T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER ( DNLER TARH)
ANABLM DALI

BUDZMDE MANASTIR HAYATI

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman
Do.Dr. Ahmet Hikmet Erolu

Hazrlayan
Emine Zehra Turan

ANKARA-2004

BUDZMDE MANASTIR HAYATI

NDEKLER
NSZ..........................................................................................................................III

GR...............................................................................................................
...............1
A. Konunun Amac ve
nemi.........................................................................................1
B. Konunun Kapsam ve
Yntemi...................................................................................2
C. Budizmde Temel Kavramlar ve Budizmin Kutsal
Kitaplar.....................................4
1) Budizmdeki Temel
Kavramlar........................................................................4
2) Budizmin Kutsal
Kitaplar..............................................................................14
a) Tripitakann
Oluumu.........................................................................14
b) Tripitakann
Blmleri.......................................................................21
ba. Sutta
Pitaka......................................................................................21
bb. Abhidhamma
Pitaka........................................................................24
bc. Vinaya
Pitaka..................................................................................24
I. BLM
BUDZMDE MANASTIR HAYATININ ORTAYA IKII VE
YAYILII...........26

A. BUDZMDE MANASTIR HAYATININ ORTAYA

IKII...........................26
1) Budadan nceki Dnemde Dini
Yap..........................................................29
2) Budann
Hayat.............................................................................................34
3) Budann Manastr Hayatnn Ortaya kna Etkisi ve Manastr
Hayatnn
Balangc.......................................................................................................
........37
B. BUDZMDE MANASTIR HAYATININ
YAYILII.......................................44
1) Budizmde Manastr Hayatnn
Yayl........................................................44
2) Budizmin Yaylma Esnasnda Ortaya kan Farkl Manastr
Ekolleri........49
3) Byk Ekolde Manastr
Hayat...............................................................50
a) Theravada Ekolne Bal Manastr
Hayat............................................51
b) Mahayana Ekolne Bal Manastr
Hayat...........................................53

c) Vajrayana Ekolne Bal Manastr

Hayat........................................55

II. BLM
BUDST MANASTIR HAYATININ MAHYET VE KURALLARI......................57

A. MANASTIR HAYATININ (SANGHA TEKLATININ)

..............................57
MAHYET
B. MANASTIR ( SANGHA TEKLATINDAK) HAYATINDA K

KURALLAR.......................................................................................61
1) Manastra Giri
Kurallar..............................................................................63
2) Manastrdaki Dier
Kurallar.........................................................................65
3) Budist Keilerin
Hiyerarisi........................................................................69
4) Kadn Keilerin
Kurallar............................................................................71
C. BUDST KELERN YAAM
BMLER..................................................77
1) Keilerin Hayat
Felsefesi...........................................................................77
2) Keilerin badetleri ve Sosyal
Faaliyetleri.................................................79

3) Keilerin Kyafetleri ve Kadn Keilerin

Konumu...................................83
4) Keilerin Laiklerle likileri
.......................................................................85

SONU..............................................................................................................
............89
BBLYOGRAFYA..............................................................................................
........92

NSZ
Gnmzde Bat toplumlarnda Budizme ok byk ilgi vardr. Bu
nedenle, Bat dnyasnda Budizmle ilgili almalar olduka fazladr. Ancak,
Trkiyede bu konuda yaplan almalarn says azdr. Bunun balca
nedenlerinden biri Budizmin kutsal kitaplarnn Sanskrite ya da Palice oluu ve
Trkiyede Sanskrit ve Pali dili zerine alan ilim adamlarnn ok az
olmasdr. Bu almalarn Bat lkelerine gre Trkiyede daha az olmasnn bir

baka nedeni ise Batda Hint kltrnn Trkiyeye gre daha iyi bilinmesi ve
Hint kltrn Batda daha eskiden yerleme imkan bulmasdr. Halbuki
Trkiyede Budizm denildiinde akla ilk gelen yoga, meditasyon, pozitif enerji
gibi kavramlardr. Bununla beraber, bu kavramlarn din ile ilgisi fazla
bilinmemektedir. Halbuki sanatlar Budizme ait bir ok kavram Trk
toplumunun nnde ok rahat kullanabiliyorlar. Byle olunca da toplumda Dou
dinlerine, zellikle Budizme bir merak balyor.
Trkiyede Budizme mensup kimseler yok denecek kadar azdr. Bu
nedenle Budizmi tanma noktasndaki almalar son derece snrldr. Batda
Budizme ilgi 19. y.yda balam ve o dnemden itibaren bu konudaki eserler
Bat dillerine evrilmitir. Trkiyede daha yeni yeni bu konunun zerinde
durulmaya balanmtr.
Gnmzde Hint kltr ve benzer Dou mistisizmi ile ilgili olarak
Trkiyede bir ok yayn yaplmaktadr. Bu yaynlarda Budizm bir felsefe, bir
yaam biimi gibi sunulmakta ve kamuoyu yanl bilgilendirilmektedir. Bu
sebeple Budizmin objektif olarak aratrlmas gerekmektedir.

Budizm dini ok eskiye dayanan bir gelenee sahiptir. En eski bekar

rahipler tekilat Budizmde grlmtr. Zht hayatna olduka nem veren
Budizmin, dier dinlerin zht hayatna etki ettii ileri srlmektedir. Bu
bakmdan da Budizmdeki manastr hayatnn bilinmesi nem arz etmektedir.
Budizmi

anlamak

iin,

ncelikle

Budann

hayatn

anlamak

gerekmektedir. Budann hayatnda zht yaants ok nemli bir yer

tutmaktadr. Zaten Sangha tekilatn kuran kii kendisidir. Budadan sonra bu

tekilat gelimeye ve yaylmaya devam etmitir. Budadan sonra Budizmde

farkl mezhepler ortaya kt gibi, farkl manastr ekolleri de karmza
kmaktadr.
almamzda bir giri ve iki blm bulunmaktadr. Girite konunun
nemi, amac, snrlar, kapsam, kaynaklar ve metodu hakknda bilgi
verilmitir. Birinci blmde ise Budizmde manastr hayatnn ortaya k ve
manastr hayatnn yayl ele alnmtr. kinci blmde; Budist manastr
hayatnn mahiyeti ve kurallar hakknda bilgi verilmitir. Sonu blmnde ise,
ulatmz kanaat ve bilgiler sunulmutur. Budizmde manastr hayat konusunu
incelemeyi nerdiim zaman ve tm almam boyunca bana destek olan hocam
Ahmet Hikmet Eroluya teekkrlerimi sunarm. Uzaklarda olmasna ramen
beni bir an olsun yalnz brakmayan ve kaynak temininde ok nemli katks
olan babam Ahmet Turana da teekkr bir bor bilirim.

GR:

A. KONUNUN AMACI VE NEM

Budizm inancnn temelinde Budaya snrm, Dhammaya snrm,

Sanghaya snrm ifadesi yer almaktadr. Ayrca Budizmin temel felsefesi
Nirvanaya ulamak ve onda yok olmaktr.
Budizme gre, bu dinin ana inan unsurundan biri olan Sangha
tekilatna girmeden kurtulua erimek mmkn deildir. nk, bu dine gre
Nirvanaya ulaan kiiler sadece din adamlardr; dier insanlar, Nirvanaya
ulaamazlar. 1 Budann tercih ettii ve mritlerine nerdii yaam tarz manastr
yaamdr. 2 Bu nedenle tezimde manastr hayatnn erevesini izmek ayr bir
nem arz etmektedir.
Budist geleneinin yaylmasnda, yaam felsefesinde, yaam pratiinin
kazanlmasnda ve renilmesinde de rahiplerin rol ok byktr. Bu nedenle
Sanghay anlamadan Budizm dinini anlamak olduka zordur.
Mistik felsefe, yoga pratii, meditasyon ve manastr hayat Budist
geleneinde yer alan balca konulardr. Bu konularla ilgili Trkiyede yaynlar ve
kitaplar

baslmakta,

konferanslar

seminerler

dzenlenmekte,

hatta

toplu

meditasyon uygulamalar yaplmaktadr. Ancak, bunlarn tam olarak dini mahiyeti

Trk toplumu tarafndan bilinmemektedir. Bu tr uygulamalarn Budizmdeki dini
mahiyetinin anlalmasna katk salamak da tezimizin amalarndandr.
1
2

Dictionnaire du Bouddhisme, Albin Michel, Paris 1990, 443

Maurice Percheron, Le Bouddha et le Bouddhisme, Bourges 1968, 45-46

Tezimizin amac sadece manastr hayatnn yapsn, kurallarn, ilevini

ortaya karmak deil, ayn zamanda Budizmi yayan, belirli normlara oturtan
Sangha tekilatn anlayarak Budizmdeki dier unsurlar kavramada bir kpr
rol stlenmektir.
Tezimizin baka bir amac da, Trk toplumuna, yogann, meditasyonun
sadece psikolojik olarak rahatlama amacyla yaplan uygulamalardan ibaret
olmad, bu uygulamalarn ayn zamanda dini bir ibadet olduu da ortaya
koymaktr.
B. KONUNUN KAPSAMI VE YNTEM

Budizm dini ok eski bir din olduu ve yaylma sreci ok uzun srd
iin tezimizin konusunun kapsamn belirlemek zor olmutur. Farkl ekollere
blnm olan Budizmde ok fazla ayrntya dalmak yerine ana temalar takip
etmek gerekliydi. Bu yzden, farkl kollara ayrlm olan Budizmin, teker teker
kollarn ele almay dnmedik.
Buda hayattayken herhangi bir blnmeye maruz kalmayan Budizm,
onun vefatndan sonra Hinayana ve Mahayana Budizmi olmak zere iki byk
kola ayrlmtr. Biz bu iki koldan ayr ayr bahsetmek yerine genel anlamda
manastr hayatn ele almay tercih ettik. Ancak, bu tekilat incelerken mezhepler
arasndaki farkllklara da ksaca deinmeye altk. ok farkl mezheplerin
mevcut olduu Budizmde her mezhebin Sangha tekilatn ele almak yerine
kuruluundan itibaren,

Sangha tekilatnn tarih seyrini ksaca inceledik. Bu

srecte; tekilatn yaplanmasn, genilemesini ve yaylmasn aratrdk.

Bu

tekilatlanmann zamanla hangi boyutlara geldiine baktk ve gnmzdeki

konumuyla kyaslamaya altk.
Konumuzun iyi anlalmasn salamak iin, ncelikle Budadan nceki
dnemde Hindistan yresinde dini ve siyasi yapy incelemeye altk.
Budizmde ki manastr hayat, byk lde bu dinin kutsal kitaplarna
dayanmaktadr. Bu yzden tezimizde Budsitlerin kutsal kitaplar olan Tripitaka
hakknda da bilgi verdik. Bu erevede, zellikle manastr hayatn dorudan konu
edinen Vinaya Pitakadan daha ok bahsettik. Vinaya Pitakann Franszca
derlemesinden faydalanma imkan bulduk.
Budizm ile ilgili Trke temel kitap says ok azd ve var olan kitaplar
Budizmin dini yapsndan ok belki de tarihiyle ya da felsefesiyle ilgiliydi.
Trke kaynaklar arasnda en ok Korhan Kayann ve lhan Gngrenin
eserlerinden yararlandk. Budizmin dini yapsyla ilgili yabanc dillerdeki yazlan
eserlere gz attktan sonra, nemli olanlar nemsiz olanlardan ayrdk. Ayrca
kyas yapabilmek iin, Budizmle ilgili yazlan hem eski kitaplardan, hem de yeni
kitaplardan yararlandk. Franszca yazlm eserlerden olan Andr Bareau, La
voix du Bouddha ; Edward Conze, Le Bouddhisme; Bernard Faure, Le
Bouddhisme ; R.A.Gard, Le Bouddhisme ; Denis Gira, Comprendre Le
Bouddhisme ; Joseph Masson, Le Bouddhisme ; Kogen Mizuno, Les Principes
Fondamentaux du Bouddhisme ; Maurice Percheron, Le Bouddha et Le
Bouddhisme ; John Snelling, Lessentiel bu Bouddhisme; Lilian Silburn, Le
Bouddhisme;

Albin Michel, Dictionnaire du Bouddhisme; Peter Harvey, Le

Bouddhisme; Jacques Brosse, Le Bouddha; David-Neel Alexandra, Le

Bouddhisme du Bouddha; Andre Migot, Le Bouddha ; Ananda K.Coomaraswamy

et . B. Horner, La pense de Gotama-Le Bouddha ; Edward Conze, Le

bouddhisme; Mohan Wijayaratna, Les Moniales Bouddhistes isimli almalar
kullandk. Bunun dnda gnmz Budizmini tanmak iin bu dinle ilgili baz
internet sitelerini de dolatk. Ayrca Budizm hakknda yazlan makale ve
dergilere de gz attk.
Budizmi bir felsefeden ok din olarak, objektif bir ekilde ele aldk. Konuya
tarafsz bir ekilde yaklaarak, manastr hayatn ana esaslaryla ele aldk.
Budizmi ele alrken deer yargs ortaya koymadk. Konuyu tasviri bir ekilde
inceledik. Zaman zaman manastr hayat ile ilgili dier dinlerdeki anlay ve
uygulamalarla karlatrmalar yapmaya gayret ettik.

C. BUDZMDE TEMEL KAVRAMLAR VE BUDZMN

KUTSAL KTAPLARI

Budizmde
Budizmdeki

dier dinlerde olduu gibi ok farkl kavramlar vardr.

belli bal kavramlar anlayabilmek iin Hinduizmdeki

kavramlardan da haberdar olmak gerekmektedir; nk iki dinde de ortak

kavramlar vardr. Budizmde bulunan bu kavramlar

Budann

szleriyle

alakaldr.

1) Budizmdeki Temel Kavramlar

Budizmde manastr hayatn anlayabilmek iin her eyden nce bu
dindeki belli bal baz kavramlar ele almamz gerekmektedir. nk Budizmi
anlayabilmek iin ele alnmas gerekli, olan bir ok kavram bulunmaktadr.

Biz, konumuz asndan zellikle manastr hayatyla birinci derecede

ilgili olan kavramlar burada ele aldk. Bylelikle bu kavramlarn her getii
yerde ayr ayr bir aklama yapmamay hedefledik. nk manastr hayatn
irdelerken baz kavramlar tekrar etmek zorundayz. Bu arada baz kavramlarn
hem Budizmde hem de Hinduizmde ayn olduunu belirtmek gerekmektedir.
nk, bu iki dinde birbirine yakn kavramlar bulmak ok normaldir.
Kavramlar aklamamzn dier bir nedeni de, Budizme yabanc olan
herhangi birinin Budizmin en azndan mahiyetini anlamasn salayabilmektir.
Ele alacamz kavramlarn en nemlisi ve ilki Buda kavramdr.
Buda:

Buda; Sanskrite bir kelime olup, aydnlanm anlamna

gelmektedir. Uyanan anlam da bulunan Bouddha bir lakaptr. Bu lakap gerei

bulduu ve aydnlandna inanld iin Gautama isimli kiiye verilmitir. 3 Genel
anlamda aydnlanm kiiler iin de kullanlan Bouddha szc daha ok
Budizmin kurucusu Gautama iin kullanlan bir unvandr. 4
Ayrca Buda, beden isteklerini yenip ilah bilgiye ulatna inanlan
kiidir. Budistler, gemi dnya alarnda birka Budann bulunduunu ve
gelecekte de yine dier Budalarn var olacan kabul etmekle birlikte iinde
bulunduumuz dnya devrinde yalnzca bir Budann, yani Gautamann varln
benimserler. 5
Ayrca Buda szc Budizmde bir mertebeyi anlatmaktadr. Ancak
genel gre gre Buda kavram ile M. 563-483 yllarnda yaayan Gautama
Bouddha kastedilmektedir. 6 Sakya kabilesine mensup olan prens Buda, Budizmin

Bernard Faure, Le Bouddhisme, Evreux 1996, 15.

Richard. A. Gard, Le bouddhisme, Geneve 1966, 13.
5
Gard, 70-71.
6
D.Gira, Comprendre Le Bouddhisme, Paris 1989, 25.
4

kurucusu olup, Budizmi retileriyle etrafna yaym bir kiidir. Pali dilinde ve
Theravada mezhebinde Buda, dier kiilerden bilgi bakmndan ve tanrsal gler
bakmndan stn olan kiiye denilmektedir. 7
Dharma: Budizmdeki temel kavramlardan birisi de dharma dr. Pali
dilinde dhamma olarak telaffuz edilen, ama Sanskrite bir kelimeden geldii kabul
edilen dharma kavram, kanun, kinat kanunu anlamna gelmektedir. Bu kavram
Hint dinlerinde ok anlaml bir kavramdr. Hinduizmde Dharma, geni anlamda
adet, fazilet, hak, vazife ve dev, dar anlamda ise ayin ve her kast iin ngrlen
vazife iin kullanlr. Budizmde ise dharma, hem Budann retilerini, hem de
varl artlandran kuvvetleri ifade eder.
Bir rivayete gre ilk yzyllarda baz Budistler kutsal kitaplarn Dharma
ve Vinaya diye ikiye ayrmlardr. O zamanlarda Vinaya manastr disiplinini,
Dharma ise Budann genel doktrinini ifade etmektedir 8
Ayrca Dharmann evrensel adalet, ahlk kurallar btn, reti gibi
felsef olan baka manalar da vardr. 9
Budizmde Dharmann bir dier ismi de Abu Dharma dr. Nitekim
Budist kutsal kitaplarnn ikiye blnd varsaylm ve Abu Dharmann bu
blmlerden birisi olduu sylenmitir. Abu Dharma denen bu blmde yksek
ahlk, meditasyon ve basiret gibi konular yer almaktadr. 10
Tm bu farkl manalardan kartacamz sonu; Dharma, Budann
retilerini toplayarak taraftarlarnn oluturduu retidir. Bylelikle Dharma

Gard, 71.
Edward Conze, Le Bouddhisme, Paris 1995, 32.
9
Gard, 95.
10
Bkz. M.Percheron, 41.
8

hem teorik retiyi, hem de Budann pratik retisini ifade etmektedir. Ksaca
Dharma Budizmin temel retisidir.
Sangha: Tezimizin ana konusunu tekil eden sangha da Budizmin temel
kavramlarndan birisidir. Samgha, sankha da denilen bu kavram pali dilinde ve
Sanskritede ayndr ve Budist rahipler topluluunu ifade etmektedir. Bu kavram,
ayn zamanda Budizmde rahipler tekilatnn zel ismidir, keiler topluluuna
verilen ortak addr. Bu kavram Budann yannda oluan cemaatin zamanla zel
bir ismi olmutur. 11 Sangha bir topluluu ifade ettii gibi, ortak mekanizmayla
hareket eden, farkl gelenekleri de iinde barndran bir ekoln de semboldr.
Sangha, bilinen en eski bekar rahipler tekilatdr. 12
Ayrca Sangha erkek ve kadn Budist keilere verilen genel addr.
Sangha tekilat mensuplar temel eyi, yani; bekaret, fakirlik ve itaati l
kabul ederler.
ok sade bir hayat yaayan sangha tekilatna mensup kimseler ilk etapta
evleri olmayan sadece dilencilikle yaayan keilerden olumaktayd.Dilencilik
Budist rahiplerin yaam tarznn en belirgin zelliidir. 13
ok ar kurallar ve artlar kabul eden bu keiler kurtulua ulamak
iin sanghaya girmilerdir. 14
Sangha tekilat drt blmden olumaktadr; erkek keiler, kadn
keiler, laik erkekler ve laik kadnlar. Budizmde erkek keilere upasakas ( pali
dilinde bikkhu), kadn keilere ise upasikas (pali dilinde bhikkhuni)
denilmektedir; bikkhu terimi ayn zamanda da dnya eyalarndan kopan kii

11

D.Gira, 88.
Gard, 205.
13
John Snelling, LEssentiel bu Bouddhisme, Dorset (France) 1997, 30.
14
Encyclopedie bu Bouddhisme, Paris 1999, 445.
12

demektir.

15

Sangha tekilat Budizmin elit tabakasdr bir bakma. nk gerek

manadaki Budist kei olandr. 16 Laikler manastrlarn maddi desteklerini

saladklar iin Sanghaya dahildirler. Laiklerin sangha tekilatndaki yerini ileri
ki blmlerde uzunca ele alacaz. Baz ekollerde zellikle de Mahayana ekolnde
laikler de yceltilmitir. 17 Keiler grup halinde yaamalarna ramen laikler ve
keiler arasnda tam bir kardelik hakimdi. nk keilerin tm maddi
ihtiyalarn karlayan laikler Nirvanaya ulamasalar da keilerin ulama
ortamlarn salamak zorundaydlar. 18
Sangha tekilat kendi kendine, bamsz bir ekilde yryen ve sadece
Vinaya ve Dhamma tarafndan ynetildii iin bu tekilata mistik tekilat da
denilmektedir. 19
Vihara: Budizmde nemli kavramlardan birisi de vihara kavramdr.
Vihara,

Budist tapna anlamna gelmektedir. Gnmzde iinde inzivaya

ekilen herhangi bir bina, bir manastr ya da bir tapnak vihara olarak adlandrlr.
Ayrca vihara terimi meditasyon tekniiyle ilikili zel bir durumu ifade ederken
de kullanlmaktadr. 20 Ayn zamanda vihara; Budistler ve Caynistlerce keilerin
bir araya geldikleri ve gezindikleri hallere verilen addr.
Nirvana: Sanskrite bir kavram olan nirvana aclardan ve eylemden
kurtulma anlamna gelmektedir. Ancak bu kavram ifade etmek gtr.
Sanskritede nir olumsuzluk edatdr, v ise esinti demektir. Bu kavram Pali

15

Mohan Wijayaratna, Les Moniales Bouddhistes, Paris 1991, 13.

