Professional Documents
Culture Documents
Nguyn Thanh Sn
T kho: Tn sut, Chun dng chy nm, Dng chy l, mt dm, dao ng dng chy
nm, phn phi dng chy nm, dng chy l, cng ti hn, vi phn, dng chy kit,
ti nguyn nc, mi trng
MC LC
MC LC.............................................................................................................................................. 2
LI TA................................................................................................................................................ 7
Chng 1.NI DUNG V PHNG PHP NGHIN CU TNH TON THY VN ........... 8
1.1. NI DUNG NGHIN CU .................................................................................................................... 8
1.2. LCH S PHT TRIN TNH TON THY VN.............................................................................. 9
4.8.1. Cc yu t kh hu ................................................................................................ 49
4.8.2. Th nhng v nham thch .................................................................................. 52
4.8.3. a hnh ................................................................................................................ 53
4.8.4. Rng...................................................................................................................... 54
4.8.5. S hot ng kinh t ca con ngi ..................................................................... 55
Chng 5. DAO NG DNG CHY NM.................................................................................. 58
5.1. NG DNG L THUYT XC SUT THNG K TNH DAO NG DNG CHY NM..... 59
6.1.1. Vai tr cc nhn t nh hng i vi s phn phi dng chy trong nm ........ 72
6.1.2. Tnh hnh phn phi dng chy Vit Nam ......................................................... 74
6.2. NM I BIU MA NM V DNG CHY NM...................................................................... 74
7.4.1. Ma ro ................................................................................................................ 86
7.4.2. Cng thc trit gim cng ma..................................................................... 87
7.5. VN TN THT V CHY T................................................................................................... 89
7.7.1. Gii phng trnh vi phn trong lng sng c s .............................................. 104
7.7.2. Tm mdun v lu lng ln nht trn lu vc c s ........................................ 105
7.7.3. Cng thc khi qut dng chy ln nht trn lu vc c s.............................. 107
7.7.4. Gii phng trnh vi phn cho h thng sng ngi ............................................ 109
7.7.5. Cng thc dng tng qut ca dng chy ln nht theo h thng lng sng .... 112
7.7.6. Kho st h s a l thy vn ............................................................................ 112
7.8. TNG LNG L V QU TRNH L ......................................................................................... 114
LI TA
Gio trnh "Tnh ton thy vn" c bin son cho sinh vin ngnh Thy vn lc a,
trng i hc Khoa hc T nhin, i hc Quc gia H Ni. Gio trnh cn c dng nh
ti liu tham kho cho cc nh thy vn trong nghin cu, thit k v qun l ti nguyn mi
trng nc.
Trong 11 chng, gio trnh cp ti cc vn phn tch, tnh ton cc qu trnh v
hin tng dng chy trn lu vc sng ngi. C s l lun v cu trc gio trnh da trn
cun "Tnh ton thy vn" ca nh bc hc X-Vit I. Ph. Goroskov (1979) v tc phm cng
tn ca cc tc gi trng i hc Thy li (1985), c b sung thm mt s kin thc mi
trong lnh vc m hnh ton v thy vn hin i. Chng ti xin php cc tc gi cho s dng
cc ti liu trn trong gio trnh ny. Gio trnh c bin son trn kinh nghim thc tin mt
s nm ging dy ti B mn Thy vn lc a, Khoa Kh tng Thy vn v Hi dng hc,
Trng i hc Khoa hc T nhin, i hc Quc gia H Ni. Cun sch c gng cp nht
mt s thnh tu v nghin cu thy vn trong nc.
Tc gi xin cm n TS. Lng Tun Anh, PGS.TS. Nguyn Vn Tun c nhiu kin
ng gp nhm hon thin cun sch ny. Chc chn gio trnh vn cn rt nhiu khim
khuyt, tc gi mong nhn c s ng gp, b sung ca cc chuyn gia, cc bn ng nghip
ln xut bn sau c hon thin hn.
Tc gi
Chng 1
NI DUNG V PHNG PHP NGHIN CU
TNH TON THY VN
1.1. NI DUNG NGHIN CU
Tnh ton thy vn l mt phn quan trng ca thy vn hc lin quan cht ch vi nhng nhu cu
thc t ca nn kinh t quc dn nhm gii quyt cc vn iu ha v phn phi ti nguyn nc. Tnh
ton thy vn lm nhim v cu ni gia cc nghin cu l thuyt trong lnh vc thy vn v cc vn
thc tin s dng ti nguyn nc. C th ni tnh ton thy vn l phn chnh trong thy vn thc hnh.
Chnh ni dung trn xc nh mc ch nghin cu v v tr ca Tnh ton thy vn i vi cc
chuyn nghin cu tip theo ca thy vn hc nh: D bo thy vn, Tnh ton thy li v ng lc hc
dng sng- nhng hng nghin cu c bn nht ca thy vn hc. Trong gio trnh ny xem xt cc vn
v s hnh thnh, cc qui lut phn b v pht trin ca cc c trng dng chy v cc phng php
nh lng chng.
Ni dung chnh ca gio trnh tp trung ch yu vo vic phn tch cc c trng ca dng chy,
nghin cu cc nh hng ca cc iu kin kh tng, mt m ti cc c trng v cc nguyn l khi
qut a l cng nh s thay i theo thi gian, khng gian ca chnh dng chy v cc tham s thng k
ca n. Tm li n m bo cho kh nng tnh ton dng chy cc lu vc hoc thm ch cn cha
c nghin cu.
Nc l mt dng ti nguyn qu bu khng g c th thay th c, l mt thnh phn khng th tch
ri ca mi trng sng, l li ch, l him ha khng lng i vi nhn loi. Chnh v vy, Thy vn hc
l mt ngnh khoa hc xc nh vai tr ca nc trong thin nhin v trong s pht trin kinh t - x hi
ca t nc.
Nc l ti nguyn c th t ti to nn mang ngha c bit i vi s pht trin ca nhn loi.
s dng cc tnh ton thy vn cn lm r nhu cu s dng thng tin v cc c trng v tham s
dng chy ca cc ngnh kinh t quc dn khc nhau.
Khi thit k cc trm thy in nht thit phi c cc thng tin v dng chy trung bnh nhiu nm,
dng chy cc nm nhiu nc v t nc, phn b dng chy theo ma v theo thng. Theo cc thng tin
c th xc nh cng sut thit k ca nh my thy in v kh nng sn xut in trong tng nm. Khi
lm p, h cha cn c nhng thng tin v lu lng cc i v tn sut lp li ca n.
m bo cung cp nc cho cng nghip v sinh hot th trc ht phi nm vng cc thng tin v
dng chy cc tiu v cc nm nc b, nc trung bnh.
xy dng h cha phc v cho cng tc thy nng cn cc s liu tin cy v dng chy trung bnh
nhiu nm, gi tr tng lng v lu lng nc cc i ma l, c bit l s phn phi dng chy trong
nm cng nh lng dng chy ma kit.
i vi giao thng vn ti khi thit k cu, cng qua sng cn c mc nc ln nht. m bo cho
tu thuyn i li cn bit r mc nc thp nht.
qui hoch kinh t cc lnh th cn c s liu v vng ngp lt v kh nng xi l hai b sng.
S cn thit m bo yu cu khc nhau trong lnh vc xy dng bi cc c trng mun hnh mun
v ca dng chy chnh l ni dung c bn ca Tnh ton thy vn.
Vo cui th k XIX cng trnh nghin cu ca Penc v ch ma dng sng anyp. Trong
Penc ln u tin dng phng trnh cn bng nc kho st bc hi t mt lu vc. M,
Niuenln ln u tin xy dng bn ng tr dng chy nm.
Th k XX (cho ti khi m hnh SSARR ra i) thy vn hc pht trin rt mnh m.
1914: Hazen a ra khi nim u tin v thy vn ngu nhin t nn mng tng qut cho Tnh ton
thy vn.
1919: Vin Thy vn Quc gia Lin X c thnh lp iu hnh thng nht ton b cng tc
nghin cu thy vn sng ngi Lin X c.
1924: Poster s dng ng tn sut trong tnh ton thit k.
1929: Polter thc hin nhng c gng u tin m t qu trnh dng chy theo hng nht nh.
1930: Bush xy dng my tnh tng t u tin dng trong thy vn.
1932: Sherman xut khi nim ng n v.
1930: S.N. Kriski -M.F.Menken ra phng php thng k u tin dng trong tnh ton dng chy
sng v D.L.Xkolopski ngh dng phng php thng k xc sut vo vic nghin cu bin ng dng
chy nm. V sau G.A. Alecxayep, G.G. Svannitze tip tc pht trin thy vn ngu nhin Lin X c.
1933: Horton a ra l thuyt thm.
1935: Mocarthy a ra phng php din ton Muskingum.
1942: Geumbel ra l thuyt gi tr cc tr dng trong thy vn.
1943: My tnh th h I ra i c dng trong tnh ton thy vn.
1945: S.N.Kriski-M.F.Menken ra phng php K.M dng trong tnh ton iu tit h cha th hai.
1948: Linsley s dng phng php tng t in trong tnh ton l.
1949: My tnh th h II ra i c dng trong thy vn.
1950: Sugawara xut m hnh u tin v pha mt t ca tun hon thy vn.
1951: Kohler, Lunsley s dng k thut tng quan hp trc.
1955: Lighthile v Whihfam a ra l thuyt v sng ng lc.
1956: Suganawa a ra m hnh Tank - l m hnh c dng nhiu trn th gii.
1956: S dng phng php phn tch h thng ti nguyn nc qua chng trnh ti nguyn nc
Stanford. My tnh th h III ra i c dng trong thy vn.
1957: Nash xut khi nim ng n v tc thi.
1958: M hnh SSARR ra i.
Trong nhng nm tip theo phng hng ton thy vn pht trin mnh m, ch ring trong lnh vc
m hnh tt nh c th k ra hng lot m hnh ni ting:
1959- 1960: M hnh Stanford.
!968: M hnh Kutchment v m hnh Hyrenn.
1970: Box v Jenkins a ra m hnh Arima.
T 1971 -1990 hng thy vn tnh ton pht trin rt mnh m v a dng.
T 1990 -nay thy vn hc hin i i hi s kt hp ca nhiu lnh vc cc khoa hc Tri t, c
bit l h thng thng tin a l.
10
1400.
2. Giai on quan st
1400 - 1600.
3. Giai on o c n gin
1600 - 1700.
1700 - 1800.
11
5. Giai on i mi ng k
1800 - 1900.
1900 - 1930.
1930 - 1950.
1950-n nay.
12
cht ca phng php ny l phng php trung bnh s hc, hoc hn na l phng php trung bnh c
trng s.
y=
(F + 1)n
.
(1.1)
(1.2)
13
lny
lnA
ln[(F+1)]
Hnh 1.1. Quan h lny = f[ln (F+1)]
x
Hnh 1.2. Quan h y = f(x)
y3 y 2 y3 y
=
.
L
Ly
(1.3)
y = y3
( y3 y 2 ) L y
L
(1.4)
14
y4
y3
By
y2
y1
Y
LY
L
15
Chng 2
S HNH THNH DNG CHY
2.1. KHI NIM V CH NC LC A
Ton b nhng c im v s thay i trng thi nc theo thi gian tp hp li thnh khi nim v
ch nc hay ch thy vn. Ch thy vn biu hin trong s dao ng trong thi hn nhiu nm,
ma v trong ngy m ca cc c trng:
1) Mc nc (ch mc nc);
2) Lng nc (ch dng chy);
3) Nhit ca nc (ch nhit);
4) Lng nc v cht rn do dng nc cun theo (ch ph sa);
5) Thnh phn v nng cht ha tan (ch ho hc ca nc);
6) S thay i lng sng (ch din bin lng sng);
7) Hin tng bng gi (ch bng).
Ngoi ra cn xt ch sng, ch lu tc... Nhng s dao ng ca mc nc v lng nc theo
thi gian thng c thng nht thnh khi nim ch nc.
Tu theo mc nh hng ca cng trnh thy li ngi ta phn ra ch thy vn iu tit v
ch thy vn t nhin khi cng trnh c nh hng. Tu theo loi i tng nc ngi ta phn bit ch
nc sng, ch nc h, ch nc ngm, ch nc m ly.
Dng chy sng ngi c ngha rt ln i vi thc t cuc sng. T cc c trng ca ch thy
vn suy ra mc ti tiu ca ng rung, tr lng ti nguyn nc v qui m ca nh my thy in,
ca h thng ng giao thng thy v.v..
W = Qdt
(2.1)
t1
16
1000.Q(m 3 s)
.
F ( km 2 )
(2.2)
Trong Q - lu lng nc, F- din tch lu vc ti mt ct khng ch. Cng nh lu lng, mun
cng c th l m un tc thi v m un trung bnh thi on.
4. Lp dng chy: K hiu l y l chiu cao ca lp nc c kh nng sinh sn ra c trong khi ma
tri u ra trn b mt din tch lu vc. n v ca lp dng chy c cng n v vi ma l (mm).
Gia tng lng, m un dng chy q v lp dng chy y c quan h vi nhau:
y(mm) =
W (m 3 )
QT
(mm) =
= qT .
3
2
10 F ( km )
F
(2.3)
Trong khi tnh ton thng ly thi hn l nm. Do gia m un q v lp dng chy y vi thi hn
l nm c quan h nh sau:
y(mm / nm) = 31,5q
(2.4)
hoc
q(l / skm 2 ) = 0,0317 y
(2.5)
Tnh cht hp l ca cng thc (2.4), (2.5) c th chng minh nh sau: nu biu th chiu cao lp
dng chy bng y mm/nm v din tch lu vc l F - km2 th tng lng dng chy t din tch ny l W
s bng:
y
W = 3 F .10 6 m 3 / n m = y.F .10 3 m 3 / n m .
10
Lng nc phi chy trong mt nm, ngha l trong vng 31,5.106 giy l thi gian tnh ra giy ca
mt nm. Nu mun tnh bng q (l/skm2) th ta c ng thc:
q.
31,5.10 6
F (m 3 / n m) = y.F10 3 / n m .
10 3
(2.6)
T y ta nhn ra biu thc (2.4) v (2.5) ng cho thi on tnh l 1 nm. i vi thi on bt k
ta c:
y = q.N
(2.7)
hoc
q=
y
N
(2.8)
y N l s giy tnh theo n v triu trong thi on cho bit. i vi 1 thng 30 ngy, N = 2,59 v
thng 31 ngy N = 2,68 v.v...
5. Dng chy chun: K hiu Q0(m3/s), v W0(m3), M0(1/skm2), y0(mm). Tr s dng chy dao ng
t nm ny n nm khc. Ch khi thi gian tnh lu lng trung bnh di, c trng dng chy trung
bnh ny mi n nh. Ta gi n l dng chy trung bnh nhiu nm hoc dng chy chun. Dng chy
chun c th biu th bng lu lng Q0(m3/s),tng lng W0(m3/s), m un M0(l/skm2) hoc y0(mm).
Qo =
1 n
Qi
n i =1
(2.9)
K=
Qi
Q0
(2.10)
7. H s dng chy: k hiu l l t s chiu cao lp dng chy y trong thi on no trn lng
ma ri tng ng x vi thi on trn lu vc ta xt:
17
y
x
(2.11)
L1
l1
L2
l2
vi - mt li sng km/km2;
(2.12)
Hnh 2.1.
Xc nh h s un khc
Hnh 2.2. Xc nh di lu vc
a) theo ng thng; b) theo trung tuyn
18
B tb =
F
.
L
(2.13)
a=
Ftr F ph
( Ftr + F ph ) / 2
(2.14)
L2
.
F
(2.15)
B
F
= 2.
L
L
(2.16)
m=
S
S
S
=
= 0,282
S1 2 F
F
(2.17)
Ca
Ngun
B phi
Hnh 2.3. th tng trng din tch lu vc
19
2.3.3. Cc yu t mt m
Cc yu t mt m c hiu l cc thnh phn ca mi trng a l t nhin, c trng cho tnh
c th ca lu vc. N c th l a hnh, iu kin a cht th nhng, mc ph rng, m ly
v.v..
1. cao trung bnh ca lu vc sng ngi Htb c tnh theo cng thc:
H tb =
f1 H 1 + f 2 H 2 + L + f n H n
F
(2.18)
vi Htb - cao trung bnh ca lu vc. f1, f2,..., fn - din tch thnh phn ca lu vc nm gia cc ng
ng mc, km2; H1, H2,..., Hn - cao trung bnh gia cc ng ng thi, F - din tch lu vc.
2. Chiu di trung bnh ca sn dc lu vc sng l (km) c xc nh:
F
1
=
2L 2
(2.19)
Do
dng
vi L - chiu di lu vc; F - din tch lu vc, - mt li sng km/km2.
chy thng khng bt u t ng thy phn m cch n mt khong no nn cng thc tnh ton
thng dng l:
v
1
.
l =
2,25
3. dc sng trn mt on no c th c xc nh theo mt ct dc ca sng. Cng thc
thng c p dng:
H H 2 H
(2.20)
I = 1
=
l
l
I l dc, H1, H2 l cao im u v im cui ca on sng, m; l l chiu di on sng, km.
4. dc trung bnh ca lu vc Itb c tnh theo cng thc:
l +l
h 0 n + l1 + l2 + L + ln 1
2
I tb =
F
(2.21)
vi h - cao a hnh (hiu cao ca hai ng ng mc k nhau), l0, l1, l2... ln-1, di ng ng
mc trong gii hn lu vc, km; F - din tch lu vc, km2;
5. H s ao h c trng cho din tch ao h v cc thy vc khc trn lu vc tnh bng phn trm
din tch ca n so vi ton b lu vc:
a, h =
vi
a, h
f
F
a, h
100%
- tng din tch mt h ao v cc thy vc khc, km2; F- din tch lu vc, km2.
20
(2.22)
dl =
f dl
100 %
F
(2.23)
l
I
(2.25)
Q =
l
Q0
(2.26)
vi Q tnh bng km.s/m3 n c trng cho chiu di li sng cn thit hnh thnh lu lng nc nhiu
nm vo 1 m3/s. H s ny do I.N. Garxman xng.
2.3.4. Cc c trng kh hu
Cc c trng kh hu trn lu vc trc ht l cc yu t kh tng, tham gia (trc tip hoc gin
tip) vo vic hnh thnh cc qu trnh thy vn khc nhau, ng thi l thnh phn tnh ton cc i lng
thy vn - l ma v bc hi trn lu vc. C th v cc yu t ny c trnh by k trong Thy vn
i cng, trong cc qui phm ca ngnh. Gio trnh ny s khng trnh by chi tit m ch im qua mt
s phng php tnh ton.
1. Lng ma trung bnh trn lu vc c th xc nh bng nhng phng php sau y:
+ Phng php trung bnh s hc. Lng ma trung bnh lu vc c tnh nh l bnh qun tng
lng ma o ti cc trm chia u cho tng s trm o ma trn lu vc. Phng php ny c u im l
tnh ton nhanh, song ch ph hp vi lnh th c mng li quan trc dy, phn b ng u. Hn na
phng php ny cng cha tnh n s thay i ca ma theo chiu thng ng nn vi a hnh phc tp
(min ni) khng cho chnh xc cao.
+ Phng php k vung. Vi phng php ny din tch lu vc c chia ra cc vung bng
nhau sao cho mi t nht c mt trm o ma. Lng ma bnh qun lu vc c tnh nh l tng lng
ma trn cc vung chia u cho s cc vung . Khi lng ma trong tng vung c tnh nh
l trung bnh s hc (vi c nhiu trm o) hoc l chnh lng ma ca trm o ma trong (vi ch
c mt trm o). Phng php ny kh chnh xc nhng cng knh, hn na iu kin thc hin n cng
cn mt mng li quan trc ln m thc t thng khng p ng c.
+ Phng php ng ng tr l vic xy dng cc ng ng v v tnh lng ma bnh qun lu
vc theo cng thc:
X tb =
x1 f1 + x2 f 2 + L + xn f n
F
(2.27)
21
vi x1, x2,..., xn - na tng lng ma ca hai ng ng v k nhau; f1, f2,...,fn l din tch thnh phn gia
cc ng ng v.
+ Phng php a gic xc nh kch thc khu vc din tch lu vc gn vi cc trm o ma khc
nhau. Kch thc chnh l trng s phn bit lng ma t trm ny hoc trm khc tham gia vo lng
ma bnh qun lu vc. Cch xc nh cc khu vc bng cch ni cc trm o ma thnh mt tam gic.
T cnh cc tam gic v cc ng trung trc. im giao cc ng trung trc chnh l nh a gic
cha trm o ma. Theo phng php ny, cng thc tnh ma bnh qun lu vc c vit nh sau:
X 'tb =
(2.28)
vi x'1,x'2,...,x'n - tng lng ma ca cc trm o tng ng; f'1, f'2,...,f'n - din tch cc a gic gn vi cc
trm.
