng rng ri v
c hiu qu cc k hiu ton hc.
V vai tr ca k hiu ton hc Hinbert ni :" Ngy nay qu tht l mt o
tng nu trong khi xy dng mt b mn ton hc m ta li ch mun dng n
ting ni thng thng m thi. Chnh nh nhng k hiu o hm, tch phn ca
Lpnit m ngi ta pht trin c php tnh vi phn v tch phn. Cc bi ton
tnh din tch, th tch, cng ca lc ... m trc y ch c cc nh ton hc li lc
mi gii c th nh cc k hiu gii quyt mt cch n gin gn nh my
mc.
Ta th phn tch xem k hiu ton hc c s dng nh th no ?
Cc k nhn ton hc trc ht dng ghi li mt cch c ng d hiu cc
khi nim v mnh ton hc. Mi k hiu ton hc u c mt ngha xc nh,
nh m ngi ta c th hiu c iu m cc quan h ton hc mun din t .
Trong ton hc vai tr ca k hiu cng ging nh vai tr ca ting ni trong x hi.
Theo quan im duy vt bin chng, cc h thng k hiu ton hc chnh l
s th hin vt cht ca nhng tri thc v cc mng nht nh ca hin thc c
ton hc tch lu. Nn vic s dng v nghin cu cc k hiu ton hc khng
nhng gip ta c th ghi li mt cch ngn gn v sng sa cc khi nim v mnh
ton hc m cn pht trin c nhng php tnh v thut ton, tc l ci ct yu
xy dng nn cc phng php ton hc. Tc dng ca k hiu trong vic ghi v
pht trin php tnh trn cc con s, cc biu thc i s, trong php tnh vi phn,
tch phn v.v... l nhng v d in hnh chng t iu .
Nh ta bit phng php tin l c trng cho tnh tru tng cao ca
ton hc hin i. Nhng mc tru tng ca ton hc cn i xa hn na khi
ngi ta k hiu ho phng php tin . Hin nay khng nhng ngi ta dng k
hiu din t cc tin m cn din t cc qui tc logic na.
Mt h tin vi cc quy tc suy din c k hiu ho c gi l mt h
hnh thc. Trong mt h hnh thc cc tin l cc dng k hiu, vi cc dng k
hiu ny, nh cc quy tc kin thit ( quy tc suy din c k hiu ho ) ngi ta
kin thit nn cc dng k hiu mi ( cc nh l )

Vi mt h hnh thc, mt ngi khng bit lm ton c th lm tan, ch cn

hng dn ngi bit phn bit cc k hiu. chnh l l do ti sao cc my
tnh in t l nhng vt v tri c th lm ton c. V my tnh in t l c s
ca t ng ho nn y ta cng thy vic " hnh thc ho " ton hc c vai tr
quan trng n mc no.
4- Trong ton hc c nhhiu ngnh b ngoi rt xa nhau, nhng li rt gn
nhau v phng php, nh phng trnh vi phn v phng trnh i s, s phc v
i s vc t v.v... T ngi ta thy rng nu ch phn loi ton hc theo i
tng nh s hc hnh hc, i s, gii tch ... tc l phn chia theo vt liu xy
dng ca n th khng th lm sng t s lin h gia cc ngnh, khng ct ngha
c ti sao phng php ca ngnh ny li p dng c vo ngnh khc.
Do cn phi phn loi ton hc theo mu cu trc, ng thi i su tm ra
cc phng php in hnh dng cho cc cu trc , t p dng cho cc i
tng rng ri khc nhau nhng c cng mt cu trc. l c s ca nhng khi
nim v cu trc ca ton hc hc hin i.
im chung ca khi nim cu trc l chng p dng cho cc tp hp phn
t m ta khng ni r bn cht. nh ngha cu trc, ta t cho mt hay nhiu quan
h gia cc phn t, ri buc cc phn t phi tha mn nhng iu kin nht
nh. Cc iu kin l cc tin ca l thuyt. Xy dng thuyt tin ca mt
cu trc no tc l suy ra cc h qu logic ca cc tin ca cu trc.
Trong ton hc c cc cu trc i s, cu trc nhm, cu trc t p, cu trc
th t v.v...
Trn quan im logic thun tu, ton hc nghin cu cu trc ca cc hnh
thc lin h. Do mi ngnh ton hc c th p dng vo nghin cu cc lnh vc
i tng khc nhau trong cu trc ca cc quan h l nh nhau.
Trong ton hc ngi ta gi 2 tp hp i tng l ng cu vi nhau nu
chng c tng ng 1-1 v trong cc cu trc ca quan h l nh nhau. Do
ngi ta c th nghin cu mt tp hp i tng thng qua mt tp hp i tng
khc ng cu vi n ( tc l thng qua mt hnh nh trung thnh vi n ). Tp hp
ny c gi l m hnh ca tp hp cho. l ni dung ca phng php m
hnh c ng dng rt rng ri v c hiu qu trong khoa hc k thut hin i.
III- VAI TR CA TON HC I VI I SNG SN XUT V KHOA HC K
THUT

Nh ta bit, nhu cu thc tin l nn tng ca s pht trin ton hc.

