NG LM L NG LM NO?

(nhn mt chuyn vin du v qu hng Khung Vit)

Trn Ngc Vng, Nguyn T Lan, Trn Trng Dng

i s Khung Vit (933 - 1011) c coi l v Tng thng u tin trong

lch s Vit Nam, v tr ca ng i vi Pht gio Vit Nam cng nh s nghip
dng nc v gi nc tri sut hai triu inh L khng ngng c khng nh
i ny qua i khc trong cc ti liu vn hin Vit Nam. Tuy vy, xung quanh thn
th v s nghip ca ng vn cn rt nhiu nhng im b che m bi sng khi lch
s v s ng nhn chng cht qua cc i nn cho n nay im c bn nht, cu hi
u tin v con ngi i s: Qu hng i s Khung Vit u? vn cn l mt
vn cha c th minh gii trong mt sm mt chiu.
Bi vit ny khng c tham vng a ra kt lun c th v vn ny, ch
mong qua vic ch chn cc ti liu c (ch yu l ti liu Hn Nm Vit Nam v
c s Trung Quc) hng phn no c th gi m mt hng nh trong hnh trnh
i tm qu hng i s Khung Vit. Bi vit trnh by theo ni dung vn ,
khng cu n vo vic vn ny c a ra vo thi gian no.
I. Gi thuyt 1: Khung Vit i s l ngi Ct Li
1.1. T c s s liu
Ti liu c nht trong c ghi thng tin v Ct Li l Thin uyn tp anh
(TUTA). Ti ct 3, trang 8b, TUTA c chp:
. Dch ngha l: Khung Vit i s tu tp cha Pht ,
hng Ct Li, Thng Lc, (xa danh l Chn Lu) ngi Ct Li. T y c
c 3 thng tin, i s tu tp cha Pht , hng Ct Li, Thng Lc; i
s vn c tn i l Chn Lu; i s l ngi Ct Li. Theo cch hnh vn ca
TUTA th cu u tin bao gi cng ch ni tu tp ca nhn vt c nhc n,

tip theo l tn tc, cui cng l qu hng bn qun c th khng nh rng

TUTA cho rng qu hng i s chnh l hng Ct Li, huyn Thng Lc.
T TUTA tr v sau, a danh Ct Li mi xut hin ln u tin trong s k Vit
Nam vi i Vit s k ton th: in, Bc cht. Qun Phm Hp mt ht kh
th, tan chy v hng Ct Li Bc Giang (Ton th, Bn k, Q 1, t 7a). n
y, c mt a danh Ct Li Bc Giang. Din cch Bc Giang trong lch s
kh phc tp v c ph kh ln, bao gm mt phn Sn Ty ngy nay. C l ghi
ch ny cng vi TUTA ghi chp v mt cha Pht hng ny dn n vic
ngi i sau cho rng y chnh l hng Ct Li m TUTA cp n v
qu hng ca Khung Vit chnh l ti ni y.
1.2. n gi thuyt ca Hong Vn Lu
Quan im ny c hin thc ha qua bi i tm a ch Ng Chn Lu
(Tp ch Hn Nm, s 1 nm 1996) ca Hong Vn Lu. Bi vit gii thiu t liu
quan trng l hai tm bia hin t cha Ca Rng, thn Thy Hng, x Ph
Cng, huyn Sc Sn (ngy nay): Tm th nht ghi nin i Chnh Ho th 12
(1691), thng 8, c tn l T vn bi k. Phn u bia ghi li khn tin thnh, tin
s v cc tin hin ca x. Nguyn vn c on: Cung duy: Tin thnh, Tin s
tnh bn x tin hin: inh triu Quc s Khung Vit, Trn triu Thi th Trnh
qun, ch huy nho Nguyn cng, t Tc Hin tin sinh... Tm bia do nhng ngi
c chn khoa trng nh Nguyn ng Dng, Nguyn Cao Tun, Nguyn nh
Qu, nhng ngi d gip t vn nh Nguyn Ph, Ng V... Hi trng Nguyn
Chnh, x trng Nguyn Trn Ngn... dng lp. Ni dung bia c on (dch):
Nghe rng: T vn dng hay b, lin quan n th o; phong tc tt hay xu,
gn lin vi lng ngi. p ta trc y vn vt, rt hanh thng, cc bc chn Nho
ni nhau ra i. C ngi quyn to nh qun s Khung Vit, c v phong ha
Kinh , c ngi chc trng nh v ch huy Nho hc, ti nhun ma gio ni
thn xm. C ngi lm Thi th gip vua, c ngi cai tr ni phin trn, cng c
ngi coi dn ni ph huyn. Trong triu, ngoi ni, cng lc c dng; cha con,
anh em ni nhau t. Dng trong mt nc th chnh s hon thnh; dng
2

mt lng th phong tc thun m. Chng nhng vn vt tt p m cng l dn

phong hng thnh vy!1. Cui cng tc gi i n kt lun: vi hai tm bia c
nin i cch nhau 100 nm hin cn gi li c (T vn bi k dng nm 1691
v Bn thn to thch bi k dng nm 1792), ta c th khng nh: qu qun ca
Ng Chn Lu, hiu Khung Vit i s, lm Tng thng triu inh L, l thn
oi, x Do H, huyn Kim Hoa, ph Bc H (a danh th k XVII - XVIII); m
trc y, thi inh L, c tn l hng Ct Li.
1.3. My c liu phn
Cc c liu ni chng mu thun ca TUTA: C l uy tn qu ln ca
TUTA khng cho php ngi ta c hoi nghi tnh chn xc ca n, trong khi
ngay chnh thng tin v Khung Vit i s c ghi trong sch ny bn thn
cha ng mu thun loi tr nhau. Cu trc nh dn ghi ng l ngi Ct
Li, ngay cu sau vit ng h Ng, l hu du ca Ng Thun . Ng Thun
l cch gi tn xng ca i sau vi Ng Quyn. Theo ph h h Ng, Khung
Vit i s tn tht l Ng Chn Lu, l con trai c ca Thin Sch vng Ng
Xng Ngp (vn c tn l Xng T), chu ch tn ca Ng Quyn. Nh vy,
tnh theo ph h, nguyn qun ca Ng Chn Lu phi l qu ca cha ng, ca ng
ni ng. Trong khi , trong s cc ti liu cn li khng thy ti liu no chp
qu ca mt trong hai ng trn c dnh dng n hng Ct Li, huyn Thng
Lc. Nh vy, hoc l c hai thng tin trn u sai, hoc l loi tr ln nhau. Ch
khng th xy ra kh nng c hai thng tin cng ng.
TUTA ghi chp v mt hng Ct Li l qu ca Ng Chn Lu, v mt
hng tn cng nh vy li c s k chnh thng t v Bc Giang th vic cho
Khung Vit qu ni y rt ph hp v d hiu, nht l vic ng tu tp ti a
phng ny dng nh khng cn phi nghi vn.

Hong Vn Lu. i tm a ch Ng Chn Lu. Tp ch Hn Nm, s 1 (26) 1996.