Hnh 2.4. Quan h gia bc hi trung bnh nhiu nm v lng ma, lng nhit bc x
2. Bc hi t b mt lu vc gm c bc hi t mt nc v bc hi t mt t (gm c bc hi trc
tip t t v bc hi qua mt thong ca thm thc vt). Cng nh o ma, o c bc hi c trnh
by chi tit cc gio trnh khc nh cn bng nc v cc qui phm. y s khng trnh by chi tit m
ch nh gi n nh l mt thnh phn ca phng trnh cn bng nc.
+ Bc hi t mt nc: Khi c ti liu quan trc kh tng bc hi c th tnh theo cng thc sau:
(2.29)
22
Khi khng c s liu quan trc th bc hi c tnh theo s liu ca trm o gn nht vi thy vc
theo hng dn ca qui phm.
+ Bc hi trung bnh nhiu nm t mt t c xc nh theo bn ng tr bc hi hoc tnh ton
theo nhit v m khng kh.
Nu c lng ma th c th tnh ton theo cng thc Buc M.I.:
E=
R0 X
L
R
0
1 l XL th XL
R
(2.30)
a(t ) i (t ) = h(t )
(2.31)
23
vi a(t) l cng ma ri trong thi gian t, i(t) l cng thm trong thi gian t, th h(t) gi l cng
to dng.
2. a (t) i (t) cha xut hin dng chy, v ma ri xung bao nhiu th thm ht by nhiu, sau
mt thi gian no bo ha nc trong tng su t th bt u xut hin dng chy mt, tt c
lng ma ri u to thnh dng chy v lc
a (t) = h (t).
Phng trnh (2.31) l mt dng ca phng trnh lin tc.
a (t)
B
i (t)
Q1
(t)
KJ
k (t)
Q2
B
i(t)>>k (t)
Q1dt +
Q
dxdt = Q2 dt .
x
(2.32)
dxdt = Q2 dt .
t
(2.33)
T (2.32) v (2.33) ta c:
Q
+
= h(t ) .
x t
24
(2.34)
X(t) > H; KJ 0
i(t) >> k (t)
vi X(t) - lng nc ma; H- rng ca t trong tng su H; KJ- vn tc chy theo phng nm
ngang trong t.
Dng chy trong trng hp ny xut hin nh sau. Khi cha bo ha nc trong t X(t) H th
cha xut hin dng chy sn dc. Lng nc ma ch cung cp nhm bo ha t. Khi h s dng
chy = 0; Lc bt u xut hin dng chy th ma bao nhiu to thnh dng chy sn dc by nhiu,
lc h s dng chy = 1.
Phng trnh dng chy vit cho giai on ny nh sau:
Q
+
= a(t ) i (t ) = h(t ) vi i(t) = 0 nn a(t) = h(t)
x t
Q
+
= a(t ) .
x t
(2.35)
+
= KJ .
x
t
(2.36)
25
Dng chy trong lng sng c s: Lng sng c s c hiu l cc lu vc b, vi php m hnh ho
c th coi lu vc nh mt hnh ch nht c chiu di on sn dc l l, nhp lu l q, rng l B, chiu
di lu vc l L. Cng thc m t dng chy trn lu vc c s c th vit nh sau:
Q
+
= q(t)
x t
(2.38)
+
= q(t) .
x t
(2.39)
Dng chy trong h thng sng ngi: Vi h thng sng ngi ta coi nh l mt tp hp n cc lng
sng c s. Mi lu vc sng c s c hai sn dc c chiu di bng 2l, phng trnh vi phn l c dng:
Q
+
= nq(t) .
x t
(2.40)
B( x)
= B ( x ) .
2l
(2.41)
Q
+
= B( x) q(t)
x t
(2.42)
n=
Th (2.41) vo (2.40) ta c:
B(x) l chiu rng ca lu vc h thng sng. Phng trnh (2.4.2) cng l phng trnh lin tc. T (2.31 2.42) l cc phng trnh m t s hnh thnh dng chy t khi thnh to n vn chuyn trong h thng
sng ngi u c dng l phng trnh lin tc. Vy, bn cht vt l ca dng chy l mt qu trnh lin
tc. Li gii ca cc phng trnh ny s c bn tip chng 7.
26
Qi = P1 f i + P2 f i 1 + L + Pi f1
P f
k =1
k i k +1
f .
i k +1 i
(2.43)
f5
f2
f3
f4
f1
Hnh 2.6. Lu vc sng v s ng cong chy truyn
Cng thc (2.43) gi l cng thc cn nguyn dng chy. Cng thc cn nguyn dng chy ch ra qui
lut tp trung nc trn lu vc n trm khng ch vi iu kin s cp nc ng u xy ra trn ton b
lu vc v trn mi n v thi gian (ngy, gi) vi cng nh nhau.
Cng thc cn nguyn dng chy c s dng lm c s ban u cho nhiu m hnh tnh ton
thy vn nh m hnh l tuyn tnh, m hnh Nash,... v tham gia vo nhiu cng thc tnh ton dng chy
cc i m chng ta s cn gp li cc chng sau.
27
Chng 3
PHNG TRNH CN BNG NC
Phng trnh cn bng nc th hin mt nh lut vt l thng dng nht - "nh lut bo ton vt
cht" trong thy vn. Phng trnh cn bng nc l cng c rt hu hiu nh gi ti nguyn nc v
phn tch tnh ton dng chy sng ngi.
Nguyn l cn bng nc xut pht t nh lut bo ton vt cht, i vi mt lu vc c th pht
biu nh sau: "Hiu s lng nc n v ra khi lu vc bng s thay i lng nc trn lu vc
trong mt thi on tnh ton bt k". Phng trnh cn bng nc l s din ton nguyn l ny.
Z2
U1
Z1
U2
Y1
Y2
W1
W2
28
(3.1)
hoc l:
(3.2)
trong U = U2 - U1.
s dng phng trnh (3.1) v (3.2) cn a tt c thnh phn ca cn cn nc v cng mt n
v th nguyn.
X = Y + Z U
(3.3)
X = Y + Z W U
(3.4)
trong W = W2 - W1
3.3. PHNG TRNH CN BNG NC LU VC CHO THI K NHIU NM
Phng trnh cn bng nc dng (3.3) v (3.4) c vit cho thi on bt k t bng mt nm, mt
thng, mt ngy hoc nh hn na. vit phng trnh cn bng nc cho thi k nhiu nm, ngi ta c
th ly bnh qun nhiu nm phng trnh trn vi thi on nm.
Xi
i =1
(Y + Z
i
i =1
U i )
(3.5)
hoc:
n
Xi
i =1
Yi
i =1
Zi
i =1
U
i =1
(3.6)
29
Bi cng thc
(3.7)
X0 = Y0+Z0
trong
X0 =
1 n
Xi;
n i =1
Y0 =
1 n
Yi ;
n i =1
Z0 =
1 n
Zi
n i =1
l cc gi tr bnh qun nhiu nm ca ma, dng chy v bc hi. Nu n ln th X0, Y0, Z0 gi l chun
ma, dng chy v bc hi nm.
i vi lu vc h, t (3.4) vi cc cch lm tng t nhn c phng trnh cn bng nc dng
(3.8)
X0 = Y0 + Z0 W0 .
(3.8)
3.4. PHN TCH CC NHN T NH HNG N DNG CHY SNG NGI THNG QUA
PHNG TRNH CN BNG NC
T phng trnh cn bng nc dng (3.3 - 3.8) c th rt ra s ph thuc gia dng chy sng ngi
v cc thnh phn hnh thnh ca n theo dng tng qut:
Y = f(X, Z, W, U).
(3.9)
R rng dng chy sng ngi ph thuc vo nhiu nhn t thng qua cc bin nm v phi ca
phng trnh (3.9). Cc nhn t cng bao gm hai nhm: kh hu v mt m.
Nhn t kh hu phn nh bng c trng ma (X) v bc hi (Z), m lng ma v ch ma cng
nh bc hi v ch bc hi li ph thuc nhiu vo nhn t kh hu khc nh ch nhit, ch m,
ch gi... Ngoi ra ma v bc hi cn ph thuc vo nhn t mt m (nh phn tch trn) nh
a hnh, lp thm thc vt (i vi ma) v thm cc nhn t th nhng, a cht, tnh trng canh tc v
khai thc ca con ngi (i vi c trng bc hi). Mt khc mt m cng nh hng trc tip n ch
nhit, gi, m... Bi vy, c th ni ma v bc hi l s phn nh tng hp s nh hng ca nhn t
kh hu v mt m n dng chy sng ngi.
Thnh phn W ch yu phn nh iu kin a cht ca lu vc n dng chy sng ngi. i vi
cc lu vc kn, thng cc lu vc khng c hin tng karst, hoc l cc lu vc ln c su ct nc
ngm ln W = 0. i vi cc lu vc nh hoc c hin tng kast thuc loi lu vc h s c W 0.
Thnh phn U phn nh mc iu tit ca lu vc n dng chy tc l kh nng tr nc ca
lu vc trong mt on nht nh v s cung cp lng nc c tr li trong thi on tip theo. Kh
nng iu tit ca lu vc ph thuc vo iu kin a cht, th nhng, lp ph thc vt, din tch lu
vc, h ao, m v nhng tc ng ca con ngi. Din tch lu vc cng ln th kh nng iu tit cng
ln v: th nht l do thi gian tp trung nc v v tr khc nhau ra tuyn ca ra c s chnh lch ln; hai
l do nc mt v cc tng nc ngm c thi gian tp trung khng ng u; ba l do din tch lu vc
ln, ct su ca lng sng ln nn tr lng nc ngm ca lu vc cng ln.
Rng v ao h c kh nng tr nc v lm chm s vn chuyn ca nc mt ra tuyn ca ra; cn
iu kin a cht, th nhng s nh hng n tng tc gia nc mt v nc ngm. Cc hot ng
30
kinh t ca con ngi nh lm h nhn to, ph rng, tp qun v phng thc canh tc c th lm gim
hoc lm tng kh nng iu tit dng chy ca lu vc.
V ma thng xy ra trong thi gian ngn, m dng chy th tp trung v tuyn ca ra sau mt thi
gian di, bi vy s thay i lng tr U so vi lng dng chy Y vi thi gian ngn v di cng khc
nhau. i vi thi on ngn th tr lng U chim t trng ln so vi Y v khi lng ma sinh dng
chy cha tp trung ht ra tuyn ca ra, cn khi thi on di th s c bc tranh ngc li. Nu thi on
l nhiu nm th nh hng ca U s khng cn na.
Phn tch nh hng ca cc nhn t mt m v kh hu n dng chy sng ngi c bit c ngha
khi la chn phng php tnh ton thy vn cho nhng lu vc c t v khng c ti liu c trnh by
trong cc chng sau.
(3.10)
trong X', Z', U' ln lt l lng ma, bc hi v thay i tr lng nc ca h; Y1, W1 l lng nc
mt v nc ngm chy vo h; Y2, W2 l lng nc mt v nc ngm t h chy ra.
i vi h cha khng c dng chy th Y2, W2 bng 0 v phng trnh cn bng nc c dng:
(3.11)
(3.12)
v
X' + Y1 - Z' = 0.
(3.13)
(3.14)
vi X'' - lng ma trn m ly; Y1 - dng nc mt theo sng, sui vo m ly; Y1 - dng nc mt t
b mt lu vc ln cn vo m ly; W1- dng chy ngm n m ly; Y2 - dng mt ra khi m ly;
Yh - trao i nc theo chiu thng ng; Z" - bc hi t m ly; U" - s thay i tr lng m trong
m ly.
Cn phng trnh cn bng nc i vi m ly thng lu khng c lng nc gia nhp khu gia
nn c th vit:
X" - Y2 - Z" = U."
(3.15)
31
32
ngm trong sng. Song nc ngm trong sng a phng ch c 3 t m3, cn li 6,6 t m3 nc phi ly t
ngun nc ngm ngoi lai, m chng ta c 40 t m3. Gia lc kh hn, s nc ngoi lai khng ch cn
cho ti m cn cn cho sinh hot, cng nghip, cc loi thy in v chng xm nhp mn do thy triu.
Ngc li v ma l, mng li sng ng bng phi tiu trn 75 t m3 dng chy mt ngoi lai trc khi
i qua Th H Ni, do trong trng hp nguy him phi tho nc qua p y lm trn ngp phn
pha ng ca ng bng.
Vng kinh t th ba nm gia 210 v 150 v bc vi din tch 52.000 km2 v dn s 7,4 triu ngi.
Din tch t nng nhip khng cao. Song vng ny ng th 2 v giu nc. Lp dng chy sng bng
1338 mm, dng ngm 424 mm, lng tr m 1206 mm ng vi khi lng 69 t m3, 22 t m3 v 63 t m3.
Mc bo m c tnh theo u ngi, dng chy sng l 9,3 nghn m3 v 3 nghn m3 dng chy ngm.
ng v mt sinh thi cy trng, vng ny c ma kh ngn v cc cu trc cc thnh phn cn cn nc
theo kiu cnh quan rng kn thng xanh ma m nhit i. Nhng mc tp trung ca dng chy mt
cao vi 914 mm, 47 t m3 - 63% dng chy ton phn ni ln s e do ca nn lt. C iu kin thun li
l l y tuy mnh nhng ch trong thi gian ngn, do ngp t.
Vng kinh t th t l vng thun li v ti nguyn nc vi mc m bo nc theo u ngi
11,8 nghn m3 dng chy sng v 3,3 nghn m3 dng chy ngm. V khi lng nc cc loi gm 68 t m3
dng chy sng, 19 t m3 dng chy ngm v 40 t m3 nc trong t ng vi cc lp dng chy 1524 mm,
424 mm v 900 mm. Vng ny bao gm nhiu ng bng nh ngn bi cc dy ni m ngang. Hu ht t
ai canh tc trn cc thm ph sa c hin i. Do a hnh tiu nc tt v t ai c thnh phn c gii nh
nn h nng l hn, h ma l lt. Vng ny rt cn cc h cha nh iu tit v cng rt thun li cho
s pht trin cc loi ny. y l vng u tin nc ta nhn c nc chuyn t cc h thng sng
ng Nai v ng bng duyn hi thng qua h thng thy in a Nhim. Trn mt khu vc ng bng
khng rng, s phi hp ca ni hng v v ng la xanh m m, nhng h khng su, nc trong ha
vi mu xanh ca bin lm cho vng ny c v p kh t.
Vng kinh t th nm nm trn cao nguyn sn Ty Trng Sn. Cu trc ca cc thnh phn cn
cn nc ging vi vng kinh t th nht. Lp dng chy sng ngi 902 mm, nc ngm 345 mm v nc
trong t 1502 mm. Do mt dn thp nn nc tnh theo u ngi rt cao, 35,2 nghn m3 dng chy
sng ngi v 13,4 nghn m3 dng chy ngm. y l vng u ngun ca cc sng vo sng M Kng.
Bt ngun t nhng ni cao ri v cao nguyn, ch dng chy sng phc tp, nhiu khi tri pha vi
dng chy a phng khi v n h lu. iu s lm cho vic iu tit rt phc tp, c bit i vi cc
d n ti. Thy li nh y rt thch hp v hiu qu kinh t cao, th d nh: nc a t p thy in
a Nhim v ng bng Phan Rang vn cha c s dng mt cch hp l, mt phn v t y km ph
nhiu, lao ng cn qu t. Vng kinh t ny l vng c nht ca nc ta c a hnh cao nguyn bng
phng, trn ph lp bazan c tui khc nhau. Song do s c mt ca ma kh r rt v phn ho rt
phc tp (tu thuc vo hng sn vn v cao), nn tim nng ca t ai ch tr thnh hin thc khi
ma kh c iu tit bi kh nng thm nc v gi nc ca a hnh v t. Mt iu ng lu y
l nhng ni c t bazan tr thng l ni c mng li sng pht trin yu, a hnh km chia ct v do
vn iu tit bng h cha ln km hu hiu. Theo d n ca sng M Kng v ca min, vng ny
c th xy dng 34 cng trnh thy li, thy in ti u v mt kinh t k thut. Theo nhng s liu tnh ra:
Ty Nguyn hng nm c 50 t m3 nc sng ngi trong dng chy mt 31 t m3 v 19 t m3 dng chy
ngm. S 34 cng trnh h cha ln c th iu tit c 23 t m3 nc, cn li 8 t m3 nc c th iu
tit bng cc h cha nh. Cc cng trnh ln c th ti 307400 ha v cho 3679 megawat in. Nh vy
din tch c ti ch bng 1/20 din tch ca vng trong khi vng c ti thun li cha phi l vng
t mu m, cc vng t bazan li thiu ngun nc. Hng pht trin cc vng chnh l xy dng cc h
33
cha nh kt hp vi thy in nh dng nc, xy dng quy trnh trng trt theo hng nng lm kt hp
vi cc bin php t chc cy trng nhm gi m chng bc hi v cc hin tng kh hn cc oan.
Vng kinh t th su l vng tng i ngho nc, hng nm thu nhn 12 t m3 dng chy sng ngi
(479 mm) 6 t m3 dng chy ngm (242 mm) v 43 t m3 nc trong t (1845 mm). S u th ca a
hnh thm c, nhiu ni ph lp bazan dy vi chia ct yu to iu kin thun li cho pht trin cy cao
su, cf, cy n qu. ti c 646 nghn ha t nng nghip hin c cn 9 t m3 nc vi lng ti
14.000 m3/ha. Lng nc yu cu cao nh vy cho thy khng th pht trin cc cy cng nghip nu
khng t vn iu tit v bo v ngun nc. Hin nay trong vng ang xy dng cng trnh Du
Ting trn sng B v Tr An trn sng ng Nai. Hng pht trin ca vng ny ging nh vng 5.
Vng kinh t th by l ng bng sng M Kng. l vng c tim nng nng nghip ln, chim
ti 50% t nng nghip c nc. Hin nay trn 2,5 triu ha cn trng mt v trong ma ma. Ngun nc
sng ngi a phng ch c 9 t m3 trong c 2 t m3 nc ngm. Trong khi lng nc ngoi lai i
vo 99,4 t m3 nc sng ngi v 33,4 t m3 nc ngm. m bo cung cp nc cho 2,5 triu ha trong
ma kh cn ti 35 t m3 nc, nhng nc sng M Kng ch c th ly c 10 t m3, (ch tho mn
c 1/3 nhu cu), bi v nu ly nhiu hn s xy ra tai ha xm nhp mn ca thy triu v cht lng
nc do thi s c nguy c b e da
Trn y chng ta nh gi ti nguyn nc ca nhiu vng kinh t, v cng thy nhng vn
v nc t ra cho mi vng. Song chng ta khng nhn thc ht nhng kh khn v nc nu khng xt
ti c im bin ng v ti nguyn nc ca vng nhit i gi ma, chi tit v phn ny s cp
chng 6.
34
Chng 4
CHUN DNG CHY NM
4.1. NH NGHA V KHI NIM
Chun cc c trng ch thy vn l gi tr trung bnh nhiu nm ca n vi thi on tnh ton
nhiu sao cho khi tng chui tnh ton th gi tr trung bnh ca chng khng thay i.
tin chn la ngi ta thng ly mt s chn cc chu k thay i ca c trng ang xt. Thc t
ly chun cc c trng ch thy vn, di chui cn khong 40 - 60 nm.
Chun dng chy nm l gi tr trung bnh nhiu nm, bao gm mt vi chu k thay i trn vn ca
dao ng lng nc sng vi cc iu kin a l cnh quan khng i v cng vi mt mc khai thc
hot ng kinh t trn b mt lu vc.
Chun dng chy nm l mt c trng n nh, l c s xc nh khi qut v ti nguyn nc ca
mt lu vc hay mt vng lnh th. N nh l mt im ta hay l chun mc xc nh cc c trng
thy vn khc.
Tnh n nh ca chun dng chy nm c xc nh bi hai iu kin:
1) Nh l i lng trung bnh nhiu nm hu nh khng thay i nu ta thm vo chui nhiu nm
mt vi nm quan trc.
2) N l hm ch yu ca cc nhn t kh hu (lng ma v bc hi) k c gi tr trung bnh ca
chng, v chnh cc nhn t ny cng l cc c trng kh hu bn vng ca lu vc hay ca vng.
Chun dng chy nm c th th hin di dng lu lng bnh qun Q (m3/s), tng lng nc bnh
qun nm W (m3), mun dng chy trung bnh nm M (l/s.km2), lp nc trung bnh nm Y (mm) cho
ton b din tch lu vc.
Cc c trng chun dng chy nm biu th di dng M hoc Y mang tnh a i, tc l n bin
i t t theo lnh th v c th ln bn .
