_________________________________________________________________________________________

______

4. Chu trnh vt cht

Cc cht ho hc v dinh dng lun lun c trao i qua li gia sinh vt vi mi trng.
Trong mi h sinh thi hin din cc nhm sinh vt c s bin dng v nhu cu dinh dng b tc ln nhau,
to ra s quay vng thng xuyn cc nguyn t cn thit cho t bo sng. Do c s chuyn ng tun hon
vt cht gia sinh vt t dng v sinh vt d dng trong h sinh thi. Cc loi khc nhau ca mi nhm sinh
vt ny tm kim v hp thu lin tc cc cht ti cn thit cho s tng trng, duy tr, sinh sn ca chng v loi
ra mi trng cc cht thi, cn b v c v hu c t nhiu phc tp.
Cho nn cc nguyn t C, H, O, P, S v khong 30 nguyn t khc khng ngng c bin i thnh cht sinh
ha glucid, lipid, protid... hoc l c hp thu di dng ion v c bi sinh vt t dng, sau c s dng
bi sinh vt d dng v cc vi sinh vt phn hy. Cc vi sinh vt ny phn hy cc cht thi, cc mnh vn
thc vt v cc xc cht thnh cc cht khong tan trong nc hay cc cht kh tr v t hoc kh quyn.
mc sinh quyn ngi ta s dng thut ng chu trnh sinh a ha ch s di chuyn tun hon ca cc
cht gia mi trng v sinh v sinh vt m nhiu pha ca chu trnh din ra trong h sinh thi.
S hin din cu chu trnh ny lm cho sinh quyn c kh nng t iu chnh, m bo cho cc s trng tn
cu cc h sinh thi v s gi cn bng cc cht c trong mi mi trng.
Ngi ta c th phn bit 3 nhm chnh ca cc chu trnh:
- Chu trnh nc
- Chu trnh ca cc cht ch yu dng kh
- Chu trnh ca cc cht ch yu dng trm tch.
a. Chu trnh nc

Nc l cht cn thit cho s sng. V s lng nc l thnh phn v c quan trng nht trong vt cht sng.
ngi nc chim 63% trng lng c th, 80% nm, n 98% sa. Cc ht thc vt lng nc chim

di 10%, tc l dng sng chm (tim sinh). Hin tng ny cng gp ng vt khng xng sng khi
mi trng khng thun li: mt hu ht nc trong c th.
Sinh khi lc a th t l vi lng thy sa (ma, sng, tuyt) ni . Nc c c ba dng c, lng v
kh. Gn b mt tri t c bao ph bi thy quyn (363 triu km2 trn 510 triu km2). Bin v i dng
chim hn 97% cu lng nc trong thy quyn.

Mc d c tr s tng i nh, chnh nc trong kh quyn c vai tr to ln trong s tun hon ca

nc, v do chu trnh nc mi thc hin c. Tht vy, nc trong kh quyn c phn b rt
khng ng u, ct ngha s khc nhau rt nhiu v v lng cc vng khc nhau ca sinh quyn.
m khng kh l do s bc thot hi nc t lp nc mt di nh hng ca nng lng mt tri. Cc
khi kh c mang hi nc di chuyn trong khi hi nc c li thnh my. S lm lnh ca my hi nc ri
xung mt t hay bin di dng ma, tuyt hay ma hay di dng sng. C n 7/9 ca lng ma ri
xung bin, 2/9 trn t lin. Do phn ln ca chu trnh nc xy ra gia kh quyn v i dng.
Nc n mt t s theo cc ng sau y:
- Bng s thm lc
- Bng s bc thot hi ca t v cy ci
- Chy trn trn mt t n ch trng ( ao, h, sng, sui) sau cng ra bin.
b. Chu trnh carbon
Chu trnh carbon thc hin ch yu gia kh CO2 v sinh vt. l chu trnh hon b nht, bi v vn tc rt
ln cu CO2 di chuyn qua cc mi trng v c v sinh vt qua mng li thc n.
* Carbon l cht to s sng hng u. N hin din trong thin nhin di hai dng khang ch yu.
trng thi carbonate l vi, to nn cc qung khng l mt s ni cu thch quyn. Dng th hai th
kh, CO2 l dng di ng cu carbon v c. Kh quyn ch cha 340 ppm CO2 nhng do vn tc trao i cu n
m thc vt t dng m bo. Sn lng s cp cho sinh quyn. Sn lng ny c c lng l 164 t tn
cht hu c mi nm (Whittaker v 1975 in Ramade, 1984). S lng ny tng ng vi hng chc t tn
CO2 c c nh hng nn bi quang hp. Bi v lng CO2 kh quyn n nh theo thi gian, cho php ngh
rng c mt s di ng mnh ca carbon v hin din mt d tr, khc vi kh quyn, c vai tr iu ho s di
chuyn cu CO2. i dng tiu biu cho ngun d tr ny: hm lng CO2 ho tan trong nc tng ng
50 ln tng khi lng CO2 cu kh quyn. S trao i CO2 gia kh quyn, thy quyn v thch quyn c
biu din bng cc phn ng sau:

Trong nc lc a, acid carbonic (H2CO3) ho tan c th tn cng nham thch. Trong trng hp nh
carbonate de calcium ( vi) s lm cho Ca dng carbonate acid, ho tan trong nc:

* Carbonat calci ho tan trong nc c mang ra bin v c trm hin di dng calcite v aragonite trong
cc v hay h ngoi ct cu nhiu ng vt khng c xng sng bin. Vic ny to nn cc kho trm tch
khng l qua cc thi k a cht lu di.
* C hai qu trnh sinh hc cn bn iu khin s di chuyn cu C trong sinh quyn: quang hp v h
hp. CO2 kh quyn v CO2 ho tan trong nc l ngun C duy nht ca tt c cc sinh ho cu to nn t
bo t s quang hp. Cng thc tng qut ca quang hp v h hp l i nghch nhau:
n CO2 + 2n H2O + N kcal === nO2 + nH2O + Cn (H2O)n
N kcal c c l do nng lng ch yu t dy sng ( di sng 650 - 700nm = 6500 - 7000 Ao) v c
thu nhn bi dip luc t.

* Tt c sinh vt u tiu th nng lng thc hin cng ha hc v cng thm thu cn thit cho s
bo tr, tng trng v sinh sn, cng nh in (t bo thn kinh), c (di chuyn) ng vt. Nng
lng ny do s h hp cung cp. S h hp cho php tng hp ATP (adenosine triphosphate)
rt giu nng lng cn thit cho hot ng ca t bo.
Ngoi s h hp cu ng vt v thc vt, cn c s phn hy cc cht hu c mc nt, xc cht v cht thi
bi cc sinh vt n cht cn b (saprophages) v vi khun. Chng thi ra CO2 t s hiu kh hay him kh ( dy
men).
* mi trng t lin, c mt s chm li cu chu trnh C, do s thnh lp cht mn (humus). Kt hp
vi t st, cht mn to thnh mt phc h hp ph ng vai tr quan trng trong vic gi v lu thng cc
mui dinh dng.
Trong nhiu trng hp cc cht hu c khng c hon ton bin thnh cht khong m tch t trong cc
trm tch gy ra s ngng ng trong chu trnh carbon. l s thnh lp than bn v trong qu kh l s
thnh lp than du v vi.
Tm li, chu trnh carbon kh hon chnh t u k t cho n thi k k ngh ha hin i. Phn ln sn
phm quang hp c s dng bi h hp ca sinh vt. Kh CO2 thi ra h hp do cn bng vi CO2 ca
quang hp.

c. Chu trnh Oxygen

Oxygen l cht cu to chnh ca s sng. C th con ngi cha 62,8% oxy v 19,4% carbon.
Chu trnh O2 rt phc tp, v n c th kt hp vi cc cht khc di nhiu dng khc nhau. Do c rt
nhiu chu trnh ngoi vi gia kh quyn, sinh quyn v thy quyn.
O2 kh quyn v cc nham thch (trm tch vi v cc qung m st ...) c ngun gc sinh vt. O2 khng c
trong kh quyn nguyn thy cu tri t. Chnh cc sinh vt t dng to ra O2 v cc ion st. S to thnh
mng ozon xy ra khi nng O2 khong 1% nng ngy nay.
O2 phn t c th t s phn ly nc thng tng kh quyn di nh hng cu bc x giu nng lng.
Nhng O2 kh quyn c ngun gc t sinh vt l chnh. Do O2 c thc hin ch yu gia kh quyn v
sinh vt. Chu trnh O2 va CO2 l i nghch vi nhau.

Hnh 17. Chu trnh Oxy

S tiu th O2 kh quyn v s to ra O2 bi sinh vt sn xut kh nhanh. Ngi ta c tnh l tt c O2 trong
kh quyn i mi 2000 nm mt ln. Trong khi cn phi n 2 triu nm tt c cc phn t nc ca
thy quyn c quang phn ly v ti tng hp bi cc sinh vt. Cn CO2 kh quyn ch cn 300 nm i
mi hon ton.
Nu khng c hot ng cu con ngi , quang hp v h hp rt thng bng nhau: oxigen khng i v s
lng.
d. Chu trnh Nitrogen

y l chu trnh phc tp v hon b. Nit trong phn ln cc trng hp i chung vi carbon v cng
kt hp vi carbon to ra cc hp cht protein. S tham gia ca cc sinh vt vo chu trnh nit cho
thy mt s phn cp r rt: ch vi loi sinh vt l c kh nng can thip vo mi pha cu chu trnh.