3

B qua chi tit, Ng Quyn l hu du ca Ng Quyn, Hong Vn Lu i

tm v chng minh mt cch kh thuyt phc qua vic cng b hai tm bia ti
huyn Sc Sn.
S khng cn g bn lun nu nh ton b s liu ch c nh vy. Nhng
nhng ghi chp lch s nhiu khi khng n gin mt chiu. Chng ti pht
hin thm mt s t liu mi cho php suy ngh v bin lun li nhng thng tin
m Hong Vn Lu dn. Nhng s liu mi pht hin y, chng ti xin c
trnh by c th mc sau. Di y, chng ti xin l gii ni dung hai tm bia
m Hong Vn Lu pht hin di gc vn bn hc v tm l dn gian.
Th nht, thi im dng bia l th k 17, 18 so vi thi Ng Chn Lu l
sau gn by trm n tm trm nm. Hai tm bia y c dng ti chnh a
phng m ng dng cha tu hnh lc cui i. V y cng chnh l ni ng vin
tch. Cho nn, nhng suy lun theo tuyn: ngi tu hnh Ct Li, ha thn Ct
Li; sinh thi tng l bc Quc s, l bc s biu cho c Nho ln Pht, ngi y
ng c lit vo mt trong nhng nhn vt kit xut nht ca thi i, th th ci
s t ho ca ca Nho s hu hc, s sng bi tn vinh ca cc tng ni Pht t i
sau, s suy tn coi Ng Chn Lu l Tin hin Tin Thnh ca Ct Li l iu c
th hiu c. Nhng iu khng c ngha rng l nguyn qun ca ng.
Khoan bn n vic qu hng Ng Chn Lu thc s u th vic dng
thng tin n 6, 7 th k v sau xc nh a danh cho thi k trc th cng nn
cn nhc li. Trc tin chng ti da vo mt s t liu sm hn c ghi nhn a
danh ny.
1.4. Nhng ghi chp v a danh Ct Li

Cn c vo k ti
ng thi l sch Thi
Bnh hon v k ca Nhc
S i Tng th a danh
ny xut hin, sau i l
huyn An Thun, v ng
nam chu i.
Vit s lc ghi nhn
a danh Ct Li qua chi
tit Thng 2, Nguyn T
nh ngi Ct Li l Ng
Thng Vu v V Cao, b tn bn trng bn tr v ng Ty Dng4.
Minh s k s bn mt,
quyn 22 xc nhn 1 a danh
Ct Li khi m t v cuc
khng chin ca hu i nh
Trn, trong c on: Gin
nh kh m tu Ct Li thm
sn, su c chi, tnh hoch k
tng tng Trn Hi Ct,
Nguyn Yn ng gim tng
kinh

s.

Duy

Trn

Qu

Khong, ng Dung, Cnh D

o Ngha An.2
2

Vua Gin nh b nga chy vo trn trong rng su Ct Li, b bt cng vi cc tng

Trn Hi Ct, Nguyn Yn, b ng gng gii v Kim Lng. Cn Trn Qu Khong, ng
Dung, Cnh D trn vo Ngha An (tc Ngh An).
5

i Vit s k ton th (Bn k, quyn 9, tr. 14a) k nh Hu Trn ch chp

rng: Va khi tng binh Trng Ph, vi tc Anh quc cng eo n Chinh Di
tng qun sang cu vin, th qun Minh li ln. Thng hong lin b thuyn ln
b, n trn Thin Quan. Vua ng Thng hong c khc, sai Nguyn Sy ui
theo nhng khng kp. Trng Ph chia qun ui theo, bt c. Thng hong
v Thi bo Trn Hy Ct cng n bu, gii v Kim Lng, ri b hi.
So snh s liu trn c th thy, rt c kh nng Ct Li m Minh s k s
bn mt ni n phi gn vi trn Thin Quan (c xc nh nm trong khong
huyn Hon Long tnh Ninh Bnh v huyn Lc Sn tnh Ha Bnh ngy nay, v
cng cch khng xa Ngha/Ngh An - cn c a khi ngha ca nh hu Trn.
Nh vy, tuy cha c th khng nh a danh Ct Li gn nht vi thi i
Khung Vit i s l u, nhng c th khng nh n cha iu kin
thuc khu vc hin nay l huyn Sc Sn. Khng r, Ct Li Bc Giang c
i Vit s k ton th nhc n vo thi L l mt Ct Li no khc hay do s sai
lm ca s gia ng thi a Ct Li t vng chu Hoan chu i ln tn Bc
Giang.
Mt quan im khc v qu hng ca Khung Vit i s l ca GS.
Nguyn Hu Chi cho ngi hng Ct Li, huyn Thng Lc, nay thuc Tnh
Gia tnh Thanh Ha3. Khng bit GS lp lun ra sao cho quan im ny bi t
in khng phi l ni c khng gian cho php cc lp lun xut hin nhng c v
y l cuc hn phi gia ghi chp qu i s hng Ct Li, huyn Thng
Lc nh trong TUTA vi vic qu Ng Thun c xc nh chu i.
Nhng nh vy, yu cu phi tm c t nht l c liu v mt huyn Thng

Xem Nguyn Hu Chi. 2005. T in vn hc (b mi). Nxb. Th gii. H.

Th vn L - Trn (Tp 1), Nxb. KHXH, H. 1977, tr.208.

Lc hoc hng Ct Li i Chu. Chng ti tm khp c th Trung Quc lch

i m khng thy c ti liu no k ti.
Tuy nhin, y c th nhn nh, qua s ghi chp ca TUTA, th Ct Li
chc chn l ni Khung Vit tu hnh v vin tch.
Vy qu ca i s thc s u? Chng ti mun chuyn hng tm ti
theo hng th hai m Hong Vn Lu b qua khng n. chnh l
thng tin Ng Chn Lu l hu du Ng Quyn.
II. Gi thuyt 2: Khung Vit l ngi ng Lm
Nu thc s nhng ghi chp ca TUTA l ng, rng Khung Vit i s l
di du ca Ng Quyn, th iu c ngha l ng Lm (Sn Ty, theo quan
nim chnh thng qung 160 nm tr li y) chnh l nguyn qun ca ng.
Gi thuyt ny ngay t khi lp vp ngay phi mt trong nhng vn
nan gii nht ca c s Vit Nam trc th k mi.
Ai cng bit a danh ng Lm i vo tim thc ca hng triu ngi
vi t cch l qu hng ca Phng Hng v Ng Quyn- hai v vua lng ly c
cng u trong vic ginh li quyn c lp t ch ca ngi Vit khi s h
ca ngi phng Bc. ng Lm gi tr thnh ngi lng duy nht c
cng nhn l qun th di tch cp quc gia, c nh nc u t trng im v
vn ha v du lch. t hai vua gi tr thnh t linh thing, t tng miu,
t hng ha, mnh t t ho ca bit bao nhiu ngi ng Lm ni ring
v nhn dn Vit Nam ni chung. Mt ngi lng nhng mang vinh hin ca c
quc gia v ngn nm lch s. iu liu cn c g m bn ci hay nan gii
na?
2.1. ng Lm- t nhng ghi chp ca s gia triu L
i Vit s k ton th trc nay vn c coi l b s chnh thng, quan
phng, c nht, c gi tr nht may mn cn gi li c. B s ny l s ly tch
vn hin qua nhiu triu vua L, khi t L Thnh Tng, m vn bn chng ta
may cn li c n nay l bn in vo cui th k XVII (1697). B s y c ghi
7

my dng nh sau v a danh ng Lm: H Ng, tn hy l Quyn, ngi

ng Lm, i i l nh qu tc. Cha l Mn lm chc chu mc bn chu4.
Thin Nam ng lc5 - din ca lch s v lch s Vit Nam ra i khong cui
th k XVII, ghi lch s t thi Hng Bng ti thi L trung hng. y l mt tc
phm c nh gi kh cao v mt s hc v c nhiu nh nghin cu dng
lm t liu c s i chiu vi cc sch s c khc. Sch ny cng ghi kh
chng mc: Quyn cng ng Lm con dng, cha lm Thi th lnh trong Nam
thnh. Ngi phin ch trch dn li theo VSKTT.
VSKTT cng nh Thin Nam ng lc khng ch r ng Lm l u,
chnh iu ny gy lng tng cho s gia i sau khi tm hiu qu hng ca Ng
Quyn. Tuy nhin, im quan trng nht cn phi nhc n y l thng
tin cha Ng Quyn l ngi ng Lm v lm chc chu mc bn chu,
nh th c ngha l ng Lm c th l tn mt chu, m Ng Mn lm
chu mc. Vy, cu hi t ra l chu ng Lm ny l ng Lm no6? N
khc g khng so vi x ng Lm Sn Ty?
4

1697. i Vit s k ton th. (T1). Ng c Th dch ch. Nxb KHXH. H. 1998. tr.