Ph thuc vo thng tin ca ch sng ngi m chun dng chy nm c th tnh:
+ Theo s liu o c trc tip v dng chy sng ngi cho thi gian di, m bo chnh xc khi
xc nh chun dng chy nm.
+ Bng cch a chui dng chy trung bnh quan trc trong thi on ngn v chui ko di ca sng
tng t.
+ Khi hon ton khng c s liu th chun dng chy nm xc nh bng vic khi qut kt qu t
chun dng chy nm cc vng khc hoc trn c s phng trnh cn bng nc.
Tuy nhin vic c mt chui s liu di l v cng quan trng nh gi v tnh ton chun dng
chy nm. chnh l c s nh gi ch nc tng lai khi thit k h cha, iu, cu cng v
cc cng trnh thy khc. c trng dng chy c xc nh bc u vi trng thi t nhin ca sng
ngi sau dn c hiu chnh tu theo mc khai thc ti nguyn nc trn lu vc.
35
Q + Q2 + L + Q N 1 + Q N
QN = 1
=
N
(4.1)
vi QN - chun dng chy nm m3/s; Q1,Q2,....,QN-1, QN - cc gi tr dng chy nm cho thi k nhiu nm
(N nm). Khi tng tip tc chui th i lng trung bnh s hc Q N khng thay i hoc t thay i.
Do di cc chui dng chy nm thc t khng p ng c yu cu (khng vt qu 60-80 nm,
m thng l 20-40 nm) nn chun dng chy nm tnh theo(4.1) thng sai khc gi tr Q N vi N
mt i lng Qn no , tc l:
QN = Q0n Qn
(4.2)
vi Q0n - dng chy nm theo dy quan trc hu hn n nm; Qn - sai s qun phng trung bnh n nm.
Theo l thuyt sai s, i lng Qn phn nh sai khc ca gi tr trung bnh n nm vi chun dng
chy nm Q N cho N nm vi N , s bng:
Qn =
(4.3)
vi Q - lch qun phng trung bnh gi tr n v ca dng chy nm Qi vi tr trung bnh n nm hay
l trung bnh ca bnh phng lch cc thnh vin ca chui gi tr dng chy nm Qi vi gi tr trung
bnh Q0n.
Xc nh Q theo cng thc:
Q =
(Q
Q0n ) 2
n 1
(4.4)
so snh chnh xc ca vic xc nh chun dng chy nm sng ngi c lng nc khc nhau
thng s dng sai s tng i n xc nh theo cng thc sau:
Qn
Q
C
(4.5)
n =
.100 =
.100 = v 100%
Q0 n
Q0 n n 1
n
vi Cv = Q/Q0n - h s bin i chui gi tr dng chy nm cho n nm.
H s bin i dng chy c trng cho s dao ng cc gi tr dng chy nm quanh i lng trung
bnh ca chng v c xc nh trc tip theo chui quan trc.
T cng thc (4.5) d dng xc nh s nm quan trc n cn thit nhn c chun dng chy nm
vi chnh xc cho trc v vi Cv khc nhau:
2
n=
C v 10 4
(4.6)
36
nn ch vo cc chu k di, cc chu k ngn (2-4 nm) nm trn cc chu k di khng tnh n, b qua
cc chu k khng kn (c ngha l ch c hoc nhm nm t nc hoc nhm nm nhiu nc).
Kho st tnh chu k ca dao ng dng chy nm mt con sng no v xc nh tnh tng ng
dao ng ca mt s sng ca mt khu vc no cn xy dng th ng qu trnh tng hp
t
(K
1)
= f (t)
Cv
3.5
2.5
1.5
0.5
-0.51971
1976
1981
1986
1991
1996
2001
-1.5
Khi xy dng cc ng qu trnh nc vi s liu nguyn thy rt hay gp trng hp xut hin cc
chu k nh trn nn dao ng nhiu nm. trnh nhc im thng phi dng n bin php lm
trn cc ng qu trnh. Mt trong nhng bin php thng hay s dng nht l nhm gi tr dng chy
nm theo mt thi on no , loi th ny trnh c nhng dao ng a phng trn ng qu
trnh.
Phng php lm trn hay s dng nht trong tnh ton thy vn l ng cong tch lu hiu s (hay
cn gi l ng cong tng lch khi gi tr trung bnh) (H.4.1). ng cong ny khng ch tin li cho
vic xc nh chu k dao ng ca nc sng m cn rt tin li khi so snh chu k thay i nc gia cc
con sng tng t.
Xy dng ng cong tch lu hiu s c tin hnh theo cc bc nh sau:
H s m un c tnh Ki=Qi/ QN hoc Ki=Mi/ M
(K
1)
vi Ki - h s m un.
t
2. Lp quan h
(K
1) = f(t).
(K
Cv
1)
= f (t) .
(4.7)
37
K tb 1 =
l d lc
m
(4.8)
4.4. TNH CHUN DNG CHY NM KHI KHNG S LIU QUAN TRC
Trong thc t tnh ton chun dng chy nm v i lng xc sut m bo khc nhau ca n thng
gp cc chui nm quan trc ngn, di ca n khng m bo thu c kt qu vi chnh xc i hi
(5-10%). Trong nhng trng hp cn a chui dng chy nm quan trc ngn v thi k nhiu nm
theo sng tng t c chui nm quan trc di, m bo chnh xc i hi, v dao ng dng chy
nm tng ng vi dao ng ca chui trm tnh ton.
Nu sng tng t c di nm quan trc m bo chnh xc ra ca chun dng chy nm ti
trm tnh ton, th chun dng chy nm tnh ton c xc nh trc tip theo chun dng chy nm sng
tng t. Trong nhng trng hp khc i vi sng tng t, dng ng cong lu tch v theo xc
nh thi k tnh ton.
Chn cc lu vc gn vi sng hoc trm tnh ton lm tng t c cng mt iu kin ng nht v
v tr a l v cao, cng cc nhn t nh hng kh hu v mt m(ao h, a hnh, c im t ai v
v.v..), cn tnh n c lch dng chy t nhin gia hai lu vc.
Tiu chun chnh xc v khch quan nht la chn sng tng t l tnh ng b dao ng ca m
un dng chy nm v quan h tng quan cht ch gia hai trm cho thi k ng nm quan trc. Quan h
gia hai trm c th lp bng phng php gii tch hoc gii.
Quan h gia hai trm tnh ton v sng tng t coi l cht nu nh h s tng quan r 0,8.
Mi im lch vt qu 15% cn phi c lm sng t trn c s phn tch thy vn.
H s tng quan cp r c xc nh theo cng thc:
r=
( y y )( x x )
( y y ) (x x )
0
38
(4.9)
hoc:
r=
(K
1)( K x 1)
nC C vx
(4.9')
vy
vi yi v xi - cc gi tr dng chy nm tng ng cc chui ang xt; y0 v x0 - gi tr trung bnh dng chy
nm mi chui; Kx v Ky - h s m un dng chy nm hai chui; Cvx v Cvy - h s bin i dng chy
nm ti cc trm trong thi k ng nm quan trc n.
Tnh ton h s tng quan v xc nh phng trnh ng thng hi qui quan h ca hai bin dn
theo mt bng chuyn dng.
Theo l thuyt sai s, sai s tng cng (%) i vi chui ko di bng:
= 12 + 22
(4.10)
vi 1 - sai s i lng trung bnh t chui nm quan trc di ti trm gc c di n nm, xc nh theo
cng thc (4.5); 2 - sai s tng quan (quan h) dng chy cho thi k ng nm quan trc, bng:
2 =
Cv 2 1 r 2
n
(4.11)
vi Cv2 - h s bin i dng chy nm ti trm dn cho thi k ng quan trc; r - h s tng quan dng
chy nm hai trm; n - s nm ng quan trc.
Khi phn tch cc quan h nhn c ta rt ra cc dng quan h ch yu sau:
1. Quan h ng thng tuyn tnh i qua gc to :
M = aM a
(4.12)
vi M v M a tng ng l chun dng chy nm sng tnh ton v sng tng t, a - tang gc nghing
ca ng thng so vi trc sng tng t.
Loi quan h nh vy thng gp trong trng hp khi m dao ng dng chy nm ti c hai trm
nh nhau v h s Cv gn nhau. Chun dng chy nm trm ngn xc nh trc tip trn th quan h theo
chun dng chy nm trm sng tng t, khng cn phi khi phc chui tnh trung bnh v nh vy
ch lm tng khong sai s ln m thi.
C th gii quyt tt vn trn bng phng php gii tch, ng dng phng php h s:
M = Ma
M tb
M tba
(4.13)
vi Mtb - dng chy nm cho thi k nm quan trc ngn theo sng tnh ton; Mtba - dng chy nm cho
thi k nm quan trc ngn theo sng tng t.
Cng thc (4.13) c th vit di dng:
M =
M tb
Ka
(4.14)
vi Ka - h s m un trung bnh.
2. Quan h ng thng nhng khng i qua gc to m ct ti b mt trong hai trc to :
M = aM a b
(4.15)
39
Quan h (4.15) chng t rng vi gi tr dng chy nm nh mt trong hai sng khng c dng chy.
Quan h nh vy chng t dao ng ti hai sng khng ng b v h s bin i ca hai trm khc nhau.
Trng hp ny chun dng chy nm ca chui ngn cng ly trc tip t quan h theo chui c nm
quan trc di.
Trng hp h s bin i hai trm chnh lch nhau ln khi ly chun dng chy nm c th gp sai
s ln, ch khi lng nc sng ca chui nm quan trc ngn bng chui nm quan trc di th mi m
bo chnh xc trong tnh ton.
3. Khi c s nm quan trc ng thi t 10-15 nm hoc hn v gi tr h s tng quan dng chy
nm khng nh hn 0,8 c th dn i lng trung bnh nm quan trc ngn v chui nm quan trc di
bng phng trnh hi qui:
M = M tb + r
M
(M a M tba )
Ma
(4.16)
vi M - chun dng chy nm(l/s.km2); Mtb - dng chy nm trung bnh chui nm quan trc ngn
(l/s.km2); M - lch qun phng trung bnh ca m un dng chy nm; r - h s tng quan gia gi
tr dng chy nm ca cc nm quan trc ng thi; a - ch s k hiu c trng ng vi sng tng t.
4. Trong mt s trng hp cc im a ln th khng tun theo qui lut ng thng m b tr
gn mt ng cong no . Nu c c s gi thit rng cc im b tr khng ngu nhin m phn nh
tnh cht dao ng ca dng chy nm th quan h c dng tnh ton. C th dng quan h
khi phc dng chy ca nhng nm khng quan trc v theo chui mi tnh cc c trng ca dng chy.
5. Trong trng hp ring thng gp vi sng tng t gi tr trung bnh ca c thi k ngn v di
ging nhau khi vic dn v chun khng thc hin c v vi bt k quan h no th tnh ton gi tr
trung bnh u khng thay i.
6. Nu cc h s bin i Cv sai khc ln (vt qu 20-30%) p dng phng php so snh ng
cong m bo dng chy nm, khi xc sut thin ln dng chy nm mt s nm c th l ng u vi
c hai trm. Dng chy trn sng tng t cho tt c cc nm phn b theo th t gim dn xc nh theo
xc sut thin ln ca dng chy ti trm tnh ton.
7. Khi ti vng quan trc hon ton khng c ti liu dng chy no c th dng ko di th c th
ko di chui theo ti liu ma hoc ht m ca khng kh nhng tt nhin l chnh xc thp hn.
4.5.1. Xc nh theo bn ng tr
y l phng php ph bin nht m bo nhanh chng gii quyt bi ton t ra. Bn c xy
dng theo mt tiu chun m bo chnh xc cao vi chun dng chy nm ca tng trm quan trc
40
M 1 f1 + M 2 f 2 + ... + M n f n
F
M0 =
(4.17)
vi M1, M2,..., Mn l gi tr chun dng chy nm trung bnh gia hai ng ng tr; f1, f2,..., fn l din tch
gia hai ng ng tr, F - din tch lu vc tnh ton.
10
9
I
8
II
III
10
9
IV
V
5
6
5
vi Y , X ,
(4.18)
bnh nhiu nm l t s Y / X .
41
= 1
d
;
4,8
(4.18)
B. V. Poliacov
9
;
d +9
3
(4.19)
11
d + 11
(4.20)
4.6.1. nh hng ca cc yu t kh hu
Phng trnh cn bng nc i vi lu vc sng ngi cho mt h kn Y = X - Z th dng chy
nm trung bnh l hm ca cc yu t kh hu: ma v bc hi hay ni cch khc l hm ca cc yu t kh
tng thy vn phn nh cn cn nhit m ca cnh quan a l vng ang nghin cu.
42
Kt lun ln u tin c Voekov A.I. a ra vo u th k th XVIII rng dng chy sng ngi
l sn phm ca kh hu.
V mc nh hng ca kh hu theo nghin cu ca Oldelkop E.M. th n l thnh phn nh hng
ch yu n s hnh thnh dng chy sng ngi, ngoi yu t kh hu th cc thnh phn tc ng khc ch
chim c 15-20%.
Nhng nghin cu v sau cng chng t rng ch c cc nhn t kh hu mi tc ng trc tip n s
hnh thnh dng chy sng ngi. Cc yu t khc tc ng n dng chy sng ngi u khng nh hng
trc tip m u thng qua cc yu t kh hu l ma v bc hi v.v..
Tuy nhin nhng kt lun ng vi dng chy trung bnh nhiu nm khng th p dng cho nhng c
trng khc ca dng chy. Nu thi k tnh ton cng ngn th nh hng ca cc nhn t khc ln gi tr
trung bnh ca dng chy cng th hin r nt. Th d nh dng chy cc i ti mt thi im chu nh
hng trc tip ca ma v nn m ca t ai trc khi ma; hoc s phn phi nc trong nm chu nh
hng ca s phn b ma trong nm cng vi ngm nc v tch t do ao h, in trng gy nn.
i vi nhng lu vc khng khp kn th nhng kt lun trn cng khng c tng minh do tnh
cht cc lu vc nhn ngun nui dng ch yu l nc trn b mt v ch b sung mt phn nc
ngm, khi th cc yu t nh su tng nc ngm c th ng vai tr quan trng bc nht trong s
hnh thnh dng chy sng ngi, y tnh a i vo vai tr th yu.
43
a)
b)
Ym
c)
Ym
0
F
F1
F2
F1
F2 F
44
lng bc hi cng gim. Ma tng, bc hi gim u dn n s tng dng chy v chun dng chy nm
tng theo cao a hnh.
Vi s liu quan trc tt c th s dng quan h M = f(H) tnh ton cc c trng dng chy nm
cho cc vng a hnh khc nhau trn lu vc khi cn xc nh chnh xc chun dng chy nm nhm loi
tr cc yu t ngu nhin.
46
K=
Yi
Yv
(4.21)
M 1 = M (1 f h ) +
( X E) f h
31,5
(4.22)
vi M1- chun dng chy ca sng c h tnh ton (l/s.km2); M - chun dng chy nm xc nh theo bn
(l/s.km2); X-chun ma nm, mm; E - chun bc hi t mt nc, fh - din tch h so vi din tch lu
vc tnh bng %.
Trn lu vc c h th h ng vai tr iu tit dng chy. Vai tr ny s c trnh by chi tit hn
khi bn n dng chy cc i.
47
Trong vic khai thc s dng nc cng c nhiu mu thun, nh thy in cn s iu ha ngun
nc khai thc u n trong nm, cn ng nghip th cn m bo ch nc t nhin duy tr s
cn bng sinh thi.
Vic khai khn t hoang trn b mt lu vc lm tng thm ca t dn n vic tng dng chy
ngm v gim dng chy mt.
Vy nhng hot ng c th ca con ngi trn b mt lu vc c hai hng:
1) Tng dng chy nm nh trng rng u ngun, chuyn nc sng t ni khc v qua h thng
thy li.
2) Gim dng chy mt v tng dng chy ngm nh vic xy dng h cha, khai khn t hoang,
khai thc rng v ti tiu cho nng nghip, ci to m ly v.v..
Nh vy nh hng ca cc hot ng kinh t ca con ngi tc ng ti dng chy nm rt ln v
khng n gin nn khi khai thc ti nguyn nc trn lu vc cn c tnh ton c th m bo vic
phc hi v ti to n theo hng pht trin bn vng.
trnh sau:
1. Phn tch nh gi ti liu dng chy la chn thi k tnh ton chun dng chy nm.
2. Kim tra tnh ng nht ca cc chui s liu. xy dng bn chun dng chy nm ngi ta
hay s dng nht l cc ch tiu Wincooson hoc ch tiu Student.
48
3. Kim tra tnh ph hp v tnh i biu ca chui xc nh chu k tnh ton chun dng chy nm
c hi t iu kin tnh chun hay khng?
4. Tnh chun dng chy nm theo ti liu hin c bng cc phng php tnh nu trn i vi
tng trng hp c th. Dng cc ti liu v cao, a hnh, thm thc vt v ao h... hiu chnh.
Chun dng chy nm qui v gi tr M hoc Y loi tr nh hng ca din tch lu vc.
5. Theo kt qu tnh chun dng chy nm cho tng trm o a chng vo trung tm hnh hc ca
lu vc trm khng ch ln bn ng tr.
6. ng ng tr chun dng chy nm trn bn c v theo phng php ni (ngoi) suy da
trn lp lun v tnh a i ca dng chy. Khi v cc ng ng tr dng chy cn tham kho bn
chun ma nm v cao ca a hnh.
7. Vit gii thiu cc phng php tnh ton khi xy dng bn lm ph lc thuyt minh i km.
Trang tr trn bn chun dng chy nm v t l bn phi tun theo ng qui phm ca Cc o c
v Bn Nh nc.
4.8.1. Cc yu t kh hu
Trong cc nhn t a l t nhin th kh hu l nhn t c bn, ng vai quan trng nht trong qu
trnh hnh thnh v din bin dng chy sng ngi.
Trong iu kin kh hu nhit i m ca nc ta, ma l hnh thc nc ri duy nht. Do s lng
v tnh cht ca nc ma cng s bc hi t lu vc quyt nh tim nng ca dng chy sng ngi.
Ma v bc hi l cc yu t kh hu tham gia trc tip vo cn cn nc ca mi lu vc sng c th.
1. Ma. c im kh hu nhit i m, gi ma ca nc ta th hin rt r rt lng ma trung bnh
trong nhiu nm v tng quan gia lng ma v lng bc hi nm. Tht vy, xt trn ton lnh th
49
nc ta, th lng ma trung bnh nhiu nm khong 1960mm. So vi lng ma trung bnh cng v
(100-200 Bc) th nc ta c lng ma kh di do, gp 2,4 ln. Ch nhng ni khut gi m th lng
ma trung bnh nm mi gim xung di 1000 mm.
Quy lut phn b ca lng ma trung bnh nhiu nm khng u trong khng gian, ph thuc vo
cao a hnh v hng ca sn n gi m. Cc trung tm ma ln c hnh thnh trn lnh th nh:
Mng Ci 2800 mm - 3000 mm, Bc Quang 4765 mm, Hong Lin Sn 2600 mm - 3000 mm, Mng T
2600 - 2800 mm, Honh Sn 3500 mm - 4000 mm, Tha Lu 2600 - 3662 mm, Tr Mi - Ba T 2600 3400mm, Sng Hinh 2500 mm, Bo Lc 2876 mm. Hai trung tm ma ln nht nc ta l Bc Quang v
Ba Na t 5013 mm. Vng c lng ma ln ko di t v tuyn 15 0B n 160B, gi l v tuyn nc.
Ngc li, nhng trung tm ma nh c hnh thnh nhng vng thp, khut, hoc nm song song
vi hng gi m, l cc vng: An Chu 1000 mm - 1200 mm, Sn La 1000 mm - 1300 mm, Mng
Xn 800 mm - 1000 mmm, c bit Phan Rang, Phan R ch t 650 mm. Vng c lng ma nh ko
di Duyn Hi cc Nam Trung B t v tuyn 100B n v tuyn 120B l vng t ma kh in hnh
nc ta.
Nhn chung, lng dng chy ca sng ngi nc ta cng kh phong ph. su dng chy nhiu
nm t 998 mm. So vi su dng chy v 10 0 - 120B cng v vi nc ta (207 mm) th lng
ma dng chy nc ta gp 5 ln.
Quy lut phn b ca dng chy cng tng t nh phn b ca ma. Trn ton lnh th, cc trung
tm dng chy ln, nh thng trng vi cc trung tm ma ln, ma nh.
Nhng vng ma ln th dng chy ln nh vng Vi Li thuc tm ma ln Mng Ci, su
dng chy nm trung bnh t ti 2334 mm; vng Hong Lin Sn, su dng chy nm cng t ti
2180mm ti T Thng, vng Bc Quang trn 3000 mm, Mng T trn 2000 mm, vng Honh Sn ti
sng Ro Ci, Ro Tro, su dng chy ti 1800 mm - 2400 mm. Vng ma ln Bc o Hi Vn, su
dng chy cng xp x 2000 mm, ti sng Hu Trch l 1973mm; vng ma ln Tr Mi - Ba T, Ba Na,
su dng chy u vt trn 2000 mm; sng Bng 2070mm, sng Tranh 2303 mm v sng V 2372 mm.