Conze, 62.
17
Faure, 52.
18
E.Conze, Le Bouddhisme dans son essence et son developpement, Paris 1971, 61.
19
Peter Harvez, Le bouddhisme, Paris 1990, 258.
20
inasi Gndz, Vihara, Din ve nan Szl, Konya 1998, 384.
16

dilinde nibbana eklinde kullanlr. Nibbanann kelime anlam ise fleyerek

serinlemek demektir. 21
Bu kavram srekli olularn ya da ksrdnglerin sona ermesini ifade
etmekle birlikte, tamamen kaybolu anlamna da gelmektedir. Ayn zamanda bu
kavram bir eyin ortadan kaybolup gitmesi anlamn da tar. 22
Budadan nce bu kavram, lmden sonra gerekletirilecek bir ruh
halini ifade etmekteydi. Nirvana bir bakma tam bir bilin halinde olmaktr.
Ayrca, Budann kendisi nirvanann tanmn yapmad iin, nirvanann eit
tanm vardr.

Bu tanmlardan birincisine gre

Nirvana, dnya hayatndan

meditasyon yoluyla koptuktan sonra kiinin, kendini iinde bulduu rahatlama

halidir. Bu hale sadece Budann yolunu takip edenler ularlar. 23
kinci tanma gre Nirvana, kiinin hem d dnyadan, hem de i
leminden tamamen kurtulmasdr. 24
nc tanm ise ateist bir tanmdr; Nirvana kiinin hem kendi
hayatnda, hem de evrensel hayatnda yok oluudur. 25

Nirvanay yol olarak

tanmlayanlar da vardr. Buna gre, ruhsal gelimenin bir neticesi olan Nirvana,
kiinin mistik yollarla ulaabilecei bir ruh halidir. 26 Budizme gre Tanrlar bile
Nirvanaya ulamak iin insan bedenine girerler. 27
Yukarda genel tanmlarn verdiimiz Nirvana kavram Budizmin iki
byk mezhebi olan Hinayana ve Mahayanada daha zel bir anlam ifade
etmektedir. Hinayana mezhebine gre Nirvana yokluk demektir. Mahayana
21

D.Gira, 62.
Encyclopedie du Bouddhisme, 461.
23
Gard, 18.
24
Faure, 116.
25
Percheron, 63.
26
Conze, 110.
27
Percheron, 42.
22

mezhebi ise Nirvanay, ruhun kavutuu metafizik bir mutluluk olarak

alglamaktadr. Nirvana bir eit ayrlmay ifade etmekle birlikte, bu varlktan yok
olma deildir, yok olan ey arzu ve ihtiraslardr. Nirvana, sadece keilerin ulat
bir derecedir ve Budizmde nihai hedefi ifade etmektedir. 28
Nirvana kavram Vedalar ve Upaniadlar gibi eski dneme ait Hindu
metinlerinde

gememekle

birlikte,

Bhagavad

Gitada

ve

Mahabharata

destanlarnda da yer almaktadr. Buralarda o, tanrsal lemle birlik iindeki

kurtulmu ruhlarn mekan anlamnda kullanlmaktadr. 29
Nirvana kavram son olarak da bir sn ifade eder. Sndrlen ey ise
arzular ve isteklerdir. Budaya gre Nirvanaya sadece her isteini ve her arzusunu
ldren kii ulaabilir. 30
Buda kendisi Nirvanann tanmn yapmamtr. 31
Karma : Kavram olarak karma, i, hareket, davran, faaliyet anlamna
gelmektedir. 32

Hint dinlerinin temelini oluturan bu kavram Sanskritedir ve

nceki hayat ile yaanan imdiki hayatn balantl olmasn ifade eder. Ayrca
karma eylem, eylemler btn

anlamna gelir. Bu hayatla baka bir hayatn

arasndaki ba ifade eden karma bir sebep-sonu ilikisidir. 33 Karma kavram

Hint dinlerinde ortak kullanlmaktadr. Bu kavram hem Hinduizmde, hem de
Budizmde

vardr.

Karma

kavram

eski

Vedalar

devrinde

gzkmez,

Upaniadlarla ortaya kar.

28

Gira, 65.
Gndz, Nirvana , 286.
30
Gira, 63-64.
31
Percheron, 62-63. Ayrntl bilgi iin Eugene Burnhouf, ntroduction a Lhistoire du Bouddhisme
ndien, Paris 1876.
32
Jean Varenne, Budizm, Din Fenomeni (ev. Mehmet Aydn), Konya 1995, 363.
33
Percheron, 9.
29

Karma, gelecek hayattaki sosyal farkllklar, gelecekteki iyi-kt

kaderin nceki hayatta yaplan iyi-kt iler sonucu olutuunu ifade eden bir
kavramdr. Budadan nceki dnemde karma byle bilinmekteydi. Budaya
gre, her ey yaplan fiile, o da anlaya baldr. Budizmde karma, anlalmas
zor beden bir g olarak grlmektedir. Buda, kast sistemini reddettii iin
karmay irad bir davrana balamtr. 34
Trans: Trans, ahlk ve disiplin semboldr. Sanskrit dilince samadhi
olarak nitelendirilen bu kavram Budizmde ok nemli bir yere sahiptir.
Yunanca synthesis kavramyla eit grlen samadhi younlamak manasna
gelmektedir. 35 Samadhi, Nirvanaya tam ulamadan nceki ruh halidir. Trans
kavramn anlamak iin

Transandantal meditasyonu da bilmek gerekir.

Transandantal meditasyon ruhun kurtuluunu salayan esiz ve zel bir

tekniktir; bilin tesinde ki hazrlanmadr. 36 Mistik alemde transa geen
keiler Nirvanaya ularlar. Trans younlaarak zihni tamamen her eyden
boaltmaktr. Keiler bu yntemle kendilerini skmadan, bir skunet halini
alrlar. 37 Bunun iin ruh ok nemlidir. Ruh farkl hallere geerken kullanld
iin, bir z benlikten bahsedemeyiz. Vcud dnyadan kaybolsa bile ruh
Samsaray gerekletirmeden kaybolmaz. 38
Samsara: Hintlilerde yaygn olan bu inana gre, ruh srekli bir
ksrdngnn ierisinde olup, srekli g halindedir. Samsara bir bakma
ruhun srekli g etme olaydr. Bu sebeble ruhun kurtuluu iin ruhu, doum
ve lm arkndan kurtarmak gerekmektedir. Ruhu deimezliinden,
34

D.Gira,20.
E.Conze, Le Bouddhisme dans son essence, 115
36
Bloomfield;Cain; Jaffe; Kory; Transandantal Meditasyon ( ev Nahit Oralbi), stanbul 1975, 32-33.
37
Percheron, 74-75.
38
Percheron, 58.
35

tekrarndan, bkknlndan, karmaklndan kurtarmak gerekir. 39

Kimine

gre Tanrlar bile bu ksrdngden kurtulamamaktadrlar. 40

Budizmde samsara kelimesini vipaka kelimesi ifade etmektedir. Kimi
kaynaklarda vipaka tesadfi bir doutur, eylemle alakal bir ey deildir. Kimi
kaynaklarda ise doru olan eylemin karldr. 41
Budizmde tekrar varoluu gerekletirmek iin len biri lmnn
ardndan dnyaya geri gelir. Buda bu

dirilmeyi belli bir zaman dilimine

yaymamtr. Dolaysyla len kii hemen tekrar doar ya da belli bir zamandan
sonra tekrar doar. 42
Samsara bu alemde olmayan ruhun tekrar tekrar dou halidir. 43
Kast: Latince castusdan gelen bu kavram, Hindistandaki geleneksel
toplum hayatn oluturan her bir snf anlamndadr. 44 Hint toplumunun eitli
snflara ayrlmasna kast sistemi denmektedir. Bu sistem drt snftan
olumaktadr. 1) Brahmanlar (rahipler ) 2) Katriya ( hkmdar ailesi ve
savalar ) 3) Vaisya ( tccar ve ifti) 4) Sudra ( iiler ) Kast sistemine
dahil olmayanlara da Parya denilmektedir. Hint inancna gre insanlar,
yaratc Tanr Brahmann eitli uzuvlarndan yaratlmtr. Brahmanlar, kast
sisteminde en nemli ve en stte tutulan kiilerdir. 45 Kastlarda bir dier kasta
gei, dier bir kastla evlilik mnasebeti bu yollarla herhangi bir karm
kesinlikle kabul edilmez. Kiinin hangi kasta ait olduu doumundan itibaren
bellidir ve bunu yaam boyu deitirme imkan da yoktur. Kast sistemi asrlar
39

Ekrem Sarkolu, Balantan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2002, 191.

D.Gira, 20.
41
Encyclopedie du Bouddhisme, 462.
42
Encyclopedie, 463.
43
Percheron, 45.
44
Pluridictionnaire Larousse, Nancy 1982, 235.
45
G.Tmer-A.Kk, 99.
40

boyu Hint toplumunun temel yapsn oluturmu ve varln gnmze dein

srdrmtr. 46
Buda, kast sistemine kar km ve kiinin Nirvanaya ulamasnda kast
sistemini bir engel olarak grmtr. Nitekim Buda, kendi toplumunda kast
sistemini tamamen ortadan kaldrmtr.
Mahayana: Byk yol, ya da byk araba anlamna gelen bu kavram bir
Budist mezhebine verilen addr. 47 Btn toplumun kurtuluunu gaye edinen
bu mezhebin ne zaman doduu bilinmemekle birlikte, mensuplar tarihsel
Bouddhay tanrlatrm; onun balangtan beri var olan ilhi bir varlk
olduunu kabul etmitir. 48 te yandan bu mezhep, herkesin bir

Bouddha

olabilecei grn de savunmutur. Kore, Vietnam, in ve Japonyada

yaygn bir konumda olan Mahayana mezhebi bir ok ekole ayrlmtr. 49
Mahayana mezhebi daha ok Budist kutsal kitaplarn retimine nem
vermitir. Mahayana mezhebinde kullanlan dil Sanskritedir. II. asrdan V.
asra kadar en gzel dnemini yaayan Mahayana ekol, Brahmanizme ait baz
inanlarn Budizme girmesine de neden olmutur. 50 Mahayana mezhebinde
samsaradan sadece Budann metoduyla kurtulunur. 51
Hinayana: Kk araba ya da kk yol anlamna gelen bu kavram,
Budizmin dier ikinci byk mezhebinin ismidir. 52 Muhafazakar ve geleneki
bir yapya sahip olan bu Budist mezhebe gre, Buda aclardan kurtulma ve

46

Gndz, Kast , 215.

E.Conze, Le bouddhisme dans son Essence, 139-140.
48
Tmer- Kk, 169.
49
Gndz, Mahayana , 242.
50
Percheron, 106.
51
Percheron, 105-106.
52
Faure, 114.
47

aydnlanma yolunu reten bir rehberdir. 53 Hinayana mezhebi bir ok kola

ayrlm olmakla birlikte bunlardan en nemlileri Theravadin ve Servastivadin
ekolleridir. Gnmzde Theravadin ekol yaygn konumdadr. Hinayana
mezhebi zellikle Seylan, Tayland ve Burmada yaygndr. 54 Hinayana
mezhebinin en nemli metinleri Pali dilindedir.55 Hinayana mezhebi Budann
retilerinin

ahlki yn zerinde srar etmektedir. 56 nk onlara gre,

insann mutsuzluu dnyev arzularndan ileri gelmekte ve bundan kurtulmann

tek yolu da, bu istei yok etmektir. 57 Hinayaclar, Bodhisatvalara ve dier
Budalara, varlklar Gautamannki gibi ispat edilmedii iin inanmazlar. 58

2) Budizmin Kutsal Kitaplar

Budistlerin

ittifakla

kutsal

kabul

ettikleri

kitaplarnn

ismi

Tripitakadr. Bu kitap blmden olumaktadr: Vinaya Pitaka, Sutta

Pitaka ve Abhidhamma Pitaka. Manastr hayat ncelikle kitaplara gre
ekillenmitir. Bu yzden kitaplarn oluumu ve ierii hakknda bilgi
vereceiz.

a) Tripitakann Oluumu
Kutsal kitaplarn toplanmas ve yazlmas Budizmdeki en tartmal
ve en kark konulardan bir tanesidir. Bu sebeple detaylara ok fazla
inmeden farkl grlere yer vermeye alacaz. Budist kutsal kitaplar
53

Faure, 16.
Gndz, Hinayana maddesi, 172.
55
Faure, 24.
56
E.Conze, Le bouddhisme dans son essence, 139-142.
57
Aydn, 366.
58
Percheron, 103.
54

toplanm ve bunlara Tripitaka denilmitir. Budistlerin kutsal kitaplarnn

olumas belirli bir sre iinde olmutur. Kutsal kitabn oluturulmasndaki
en byk sorun, Buda ldkten sonra ortada yazl bir metnin
bulunmamasdr. Yazl bir metin olmad gibi Budann zamanndan kalma
herhangi yazl bir dokmana da rastlanlmamtr. Budann lmnden
sonra bir takm rivayet hatalar olmu olsa da bu kitaplarn Budann hayatn
ve o dnemdeki tarihi olaylar ele ald kabul edilmektedir. M. 1. asrda
yaplan birinci konsil ile kutsal kitaplarn toplanp yazlmas arasnda geen
zaman tam olarak bilinmemektedir. Ama u da bir gerek ki, o dnemden
kalan Budizme ait baka geerli bir kutsal kitap da yoktur. Kutsal
kitaplardaki szlerin dorudan Budann azndan kan szler olduu kesin
deildir. 59
Bu konuda yazl olarak amza ulaan kaynak kral Aokann 60
Barhout talarna yazdrd sylenilen ve keilerin uymalar gereken
kurallar ieren tabletlerdir. 61

Budann szleri ve retileri

keileri

tarafndan halka ifah bir ekilde aktarlmtr. Bunlar kulaktan kulaa

yllarca nakledilmitir. Bu retiler ok daha sonralar yazya geirilmitir.
Kutsal

metinler

Palice

ve

Sanskrite

yazlmtr.

Sanskrite

Hindistanda kullanlan yaygn, eski bir dildir, Palice ise Sanskriteye gre
daha yeni bir dildir. Aslnda, Budann konutuu dilin

Mahagdi ad

altnda Pali diline yakn bir dialekt olduu da dnlmektedir. 62

59

Mizuno Kogen, Les Principes Fondamentaux du Bouddhisme, Vannes 2000, 15.

Aoka M. 307 ylnda domu ve M.. 264 ylnda Magadha kral olmutur. M. 260 ylnda ise
kutsal kral ilan edilen bu kii M. 250 ylnda Budizmi kabul etmitir. Budizmin yaylmasnda ok
byk rol oynayan Aoka hakknda bilgi iin bak Encylopedie du Bouddhisme, 48-49.
61
Percheron, 85.
62
Bkz Andr Migot, Le bouddha, Paris 1959, 87.
60

Hinayana

mezhebinin

kutsal

kitaplar

Palicedir.

Mahayana

mezhebininki ise Sanskritedir. Bu kitaplar konsillerde gelenekler zere

uygun bir ekilde derlenmitir. Bunun dnda bu kutsal kitaplarn
yorumlanm ekilleri de vardr. Tripitakann yorumlar arasnda en ok
bilinen Bouddhaghosadr. Milindann sorular bu konuda ikinci sray
almaktadr. 63
Palice ve Sanskrite dilleri dnda kutsal kitaplar ince ve Tibeteye
daha sonralar ise Moolca, Japonca, Kamboa ve Sengalceye de
evrilmitir. Pali dilindeki kutsal kitaplar Theraslarn (yani eskilerin) kutsal
kitabdr. Bu kitaplarn yazya geirili tarihi de ayr bir tartma konusudur.
Budann lmnden sonra Rajagrihada yaplan konsilde Budann retisi
belirlenmi ve buna gre kutsal kitaplarn yazlmasna

orada karar

verilmitir. Bu konsil kutsal kitaplar asndan son derece nemlidir. nk

bu konsilde (M. 473) kutsal kitaplara Tripitaka denilmesine ve yazya
geirilmesine ylnda karar verilmitir. Buda ldkten 7 gn sonra,
Rajagrihada 500 rahip bulumu ve bir konsil dzenlenmitir. Yaplan ilk
Budist konsilin bu olduu sanlmaktadr. 64 Nitekim bir ok alime gre ise
Pali dilindeki kutsal kitaplarn yazya geirilmesine yaplan bu ilk konsilde
karar verilmitir.
ouna gre aslnda balangta bir tane sepet vard, o da Suttalard.
En son yazld sanlan Abhidhamma Pitaka 3. konsilde, yani M. 253te

63
64

Migot, 86.
Percheron, 85.

Patalipoutrada yaplan konsilde dzenlenmitir. Ama bu kitap sepeti miladi

I. asra yakn bir zamanda yazya geirilmitir. 65
Buda ldnde hatras hala yaygnd ve onun yannda vakit geiren
keiler hayattayd. Bilgilerin taze ve Budaya yakn keilerin hala hayatta
olmasndan dolay, keilere inananlar arasnda herhangi bir gr ayrl da
yaanmamaktayd. Ama zamann gemesi, otorite boluu ve kutsal
kitaplarn yazlmam olmas tartmalar da beraberinde getirmitir. nk
Buda herhangi bir ekilde retisini sistemletirmemitir, sadece kendisine
sk sorulan sorulara cevap vermekle yetinmitir. Buda ldnde sorunlar
ortaya kmtr. Bu nedenle kitaplarn yazya geirilmesinden nce ayrlklar
balam ve her ekoln kendine gre Budann szlerinden karttklar bir
doktrin btn olmutur. Bylelikle farkl kitap ekilleri ortaya kmtr. 66
Ama biz genel anlamda Theravada Budizminin kutsal kabul ettikleri
kitaplar esas kabul edeceiz. Theravadalarn kitaplarn l kabul edeceiz,
nk genel bir gre gre Budizmdeki en yaygn ve en gvenilir kaynak
bunlarn kutsal kitaplardr.
En geni anlamda kutsal kitaplarn yazya geirilmesi M.S. I. asrda
balam ve asr kadar devam etmitir; yani bu ilem, Budann lmnden
yaklak drt asr sonra gereklemitir.
Kutsal kitabn oluumunda bir baka sorun da Sanskrite kutsal
kitaplarndan elimize bir btn halinde ulamam olmas ve bize ulaanlarn
da para para olmasdr.

65
66

Percheron, 85.
Gira, 115-116.

Asrdan asra szl olarak nakledilen kutsal kitap gelenei, M.S. I.

asrda Sri Lankada yazya geirilmitir, Theravadin mezhebindekiler
tarafndan ele alnan kitaplar Palice yazlmtr. Daha sonra M.S. II. asrda
Sanskrite olan

kutsal kitaplar oluturulmutur, imparator Konishka

Kamirdeki konsilde bu kitaplar yazya geirtmitir.

Suttalarn ilk ekilleri Sanskriteden dier dillere ve farkl dialektlere
evrilmitir. En sonunda Sanskrite olan kutsal kitaplar otorite kabul
edilmitir. 67 Ama unu belirtmek gerekir ki Tripitaka Theravada geleneinin
kabul ettii kutsal kitap btndr.
Tripitaka Pali dilinde derlenmitir, daha sonra ise Tripitaka Seylana
kadar gtrlm ve eski Sengalceye evrilmitir. Ayrca Mahayanistlerin
Sanskrite yazm olduklar eserlerin kaybolduu da sylenmektedir. Farkl
ekollerin farkl kutsal kitaplar bulunmaktadr. Sarvastivada, Mahayana ve
Vajrayana geleneindeki Tripitakalar ise dialekt tarznda derlenmitir.
( Karma Sanskriteye evrildiine dair grlerde bulunmaktadr.) Daha
sonralar bu kitaplar Sanskriteden dier dillere evrilmitir. 68
Metinler ilk etapta ezberleniyordu ve rahiplerin yazma gibi herhangi
bir dertleri yoktu. Nitekim kral Aokann olu Mahindra, Seylana bir
manastr kurmaya geldiinde orada bu metinleri ezbere okumu ve oradaki
keilerden ezberlemelerini istemitir. Bu nedenle elimizde bulunan en eski
ve en salam kaynan Seylandan kalan Tripitaka olduunu savunan
grler bulunmaktadr. M.S.I. asrda Sri Lanka l keiler metinleri Pali
dilinde yazmlardr. Bu metinler son eklini alncaya kadar birka evreden
67
68

Ayrntl bilgi iin bak Jacques Brosse, Le Bouddha, Paris 1997.

Gard, 51-53.

gemi ve yllarn gemesiyle birlikte bu metinlerde bir takm deiiklikler de

olmutur. 69
Budist kutsal metinlerinden, Sutta Pitakalarn orijinalliini koruduu
sylenmektedir, fakat yine de baz Budistler bu konuda hemfikir deildirler. 70
Nitekim Budann en yakn rencisi olan Anandann bizzat kendisinin
Budadan ald eitim sonucu

Suttalar yazd da sylenmektedir. 71

Sonradan bu kitaplar derlemek iin baz konsiller dzenlenmitir. Bu

konsillerde ifah olarak konuulan ve kimi keiler tarafndan yazlm
dokmanlar

toplanmtr.