204.
5

XVII. Thin Nam ng lc. Nguyn Th Lm phin m v ch gii. GS. TS Nguyn

Ngc San hiu nh. NXB Vn ha nm 2001,

6

Quan im Ng Quyn l ngi chu ng Lm c c sy bi ni chng lch s

Vit Nam y chnh l vo thi Thp nh s qun, mt ngi b con cng h ca Ng

Quyn l Ng Nht Khnh (ngi m Vit s lc chp lm l Trn Nht Khnh) ni
dy chim c ng Lm. Thun l l ngi c th lc u mi c th ni dy tim
quyn ti . Dng h Ng i i lm chc mc bn chu th nhng ngi h hng t t
nhiu c th lc. Cha Ng Quyn lnh chc mc chu ng Lm l c s Ng Nht
Khnh sau ny xng hng ti a phng. Hn na, Dng nh Ngh lnh i Chu
g con gi cho Ng Quyn, dng Ng Quyn lm tm phc. Theo chng ti, giai on
ny vic thng hn ng thi cng l mt hnh thc cng c th lc, lin kt cc t
8

2.2. ng Lm Sn Ty: kt lun ca cc s gia nh Nguyn th k XIX

T nhng thng tin cn trng trong cc b s ca triu L, cc s gia i
Nguyn th k XIX tin hnh kho cu su hn v a danh ny. S kho cu
y c trnh by nh di y.
Nguyn Vn Siu (1795-1872) trong i Vit a d ton bin
, a ch loi quyn 5, tnh Sn Ty, ph Qung Oai, huyn Phc Th, trang

402 c vit: "Xt huyn Phc Th l t Phc Lc i xa. Cu s chp rng:

ng Lm huyn Phc Lc. (M) Xt "ng a l" chp rng: chu Phc
Lc c 3 huyn Nhu Vin, Phc Lc v ng Lm. T Hoan Chu i v pha
ng 2 ngy n huyn Ninh Vin (tc Nhu Vin) chu ng Lm. i v pha
nam qua sng C La 2 ngy n nc Hon Vng... Lch triu hin chng li
chp rng:... Nhu Vin by gi l huyn Gia Vin. ng Lm nay l t huyn
Hoi An, huyn M Lng... Nay xt s c chp: B Ci i Vng l Phng
Hng. Tin Ng Vng Quyn u l ngi ng Lm. Nay x Cam Lm, tng
Cam Gi, huyn Phc Th (x Cam Lm trc l x Cam Tuyn) c 2 n th B
Ci i Vng v Tin Ng Vng. Cn c mt bia khc rng: Bn x t rng
rm, i xa gi l ng Lm, i i c anh ho. i nh ng c Phng
Vng tn hy Hng, i Ng i c Ng Vng tn hy Quyn. Hai vng
cng mt lng, t xa khng c. Uy c cn mi, miu mo nh c. Nin hiu
l Quang Thi nm th 3 (Trn Thun Tng-1390) ma xun thng 2, ngy 18 lm
bia ny. Th ng Lm l Phc Th ngy nay, nn ly s c cng nh vn bia l
ng (vn bia thi Trn Sn Ty). Xt li ch trn ny (ca ng a l) l
thuyt sai lm, xem ng th c mt cu: "Phc Lc tip Hoan Chu" c th bit
trng/ ho trng a phng. Khng cn c g mt chu mc ln nh chu mc i
Chu li g con gi v da vo mt ngi khng tn tui, khng th lc mi Sn Ty
(lc y gi thuc a gii Phong Chu). Quan im qu hng Ng Quyn u gn
chu i c l l c c s s liu ca n.

l lm. Tr Chu c sng Tr, tc l x Phc Lc t H Thanh, Cu Dinh ngy

nay (tc thi Nguyn). Nay t u ci huyn Hng Sn i thng n thng o
Qung Bnh tc l chu Phc Lc c."7
i Nam nht thng ch c Quc s qun triu Nguyn bin
son t 1865 1882 ghi Huyn Phc Th: i Hn l t huyn M Linh, qun
Giao Ch; i L Quang Thun gi l Phc Lc, trc l ph Quc Oai; i Cnh
hng i l ph Qung Oai; i Ty Sn i l Ph Lc; bn triu, u i Gia
Long li i l Phc Lc; nm Minh Mnh th 3 i tn hin nay, thuc ph
Qung Oai thng ht.8
Xt s chp: ng lm huyn Phc Lc. B Ci i vng Phng
Hng v Tin Ng Vng Quyn u l ngi ng Lm . Nay l x Cam Lm,
huyn Phc Th c n th B Ci i vng v n th Ng vng, c vn bia
i lc ni: bn x t rng r, xa gi l ng Lm, thi thuc ng c c
Phng Hng hy l Hng, n thi Ng i c Ng Vng hy l Quyn, hai
vng cng mt p, vic y t trc cha c bao gi Cui bi bia chp:
phng mnh lm vn bia nm Quang Thi th 3. Nh th th huyn Phc Th
xa kia c ng Lm, ng lm l tn x khng phi tn chu. Ng Th S ni:
ng Lm vo qung huyn Hoi An v huyn M Lng. D a ch ca
Phan Huy Ch (1782 1840) ni: Nha Vin nay l Gia Vin, ng Lm nay l
t hai huyn Hoi An v M Lng.9

Phng nh Nguyn Vn Siu . i Vit a d ton bin

. T phin dch Vin S hc. Nxb Vn ha Thng tin. H. 1997.

Nguyn bn k hiu VHv.1709/1-3, in nm 1900.
8

Quc s qun triu Nguyn. 1882. i nam nht thng ch. T4 Phm Trng im dch.

o Duy Anh hiu nh. Nxb. Thun Ha. 1997. tr. 188
9

Quc s qun triu Nguyn. i nam nht thng ch. T4 Phm Trng im dch. o

Duy Anh hiu nh. Nxb. Thun Ha. 1997. tr. 188-189.
10

ng Xun Bng (1828 - 1910) Tn mi, [791] (ng c Tng, Trinh

Nguyn nm th by). Ma h, Phng Hng ng Lm, Phong Chu (ng
Lm l tn x; nay l x Cam Lm, huyn Phc Th, Sn Ty, khng phi l
huyn ng Lm, chu Phc Lc [ch ca dch gi: nay l x Cam Lm, huyn
Ba V tnh H Ty] )10
C th thy Nguyn Vn Siu l hc gi u tin n nh a danh ng
Lm thuc v Sn Ty, sau thng tin ny c chnh s nh Nguyn cng
nhn. K t y, ng Lm (Sn Ty) tn ti nh mt mnh t hai vua.
ng Xun Bng tip thu thnh tu ca ngi i trc, nn khi vit cun Vit s
cng mc tit yu ng chua thm hai ch Phong Chu, vo sau a danh
ng Lm. T liu ng ch nht l vn bia i Trn c Nguyn Vn Siu
dn li. Tic rng, bia nay mt. V li, nu bia y c thc i chng na, th
Nguyn Vn Siu cng cha th ph phn s liu nh vy c. Th nht, vn bia
vit cui th k XIV, ghi chp v mt s kin trc bn n ba bn th k. Th
hai, Nguyn Vn Siu khng so snh sch m ng gi l ng a l (sic) vi
cc sch khc cng thi hoc cc h thng t liu hu quan quan trng khc nh
Tn ng th, Cu ng th, Vit in u linh, An Nam ch lc. T kt lun
ca Nguyn Vn Siu v s ng thun ca cc s gia ca triu Nguyn, ng
Lm Sn Ty t hai vua, tri qua gn hai trm nay tr thnh chn l, hn
na l tn nim.
Ngi u tin t nghi ng v kt lun trn l hc gi o Duy Anh trong
cun t nc Vit Nam qua cc i , ng vit: chng ti rt nghi ng nhng ghi
ch y v ngh rng rt c th ngi ta lm ng Lm l tn huyn i

10

ng Xun Bng. Vit s cng mc tit yu. Hong Vn Lu dch. Nxb. KHXH. H.