Qu vo pha Nam c sng Hinh cng t trn 1500 mm. trung tm ma ca sng ng Nai dng chy
cng t ti 1100 mm - 1428 mm.
S lp li phn b ca ma cng c th hin kh r i vi cc trung tm dng chy nh nh ti
Chi Lng 470 mm, Thc Vai 391 mm, Ca Ro 583 mm, sng Lu 316 mm.
Nh vy, lng dng chy v s phn b ca n trn lnh th nc ta ph thuc ch yu vo s phn
b ca lng ma. c im c tnh quy lut c phn nh rt r trn thc t v trn bn ng
ng mc v dng chy trung bnh nhiu nm.
Yu t ma khng nhng nh hng n dng chy mt phn b trong khng gian nh cp trn
y, m cn nh hng n tnh bin ng ca dng chy theo thi gian.
Tht vy, ch ma nh hng ln n ch dng chy sng ngi nc ta. Kh hu nc ta c
s phn ho theo ma r rt, trn ton lnh th, u cng c mt ma kh vi lng ma thp hn lng
bc hi v mt ma ma. Do dng chy sng ngi cng tng ln theo ma, ma l ng vi ma ma v
ma cn ng vi ma kh (t ma).
Ch nc sng iu ha hay c lit c ngha quan trng i vi sn xut v i sng. Trong iu
kin kh hu nhit i gi ma nh nc ta vn ch dng chy trong nm li l vn quan trng
hn nhiu so vi tng lng.
Nhn chung, trn ton lnh th ma ma v ch dng chy cng phn ho theo khng gian kh r:
50
51
ny c bit quan trng v c ngha thc tin i vi vic tnh ton lng dng chy cho nhng lu vc
khng c ti liu hoc ti liu dng chy cha di.
52
4.8.3. a hnh
Sau kh hu, th nhng v nham thch l nhng nhn t nh hng trc tip ti lng dng chy v
s phn b trong khng gian cng ch ca dng chy, nc ta nhn t a hnh cng c nh hng kh
r nt n lng dng chy v ch ca n.
Lnh th nc ta c din tch i ni chim ti 3/4 trong ch yu l i ni thp, nhng nh cao
nht mi t tiu chun ni trung bnh. cao 100 - 500 m chim 50% din tch, ni cao trn 1000 m ch
chim ti 10% din tch. Nh vy, i ni thp l tnh cht ch yu ca a hnh nc ta.
nh hng ca a hnh c tc dng nht nh ti dng chy thng qua vic tng cng tnh a i
ca kh hu. Nhn chung, trn ton lnh th nc ta s gia tng cao tut i ca a hnh thng biu
hin s gia tng ca lng ma, dc lu vc, nhit gim, mt sng sui tng. Trong iu kin
lng dng chy cng c gia tng theo cao kh r.
Kt qu tnh ton cho thy lng ma v lng dng chy gia tng theo cao. S gia tng ln nht
xut hin trong khong cao t 300-600m v gii hn cao m quy lut ma tng theo cao khng
tn ti na thng c c lng t cao 2000m tr ln.
Nh vy, cao bnh qun lu vc sng nc ta u nm trong gii hn tc ng ca quy lut tng
theo cao ca lng ma v dng chy. S gia tng ca lng ma v dng chy c tnh nh sau: i
vi lng ma tng khong t 20-300mm cho 100m tng cao, i vi dng chy th tng t hn ch 540mm cho 100m tng cao. Kt qu so snh mt s cp trm thy vn c chnh lch r rt, th thy
lng ma v lng dng chy u tng theo cao. Tnh cho 100m tng ln ca cao th s tng lng
dng chy gia cc trm khng ng nht, ni tng nhiu n 23%, ni tng t khong 10%. Tnh trung
bnh th lng dng chy tng theo cao khong 16% cho 100m. Trn ton b lnh th, nhng trung tm
ma ln v dng chy ln u nm trn cc vng ni c cao nhng hng v pha gi m thnh hnh.
Nhng vng l: vng ni Bnh Liu, ni Ty Cn Lnh, Hong Lin Sn, ni Pilung, vng ni Ngh
An, H Tnh, vng o C, Hi Vn, Ba Na, Tr Mi, Ba T... u c su dng chy trung bnh nhiu
nm t ti 1500 mm n trn 2000 mm, m un dng chy trung bnh nhiu nm ti 70 n trn
100l/skm2. Tuy vy cng phi k n tnh th tri vi quy lut trn. l s xut hin ca mt vng ma
ln, dng chy ln, nhng cao ln nh Bc Quang, duyn hi Qung Ninh, Tha Lu... iu c
lin quan ti (hiu ng) chn trc ni, khng kh b nhiu ng mnh, ma nhiu, dng chy cng
gia tng r rt so vi nhng vng sn ni xung quanh.
Ngoi quy lut tng theo cao ca lng ma v lng dng chy nm, chng ta cn thy s nh
hng ca a hnh kh r rt i vi lng v s phn b dng chy do c im hng sn ca a
hnh. Theo quy lut ny th sn n gi c lng ma v lng dng chy ln hn pha khut gi. S
chnh lch ny kh r rng, nht l pha nam ng bc v ty nam ni ng Triu; gia hai trm Bnh
Liu v Cm n lng dng chy chnh lch nhau ti 35%. Nh vy, cao v hng sn n gi m
ca a hnh u lm tng lng dng chy nm, trung bnh th lng gia tng khong 22%.
i vi ch dng chy, nhn t a mo cng nh hng r rt. Ni chung nhng vng a hnh
cao, ma nhiu th t s phn phi dng chy trong nm iu ha hn vng thp c lu lng t, nguyn
nhn ch yu l do ma ma ko di. S hnh thnh ca a hnh i vi c ch dng chy th hin r nht
pha ng dy ni Trng Sn. Ti y a hnh phi hp vi hng ca gi ma, hnh thnh kiu ch
dng chy c sc nht nc ta- ma l lch v ma ng, t thng IX-X n thng XI- XII; m hnh
53
phn phi dng chy trong nm c pha nc ln, nc nh r rt, khc bit hn so vi cc vng khc trn
lnh th.
4.8.4. Rng
T thc t nc ta cho thy nh hng ca rng i vi dng chy l thuc vo rt nhiu yu t ,
trong t l che ph v loi rng l nhng yu t quan trng nht.
Theo Winliam v Nikhitsin th rng cy lm bin i th nhng rt mnh nn mt khi tnh hnh che
ph ca rng thay i thng ko theo s thay i v loi rng v ch dng chy ca sng ngi.
nc ta qu trnh bin i thng bin i qua rng nguyn thy n rng mc li, rng tre na
c tranh, bi rm v cui cng l i trc. Chiu hng bin i ngc li tuy c song rt t v rt chm.
S bin i tng ng ca dng chy l kh kit v ma cn, ch sng ngi t iu ha tr nn tht
thng, c lit ho, l lt, kh cn thng xuyn xy ra nhiu hn khi cn rng.
nc ta, rng cn li khng nhiu, t l che ph ca rng hin nay ch cn khong 24% din tch
ton lnh th, tc l suy tn qu mc cho php ti 26%. So vi nm 1945 th nm 1985 nc ta ch cn
7,8 triu ha rng. Nh vy, sau 40 nm mt 65 triu ha rng. Ring t nm 1975 n nay hng nm mt
225000 ha rng.
Nhng vng cn nhiu rng (t l t c rng chim t 35% tr ln) Bc B ch c hai tnh H
Giang, Tuyn Quang, cc tnh thuc Bc Trung B, Ninh Thun, Bnh Thun v Ty Nguyn. Trong c
hai tnh Lm ng v c Lc, t l rng cn nhiu nht t t 45 - 68% din tch. Vng cn t rng nht
l Ty Bc ch c 9%, t c rng hai tnh Bc Ninh, Bc Giang ch cn 12%...
V loi rng th trong tng din tch rng l 7,8 triu ha c cc loi nh sau:
L rng thng xanh chim 5,362 triu ha, rng rng l l 371,6 nghn ha, l kim 135 nghn ha, rng
hn giao g, tre na 395 nghn ha, rng tre na 1 triu ha.
Trong khi din tch khng cn rng l 13 triu 787 nghn ha, trong i trc chim gn 1 triu ha,
cn li l cy bi, g ri rc.
T l rng cn li v loi rng ca nc ta nh trn c nh hng quan trng n dng chy sng
ngi cng nh ch ca n. Theo s liu nghin cu thc nghim dng chy v chng xi mn, kt qu
so snh mt s cp trm thy vn c s khc nhau r rt v t l rng, bc u chng ta c th nu ln
mt s nhn xt sau:
Rng lm tng hay gim lng dng chy nm. Thc t cho thy rng, vng c cao a hnh di
500m th s tng hay gim lng dng chy nm khng r rt. Song, xu th chung l lng dng chy
y thng b gim i. Ngc li, nhng vng a hnh cao hn 500 m th xu th chung lm tng lng
dng chy nm, cng ln cao xu th cng r rt. iu ph hp vi quy lut: tn tht gim v ma tng
theo cao.
Trong iu kin ma nhiu, dng chy phong ph, nc ta nh hng ca rng c ngha hn c l
tc dng iu ha ch dng chy v chng xi mn t. V kh nng iu tit dng chy l, kt qu tnh
ton cho thy rng lm gim lng dng chy khng ln nh mt s tc gi ni. Trong iu kin ma l
cng ln, ko di ngy xut hin bt k thi im no trong ma l hn ch kh nng iu tit dng
chy l ca rng. Thc vy khi t rng bo ha nc th rng t cn tc dng iu tit lm gim dng
chy l, nhng cng phi thy gii hn ca n, c th i vi tng con l trong ma l. Khng nn ngh
rng rng c tc dng iu tit phn ln dng chy l nh ngi ta vn thng nhn mnh.
54
Ring v dng chy mt trn sn th rng c tc dng lm gim i rt nhiu. Ti liu thc nghim
dng chy chng minh iu , tc l lng dng chy st mt ca sn dc ph rng chim mt t l
ng k trong qu trnh hnh thnh dng chy l.
nh hng ca rng i vi dng chy kit qua kt qu nghin cu thc nghim nc ngoi v
nc ta u khng nh l rng lm tng lng dng chy kit mt lng ng k. nhng vng rng cn
nhiu th dng chy kit c th tng t 30 - 100%. Tr s mun dng chy nh nht bnh qun nhiu nm
ca vng cn nhiu rng ln hn r rt vng khng cn rng.
Tc dng nh hng ny ca rng nc ta th hin rt r, iu rt c ngha i vi sn xut v
i sng. C th khai thc quy lut ny mt cch trit v tch cc bin t rng thnh mt h cha
nc ngm. Chuyn nc mt tha thi thnh nc ngm dng trong ma kit thng qua s iu tit ca
rng l mt phng thc cn c khai thc.
Chng ta cn thy rng, kh nng iu tit t nhin ln nht khi t l che ph ca rng trn lu vc
ln hn 50% din tch. Thc t nc ta cho thy nhng lu vc c tr s mun dng chy ma kit t
t 20 n 40l/skm2 u thy xut hin nhng lu vc c t l che ph ca rng t ln hn 50% din
tch, c th k mt s v d nh Ngha , Ngi Thia, Sng Hiu, Ngn Ph, Thu Bn, sng V, Bc v
Nam Ty Nguyn. Ngc li nhng vng i ni trc th mt lun c ngun nc thng xuyn, dng
chy ch tn ti khi c ma, ma cn, lng sng sui cn tr si .
Rng cy, mt "bn tay" khng l gi t. i vi dng chy rn, rng c tc dng lm gim r rt
xi mn mt t. Trong iu kin a l t nhin tng t, lu vc no cn nhiu rng th xm thc gim
i r rt. Thc t ch r nu t khng cn rng cy che ph th lng t mu mt i s tng gp 120
ln so vi t cn rng, lng t b bo mn hng nm 0,14 - 1,03 tn/ha ni rng t nhin cn tng
i tt v tng ln ti 124 tn/ha nu khai thc ht rng thnh i trc.
Trn y ch r vai tr bo v v ci to iu kin thy vn ca rng, trong tnh hnh ca nc ta
rng ang tnh trng b tn ph gh gm th cng phi cao vic bo v v khi phc thm rng.
"Rng l mt b phn ca mi trng sng, l ti sn qu bu ca nc ta, c gi tr ln i vi nn
kinh t quc dn v vn ho cng cng".
55
400000 kw. Cng trnh thy in a Nhim, cng trnh thy li Du Ting thc hin phn b ngun nc
trong khng gian v thi gian, nhm phc v cho sn xut v i sng... l nhng tc ng rt tch cc
i vi dng chy sng ngi. Trong sut 40 nm qua s nghip thy li ho chinh phc cc dng sng
nc ta c nhiu thnh tch. Nu trc kia, thi thuc Php c nc mi ch c mt h cha Xun
Dng vi dung tch 7,7 triu m3, vi ba trm bm in, dm by h thng thy nng th ngy nay c nc
ta c ti 3500 h cha nc nh, 650 h cha nc ln v va, hn 2000 trm bm in. Cc cng trnh
thy li khp lnh th c kh nng ti cho 2,2 triu ha, tiu cho 85 vn ha v ngn mn cho 70 ha t
nng nghip. Sc mnh di non lp bin ca nhn dn ta thc s lm thay i dng chy theo hng c
li cho sn sut v i sng. Bng s phn phi v phn b t nhin cng trnh thy li, chng ta c th
hn ch lng dng chy ln nht, tng cng lng dng chy nh nht - c th l phn phi lng dng
chy trong nm, l vic lm tch cc nht i vi ci to sng ngi.
Mt tc ng tch cc khc n dng chy sng ngi cng kh rng khp l phong tro trng cy gy
rng, thc hin canh tc theo khoa hc nng lm kt hp bo v t, bo v nc.
Phn phi cc loi cy to nn mt cu trc rng rm kn th t b xi mn t v gi nc nhiu
nht. Thc hin mt cu trc rng ng thi phi hp bc thang, mng gi nc, c th duy tr c sn
xut vi nng sut n nh trn c s gi c nc v t. iu c nh hng rt tch cc n dng
chy ca sng ngi. Nhng nh hng tiu cc nghim trng n dng chy sng ngi nc ta l nn ph
rng, nhim bn ngun nc...
Vic thu hp thm rng, t l che ph xung di 25% din tch t t nhin gy ra nn xi mn
rt trm trng. Hng nm cc sng sui ca nc ta ra bin ng mt lng t khng l, khong
300 triu tn. Vng i ni khng c cy che ph b bo mn trung bnh 1 - 2 cm, mt i khong100 - 200
tn t /ha. Tnh hnh lm cho t trng, i ni trc lan rng, t mi khai thc cng b cn ci, bi lp
y h cha, sng, lung lch. H Thc B c ti 2,7 triu tn cht lng ng, h a Nhim cng b cn
nhiu, khng nc pht in trong ma kh, h Cm Sn cn khong 2 m trong 10 nm, mt s
h cha c vi chc triu m3 ch sau vi nm cn n mc khng c kh nng ti na. Tnh hnh
v s gy nn nhng thit hi ln cho sn xut v i sng.
Tnh hnh thm rng b thu hp nhanh chng trong nhng nm gn y c th l nhng nguyn nhn
dn n l lt, hn hn c chiu hng xy ra nhiu hn v nghim trng hn. Nhiu sng sui cc min
trn nc ta c hin tng mc nc trung bnh thp hn hn so vi trc kia v mc nc ngm nhiu
ni cng b h thp. Nhiu bn lng Ty Bc phi di i ni khc v cc sng sui cn sau khi rng
u ngun b ph hu. Qung Bnh 2 vn ha rng u ngun b bom n M ph hu, nn t nm 1970
l lt xy ra trn sng Gianh v Nht L tng ln 2,7 ln, ch thy vn hai vng k trn b nh hng
v xu i mt cch r rt. Hin ti v trong tng lai, nhp xy dng v sn xut pht trin cha tng c,
nhng tc ng tiu cc ca con ngi ti dng chy cng din ra hng ngy v su sc, chng ta phi c
ngay bin php k c php lut v vn ng gio dc bo v ngun nc lm cho nhng dng sng ca
chng ta mi mi gi c lng nc v cht nc t nhin ca chng.
Trn y l mt s nhn t ch yu nh hng ti dng chy sng ngi trn lnh th nc ta. Vic
tch bch tng nhn t ch l xem xt nhng nh hng ca chng theo hng no m thi. Cc nhn t
ca mi trng a l c th tc ng ring r nh trn, nhng ng thi chng cng phi hp thnh mt
tng th t nhin hoc mt h a sinh thi tc ng dng chy sng ngi.
Chng ta bit rng, dng chy sng ngi trn mt vng c th l h qu tt yu ca s tc ng tng
hp ca c h a sinh thi trong c dng chy sng ngi, cc kiu cnh quan khc nhau th lng
dng chy sng ngi c th chnh nhau ti 60 - 70 %. iu ch r s nh hng tng hp ca mi
56
57
Chng 5
DAO NG DNG CHY NM
Trong qui hoch lnh th v thit k cng trnh thy khng ch cn bit c chun dng chy nm,
m cn cn bit c s bin i ca i lng theo c thi gian ln khng gian.
Chun dng chy nm l mt c trng dng chy mang tnh cht x l thng k ca chui thi gian,
nn vic xt cc dao ng ca n lin quan mt thit n cc kin thc thng k trong thy vn. Cc khi
nim v xc sut v tn sut m bo cng c ngha thc t khi p dng vo thy vn hc.
m bo ca mt i lng thy vn l xc sut gi tr ang xt ca n c tnh tri. Xc sut l
thc o nh gi tin cy vic xut hin gi tr ny hay gi tr khc ca c trng hay hin tng ang
xt. Xc sut l t s gia s cc trng hp thun li m vi tng cc trng hp n:
p=
m.
n
(5.1)
Ngi ta phn bit gia xc sut l thuyt lim p = m v xc sut thc nghim p = m . Trong thc t
n
tnh ton thy vn m c th l tnh ton cc c trng ca dng chy (dng chy, mc nc) thng s
dng cc tn sut thc nghim c tnh ton theo cc cng thc ph bin nht l:
Cng thc S. N. Kriski v M.Ph. Menkel:
p=
m
.100% .
n +1
(5.2)
p=
m 0,3
.100 %
n + 0,4
(5.3)
p=
m 0,5
100% .
n
(5.4)
58
C s ca cc phng php l coi chui dng chy nm l mt chui ca cc i lng ngu nhin v
nh th c th s dng l thuyt xc sut thng k m phng cc qu trnh dng chy. xy dng cc
ng cong phn b l thuyt cn c ba tham s thng k c bn:
1. i lng trung bnh nhiu nm (chun dng chy nm) Q0 nu biu din di dng h s m un
c gi tr bng 1.
2. H s bin i Cv .
3. H s bt i xng Cs.
X
n1
n2
n3
n1
n1+n2
n1+n2+n3
n g c o n g m b o
X1
PX1
0
Tn s
Su t m b o
100% P=n
Trong thc t nghin cu v tnh ton cc c trng v hin tng ngu nhin khc nhau ca nhiu
qu trnh v hin tng thin nhin a nhn t thm ch trong c nhiu yu t c c s vt l, ngi ta
s dng cc ng cong phn b khc nhau.
La chn ng cong l thuyt hay m hnh ton hc no m t hin tng v qu trnh dao ng
dng chy ch c th khi n p ng c cc i hi cn thit v mong mun ca thc t. S tng ng
59
ca ng biu din l thuyt v cc ng cong thc nghim ch t c bng cch so snh chng v
xy dng mt th hn hp.
Trn hnh 5.1 m t phng php xy dng ng cong m bo t ng cong phn phi cc s liu
quan trc lng ma.
ng cong cho mt khi nim trc quan v s phn b cc i lng nghin cu.
xk +1
( x)dx
l xc sut ca gi tr i
xk
X
Xk
Xk+1
hoc l h s m un K :
60
(5.5)
K =Kmin + a + d = 1,0
(5.6)
vi xmin, Kmin - cc tiu tuyt i ca i lng bin ang xt; a - khong cch t u ng cong phn b
ti mod; d - khong cch t mod ti trung tm phn b c trng cho mc bt i xng ca ng cong
phn b v gi l bn knh bt i xng; d cng ln th tnh bt i xng ca ng cong cng tng.