Hnh 18. Chu trnh Nitrogen

Nit chim khong 78% th tch khng kh. N b tch ra khi khng kh do sm chp. Vi khun v thanh to
c nh m bin nit thnh nitrat ho tan. Nitrat s i vo t hay nc ni chng c thc vt s dng. Xc
b ng thc vt v cc cht thi cu chng s c cc vi khun phn gii. Khi cc hp cht cha nit s
bin thnh amoniac, NH3, (amoniac cn c sinh ra do ni la). Vi khun nitrat ha (Nitrosomonas) bin
amoniac thnh nitrit, NO2; ri c mt loi vi khun khc (Nitrobacter) bin thnh nitrat, NO3. Vi khun kh
m (Pseudomonas) tr li nit cho kh quyn.
Vi khun c nh m c th sng t do hay cng sinh. Cc loi t do nh Azotobacter ( hiu kh) v
Clostridium (him kh) hay t dng nh Rhodospirillum. Vi khun cng sinh vi cy u l cc sinh vt c
nh m mnh nht; thuc ging Rhizobium c th c nh nit kh quyn nh mt h thng bin dng phc
tp c cha molypdne nh l cht xc tc v mt huyt sc t (hemoglobine), mt hin tng ngoi l trong
gii thc vt.
Trong mi trng nc, cng c nhiu vi khun c nh m, nhng vai tr ca chng t quan trng hn cc
thanh to, nh Anabaena, Nostoc, Trichodesmum...
Ngoi ra, ni la mang n mt lng nit b p s mt i do nit thot ra khi chu trnh bi trm tch
y bin su.
Tm li, chu trnh N kh phc tp nhng n nh. Cc qu trnh kh v c nh N lm cho n c sc p
ng c nhu cu cao cho sn xut ca cc h sinh thi.
e. Chu trnh lu hunh (S, soufre)
Mc d c s hin din cu nhiu hp cht dng kh ca lu hunh, nh H2S, SO2,.. phn ln chu trnh ny c
tnh cht trm tch v thc hin gia nc v t.

Hnh 19. Chu trnh lu hunh

Ngun chnh ca S sn sng cho sinh vt l cc sulfat c hp thu bi thc vt v bin n thnh acid amin
cha S (methionin, cystein v cystin).
Cc cht thi hu c c phn hy bi cc vi khun d dng. Cc vi khun ny s phng thch H2S t cc
protein cha S. Ngoi ra vi vi khun ging Desulfovibrio cng c th to ra H2S t sulfat trong iu kin him
kh.

Bn en gp y bin, hay ao h trong iu kin t nhin hay do nhim ca con ngi, cha nhiu
sinh vt kh lu hunh c kh nng sng trong nhng iu kin hon tan him kh. Mt vi ging vi
khun nh Beggiatoa, c kh nng kh H2S thnh S nguyn t.
Ngc li c nhiu vi khun c th ti oxid ha H2S thnh sulfat, lm cho S c ti s dng bi sinh vt sn
xut. l vi khun ha tng hp bi v chng c th ly nng lng t s oxyd ha mt cht ha hc n
gin, ch khng phi t nh sng. Cc Thiobaccillus, vi khun t dng, chng c nh CO2 bng cch tng
hp cc cht sinh ha t nng lng to ra bi s oxyd ha H2S thnh sulfat trong mi trng ti thng
xuyn.
Giai on cui ca chu trnh S l trm tch hon ton. N bao gm s trm hin cu S trong iu kin him kh
khi c mt cu st. Cc bc ca hin tng ny c th chuyn i c, lm cho vic ti s dng d tr ny
c th xy ra. Cc phn ng nh sau:

Chu trnh s dn ti s tch t chm v lin tc ca S trong cc trm tch bin su. Cc trm tch ny l ngun
ch yu ca sinh quyn, di dng pyrite cng nh sulfat (nh thch cao chng hn).
f. Chu trnh ln (P)
Chu trnh kh n gin v khng hon chnh. P l cht cu to ca cht sng, to thnh cc nucleotid hay cc
phosphatidyllipid chng hn.
D tr P cn thit cho sinh vt th hon ton trong thch quyn. Ngun chnh cu P v c l cc nham thch
nh apatit v cc m phosphat trm tch nh phosphorit. P v c l cht him trong sinh quyn, ch khong 1%
m thi, cho nn c khuynh hng l nhn t hn ch ch yu ca nhiu h sinh thi. P v c ny i vo chu
trnh bi s ra tri v s ha tan trong nc lc a. Do n xm nhp h sinh thi t lin v c hp thu
bi thc vt v i vo mng li thc n. Sau phosphat hu c c cha trong xc b v v cht thi sinh
vt . Chng s b cc vi sinh vt s dng v bin thnh phosphat v c, c ti s dng bi thc vt xanh v
cc vi sinh vt t dng khc.
Chu trnh P t lin c xy ra mt cch ti u vi s tht thot ti thiu ca P. iu ny khng c bin,
bi v s trm tch lin tc ca cc cht hu cn nh xc c giu P. Cc mnh vn ny khng c s dng v

tch t y bin. Nu cc trm tch ny vng ven b th c th c tr li chu trnh sau khi c khong
ha. Cn y bin su th chng khng c ti s dng.
Chu trnh P do khng hon chnh, P tr thnh nhn t hn ch cho h sinh thi lc a.