2000. tr.48.
11

ng thuc chu Phc Lc (Phc Lc chu c huyn ng Lm) thnh tn x

ng Lm huyn Phc Th11
S nghi ng ca o Duy Anh l kh thn trng v tinh nhy v cm gic
ca mt ngi lo thc v trong lnh vc c s Vit. Nhng bt n v mt s liu
v khai thc s liu ca cc tc gi trn chng ti s bn li mc sau. Di y,
chng ti tin hnh kho cu din cch x ng Lm (huyn Phc Lc, Sn
Ty), phn no vn dn bc mn ca lch s.
2.3. ng Lm - Sn Ty: lch s din cch
Xt v a l, x ng Lm ngy nay thuc thnh ph H Ni, trc
thuc Sn Ty, tnh H Ty. Mt di cc tnh H Ty, Ph Th, Vnh Phc ngy
nay thuc cc huyn Ty Vu, Mi Linh, Chu Din ca qun Giao Ch thi Ty Hn.
Thi ng Hn, chia huyn Ty Vu lm hai huyn Phong Kh, Vng Hi. Thi
Tn, cc huyn Ty Vu, Mi Linh, Chu Din u thuc cc qun V Bnh, Tn
Xng12. n i L thuc ph i thng13. i Minh l huyn Long Bt chu
Giang l Tam Giang14. o Duy Anh cng cho mt lch trnh din cch hi
11

o Duy Anh. t nc Vit Nam qua cc i. Nxb Vn ha Thng tin. H. 2005 (ti

bn). tr. 110.

12

Tn ng th ghi: Phong Chu c cc huyn Gia Ninh, Tn Xng. Gia Ninh c ni

Tn Vin. Tn Xng c Kim Kh. ng Xun Bng chua: Nay (tk XIX) cc t ph
Lm Thao, Qung Oai ca Sn ty cng ph Yn Bnh ca Tuyn Quang, ph Tng Ha
ca Thi Nguyn u l t Phong Chu xa [ng Xun Bng. sdd. Tr. 46]
13

H. Maspro. La Gographie Politique de lAnnam Sous les L, les Trn et les H

( Nghin cu v a l lch s thi L Trn H). BEFEO. XVI. [Chuyn dn theo o

Duy Anh. t nc Vit Nam qua cc i. Nbb. VHTT. H. tr.120.] Theo H. Maspro,
ph i Thng bao gm min Sn Ty, Hng Ha, pha Ty sng Hng.
14

o Duy Anh. t nc Vit Nam qua cc i. Nxb. VHTT. H. tr.138- 139. ng gii

thch: Huyn Long Bt: Nht thng ch (Sn Ty) chp rng huyn Bt Bt vn l t l
Tam Giang, i Trn v trc l huyn Lng Bt, nh Minh vn theo. Nhng Thin h
qun quc chp rng chnh nh Minh i Long Bt lm Lng Bt. [tr.139].
12

khc nh sau: trn Sn Ty: Cng mc (Chb, q.21) ch rng: i inh L L

l o Giang; i Trn chia lm cc l Tam Giang, Tam i, Qung Oai, Quc
Oai; nm Quang Thi th 10 (1397 ) i l lm trn; thi L S lm cc l Quc
Oai thng, trung, h, thuc Ty o; nm Quang Thun th 7 (1466) i lm
Tha tuyn Quc Oai; nm th 10 (1468) t lm tha tuyn Sn Ty; nm Hng
c th 21 (1490) i lm x; trong i Hng Thun lm trn; i Nguyn u
i Gia Long l vo Bc Thnh; nm Minh Mnh th 12 (1831) i lm tnh Sn
Ty, trch huyn T Lim l vo tnh H Ni, huyn Tam Nng l vo tnh Hng
Ha Huyn Phc Lc: Nht thng ch (Sn Ty) chp rng i Cnh Hng i
l vo ph Quc Oai; i Ty Sn i lm Ph Lc, u i Gia Long i lm
Phc Lc; nm Minh Mnh th 3 (1822) i lm Phc Th. Hin nay l Phc Th
tnh H Ty 15
C th thy cc t x ng Lm ngy nay ni thuc qun huyn t lu,
khng c chuyn xut nhp nh chu ng Lm (huyn ng Lm trc
thuc chu ny) nh trn ni. Hn na, theo Thng in16 th mt di t H
15

o Duy Anh. Sdd. Tr. 180-181.

Nhng kho st trn y cho thy nhng ghi chp din cch a l v Sn Ty cn phi
hiu chnh li kh nhiu. V nh: Sn Ty qun huyn b kho ghi: Huyn Phc Th xa
l ng Lm, cc triu L Trn cng theo nh th [Nguyn Xun Din ch bin. 2010.
Huyn Phc Th- lng x v nhng di sn vn ha. (T1: Di sn Hn Nm). Nxb H Ni.
tr. 34] hay Sn Ty tnh ch ghi: n B Ci i Vng: a phn x Cam Lm huyn
Phc Th, thi c gi l ng Lm [Nguyn Xun Din. 2010. sdd. Tr. 31]
16

13

Ni, Bc Ninh v pha ty n H Ty, Ph Th kh n nh ni thuc An Nam

h ph, Phong Chu thi ng. Khng c chu ng Lm no trong vng
. Cn huyn Phc Lc ca Sn Ty ch l a danh c lp vo i L Thi
Tng, cui L i l Ph Lc, n i Nguyn a danh ny ch tn ti t nm

.
An Nam h ph, pha ng n cnh gii huyn Chu Din ng thy i 500
dm. Pha nam n ca sng A Lao thuc cnh gii huyn Chu Din ng thy i 149
dm. Pha ty n cnh gii qun Cu Chn ng thy i 416 dm. Pha bc n ngun
sng ca cnh gii huyn V Bnh 250 dm. Pha ng nam n cnh gii huyn Chu
Din 500 dm. Pha ty nam n cnh gii qun Vn Dng ng thy i 150 dm.
Pha ty bc n Giang Trn huyn Gia Ninh thuc qun Tha Ha 150 dm. Pha ng
bc n huyn Giao Ch 10 dm. Cch Ty Kinh 7,253 dm, cch ng Kinh 7,225 dm.
H: 24,730, khu: 99,650. Ph An Nam, nay tr huyn Tng Bnh. Thi Tn thuc
Tng Qun. Thi Hn l cnh gii hai qun Giao Ch, Nht Nam, nay l t ca ngi
Di phng nam, chn ca h i khi m rng ra, nu em chn ng dy, ngn chn
lin giao nhau, cho nn tn l Giao Ch. Nh Hu Hn theo , t ra Giao Chu. Lnh 7
qun, tr . Nh Tn, Tng, T u theo . Thi Tn lnh 7 qun, thi Tng lnh 8
qun, thi T lnh 9 qun, u tr . Nh Tng li t qun Tng Bnh, nh T theo ,
cng l t qun Giao Ch. Nh Lng, Trn theo . Nh Ty dp nh Trn, qun b,
t ra Giao Chu. u thi Dng , chu b, t ra qun Giao Ch. Nh i ng l
Giao Chu, sau i l An Nam h ph. Lnh 7 huyn: Tng Bnh. Nh Tng t qun
Tng Bnh ti y. Chu Din. Thi Ng l huyn Qun Bnh. Trc t ra qun V Bnh.
Din, d truyn phin. Long Bin. Huyn c thi Hn. Thi Bnh. Giao Ch. Thi Hn
thuc t huyn Long Bin V Bnh. Huyn c thi Ng. Bnh o. Nh T t ra huyn
Xng Quc.
14