Y , T n s
Q
d
X
2 1
Q0 =
(5.7)
tin so snh gi tr trung bnh gia vng ny vi vng khc, c th thay Q0 bng Y hoc M .
lch qun phng hay cn gi l lch chun k hiu l .
N
x =
( xi X )
x =
hoc
(x
X ) ydx
N
(5.8)
(x
Cv =
X
X
X )2
N
X
(x
X )2
X 2N
(5.9)
61
(K
Cv =
1) 2
(5.10)
n
.
n 1
N =
(5.11)
(x
X =
X)
n 1
n
(K
1) 2
Cv =
(5.12)
n 1
(5.13)
vi xi - gi tr dng chy tng nm, Ki - h s m un dng chy tng nm (Ki = Qi/Q0); n - s nm quan
trc.
Vy h s bin i l thc o nh gi dao ng dng chy nm xung quanh chun dng chy nm
v bng lch qun phng tng i Cv = X/ X .
H s bt i xng Cs c trng cho tnh bt i xng ca chui i lng nghin cu xung quanh
gi tr trung bnh hoc l trung tm phn b. Cng nh Cv gi tr Cs biu din bng n v tng i v
cho php so snh tnh bt i xng ca chui ny so vi chui khc v c th khi qut c.
i vi c trng bt i xng ca chui ngi ta nhn gi tr trung bnh lp phng lch cc s
hng so vi gi tr trung bnh, v nhn c gi tr v th nguyn ngi ta chia cho lp phng lch
qun phng:
n
Cs =
(x
X )3
(5.14)
n 3
Do = Cv X nn:
n
Cs =
(K
X )3
nC v
(5.15)
Cc cng thc tnh Q , X , Cv , Cs l tnh theo s liu trc tip quan trc nn khng thy r quan h
ca n vi cc tham s ca ng cong phn b l thuyt. Tuy nhin chng c quan h qua momen.
Phng php momen l c s lm trn ng cong phn b thc nghim v ng cong thc nghim thay
c bng ng cong l thuyt c mmen din tch bng mmen din tch ng cong thc nghim.
Momen gc bc k
62
M 0k =
1 n k
xi
n 1
(5.16)
l gi tr trung bnh X bc k.
Momen trung tm bc k:
M tk =
1 n
( xi X ) k
n 1
(5.17)
l gi tr trung bnh lch cc xi ring bit xung quanh i lng trung bnh X bc k.
Cc tham s chnh ca ng cong phn b c gn vi momen gc hoc momen trung tm bi cc
ng thc sau:
1) Gi tr trung bnh s hc bng m men gc bc nht X =M0 . Khi X , K =1 th Mtt bng 1,0.
2) lch qun phng bng cn bc hai ca momen trung tm bc hai = M t2 .
3) H s bin i bng cn bc hai ca m men trung tm bc hai chia cho gi tr m men gc bc
nht
Cv =
Mt2
4) H s bt i xng bng m men trung tm bc ba chia cho lch qun phng lu tha bc ba.
Cs =
M t3
M t3
hoc
M t322
Cs =
M t3
Cv3
Vy m men trung tm bc 0 l i lng trung bnh, m men trung tm bc hai l lch qun
phng, m men trung tm bc ba l mc bt i xng.
Chn ng cong phn b nh thc c mt nhc im l gii hn di nhiu khi khng tho mn v
n cho gi tr m - khng tng ng vi thc t dng chy l i lng khng m nn trong thc t nhiu
khi cn s dng ng cong phn b S.N. Kriski v M. Ph. Menkel trn mi tng quan ca Cs = 2 Cv t
ng cong phn b nh thc v thay bin Z=aXb vi mi quan h Cv v Cs th c th tho mn vi
mi Cs < 2 Cv i lng dng chy khng m (H.5.4).
Trong thc tin tnh ton thy vn cn p dng rng ri ng cong logarit chun xut pht t phn
b chun khng phi ca bin X m l lgX, khi m dao ng ca bin X trong khong 0 < X < th dao
ng ca lgX nm trong gii hn rng hn - < lgX < , p ng c phn b chun Gaus.
Cc i lng dng chy trong phn b logart chun c biu din bng hm thng k 2 v 3:
n
2 =
lg K
(5.18)
n 1
n
3 =
lg K i
n 1
(5.19)
63
Q,
Cv
Cs
xc
nh
qua
cc
tung
Hnh 5.4. ng cong phn b(a)v m bo(b) S.N. Kriski v M. Ph. Menkel
vi Cv =0,6; 1- Cs = Cv ; 2- Cs =2 Cv ; 3- Cs =3 Cv
64
m 0,3
100% vi chui quan trc dng chy
n + 0,4
(5.20)
T h s S theo bng chuyn dng, dng theo hm Cs =f(S) tnh Cs . Sau tnh gi tr lch qun
phng theo cng thc:
Q0 = CvQ0 =
Q5% Q95%
.
5% 95%
(5.21)
Q0 = Q50% Q0 50%
vi 95%,
(5.22)
=1 c tra t
bng Phoster.
H s bin i:
Cv =
Q0
Q0
(5.23)
Phng php gii gii tch c hon thin d dng hn so vi phng php m men v y l u
im chnh ca phng php. Tuy nhin chnh xc ca phng php ph thuc rt nhiu vo c s
dn ng cong m bo t s liu thc nghim, vo bin ng ca cc im v phn b ca cc im
on u v cui ng cong cng nh kinh nghim ca ngi v.
Hn na tham s u tin c tnh ton l h s bt i xng Cs - l tham s km n nh nht
trong cc tham s c trng nn c th dn n sai s phn cao v phn thp ca ng cong m bo so
vi ng phn b l thuyt. V vy ng cong gii - gii tch ch nn dng tnh chun dng chy
nm m thi.
Sai s lch qun phng tng i ca i lng trung bnh nhiu nm ca chui c tnh theo
cng thc (4.5). Khi c quan h gia cc s liu cc nm th tnh theo cng thc:
Q0 =
100Cv
n
1+
2 r
1 rn
n
n 1 r
1 r
100Cv
1+ r
1 r
(5.24)
Cv =
1 + Cv2
2n
100%.
(5.25)
65
Cv =
2n(3 + Cv2 )
100% .
(5.26)
di ca chui nm quan trc c coi l xc nh Q0 v Cv nu Q0 5-10% cn Cv 1015%. Gi tr trung bnh dng chy nm khi c coi l chun.
Sai s qun phng trung bnh tng i ca vic xc nh h s bt i xng Cs ph thuc vo Cv
v s nm quan trc n c tnh theo cng thc:
6
1 + 6Cv2 + 5Cv3 100% .
n
Cs =
(5.27)
M Na
tg
MN
(5.28)
vi CvN - gi tr nhiu nm ca h s bin i; MN - gi tr nhiu nm ca chun dng chy nm; ch s a chng t gi tr thuc v sng tng t; tg - gc nghing ca quan h gi tr dng chy nm vi trc sng
tng t hay l h s gc.
Quan h gia hai chui dng chy trong thi k ng nm quan trc cn tho mn mi yu cu i vi
quan h khi tnh ton chun dng chy nm.
Cng thc th hai xc nh h s bin i Cv thng qua lch qun phng:
N =
(5.29)
2
1 r 1 2na
Na
vi n v na - lch qun phng ca dng chy nm tnh cho thi k ng nm quan trc n ti trm tnh
ton v trm sng tng t; N v Na - gi tr nhiu nm ca chng; r - h s tng quan gia dng chy
nm hai trm trong thi k ng nm quan trc. Nh vy h s bin i ti trm tnh ton c dn v cng
thc:
CvN =
N
Q0 N
(5.30)
Ghp cng thc (5.29) v(5.30) ta nhn c mt cng thc tnh gi tr h s bin i nhiu nm:
CvN =
hoc:
66
Cvn
1 r 2 1
2
na
2
Na
Q0n
Q
0N
(5.31)
CvN =
Cvn
1 r 2 1
2
Cvna
Q02na
2
C Na
Q02Na
Q0 n
Q
0N
(5.32)
vi Cvn v Q0n - h s bin i v dng chy trung bnh nm ti trm tnh ton cho thi k nm quan trc
ngn. Cc k hiu khc ng nht vi cc cng thc trn.
Cng thc n gin nht c s dng l:
CvN = CvNa
Cvn
.
Cvna
(5.33)
Ngoi cc phng php nu trn cng c th s dng phng php gii - gii tch xc nh h s
bin i ng thi vi hai tham s kia. Theo di cch lm trn hnh 5.5.
Qa
Qa
a)
b)
Q5%
Q50%
Q95%
Q95%
Q50%
Q5%
5%
50%
95% P%
Hnh 5.5. Xc nh cc tham s c trng theo phng php gii - gii tch
Trn hnh 5.5 t ng cong m bo dng cho sng tng t xc nh cc gi tr tung c trng
(b). T cc tung chuyn sang hnh 5.5 (a) trn cng mt t l dng quan h lu lng ca sng tng
t v sng tnh ton. T quan h nhn cc tung c trng cho sng tnh ton ri theo cc cng thc
(5.20) n (5.23) xc nh cc tham s c trng cho sng tnh ton. S tin li ca phng php ny l c
th xc nh c cc tham s theo quan h lu lng gia sng tng t v sng tnh ton d ng thng
hay ng cong u c. Nu sai s xc nh Cv theo phng php ny so vi tnh ton theo chui nm
quan trc khng vt qu 10% th dng s liu theo tnh ton. Trong thc tin tnh ton dng chy nm, ti
liu quan trc thng thiu bo m cho trc. Trong trng hp y cn phi s dng cc phng php
gin tip - phng php ni suy a l hoc tng t, cc cng thc thc nghim hoc cc th quan h.
Trc khi s dng cc phng php gin tip cn phn tch dao ng dng chy nm v cc yu t xc
nh cc dao ng la chn phng php tnh ton thch hp.
Dao ng kh hu xc lp c cc chu k l 35 nm v 11 nm gn lin vi chu k chuyn ng
ca cc hnh tinh trong h Mt Tri. Dao ng dng chy nm cng quan st thy tnh ng b vi dao
ng ca kh hu theo kt qu nghin cu ca Oppocov E.V. Cc nghin cu v sau lm sng t kt lun l
dao ng dng chy nm gn lin vi dao ng nhiu nm ca ma, bc hi v dng hon lu kh quyn.
Tuy nhin kt qu cc cng trnh nghin cu dao ng nhiu nm ca dng chy nm chng t s
thiu tnh chu k r rt chnh cc dao ng v cc pha dng chy ring bit thng c di khc nhau.
Chnh v th c c s a quan im thng k xc sut tnh ton dao ng dng chy nm nh l tc
ng a nhn t.
67
Khi nghin cu dao ng dng chy nm thng xut pht t phng trnh cn bng nc i vi thi
gian mt nm. T phng trnh cn bng nc thy rng dao ng dng chy nm ph thuc vo s bin
ng ca dng chy mt v dng chy ngm m c th l ph thuc vo s bin ng ca ma nm, bc
hi v hiu (X-Z) cng nh mc phn tn v b sung nc ngm.
Nh vy, nguyn nhn chnh ca dao ng dng chy nm l s bin i i lng nm ca cc yu t
kh hu trong lu vc sng ngi (ma, bc hi v s phn b ca chng trong nm) lin quan ti c th
ca hon lu khng kh nm ny hay nm khc. Ngay c vic phn b lng ma khng u trn lu vc
c th dn ti vic thay i din tch hot ng ca lu vc, iu ny th hin rt r vo nhng nm t
nc. Nguyn nhn quan trng th hai ca s dao ng dng chy nm l phn nc ngm cung cp cho
sng ngi, l thnh phn iu ha t nhin nc sng. Vy nhng yu t tc ng ti dao ng dng chy
nm u mang tnh a i.
(5.34)
68
CvX
2
1 rXZo
2
1 rYZo
(5.35)
C vY =
C vX ( F )
0 ,5
vi C vX ( F ) =
C vX
(i)
F 0 , 077
(5.36)
A1
M00,4 ( F + 1000) 0,10
(5.37)
trong - h s dng chy; A1- tham s tng hp; r - h s tng quan ni; F - din tch lu vc;
H s bt i xng Cs xc nh theo quan h t s Cs / Cv tu theo cc thng s v m v cc yu
t mt m khc. Thng thng thc t tnh ton gp cc t l sau: vng tha m th Cs = 1,8-1,5 Cv ; cn
vng kh hn Cs =1,5 Cv .
4
Cs2
K p 1,0
Cv
(5.38)
T suy ra:
Kp = Fp Cv + 1,0
(5.39)
69
trn cng dc v nhnh di cng phng. Hnh 5.10 minh ho nh hng ca Cs v Cv ti ng cong
m bo S.N. Kriski v M.Ph. Menkel.
(5.40)
vi Kp - h s m un vi sut m bo p% cho trc ly t ng cong m bo tnh ton l thuyt; Q0 gi tr lu lng trung bnh.
70
71
Chng 6
S PHN PHI DNG CHY TRONG NM
Dng chy trong sng khng nhng thay i hng nm m cn thay i theo cc thi k trong nm.
Qu trnh thay i dng chy trong nm mang tnh cht chu k r rt, hnh thnh cc pha nc ln nh xen
k ln nhau, ph thuc vo tnh cht tun hon ca cc yu t kh hu. S thay i c tnh chu k ny c
gi l s phn phi dng chy trong nm.
S phn phi dng chy trong nm thng khng ph hp vi yu cu dng nc. Ch c nm vng
qui lut t nhin ca s phn phi dng chy trong nm mi c th li dng ngun ti nguyn thy li sng
ngi mt cch c ch v hp l. V vy vic nghin cu phn phi dng chy trong nm c ngha thit
thc i vi vic thit k v khai thc cc cng trnh thy li, tnh ton dung tch kho nc, cng sut pht
in v c trong giai on vn hnh ca kho nc.
Xc nh s phn phi dng chy trong nm cn c ngha nghin cu ch thy vn chung, xc
nh c mi quan h gia s phn phi dng chy v cc iu kin a l t nhin s dng trong
trng hp thiu ti liu.
72
Nhn t kh hu quyt nh c tnh ni chung ca s phn phi dng chy trong mt khu vc a l
no , cn cc nhn t a l t nhin khc phn nh s iu tit thin nhin v nhn to ca dng chy
trong sng m vi mt mc no y, chng c th lm thay i mt cch ng k tnh hnh phn phi
sn c.
Xut pht t phng trnh cn bng dng chy ca lu vc:
y= x - z v w
(6.1)
ta thy s phn phi dng chy trong nm ph thuc vo lng ma (x), lng bc hi (z), tr lng nc
ca lu vc (v) v s trao i nc ngm vi lu vc bn (w) trong tng thi gian. S phn phi ma v
bc hi ch yu do iu kin kh hu quyt nh. Lng tr nc ca lu vc v s trao i nc ngm vi
lu vc bn do iu kin a l t nhin quyt nh.
iu kin a vt l cng c tc dng ti cc yu t kh hu nh hng gin tip ti phn phi dng
chy trong nm nhng ch yu thng qua tr lng nc ca lu vc lm cho phn phi dng chy iu
ha hn. Trong yu t ny cn ch ti din tch lu vc, ao h, m ly, rng v iu kin a cht th
nhng.
Nhng h t nhin c nc sng lu thng c tc dng iu tit rt mnh, n tr nc trong ma l,
ri b sung li cho sng sau l lm cho dng chy iu ha hn. Tc dng iu tit ca h quyt nh bi
su ca h v dung tch cha l. Theo Xklvski lu vc c nhiu h lng dng chy cc thng rt
iu ha ch thay i t 0,90 n 1,10 ln dng chy nm, cn lu vc t h dng chy cc thng dao ng
rt ln t 0,15 4,30 ln dng chy nm. m ly cng c tc dng tng t nh h ao, m ly c din
tch rng nh ng Thp Mi c kh nng cha l rt ln. Ngoi ra do ao h m ly c mt thong ln
nn cng lm tng lng bc hi ca lu vc.
Rng v lp ph thc vt lm gim dng chy mt v lm tng dng chy ngm, lp l mc rt dy
trong rng, b r n su lm cho t ti xp c kh nng tr mt lng nc kh ln, lm gim hn lng
dng chy mt, nht l thi k u ma l. Vo gia ma l kh nng tr nc ca tng l mc vn cn
nhng do n lun bo ha nc nn tc dng lm gim lng dng chy mt c gim i. cc lu vc c
nhiu rng, lng dng chy ma kit c lng nc ngm ca lu vc cung cp lm cho phn phi
dng chy iu ha hn. nhng lu vc qu nh khng hng c nc ngm th tc dng ca rng
ngc li, lm cho dng chy km iu ha hn.
iu kin a cht th nhng ca lu vc quyt nh qu trnh thm v s hnh thnh lng nc
ngm nn c nh hng n lng dng chy ma kit. nh hng ca a cht n phn phi dng chy
trong nm r rt nht vng vi; cc hang ng vi c tc dng khc nhau i vi phn phi dng
chy iu ha hn, nhng mt mt hang ng ngm cng lm cho dng chy ma kit mt hon ton.
Vai tr ca din tch lu vc cng nh hng rt ln n phn phi dng chy trong nm. Lu vc
cng ln, din tp trung nc cng rng bao gm nhiu khu vc c iu kin hnh thnh dng chy khc
nhau th phn phi dng chy trong nm cng iu ha, ma l dng nc s khng ln xung t ngt.
Lu vc cng ln, lng sng cng ct su cng hng c nhiu nc ngm, v ma kit sng s khng
kh cn. Nhng lu vc nh, do sng ct khng su, khng hng c nc ngm nn ma kit dng chy
b gin on hon ton. nc ta do lng ma kh phong ph, lng sng ct su nn din tch gii hn
kh nh.
Ngoi nhng nhn t trn, hot ng ca con ngi nh lm thy li, trng cy gy rng, chng xi
mn... cng c tc dng n phn phi dng chy trong nm. Vic canh tc khng khoa hc, vic cht ph
73
74
6.3. PHNG PHP PHN PHI DNG CHY TRONG NM THEO QU TRNH NGU
NHIN
S phn phi dng chy trong nm theo qu trnh ngu nhin ta c th dng chui Mccp n m
t. Phng php ny coi mt tr s lu lng ca mt thng th i no : Q1 cu to bi hai thnh phn:
Phn lu lng xut hin theo quy lut ch ph thuc vo lu lng xut hin thng trc Qi -1, c
biu th bng tr s trung bnh iu kin:
Q'i = Qi + i, i 1
i
(Q Qi 1 )
i 1 i 1
(6.1)
bng = f(Pi,Csi)
Qi Q'i
Q' i
Qi Q'i
i i, i 1
(6.2)
trong Q'i l khong lch qun phng ca phn phi xc sut iu kin.
Thay gi tr Q'i vo trn ta c:
Qi = Qi + i, i 1
i
(Q Qi 1 ) + i i 1 i2, i 1 .
i 1 i 1
(6.3)
75
Do vic s dng my tnh kh ph bin nn ng dng l thuyt qu trnh ngu nhin vo tnh ton
thy vn ngy cng c m rng, song do s liu thy vn cn qu t, vic xc nh cc thng s thng k
c bn cha bo m, hn na gi thit qu trnh lu lng trung bnh thng tun theo qu trnh Mckp
n cng cha c sc thuyt phc nn cng cn nhng hn ch nht nh.
pdk
(6.4)
trong
p- thi gian duy tr(%) lu lng K (K l h s m un)
76
Kd
(Kd ) =
pdk
(6.5)
a)
2
1
1
p d k
T d k
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
V V
T
X
K
K
C max
K K min
(6.6)
trong :
C v n - tham s ca ng cong;
P- tn sut thi gian ng vi h s m un lu lng K, tnh theo s thp phn;
Kmax, Kmin- h s m un lu lng ng vi lu lng bnh qun ngy ln nht
v nh nht.
min
(6.7)
77
0 , 95
c = (F+1)0,32 + 0,01 f ao
n = .(F+1)-0,05
(6.8)
(6.9)
trong :
fao - mc h ao(%)
0 - h s xc nh theo bn , gi l thng s a l
F- din tch lu vc.
V vy, qua nghin cu c im thy vn nc ta, chng ti ngh s dng hm m dng:
K= Kmax.e-p
(6.10)
trong :
, - cc tham s ca ng cong
Loga ho hai ln biu thc (6.10) ta c:
lg[ln Kmax -ln K] = lg + lg + lgp
(6.11)
ta d dng rt ra c:
= ln
= lg
Qng max
Qng min
ln K max
/ lg p
(6.12)
(6.13)
= m
n=0
d m (am )
d( a x )
(6.14)
6.5. PHNG PHP XC NH M HNH PHN PHI DNG CHY NM KHI C TI LIU
QUAN TRC
M hnh phn phi dng chy trong nm hin nay ang c s dng rng ri c hai hng:
- Phng php Anryanp l phng php t hp thi khong vi s liu khng t hn 10-15 nm.