Ngc li ton hc cng c tc dng mnh m i vi thc tin i sng, sn xut
v cc ngnh khoa hc k thut khc.
Ngy nay ai cng thy rng ton hc ngy cng tru tng, nhng phm vi
ng dng ca n ngy cng rng ln. y khng c g l mu thun c, v rng cc
quan h s lung v hnh dng khng gian ca s vt m ton hc nghin cu l cc
quan h rt ph bin trong th gii vt cht, cng vi c im tru tng v khi

qut cao ca n m phm vi ng dng ca ton hc rt rng ln. V nguyn tc

khng nhng n c th p dng vo cc ngnh khc nhau ca khoa hc t nhin m
cn c th p dng vo cc ngnh khoa hc x hi na.
By gi ta xt xem vai tr ca ton hc i vi thc tin th hin nh th no
?
Ngy nay cng nh trc y mt b phn ca ton hc c p dng vo
sn xut v k thut thng qua vt l v c hc. Rt nhiu tin b ca khoa hc k
thut ch gii quyt c trn c s nhng tin b ca vt l v c hc, th m hai
ngnh ny li lin h mt thit vi ton hc. Phng php ca ton hc gip cho
hc c hc vt l v thin vn i su vo bn cht cc quy lut ca t nhin, c th
on trc c cc kt qu cn n sau gii hn ca s hiu bit. Nh quy lut ton
hc m Leverier v Adam ( th k 19), Loren (th k 20) xc nh c trn l
thuyt s tn ti ca hai hnh tinh mi Hi Vng Tinh v Dim Vng tinh. Sau
c quan st thin vn xc nhn. Bng phng php vt l ton Macxoen
xc nh c s tn ti ca p lc nh sng. Sau Lbedp xc nhn kt qu
bng thc nghim.
Nhng thnh tu to ln ca thi i ca chng ta nh nng lng nguyn t,
ng c phn lc, v tuyn in ... u gn lin vi s pht trin ca nhau ngnh
ton hc khc nhau, nh hnh hc phi clid, i s, hm phc, hm thc, phng
trnh vi phn, xc sut thng k v.v... Chng hn nh l thuyt v cc dng khng
gian ca khng gian hnh hc c p dng trong in ng hc v in k thut.
Nhng nh l tng qut ca hm phc l c s ca l thuyt thy ng hc v kh
ng hc m y l hai ngnh l thuyt c s ca k thut hng hi v hng khng.
Trong giai on hin nay, cch mng khoa hc k thut trn th gii ang
din ra rt si ni vi tc pht trin rt nhanh v quy m rt ln. Ton hc ngy
cng c ng dng su sc v rng ri.
Cng vi ng dng thng qua c hc v vt l, nhng ng dng thng qua
iu khin hc tng ln khng ngng v ngy cng quan trng. C th ni bt k
tin b no ca t ng ho cng khng th tch ri nhng thnh tu ca ton hc.
V d nh vic thit k v s dng cc my t ng, cc h thng iu khin v lin
lc i hi phi da trn nhng thnh tu ca logic ton, thng tin hc, i s, l
thuyt tin cy... c bit phng php m hnh c s dng rng ri v c hiu
qu i vi cc qu trnh iu khin. Trn m hnh ngi ta c th nghin cu vi
gi mt qu trnh din bin hng nm, nghin cu nhng qu trnh khng th lm
th nghim trn vt thc, do c th d on v khng ch c chng.
Ton hc ngy cng c nhiu ng dng phong ph trong cc vn t chc
v qun l sn xut. Thng thng trc mi vn qun l sn xut ngi ta c
th a ra nhiu phng n. Lm th no c th chn c phng n tt nht (
Optiman ). Ngy nay c c mt khoa hc v vn l vn tr hc, n s dng
rng ri cc thnh tu ca cc ngnh ton hc mi nh: l thuyt chng trnh
tuyn tnh, l thuyt th, l thuyt tr chi ... Tuy mi ra i trong khong hn 50

nm nay nhng vn tr hc t ra nhiu tc dng to ln i vi sn xut, giao

thng vn ti v quc phng.
Vic s dng my tnh in t v phng php ton hc iu khin sn
xut ngy cng pht trin, em li nhng hiu qu kinh t rt to ln.
Mt nt ni bt na l ngy nay ton hc xm nhp vo nhiu ngnh khoa
hc m trc y ngi ta khng h ngh ti, k c khoa hc v x hi na. Nh ho
hc v sinh hc l hai ngnh trc y t s dng n ton hc th nay nhiu b phn
ca chng s dng nhiu ngnh hin i ca ton hc, nh thng tin, t p, my
tnh in t. Bng phng php ton hc ngi ta c th d on c tnh cht ca
cc hp cht, nghin cu nhng vn kh khn nht v tnh di truyn, v c cu
hot ng ca h thn kinh...
Trong y hc bng phng php thng k v my tnh in t ngi ta c th
ci tin phng php chun on bnh cho chnh xc hn.
Xut pht t vn tm Algorit c th dch c cc th ting bng my
tnh in t, ngi ta dng logic ton nghin cu quy lut cu trc ca ngn ng
m t mt ngnh ton hc mi - ngn ng ton ra i. cc nc tin tin,
phng php ca ton hc thng k, logic ton, l thuyt thng tin... c dng
ngy cng rng ri trong cng tc th vin nng cao hiu qu phc v v tnh
khoa hc ca ngnh. Vic iu tra x hi hc nghin cu tm l, th hiu ca
qun chng trong cc ngnh vn ho x hi mun t c kt qu su sc chc
chn cng phi dng cc phng php ca ton hc.
Nhng v d trn y cho ta thy mt xu hng r rng l ton hc ngy cng
xm nhp vo cc khoa hc khc. c im nm trong c im chung ca tnh
hnh khoa hc hin nay l song song vi vic phn ho theo chuyn mn ang hnh
thnh xu hng tng hp thng nht cc khoa hc li.
Trc y Max tng ni rng cc khoa hc mun tr nn chnh xc u
phi s dng ton hc. Hn bao gi ht li ni v ang c thc t chng minh
l ng.
***