1803- 1821, khc hon ton vi chu Phc Lc/ hay chu ng Lm (c cc
huyn di cp l huyn Nhu Vin, huyn Phc Lc v huyn ng Lm) th
k VII- VIII - IX.
2.4. ng Lm- Sn Ty: mt chng huyn s th k XX
Vy ti a bn hin nay c coi nh l t pht tch ca hai vua - ng
Lm, s thay i tn gi din ra nh th no. Vn ny c tc gi Nguyn
Tng bn xt kh ton din trong bi Bn thm v qun th lng c ng Lm
ng ti trn Thi bo Kinh t Si Gn Online ngy 23 thng 01 nm 2009. C th
gin lc nh sau: ng Lm ngy nay l tn mt x. X ny l n v hnh
chnh mi c lp sau nm cch mng thng Tm, nht l t nm 1954 min
Bc v t nm 1975 min Nam - l tng ng vi
tng ngy xa. n v ny di thi phong kin c
gi bng mt lot cc tn gi khc nhau ty thuc khu
vc vng min v lch i nh x, thn, phng, gio
phng, trang, tri, gip, vn, ph, ng. Do vy, ng
Lm vi t cch l mt n v hnh chnh cp x (X
ng Lm) l mt tn mi t, x ng Lm bao gm
chn thn (lng) trong c nm thn c l Cam Thnh,
Mng Ph, ng Sng, Cam Lm v oi Gip l
c lp ra cch y hn 500 nm. Bn thn cn li (Ph
Khang, H Tn, Hng Thnh v Vn Miu) th u tch ra t
vi lng ni trn hoc c lp ra cch y cha n hai
trm nm. ng ch l thn Cam Lm t my th k nay c nh th nh Phng
Hng cng nh nh th v lng Ng Quyn. Do vy, chnh quyn x ny cng da
vo cc bng chng xin Quc hi nc Vit Nam Dn ch Cng ha i tn
thnh ng Lm vo ngy 21-11-196417.
17

Chng ti cn bit vo thp nin 60 ca th k XX, Trn Quc Vng c mt bi

vit rt quan trng khng nh ng Lm thuc Sn Ty. Nu nh bi vit Trn

15

Cho ti tn u th k 19, t Cam Lm hin nay cn c tn l Cam Tuyn

(Theo Cc trn tng x danh b lm), nhng 60 nm sau thy tn Cam Lm
xut hin trong i Nam nht thng ch. Ngay t i L, c ghi chp v vic
ngi Cam Gi18 dng hu en cho vua L Nhn Tng. Chiu theo cc sch
a ch th trc hu bn th k 15, gip Cam Gi ni trn chia thnh Cam Gi
Thng (tc x Cam Thng hin nay) v Cam Gi H (s ln lt i thnh tng
Cam Gi Thnh, Cam Thnh v ng Lm). Tm li, tng hp s kho cu v
din cch ng Lm- Sn Ty ca chng ti vi kt qu nghin cu ca
Nguyn Tng, tm thi c th i n nhn nh rng: trong sut chiu di
lch s hai ngn nm t i Hn cho n nm 1964, x ng Lm dng
nh cha bao gi c tn l ng Lm! (chng ti nhn mnh)
2.5. ng Lm (Phc Lc) qua t liu c s
Tuy nhin, i vi ngi lm cng tc nghin cu lch s v nht l nghin
cu vn bn hc chuyn su. Nhng nghi ng le li u trong cc chuyn
Quc Vng vit trc nm 1964 th c th coi y l ting ni quan trng nht ca gii
s hc lc by gi quyt nh vn ny. Trong bi ng Lm di gc nhn a vn ha - lch s (Tp ch Di sn S 2(15)/2006), Trn Quc Vng vit: C mt
chuyn, tht nh ba, by gi nghe ra th kh bun ci: Mt s nh nghin cu cn c
vo ci tn Phc Lc bo H Tnh xa c huyn Phc Lc, c l qu hng Ng Quyn
. u thp nin 60 ca th k trc, k ngu hn ny mi tui 20 phi vit
mt bi c c Trn Huy Liu cho ng trn Nghin cu Lch s, u l V qu
hng Ng Quyn c 2 trang ci chnh l qu hng Ng Quyn Sn Ty, ni
cn n v lng Ng Quyn. kin ny c tip thu ngay.
18

Hn Cam Gi y l vic Hn t ha tn Nm ca a phng vn gc l ma

(du vt ca tn Nm ny hin cn hin hu ni y qua a danh, tn thng cnh, nhn

danh nh: ph Ma tc ph Tn Hi nay khng cn na, cha Ma tc cha Sng
Nghim ng Sng, ch Ma ch ng Sng, g Ma, b cha Ma, cung n rt
c cha Trnh sng i: v c nhiu cng c vi cc lng trong vng, sau khi cht b
c th n Ph (ng Sng) nh l mt v Thnh Mu rt linh thing).
16

lun (nh ca GS o Duy Anh, hay Bi Vn Nguyn19,

Nguyn Hu Chi chng hn), gi m cho ngi i
sau tip tc tm hiu v gii m.
Vi vic cng nhn thng tin Khung Vit Ng
Chn Lu l hu du ca Ng Thun (Ng Quyn),
th ng nhin qu hng i s t l qu hng ca
t tin ng (ng ni Ng Quyn, c ni Ng Mn, c t
su i l Ng Nht i20), tc l chu ng Lm. Di y, chng ti tin
hnh kho st cc b s Vit Nam v Trung Quc v a danh ny.
2.5.1. Ngun c s Vit Nam
V qu hng ca Ng Quyn cng nh cc t nh Ng Chn Lu, s Tu
khng chp trc tip. Kho xt k ti Vit Nam c ti liu ng lu nht l An
Nam ch lc ca L Tc nh sau: Qua i Ng-i (907-959), ngi t i-

19

Gio s Bi Vn Nguyn, cha r cn c vo ti liu no, khng rng: Tng Thng Ng

Chn Lu, h Ng, ngi Chn nh, Nam Chn. [chuyn dn theo Hong Vn Lu. Bdd.]
20

Hin nay cn c vo Ng tc gia ph do Hn Quc cng Ng Lan bin son nm inh

Du, triu L Thnh Tng (1477), th t h Ng l Ng Nht i, ho trng chu Phc

Lc. Ngi tham gia khi ngha Mai Thc Loan (722), sau tht bi phi ri ra vng
Chu i (Thanh Ha). C th vic di ny chnh l di ra ng Lm, mt huyn bin
vin ca chu, nm ty nam chu i. (Theo Vit in u linh tp th ng Lm nm
bin vin, dn thy u l Sinh Lo, Anh Hn lm t trng dn ny.) Vic xut nhp
ca ng Lm v Thng Chu vi chu i d gy lm ln nh vy.
Nm 2010, nhn k nim ngy sinh 999 nm ca Khung Vit thin s, chng ti cng
c nghing v gi thuyt ny (xin xem Trn Trng Dng. 2010. Khung Vit thin
s- hay phc th dung hi Nho Pht. K yu hi tho Vn hc- Pht gio vi nghn nm
Thng Long. Nxb VHTT.)
17

Chu l Ng-Quyn, chim gi qun Giao-Ch21 v Ng-Quyn: Ngi Chu i,

nha-tng ca nh-Ngh, git Cng-Tin, t lp lm vua.
Nhiu kin cho rng c l ghi chp ny ng bi son gi L Tc sng vo
th k XIII, li l ngi cng qu22, kh nng cao l chnh xc23.
n y, thit ngh cng nn im qua vi nhn vt lch s c qu chu
ng Lm.
Sch Vit in u linh ca L T Xuyn th k XIII ghi: Theo sch Giao
Chu k ca Triu Vng, th Vng h Phng tn l Hng. i i cha truyn
con ni lm T trng Bin kh chu ng Lm gi l Quan lang Theo k

21

Mc qun p.

22

Tc ngi An Nam, dng di ca Nguyn Phu, Th s Giao chu i ng Tn.

nhiu i i Chu, tng t tn Khn, ng ni trn Trng, cha tn Vin Vng [L

Tc. T t. trong An Nam ch lc. nxb. Thun Ha. 2002. tr.348].
ng L Tc, ngi ng Sn [Ha Thin Thng. 1307. An Nam ch lc t. trong An
Nam ch lc. An Nam ch lc. nxb. Thun Ha. 2002. tr.41.]
L Cnh Cao ng Sn, l ngi bn x [Ha Hu Nhm. 1339. An Nam ch lc t.
trong An Nam ch lc. nxb. Thun Ha. 2002. tr.42.]
Cui i Nguyn c ng L Tc, hiu Cnh Cao, ngi t i Chu nc Nam Vit
son b An Nam ch lc [Kishi Ginko (Ngn Ngm Hng). 1884. An Nam ch lc t.
trong An Nam ch lc. An Nam ch lc. nxb. Thun Ha. 2002. tr.49 ]
Cn n b An nam ch lc, 19 quyn, do L Tc i Nguyn son. Tc t l Cnh Cao,
hiu ng Sn, vn ngi An Nam, con chu ca Nguyn Phu lm chc Th s An Nam
hi ng Tn, i i i Chu (tc tnh Thanh Ha) [T kh ton th tng mc
yu. theo An Nam ch lc. An Nam ch lc. nxb. Thun Ha. 2002. tr.49 ].
Ch bit ng vn ngi h Nguyn, dng di ca Nguyn Phu (ngi ng Tn, Trung
Quc), cc i c, ng, cha u i Chu [Chng Thu. 2001. Li ni u. An
Nam ch lc. nxb. Thun Ha. 2002. tr.9]
23

V lun im ny, chng ti xin bn thm phn sau.