- Phng php nm in hnh.
78
6.6. TNH TON PHN PHI DNG CHY NM KHI THIU TI LIU QUAN TRC
Khi khng ti liu quan trc hoc khng c ti liu ngi ta thng s dng cc phng php sau
y xy dng m hnh phn phi dng chy trong nm:
- Phng php lu vc tng t khi iu kin a l t nhin ng nht.
- Phng php quan h gia cc thng s phn phi ca cc yu t nh hng
79
tng t khng t hn mt nm. Sng tng t phi tho mn iu kin l lp dng chy trong ma t nc
khng khc nhiu so vi sng nghin cu.
i vi sng t c nghin cu c th dng cc c trng phn phi dng chy sau y ca sng
tng t.
- Ranh gii cc ma (ma l, ma cn, thi k gii hn), ba thng nh nht (ma gii hn) v.v..
- T l dng chy bnh qun cc ma so vi dng chy nm(%)
- T s gia h s bin ng ca dng chy cc ma (ma gii hn, thi k gii hn) so vi h s bin
ng ca dng chy nm.
- S phn phi dng chy trong ma t nc cho cc nhm nm nhiu nc, trung bnh, t nc.
6.6.2. Quan h gia cc thng s phn phi vi cc nhn t nh hng (xy dng cho tng vng)
Trng hp khng c sng tng t ng tin cy c th phn phi dng chy theo cc quan h gia
cc thng s phn phi dng chy (t l dng chy bnh qun cc ma so vi dng chy nm, t s gia h
s bin ng ca dng chy nm vv..) vi cc nhn t nh hng (m un chy nm, cao trung bnh lu
vc, t l rng, din tch ao h, din tch lu vc vv...).
- T l phn phi ma cn (thi k gii hn) c xc nh bng cng thc sau:
K cn =
Q
Q
cn
nm
Ycn
(%) .
Ynm
(6.15)
- T l phn phi ma chuyn tip (nhng thng cn li trong ma cn) xc nh bng cng thc sau:
K1 = K cn K 3 min (%) .
(6.16)
- T l phn phi ba thng nh nht (ma gii hn) c xc nh bng cng thc sau
K 3 min =
Q
Q
3 min
nm
Y3 min
(%) .
Y nm
(6.17)
(6.18)
- Quan h gia t l phn phi ma cn vi mun dng chy bnh qun nhiu nm c dng:
Kcn = b -aM0
(6.19)
K K
c max
K K min
trong :
P- tn sut bo m tng ng vi h s mun K, tnh theo s thp phn.
80
(6.20)
(6.21)
Kp- h s mun lu lng ng vi lu lng c tn sut P tnh theo phn trm; ,- tham s.
Ngoi cc phng php tnh phn phi dng chy nm thit k theo s qui nh ca qui phm, trong
tnh ton thy vn thng gp cc phng php sau y:
-Phng php cng tn sut
-Phng php iu tit ton chui.
6.6.4. Phng php cng tn sut tnh phn phi dng chy trong nm thit k
Ni dung ca phng php ny l xy dng ng tn sut dng chy bnh qun thng, xc nh cc
lu lng thng thit k (cng mt tn sut), ghp cc tr s thit k theo cc thng ca nm ta thu c
phn phi dng chy trong nm thit k.
Phng php xy dng phn phi dng chy trong nm thit k cng tn sut cho n nay c nhiu
kin, tuy u im ca phng php ny l cho ta kt qu khch quan, song n c nhc im rt ln l
phn phi dng chy trong nm c xy dng l phn phi gii, hu nh khng c kh nng xy ra trong
thc t, v vy ngi ta t dng phng php ny.
81
Chng 7
DNG CHY LN NHT
L l mt pha ca ch dng chy sng ngi c lng cp nc ln nht trong nm. vng nhit
i ngun cp nc ch yu ca sng pha nc ny l do ma. Dng chy ln nht l tr s lu lng tc
thi hoc tr s bnh qun ngy m ln nht trong nm.
L do ma c to thnh trn cc sng do s ng gp ca cc th tch nc c s trn cc khu vc
khc nhau ca lu vc vi t l khc nhau qua qu trnh chy truyn i qua trm khng ch.
L c to thnh chu nhiu chi phi ca cc iu kin a l t nhin phc tp, nn nghin cu l
khng th b qua vic nghin cu cc thnh t to l, c trng cho qu trnh hnh thnh l.
82
83
Hnh (7.1) l s khi qut qu trnh ma, qu trnh thm (lng tn tht chnh trong dng chy l)
v qu trnh hnh thnh dng chy. Lc bt u ma cng ma nh hn cng thm (at<Kt) lng
ma b tn tht hon ton (H0). T thi im t1 cng ma ln hn cng thm, dng chy mt hnh
thnh. Cng ma tng ln, cng thm gim dn, lp nc trn b mt lu vc mi ngy mt dy
thm, cng sinh dng tng ln:
ht = at - Kt (cn gi l cng cp nc),
Lu lng mt ct ca ra cng dn tng ln. Qu trnh ma t ti cng ln nht, sau cng
ma gim dn, qu trnh cp nc ko di n thi im t2 khi at = Kt, lc lp nc mt trn lu vc
t gi tr ln nht.
Ho
a,k
h
kt~t
YTcn
mm/ph
t0
at~t
t1
t2
Tcn
t3
YTcn =
t2
ht dt =
t1
(a
K t ) dt
(7.1)
t1
YTcn c gi l lp cp nc.
Khi t > t2 cng ma nh hn cng thm (at < Kt), tuy qu trnh cp nc kt thc nhng
dng chy trn sn dc lu vc gim dn vn cung cp nc cho sng ti khi ht nc, qu trnh l c
duy tr mt thi gian bng thi gian chy t trn lu vc . V trong giai on nc rt vn cn tn tht nn
lp cp nc thng ln hn dng chy trn l (YTcn > y), nhng khi tnh ton n gin, ngi ta vn
cho rng chng bng nhau.
7.3.2. Cng thc tnh Q max v s phng php tnh Qmax t ti liu ma ro
T cng thc cn nguyn dng chy ta xt cc trng hp khi thay i quan h gia thi gian ma v
thi gian chy truyn.
Qt =
t f d
(7.2)
Di y l cc trng hp c th ca cng thc (7.2) khi hnh thnh dng chy ln nht:
- Trng hp Tcn > . Trong cng thc (7.2) ta d dng nhn thy dng chy ln nht ch hnh thnh
cui thi khong th 4 hoc th 5.
84
(7.3)1
(7.3)2
h
b)
a)
h3
h3
h4
h4
h2
h2
h5
h1
F
f1
f2
f3
f4
F
f1
f2
f3
f4
so snh xem (7.3)1 v (7.3)2 gi tr no ln hn ta tin hnh: V trn giy k ly (hnh 7.2) ln lt
cc din tch b phn f1h4, f2h3,... ca cng thc (7.3)1 v f1h5, f2h4,... ca cng thc (7.3)2.
1
Nu ta thay cc gi tr h1, h2, h3, h4 trong hnh v (7.2a) bng mt tr s bnh qun h v thay h2, h3,
2
h4, h5 trong hnh (7.2b) bng mt tr s bnh qun h ta vn c cc din tch tng ng (7.3)1 v
(7.3)2. Nh vy c th vit li biu thc Q4 v Q5 nh sau:
1
Q4= h .F,
2
Q5 = h .F.
1
(7.4)
trong : F- din tch lu vc; h - cng cp nc bnh qun ln nht trong thi gian chy t .
cng thc tng qut hn, v dng vi cc n v khc nhau ngi ta a vo h s i n v K
Y
Qmax = Kh F = K F
(7.5)
(7.6)1
85
(7.6)2
i =1 max
Tcn
fi
i =1 max
(7.7)
l f2 + f3 + f4 l phn din tch ln nht trong cc phn din tch tng ng vi thi gian cp
nc Tcn.
t FTcn=
Tc n
ta
fi
i =1
max
c:
Q max
= hT
=
F
cn Tcn
YTcn
FT
Tcn
cn
(7.8)
Q max
= K
(7.9)
Y
H
(7.10)
Qmax = K a F.
(7.11)
Cng thc (7.10) v (7.11) l dng c bn nht ca cng thc l lun tnh dng chy ln nht t
ma ro. Hin nay c ti hng trm cng thc tnh Qmax khc nhau, cc cng thc c cc tham s v
thm ch kt cu b ngoi khc nhau, nhng u c th suy ra t cng thc c bn trn y. S khc nhau
ch yu cch x l v cch tnh cc thnh phn ca cng thc nh H,, a v .., phn sau ta s i su
kho st tng thnh phn.
86
HT
T
(7.12)
(mm / ph; mm / h)
Cn cng ma tc thi l:
at = lim
t 0
H t
t
(7.13)
at1
at2
at1
t1
t2
t
T1
Cng ma tc thi thay i lin tc trong sut qu trnh ma. Thi gian c cng ma ln c
tc dng quyt nh trong vic hnh thnh nh l, do ngi ta thng quan tm n cng ma trung
bnh ln nht trong thi khong T, n gin ta cn gi l cng ma trung bnh ln nht (aT), tr s
trung bnh ln nht nm bao nh ma (hnh7.3).
Cng ma thit k l ch cng ma trung bnh ln nht trong thi khong chy t ca lu
vc ng vi tn sut thit k (ap).
1. Cng thc trit gim cng ma
T hnh (7.3) ta thy cng ma trung bnh ln nht gim dn khi T tng ln, do quy lut trit
gim cng ma theo thi khong, ng cong biu din aT gim dn theo T gi l ng cong trit
87
gim ma. Quy lut ny ln u tin c E.I.Bcg v M.M. Prtiaknp kho st trn c s phn tch
cc bng ma t ghi ca phn lnh th thuc chu u Lin X. Cng thc u tin m t quy lut trit
gim cng ma theo thi khong c dng:
S
(7.14)
a =
Tn
trong :
n- ch s trit gim cng ma
S- sc ma, bng cng ma ln nht (khi T = 1).
Cc cng thc m t quy lut trit gim cng ma theo thi khong hin nay c rt nhiu, thng
c biu din di dng tng t nh (7.14)
aT =
(T + 1)n
aT =
aT =
hoc
aT =
S
C + Tn
S
1 + CT
(T + c)n
(7.15)1
(7.15)2
(7.15)3
(7.16)
(7.17)
10 + 12,5 lg N
K
(T + 12)0,66
trong :
K- h s hiu chnh K =
M
;
140
88
) ca Alexyev.
(7.18)
Da vo ti liu ma t ghi ngi ta xy dng quan h gia lng ma ln nht thi khong HTP ca
lng ma ngy ln nht (ng vi tn sut p) qua hm () nh sau:
p ( ) =
H tp
H np
(7.19)
Sau khi xy dng c hm () ta d dng tnh c lng ma ln nht thi khong (ng vi tn
sut p) t ti liu ma ngy.
H t p = ( ).H n p
(7.20)
Cng ma trung bnh ln nht ca thi khong ng vi tn sut p c xc nh bng cch chia
tung () cho thi khong T
p( )
.H n p
T
(7.21)
at p = p( ).Hn p .
(7.22)
at p =
(T ) =
p ( )
T
ta c:
Suy ra:
p ( ) =
a tp
H np
atp
H np
(7.23)
( ) cho cc khu vc a l khc nhau v pht hin hai c im quan trng sau y:
khng i theo T nn hin nay ng cong trit gim ma Alecxyev ngy cng c ng dng rng ri
trong tnh ton thit k.
i vi cc tnh pha Bc, B mn Thy vn cng trnh trng i hc Thy li xy dng quan h
()~ T v ( ) ~ T trong quy phm tnh ton cc c trng thy vn thit k (B Thy li).
7.5. VN TN THT V CHY T
7.5.1.Tn tht
Lng tn tht ban u c xt trn nhiu quan im khc nhau, trong quy phm ca B Giao thng
(Lin X) thung xt ti lp nc ng trn thc vt, cn trong cng thc Xklpski lng tn tht ban
u c xt chung trong H0.
Lng tn tht nh hng ln nht ti s hnh thnh dng chy ln nht v c xt ti trong hu ht
cc cng thc l thm. Lng tn tht do thm thng c xt theo hai quan im sau:
Mt quan im xt c qu trnh thm nh Befanhi, Bnacp v Tsgap, lng nc cp c tnh
bng hiu s gia lng ma v lng thm.
89
Xt lng tn tht do thm theo quan im trn khng thng dng trong cc cng thc tnh Qmax, bi
v ng cong thm rt bin ng theo khng gian m vic trung bnh ho chng thng rt phc tp v
khng mang li kt qu mong mun.
Quan im th hai c s dng kh rng ri, tn tht c khu tr qua h s dng chy. Trong tnh
ton dng chy l thng dng hai khi nim h s dng chy l:
X,K (mm)
Hcn
ng cong lu tch
thm
Tcn
ng lu tch ma
Ki
Z
T
Hnh 7.4. S xc nh thi gian cp nc v lp cp nc theo
Tsegaiev
a) H s dng chy tng lng (cn gi l h s dng chy trn l). H s dng chy tng lng l t
s gia nc l (Y) v lp ma sinh ra trn l :
=
Y
.
H
(7.24)
c s dng i vi dng cng thc th tch ca Xklpxki. Nh phn tch s hnh thnh dng chy
ln nht l do lng cp nc trong thi gian chy t , do s dng h s dng chy trn l l khng
hp l. Nm1941, Xripni ngh s dng h s dng chy nh l.
b) H s dng chy nh l T. H s dng chy nh l l t s gia lp nc l ln nht trong thi
khong T(YT) vi lp ma ln nht trong thi khong (HT)
T =
YT
.
HT
(7.25)
H s dng chy nh l T thay i theo T, tr s T gim dn khi thi khong tng ln. Trong cc
cng thc tnh lu vc ln nht ngi ta thng chn T = thi gian chy t ca lu vc.
Y
=
.
(7.26)
H
S dng h s dng chy nh l tin li khi dn gii cc cng thc tnh ton Qmax.
Prtdiaknp v ngp c th ho h s dng chy nh l trn c s coi thm l tn tht chnh
trong dng chy l.
Vn tnh ton tn tht cc dng chy l r rng l rt phc tp, hin nay cha gii quyt c trit
m thng x l theo hai cch sau:
- Coi thm l tn tht chnh, ly cng thm chung cho c lu vc bng cng thm n nh ri
dng phng php thc nghim ti mt im xc nh.
90
- Dng ti liu thc o v ma ma, l c trong khu vc tin hnh phn tch tng hp a l xc
nh hoc a.
V l lun, cch th hai do xut pht t ti liu thc o tm ngc tr li, nn mt mc nht
nh n phn nh c cc yu t nh hng ti tng tn tht, hin nay c th coi y l mt phng
hng ng n. Nhng hn ch c bn ca phng php ny l khng m bo tnh i biu cho lu vc
nh, mt khc thng qua nhiu khu tnh ton d mc sai s, dn n kt qu khng ph hp vi thc t.
Cch th nht tuy c nhiu thiu st v l lun song n gin, kt qu th nghim t mc sai s do tnh ton
gy ra, ch cn iu kin th nghim tip cn vi tnh hnh thc t l c.
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
50
100
150
200
X(mm)
Trong cc cng thc tnh l hin nay thng dng bng cng thm ca M. F. Sripni.
nc ta nhiu ngi tin hnh nghin cu cng thm bng phng php vng ng tm
hoc t ti liu ma ro dng chy v rt ra cc c trng thm cho cc loi t thng gp min Bc.
Ging nh cng thm, h s dng chy trn l ph thuc vo nhiu yu t khc nhau v bin bin
ng kh ln. mt lu vc trong cc yu t nh hng th m lu vc trc l v lng ma sinh l
ng vai tr quan trng.
H s dng chy tng dn khi lng ma tng ln v t ti tr s n nh ln nht (lc lu vc
bo ha nc) h s dng chy ch ph thuc vo iu kin a cht ca lu vc v c th dng lm h
s dng chy trn l thit k (H.7.5). Da vo ti liu ma, l thc o, ngi ta xy dng quan h ma ro
dng chy ca cc khu vc dng trong trng hp thiu ti liu. Quan h ma ro dng chy phn nh
c lng tn tht tng hp, quan h thng c dng cong, song phn c ma ln c coi l tuyn
tnh. Theo kt qu nghin cu ca Cc Thy vn min Bc Vit Nam c th phn lm tm phn khu quan
h ma ro dng chy.
91
q
h
+
= ai
x
t
(7.27)
h,q
trong :
hd
Ld
(7.28)
V = mJ d1 R n2
trong :
V- tc trung bnh ca cht im nc ti mt ct
R- bn knh thy lc (Rh)
Jd- dc trung bnh ca sn dc dng thay cho dc mt nc (v lp nc trn sn dc rt nh)
m- nhm trung bnh ca sn dc
n1, n2- cc s m.
Thay i cch vit (7.28) ta c:
q h
h
+
= a1
h x
t
Trn 1 n v chiu rng ca sn dc ta c lu lng:
q = Vh
(7.29)
(7.30)
q = mJ dn1 h1+ n2
Do :
h
= (1 + n 2 ) mJ
q
n1
d
h 1+ n 2 .
(7.31)
dx
dt dh
.
= =
n1
(1 + n2 )mJ d hn2 1 a1
(7.32)
dx = (1 + n2 )mJ dn1 h n2 dt
(7.33)
Rt ra:
dh = a1dt
Tch phn (7.34) ta c:
92
(7.34)
h = a1t
(7.35)
(7.36)
Ly tch phn
ld
ld
dx = (1+n
0
)mJ dn (a,t) n dt .
1
(7.37)
ta c:
(7.38)
Ld
n2 n1
ma1 J d
d =
1 + n2
(7.39)
Ld
d =
md a1m2 J dm1
trong :
m1 =
md
n1
n
1
l cc ch s lu tha;
; m2 = 2 ; m3 =
1 + n2
1 + n2
n2 + 1
=m
1
1+ n 2
Nu thay cc ch s ca cng thc (7.39) bng cc ch s trong cng thc Sdi - Maning ta c:
d =
L0d,6
md a10, 4 J d0,3
Trng hp cng cp nc thay i ta thay a1 bng cng cp nc bnh qun ln nht trong
khong d
d =
L0d, 6
.
md h0d, 4 J d0,3
(7.40)
L0d, 6
d =
md h0d, 4 J d0,3 .
H = H
(d )
np
d
Thay (7.21) vo (7.40) ta c:
d =
L0d, 6
.
md (H np ) 0, 4 J d0,3 [ ( d )]0, 4
(7.41)
t:
d =
L0d,6
= d [ ( d )]0, 4
md (H np ) 0, 4 J d0,3
(7.42)
93
trong d gi l h s thy a mo sn dc
0, 4
Quan h d = d [ ( d )]
c xc nh trc theo ng cong trit gim ma ca tng
vng.Trong quy phm QP.TL. C6-77 chia min Bc nc ta thnh 9 vng ma xy dng gia d~d nn
thc t vic xc nh d rt n gin, ta ch vic xc nh d theo cc c trng lu vc v ma ngy (Ld,
md, Jd, Hnp), ri theo cng thc (7.42) ta s c d.
2. Tnh ton thi gian chy t trong sng
Tnh ton thi gian chy t trong sng c th quy kt thnh tnh tc chy t trong sng bi v:
s =
Ls
.
V
(7.43)
trong :
Ls- di sng chnh k t ngun n mt ct ca ra, V - tc chy t trong sng.
Tc chy t ca mt con sng c th xc nh c qua s liu thy vn. Khi nc sng dng cao
V cng tng, khi mc nc sng trn qua bi th mc tng V gim, mc gim nhiu hay t tu thuc
vo kch thc v nhm ca bi sng. Khi bi ngp kh su th mc tng V li tng ln. Qua s liu o
c thy vn v cc chng minh thy lc ngi ta thit lp c quan h:
= 0, 6 0, 7 Vm
(7.44)
1
J h
n
(7.45)
trong :
n- h s nhm lng sng
J- dc mt nc ly bng dc lng sng
h- su trung bnh dng chy
, - cc thng s.
Vic s dng su dng chy trong cng thc tnh V rt bt tin (do su dng chy bin ng
mnh theo dc sng) v vy trong cc cng thc tnh V ngi ta thay h bng Q da trn c s h v Q tn
ti quan h hm s, nh vy cng thc c dng:
V = mJ Qm .
(7.46)
Nh trnh by khi lu lng cha trn qua bi v trn qua bi quan h V v Q c thay i, song khi
tnh Qmax thit k thng tnh vi tn sut thit k nh, lc nc trn qua bi kh su nn quan h
trn vn hp l. Theo s kho st ca Alecxyev v trong quy phm Vit Nam u ly = 1/3; = 1/4,
nh vy ta c:
V = mJ 1 3Q1m4
s =
L
mJ
1/ 3
Q1m/ 4
trong :
m - thng s tp trung nc trong sng xc nh theo bng.