Ayr

bir

gre

gre

Buda

lnce

de

Mahakashyapann ynetiminde keiler toplanmlar ve Ananda retiyi

orada ezbere okumutur. Hangi kurallarn kitaplara gireceine orada karar
vermiler ve o kurallar ezberlemilerdir. Orada toplanan bu yazlara Pitaka
denmi ve Tripitaka bu ekilde olumutur. 72
Budist kutsal kitaplarnn olumas ya da toplanmas, o dnemde
farkl dilleri konuan topluluklardan dolay da, zor olmutur. Buna ek olarak
retinin abuk ve geni bir ekilde yaylmas iin Buda, keilerine popler
olan dialektlerde kutsal retisini yaymalarn da emretmitir. Buda, tm
Hindistan dolaarak kurtulu retisini yaymtr. O, Ganj havzasndan pek
uzaklamamtr, ama onun mritleri gidebildikleri her blgede Dhammay
anlatmlardr.
O dnemde Hindistanda bulunan bir ok dialekt Budist keiler
tarafndan kullanlmaktayd. Bu dialektler arasnda Pali dili Hindistann orta

69

Percheron, 86.
Percheron, 85-86.
71
Percheron, 85.
72
Mizuno, 14.
70

blgesinde kullanlyordu. Dolaysyla Budizmde yer alan baz kelimeler ve

kavramlar Pali diliyle ve dialektlerle i ie girmitir. 73 Zamanla Budizme
giren bu kavramlar dinin paras haline gelmitir. ifah olarak aktarlm,
daha sonra yazya geirilmi ve kurulan manastrlarda ezbere okunmu bu
dokmanlar gnmze kadar ulamtr. 74
Budizmde her grubun kendine gre bir gelenek kitab vardr. Buna
bir de Budizmin elastik yapsn eklersek kanon daha da geniler. nk
yeniliklere ak olan bu din her lkenin konumuna gre ekillenmitir.
Deiik kltrlerden de etkilenen Budizm dini en ok Hindistanda deiime
uramtr. 75 Sangha tekilat iin nemli olan kitap ise Vinaya Pitaka dr.
Bu kitapta Budann syledii manastr hayatndaki disiplin kurallar
bulunmaktadr. Manastr hayatndaki kurallar binlercedir ve btn bu
kurallarn hangi artlarda ortaya ktklar Vinaya Pitakann balangcnda
belirtilmektedir. Theravadinlerin Palice Vinaya Pitakas olduu gibi elimize
ulamtr. 76 Bunlar ilerideki blmde geni bir ekilde ele alacaz.
Sangha tekilatnn en byk grevlerinden birisi kutsal kitaplarn
toplanmas

ve

yazlmas

olmutur.

Keiler

nce

Palicede

sonra

Sanskritede ve daha sonra da farkl dillerde olan kutsal kitaplar

derlemilerdir. Bu derleme yllar, hatta asrlar srmtr. M.S. II. asrda
Sanskrite olarak derlenen kitaplar daha sonra IV. ve V. asrda ince ye
evrilmitir ki, ince tercmeler en eski ve en ok olan tercmelerdir. 77

73

Gard, 53-55.
Gard, 51.
75
ayrntl bilgi iin bak Migot.
76
Brosse, 137.
77
Brosse, 135.
74

Tibete Budizmin girii VII. asrda olmutur. Bu nedenle Kutsal

kitaplar Sanskriteden VII. ve VIII. asrda Tibeteye evrilmitir. Tibete
tercmeler daha nettir ve orijinal olan Sanskriteye en yakn olanlardr. Ama
Hintli gramerciler klasik bir model oturttuklar iin Tibeteye tercmeler
kolaylamtr. Bu tercmeler sayesinde de Budizm kutsal kitab elimize
kadar ulamtr. 78

b) Tripitaka nn Blmleri :
Budizmin kanonik kitaplar btn olan Tripitaka daha nce
de belirttiimiz gibi 3 byk blme ayrlmtr. Bunlar Vinaya Pitaka, Sutta
Pitaka ve Abbidhamma Pitakadr .
Biz dier kitaplar hakknda ksaca bilgi verdikten sonra, konumuz
itibariyle en nemli kitap koleksiyonu olanVinaya Pitaka hakknda detaylca
bilgi vereceiz. nk Sangha topluluu Vinaya Pitakadaki yazl kurallar
tarafndan ynetilmektedir. 79 lk Budistlerin hayat hakknda da bilgi veren
bu kitap olduka teferruatldr. Vinaya kitabna gre gerek Budistler
rahiplerdir; nk Budist kurallarnn tmyle uygulanmasna en ok nem
veren onlardr. 80

ba. Sutta Pitaka

Suttalar be blme ayrlmtr:

Dighanikya, Majjhimanikya,

Samyuttanikya, Anguttaranikya, Khuddakanikya. Bu blmlerin ieriini

srayla ele alacaz. Suttalar Sanskrite de drt blmden, Palicede ise be
78

Migot, 87.
ayrntl bilgi iin Andre Bareau, Recherches sur la Biographie du Bouddha dans les Sutta Pitaka et
les Vinaya Pitaka Anciens, Paris 1963.
80
D.Gira, 96-97; Conze, 62; Faure, 55.
79

blmden olumaktadr. Suttalar uzunluklarna gre dzenlemitir. Kimine

gre Sanskrite Suttalar kaybolmu, sadece Palice olanlar kalmtr. 81
Birinci blm: Dighanikya, uzun dilimlerin zeti manasna gelen bu
risale budist doktrinin anlatmyla balamaktadr. Farkl meslek sahibi
kiilerin aydnlanmas konusu ilenen bu risalede statnn nemsizliinden
bahsedilmektedir. Dighanikyada ikna edici bir slupla ahlk retimi ele
alnr. Yanl olan felsefi dnceleri ele alan bu kitap ayrca gelmi gemi
eski Budalar da anlatmaktadr. Gerek bir Budada bulunmas gereken
zellikler ele alnr. 82
kinci blm: Majjhimanikya Kitabdr ki Budann konumalarn
iermektedir. Meditasyon tekniklerinden ve keilerden bahseden bu kitabn
asl konular ilk neden, korku, endie, istekler ve ayrlktr. Bu kitapta
zerinde durulan ayr bir konu da Budizmin kitaptan renilecek bir ilim
olmad, sadece pratik hayatla elde edilen bir ilim olduudur. Bu risalede,
en son olarak ele alnan konu ise duygularn doru kullanmdr.
nc blm: Samyuttanikya Kitab Budann farkl konulardaki
vaazlarn iermektedir. Bu kitapta Budann Benaresdeki yapt mehur
konuma da bulunmaktadr. Buda, bu kitapta aydnlanmasnn nasl
gerekletiini ve orta yola nasl ulatn anlatmaktadr. Ayrca Budann
aydnlanmasndan sonra yapt bir vaaz da bu risalede yer almaktadr.
Drdnc blm: Anguttaranikya. Bu bir ek kitap eklindedir ve
dier kitaplara gre de ok eskidir. Budizmin sistematik hale gelmesini
anlatmaktadr. Budann tavsiyelerinin de yer ald bu kitapta, kiinin daima
81
82

Brosse, 135-136.
Fernard Comte, Les livres sacres, Paris 1990, 16-19.

phe iinde olmas gerektii anlatlmaktadr. Budist olan kiinin dardan

ynetilemeyecei, Nirvanann i lemde gerekleecei zerinde durulur. 83
Beinci blm: Khuddakanikya. En hacimli kitap koleksiyonu
olmasna ramen, Budistler iindekilere pek fazla deer vermemektedirler.
Bu kitabn 15 tane alt blm vardr. Dhammapada en mehur ve en iirsel
olandr. Budann ahlak retilerinin en nemli olanlarn ele alan bu kitabn
Udana blmnde iirler, Hivuttaka blmnde Budaya ait szler,
Suttanipatada da Nirvana, yallk ve lm yer almaktadr. Khuddakanikya
kitabnn alt blmlerden birisi de Vimanavatthu kitabdr. Vimnavatthu
kitabnda ahlki hikayeler ve erdemin vurguland szler yer almaktadr.
Petavatthu

kitab

ise

kibrin

her

zaman

cezalandrld

hikayeleri

kapsamaktadr. Theragth ve Therigth kitab Budann mritlerinin ve

erdemli mehur bayan keilerin iirlerini toparlamaktadr. Jatka kitabi ise
en hacimli kitab oluturmaktadr. Bu kitapta Budann kendisinin anlatt,
gemi hayatlara dair hikayeler yer almaktadr. Siddhartann birka yaam
geirdii anlatlmaktadr. Ayrca fil hikayesi de bu kitapta anlatlmaktadr.
Niddesa kitab Sutralarn bir endeksi eklindedir ve

Budann ilk

talebelerinden olan Sariputtann yorumuna da yer vermektedir. Patisambhida

kitab Dharmann teorik anlatmdr. Apadnalar kitab ise ilk mritlerin
paylam hikayelerini anlatmaktadr. Buddhavamsa

ise Budann kendi

hayatn anlatt kitaptr. Buda bu kitapta kendinden nce gelmi olan

Budalar anlatmaktadr. En son olarak Cariy Pitaka ise gidiat sepetidir.
Jatkadaki geen hikayeleri ele almaktadr. Budann elde etmi olduu 10

83

Comte, 15-21.

byk fazileti ( bonkrlk, iyilik, terk, usluluk, eminlik, sabr, kararllk,

yardmlama, ruhsal eitlik, doruluk) anlatmaktadr. 84

bb. Abhidhamma Pitaka

Tripitakann

sepetinden

biri

olan

Abhidhamma

kitab

M..V.y.yda Budist gruplar arasndaki kan anlamazlklar sonucu ortaya

kmtr. Her grubun kendine gre bir doktrin anlay vardr. Farkl okullar
arasnda herhangi bir derleme yaplmakszn Tripitakann nc sepeti olan
Abhidhamma toparlanmtr. 85 Abhidhamma dier iki kitapta (Vinaya ve
Sutta) sorulmu olan sorulara cevap arama niteliindedir. Ayrntlara cevap
veren bu kitapta yedi blm bulunmaktadr. Fizik ilmini anlatan bu kitap,
btn ilimlerin durumlarn da ksaca ele almaktadr. Bu kitap bir bakma da
yorum niteliindedir. 86

bc. Vinaya Pitaka

Disiplin sepeti de denen bu kitapta manastr kurallar yer
almaktadr. Bu kitap, ahlak bir kurallar btndr ve manastr disiplinini
anlatmaktadr. zellikle rahip ve rahibelerin uymalar gereken kurallar ihtiva
etmektedir.
Vinaya Pitakada uzun hikayeler vardr ve kt rahipler
eletirilmektedir. Mesela kitapta

84
85
86

Comte, 15-21.
Conze, 189.
Fernard Comte, 15-21.

kt rahipler denilen rahiplerle unlar

kastedilmektedir. Kurnaz, istifadeci, disiplinsiz ve kt ahlk tayanlar.

Vinaya Pitaka kendi iinde ayrca blmlere ayrlmaktadr. 87
I. Blm, Bhikkuribhangadr. Bayan keilerle alakal olan bu
kitapta Budann kzd 227 hata yer almaktadr. Zina, hrszlk, adam
ldrmek, melekletiini iddia etmek bu hatalardandr. Bunlar yapanlar
topluluktan atlr. Mastrbasyon, bir kadnla ilikiye girme, vc szler,
zinaya yaklama, birini kk drme, yanl yere ev yapma, iftira ve
ayrmclk gibi durumlarda rahibin

geici bir sre iin topluluktan

atlmasnn gerektii ifade edilir. Ayrca bu blmde bir kadnla karlamak,

toplumsal

skandal ve haksz edinilen kazan gibi artlara gre deien

cezalar da vardr. 88
Bkikkuvibhanga kitab 90 cezann ne olduu anlatarak devam eder.
Yalan, iftira, hakaret, kadnlarla beraber olma, hrszlk ya da sapklk gibi
kt davranlarn cezalar bu kitapta belirtilmektedir.
Budizme gre bir insan, hata yaptnda topluluk nnde bu hatasn
itiraf etmesi gerekmektedir. Bu kitapta bu itirafn nasl yapld anlatlr ve
retilir. Kurallarn bulunduu kitap olan Patimokkha, manastr kurallarnn
en eskisi olarak kabul edilir. Bu kitapta gzel yaamann kurallar ve
kavgalar azaltmann reetesi verilir.
Vinayann II. blmnn ismi Bhikkhunivibhangadr, bu kitapta
bayan keileri ele alr ve Bhikkuvihangann ierii gibidir. Bu kitap
hatalarn neler olduunu iermektedir. Hata kabul edilen eylemler oktur ve
kadnlara uygulanan ceza erkeklerinkinden daha ardr. Buda kadn rahipleri
87
88

Comte, 16.
Comte, 16.

tekilata alma konusunda uzun sre tereddt etmitir. Her iki blmde de,
anlatlan hatalar mutlaka ilgin, srkleyici ve yaanm bir olaydan
alnmtr. Bununla verilen ve uygulanacak olan kurallarn daha anlar bir
ekilde keilere ulatrlmas hedeflenmitir. 89
Kitabn sonunda ibadetler, rfler, gelenekler, topluluktan ayrlk ve
kopmalara dair hikayeler ve bu kopmalar engelleme yntemleri, zel
durumlarda

uygulanacak

hukuk

nlemler;

sulu

olan

keilerin

barndrlmas, kavgalar dindirme, farkl statdeki keilerin devleri,

keilerin trenlerden karlmalar, bayan keilerin eitimleri ve seimleri
gibi konular yer almaktadr. 90

89
90

Conze, 140-143.
Comte, 16.

I. BLM
BUDZMDE MANASTIR HAYATININ ORTAYA IKII
VE YAYILII

A. BUDZMDE MANASTIR HAYATININ ORTAYA IKII

Budizmde manastr hayatnn ortaya kn anlayabilmek iin ilk

nce, bu dinin kurucusu olan Budann dini telkinlere balamadan nceki
hayat srecini bilmek gerekir. nk Buda, sistemini, yayd ve yetitii
ortama, geirdii hayat tecrbelerine gre kurmutur. Budizmin kurucusu
Buda, 29 yanda evini terk etmi ve ormanda uzlete ekilmitir. Aslnda
Budann zht hayat bir bakma bu andan itibaren balamtr. Buda alt yl
boyunca o dnemki keilerde kurtuluu aram, ama bulamamtr. En son
are olarak bir aacn altnda oturmu gnlerce dnm ve

nihayet

arad aydnl orada bulmutur. Buda, kefetmi olduu gerei dier

insanlara da yaymaya karar vererek vaazna balamtr.
Buda, ilk etapta retisini szl olarak yaymaya balamtr. Zamanla
onun etrafnda bir ok taraftar toplanm, bunlardan bir ksm onunla yola
devam etmi, bir ksm da grlerini beenmeyip ondan ayrlmtr.
Bylece Budist Manastr Hayat her eyi terk ederek Budann etrafna
toplanm olan rahiplerle balamtr. Buda Dhammay evresindekilere
aklamakla evresinde bir cemaat oluturmutur.
Budann vaazlar sayesinde oluan taraftarlar ve rahipler topluluu,
onun inan ve dncelerini yaymaya devam ederek Budizmi dnyann

nemli dinlerinden biri haline getirmilerdir. Budizmin yaylmasnda en

etkili rol Budann oluturduu bu keiler tekilat yani Sangha tekilat
stlenmitir.
Keilik messesesi Budizmde nemli bir yere sahiptir. nk
gerek kurtulu yani aydnlanma kei olmaktan gemektedir. Manastr
hayatna girmeyen yar Budisttir, tam Budist olmu saylmaz. Buda, hem
Budizmin yaylmas iin, hem de Dhammann doru bir ekilde anlatlmas
iin keilerinin her birini ayr ynlere gndererek insanlara teblide
bulunmalarn istemi ve bylece Budizm hzla yaylmtr.
Fark gzetmeksizin tm insanlara hitap etmesinden ve yaylmay
amalamasndan dolay Budizm misyoner bir dindir. Bu yzden keiler
dinlerini yaymak iin byk gayret gstermilerdir. Budist keiler, retiyi
anlatabilmek iin Budann szlerini bir ok dile evirmilerdir. badet
yapmak iin Budizmde belirli bir dil gerekmemesi, herkesin kendi dilinde
ibadet edebilmesi de Budizmin hzl yaylmasnda rol oynamtr.
Budizm 2 yol zerinden yaylmtr, bir Gney-Batdan, bir de Orta
Asyadan ine doru yaylmtr. M.S. I. y.yda Kemirden yola karak
Pakistana ve Afganistana kadar yaylmtr. M.S.III.y.ydan itibaren
Budizm kltr Endonezyada yaylmaya balamtr. Budizm ine IV.
asrda girmi, oradan da Koreye gemitir. Budizmin yaylrken en sknt
ektii lkenin in olduu sanlmaktadr. nk inde Konfyanizm
mevcuttu

ve

in kltr Hindistandan tamamen farklyd.

V.y.yda

Birmanya ve Taylanda, VI. y.yda Japonyaya giren Budizm,VII. y.yda ise

Tibete girmi ve yaylmtr. 91 Bylelikle zamanla ve keiler sayesinde

Budizmin retisi byk bir corafyada hakim duruma gelmitir.
Budizmin yaylmasyla birlikte, manastr hayat da ona paralel
olarak yaylmtr. Manastr hayat her ne kadar Buda ile balam olsa da,
tamamen Budann eseri deildir. Budadan nce de zht ve manastr hayat
ile ilgili fikir, inan ve uygulamalar vard. Ancak snrlar tamamen izilmi,
kurallar sistematik hale getirilmi bir durumda deildi. Budann yapt, bu
anlaylardan etkilenerek manastr dncesini kurumsal bir yapya
kavuturmaktr. Budann aydnlanmasyla ortaya kan mistik yaam
sadece

Buda zamannda deil Budadan sonra da

gelimeye devam

etmitir. Yaplan konsillerde, manastr hayat ile eitli kararlar alnm ve

uygulanmtr.

1) Budadan nceki Dnemde Dini Yap

Budizm dnemini ele almadan nce, Budadan nceki dnemi ve
Budizmin oluum srecini irdelemek gerekmektedir. Budizmde mevcut
olan baz inan ve uygulamalar dier dinlerden gemitir. Mesela yoga ve
meditasyon bu uygulamalardandr. Zaten Buda, yeni bir din getirmek iin
ortaya kmam, bir bakma eski dini (Brahmanizmi) reforme (slah)
etmek iin gelmitir. 92
Budizm,

Hindistandaki

dini

yapya

byk

bir

farkllk

katmadndan, ar bir tepkiyle karlamadan o dnemdeki Hint toplumu

tarafndan kabul grmtr. Budadan nceki dnemlerde o havzada da
91
92

Lilian Silburn, Le bouddhisme, Paris 1977, 373-374.

Ananda Coomaraswamy, Hinduizm ve Budizm ( ev smail Tapnar ), stanbul 2000, 73.

farkl dinler mevcuttu. zellikle Hindistann ok kkl ve ok eski bir dni

gemii vard.

93

Nitekim tamamen bir vazgeme ekli olan manastr hayat

ilk defa ortaya kmamtr. Byle bir yaam ekli, Hindistanda Budadan
nce de mevcuttu. Brahmanlar Vedalarn renimi iin genlik yllarnda
10 sene kadar dini bir riyazet eitiminden geerler ve normal hayata yle
balarlard. Hatta hayatlarnn sonlarn meditasyon ve yalnzlkla geiren
Brahmanlar da vard. Bu eitimi aldktan sonra lnceye kadar zht hayatn
tercih eden Hindular da vard. Brahman keiler dnyadan tamamen
vazgeerler ve dilencilikle geinirlerdi balarnda onlara yol gsteren, onlar
eiten hocalar vard. Fakat Brahman keii kendi kastna gre bir zht
hayat yaamaktayd. Budizmde ise kast olmad iin zht hayatnda ve
ykselmede herkes eit konumdayd. 94
Budizm,

Brahmanizmden

ok

fazla

etkilenmi

bir

dindir.

Brahmanizmde samsara, karma, tenash gibi inanlar vard. Daha ncede

belirttiimiz gibi samsara, ruhun srekli g halinde olmasdr ve her canl
ldkten sonra yeni bir hayat daha yaamaktadr.
Btn bu inanlardan dolay o dnemdeki insanlar kurtuluu
Brahmanlarda aramlard. Brahmanlarn farkl grevleri vard; bunlarn
arasnda en nemli grevleri kurban kesmekti. Kurtulua ulamann en
nemli yollarndan biri olarak kabul edilen kurban kesme Brahmanlarn
srekli yaptklar bir grevdi. Brahmanlar kurbanlar tanrlarna adarlar ve
kurban keserlerken belli bal dualar okurlard. 95

93
94
95

Coomaraswamy, 73.
David-Neel Alexandra, Le Bouddhisme du Bouddha, Paris 1977, 225-227.
D.Gira, 21.