18

ca Anh Lun (cn vit l Hn), ngi t ng Lm, h Tun em qun i

tun hnh cc chu ng Lm, Trng Phong, cc ni ai ny u theo24
Sch An Nam ch lc ghi: Kp thi Ng i, cc ngi th ho cc chu
Giao, i l Khc Ho, Dng nh Ngh, Kiu Cng Tin thay nhau dng v
lc cp quyn.25 Sch ny cng ghi: Dng nh Ngh: ngi chu i26. Li
chp: Nin hiu Thin Phc nh Tn nm th 2 (Ngy Hn, i Hu th 10)
(937), Ng Quyn c binh i Chu vy Cng Tin27, li chp: Ng Quyn,
ngi Chu i, nha tng ca nh Ngh, git Cng Tin, t lp lm vua.28
An Nam ch lcquyn 1, C chu danh trong c ghi nhn chu ng
Lm:

24

L T Xuyn. Vit in u linh tp. inh Gia Khnh- Trnh nh R dch ch, Trn

Ngha gii thiu. Trong Tng tp tiu thuyt ch Hn Vit Nam (T1: dch t bn A.
751). Nxb Th gii. H. tr.60.
25

L Tc. sdd. Tr.53

26

L Tc. sdd. Tr.225

27

L Tc. sdd. Tr.225

28

L Tc. sdd. Tr.226

19

Nh vy, cc ghi chp v chu ng Lm qua hai b s c nht do ngi

Vit bin son l An Nam ch lc v Vit in u linh, chng ta bc u c mt
s mng tng nh sau v mnh t ny. Chu ng Lm (xut nhp hoc cn
k vi Chu i, u quy thuc lnh th Thanh Ha ngy nay) vo th k VIII- IX
l nguyn qun ca hng lot cc th lnh nh Phng Hng, Khc Ho, Dng
nh Ngh (con l Dng Tam Kha), Kiu Cng Tin, Ng Quyn (con: Ng
Xng Vn, Ng Xng Ngp; chu: Ng Chn Lu, Ng Xng X, Ng Nht
Khnh). Ngoi ra, cn c inh B Lnh ng Hoa L (thuc Thanh Hoa
ngoi trn sau ny). Trn Cng Lm mt x qun tng chim c ng Lm29.
Thm na, L Hon l ngi Trng Chu (cng thuc Nam Thanh Ha). im
din cm c cho cc qun doanh v a bn hot ng th c th thy nhng
mi lin h v gia tc, hn nhn, quyn lc, tn gio ca cc th lc ny l c th
vch ra mt s h tng quan h ca cc nhn vt. Cho nn, vng i chu, Trng
chu, Hoan chu v chu ng Lm xa c th coi l trung tm chnh tr ca
nc ta vo giai on . Vn ny n nay dng nh cha c quan tm
ng mc, cn c nhng kho st su hn, rng hn v nhiu chiu hn na30.
Tm khng nu y.
29

, : : .

. .

. . .
. . .
. .
Vit s lc , Quyn thng , [Trn - Khng r tc gi] , Mi hai s qun: Kiu
Tam Ch, tn l Cng Can, chim ly Phong Chu. Nguyn Thi Bnh, tn l Khoan, mt
tn na l K, chim ly Nguyn Gia. Trn Cng Lm, tn l Nht Khnh, chim ly
ng Lm. ...
30

iu ny t nhiu c th im danh ch mt qua cc t liu vn hin c nht ca Vit

Nam cn li n nay u thuc v cc hin vt ca Thanh Ha, nh vn bia i Ty Cu

20

2.5.2. Chu ng Lm: qua ghi chp ca c s Trung Hoa

Kho khp th tch c Trung Quc ng i v hu i, c mt s thng tin
v ng Lm nh sau31:
1. Cu ng th (ngi thi Hu Tn l Lu Hc son), Quyn 41
, :

. .
o Lnh Nam, chu Phc Lc: t ai phong tc ging vi t qun Cu
Chn, sau b ngi Sinh Liu chim. Nm th ba nin hiu Long Sc (663)32, Tr
Chu Th s T Php Thnh chiu d by nghn b lc Cn Minh, Bc Lu ca
ngi Sinh Liu. Nm Tng Chng th hai (669)33, t ra chu Phc Lc cai
tr h. Nm u nin hiu Thin Bo u tin (742)34, i lm qun Phc Lc.
Nm th hai nin hiu Ch c (757), i lm qun ng Lm. Nm u tin
nin hiu Cn Nguyn (758), t li lm chu Phc Lc. Lnh hai huyn, khng

Chn o trng, bia Thanh Mai, 40 kinh trng trong s 200 kinh trng do inh Lin lp
v Khung Vit Ng Chn Lu lm ch t. V bi cnh vn ha ca mt giai on ny
xin xem thm [Trn Trng Dng. 2009. Kho v I C VIT- nc Vit- nc Pht
gio. Tc Hn Nm s 02 nm 2009.]
31

Nhng kho cu di y c khi pht t hai v L Hi Nam v Tch D. Chng ti

rt mun c t tn hai ng lm ng tc gi ca bi vit ny. Song, hin cha lin lc

c vi hai ng, nn chng ti khng dm ty tin. Nn nh vit bi ny di dng
tng thut. Nhng t liu m cc ng nu, cng nh nhng t liu chng ti b sung
thm tm khng ghi l ca ai, v s lm phin n c gi.
32

Nin hiu ca ng Cao Tng.

33

Nin hiu ca ng Cao Tng.

34

Nin hiu ca ng Huyn Tng

21

tnh s h, ngi v s dm ng n hai kinh 35, bn pha n chu qun.

Nhu Vin: s tr ca chu, cng lp ra vi chu, vn tn l An Vin, nm th hai
nin hiu Ch c, i tn l Nhu Vin vy. ng Lm.

Cu ng th, Quyn t thp nht kho chng:

Chu Phc Lc lnh mt huyn Nhu Vin. Tn th thm hai huyn ng

Lm, Phc Lc.

35

Tc Thnh Trng An v Lc Dng.

22

2. Tn ng th (Do u Dng Tu, Tng K bin son), quyn 43 thng

Qun ng Lm ca chu Phc Lc, vn l qun Phc Lc, nm th hai

nin hiu Tng Chng (669), Tr Chu Th s l T Php Thnh chiu d hn
by trm b lc Sinh Liu, Cn Minh, Bc Lu, cho nn t ng Lm t ra.
Nm u tin nin hiu i Tc u tin 36 i tn l chu An V, nm th hai
nin hiu Ch c37 i thnh qun t tn l ng Lm, nm u tin nin hiu
Cn Nguyn38, t li tn chu nh c. cng np ca t ny: bch lp, go
/nha cnh kin. Ba trm mi by h. Ba huyn: [1]. Nhu Vin, vn l huyn
36

Nm 701 (Nin hiu ca V Tc Thin - ng V Hu)

37

Nm 757 (Nin hiu ca

38

Nm 758 (Nin hiu ca ng Tc Tng)

23

An Vin, nm Ch c th hai i tn; [2]. ng Lm, u thi ng ly hai

huyn ng Lm, An Vin t ra chu ng Lm, sau chu, huyn u b, i
t li. [3]. Phc Lc.