94
(7.47)
(7.48)
=d +s .
(7.49)
Quan h (7.49) cng c c s nht nh, song trong thc t khng th phn bit rch ri qu trnh tp
trung dng chy trn sn dc v trong sng c, v vy vic tnh ring d v s ch cho n gin v
thun tin khi tnh ton.
Trong nhiu cng thc tnh lu lng ln nht ngi ta b qua d, ch tnh thi gian chy t trong sng
s, gi thit ny ch chp nhn c vi nhng lu vc c d rt b so vi s (lu vc va v ln).
Rstmp so snh gia nh l thc o v nh l tnh ton thy rng vic coi = d +s lm
gim nh v do gy nn nh l tnh ton tng mt cch ng k. cho kt qu tnh ton ph hp vi
thc t Rstmp ngh a ra cng thc tnh Qmax mt h s hiu chnh ( <1) gi l h s khng u
cng cp nc theo lu vc:
=f(F,h)
trong h l cng cp nc bnh qun ln nht ph thuc vo . Nhng vic xc nh h s hiu
chnh gp nhiu phc tp nn xu hng hin nay xc nh l thng qua quan h gia vi d v s
Srmechiep xut pht t cng thc l lun tnh m un lu lng nh l qmax= Ka =
K Q()Hnp da vo ti liu thc o lu lng v ma xc nh , ng thi cng da vo ti liu
thc o xy dng quan h qmax= f(F) ri kh qm t hai phng trnh trn c quan h gia vi F.
Ngoi hai cng thc ca Srmechiep s dng, Alecxyev cn dng thm quan h (7.48) xc nh quan
h gia v s v c h thc:
= Ks
(7.50)
= 1,2 1s ,1 + d .
(7.51)
Cng thc (7.51) cng c vn dng trong Qui phm Vit Nam QP.TL. C-6-77 tuy nhin trong thc
t nc ta n cha c kim nghim.
ton do ch quan ca ngi thit k. Nm 1974 trn c s tng hp cc s liu do c ca min Bc, Cc
Thy vn son tho cun "Hng dn tnh lu lng ln nht". Nm 1979 B Thy li cho xut bn
Quy phm tnh ton cc c trng thy vn thit k QP.TL-C-6-77 quy nh thng nht vic s dng cc
cng thc tnh dng chy ln nht.
(7.52)
trong :
Hnp - lng ma ngy ng vi tn sut thit k p (mm)
(7.53)
trong :
fa- T l din tch ao h %; C - h s ph thuc vo lp dng chy l, i vi cc vng ma l ko di
C = 0,10 trng hp thi gian ma l ngn C = 0.20.
Bng 7.1. H s dng chy
Loi
Loi t
Nha ng b tng
II
t st, t st nng
III
IV
VI
96
Lng ma
ngy Hnp
<0,1
0,1- 1
1- 10
10- 100
>100
<150
0,95
0,85
0,80
0,80
0,80
150- 200
0,95
0,90
0,90
090
0,90
>200
0,95
0,95
0,95
0,90
0,90
<150
0,85
0,80
0,75
0,65
0,65
150- 200
0,85
0,85
0,80
070
0,70
>200
0,90
0,90
0,80
0,75
0,75
t cacbnit, t i , t rng
<150
0,65
0,63
0,56
0,45
0,30
mu g, t si bi
150- 200
0,75
0,70
0,65
0,55
0,40
>200
0,80
0,75
0,70
0,65
0,50
t ct dnh, t ct c c mc
< 150
0,45
0,35
0,25
0,25
0,20
150- 200
0,55
0,45
0,40
0,35
0,30
>200
0,60
0,55
0,50
0,45
0,40
0,25
0,20
0,15
0,10
0,1
Ct th, t xp
H s md trong trng hp
Tnh hnh sn dc lu vc
C tha
Trung bnh
C dy
0,5
0,40
0,30
0,25
0,30
0,25
0,20
0,10
cht
- Mt t thu dn sch khng c gc cy, khng b cy xi, vng
dn c nh ca khng qu 20%, mt xp
Phn khu ma ro
0,5
5,0
6,0
4,0
6,0
4,0
6,0
6,0
4,
5,0
1,1
9,0
9,0
7,0
9,0
7,0
8,0
9,0
7,0
10,0
15,0
12,0
10,0
12,5
9,0
13,0
12,0
10,0
13,0
2,5
19,0
16,0
13,0
15,5
12,0
17,5
15,0
12,0
16,0
23,5
20,6
16,5
19,0
14,0
22,5
18,5
15,0
22,0
33,0
27,0
22,5
26,5
21,0
32,0
26,0
22,0
32
42,0
34,0
30,0
34,2
30,0
42,0
34,2
29,0
40,0
52,0
43,0
38,0
44,0
37.0
52,0
44,0
37,0
50,0
62,0
52,0
46,0
55,0
45,0
63,0
53,0
45,0
60
72,0
62,0
64,0
64,0
53,0
75,0
63,0
53,0
71,0
82,0
73,0
53,0
73,0
62,0
86,0
74,0
62,0
80,0
10
94,0
83,0
72,0
84,0
71,0
93,0
83,0
71,0
93,0
12
115,0
144,0
90,0
110,0
88,0
116,0
105,0
880,0
116,0
15
158,0
141,0
125,0
142,0
122,0
158,0
142,0
122,0
154,0
17
186,0
155,0
146,0
156,0
144,0
186,0
155,0
1440
180,0
d =
(7.54)
bc - di bnh qun ca sn dc lu vc
bc
F
1,8( L +
l)
(7.55)
hoc
bc
1
1,8
(7.56)
trong :
L + l - di sng chnh v cc sng nhnh trn lu vc (km); - mt li sng (km/mm2) md ly theo bng (7.2) Jd - dc sn dc tnh theo %.
s =
1000 L
mJ
1/ 3
F 1 / 4 (H np )1 / 4
(7.57)
97
H s m
- Sng ng bng n nh, lng sng kh sch, sui khng c nc thng xuyn, chy trong iu
11
c nc thng xuyn, ma l dng nc cun theo nhiu si cui, bn ct, lng sng mc c
- Sng vng ni, lng sng nhiu , mt nc khng phng, sui chy khng thng xuyn quanh
Cng thc cng gii hn mang cc cu trc ca cng thc c bn (7.11) xy dng trn l thuyt
cn nguyn dng chy da trn 3 gi thit c bn sau:
S hnh thnh dng chy ng nht trn ton lu vc (cng cp nc ng u), dng chy ln
nht xy ra trong trng hp dng chy hon ton Tcn > .
Tn sut hin lu lng ln nht ly bng tn sut ma.
Cc tham s a, tuy khng cho di dng tng minh, song c gii quyt bng th thut n
gin nh ng cong trit gim ma v cc tham s trung gian d s .. cc bng tra cu s dng thun
tin. Cng thc ny thch hp cho vic tnh ton dng chy ln nht i vi lu vc nh, khng yu cu
chnh xc cao.
Nhnh nc ln:
t
Qt = Qm
tl
vi
Qm
t
tl
98
(7.58)
0 t tl
Nhnh nc xung
t t
Qt = Qm x
tx
vi 0 t tx
(7.59)
trong : tl, tx nh hnh v; m, n cc ch s lu tha ca nhnh ln, nhnh xung phn nh sai khc ca
ng cong m t v ng thng trong nh l Ta Lt p dng cho tam gic. Tng lng l bao gm din
tch nhnh nc ln v nhnh nc xung:
t
W = Qm
0
tl
t1
t
m
t
t
t
t
x
l + x .
x
dt + Q
dt = Q
m
m
t
m +1 n +1
0
x
(7.60)
hoc
W (m + 1)(n + 1)
Qm =
.
t (n + 1) + ( m + 1)
l
Cho
f =
(m + 1)(n + 1)
(n + 1) + (m + 1)
Ta c
Qm =
W
f
tl
(7.61)
f c gi l h s hnh dng l.
Thay: W = y.F = (HT- Ho) F vo (7.61) ta c:
Qm =
0,276 ( H T H 0 )
fF (m3 / s) ,
tl
trong :
0,278 ( H T H 0 )
fF + Qng ( m 3 / s)
tl
(7.62)
3600Qma tl
a
Wa
(7.63)
tl - thi gian l ln, theo Xklpxki ly bng thi gian chy t trong sng .
L
tl = t s =
(gi)
3,6V
(7.64)
(7.65)
99
(7.66)
= 1. 2
1 = 1 - K1lg (1- fr)
vi K1 - ph thuc vo tnh cht rng, iu kin t ai thay i t 0,1 0,2 i vi vng rng Vin ng
(Lin X c) v 0,2 0,3 rng t tht; 0,3 0,4 rng t pha ct.
fr - t l rng
(7.67)
A
Fn
(7.68)1
(7.68)2
hoc
qm =
qm =
( F + C) n
A
( F + C) n
+ D.
(7.68)3
y l loi cng thc kinh nghim, cc tham s c th xc nh t ti liu thc o v tng hp cho cc
khu vc, kt cu cng thc n gin nn c ng dng kh rng ri. Tham s A l m un lu lng ln
nht khi din tch bng 1km2 cng thc (7. 68)1 v cng thc (7.68)2, khi F 0, C = 1, A biu th
cng cp nc ln nht t sn dc vo li sng.
Quy lut trit gim mun lu lng nh l theo din tch c nhiu tc gi Nga Dbrgieech,
Targpxki... tm ra ngay t sau th k XIX, khi cng thc ch mang tnh cht thun tu kinh nghim.
Sau cch mng thng X Nga, Kotrerin phn tch s liu nh l ca 134 trm trn cc sng thuc phn
chu u Lin X v a ra phng php tng hp a l cc tham s v phn vng cc tham s A,D, n.
Trn c s l lun ng cong chy ng thi ta c th chng minh quy lut trit gim m un dng chy
ln nht theo din tch rng, gi s c qu trnh ma hiu qu vi thi gian cp nc Tcn = S thi khong
(H. 7.8). Trn ma ri u u trn ba lu vc sng c kch thc khc nhau k cnh nhau (H7.8), vi
F1 < F2 <F3. Tin hnh xy dng h thng ng chy ng thi, ta c cc din tch chy cng thi gian
100
h4
h1
h5
f6
f5
f4
a)
f2
f7
f3
f3
f4
f3
f5
f2
f2
f1
f1
f1
b)
f5
2
f(km ))
f4
f2
f3
f5
f2
f3
f1
f4
f7
f2
f1
f6
f3
f1
2
Hnh 7.8
qmax2 = hTcn.
Ton b din tch lu vc v ton b lng cp nc hnh thnh dng chy ln nht.
Trng hp 3. Lu vc 3: > Tcn, y l trng hp dng chy khng hon ton,ta c:
Qmax3 = hTcn. FTcn; qmax3 = hTcn.
FTcn 3
F3
Ton b lng cp nc tham gia hnh thnh lu lng nh l, nhng ch c mt phn din tch tham
gia.
So snh mun nh l qmax ca c ba lu vc ta thy:
qmax1 = h1 = hTn. 1
vi
1 =
h 1
>1
hTcn
(7.69)1
101
qmax2 = hTcn
qmax3 = hTcn.
vi 3 =
FTcn
F
(7.69)2
= hTcn 3
(7.69)3
FTcn
< 1.
F
R rng l qmax1 > qmax2 > qmax3 th hin quy lut gim nh m un lu lng nh l khi din tch
tng.
Khi lu vc nh hn lu vc ti hn c thi gian chy t bng thi gian cp nc = Tcn th s trit
gim qmax do tnh gim ca cng ma trung bnh ln nht trong thi khong gy ra. T (7.69)1 ta thy
qmax s tng dn n gii hn l cng cp nc ln nht hmax khi 0
lim qmax = hmax
Khi tng hp quan h qmax = f(F) t ti liu thc o nhiu tc gi nhn thy qmax tng ln khi din tch
lu vc gim; nhng ti mt din tch no th qmax khng tng na m nm ngang v ngi ta a thm
thng s c vo quy lut trit gim ng cho mi cp din tch.
qm
A
( F + c) n
iu hon ton ph thuc vo tnh cht ca ma, khi gim nh, h tng ln nhng ti mt gii
hn no cng cp nc tr nn n nh, h khng tng theo khi 0.
Nh ta bit A l mun c bn ca dng chy ln nht nn cng thc trn c th vit di dng
tng qut:
qm
( F + c) n
Khmax
( F + c) n
= Khmax
qmax = K a max
(7.70)
trong :
A - m un c bn ca dng chy ln nht (m3/s, km2);
hmax - cng cp nc ln nht (mm/ph,mm/h);
amax - cng ma ln nht
- h s dng chy l
K- h s i n v (K= 16,67 khi amax tnh bng mm/ph, K = 0,278 khi amax tnh bng mm/h).
1
( F + c) n
T cng thc (7.70) ta thy cng thc trit gim lu lng ln nht cng c dng cng thc c bn v
l mi lin h gia cng thc l lun v cng thc kinh nghim.
Ngy nay cng thc trit gim c kh nhiu, chng c coi l nhm ln nht trong cc cng thc
tnh ton lu lng ln nht, b ngoi chng c v rt khc nhau, nhng s khc bit gia chng tht ra l
102
q mp
= K
A
p ,
Fn
(7.71)
Lu vc
H s p ng vi cc tn sut
20%
10%
5%
2%
1%
0,5%
Sng
0,851
1,162
1,353
1,539
1,666
Sng Thao
0,851
1,210
1,428
1,636
1,840
0,810
1,210
1,428
1,636
1,840
0,824
1,195
1,429
1,590
1,840
Sng M, sng C
0,838
1,171
1,391
1,590
1,750
(7.72)
R rng cch tnh A theo (7.72) ch ph hp khi thi gian chy t trn sn dc khong 60 pht, cn
thi gian chy t sn dc khc th tr s A tnh theo cng thc trn c th thin ln hoc thin nh.
Mt s tc gi thay mun c bn A bng mun nh l ca mt cp din tch c nh Fc no , din
tch c gi l din tch gc. Lin X din tch gc c chn l 200 km2, nc ta quy phm
QP.TL.C- 6-77 s dng din tch 100km2, do cng thc trong quy phm c dng:
n
100
Qmp = q100
p F
F
(7.73)
trong
Qmp - lu lng nh l ng vi tn sut thit k (m3/s)
q100- m un nh l ng vi tn sut 10% quy ton v din tch lu vc thng nht 100 km2 ly trn
bn q100 10% (l/skm2),
n- h s trit gim m un nh l theo bn phn khu.
103
Tham s qFc c xc nh khng phi da trn vic ngoi suy quan h q= f(F) nh tham s A m da
trn ti liu thc o, do ng tin cy hn, n t ph thuc vo ch s trit gim n, vic v bn ng
mc qFc c c s hn v ng tin cy.
Do tnh trit gim mun nh l lu vc nh khng th hin r rng nn trong quy phm quy nh
cng thc (7.73) ch s dng vi din tch ln hn 100km2.
+
= q' (t) .
x t
(7.74)
Trong tnh ton thy vn, phc v trc tip cho cc mc ch nghin cu khc nhau ngi ta
thng gii phng trnh ny ri p dng cho cc iu kin khc nhau a v trng hp ng dng.
gii phng trnh ny ta dng phng php linh bin c trng a v mt h phng trnh tuyn
tnh dng:
dx dt
d
=
=
.
v
1
q' (t)
(7.75)
T y ta c:
dx = vdt
suy ra
x = vt+ C1
C1 = x - vt
(7.76)
t
d = q' (t) dt
q' (t)dt + C
C2 =
(7.77)
q' (t)dt .
Thy rng vo u thi k l thi im t = 0 th din tch thit din t c th coi l bng 0 trn ton
b din bin lng sng (tt nhin y ta loi tr i ngun cung cp nc do mch ngm). Nh vy c
ngha l t = 0 th = 0. Ta ly iu kin ny lm iu kin ban u.
V cng l lun tng t nu ly im u h to trng vi ng phn thy th vo bt k thi
im no chng na vi x = 0 th = 0. iu kin ny l iu kin bin ca bi ton.Vy iu kin ban
u v iu kin bin nh sau:
Khi
t=0
th
= 0,
x=0
th
= 0.
104
khi t = 0
= 0 do C2 = 0.
x = C1
q ' ( t ) dt .
(7.78)
C1 = vt t = v
C2 =
C1
q' (t) dt .
(thay t = C1 v )
Mt khc ta c:
t
C2 =
q' (t)dt.
0
q' (t) dt =
0
C1
(7.79)
v
q' (t)dt
0
Ta c:
x vt
C1 =
C1
x
= t,
v
v
x
Gi = t x
v
C1
C
= tx t 1 = t tx .
v
q ' ( t ) dt =
q ' ( t ) dt
= q' (t) dt
0
t tx
t tx
q' (t)dt
0
(7.80)
q' (t)dt.
t tx
105
q' (t) dt =
tt x
q' (t)dt
0
X0
= 0 , X0 = v.t
v
(7.81)
.1 = q' (t )dt.
0
x
n t (c
v
ngha l t trc thi gian chy truyn sng l theo lng sng). i vi lng sng c di l L, ta c:
Tch phn (7.80) l tng nhp lu ca phn nhp lu sn q'(t) trong thi gian t t
tp =
L
v
(7.82)
Ta xt my trng hp sau:
1. tp > T0 - Dng dng chy chm (ngng tr)
t
= q' (t )dt
0
T0
max =
q' (t)dt = y
max .B
Q max = max .v = y m B .v
qmax =
Qmax
y .B.v ym .v
= m
=
F
L.B
L
Qmax =
q ' ( t ) dt .
ttx
q' (t )dt ,
t t p
vy:
106
ym
tp
(7.83)
max =
q' ( t) dt
tk t p
yt
(7.84)
tp
Cc cng thc (7.83 v 7.84) dng tnh ton mun dng chy ln nht trn cc lu vc b.
q'(t)
q'(t)
y tp
ym
a)
b)
tk
tp
t
T0
T0
a) tp < T0
b) tp > T0
th
qm =
ym
tp
qm =
tp < T0 th
yt p
tp
T cng thc dng chy nhanh ta thy rng y khng th hin tng ton b dng chy m ch th
hin mt b phn no thu c trong khong thi gian tp. i vi vic xc nh ym; ytp th iu ta quan
tm hn c l kh nng thu c mt cch n gin nht ytp ch khng phi l tnh cht nhp lu v tin
hnh s phn b gin nhp lu t ta mc. thun tin ngi ta chia thnh hai pha ca gin sao
cho c th sao chp c chnh xc cc c trng ca n. Sau dng gin :
q'(t)/q'm
q(t)
10
1
2
t
t
10
/To
107
T0
q' (t)
= 1;
q' (m)
t
= 1
T0
q' (t)
=0
q' (m)
Gii hn trn ca n = 1.
q ' ( t ) = q ' m 1
Vy:
T0
tp
ytp =
q ' ( t ) dt
tp
= q' m
Gin
gim m
theo max
1
2
T0
t
yt p
K hiu
ym
.
Do t ch c 2 cng thc (7.83, 7.84),
ta c:
ym
tp
1 1
T0 n
1+ n
ym
.
tp
tp
T
0
1,0
(7.86)
( n + 1)
108
(7.85)
/To
yt p = y m
n
.
n +1
n=1
yt p
.T0 .
n 1
trit
un
qm =
) n dt
q(t )
qm
1 tp
q ' m t p 1
n + 1 T0
ym =
1 ( T
(7.87)
1,0
tp/T0
tp
T0
tp
T0
=0
=0
=1
=1
n =
Bx
= Bx
2l
Bx rng ca lu vc theo ng ng mc chy truyn trong lng sng; l - di sn dc; mt mng li sng. Vy:
q'(t)n = n.q'(t) = .Bx.q'(t).
(7.89)
Bx
1,0
m=1
m<1
m>1
Bmax
1,0
x
L
T y ta c:
x m
B x = B m 1 (
)
L
V v = const nn
x
= t,
v
L
= tp.
v
t
B x = B ( t ) = Bm 1 ( ) m .
t p
+
= B ( t ) q ' ( t ).
x
t
(7.90)
109
Ta gii phng trnh (7.90) bng phng php linh bin c trng:
dx dt
d
=
=
.
v
1
B(t) q' (t)
x=0
=0
(ban u)
t=0
= 0.
(bin)
b. Vi
C1 = x
a. Khi t = 0
C2 = 0
x= 0
(7.91)
t=
C1 = vt
t
C 2 = - B(t) q' (t) dt.
0
C1
v
C 2 =
B ( t ) q ' ( t )dt =
ttx
B ( t ) q ' ( t ) dt .