Brahmanlarn kutsal saydklar kitaplarndan olan Vedalar,

gnmzde Hinduizmde hl nemli bir yer tutmaktadr. zellikle
Rigveda kitab, kuzeybat Hindistan kltrne ilikin en nemli
kaynaklardan birisidir. 96 Budadan nceki dnemde Vedalar ilk kez yazya
geirilmitir. Vedalara inananlar kurban keserlerdi, kurbanlar en gzel
kesenler ise Brahmanlard. Bu yzden Hindistan havzasnda din adamlar el
stnde tutulurdu. Brahmanlar Veda kitaplarn kullanrlard ve Tanr ile
insanlar arasnda bir kpr vazifesi grdklerini iddia ederlerdi.
Brahmanizmde kurban kesmenin amalarndan birisi de lmden
sonraki hayatlarnda daha iyi bir hayat srebilmekti. Kurbanlar adarlarken
Brahmanlar baz sihirli dualar ve formlleri kullanrlard; bu dualar
yalnzca Brahmanlar biliyorlar ve okuyorlard.
Buda, kendi doktrinini yayarken Brahmanizmdeki kurban kltne
kar km ve kurban kesmeyi tamamen ortadan kaldrmtr.
Budadan nceki din yapnn temel zelliklerinden birisi de kast
sistemidir. Bu sisteme gre belirli bir sosyal statye bal olan insanlar
belirli bir snfa dahil edilmekteydi. Bunun dnda, Hinduizm inancnda
var olan samsara, karma, tenash, yoga gibi inanlar o dnemde yaayan
toplum tarafndan benimsenmiti. Yllardr Brahman yogiler meditasyon
yapyorlard. Bu nedenle Budizm tm bu ortamlardan bamsz olarak
ortaya kmamtr. Hinduizmde var olan baz inanlar Budizm tarafndan
da kabul grm ve devam ettirilmitir. Hint dinlerindeki ortak
inanlardan karma ve tenash Budizmde de vardr. ilecilik hayat ya da

96

Hermann Kulke und Dietmar Rothermund, Hindistan Tarihi ( ev Mfit Gnay), Ankara 2001, 58.

daha geni bir kapsamda manastr hayat Vedik Tanrlarda ve

Brahmanizmde zaten eskiden de mevcuttu. O dnemde yogiler adndaki
keiler meditasyon ve yoga yapyorlard. Kurtulu araynda olan
Budann, evden kanca ilk etapta ileci keilere gitmesi belki de bu
yzdendir. 97
Her ne kadar karma inanc Budizmde bulunsa da Hinduizmdeki
karma inancndan farkllklar arz etmektedir. Hinduizmde kast sistemine
dayal bir karma bulunmasna karlk,

Budizmde ise irad davrana

dayal, anlalmas zor beden bir g olan bir karma inanc vardr. 98
Budizm o dneme ok ar

bir yenilik getirmemitir. Budizm

Brahmancln yaylmas, ya da Brahmancln gzden geirilmesi

deildir, ancak Brahmanclkla etkileim sonucu paralellik arz eden bir
harekettir.
Budizmin getirdii yeniliklerden birisi de ruhun lmszl
fikridir. Daha nce ruhun tekaml sz konusu iken, Budizm ile ruhun
lmszl inanc ortaya kmtr. Ruhun lmszl inancna gre ise
ruh bir bedenden kmak yerine o ruh lmszlk kazanmaktadr. Ruhun
kurtulua ermesi lmszln kazanmas demektir. Budizmde eer ruh
Nirvanaya ulamsa sorun yoktur ve lmszln de bu ekilde
kazanmtr. Budizmde nemli olan ruhun kurtuluudur. Budizmden farkl
olan, tekaml inancna gre ise, ruh bir bedenden kp dierine gei

97
98

Percheron, 7.
Tmer Kk , 192-193.

yapar, gemi hayatnda yaadklar neyse imdiki hayatta da onun

karln alr. 99
O dneme ait nemli dier bir nokta da Brahmanizmde iki nemli
unsurun bulunmasyd; atman ve brahman. Atman, insann iinde var olan
bir dalitedir,

insann iinde var olan bir hayat ve bilim prensibidir.

Brahman ise ilk etapta ilk gtr ve bu g kurbanlar sayesinde ortaya

kmaktadr. Brahman kutsal szlklerle, kurbanla adeta zdelemitir.
Brahman Hristiyanlkta sz konusu olan Kutsal Ruhun vazifesini
grmektedir. 100
Budizm, Brahmanizmden etkilenirken Brahmanlarn zayflndan
da

yararlanmtr.

Nitekim

Budizmin

ortaya

kt

blgelerde

Brahmanlarn otoritesi azdr. Bu sayede Buda o blgeyi kolayca etkisi

altna alabilmitir.
O blgelerde yaplan baz almalarda Behar ve Nepal blgesinin ne
Hindistandan, ne de Avrupadan etkilendii gzlenmektedir. O blgedeki
krallar

kendi

glerinin

ellerinden

gitmemesi

iin,

Brahmanlar

desteklemeyerek Budizm hareketinin glenmesini salamlardr. 101

Bunun dnda

askerler de, glerinin ellerinden gitmesinden

rahatsz olduklar iin Brahmanlardan desteklerini ekmilerdir.

Budizm kast sistemine kar olduu iin Brahmancl bir ekilde
laikletirmi oluyordu. nk kast sistemlerinde askerler ve krallar din
adamlarndan daha alt seviyedelerdi. En st kasta Brahmanlar vard, bu da
krallarn houna gitmemekteydi.
99
100
101

Percheron, 6-7.
Percheron, 8.
Percheron, 6.

Ksaca zetlemek gerekirse Budann o blgeyi rahat bir ekilde etkisi

altna almasnn nedeni, hem Brahmanlarn otoritelerinin Budizmin kt
blgelerde az olmas, hem de askerle krallarn Brahmanlardan uzaklap
Budizmi desteklemeleridir.
Budizm Brahmanizmle i ie olunca karma, samsara, yoga ve
meditasyon gibi inanlarn ve uygulamalarn youn olduu bir ortamda
ortaya kmtr. Onlardan farkl olarak Buda kurbanlara, atmanlara, kast
sistemine de kar kmtr.

2) Budann Hayat
Sanskrit dilinde Bouddhann asl ad Siddharta Gautamadr. M.. 563 ylnda
Kapilavastuda ( Hindistann Kuzey Dousuyla - Nepal arasnda bir

blgenin ismi)

domutur. Buda szc, uyanan ya da aydnlanan anlamna gelmektedir. Buda zel

bir ad deil, sadece bir sfattr. Bundan dolay Siddharta Gautama ilk Buda deildir;
inana gre gemite ve gelecekte saysz Buda vardr. Ama Budizm tarihinin tand
tek ve gerek Buda ise Siddharta Gautamadr. 102
Budistler arasnda Budann yaad tarih konusunda gr birlii yoktur.
Ancak, kaynaklarn ou Budann M.. 563-480 yllar arasnda yaadn
bildirmektedir.
Gautamann babas, kimi kaynaklara gre Sakya yresinin kral,

kimi

kaynaklara gre ise Kapilavastu ehrinin yneticisiydi. Her ne olursa olsun, Buda bir
ksatriya (aristokrat) kastna mensuptu. Budann doumu bir efsane eklinde anlatlr.
Buna gre; Budann annesi Maya oluna hamileyken bir rya grmtr. Ryasnda
olunun ileride ok mehur bir ahsiyet olaca ona bildirilmitir. Hatta bir keresinde
102

Conze, 39 ; Gira, 30.

Maya, Bouddhann kendi karnna beyaz bir fil eklinde girdiini de grmtr. Ryaya
gre

Maya gkyznde bulutlarn arasndadr; kendisini muhteem bir saraya

gtrrler, fil orada gsne girer, ama Maya hibir ac ekmemitir. Yine bu rivayete
gre, Maya doumunu bir incir aac altnda yapmtr. Tanrlar, Buddhay bulmular
ve onu beyaz amarlarn iine sarmlardr. Baka bir rivayete gre o, beyaz incinin
zerine konulmu olarak domutur.
flemitir. 103

Bir melek gelip Budann ruhunu bu kadna

Dier bir rivayete gre o, Lumbini Parknda domutur.

Doum

esnasnda gkyznden iekler yam ve kulaklara gzel mzikler gelmitir. nana

gre Gautama doduunda zerinde hibir izik yoktu. Bilgi dolu olarak dnyaya
geldii sanlan Gautama, eskiye ait yaantlar da bildii sylenmekteydi. 104
Baka bir rivayete gre Maya gzel bir zht hayat yayordu. Bundan dolay,
kralie Maya cennete Tanr tarafndan arlmtr. Cennette kald yedi gn iinde
Tanrlar onu ok kutsal bulduklar iin, Gautama kendiliinden

babasz

olarak

Mayadan domutur. Hatta ayn rivayete gre, hibir tanr onun babas olmay kabul
etmemitir. 105
sa doduunda Gautama gibi konutuu sylenmektedir. Gautamann kendi
kendine dnyann en iyisi olacan syledii ve eytan yeneceine dair sz verdii
rivayet edilmektedir. 106
Siddharta doduunda babas falclara danm ve olunun ok mehur biri
olacan, hatta Bouddha olacan renmitir. Babas bunlara inanmayp Himalayal
bir sihirbaza danmtr. Sihirbaz, Gautamada bulunan, Buda olacana dair 32 iareti
babasna saymtr. Bunu renen kral, olunun saraydan kmasna engel olmutur. Bu

103
104
105
106

Percheron, 19-20.
Bkz Gard; Gira; Conze; Andre Bareau, La voix du Bouddha, Paris 2000, 19.
Percheron, 20.
Percheron, 20.

nedenle, sarayda olunu hep zevk iinde yaatmtr. Btn dnya gzelliklerini
yaamasna ramen babas Siddhartay mutlu edememi ve saraydan dar kmasna
engel olamamtr. 107
Gautamann annesi, 7 gnlkken lmtr. Annesi lnce Gautamay, teyzesi
ve babasnn ikinci ei bytmtr. Sorunsuz ve mutlu bir ocukluk ve genlik
yllarnn ardndan, 16 yanda kuzeni Prenses Yasodhara ile evlenmitir. Siddhartann
atclkta, ata binicilikte, fen ilimlerinde, yabanc dillerde kendi yatlarn hep getii
sylenmektedir. reticileri Gautamann zekasna ve renme yeteneine hayran
kalmlardr .
29 yandayken Gautama ailesini ve evini terk etmi ve zht hayatn tercih
etmitir. Gerek hayatn saray hayatndan ok farkl olduunu dnen Buda, alt yl
boyunca ar bir zht hayat yaamtr. Fakat o, ar zht hayatndan tatmin olmam
ve gerei aramaya koyulmutur. Gautamann, nce bir ihtiyarla, ardndan bir
hastayla ve en sonunda bir lyle karlamas hayatnda iz brakan olaylardandr.
Yolda bir Bikkhuyla karlam olan Gautama, aradn bulamaynca
Brahman keilerden atman inann renmitir. Ama Gautama aradn o keilerde
de bulamaynca keilerin her eyi zorlatrdn dnerek onlar da terk etmitir.
Buda karlat keilerden kprdamadan oturmay, nefis terbiyesini ve orucu
renmitir.
Buda asl geree Bo aacnn altnda erimi ve talim hayat daha ok bu
olayn ardndan balamtr.
Kimi Hristiyan kaynaklara gre, Barlaam ve Josaphatn tarihi hikayeleri
Budann hayat hikayesiyle benzerlik tamaktadr. Bu hikayeye gre Prens Josaphat da

107

Percheron, 21-32.

Hintli bir kraln oluydu, sarayda herkesten uzak yayordu. Bir gn saraydan kar ve
nce bir hastayla (czzam), sonra bir kleyle, sonra da bir yalyla karlar. Hayatn
gereini saraydan ktktan sonra bulduunu dnen Josaphat kei bir rahip olan
Barlaama kendini adyor ve Hristiyan olup ehit oluyor. 108 Bu hikaye Budannkiyle
ok benzerlik tamaktadr.

3)Budann Manastr Hayatnn Ortaya kna Etkisi

ve
Manastr Hayatnn Balangc
Budann yaamna ilikin hatralar kesin olmamakla birlikte, onun
hakkndaki kimi rivayetler hikaye tarznda, kimisi de efsane tarznda
kitaplarda anlatlmaktadr. Budann yaamna dair ykler Vinaya ve Sutta
Pitakalarda dank ekilde bulunmaktadr. Budann konumalarn ve bu
konumalarn Pali dilindeki yorumlarn ieren Tripitakalarn Budayla
ilgili gnmze ulam en eski kaynak olduunu ileri srenler vardr. Ama
gnmzde Budann hayatna en yakn saylabilecek kaynak olarak
Avaghosann Buddhacaritas gsterilmektedir. 109
Budann yaad tecrbelerin manastr hayatna etkisini belirtmek
iin onun hayatndan baz kesitleri tekrar hatrlatmak gerekir. O, Prens
Gautama olarak saray elenceleri iinde yaarken yirmi dokuz yanda
gerek aclar ( yallk, hastalk ve lm) kefetti ve gerek hayatn saray
hayatndan ok daha fakl olduunu anlad. 110 Bu nedenle yirmi dokuz
108
109
110

Faure, 11-12.
Byk Larousse, Szlk ve Ansiklopedi , IV, Larousse 1986, 1968.
Gira, 32.

yanda saraydan kat. Bir keiten etkilenip, kimine gre krk dokuz gn,
kimine gre alt ay, kimine gre alt yl sren bir zht hayat yaad. Buda,
ar zht hayatndan da memnun kalmad, nk ar zht hayatnn da
gerekten uzaklatrdn dnd. Mays aynn dolunaynda Bo aac
denen, bir Hint incir aac altna oturup gerei aramak iin derin
dnmeye dald ve kendince aydnla eriip bir Buda oldu.
Buda geree ulatktan sonra Benares denilen yerde eski kei
arkadalarna ilk vaazn vermitir. 111 Buda, retisi olan Dhammay o
gnden sonra evresindekilere aklamaya balamtr. Budann vaazlar
devam ettike her meslekten insanlar ona intisap etmeye balam ve
bylelikle yava yava evresinde, ileride Sangha diye adlandracamz bir
cemaat olumutur. Sangha Budist topluluuna verilen ad ve her inanann
snaca unsurdan da biridir. 112
Buda Dhammay etrafna anlattka cemaati oalmtr. Budann
etrafnda dolaan bu cemaat, zamanla rgtlenmi ve Sangha ismini
almtr. Sangha tekilatnda hem erkek, hem de kadn rahipler yer
almaktadr. Erkek rahiplere ksaca bkikkhu, kadn keilere de
bhikkhuni denmektedir. 113
Buda rahipler tekilatn kurmu ve kendisi gezgin bir rahip gibi
gittii yerlerde retisini anlatmtr. Bunun dnda, o, gidemedii baz
blgelere de misyonerler gndermitir. Bu misyonerler gittikleri yerlerde
hem Dhammay insanlara anlatmlar hem de kendilerine ait binalar
kurmulardr. Zamanla bu binalar manastrlara dnmtr. O dnemde
111
112
113

Bareau, 35-36.
Faure, 52.
Gard, 209.

kabileler mehur olmakla birlikte, kimi kabilelerde kendileri gelip Budaya

topluca katlmlardr. Bu kabilelerden bazlar Buda iin koruluklarn
balamlar ve bu koruluklara manastrlar yaplmtr. 114
Budist rahipler dilencilik vastasyla yaamlarn srdryorlard.
Buda ve keilerin

kaldklar belirli bir yerleri yoktu. Sadece muson

yamurlar dneminde keiler evlere ekilirler ve Buda ile birlikte ders

yaparlard. Bu evler daha sonra viharalara evrilmi ve bu viharalarda
yaayan topluluklara da Sangha ad verilmitir. Bylelikle Budist manastr
hayat

yava

yava

ekillenmitir.

Keiler

zamanla

manastrlara

yerlemilerdir. Manastrlarda Buda ile birlikte yaadklar iin ondan daha

ok istifade etmilerdir. 115
Keiler zamanla daha ok bilgi sahibi olarak dinlerini etraflarna
yaymaya balamlardr. Onlar, misyonerlik vastasyla Budizmi dier
lkelere anlatarak yaylmasna neden olmulardr. Ancak onlarn baarlar
girdikleri her lkede ynetimin, insanlarn ve genel anlamda toplumun
kendilerine verdii destek orannda olmutur.
Buda hibir ayrm yapmakszn ( kadn, erkek, zengin, fakir), her tr
insana retisini aklamtr. Budaya gre herkesin aydnlanmas ve dini
yaamas mmkndr. Byle bir eitlik getirdiinden dolay Buda, toplum
tarafndan byk destek grmtr. Sangha tekilatnn gelimesi de bu
destek sayesinde olmutur. Budann taraftarlar genelde ona tamamen

114
115

Bkz, Gard.
Faure, 57.

teslim olmulardr. Ancak onunla baz konularda ayr dnenler ondan

ayrlmamlardr. 116
Budann etrafnda toplanan kimi mridi, Buda gibi her eyini terk
edip Budann yanna yerlemi ve Dhammay Budadan renmitir. Kimi
mridi ise ailesinden ya da evinden barkndan hi ayrlmadan, sadece
Budann vaazlarn takip etmek suretiyle dardan toplulua katlmtr. 117
lk keiler manastrlarda tam bir tekilatlanmaya sahip deillerdi.
retiyi yaymakla grevli olan bu tekilatn mensuplarn Buda kendi
eitmi, dzenlemi ve lmeden nce Sangha tekilatnn kurallarn
belirtmitir. Buda iin en nemli olay bu keilerin Nirvanaya
ulamalaryd. Buda hayattayken keilerin davranlarn bizzat kendi takip
ederdi. Nitekim Budaya gre davran ile dnce arasnda mthi bir
paralellik vard ve kii i halini davranyla darya muhakkak
yanstrd. 118
Buda tekilatn kuruluundan itibaren kadnlar hari herkese
manastra giri hrriyeti vermitir. Ona gre, hem hayat kurallarnn, hem de
dncenin doru yne ynlendirilii ancak byle bir manastr hayatn
yaamakla mmkn olmaktayd. 119 nk Nirvanaya ulamak keilikten
geerdi.
Sangha cemaati gnmzde bilinen en eski kei tekilatlarndandr.
Ancak unu da unutmamak gerekir ki, o dnemde manastr hayatn
yaayanlar sadece Budistler deildi. Manastr hayat yaayan baka gruplar

116
117
118
119

Joseph Masson , Le Bouddhisme, Paris 1975, 14.

Masson, 14.
Percheron, 92.
Percheron, 91.

da vard. Yani Buda, manastr hayatn ilk vaad eden kii deildir. Onun
yapt bu hayat belirli kurallara oturtmaktr. 120
Manastrlarn hem sosyal, hem de kltrel rolleri vard. Bu kurumun
tek gayesi keilerin dini yaantsn temin etmek deildi, laik denilen yani
ksaca din adam olmayan, fakat Budizm dinini yaamay amalayan kesime
de yardmc oluyordu.
Manastr hayatn tercih eden keiler, temel eyi kendilerine esas
kabul etmektedirler. Bekaret, fakirlik ve itaat. Ama hepsinin gayesi
Dhammay

korumaya

almak

ve

gelecek

nesillere

Dhammay

aktarmaktr. Asrlar boyunca Budizm dini hem keilere, hem de laiklere bir
hayat tarz sunmutur. Bu zaman zarfnda manastr tekilatlar retinin
canl tutulmasnda byk etkide bulunmular, reti-pratik dengesinin
korunmasn salamlardr. 121
Budann kurduu sangha tekilat tarih boyunca deiime ve
geliime uramtr. Manastr hayatndaki deiim, bu tekilatlarn
yaylmas ile paralellik gstermitir. Bu bakmdan sangha tekilatnn
yaylndan da burada bahsetmek gerekir.
Buda retisini etrafndaki keilere 20 yl boyunca youn biimde
Hindistann kuzey-dousundaki Ganj havzasnda yaymtr. 122 O, manastr
hayatn tercih eden rahiplere retiyi daha detayl bir ekilde anlatrken,
yanndaki laiklere dhammay daha basit bir ekilde aklyordu. 123
Budann yksek disipliniyle yetimi olan Hint keileri, insanlar kendi

120
121
122
123

Masson, 15.
Gard, 207- 208.
Bkz, Kulke ve Rothermund.
Mizuno, 20.

inanlarnda serbest brakarak, onlar manevi bakmndan ykseltmeye

alarak zht yaamnn gereklerini bar yollardan yaymlardr.
lk etapta Budizmin yaylmas Hindistann kuzeyiyle snrl
(Magadha krall) kalmtr. Ancak zamanla baka ehirlere de yaylma
imkan bulmutur. Bu yaylma misyonerlik vastasyla olmutur. Bunun en
nemli nedeni ise Budann u szdr: Yola koyulunuz, ok insann iyilii
iin yola koyulunuz . 124
Budizm yaylma ve destek asndan en byk destei kral
Aokadan grmtr. Aoka III. asrda

farkl blgelere misyonerler

gndermi ve onlar desteklemitir. Hatta kral Aoka nn 84000 tane stupa

ve manastr yapt sylenmektedir.

125

Kral Aoka dneminde Budizm

hem Batya hem de Douya doru yaylmtr. retinin Yunanistana

kadar yayld rivayet edilmektedir. Kimi aratrmaclar misyonerlerin
ngiltereye ve Fransaya kadar gittiklerini bile iddia ederler. 126
Budizmin yaylmasna paralel olarak manastr hayat da yaylmtr.
Keiler gittikleri blgelerde halk ve devlet desteini almlar ve bu destekle
manastrlar kurmulardr. Onlar sadece manastr kurmakla kalmam,
hastaneler ve okullar da kurmulardr.
Budizm yaylrken reti her yerde ayn ekilde anlalmamtr.
Bunun balca nedenleri iklim farkllklar, topluluklarn zihni ve kltrel
yaplaryd. Keiler gittikleri yerlerde farkl sorularla karlamlar ve
inan asndan ortaya farkl grler atlmtr. Buda hayattayken her

124
125
126

Gira, 136.
Mizuno, 19.
Percheron, 83.

soruya cevap verdii ve muallakta bir durum olmad iin, o dnemde

byk bir blnme ve kargaa yaanmamt. 127
Zamanla keiler arasndaki gr ayrlklar bym ve Budizm,
Hinayana ve Mahayana gibi iki byk kola ayrlmtr. Blgelere gre
inanlar arasnda farkllklar ortaya kmaya balamtr. Mesela V. asrdan
VIII. asra kadar Mahayana ekol Nepale, Tibete, ine ve Nippona
yaylmtr. Souk olan blgelerde meditasyon uygulamas daha da artm
ve manastr hayat oralarda daha youn bir ekilde yaanmtr.
Budist keiler en byk zaferlerini Sri Lankada elde etmilerdir.
Aokann z olu, Mahindra Budizmi oraya kadar gtrmtr. Sri
Lankada yerlemi olan Budizm ekli Theravada Budizmidir. 128 Budizm
zellikle in ve Japonyada ok byk yeniliklerle karlamtr. 129
Budizmin yaylm olduu lkeleri teker teker ele almak olduka gtr.
130

Budizm toplam 30 tane lkenin dini ve kltrel yapsn etkilemi bir

dindir. Ancak Budizm bu ilerlemesini srdrememitir. ou blgelerde

19. ve 20. asrda Budist kurumlar ya gerilemi, ya tamamen ortadan
kalkm, ya da yerini Hinduizme ve slama brakmtr.