3. Tn ng th, quyn 43 h
:

o Lnh Nam: Mt ng t pha ng Hoan Chu 39 i hai ngy, n

huyn An Vin ca chu ng Lm, i v pha nam qua sng C La, i hai ngy
n sng n ng ca nc Hon Vng40. Li i bn ngy n Chu Nhai41. Li
i qua an B Trn, i hai ngy n thnh nc Hon Vng, thi Hn xa gi l
t qun Nht Nam vy.
4. Thi Bnh hon v k, quyn 171

39

Pha nam Ngha An.

40

Hu thn ca nc Lm p ngy trc.

41

Thuc khu vc o Hi Nam.

24

Phc Lc chu (Phc Lc qun): nay s l huyn An Vin, t ai v

phong tc gn vi Qun Cu Chn, sau b dn Sinh Liu chim c. i ng,
nm Long Sc th hai (662), Tr chu Th s T Php Thnh chiu d v v c
dn Sinh Liu, Cn Minh, T Lu hn by ngn lc. Nm Tng Chng th 3
(670) t chu Phc Lc cai qun dn ny. Nm Thin Bo th nht, ci lm
qun Phc Lc. Nm Ch c th 2 (757), ci lm qun ng Lm. Nm Cn
Nguyn th nht (758), ci li lm chu Phc Lc. Chu ny vn lnh ba huyn l
Nhu Vin, ng Lm, Phc Lc. Th sn: cng bch lp (sp trng), t phi, sng
t, v nhiu th l khng bit tn. Huyn Nhu Vin mt hng: vn tn l An
Vin, i ng Nm Ch c th 2 (757) ci lm Nhu Vin. ng Lm huyn
mt hng. Phc Lc huyn mt hng. Tr ln l ba huyn c t ra cng vi
chu.
5. c s phng d k yu (Do ngi i Thanh l C T V son), quyn
112

25

Thnh Phc Lc ti pha ty nam ph. Gia nm V c thi ng t ra

chu ng Lm ki mi vy. u nm Trinh Qun b. Nm th hai nin hiu Tng
Chng, Tr Chu Th s T Php Thnh chiu d hn by nghn b lc Cn
Minh, Bc Lu ca ngi Sinh Liu, cho nn t chu ng Lm t ra chu
Phc Lc. Nm u tin nin hiu i Tc, i tn l chu An V. u nm Thn
Long, t li nh c. u nm Thin Bo, gi l qun Phc Lc. Nm th hai nin
hiu Ch c, i tn l qun ng Lm. u nm Cn Nguyn, vn t ra chu
Phc Lc. Sau b. Li b huyn Tang Vin, l s tr ca chu Phc Lc thi
ng vy. Vn tn l An Vin, nm th hai nin hiu Ch c, i tn l Tang
Vin, kim lnh hai huyn ng Lm, Phc Lc. B Trng Chu, gn vi chu
Phc Lc, lnh bn huyn Vn Dng, ng Thi, Trng Sn, K Thng, cng
gi l qun Vn Dng, sau b ngi Man b.
Tng hp mt s s liu c bn nh trn c th tm thi nhn xt rng:
ng Lm l tn mt n v hnh chnh , lc l huyn (kim qun 1 hng), lc
l chu, c thnh lp trong khong nhng nm V c (t 619 - 627 nh
ng), din cch ca n gn lin vi a danh Phc Lc (lc l chu, lc l qun),
n sau i ng c hai a danh ny u b. Nguyn do l ng Lm nm gn
Trng Chu42 Hai vng ny sau b ngi Man chim c nn nh ng b c
42

Trng Chu nm gn i Chu, c th tc ging i Chu nhng gn ph thnh An

Nam h ph hn, dn c ch yu l ngi Man. Vo thi ng th t ai Trng

Chu v ng Lm nhp vo i Chu. Chnh v vy nn i Vit s k ton th chp
L Hon l ngi i Chu, cn i Vit s lc li chp L Hon l ngi Trng Chu.
26

chu, huyn. Sau ny khng thy khi phc li na. Vic L Tc cho rng Ng
Quyn- ng ni ca Ng Chn Lu l ngi i Chu c l cng v l do trn.
Theo c s phng d k yu th ng Lm thuc ty nam i Chu (vo
i ng khng thuc i Chu nhng phong tc th tng ng). Dn c ng
Lm/Phc Lc tuyt i a s l ngi Liu, do cc t trng nm gi43, dn
ngi Bc44c h khu, ng thu rt t45.
i Vit s k ton th cng cn c vo sch Tu lin kt hai a danh
Phc Lc v ng Lm khi ch gii cho s kin Phng Hng ni dy nm 791:
Ma h, thng 4, ngi ng Lm thuc Giao Chu (ng Lm thuc
huyn Phc Lc) l Phng Hng dy binh vy ph. Chnh Bnh lo s m cht.
Tuy vy, c l do din cch cng nh quy m ca hai a danh ny c phn phc
tp, c ch ghi rng ng Lm, nht hng tc ng Lm, mt lng nn
c th VSKTT cho rng ng Lm l mt lng, v cp trn n l mt huyn
chng. D th no th ng Lm v Phc Lc gn nh lun i km vi nhau,
Chng ti ng vi lp lun ca ng L Hi Nam (trong phn trao i v ch Qu
hng Ng Quyn thc s u? Vi ng Tch D trn mng Vit hc) th qua c s
phng d k yu, ti liu dn c th cho ta bit v tr Phc Lc sau khi b ph l huyn
Nga Lc (thi Minh, Thanh), l ni "quan tun kim Nga Lc l L Li lm phn". Vy
huyn Nga Lc ny nm ngay trn v tr ca c Phc Lc v Trng Chu, qu ca L
Li tc bao gm huyn Ngc Lc v Th Xun hin nay, vo thi ng th Nga Lc
phn bc thuc Trng Chu, phn nam thuc Phc Lc.
ng Xun Bng th xc nh Trng Chu chnh l ph Yn Khnh v Nho Quan tnh
Ninh Bnh vo cui th k XIX. [ng Xun Bng. sdd. Tr.46]. Tuy nhin, c l ng
Xun Bng nhm.
43

Bn thn Anh Hn (c bn chp l Lun), th h ca Phng Hng cng l mt dng

t trng nh vy. Xin xem Tn ng th, quyn 170.

44

Ch chung cho nhng tc ngi t phng Bc di c xung y, khng nht thit ch

c dn tc Hn.
45

Theo Tn ng th ch c 317 h, khong 1500 khu .

27

nh vy, nu bit ng Lm chnh xc u th xc nh c v tr tng i

ca Phc Lc v ngc li46.
Xt s k Trung Hoa ghi chp cc a danh Phc Lc, c th nh v c
Phc Lc c th nm v tr no ngy nay47.
46

Hc gi o Duy Anh cho rng ng Lm thuc Ngh An ngy nay. Lp lun ch

yu ca ng nh sau: Theo Gi am k th t Hoan Chu i v pha ng, hai ngy n

huyn Nhu Vin chu ng Lm. a th huyn Nhu Vin v chu ng Lm nh th
l min Honh Sn. Chu Phc Lc phi v min thng du, pha Ty H Tnh. Thi
Bnh hon v k ni t Hoan Chu i v pha ng theo dc bin n chu Phc Lc l
102 dm. C th l chu Phc Lc gm c min Nam H Tnh v min Quy Hp Ngc
Ma pha ty Honh Sn. Xem o Duy Anh, 2005. t nc Vit Nam qua cc i.
Nxb. Vn ha Thng tin. H. tr.102. Hn na, ngay trong cng trong VSKTT c k
chuyn Ng Nht Khnh sau chy sang Chim Thnh, ti ca Nam Gii (H Tnh )
ui v v (v Khnh l con gi inh Tin Hang), iu ny chng minh ng Lm
phi khng xa H Tnh (v Chim Thnh). Nu ng lm Sn Ty th tnh theo a l,
khng l li chy xa v ti mt ni hon ton xa li nh th. Ng cng phi ni gn
bin gii Chim Thnh, c quen bit quan dn Chim th mi chy sang c, hn th
cn thuyt phc c vua Chim tn cng nh inh. Cng theo Tn ng th (ti liu
dn) th chu ng lm pha ty nam gip hai nc l ng Minh v Chim Thnh.
Nh vy, y xut hin hai chu ng Lm. Mt chu ty nam i Chu, th tc
ging i Chu, c thi gian xut nhp vi i Chu v mt chu pha nam Hoan Chu,
gip vi ng Minh v Chim Thnh. Trong mt khong thi gian ngn nh vy, kh
c th xut hin cng lc hai a danh ging nhau vi quy m tng ng nhau nh vy.
R rng, mt trong hai s liu l c vn . Vn s c gii quyt khi gn lin vic
xc nh v tr ca ng Lm v Phc Lc.
47

Khng k nhng ti liu ch lit k chu Phc Lc nh mt trong s cc chu ca vng

Lnh Nam xa nh sch: Nguyn Phong cu vc ch, quyn 10, Qung Nam l; Vn hin
thng kho, quyn 323 ch chp Phc Lc chu tam huyn (chu Phc Lc c 3 huyn);
Khm nh tc Vn hin thng kho, quyn 333; Thi Bnh ng lm; Mc lc nh, Thi
Bnh ng lm, quyn 172, An Nam h ph v.v...
28

i s k, i s k gii , quyn 12

:..
.
Giao Ch, nay l nc An Nam: Giao chu, Phong chu l t Lc chu xa.
Qun Cu Chn nay vn l t ca cc chu i, Hoan, Trng, Sn, Phc Lc
xa. Qun Nht Nam nay vn l t ca chu Lm, Cnh. Qun Chu Nhai nay vn
l t ca Chu Nhai, Vn An, Qun, Qunh chu xa
Thi Bnh hon v k, quyn 171

29

D a qung k, quyn 38

Qu Chu thng ch, quyn 3

30

Thng in (Do ngi i ng l Hu son), quyn 184

Qun Phc
Lc, pha ng... pha nam... pha ty... pha bc... pha ng nam... pha ty bc...
pha ng bc... cch Ty Kinh48... cch ng Kinh49... h... ngi. Chu Phc
48

Trng An.
31

Lc, s tr huyn An Vin. t ai ging vi qun Cu Chn. Nh i ng

t ra chu Phc Lc, hoc l qun Phc Lc. Lnh hai huyn: Nhu Vin. ng
Lm. Qun Vn Dng, pha ng... pha nam... pha ty... pha bc... pha ng
nam... pha ty nam... pha ty bc... pha ng bc... Cch ng Kinh... cch Ty
Kinh... Su trm mi ba h, ba nghn bn mi ngi. Trng Chu, s tr
huyn Vn Dng. t ai ging vi qun Cu Chn. Nh i ng t ra
Trng Chu, hoc l qun Vn Dng. Lnh bn huyn: ng Thi. Trng Sn.
K Thng. Vn Dng. Qun Nht Nam, pha ng n a gii qun Phc Lc
mt trm dm. Pha nam n a gii qun La Phc mt trm nm mi dm. Pha
ty n a gii nc Hon Vng tm trm dm. Pha bc n a gii qun Cu
Chn su trm dm. Pha ng nam n bin mt trm nm mi dm. Pha ty
nam n a gii qun ng bn trm dm. Pha ty bc n sng Linh Bt bn
trm by mi dm. Pha ng bc n qun Lng Thy nm trm dm. i Ty
Kinh theo ng b mt vn hai nghn bn trm nm
mi dm, ng thy mt vn by nghn dm. Cch
ng Kinh ng b mt vn nm trm chn mi lm
dm, ng thy mt vn by nghn hai trm hai mi
dm. Chn nghn su trm mi chn h, nm vn ba
nghn tm trm mi tm ngi.
Nh vy, tng hp nhng t liu v chu Phc
Lc cho thy. Phc Lc lc l chu lc l huyn. Lc
l chu th c khi lnh hai huyn, c khi lnh ba huyn.
a danh Phc Lc lun c s xut nhp vi ng
Lm trong khi Nhu Vin (sau i l An Vin, hay An
V) n nh l thuc mt trong hai chu ny. Phc Lc
cng nh ng Lm gn vi qun Cu Chn, th tc ging nh vy.

49

Lc Dng.
32

Qua nhng s liu c s dng, bc u c th tin rng Ng Quyn (ng

ni ca Khung Vit Ng Chn Lu) l ngi chu ng Lm. ng Lm ny
xut nhp vi Chu i nn c quan im cho rng Ng Quyn l ngi chu i.
V tr chnh xc ca ng Lm ny nm u cn phi bn thm nhng kh
nng l ng Lm ny khng nm Sn Ty ngy nay, nh chng ti chng
minh trn.
Qua nhng c liu nh trn trnh by, chng ti tm c mt vi kt lun
s b:
Nu tin Khung Vit l ngi hng Ct Li, huyn Thng Lc th cho n
hin nay mi ch tm thy tn a danh ny sm nht th trong Thi bnh hon v k
(thi Tng) th a danh ny sau i l huyn An Thun, nm ng nam chu i.
Theo Vit s lc v Minh s k s bn mt t nht a danh ny phi nm Nam
Thanh Ha gn khu vc Ngh An ngy nay. VSKTT c xc nhn a danh Ct
Li Bc Giang, song y c th l do trng danh. V Ct Li (Bc Giang, nay
thuc Sc Sn) ch l ni Khung Vit tu tp tr tr.
Nu tin Khung Vit i s l dng di Ng Thun th ng l ngi
chu ng Lm. V tr chnh xc ca chu ng Lm cn phi kho chng
thc a thm, nht l cn phi kho v cc vn h tc, c dn, phong tc, sn
vt, ngn ng bn a, cng nh s th cng v t liu in d ti a phng
(Thanh Ha ngy nay). Chu ng Lm vn tng c tn chu Phc Lc, chu
ny nm pha ty nam i Chu, gn gi Trng Chu, v sau c lc quy v i
Chu. C hai a danh ng Lm v Phc Lc sau i ng u b50. D vy,

50

Ngoi ra, cng c th n kin ca o Duy Anh, chng ta c th i tm tip

mt ng Lm th hai l ni dng di nh Ng Tro Nha ( Nay l th trn Nghn,

Can Lc , H Tnh nay), nm pha nam Hoan Chu, gip vi ng Minh v Chim
Thnh (nn c kin cho ng Lm v tr H Tnh ngy nay). Xin tham kho thm:
Bi vit ni v Ng Quyn sinh ra v qu qun Can Lc, H tnh ang trn bo Vn
ngh,S 33 ra ngy 16-8 nm 1997. T liu c: Ng tng cng ng k

33

c th khng nh rng qu Ng Quyn nm loanh quanh gia vng Thanh Ha

ngy nay m kh c th v tr Sn Ty (khi l huyn Gia Ninh ca Phong
Chu) c.
Tn x ng Lm ti Sn Ty ngy nay mi xut hin t nm 1964. Din
cch khu vc ny kh n nh, t lu ni thuc qun huyn, di thi Bc
thuc quy v vi Phong Chu. Thi ng ti chu Phong khng c chu huyn
no tn l ng Lm.
Bi vit ny l mt hnh trnh t c s Tu qua c s ta kt hp vi cc ti
liu lin quan c ci nhn ng i v lch i vi vn ny c th dng
cch nhn mi soi t vn tng nh khng cn g cn bn ci. y, chng
ti ch mun nhn nh rng, d tin qu i s Khung Vit u th cng
khng phi l Sn Ty (ngy nay). Bi vit c hon thnh mt phn da trn
nhng gi m chng ti c c t cc hc gi trong v ngoi nc, chnh thc
pht biu qua nhng tham lun khoa hc hay nhiu khi ch l cu chuyn lc tr
d tu hu, nhn y chng ti xin chn thnh cm n. c bit, chng ti mun
gi li cm n ti hai ng L Hi Nam v Tch D (d c gng lin lc vi hai
ng nhng bt thnh) v ng Nguyn Tng, nhng ngi m khng c h, s
khng c bi vit ny.
Nam Ninh, ngy 21 thng 2 nm 2010

do Nguyn Thun Phu v V Quang i son, nin i Khnh c 3 (1651) nh th

h Ng, Tro Nha, Can Lc, H Tnh.
34