B. BUDZMDE MANASTIR HAYATININ YAYILII

Budizmde manastr hayat Budizm diniyle paralel bir biimde

yaylmtr. Budizm ekillendike ayn zamanda sangha tekilat da

127

Gira, 113.
Gira, 139.
129
Faure, 85.
130
Bkz, Henri Bechert et Richard Gombrich, Le Monde du Bouddhisme, Paris 1984.
128

ekillenmitir. Budizmde manastr hayatn yayan kiiler keilerdir.

Manastr hayat keiler tarafndan yaand iin, bu hayat onlar tarafndan
yaylmtr. Keiler sk bir disiplin iinde toplu halde yaarlard. Buda bu
manastr hayatnn kurucusudur; ama ldnde yerine kimseyi tayin
etmemitir. Budizmde manastr hayat ok farkl yerlere yaylmtr.
Keiler yaylma konusunda ellerinden geleni yapmlardr. Yayld her
blgeye gre bir ekil almlardr Budizmde manastr hayat yaylrken
farkl ekoller meydana kmtr. Bu ekollerde uygulamalar da baz
farkllklar da vardr.

1) Budizmde Manastr Hayatnn Yayl

Buda ldkten sonra gelenek, zellikle bu keiler sayesinde
yaylm ve reti bunlar sayesinde orijinal kalabilmitir. Buda kendi
Sanghasn sistemletirmemi ve lmeden nce tekilatn bana herhangi
birisini de tayin etmemitir. Ama kimine gre Buda ldkten sonra yerine,
Sanghann bana

mridi olan Mahakashyapa gemitir. Bu kii

Rajagrihada bir konsil toplamtr. Bu konsile 500 kei katlm

aralarndaki anlamazlklar gidermeyi ve Dhammann netlemesini
tartmlardr. 131
Budann lmnden sonra onun yerine manen Anandann
gemesi beklenilmitir. nk Ananda, hem Budann srekli yannda
durmu, hem de onu Buda bizzat kendisi yetitirmitir. Ama Ananda
tekilata bakan olamamtr. Anandann devam ettirdii ekole crut

131

Brosse, 121.

akm denmitir ki, yani duygusalln ve sakinliin sembolize edildii bir

akmdr.
Mahakashyapann ekolne ise la akm denmitir. Bu akm ise
gzel ahlkn sembolize edildii bir akmdr. Daha sonra Sariputra adnda
biri kmtr, o da hissi bilgiye ok nem veren bir akm olan prajn
denen akmn temsilcisidir. Daha sonra ise Maudgalyyana adnda biri
sihirli glerin temsil edildii rddhi akmn kurmutur. 132

Btn bu

ahslar Budadan sonra km olan 4 byk akmn temsilcisidir.

Budizm

ncelikle

Budann

doduu

Magadha

blgesinde

yaylmtr. Bu nedenle oralarda bir ok manastrlar kurulmutur. Daha

sonra reti, o blgeden 2 kol eklinde yaylmaya devam etmitir. Douda
Patalipoutradan

Kaumbiye ve Mathurya yaylmtr. Budizmin

yayld blgelerde manastrlar kurulmu ve zaman ilerledike manastr

hayatnn dzenini salamak iin

bir kanunname gereklilii ortaya

kmtr.
Budizm yayldka manastrlar kurulmu ve buralar keileri
barndrmtr. Keiler Budann yaad yerleri gezmiler ve kutsal
saydklar yerlere de gitmilerdir. Herhangi bir bakan olmayan bu tekilat
eer bu kadar uzun sre devam ettiyse, bu Budaya olan ballklar
sayesinde olmutur. 133 nk Buda yle demitir: ben lrken bamzda
kimse kalmad demeyin, ben lnce size ardmda retim olan dharmay
brakyorum bu size yeter. 134

132

Migot, 211.
Migot, 209-210.
134
Brosse, 83.
133

Sangha tekilatnn ilk bakan Buda olduu zannedilse de, aslnda,

o sadece bu tekilatn bir reticisidir. Belki de bu nedenle yerine birini
tayin etmek de istememitir.
Metodik bir ekilde tekilatlanmam olan Sangha tekilat, girdii
her yerde farkl sosyal tabakalarla karlamtr. Toplumda farkl grlerle
karlaan bu tekilat yayld blgelere gre de ekil almtr. Mesela
Kuzey blgelerinde yamura ve mevsime gre hareket eden keiler, scak
mevsimlerde ise Dhammay anlatmak iin yola karlard. Yamur
mevsimlerinde keiler laiklerle ilikilerini geniletme frsat buluyorlard.
nk, aylarca manastrlarda kaldklar iin laikler onlara yiyecek ve
giyecek yardmnda bulunuyorlard.
Manastr hayatnn yaylma srecinde, manastrlarda keiler zirat
ve hayvanclkla uramazlard. Keilerin geiminin tamamn laikler
stlenirlerdi. Hindistan fakir bir lkeydi ve kylerde yaayan insanlar ancak
kendi karnlarn doyurabiliyorlar ve keilere de ok fazla katkda
bulunamyorlard. Bu nedenle keiler, kk gruplar halinde srekli ky
ky dolarlard. 135
Keiler zamanla kendi memleketlerinden o kadar ok uzaklatlar
ki, geriye dnmeleri imkansz hale geldi. Geni bir corafyaya yaylan
manastrlar belirli bir merkeze baldrlar. Budann yaad bu merkez
blgeye Magadha denilmekteydi ve Budaya bal olarak kutsal kabul
edilen yerlerde bir bakma merkez saylmaktayd. Magadha hem ticari,
hem de politik bir merkezdi, oraya byk bir krallk kurulmutu. 136
135
136

Bkz, H.Kulke ve D.Rothermund.

Migot, 225-226.

Merkezden, uzakta ki keileri srekli takip etmek zorlamt. lk

retiyi orijinal tutmak ve nemini kaybetmemek iin keiler sk bir
disiplin halindeydiler. Budann yolunu takip etmeden keiler kurtulua
eriemeyeceklerini dnyorlard. 137
Keiler doma konusunda deil de, disiplin konusunda baz hatalar
yapmaya balamlard. Keilerin byle hatal durumlar merkeze
iletiliyordu. Bu nedenle disiplin kurallarn bir an nce yazya geirme
ihtiyac meydana gelmiti.
Nitekim M.S. I. yzylda Vinaya Pitaka ad altnda kurallar btn
yazya geirilmeye balanmt. Ancak bu yazma ii birka asr srmtr.
Vinayann toparlanp yazlmasnda 2 kiinin rol ok byktr; Upali
denen kei Vinayada ok nemli birisidir, o hem disiplinin hem de
ritellerin sahibiydi. Upalinin hocasna verdii cevaplar sayesinde Vinaya
Pitaka olumutur. kinci kii ise Anandadr. O, daha ok ezberindekilerini
okuyarak Dhammann toparlanmasna yardmc olmutur. Tripitakada ki
Suttalar bu yzden hep bunu yle duydum diye balamaktadr. 138
Manastr hayat yaylrken kimi yerlerde ok byk siyasi destek de
grmtr. Mesela

Kral Aoka Budizmin yaylmasnda en etkili olan

isimlerden birisidir. Aoka M.S. 260 ylnda tahta gemi, herhangi yazl
bir belge olmad iin de kendisi retinin unutulmamas iin dalara ve
talara bir takm yazlar yazdrmtr. Bu dnemden sonra ilk keilerin
kuralc, fakir ve kat yaants biraz daha rahat ve organize bir hayata
dnmtr. Hatta kral Aoka, olu Mahinday Budizmin yaylmas iin
137
138

Percheron, 102.
Brosse, 122.

Seylana gndermitir. Pali dilinin yaygn olduu Seylanda Mahinda epey

kalm ve orada Palice Budist metinlerin olumasna katk salam, ekil
vermitir. Kral Aokann baz blgelerde Yunan saldrlarna urad da
olmu ve o blgelerde Ananda mecburen misyonerlik faaliyetlerini
azaltmtr.
Kral Aokadan sonra kral Piyasadi ortaya km ve Budzimin
yaylmasna katkda bulunmutur. Bu kral bir ok manastrlar yaptrm ve
dini yaanty yaygn hale getirmitir.
Budizmin yaylmasyla birlikte manastr hayatnn da yaylmas
ok byk engellerle karlamamtr. Brahmanizmde ve Hinduizmde
denizleri geerek misyonerlik yapmak dinen yasaktr. Bu dinlere gre
herhangi bir denizi okyanusu geen kii kastn kaybetmektedir, dolaysyla
dinini de oralara gidip yayamaz. 139 Ama Budizm kast kabul etmedii iin
denizleri am ve Hinduizmin ve Brahmanizmin giremedii blgelere
rahata girebilmitir.
Fakat VII. ve VIII. asrlarda Mslmanlarn o blgelere
ynelmesiyle birlikte, Budist manastr hayatnda bir gerileme dnemi
balamtr.

2) Budizmin Yaylma Esnasnda Ortaya kan Farkl

Manastr Ekolleri
Budizm yaylrken ok farkl mezhepler ve ekoller ortaya kmtr.
Buda lmeden nce herhangi bir ayrlk sz konusu deildi. Zamanla dinin
139

Migot, 226.

ok farkl yerlere geni bir biimde yaylmasyla ve Buda hayatta olmad

iin ska sorulan sorulara cevap bulunamamasyla ortaya kan gr
ayrlklar olmutur. Bunlar zmek maksadyla keiler bir takm konsiller
dzenlemilerdir.
lk yaplan konsilde kutsal kitaplarn yazlmasna karar verilse de
uzun bir sre keiler manastrlarda retiyi kitap olmakszn yaymlardr.
Birinci konsilden sonra Budizmde laik ve Budist kei ayrm iyice netlik
kazanmtr. Nitekim Sangha tekilatnda daha ok otoriter ve disiplinli bir
hayat tarz ortaya kmtr.
3. konsil ise Paliputrada yaplmtr. Bu konsilde Sangha tekilat iki
byk kola ayrlmtr. En byk kopma Mahsmghikas ve Sthavira adnda
iki ayr ekoln ortaya kmasyla sonulanmtr. 140
yaylmas

esnasnda

bu

byk

gr

ayrl

Sangha tekilatnn
devam

etmitir.

Mahsmghikas mezhebi topluluun ilk eklini korumu ve yaylmaya yle

devam etmitir. Bunlara daha sonraki aamada Mahayanistler denmitir.
Sthaviras mezhebi ise, laiklerle, bayan keileri Sangha tekilatna hi
kabul etmemeyi ve aristokrat bir yapy arzulamaktadr. 141

Bunlara da

Theravadinler denmitir. Vaisalide yaplan 2. konsilden de bahsetmitik.

Daha sonra daha farkl ayrlmalar da sz konusu olmutur. Ama manastr
hayatnda en byk ayrlmalar laikleri ve kadnlar manastra alma
konusunda yaanmtr.
Her blgede uygulanan manastr hayat mezheplere bal olarak
farkllklar gstermektedir.
140
141

Brosse, 124.
Migot, 214.

3) Byk Ekolde Manastr Hayat

Buda lmeden nce herhangi bir blnmeye maruz kalmayan Budizm
zamanla farkl ekollere ayrlmtr. Bu ekoller yaplan her konsilin ardndan
biraz daha ekillenmilerdir. Her Budist ekol manastr hayatn kendi
anlayna gre yaamtr. Her ekoln yaam artlar ve kurallar da farkldr.
Budann lmnden sonra ten daha fazla ekol meydana kmtr. Fakat
biz Budizmde nem tayan 3 byk ekole yer vermekteyiz. Bunlar srasyla,
Theravada, Mahayana ve Vajrayana ekolleridir.

a) Theravada Ekolne Bal Manastr Hayat

Theravada

ekolne

bal

manastrlar

zellikle

Birmanyada,

Kamboyada, Seylanda, Laosta, Penang blgesinde ve Taylandda

yaylmtr. Bu ekoller daha ok Pali dilini kullanmaktadrlar.
Theravada ekolne bal olan keilerin manastr hayatn ksaca ele
alalm. Bu ekolde ergenlik ana ulam herkesin birka ay manastr
hayatn yaamalar beklenir. Genelde manastra giren kii istedii sre kadar
orada kalabilmektedir. Fakat muson yamurlar dneminde zellikle
manastrdan dar pek klmamaktadr. Kei aday srekli manastrda
kalrd, en fazla 7 gn iin zel bir izin alabilmektedir. Ayrca bu adaylara
manastrlardan kma izni sadece kutsal yerlerin ziyareti iin verilmektedir.
Bu adaylarn kurallar ileriki blmlerde uzunca anlatlacaktr. Burada ksaca
gnlk hayatlarnda yaptklarndan bahsetmekle yetineceiz.

Aday keie zellikle meditasyon ve Dhamma eitimi verilmektedir.

Aday keiin gnlk hayat yle balamaktadr: Manastrda zil en ge sabah
4te almakta ve keiler kalkmaktadrlar. Tuvalet ve temizlik ihtiyalarn
gren keiler 3 tane sar elbise giymektedirler.

Bu elbiselerin srasyla

isimleri yledir : sabong, ciiwaun(civara), sangkhaa. Kyafetlerini giydikten

sonra da ttsler yaklmakta ve

kendi odalarnda bulunan Budann

heykelinin nnde diz kmektedirler. Odalarndan ayrldktan sonra

karlatklar herkese selam vermekte, kranlarn sunmakta ve biraz da
meditasyon yapmaktadrlar. Btn bunlarn ardndan ikili gruplar halinde
byk bir

meydana gelmektedirler. Her kei gnah ilediyse dier

arkadana bunu itiraf etmekte ve tvbe etmektedir. 142

Btn bu eylemler gne domadan bitmi olur. Bunlarn ardndan
keiler kendi odalarna ekilmekte ve zel kyafetlerini karmaktadrlar.
Birka dakika dinlenmenin ardndan tekrar kei kyafetlerini iki
omuzlarn kapatacak ekilde giymektedir. Keiler ellerine dilencilik
taslarn almakta ve dilenmek iin yola kmaktadr. Sabah 7de kei
manastrna dnm olur. Her kei bulduu ya da toplad yiyecekleri
ortaya koymakta ve dileyen kei dilediini almakta serbesttir. Kk
manastrlarda genellikle hep birlikte yemek yenilmektedir.
Sabah 8.15te ikinci kez zil almakta ve bu sefer keiler toplu ayin
iin byk salonda toplanmaktadrlar. Srasyla oturmak zorunda olan
keilerden en eskiler en nde ve en yeni adaylar da en arkaya
oturmaktadrlar. Saat 8.30da bakan gelmekte ve salondaki ttsleri

142

Bkz Gard, 220-230.

yakmaktadr. Keiler ise dizlerinin stne oturmakta ve ellerini havaya

kaldrarak dua etmektedirler. Bakanlar da keilere dnerek kutsal kitaptan
baz blmler okumaktadr.
Sabah 9da bakan, kei adaylarna yarm saat Vinayay ve
Dhammay

retmektedir.

Ayin

sonunda

btn

keiler

odalarna

ekilmektedirler. Ama manastr bakanna hizmet etmek iin birka grevli

kei srasyla salonda nbete kalmaktadrlar.
Dier

keiler

odalarna

ekildikten

sonra

orada

devlerini

hazrlamaktadrlar. Vinaya Pitakadan blmler okuyup ezberlemektedirler .

Saat 11de bir saati bulabilen ikinci yemeklerini yemektedirler. Bu yemek ya
keilerin topladklar azklardan ya da mutfakta alarn piirdiklerinden
olumaktadr. Daha sonra keiler tekrar odalarna ekilmekte ve Vinayadan
blmler okumaktadrlar.
Keiler ksa bir banyonun ardndan saat 5ten saat 6ya kadar
dinlenmektedirler. Bu sefer nc zil almakta ve keiler ikinci kez hepsi
ikili gruplar halinde giderek salonda toplanmaktadrlar. Hep birlikte
Suttalarn okunduu bu tren sabahkinden daha uzun srmektedir. Tren
bitiminde keiler odalarna ekilmekte ve eer devleri yoksa dinlenmeye
gemektedirler. devleri olan keiler bunlar yapmakta, hocalarndan tavsiye
alan keiler de bulunmaktadr. Hocalar gerekli grdkleri talebelere akam
dinlenme saatlerinde ders anlatmakta ve keiin bir gn bu ekilde sona
ermektedir. 143

143

Bkz Gard, 220-230.

b) Mahayana Ekolne Bal Manastr Hayat

Mahayana Budizmine bal devletler unlardr: Japonya, Kore,
Vietnam, Hong-Kong, Malaca ve Singapurun baz blgeleri. Mahayana
Budistleri sadece keilerin deil, ayn zamanda da toplumun her ferdinin iyi
insan olmasn istemektedirler. Bu mezhebe gre, dilencilik nemlidir, nk
kii bir bakma boyun emeyi bu ekilde renmektedir. Keiler sokaklarda
gezerek bahi toplamakta ve yolda kimseyi gremezlerse de h diye
seslenmektedirler. Keiler sokaklarda grup halinde gezmekte ve kimseyi
grmemek iin yere kadar uzanan apkalar takmaktadrlar.
Bunun dnda baz zengin aileler keilere gnlk balar
yapmaktadrlar.

Mesela

ekinlerin

yaygn

olarak

ilendii

sonbahar

mevsiminde keiler kylere gitmektedirler. Bu ekolde toprakla uraan ok

kei bulunmaktadr. Aralarnda hibir fark olmakszn kimi odun toplamaya,
kimi sebze ekip dikmeye, kimi ise su getirmeye gitmekteydi. Manastrn
idaresi en eski olan keie aittir. lerinde bir a, bir muhasebeci, bir beki,
Buda heykelleriyle ilgilenen bir hizmetkar, bir mdr, bir de bakan
bulunmaktadr. Alt ayda bir bu grevlilerin yerleri tamamen deimektedir.
Sabah saat 10da kahvalt toplu bir ekilde yaplmaktadr. Akam
yemekleri de, toplu bir duayla balamakta ve yemek bitimini bakan iaretle
sylemektedir. Zil alnca keiler hep birlikte yemek salonundan
ayrlmaktadrlar.
Yemekten sonra keilerin dua salonu vardr. Orada dualar okunmakta
ve meditasyon yaplmaktadr; bu ekolde gelmi gemi btn Budalara
dualar edilmektedir. Daha sonra Suttalar okunmakta, bunlar kimi zaman

ezbere, kimi zaman ise renmek amacyla yznden okumaktadrlar. En

sonunda keiler srasyla Suttalar hep bir azndan okumaktadrlar.
Bunun dnda ortadan Budann heykeli olan, zenle tefri edilmi
bir meditasyon salonuna geilmekteydi. Keiler srasyla Budann
heykelinin nnden saygyla gemektedirler.
Akam saat 9da uyumadan nce keiler tekrar Suttalardan bir
blm okumaktadrlar. Her keiin odasnda kendine ait bir tek rts
bulunmaktadr.
Sabah saat 3.30da uyanan keiler lavaboya gitmekte, suyu kstl
harcamaktadrlar. Keiler belirli dnemlerde manastrdan darya hi
kmayp meditasyon yapmakta ve bu dnemler u tarihlere tekabl
etmektedir; Mays-Austos aras ve Kasm-ubat aras.
Her gn aday kei hocasna gitmekte ve dersini vermektedir. stee
gre yazn veya kn sonunda kei manastr brakp gidebilmektedir.
Manastrlarda kalan keiler grevlerine devam etmekte ve ykselme
imkanna sahip olmaktadrlar. 144

c) Vajrayana Ekolne Bal Manastr Hayat

Bu ekol daha ok Nepal, Tibet ve Mongolyada grlmekteydi. Bu
ekolde manastr organizasyonu dierlerinden epey farkldr. Bu manastrlar
yap itibariyle 4 byk blmden olumaktadr; mabet, seminer yeri,
meditasyon odas ve kei kulbeleri.

144

Gard, 227- 235.

Mabet ibadet merkezidir, ayn zamanda da idare merkezidir. Seminer

yeri Budizm retisinin aklamasnn ve yorumunun yapld bir yerdir.
Meditasyon yeri adndan da anlalaca zere yoga ve meditasyonun
yapld odadr. Kulbeler de keilerin kendilerine ait zel odalardr.
Bu manastrlarda, dini bilgiler dnda mantk, iir, tarih ve dil bilgisi (
zellikle Sanskrite) gibi dersler retilmektedir. Seminerin banda bir
bakan, birka asistan ve 50ye yakn renci bulunmaktadr.
Gne domadan zil eliinde keiler kalkmaktadrlar. Yarm saat
iinde hepsi toplanma salonunda bulumaktadrlar. Krk be dakikalk ayin
sonunda keiler kahvalt iin kendi odalarna ekilmektedirler. Herkes kendi
yemeini hazrlamaktadr, nk keilerin yemekleri okul tarafndan takdim
edilmemektedir. Yemekler peynir, ay ve kurutulmu etten olumaktadr.
Sabah 8 gibi ikinci bir zil almakta ve dersler balamaktadr. Talebelerden
birinin tm snfa en son dersi tekrar etmesiyle yeni ders balamaktadr.
Tibet manastrlarnda okunan kutsal kitaplar Suttalardan bir blm
olan Satralardr. Paralara blnm olan Satralar renciler tarafndan
ezberlenmektedir. Suttalar daha ok ibadet esnasnda okunmaktadr. Ders
toplam 2 saat srmekte ve le 12ye doru herkes odasna ekilmektedir.
Keiler biraz dinlendikten sonra 2ye doru, bir asistann yanlarna gitmekte
ve sabahki dersi birlikte tekrar etmektedirler. Hava gzel olduunda dersler
daha ok darda yaplmaktadr. kindi saat 4te hoca btn keileri tekrar
yanna toplamakta, sabahki ders gzden geirilmekte ve muhtemel sorulara
cevap verilmektedir.

Bu dersten sonra herkes toplu yenilen akam yemeine kadar serbest

olur. Yemekten sonra renciler birbirlerini ziyaret etmekte ve ou kei
yatmadan nce bir saate yakn meditasyon yapmaktadr. Manastr hayat bu
ekolde toplam 3 yl, 3 ay ve 3 gn srmektedir. 145

II. BLM
BUDST MANASTIR HAYATININ MAHYET VE KURALLARI

Budizmde manastr hayatnn k ve yayl srecini inceledikten

sonra mahiyeti hakknda artk bilgi verebiliriz. Budizmde manastr hayat
zamanla ekillenmi olup ilk etapta kurallar konulmamtr. Zamanla kurallar
bir kitap halinde toplanmtr. smi Vinaya Pitaka olan bu kitabn
derlenmesinden sonra keiler uygulamalarda ar ayrlklar yaamamakla
birlikte, Budizmde mezheplere gre bir uygulama fark bulunmaktayd.
Genel itibariyle manastr hayatn tercih etmi olan kii Nirvanaya ulamak
arzusundayd ve buna ulamann en iyi ekli de bu manastr hayatnda
mmkn gzkmekteydi. Nitekim baz manastrlarda keiler srekli
kalabiliyor, bazlarnda ise keiler belirli bir eitim sonucunda oray terk
ediyorlard. Bu tamamen keie braklan bir zgrlkt.

145

Gard, 237-240.

A. MANASTIR HAYATININ (SANGHA TEKLATININ)

MAHYET

Manastr

hayatnn

nemi

Sangha

tekilatndan

kaynaklanmaktayd. nk Nirvanaya ulaan kiiler sadece keilerdi.

Budizmde retiyi orijinal halde tutan ve yaayanlar da sadece keilerdi. Bu
nedenle manastr hayatn en iyi ekilde temsil eden Sangha tekilat onun
mahiyetini anlamamza yardmc olacaktr. Manastr hayat bir yaam ekli ve
bir yaam tercihidir. Her manastrn kendine ait bir yaam tarz
bulunmaktadr. Mesela baz yerlerde keilerin astroloji gibi farkl konularla
uratklar sylenmektedir. Baz yerlerde ise keilerin doa st glerle
ilgilenip, hatta cinleri kovaladklar da rivayet edilmektedir. 146
Budann kendi elbiselerini kartp dilenci elbiselerini giymesi
Budizmde mistik ya da manastr hayatna gemenin semboldr. Dnya
hayatn terk edip manastr hayatn tercih etmi olan Buda dier keiler iin
de ilk rnektir. 147
Buda, manastr hayatnn statik deil, dinamik bir yaps olmasn
istemitir. Kei, kendi manastrnda kapal bir ekilde yaamakla dinini ya
da retisini dier insanlara retmezdi. Budaya gre gerei bulan kii
bunu hi gizlememeli ve retiyi misyonerlik yoluyla insanlara yaymalyd.

146
147

Percheron, 101.
Masson, 123.

Bu sebeple Buda, keilerine bir yere kendilerini kapatmamalarn ve

insanlara retiyi anlatmalarn her zaman tlemitir. 148
Ayrca Buda manastr hayatndan kast sistemini de kaldrarak bir
kolaylk getirmitir. Budaya gre her insan manastr hayatn tercih edebilir
ve Nirvanaya ulama ans herkesin eit olabilirdi. nk Buda iin manastr
hayatna girme, kiinin bu hayat benimseme biimidir.
Budist manastrlarn yaplar da bulunduklar blgelere gre
farkllklar arz etmektedir. Mesela scak blgelerde keiler ak havada
kalrlard ve manastrlarn iine sadece uyumak ve muson yamurlarndan
korunmak amacyla girerlerdi. Ama mesela Tibet gibi souk blgelerde
manastr binalar daha kalndr ve kale eklindedir. Keiler bu blgelerde
manastrlardan fazla dar kmazlard. Toplant, meditasyon salonlar ve
ktphaneler ierdedir. 149 Zaten okuma ve eitim manastrlarda ok nemli
bir yer tekil ettiinden dolay bunlar ierdeydiler.
Manastr hayatn yaayan keiler ok gezmelerine ramen, srekli
neden yer deitirdikleri de tam olarak anlalmamaktadr. Herhalde
gerektiinde ve renme amal bir yer deiimi sz konusuydu. Mesela
keiler ayda bir kez meditasyon amal, kabirlerin yannda uyumaktaydlar.
Gezmeye baladklarnda da, daha ok keiler misyonerlik yapmak iin yola
karlard.
Manastrlar Budistlerin toplanma binalardr ama bu Hristiyanlktaki
gibi herhangi bir kutsallk vasf tamazlar. Budistler iin oralar sadece
ibadet ve talim yerleridir. lk bata vihara da denen bu Budist mabetleri sade,
148
149

Coomaraswamy- I.B.Horner, La Pensee de Gautama, Le bouddha, Paris 1993, 90-91.

Percheron,100.

gsterisiz ve ok sradan yaplard. Ama zamanla viharalarn yap zellikleri

tamamen ya da ksmen deimitir. lk nceki sadelik zaman ierisinde
terkedilmi ve yerine ihtiaml binalar yaplmtr. Siyam, Kamboya, Laos
ve Seylan gibi yerlerde gm hatta altn malzeme bile kullanlmtr.
Ayrca manastrlar tenha yerlerde yaplmtr. nk keilerin sakin
ve telasz bir hayat yaamalar gerekmekteydi. Rahipler insanlardan zaman
ierisinde hep uzaklamlardr. Manastrlarn uzak ve tenha yerlerde, hatta
bazen da balarnda yaplm olmalarnn nedeni belki de bundan
kaynaklanmaktadr. Keiler dnya hayatndan kopmak iin toplumdan ayr
ve uzak yerlere manastrlar kurmulardr. Byle olunca keiler iin renme
ortam salanm ama halkn da renme imkan kstlanmtr.

Halbuki

Buda retiyi herkese yayma emri vermitir. Nirvanaya ulama artlar

sadece bu gibi manastrlarda tam salanm gzkmektedir. Keiler bazen
tek, bazen de grup halinde bir yaam srmekteydiler. Manastrlarda her
keiin ayr bir odas vard, fakat keiler hizmetlerde ve almalarda grup
halinde olurlard. 150
Budist keiin hayat genellikle manastrda gemekteydi. Binalarn
iinde kutsal kitap okuma yerleri, mutfak, yatakhane ve kyafet odalar vard.
Bu nedenle dilencilik iin darya kmak zorunda kalyorlard. Budann
arzu ettii manastrlar sadece toplanma amacyla yaplan sade ve kendi iinde
bir btnlk arz eden manastrlard. Bu nedenle Buda manastrlar kurarken
belli bir hiyerarik yapdan bahsetmemitir. Buda manastr tek bir vcudun

150

Masson,123.

paralar olarak grmtr. Buda lmeden nce btn topluluklarn bana

bir bakan sememitir, nk kendinden sonra bir veliaht yoktu. 151
Budizmde Budann arzulad ideal bir manastr hayat vard. Bu
ideal hayat keiin kendi kurtuluu iin deil de bakalarnn kurtuluu iin
adam olduu bir hayatt. Halbuki dier dinlerde dnyay terk etmi, kendi
adna manastr hayatn tercih etmi keiler vard. Budizm bu zellii ile
dier dinlerden ayrlmaktadr. 152
Manastr hayatn yaayan keie hem kiisel, hem de toplumsal
grevler dmektedir. Budizmde kendini manastra adam bir kei hibir
ktlk yapamaz, nk o kurtulu yolundadr. Ama ayn zamanda da laikler
iin keiler retiye uyan en gzel modellerdir ve laiklere Dhammay
retmek keilerin belli bal grevlerindendir. 153

Budizmde en byk

ayrm keiler ve laikler arasndadr. nk Budizm dini, keiler sayesinde

yaylm ama laikler sayesinde de maddi gelir salanmtr. Keiler ilk
nceleri dilencilikle geinmelerine ramen zamanla laiklerin evlerine gitme
ruhsatn bile almlardr. 154
Buda, keileri iin ne tam bir zevk hayat, ne de tam bir lm hayat
istemi, bunun tam ortasn arzu etmitir. Budann arzu ettii manastr hayat
zamanla deiikliklere

uramtr. Bekarlk kural en nemli nc

kuralken bu zamanla deiime uramtr. Mesela Kemirde u anda evli

keiler bulunmaktadr. 155

Hindistanda dilencilik en belirgin zellikken,

gnmzde in, Kore ve Vietnamda

151

Bkz, Percheron.
Bkz, Faure.
153
Percheron, 91.
154
Conze, 63.
155
Conze, 66.
152

keilerin dilenme adeti tamamen

ortadan kalkmtr. 156 Ama unu da unutmamak gerekir ki Budist keiler her
devirde retiyi en iyi yaayan kiilerdir.

B. MANASTIR ( SANGHA TEKLATINDAK) HAYATINDAK

KURALLAR

Hem erkek keilerin, hem de kadn keilerin manastr hayatn

tercih ettikten sonra uymalar gereken belli bal kurallar vardr. Bu kurallar
Vinaya Pitakada belirtilmitir. Ayrca, herhangi bir konuda konulmu olan
bir kural varsa onun mutlaka neden meydana geldii ve hangi olaydan sonra
ortaya kt da Vinayada belirtilmitir.
Herhangi bir kuraln o dnemde neden kaynaklandn Vinayadan
rahata anlayabiliriz. Vinayada ilenen her hangi bir gnah karlnda
hangi cezann verilecei belirtilmitir. Bu kitapta

kimi kurallarn Buda

tarafndan, kimi kurallarn ise sonradan mritleri tarafndan konulduu

bilinmektedir.
Zamanla farkl gruplara ayrlan Sangha tekilat ayn zamanda
yaylmaya da devam etmitir. Ama bu gruplardan kimileri baz kurallar
benimsememi, bazlarn da benimsemitir. Bu nedenle her grubun kendine
has bir kurallar btn ve bir de yorumu vardr. Baz Budist gruplar bir takm
kurallar yok saymlardr. rnein Theravada ekol Vinaya Pitakann 4
byk blmden olutuunu iddia eder. Blmler unlardr: Bikkhuvibhanga, Bikkhuni-vibhanga, Khandahaka (Mahavagga, Cullavagga) ve

156

Bkz, Masson ve Conze.

Parivara.

Bikkhu-vibhanga ve Bikkhuni-vibhanga kitaplarnda kurallarn

niin konulduu anlatlmaktadr. Her kural iin ayr bir neden belirtilmitir.
Khandahaka kitabnda ise keilerin hayatn kolaylatracak zel izinler ve
uygulamalar ve keilerin kyafetleriyle ilgili konular yer almaktadr.
Parivada ise ayrntlar ve Vinaya Pitakann zeti yer almaktadr.
Mahayana Ekol ise Vinayann 2 byk blmden olutuunu ileri
srer. Onlar da unlardan oluur: Bhiksu Vinaya ve Bhiksuni Vinaya.
Vinayanadaki btn kurallara da Prtimoksha denmektedir. 157

1) Manastra Giri Kurallar

Manastra giren kii nce adaylktan balar. Almas gereken bir yol
ve eitim vardr. Bu eitimin sonulanmasyla birlikte Nirvanaya ulam
kabul edilmektedir. Bu sre boyunca adaya yol gsteren hocalar vardr ve
srecin basamaklarn sra sra takip eder.
Kei olmak isteyen kii, nce bu isteini kendi adna istemelidir. Bu
toplulua girmek isteyen kei, ncelikle manastr bakanndan manastra
giri talebinde bulunur. Byle bir talebin ardndan kei aday 2 hocaya tabii
olur; bunlardan biri entelektel hocas, yani upadhyaya, bu hoca keiin
manevi danmandr ve Dhammann da reticisidir. Dier hocas ise ruh

157

Wijayaratna, 18-19.

hocas, yani acharya olurdu; bu hocas da keie bilmesi gereken kurallar

ve gelenekleri retirdi. 158
Kei sz vermekle manastr hayatna girmek istediini belirtmi
saylrd. 159

Bu szleme yaplrken ncelikle keie evli olup olmad

sorulurdu. Daha sonra ise salar, kalar ve vcudundaki btn kllar tra
edilir ve keiin zerine su dklrd. Ardndan keie 3 tane kyafet
verilirdi. Btn bu eyalar elden ele alm olduu son eylerdir. Bundan sonra
dilencilik yapaca iin, kei sadaka dnda hibir eyi elden almayacaktr.
Bunlar yaptktan sonra aday upasaka olurdu. Yani bu kei artk laik bir
kei olmu kabul edilirdi.
Bu giri treni ller ve diriler iin yaplan bir duann ardndan sona
ererdi. Kei bu trenin sonunda yere su serper ve kei aday ardndan 108
kural dediimiz kei kurallarn dinlemek zorundadr. Bu kurallar okuyan
eski bir rahiptir. 160 Kurallarn ardndan keiler okuma ve meditasyon yapar
ve kutsal kitaptan blmler okurlar. Bylelikle artk keiin retimi
balamtr.
Sanghaya giri 7 yanda balayabilir. 7 yalarnda manastra giren
ocua pabbaja denilmektedir. Bu ocuk 10 temel kurala uymay kabul
eder. 161 Manastra giren aday eer ocuksa ailesinin izni gereklidir ve adayda
bulac herhangi bir hastalk bulunmamaldr. 20 yana gelmi adayn kei
olmas iin yeterli bilgiye sahip olmas ve dier keilerin onay
gerekmektedir.

158

Brosse, 73-74.
Percheron, 99.
160
Percheron, 99.
161
Harvez, 261-262.
159

Ayrca keie nce 13 yanda sonra da 18 yanda iki byk tren

yaplr. 162

Ancak esas tren 18 yanda yaplan trendir. Bu tren kei

adaynn 10 erkek keiin nnde sz vermesiyle gerekleir. Upasampada

denen bu trende kei aday bir takm sorulara cevap vermek zorundadr.
Ayrca kadn keilerin byk treninde ise 10 erkek kei, 10 tane de kadn
kei bulunmaktadr. Bu byk trenin ardndan artk kei 4 byk yasa
( adam ldrme, hrszlk, vnme, cinsel iliki) ineyemez. 163 Bu trenin
akabinde aday, tekilata tam olarak girmi saylmaktadr.
Bir Budist keiin eitimi 21 yana kadar devam etmektedir. 21
yanda gelen keii danman st kurula tantrd. Kei bu eitime
baladktan sonra artk cemaate ve toplulua kabul edilirdi. Bundan sonra kei
btn kurallara uymaktadr. zellikle uymas gereken 5 ana kural vardr;
ldrmemek,

almamak,

zina

yapmamak,

yalan

sylememek,

alkol

kullanmamak. Kei ncelikle hizmetli saylmaktadr, daha sonra adaya tam

kei denilmektedir. En sonunda kei Sanghaya girdikten 10 yl sonra ise
tamamen zgr saylmakta ve dilerse ayrlabilmektedir.
Keiler arasnda belirli bir hiyerarik sralama yoktur. Ksaca bir
keiin mertebelerini yle sralayabiliriz;
1.

klesha; yeni manastra girmi olan keie denmektedir.

2.

gati; daha iyi artlarda dirilmeyi hak eden kiiye denir.

3. aryamarga; ktl, arzuyu ve vurdumduymazl atan

kiiye denir.
4. sakridagamin; bir tek kez gelen kiiye denir.
162
163

Faure, 53.
Faure, 53.

5.

anagamin; geri gelmeyecek olan kiiye denir.

6. arhat; aziz olan kiidir. Btn tutkulardan arnm olan

kiiye denir. Zirve Nirvanaya ulamaktr. 164

2) Manastrdaki Dier Kurallar

Budizmde keiin manastra girerken uymas gereken kurallar
olduu gibi manastra girdikten sonra da uymas gereken bir ok kural vardr.
Bu kurallardan kimi genel, kimi ise zeldir. Genel kurallar arasnda en nemli
olanlardan biri, keiin mlkiyet hakknn olmamasdr. nk Budist
keilerin geim kaynaklarndan birisi dilencilik, dieri ise laiklerin
yardmdr. Keiler bu yemeklerini dilencilikle elde ederler. Dilencilik iin
bir tasa sahip olan rahip iin ayrca bu tas, bir otorite semboldr. ayet
rahip bu tasn bir bakasna verirse otoritesini vermi saylr. Dilenirken
rahip hi konumaz, bir ey istemez ve aldnn karlnda teekkr de
etmez. Kei dilencilik yapmakla kendini alalm hissetmez. Dilenmek kei
iin bir nefis terbiyesidir. Budizmde dilenmek bir ekol ve disiplin aracdr.
nk Budaya gre dilenmek kiiyi kibirden korur ve keie azla yetinmeyi
retir. Keiin manastrdaki zel eyalar unlardr; 3 para kyafet, 1 jilet,
atal, ineler, szge, yelpaze, kemer, tas ve tencere. 165 Bunlar zaruri olan
ihtiyalardr. Kei iin yannda bunlar bulundurmak gayet normaldir, izin
verilmitir de. nk bu objeler mlk saylmazlar.
Manastr hayatnn nemli ikinci kural ise keilerin iddetten uzak
durmalardr. Hayvanlara sayg gstermek zorunda olan keilerin et yemeleri
164
165

Brosse, 72-73.
Percheron, 94.

dahi yasaktr. Baz Budist tarikatlar bunu daha da ileri gtrerek st imeyi
ve yumurta yemeyi de yasaklamlardr. Baz tarikatlar (Gney Hindistan) ise
bu kurala daha bir serbestlik katp balk avna izin vermilerdir. 166
Hayvanlara sayg gsterilecei gibi, keiler tm canllara da sayg
gsterirler. nsanlara kar da ok duyarl ve hogrl olmak zorundadrlar.
iddetin her trlsnden uzak kalarak nefislerini terbiye ederler. Budizmde
her trl kt saylacak eylem yasaklanmtr. Keiler kendi aralarnda da
kavga etmezler, birbirlerine kar tam bir itaat sz konusudur.
Manastr hayatnda nc nemli kural keiin bekar kalmasdr.
Karsna ve ocuklarna ar balanarak Nirvanadan uzaklar dncesiyle
bu kural art koulmutur. nk Budaya gre bir kadn meditasyona
engeldir. Bir rivayete gre ise Buda aylarca kendi babasnn 2.eini (st
annesini) manastra kabul etmeyerek kapnn nnde brakmtr. Buda yllar
sonra kadnlarn toplulua girmesine izin vermi ve kadnlar manastr
hayatna kabul da etmitir. leriki blmlerde bu konu ayrntl bir ekilde
irdelenecektir. Budizmde manastr hayatndaki bekarlk kural 2000 yldr
srmektedir. Erkek keiler bu yasaktan dolay ellerini kadnlara bile
dokunmazlar.
Bu kural baz keiler iin ok byk nem arz etmektedir. Bu
kurallara smsk bal olan keiler dii ata binmeyi bile reddederler.
Kadnlara bakmamak iin baz keiler yzlerini yelpaze ile gizlerler. Bir
Budist kei kazara bir bayanla ayn arabaya binmi olsa da kesinlikle ona ne

166

Percheron, 94.

konuur, ne de ona bakar. 167

Kadnlarla ayn mekanda bulunmalar

tesadfidir, isteyerek byle bir ey olamaz.

Gnmzde az da olsa bu kurallar hafifletilmi ve baz yrelere gre
farkllk gstermektedir. Bu kurallarda istisnai durumlarda da vardr. Mesela
Lamaik Budizmde bu kurala uymak art deildir, Lamaik Budizmdeki sakyapa kabilesinde bekarlk kural geersiz olup, kadnn

aydnlamaya bir

vesile olduu kabul edilmektedir. 168

Budizmde genel itibariyle cinsel iliki kurmaya ya da evlenmeye
sadece laiklerin hakk vardr. Ama laiklerden bekarlk kuralna uyana byk
vg sunulmaktadr. Budizmde esas olan nokta, en ok arzu edilen eyi
brakabilmektir. Budizmde bekarl kutsal kitaplara dayandran grler de
vardr. Budist kutsal kitaplara gre ilk insanlarn cinsel bir zellikleri ya da
arzular yoktu, bunu insanlar sonradan uydurdular. Bunun dnda Budist
kutsal kitaplarna gre

insanlar arasndaki karlkl sevgi

maddi deil,

tamamen manevi olmaldr. 169

Keilerin uymas gereken en nemli 3 byk kural bunlardr.
Onlarn uymalar gereken ikinci derecede kurallar da vardr. Bu kurallardan
bazlar ahlak boyutla alakaldr. Mesela kei gece yatarken sana
yatmaldr, elbiselerini kendi ykamaldr,

ehirden uzak yaamaldr,

elleriyle apur upur yemek yememelidir, az doluyken konumamaldr,

komusuna ve komusunun malna kt gzle bakmamaldr. 170 Sosyal
alanda da keiler iin baz yasaklar mevcuttur. Keiler tiyatro ve mzik

167

Percheron, 94.
Masson, 127.
169
Masson, 128.
170
Percheron, 92.
168

leni gibi faaliyetlere katlamazlar. nk buralara gitmek iin para

bulundurmak gerekir ki bu da Budizmde manastr hayatna tamamen
aykrdr. 171
Kadnlarla ilgili ok fazla yasak olduuna daha nce deinmitik.
Bu konuda daha ayrntl kurallar vardr. Mesela erkek kei kadn keiin
tasna dokunamaz, kadn keiin oturduu halya deemez, hatta oturamaz
da, erkek kei kadn keiin yannda giyinemez. 172 Kapal alanlarda bir
erkek keiin yalnz bir bayan keile oturmas yasaktr. Bunun balca nedeni
ise Sanghann birliini korumak ve erkek keiin byle bir giriimde
bulunmasn engellemektir. Bir kadn keiin bir erkek keii ikayet etmesi
yasak ama bir kadn keiin hemcinsinin suunu gizlemesi ise byk su
kabul edilir. 173

3) Budist Keilerin Hiyerarisi

Budizmde tam bir hiyerariden bahsetmek mmkn olmamakla
birlikte bir alt st ilikisi mevcuttur. Bu iliki manastrn dzenini
salamaktan te gemez; dini bir mahiyeti de yoktur. Manastr hayatnda
keiler genel olarak 4 gruptan olumaktadr; bikkhular denilen erkek
keiler, bikkhuniler denilen kadn keiler, upasakas denilen laik erkekler ve
upasikas denilen laik kadnlar. 174
Genelde en dk mertebe ocukluk dnemidir. Daha ncede
belirttiimiz gibi ocukken manastra girme ya 7 ya da 8 olabilmektedir.
171

Masson, 122.
Percheron, 96.
173
Harvey, 268.
174
Gard, 209.
172

Ama 20 yana gelmeden kei bikkhuni olamaz. Mertebe ayrm bu manada

yata vardr, ama her adayn hedefi Nirvanaya ulamak olduu iin kimse
kimseyi geemez.
Manastra giren her adayn salar kesilmekte ve aday, kei
kyafetini giymektedir. Bu srada adaya dilenme tas verilmektedir. Manastr
hayatna giren bir adayn mutlaka banda ona yol gsterecek ve ona destek
olacak bir hocas bulunmaktadr. (baba-oul ilikisine benzer bir iliki )
Keiin

Vinayada

geen

200

kural

kesin

kabul

etmesi

gerekmektedir. Manastra giren bir keiin mr boyu kei olmas beklenir,

ama bazen kei manastr terk edebilir. Srekli kendilerini manastrlara
adam olan keiler sayesinde manastr hayat devam etmektedir. Baz
blgelerde Budistler manastra olgunlamak iin, ya da

yeterli bir dini

eitimi almak iin girmektedirler. Nitekim bu eitim sonunda da oray terk

ederlerdi.
Manastrn banda dier keilerin semi olduu ba kei
bulunmaktadr. Bu bakan idari bakandr. nk, Budadan beri gelen bir
gelenek olarak evrensel bir bakan yoktur. Ba keiin kendi zel evi vardr
ve ou zaman keilerden ayr kalmaktadr. nemli ve idari iler genelde
ona yaptrlmaktadr. Laikler de ona yardm etmektedirler. 175
Budizmde Hristiyanlktaki gibi bir ruhbanlktan sz etmemiz
mmkn deildir. Herhangi bir hiyerariden o manada sz edemeyiz. Sayg
olarak ilerlemi keiler vard. Mesela kutsal kitap bilgisi, dier keilerle
iletiimleri sayesinde keiler manevi bir stnlk kazanabilirlerdi. Aday

175

Masson, 132.

keiin eitimi bu gibi kurallar iyi bilen, meditasyonda n yapm keilere

verilirdi. 176
Keilikte iki kez seilme vardr, birincisi aday renci olma, ikincisi
tam kei seilmedir. lki 8 ile 13 ya arasnda yaplmaktadr. kincisi ise 18
20 yalar arasnda yaplr. Tam keilik treninde 10 tane kei ahitlik yapar,
kadn keilerin atanmasnda ise 10 tane erkek kei ve 10 tane bayan kei
ahitlik yaparlar. Ama bayan keilerde en az 20 yana gelmi olmal ve
evlilerse 2 yl hazrlktan gemi olma art aranr. 177
Genelde

Budizm manastrnda ruhbanlk gibi bir snflandrma

yoktur. Baz keiler kutsal kitap konusunda, bazlar meditasyonda, bazlar

eitim konusunda kendilerini yetitirmektedirler. Kimsenin kimseye herhangi
bir stnl yoktur. Sadece ya konusunda

ncelik ve sonralk

olabilmektedir.
Keilerin arasnda en bilgili, en sayg gren kii daha yksek kabul
edilmektedir. Ama genellikle yksek greve atanan keiler seimle gelmekte
ve

bu

seim

btn

toplulua

sorulmaktadr.

Onlar

da

seimlerini

yapmaktadrlar.

4) Kadn Keilerin Kurallar

Buda doktrinini aklarken kadn ve erkek ayrm yapmamtr.
Ancak daha nceki blmlerde bahsettiimiz gibi Buda kadnlarn manastra
girmesine ilk etapta izin vermemitir. Kadn keilerin manastr, erkek

176
177

Masson, 132.
Faure, 54.

keilerinkinden sonra kurulmutur. Kadnlarn Nirvanaya ulap ulamadklar

konusunda da uzun sren tartmalar olmutur. 178
Budann ilk dnemde kadnlar manastra kabul etmemesinin
sebebleri konusunda bir ok rivayet bulunmaktadr. Bu rivayetlerin birine gre
Buda, Kapilavatsudayken, st annesi olan Mahapajapati manastra girmek
istediini ona sylemitir. Buda ise bu teklife ilk etapta ok souk bakmtr.
Ancak st annesi Budaya bu teklifi 2 kez daha gtrm ve olumlu bir cevap
alamamtr. En sonunda dayanamayp salarn kesen ve kei elbiselerini
giyen Mahapajapati Budann manastrnn kapsna gelerek yalvarm ve
alamtr. Btn bunlara ahit olan Ananda dayanamayp Budadan st
annesini manastra kabul etmesini rica etmitir. Buda da bu kadnlar doktrine
uyarlarsa ve ilerde gelecek olan 8 kurala da uyarlarsa kadnlar manastra kabul
edebileceini sylemitir. 179
Aslnda Mahapajapati sadece kendi iin bir istekte bulunmutur
ama Buda btn kadnlara manastra girme hakk vermitir. Bylece kadnlarn
manastra kabul edilmeleri Ananda denen kei sayesinde gereklemitir.180
Budann o dnemde kadn keileri manastra kabul etmesi ok byk bir
yeniliktir. nk dier dinlerde hi byle bir durum sz konusu deildir.
Kutsal kitaplarda, Budann topluluun ihtiyalarn gz nne
alarak, sorulara cevap verdii de ou zaman aka grlmektedir. Vinaya
Pitakaya

baktmzda

da

ihtiyalara

gre

baz

kurallarn

zamanla

ekillendiini grmekteyiz. Buda kadnlarn da zamanla manastra girmek

isteyebileceklerini nceden hesaplam olabilirdi. nk Buda ihtiyalar
178

Percheron, 96.
Wijayaratna, 22.
180
Faure, 81.
179

belirginlemeden nce bunlara bir cevap aramaktayd. Mesela kurallar

konulurken de byle olmutur. Bir ihtiya meydana geldike ona uygun bir
kural konulmutur. Her ne kadar Buda ilk bata kadnlarn manastra
girmelerine scak bakmasa da, ilerde byle bir talep olabileceini de
dnmtr.
Brahmanizmde kadnn herhangi bir yeri olmadn dnrsek
Buda da bu gelenei srdrmek yerine kadnlar manastra almay kabul
etmitir. Hint toplumunda kadn keiler olmakla birlikte manastr hayatna
kabul edilen ya da

ruhban snfna dahil edilen yoktur. 181 lk kez Buda

kadnlar manastra almay kabul etmitir.

Ayrca kk apta kadn keilerden bazlar tecavze uraynca,
byle bir eyin tekrar vukuu bulmamas iin, Buda kadnlar manastra kabul
etme gerei grmtr. Buda bu saynn artmasn da beklemi olabilir. Kadn
says artnca bir topluluk oluturmak ve ona bal olmak Budaya gre daha
kolay olmutur.
Budann kadnlara yasak koymu olmas belki de kadn keilerin
erkek

keilerle

birlikte

olduklarnda

dedikoduya

sebep

olabilmeleri

noktasndandr. Buda keilerin kendi aralarnda cinsel iliki yaamalarndan

endie duymaktayd; buna ek olarak da kadnlarn gezgin bir dilencilik hayatn
gvenli bir ekilde nasl salayacaklar konusunda da endieliydi. 182
Erkek ve kadn keilerin hem ilikilerini belirleyen, hem de Buda
tarafndan konulmu olan ve kadn keilerin uymalar gereken 8 kural yledir:

181
182

Harvey, 263.
Bkz, Harvey.

1.

Kadn kei ya her ne olursa olsun mutlakla erkek keie

boyun emek zorunda ve sayg gstermek zorundadr.

2.

Muson dneminde kadn keiler mutlaka erkek keilerin

bulunduu blgelerde bulunmak zorundadrlar.

3.

Her 15 gnde kadn keiler uposathann zamann ve

retimin konusu renmek iin erkek keilere bilgi
sormak zorundadrlar.

4.

Muson dnemi bitiminde erkek keilere tvbe ya da itiraf

yapmak zorundadrlar.

5.

Kadn kei

ancak 2 yl sonunda ve erkek keilerin

onayndan getikten sonra gerek manada kei olabilir.

6.

Hibir surette kadn kei erkek keii eletiremez.

7.

Kadn keiler erkek keilere kesinlikle ders veremez.

8.

Kadn kei hemcinsinin hatasn kesinlikle gizleyemez. 183

Bu kurallarn kadn keilerin manastrdaki yerini belirledii gibi,

onlarn fonksiyonlarn da kstlamtr. Ama Buda kadn keilere bu kurallar
koyduktan sonra bikkhuni topluluunun kurulmasna yardmc olmutur.
Buda topluluu korumak adna bu 8 n kural koymutur. Bunun
dnda

kadnlarn uymas gereken daha bir ok kural bulunmaktadr.

Erkeklerde toplam

manastr kural says 250 iken kadnlarda bu rakam

348dir. 184
Buda kadnlara bu kurallar getirirken erkeklere de ayrca bir kural
koymamtr. Buda kadnlarn manastra girerek Nirvanaya ulamalarn
183
184

Wijayaratna, 30.
Faure, 54.

kolaylatrmtr. nk manastra girmeyen ister kadn olsun, isterse de erkek

olsun Nirvanaya ulaamaz.
ncelikle

Budann

slalesindeki

kadnlar

manastra

girmeye

balamlardr. Zaten onlar, kendileri bunu bizzat Budadan talep etmilerdir.

ok ksa bir zamanda her kesimden manastra giren kadnlar olmutur. u da
bir gerektir ki, manastra giren ou kadn zaten st snfa ya da zengin
snfna dahillerdi. lk manastra giren kadn keiler hem genlerdi, hem de
salkllard. 185 Bazlar manastra girmeyi din (retiyi yaama), bazlar ise
sekler hayattan kurtulmak adna, bazlar ise maddi skntlardan kurtulmak
adna girmilerdir.
Kadn keiler her bakmdan erkek keilere bal olduklar gibi ayn
zamanda da ibadetlerini gerekletirirken de erkeklere baldrlar. 186
Manastra girii coraf bakmdan ele alacak olursak, ilk kadn
keilerin Annam, in, Kamboya ve Siyama yerletiklerini grrz. Bu
kadnlar kafalarn erkek keiler gibi kaztmlar, beyaz giyinmiler,
kyafetlerini kendileri dokumular ve dikmiler, kurallar skca takip etmiler,
ama srekli erkek keiler tarafndan da gzetilmilerdir. 187
inde kadn keiler ok kapal, ulalmaz yerlerde yayorlard.
Korede kadn keiler oktu; hatta onlarn Vinayaya en iyi uyduklar
sylenmektedir. Japonyada ise kadn keilerin din statleri ok dktr.
Onlarn tek balarna ayin yapmalar bile yasaktr. Tibette, manastr hayat
daha zgr bir ortamda gereklemitir. Hindistandan herhangi bir ey talep
etmeden kendileri kadn keilerini atamlardr.
185
186
187

Wijayaratna, 34.
Harvey, 264.
Percheron, 96.

Taylandda ise kadn keiler manastr hayatna ek olarak ev ilerini de

yapmakta ve ders iin az vakit bulabilmektedirler. Taylandda kadn keiler,
ailelerinin yardmlaryla geimlerini salamaktadrlar. Yiyeceklerini ekip
bimekte ve buna ek olarak laiklerden de ba kabul etmektedirler.
Baz blgelerde ise erkekler gibi sadece dilencilikle geinen keiler
vardr. Bu keiler manastrlara bal okullarda dhammay retirler,
hastanelere yardm ederler ve sorunlu gen insanlarla ilgilenirler.188
Birmanyada ise kadn keiler bamsz manastrlarda yaamakta,
laiklerin yardmyla ve dilencilikle geinmektedirler. Bu keiler ayrca hem
laiklere, hem de ocuklara ders vermektedirler. 189 Her blgedeki kadn
keilerin statleri ve yaam biimleri bylelikle farkllk arzetmektedir.
Kadn keilik erkek keilikten sonra kurulmutur. Daha nce de
anlattmz gibi kadn keilerden Mahapajapati Gotami Budann ileri
srd 8 ana kural kabul ettikten sonra manastra kabul edilmitir. 190
Kadn keiin manastra giriinde tek tren dzenlenirdi, o

da

upasampadadr. 191 Bu trenden sonra gerek eitim balar. Aday kei bir
hocaya teslim edilirdi ve btn toplulua bu kei tantlrd. Toplulua
tantlan bayan kei elleri bitiik ve dizleri melmi bir ekilde toplulua
sayg gsterirdi. Bylelikle bu saygnn ardndan kei sanghaya girmi
kabul edilirdi. 2 yl sren bir eitime tabii tutulurdu.
Bir kadn keiin manastra kabul edilmesi iin 6 kural vardr:
hocasna tabii olacak, 2 yl eitim alacak, 2 yl boyunca 8 kurala uyacak,

188
189
190
191

Bkz, Harvey.
Harvey, 265-266.
Wijayaratna, 43.
Wijayaratna, 44.

ailesinden izin alacak, en az 20 yanda olacak, tam kei olmas iin tm

topluluk evet demi olacak. 192 Ayrca manastra en erken girme ya 12dir.
Evli bir kei adaynn artlar daha ardr: Hocasna tabii olacak, 2 yl staj
yapacak, 2 yl boyunca 8 kurala uyacak, hem ailesinden hem de einden izin
alacaktr, tam kei olmak iin tm topluluk kabul etmi olacak. Burada ein
izni ok nemlidir.

C. BUDST KELERN YAAM BMLER

Budist keiler manastr hayatn tercih ettiklerinde, sk bir riyazete

tabii tutulmaktadrlar ve artk geri dn yoktur. Manastra giren bir kei
dnya hayatndan uzaklam saylmaktadr. 193 Nitekim Budada ok lks bir
hayat terk etmitir. O, zengin kyafetlerini karm ve fakir elbiselerini
giymitir. Bu nedenle Budist keiler de aynsn yapmaldrlar. Budist bir
keiin zengin olmas dnlemez. 194

Manastra yeni giren bir kei

yiyeceini kendi dilenir, eski braklm, yrtlm kyafetler giyer, kendi ilacn
bitkilerden kendi yapar. Onun evi de yoktur, bir aacn altnda yatar. 195

192
193
194
195

Wijayaratna, 55.
Bkz Gira, 80.
Coomarasmawy-Horner, 93.
J. Masson, 125.

Manastrda keiin odas vardr. Onun odasnda bir hal, bir yatak, bir
sandalye, bir da lavabo bulunmaktadr. 196 Gnlk eyalar basit eylerden
ibarettir. Bunlar iplik, ine, terlik, jilet, di frcas, dilenci taba, bazen de bir
emsiye gibi eylerdir. 197

1) Keilerin Hayat Felsefesi

Manastrlarda btn keiler kendi aralarnda karde saylmaktadrlar.
Manastrlarn herhangi bir kutsall yoktur, bu binalar sadece toplanma
yerleridir. Keiler manastrlarda birleirler ve orada kutsal kitaplarndan
blmler okurlar ya da belirlenen gnlerde bu manastrlara gelirler. Laikler ise
keilerden dhammay renirler ve tvbe ederler. Laiklerin istifade ettikleri
bir baka yer de manastrlarn ktphaneleridir.
Keiler kimi zaman gezmekte, kimi zaman ise manastrlarda
kalmaktadrlar. Onlar baz durumlarda ifa datmaktadrlar. nk bu konuda
da bilgi sahibi olmak zorundadrlar.
Yamur dnemlerinde keiler toplu halde maaralarda ya da
manastrlarda

yaamaktadrlar.

Budann

gerek

mritleri

onun

gibi

davranmaldrlar, bu nedenle zht hayatn tercih ettiklerinde ar artlarla kar

karyaydlar.
Kei, manastr hayatn kendi kurtuluu iin tercih etmitir. O, bu
kurtulua erimek iin ilk ncellikle laik hayat terk etmitir. Bu yeni hayata
almak iin kei bir takm fedakarlklar yapmak zorundadr. Keiin almas

196
197

J. Masson, 125.
Conze , 63.

gereken en nemli konu dilenmeyle karnn doyurmaktr. Kutsal kitaplarn

eitimini alan keiler, zamanlarn daha ok meditasyonla geirmektedirler.
Keilerin toplumda ok zel bir yeri vardr; nk gerek manada
Nirvanaya ulaan kiiler onlardr. Keilerin hayat felsefeleri dhamma(yani
kutsal reti tarafndan ekillenmitir. Bu nedenle keiler kendi kafalarna
gre bir hayat yaamazlar. En byk felsefeleri dnya hayatndan uzak
olabilmektir. Daha sonra keiler duygularn kontrol olan upekkhay
gerekletirirler. Bu, bir bakma ruhun eitlii derecesidir. nsanlarn bu
mertebeye keiler sayesinde ulaacaklar dnlmektedir. 198
Keilerin meditasyon, ezberleme, okuma gibi beyin jimnastii gereken
eylerde tam bir sessizlik hakimdir. Nirvanaya ulamak iin tam bir manevi
bekleyi havas gerekmektedir ve bu aydnlanmay her keiin ayn derecede
gerekletirmesi beklenemez.
Kei bar iinde olmaldr, sakin bir hayat srmelidir. Manastr
hayatnda kei acy inkar etmemektedir, hatta acya tevik edilmektedir. Bu
ac Nirvanaya ulanca ortadan kalkmaktadr. 199
Keilerin hayatnda din tamamen hakimdir. Keiler bedeni arzularn
ldrmlerdir. Bu sebeple parfm srmezler, ark ve gsteri izlemezler.
Mlkiyet haklar olmayan keiler altn veya gm bir eyaya sahip olmazlar,
herhangi bir lks yaamazlar. Onlarn, para kazanmalar yasak olduu gibi para
bulundurmalar da yasaktr. 200 Bunlarn dnda tiyatro ve mzik faaliyetleri
de keilere yasaktr. 201

198
199
200
201

Masson, 134.
Gira, 123.
Coomarasmawy-Horner, 116.
Masson, 122.

Sabah dilenmeye giden keilerin, topladklar sadakalarn hepsini

yemeleri yasaktr, bilakis bunlarn bir ksmn fakirlere datmak zorundadrlar.
Hibir kei nce kendini dnmemektedir. Toplum uuru ilk nde
gemektedir.

2) Keilerin badetleri ve Sosyal Faaliyetleri

Keilerin sosyal hayatlar tamamen dini hayatlaryla balantldr. Bir
keiin manastr hayatn dzenleyen Vinaya Pitaka ayn zamanda onun sosyal
hayatn da dzenlemektedir. nk ikisi birbiriyle tamamen ilikilidir. nk
gezgin olan keiler zamanlarnn ounu yoga ve meditasyonla geirirler.
Keiler her trl eziyet ve bedeni acdan uzak durarak, dncelerini
temizlemeye

ve

tutkularn

en

aza

indirerek

Nirvanaya

ulamaya

almaktadrlar.
Keiler, ibadetlerini Vinaya Pitakaya gre yapmaktadrlar. Laiklere
eitim vermek de onlarn ibadetlerinin bir parasdr. nk laikler, bu
keilerin tm maddi ihtiyalarn salamaktadrlar.
Keilerin, doast glerinin olduuna inanlmaktadr. Bu nedenle
keilerin ruh arma, ruh karma, hipnoz ve gelecei tahmin etme gibi
grevleri de bulunmaktadr. Onlarn grevlerinden biri de bu kt ruhlardan
laikleri korumaktr. Budizmde bu doast riteller ylesine yaygndr ki her
ekoln farkl bir sihir forml bulunmaktadr. 202 Budist keiler bulunduklar
blgelerin insanlar zerinde ok derin etki brakmlardr. Bu sebeple bu

202

Bkz, Harvey.

insanlar keilere her adan gvenirler ev ilerini ve geleceklerini keilerden

renirler.
Keilerin grevleri sadece bunlarla snrl deildir. ok farkl
uralar olan keiler baz byk manastrlarn yapmna da bizzat
katlmlardr. 203
Keilerin bireysel etkinlikleri azdr. nk, manastr uygulamalar
onlarn tm vakitlerini almaktadr. ou vakitlerini dier arkadalaryla ya
da ibadetle geirmektedirler. Tabii en ok zamanlarn kutsal kitab okuyarak
geirirler.
Keilerin en yaygn yaptklar uygulama kitap okumadr. nk
Vinaya Pitaka onlarn ayn zamanda sosyal hayatn da dzenlemektedir.
Vinaya Pitakada geen her kurala patimokkha denmektedir. 204 Bu
patimokkhadaki her kural Budann belirli bir davrana verdii cevapla
oluturulmutur.
Keiler her dolunayda bu Patimokkhay ezbere okumaktadrlar.
Bu, ayda iki kez olmaktadr (dolunay ve yeniayda). Balangta keiler bu
okumay herkesin nnde gnahlarn itiraf etmek iin yapmaktaydlar. Ama
daha sonra bu ak itiraf bir keiin dier bir keie gizli itiraf haline
dnmtr.
Ama Patimokkhay eskiden keilerin ba okur, dier keiler bunu
sessizce dinler ve dinlemeleri dierlerin katldklar anlamna gelmekteydi.
Yaplan ayin sanghann devamlln ifade etmekte ve bu ayinde
patimokkhada bulunan 150 kural mutlaka okunurdu. Keiler Vinaya
203
204

Encyclopedie du Bouddhisme, 445.

Harvey, 266.

Pitakann kurallarn ezbere birbirlerine sayarlard. Gnmzde Patimokkha

zetlenmi bir ekilde okunmaktadr.
Keilerin faaliyetleri arasnda meditasyon ve dhammann eitimi
vardr.
Hindistann gney manastrlarnda keiler ikiye ayrlmaktadrlar,
birincileri

sadece

ezber

yapmakta

ve

retmektedirler.

Bunlara

ganthadhura ad verilmektedir. kinci keilere ise vakitlerini i

dnyalaryla geirmekte, sadece meditasyon yapmaktadrlar. Bunlara ise
vipassana-dhura denilmektedir. 205
Kadn

keiler

erkek

keilerden

daha

ok

meditasyon

yapmaktadrlar. 206 Baz keiler hem meditasyon yapmakta, hem de ezber

yapmaktadrlar. Bu kiiden kiiye deimektedir. Baz keilerin daha bilgili
olduklar iin byk manastrlarda grev aldklar da grlmektedir. Bu
keiler uzak yerlere gidip dier keileri eitmektedir. Ancak, ok sayda
kei bu gruba dahil deildir.
Keiler hem Vinaya Pitakay, hem de Tripitakann dier
blmlerini alrlar. Bu kitaplarn eitli yorumlarn yaparlar ve yazarlar.
Bu sayede, Budistlerin yaadklar blgelerde matbaa gelitirilmi, birka yaz
eidi ortaya kmtr. Budizmin yaylmasnda kutsal kitaplarn allmas
ok etkili olmutur. Kutsal kitaplarn yksek bir dzeyde allmas
kolejlerin ve monastik niversitelerin almasna neden olmutur. 207
Keiler ounlukla Pali dilini bilmektedirler. lerinde Sankrite
bilenler ve kutsal kitaplar ezbere okuyanlar da vardr.
205

Harvey, 275.
Bkz, Coomarasmawy.
207
Harvey, 277.
206

Keiler arasnda en gen olanlar amarlar ykarlar, kei

elbiselerini dikerler ve

binalarn tamiratyla ilgilenirler. Bunlar, ayrca

yakacaklarn temin ederler, ayinler iin hazrlk yaparlar ve manastrlarn

temizliini de stlenirler. 208
Baz blgelerde bahelerin bakmyla ve mutfak ileriyle uramak
iin dardan hizmetliler gelir. Baz keiler sanatla uramakta ve bu sayede
manastrlarda ok gzel eserler olumaktadr. 209
Budizmde de daha ncede belirttiimiz gibi sihir, by konular
mevcuttur. Bu tr ktlklerden korunmak iin Budistler keilere mracaat
etmektedirler. Evlilik, doum, lm gibi konularda yardm iin Budist
keilere bavurulmaktadr. Hatta iyi bir hasat iin vatandalar bile
keilerden yardm istemektedirler. 210
Budist keilerin nikah kyma gibi bir grevleri yoktur. Ancak onlar,
lm merasimlerinde aktif rol almaktadrlar. Budizmde Buda zamanla
tanrlamtr, ona dua edilmeye balanmtr. Bu nedenle zamanla Budann
heykelleri dikilmi ve keiler bunlara tazim gstermeye balamlardr.

3) Keilerin Kyafetleri ve Kadn Keilerin Konumu

Keilerin kyafetleri bulunduklar blgelere gre ayrlmaktadr.
Gney blgelerinde manastr elbisesi sar, turuncu, ya da portakalkahverengi rengindedir. Kuzey blgelerde elbiselerin rengi bordodur. inde

208

Harvey, 284.
Bkz, Gard.
210
Conze, 95.
209

ve Korede gri rengindedir ve Japonyada siyah renktedir. Kuzey ve Bat

Budizminde keiler trenlerde safran renginde zel baz kyafetler giyerler.
Bazen Japonyada yksek keilerin ipekten al almalarna izin verilmektedir.
Dilenme tas da bir Budist keiin kyafeti saylrd. 211
Salar ve sakallar tamamen kesilmi olan keilerin kyafetleri
plklerden ve mezarlklardan toplanm, eski psk, yrtk prtk
giysilerden olumaktadr. O eski kumalar toplarlar ve sarya boyarlard. 212
Kyafetlerle ilgili bilgiler son derece snrl olmakla birlikte her
blgenin ayr bir kyafet tarz olmas da konumu anlatmada biraz sknt
yaratmtr.
Kadn keilerin eitimini erkek keiler stlenirdi. Her 15 gnde bir
kadn keiler erkek keilerden uposatha nn tarihi hakknda ve eitim
hakknda bilgi alacaklardr. Kadn keiler erkek keilerin huzurundan ayda
2 kez gemek zorundadrlar. Kadn keiler disiplin ve dharma konusunda
bilgiyi onlardan renirlerdi. Kadnlarla ilgilenen erkek keilerin ynetim
tarafndan zel izinleri bulunmaktayd. Ayrca hangi keiin hoca olma
yetkisine sahip olduu Vinayada uzunca belirtilmitir. ( bilgili olmak,
disiplinli olmak, ahlakl olmak, tannm olmak, dhammay ok iyi bilmek,
gzel szl olmak, byk hata yapmam olmak, 20 yldan beri tam kei
olmak. ) 213
Erkek keiler muson dnemlerinde bile kadn keilerle ilgilenmek
zorundadr. ou kaideler serttir ama bunlar laiklerin eletirilerine maruz
kalmamak iin konmutur. Mesela erkek kei bayan keile yola kamazd.
211
212
213

Harvez, 262.
Dictionnaire du Bouddhisme, 107.
Wijayaratna, 64.

Aralarnda akrabalk ilikisi dnda bir yaknlk sz konusu olamad iin

bayan kei izinsiz erkek keiin yanna giremezdi. Hoca olan erkek kei
bayan keile 2 yl boyunca ilgilenirdi. Atamas yapldktan sonra kadn kei
kolay kolay hocasndan kopamazd. ayet hoca baarsz olup kadn keii
yetitiremediyse, rencisini daha eitimli bir hocaya teslim ederdi. Kadn
kei 8 kuraldan birini inerse topluluktan direk atlrd. Bu byk hatalara
parajika

denir. Bunlar; ecinsellik, hrszlk, cinayet, kibir, bir erkein

dokunmalarna ses kartmamak, kadn kei arkadann gnahn gizlemek,

topluluktan atlan bir erkek keile grmek, kendini arzulayan bir erkekle
grmek. Herhangi bir kk su ilediklerinde belli cezalar vardr.
Bayan

keilerin

kyafetleriyle

ilgili

durum

Patimokkhann

pacittiya blmnde yer almaktadr. 214

Erkek keiler ilk nceleri civara giyerlerdi, bunlar ottan yaplrd.
Fakat 20 yl sonra laiklerin verdikleri civaralar kabul ettiler. Kadn keiler
ise laiklerin verdikleri kumatan civaralar yaparlard. Kadn keilerin
kyafetleri 5 blmden oluurdu: sanghati; manto denen dar elbisesi,
uttarasanga; dar elbisesinin stne tl, antavasaka; i amar,
samkacchika; blz tarznda, udakasatika; banyo havlusu. Kadn keilerin
ilk 3 kyafeti erkeklerinkine benzemektedir. Ayrca kadn keilerin
kullandklar ek aksesuarlar da vardr.

4) Keilerin Laiklerle likileri

214

Wijayaratna, 102.

Laik denen kii kei olmayan, manastrda yaamayan ama Budann

retisine inanan kiidir. Budizmde laiklerin rol keiler kadar nemlidir.
nk, bu keilerin geimlerini laikler stlenmektedirler. Ama Budizmde
laikler dnya hayatn tercih ettikleri iin keilerden bir adm geride kabul
edilmektedirler. Bir bakma bunlar dini adan ikinci snf vatanda kabul
edilmektedir. 215 Laikler de belli kurallara uymak zorundadrlar. zellikle
onlarn uyduklar be tane esas kural vardr: ldrmemek, almamak, yalan
sylememek, alkol kullanmamak ve her trl pislikten uzak durmak. 216
Laikler iin ak tvbe itiraf yoktur. Laikler iin en esas yasak Sangha
tekilatna dahil olamamaktr. Sanghaya girememelerinin nedeni ise ailevi
sorumluluklar ve dnyevi ileridir. Laikler de meditasyon yapmaktadrlar
ama onlarn Nirvanaya ulamas imkanszdr, nk Nirvanaya sadece
keiler ularlar.
Sanghadaki dini tekilata

laiklerin katlma haklar yoktur, onlar

sadece keilere yardm etmektedirler.

Laikler Budizmin yaylmas iin aba sarf etmilerdir. Mesela
kimileri

toprak,

balamlardr.

kimileri
Laikler

de

sahip

manastrlar

olduklar
bina

byk

etmiler

ormanlklar
ve

keileri

doyurmulardr. Bunun tek nedeni dinidir. nk eski dinin zellikleri hl

silinmemi ve laikler samsara inancndan tr bu hayatta keilere yardm
etmekle dier ikinci hayata hazrlk yapm oluyorlard. Bu inanca gre
Budaya bal olan bir laik ikinci hayatnda kei olabilmekteydi. Bu nedenle

215
216

Masson, 122.
Gira, 98.

laikler kendilerini keilere kar her adan sorumlu hissetmektedirler.

Budann zaten laiklerden bekledii ve istedii tekilat ayakta tutmaktr. 217
Keiler laiklere iyi rnek olarak onlar bir bakma ktlklerden
korumaktadrlar. Genelde manastrlarda ktphaneler bulunmakta ve laikler
gelip bu ktphanelerden yararlanabilmektedirler. Keiler laiklerin dini
hizmetinde de grev yapmaktadrlar, zellikle cenaze trenleri bu grevlerin
banda gelmektedir
Laikler

manastrlara

sadece

arsa

deil

para

yardmnda

da

bulunmaktadrlar. Bu paralarla yeni binalar yaplmakta yal ya da ihtiya

sahibi insanlara hizmet gtrlmektedir. Keiler laiklerin ocuklarnn
eitimiyle de ilgilenmektedirler. Genellikle Budist erkekler bu eitimden
yararlanmaktadr. Keilerin eitimi okumay, yazmay, dini temeli ve aritmetik
dersleriyle snrldr. 218
Vinaya, keilerin parayla bir meslek edinmelerine kar kmaktadr.
Bu sebeple, ou keiin tbbi bilgisi ileri seviyededir. Laikler keilerin tbbi
durumlarna da mdahale ederek yardmc olmaktadrlar. 219
Karlkl bu kei-laik ilikisi sk bir ekilde ilerlemitir. Nasl ki
laikler keilerin yeme, ime, giyinme, barnma, ila temini gibi sorunlaryla
ilgilenmilerse keiler de onlarn ahlki ve dini sorunlaryla ilgilenmilerdir.
Tabii baz yrelerde daha da ileri gidilerek keilerin doa st glerinin
olduuna ve bu gler sayesinde bir ok insann hastalna are bulduklar
sylenmektedir.

217

Bkz Gard .
Harvey, 287.
219
Bkz Conze, Gira.
218

Budizmde keilerin verilen zekatlar kabul etmeleri arttr. nk bu

sayede laiklerin yeri ykselmektedir. Laiklerin verdikleri balar sadece
keilerin mal deil, ayn zamanda da tm Budist topluluunun ortak maldr.
Ama baz manastrlarda ar lkse kaan keiler de olmu ve bunlar disiplin
kurallarn inemilerdir. Bu gibi durumlarda laiklerin keilere olan gvenleri
azalm ve laikler maddi katklarn ekmilerdir. Baz blgelerde Budizmin
k belki de bu nedenledir.
Laiklerle keiler arasnda ok sk bir iliki vardr; baz blgelerde
laikler keileri evlerine yemee davet etmektedirler. Bazen de laikler kendi
evlerinde yemek yapp manastrlara gtrmektedirler. Keiler Nirvanaya
ulamak iin yaarlar ama laikler karmalarn ilerletmek iin yaarlar. Bu
yzden keilerin yaad Budizme Nirvanik Budizm, laiklerin yaad
Budizme ise Karmik Budizm denmitir. 220
Laiklerle keiler arasndaki iliki karlkl paylama dayanmaktadr.
Laiklerin keilere yapt balarn bir de sayg boyutu vardr. Yiyecek ba
en nemli ve gnlk olan balardandr. Her Budist laik aile en az bir keiin
yeme ve imesinden sorumludur. Yaplan balarn miktar kadar maliyeti de
ok nemlidir. Eer ba mkemmel ya da dindar bir kiiye gidiyorsa nemi
daha byktr. 221
Bu laiklerin arasnda kral Aokadan bahsetmeden geemeyeceiz, nk
o, Budizmin yaylmasnda byk maddi katk salam ve onun en iyi laik
Budist olduu kabul edilmitir.

220
221

Faure, 53.
Masson, 14.

SONU:
Budizmde manastr hayat Buda ile balam ve zamanla ekillenmitir. Budizmde
rahipler ok byk nem tamaktadrlar, nk Nirvanaya sadece onlar ularlar.
Manastrlar sayesinde Budizm farkl blgelere daha abuk yaylma imkan
bulmutur. Ayrca keiler kutsal kitaplarn toplanmasnda ve yazlmasnda ok
byk bir rol stlenmilerdir. Tripitapa denen kutsal kitaplar rahipler toplamlardr.
Tripitakann blm olan Vinaya Pitaka keilerin hayat tarzn belirledii iin ok
nem arz etmektedir. Bu kitapta sangha tekilatyla kurallar bulunmaktadr. Vinaya
Pitaka hem ahlki kurallar ierir hem de manastr disiplinini kapsamaktadr.
Kutsal kitaplarn toplanmas zor olmutur. nk Buda ldkten sonra
geriye yazl bir eser brakmamtr. Budizmde manastr tekilatna Sangha
tekilat denmitir. Manastrlarda hem erkek, hem kadn keiler vardr.
Keiler manastr hayatnda belli bal kaidelere uymak zorundadrlar.
Uymadklar takdirde hem ceza alabiliyorlar, hem de cemaatten tamamen
atlabiliyorlar.
Buda yaad dnemden etkilenmi olup, o dnemde var olan baz
inanlar manastr hayatnn iine alm ve bazlarn da deitirmitir. rnein

manastrda kast sistemini reddetmitir. Oysa ki Hinduizmde manastr hayatn

kast sistemi belirler. Manastr hayat o dnemde zaten Hinduizmde vard.
Keiler zht hayatn yayorlar ve bunlara da yogiler denmekteydi.
Buda ldkten sonra Budizm iki byk kola ayrlmtr, Mahayana ve
Hinayana Budizmi. Dolaysyla manastrlarda iki byk hatta byk kola
ayrlmlardr. Her ekoln ayr bir manastr hayat bulunmaktadr.
Sangha tekilat bilinen en eski bekar rahipler tekilat olduu iin son
derece nemlidir. Sangha tekilatnda sk bir disiplin hayat yaanmaktadr.
Bekarlk, fakirlik ve itaat etme manastrn en nemli kurallardr. Cemaate giri
herkese aktr, isteyen girebilirdi. Ama kadn keiler ilk etapta manastra
kabul edilmemitir. Ananda sayesinde kadnlar manastra kabul edilmilerdir.
Ama kadn keilerin kurallar hem daha oktur, hem de daha ardr.
Keiler manastrlarda sk bir dini eitim srecinden gemektedirler.
Belirli saatlerde belirli eylemler yapmak zorunda olan keiler, ayn zamanda
da laiklerin eitimlerini stlenirler. Bu arada keiler dilencilikle geinirler.
Keiler maddi bir destekleri de laiklerin katklardr. Keilerin ortak hedefleri
dharmay yaymak ve nihai hedefleri ise Nirvanaya ulamaktr. nk
Nirvanaya ulamak iin kei olmak gerekir. Budizmin orijinal kalmasnda
keilerin hala byk etkileri vardr. Sangha tekilat zamanla deiikliklere
uram olsa da retiyi en gzel ekilde yaamaya almaktadrlar.
Manastrlar hem ibadet yerleri, hem de eitim yerleridir. Buda
manastr hayatn kurallar koyarak sistematik hale getirmitir. Manastrlardaki
kurallar ok ardr. Keiler belirli saatlerde belirli eylemler yapmak
zorundadrlar. Her Budist ekoln manastr hayat farkllk arz etmektedir.

Manastrlar ilk etapta insanlardan uzak mekanlara kurulmulard. nk

Budizmde keiler dnya yaamndan uzak dururlard. Mlk hakk olmayan
keilerin geimlerini laikler stlenirlerdi. Keilerin eitimleri belli yllara
ayrlm ve o yllarda eitimlerini tamamlarlard. Manastra giren bir kei
eitimi bittikten sonra dilediinde kabilirdi. Manastra girerken belli kurallar
vardr. Bayan keilerin uymalar gereken kurallar daha oktur. Bayan keiler
erkek keilerden hem ders alrlar, hem de onlara tabii olurlar.
Manastra giren kei hocalarna tabii olur ve onlardan eitim
alrd.

Bu eitimin sonunda aday olan kei tam kei olurdu. Keilerin

giymek zorunda olduklar kyafetleri de vardr. Her kei nce kendi kurtuluu
iin sonra da toplumun kurtuluu iin manastr tercih etmektedir.
Budizmde manastr hayatn Vinaya Pitaka dzenledii iin, manastr
dzenleyen ya da yrten bir lider yoktur. Sadece manastrlarda yal olan,
kutsal bilgisi en iyi olan ve ayn zamanda da Nirvanaya ulam olan kei
daha fazla sayg grmektedir. Bilgelik yallktan daha nemli olduu iin eer
iki keiten biri manastr bakanl iin daha bilgiliyse o seilir ve yana
baklmaz. Her manastr bamsz olup belli bir merkeze bal deildir. Bu
nedenle manastrlar sadece Budaya ve retiye baldrlar.
Budizmde manastr hayat zamanla deiime uram olsa da Budann
retisi dorultusunda yaanmaya devam etmektedir. Kutsal kitapta ki kurallar
gnmzde aynen geerlidir. Fakat eskisi kadar tm kurallara dikkat
edilmemektedir. Zamanla bekarlk gibi baz kurallar, baz blgelerde ortadan
tamamen kalkmtr.

BBLYOGRAFYA
Alexandra; David-Neel , Le Bouddhisme du Bouddha, Paris 1977
Aydn; Mehmet, Dinler Tarihine Giri, Konya 1996
Bareau; Andr , La voix du Bouddha, Paris 2000
Bechert; Henri-Gombrich; Richard, Le Monde du Bouddhisme, Paris 1984
Boecel; F ; Johannes; Pratik Meditasyon Teknii (ev Ercan Tuzcular), stanbul 1996
Bloomfield- Cain- Jaffe- Kory; Transandantal Meditasyon ( ev Nahit Oralbi),
stanbul 1975
Brosse; Jacques, Le Bouddha, Paris 1997
Byk Larousse, Szlk ve Ansiklopedi, IV, Larousse 1986
Comte; Fernard , Les livres Sacres, Paris 1990
Conze; Edward , Le Bouddhisme, Paris 1995
Conze; Edward, Le Bouddhisme dans son Essence et son Developpement, Paris 1971
Coomaraswamy; A - .B; Horner, La pense de Gautama, Le Bouddha ( Les Pages
mmortelles) , Paris 1993
Coomaraswamy; Ananda, Hinduizm ve Budizm ( ev smail Tapnar ), stanbul
2000
Demirci; Krat, Dinler Tarihi Meseleleri, stanbul 1997
Demirci; Krat, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, stanbul 1991
Encyclopedie du Bouddhisme, Encyclopedia Universalis, Albin Michel, Paris 1999
Faure; Bernard, Le Bouddhisme, Evreux 1996
Gard A; Richard, Le bouddhisme, Geneve 1966
Gira; Denis, Comprendre Le Bouddhisme, Paris 1989
Grimm; George, The Doctrine of the Bouddha, the Religion of Reason and
Meditation, Akademik Berlin 1958

Gndz; inasi, Din ve nan Szl, Konya 1998

Gngren; lhan, Buda ve retisi, stanbul 1988
Harvey; Peter, Le Bouddhisme, Paris 1990
Herrigel; Eugene, Zen Budizmi Yolu, stanbul 1995
Kaya; Korhan, Buddhistlerin Kutsal Kitaplar, Ankara 1999
Kulke; Hermann- Rothermund; Dietmar, Hindistan Tarihi ( ev Mfit Gnay),
Ankara 2001
Mascaro; Juan, Dhammapada( Geree Giden Yol), (ev M.Ali Im), stanbul 1997
Marquette; Jacques, ntroduction a la Mistique Compare, Neuilly ( Seine), 1967
Masson; Joseph, Le Bouddhisme, Paris 1975
Migot; Andr, Le Bouddha, Paris 1959
Mizuno; Kogen, Les Principes Fondamentaux du Bouddhisme, Vannes 2000
Pfandt; Peter, Mahayana Texts Translated into Western Languages, Kln 1986
Percheron; Maurice, Le Bouddha et le Bouddhisme, Bourges 1968
Pluridictionnaire Larousse, Nancy 1982
Ruben; Walter, Eski Metinlere Gre Budizm( ev: Ltf Bozkurt), stanbul 2000
Sarkolu; Ekrem, Balantan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2002
Silburn; Lilian , Le bouddhisme, Paris 1977
Snelling; John, LEssentiel bu Bouddhisme, Dorset (France) 1997
Suzuki; D.Taitaro, Hristiyanlkta ve Budizmde Mistik Yaam ( ev: Serdar Atlalp),
Varenne; Jean, Budizm, Din Fenomeni (ev. Mehmet Aydn), Konya 1995
W stanbul 1991
Tmer; Gnay Kk; Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara 1997
atta; W; Alan, Zen Yolu ( Zen Budizmin lkeleri) (ev. Sena Uur), stanbul 1998
Wijayaratna; Mohan, Les Moniales Bouddhistes, Paris 1991
Yitik; hsan Ali, Hz Meryem ve Efes (Dinler Tarihi Yazlar), zmir 2001