0
v mt khc ta c:
t
C 2 = B ( t ) q ' ( t )dt =
0
t tx
B ( t ) q ' ( t ) dt .
0
B ( t ) q ' ( t )dt
t tx
Trng hp 1.
i vi dng dng chy nhanh (pht trin) tp < T0
t
B(t)q' (t)dt
t tx
Qmax bt u t tk gii hn no ,
m =
tk
B(t)q' (t)dt
tk t p
m =
tk
B(t)q' (t)dt
tk t p
tk
tk
tp
= B(t)q' (t)dt
0
' m B tb
q ' ( t ) dt
0
110
m
= K1
'm
H s a l thy vn th nht.
= B tb y t p .
(7.92)
m = ' m k1 = k1 Btb . y t .
p
Qm = ' m v = k1 Btb . y t p .v
qm =
yt
Qm
= K1 p
Btb L
tp
qm = K 1
ytp
tp
(7.93)
qm =
tp
K1 . K F .
(7.94)
= B ( t ) q ' ( t ) dt .
0
m-
T0)
T
'm
= B tb
q ' ( t ) dt . =
B ' tb . y m
m
= K '2 tng t nh K1 nhng p dng trong gii hn din tch hiu qu.
'm
Do vy
Kb =
B' tb
1
Btb
Qm
B'
y
k
= K 2' . tb . y m . = m . K 2' .K b
Btb
Btb
L
tp
Do vy:
qm =
ym
.K 2
tp
(7.95)
trong :
K2 = K'2.Kb
K2 - h s a l thy vn th hai.
Nu tnh n s trit gim dng chy theo din tch th cn a thm KF vo cng thc:
qm =
ym
K 2 .K F
tp
(7.96)
Cc cng thc dng (7.94), (7.96) l nhng cng th do A.N. Befanhi thit lp.
111
7.7.5. Cng thc dng tng qut ca dng chy ln nht theo h thng lng sng
t
y
y
q ' ( t ) dt
tp
0
T
0
q ' ( t ) dt
0
= =
ytp = .ym
qm =
KT c th l K1, K2 ph thuc vo t s
tp
ym
K T.K F
tp
(7.97)
T0
m
=
'm
tp
tp
q ' ( t ) B ( t ) dt
B tb
tp
q ' ( t ) B ( t ) dt
tp
q ' ( t ) dt
B tb
q ' ( t ) dt
0
Xt t s:
n
t
q ' ( t ) = q ' m 1
T 0
n
t
B ( t ) = B m 1
T 0
tp
tp
tp
m
. 1 t dt
tp
n +1
n +1
tp
1
1 tp
1
q ' ( t ) B ( t ) dt = q ' m B ' m t p +
tp
n
n
m + n + 1 T0
1 + n T0
m + 1
tp
1
L
= q ' m B ' m t p 1
+
T
m
1
n
m
1
+
+
+
0
1 tp
n
+ 1 T 0
m
n
= q' m B ' m t p
+
m
1
(
n
m
1)( n + 1)
+
+
+
tp
T0
Xt mu s:
tp
tp
q ' ( t ) dt = q ' m
B tb =
Do vy:
112
q'm t p
1
tp
tp
T0
tp
B ( t ) dt =
1
n +1
dt
tp
T0
1
B'm
tp
0 1
tp
t
p
m
B'm
dt =
+1
m
(7.98)
m
tp
n
q' m. B ' .t p
m + 1 m + n + 1(n + 1) T0
K1 =
n
tp m
1
1
.B' m
p
n + 1 T0 m + 1
tp
m +1 m
n
m m + 1 m + n + 1(n + 1) T0
=
n
1 tp
1
n + 1 T0
Khi
tp
T0
0 th K1
(7.99)
tp
T0
= 1 . Gi
tr K1 khi ph thuc vo m, n.
Nu m = 10; n = 0,33 th
K1 = 1,43.
2. H s a l thy vn th 2
T0
K2 =
m
.kb =
' m
T0
.=
T0
B ' bt
q' ( t) dtB
q ' ( t ) B ( t ) dt
Xt t s:
= q 'm B 'm
= q'
B'
T0
T0
1 ( T
0
Btb q' ( t ) dt
tb
T0
q' (t ) B( t) dt
) n 1 ( ) m dt
tb
m +1
m +1
T m + n + 1
1 T0
1 T0
1
0
T
+
m 0 m +1 t m
n
n
m
n
1
+
+
1
+
T
T n t pm
p
0
0
= q ' m B ' m T0
1 T0
m +1 t p
T
1
T0 1 T0 +
( t 0 ) m T0
n +1
m + n +1 p
n
1 T0
n + 1 m +1 t p
= q ' m B ' m T0
= q' B '
m
n
T
0n +1
T
1
( t 0 )m
m + n +1 p
T
n
( 0 )m
( m + 1)( m + n + 1) t p
Mu s:
B tb = B ' m
T0
q ' ( t ) dt
q' .B .T
m
K2 =
m
m +1
= q ' m .T .
n
.
n + 1
n
n
. 0
n + 1 (m + 1)(n + m + 1) t
p
m
n
B' .
q' .T .
m m + 1. m 0 n + 1
113
( n + 1)( m + 1)
=
=
n
n
. 0
n + 1 ( m + 1)( n + m + 1) t p
m .n
T
m +1
n +1
.1
. 0
m
( m + 1)( n + m + 1) t p
K1, K2 l hm ca: K T = f t p , n , m
0
tp
T
0
T0
=1
tp
tp
T0
K2 =
m +1
m
y l gii hn trn
gii hn pha di ph thuc vo m, n.
= 1 , lc K1 = K2
KT
K1
K2
tp
To
114
chm, xung chm. Nhng lu vc rt ln do sng chy qua nhiu khu vc kh hu khc nhau, qu trnh l
l t hp ca nhiu lu vc xut hin l nn thng c dng ln xung rt t t, l ca nhng lu vc sng
nh ch gy ra nhng gn sng trn nh l ln . Do vy i vi mt lu vc, xc nh dng ng qu
trnh ph thuc vo c tnh ca ma, vi nhng trn l ln (ta thng quan tm n nhng trn l ln),
nu cng ma tp trung v tm ma t thay i th ng qu trnh l ngy cng t thay i. Do ,
cng c quan im cho rng c th chn mt con l in hnh cho mt lu vc. Hai quan im trn u
c p dng xc nh ng qu trnh nc l.
Tu theo s lng nh l trong mt trn l c th phn thnh l mt nh hoc l nhiu nh.Tu theo
quan h gia TB v c th phn qu trnh l thnh l n v, l kp v l hn hp.
L n v c hnh thnh trong iu kin thi gian cp nc TB nh hn thi gian chy t rt nhiu:
Theo l thuyt ng chy cng thi gian, nu khng xt n s iu tit dng chy ca lng sng th thi
gian ko di l T s bng:
T = TB +
V TB rt nh so vi nn ta c th ly TB lm mt n v thi
khong. Ta c T = 1+ gn ng ta ly T . Ta hy hnh dung mt
lu vc c chia thnh nhiu ng chy cng thi gian (H. 7.15)
vi lng ma qu thm h ca mt n v thi gian, theo l thuyt
ng chy ng thi ta c:
Q1 = f1h
Q2 = f2h
..........
Qt = fth
...........
Q8 = f8.h
Hnh 7.15. S lu vc
ng thi
Qt
f
h ft
= t
h F
F
(7.101)
trong : Q v hF biu th tng lng dng chy l. Phn tch nh vy ta thy qu trnh l do ma l
thi gian ngn (so vi ) c thi gian duy tr l gn nh nhau (T=) v tung tng i Q t ca ng
115
Qt =ht.F.
Qu trnh l hon ton ph thuc qu trnh ma, nhng trn ma ko di, nhiu nh s hnh thnh l
nhiu nh. Trng hp ny ta c th gi l l phc hp; khc qu trnh l n v, ng qu trnh l phc
hp c c im l thi gian ko di l bng thi gian cp nc T = TB v qu trnh l tng t qu trnh
ma song chm mt thi gian chy truyn .
Do khong thi gian ngng ma gia cc trn l di khc nhau, l phc hp c th l do cc l n v
v l hn hp hp thnh hoc cng c th nhp nh rng ca theo qu trnh ma. Cng nh l n v, qu
trnh l phc hp cng c th xy ra c lu vc ln ln lu vc nh, nhng i vi nhng lu vc ln th
qu trnh l phc hp ch xy ra khi ma sinh l ko di nhiu ngy m.
L xy ra trong trng hp khi = TB gi l l hn hp.
Qua phn tch trn y ta thy c im ca ma v lu vc nh hng rt ln n dng chy ln nht
v qu trnh dng chy, hai lu vc c lng ma v qu trnh ma ging nhau song do thi gian chy t
khc nhau nn xy ra nhng dng l khc nhau; khi chn cng thc tnh ton l (trng hp thiu ti liu)
cng nn da vo c im ny v nu l l phc hp, qu trnh l ph thuc cht ch vo qu trnh ma,
nh l hnh thnh ch do mt phn lng ma sinh ra m khng phi ton b lng ma, do vic p
dng cng thc th tch vi trn l khng hp l.
WT
t
T
Hnh 7.16
Tu theo nhim v tnh ton thy vn ca i tng phc v m ngi ta c th tnh tng lng l
hoc lng l sinh ra trong cc thi khong 1, 3, 5, 7... 15, 30 ngy.
Do qu trnh l c th coi l hin tng ngu nhin nn lng l ca thi khong T no cng c th
coi l c trng khng ch ng qu trnh l. Ngoi ra, vic tnh ton tng lng l cn s dng tnh h
s dng chy trn l.
Tnh ton tng lng l hoc lng l cc thi on t ti liu lu lng thc o theo cng thc:
116
n 1
Q + Qi+1
W = i
ti+1
2
i=0
ti +1 = ti+ k ti
(7.102)
W = 86400
(7.103)
i=0
T
WT = W1 3
3
m1
m2
T > 3 ngy
(7.104)
(Khi xy dng cng thc tc gi ly T ln nht l 30 ngy); m1,m2 thay i theo tng lu vc khng
thay i theo tn sut.
117
Phng php ny thng s dng tnh ton qu trnh l thit k trong trng hp chui o c
di, y l phng php linh hot nht dng cho c l mt nh ln nhiu nh. T chui qu trnh lu
lng l thc o, ta chn mt qu trnh l bt li nht i vi cng trnh gi l qu trnh l i biu, sau
sa li ng qu trnh cho nh hoc lng l ph hp vi tiu chun thit k.
2. Phng php m hnh hnh hc
Qt = Qm . tt
(7.105)
- i vi mi xung:
Qt = Qm . tx t
(7.106)
tx
(7.107)
Qt = Qm 10
y x =
a ( 1 x ) 2
(7.108)
ti
- honh ca ng qu trnh l thit k tnh theo phn trm ca thi gian l ln tl; a - tham
tl
s c trng cho hnh dng ca qu trnh l, n ph thuc vo h s hnh dng qu trnh l f nh bng sau:
f
a
0,3
0,21
0,4
0,32
0,5
0,46
0,6
0,62
0,7
0,80
0,8
0,01
0,9
1,24
1,0
1,52
1,3
2,11
1,5
3,22
1,9
5,11
2,6
9,41
118
Qm .tl
W
(7.109)
Phng php ny din t qu trnh hnh thnh l c to nn t tng cc lng ca dng chy thnh
phn hnh thnh trong cc phn din tch ca lu vc v chy qua mt ct o c cng thi gian.
Phng php ny c ngha rt thit thc i vi vic nhn thc s hnh thnh dng chy l, n c
th ng dng i vi cc lu vc ln v nh, cho c qu trnh l n cng nh l kp m phng php m
hnh ho ton hc khng th m t c.
Ti liu dng tnh ton qu trnh l theo phng php ny gm:
a) Qu trnh ma theo kt qu o ma t ghi
b) Bn lu vc c t l ln v c cc ng ng mc cao.
c) Nhng ti liu v tc chy t trn sn dc v li sng ca lu vc tnh ton hoc lu vc
tng t.
n gin ho vic tnh ton khi xc nh cc din tch chy cng thi gian, ta gi thit tc chy
t l hng s trong qu trnh hnh thnh ton b trn l nhng lu vc m dng chy mt chim u th
chy t trn sn dc nh hn chy tp trung trong sng, ngi ta v cc ng chy ng thi theo dng
chnh ln bn lu vc (trong trng hp cc dng ph ln ngi ta cng v cc ng chy ng thi c
theo ng ph) theo ti liu v tc chy t ca chng, khong cch gia cc ng chy ng thi l
l =
L
. Trong L l di dng chnh k t im xa nht ca lu vc n ca ra, n l s lng ng
n
n +1
L
k.v ( n + 1)
(7.110)
119
ng dng nhiu trong tnh ton v d bo. Ni dung ca phng php ng lu lng n v s c gii
thiu sau.
V x1, x2..., xn c coi l i lng ngu nhin nn Z cng l i lng ngu nhin, do cng mt
gi tr Z c th xy ra nhiu t hp khc nhau ca cc gi tr x1, x2, xn, iu dn n vic xc nh lng
l t hp cho thit k gp nhiu kh khn. Xu th hin nay xt t hp lng nc l ca cc sng chnh v
sng nhnh l thng k cc trng hp bnh qun, in hnh v tng ng.
Trng hp bnh qun l xt trung bnh trong nhiu nm, n cho ta thy mc ng gp trung bnh
ca cc sng nhnh vo sng chnh, n phn nh quy lut n nh ca lng l thnh phn v lng l t
hp. Song n khng xt c nhng trng hp bt li m khi thit k cc cng trnh ta phi xt ti.
Th d theo ti liu tng lng l ng b vi l ln nht Sn Ty xt s ng gp lng l ca
sng i vi lng l sng Hng (Sn Ty) ta thy sng ng gp lng l ng k vo lng l sng
Hng (khong 49,3%), sng L, sng Thao c t l ng gp xp x nhau. (Sng L chim 21% (cha k
sng Chy) sng Thao chim 20,5%) .
Trng hp in hnh l ly nhng trn l thc t xy ra trn lu vc tnh t l ng gp lng l
ca cc nhnh vo lng l sng chnh, n phn nh mt cch t nhin nht mt t hp l c. Nh vy
t kt qu thc o ta c th chn ra rt nhiu t hp in hnh.
Do khi thit k cc cng trnh ngi ta thng chn nhng in hnh bt li tc l l ln xy ra
cc lu vc sng ln m tuyn cng trnh khng khng ch c.
Th d trn lu vc sng Hng khi lng l 7 ngy, 15 ngy ln nht Sn Ty xp x nhau, nu ta
chn m hnh ph hp l in hnh l nm 1945 th lng l xy ra trn sng chim t l ln ti 50,9 54,8%, nu ta chn m hnh l nm 1971 th lng l xy ra trn sng L li chim t l ln hn so vi
nm 1945.
Trng hp tng ng: trong thit k cc cng trnh thng xy ra trng hp m bo nhim v
chng l cho vng h lu vi tn sut nht nh, ngi ta xy dng cng trnh trn mt sng nhnh ln
thng lu c tn sut thit k nc l tng ng vi vng h lu, lc phi xc nh lng l thnh
phn ca cc sng nhnh khc.
120
Bng 7.6. T l ng gp lng l ca cc sng cho sng Hng (trung bnh 57 nm)
T l ng gp
Lng l
=
W
WST
W7 ngy
W15 ngy
W30 ngy
Sng, trm
(Ha Bnh)
Thao (Yn Bi)
L (Tuyn Quang)
Khu gia
49,6%
20,5
22,0
7.9
49,3
20,8
20,8
9,1
49,1
20,3
20,2
10,4
W(109 m3)
% so vi
Sn Ty
Lng l 7 ngy
Sn
Ty
Ha
Bnh
in hnh l nm 1945
17,01
9 ,32
54 ,8
in hnh l nm 1971
17,0
6 ,59
38 ,8
Lng l 15 ngy
Yn
Bi
3 , 42
20 ,1
4 ,37
25 ,8
Tuyn
Quang
Sn
Ty
Ha
Bnh
Yn
Bi
Tuyn
Quang
3,34
20 , 2
31 , 09
15 ,97
50 ,9
6 , 46
20 ,8
7 , 02
22 ,5
4 ,93
29 , 0
31 , 78
12 ,9
40 , 6
7 , 43
23 , 4
7 , 79
24 ,5
2. S gp g ca lu lng nh l
Khi sng l vn ng trong sng thng xy ra trng hp bin dng lm cho nh l gim nh, cng
vi hin tng giao thoa sng l ni hp lu v nh l ca cc sng nhnh khng xut hin ng b, nn
ta khng th dng phng php cng tr nh lng l nghin cu s t hp.
Lu lng nh l ca sng chnh v cc sng nhnh v s gp g ca chng khng nhng ch ph
thuc vo cc tnh cht ca ma (cng ma, hng i ca ma, s thay i phn phi v thi gian v
khng gian ca ma) trn lu vc m cn ph thuc vo a hnh v hnh dng ca lu vc.
Nu a hnh ca lu vc t ct x, lng ma phn b u, mng li sng hnh cnh cy chy di th
s tp trung lu lng nh l ca cc sng nhnh v h lu s khng ng b, s ln gp g lu lng
nh l cc sng s t. Ngc li, nu cc sng c dng hnh nan qut th s tp trung lu lng nh l
gia cc sng nhnh s ng u. Nu a hnh ct x mnh s phn b ma s khng ng u tc tp
trung nc gia cc sng cng khc nhau, s gp g lu lng nh l gia cc sng xy ra t. Nh thng
ngun sng , mi tng quan lu lng nh l gia cc lu vc Nm Chin, Nm M, Nm P, Sui
Sp rt km, h s tng quan ton phn ca lu lng nh l gia 4 lu vc khong 0,5, h s tng
quan lu lng nh l gia lu vc Nm Chin, Sui Sp ch t 0,45. Ngc li sng L c dng hnh
nan qut trn nn a hnh t b ct x, ma tng i u, l ln hng nm cc nhnh sng thng xut
hin ng b, h s tng quan ca lu lng nh l gia cc trm Tuyn Quang, Chim Ho t ti 0,96;
Tuyn Quang, Hm Yn t ti 0,94.
S gp g gia l ln nht ca cc con sng v sng ln rt phc tp v tnh a dng ca cc kh hu
v mt m m cc sng ln ra, cc khu vc kh hu v mt m nu khc xa nhau th s xut hin
ng b gia l ln ca cc nhnh sng li cng t; nhng lu vc ln nh sng Cu Long dng ng qu
trnh l thng ln xung t t, sau xut hin l ln nht ca cc sng nhnh thng ch gy nn nhng
nh sng nhp nh trn nn ca con l ln. Theo ti liu thng k 57 nm (t 1912 - 1945 v 1956 - 1978)
s gp nhau ca con l ln nht hng nm trn ba sng nhnh v sng Hng nh bng 7.8
Qua bng thng k ta thy s ln gp g l ln nht ca sng v l ln nht ca sng Hng l
nhiu nht (chim 64,9%). Trong ring l ln nht ca sng gp l ln nht ca sng Hng l 26,3%,
121
S ln gp g %
Sng
Sng Thao
Sng L
Sng + Thao + L
Tng cng
Sng
Ha Bnh
15 *
26,3
5
8,8
10
17,5
7
12,3
37
64,9
Sng Thao Yn
Bi
5
8,8
9
15,8
3
5,5
7
12,3
24
42,1
Sng L
Tuyn Quang
10
17,5
3
5,5
3
5,5
7
12,3
23
40,1
Khng
do sng no
5
8,8
S xut hin ma l, ma cn trn sng, sui nc ta c s phn ho r rt trong khng gian. Trong
ton lnh th c th chia ra cc vng c thi gian xut hin ma l khc nhau nh sau:
- Khu ng Bc v Ty Bc Bc B c ma l xut hin v kt thc sm nht so vi cc vng khc
trong c nc, ko di t thng VI n thng IX. L xut hin sau ma ma mt thng v kt thc cng vi
ma ma. Ring vng Ty Bc kt thc mun hn ma ma mt thng. Ma l cc sng sui nh thng
xut hin ngay sau khi c ma. L bt u v kt thc vng ny c lin quan n s hot ng sm ca
gi ma Ty Nam v cc hot ng thi tit nh bo v p thp nhit i.
- Cc khu cn li Bc B, bao gm lu vc sng , sng Thao, sng Chy, ng bng sng Hng,
h lu sng Thi Bnh v sng M c ma l bt u vo thng VI nhng kt thc vo thng X. S d ma
l vng ny kt thc mun hn l do ma ma y ko di n thng X, do hot ng mun ca gi ma
ng Nam v s hot ng ca bo v p thp nhit i dch dn v pha Nam.
- Khu vc t Thanh Ho n Ngh An bao gm lu vc sng Chu v sng C, ma l bt u t thng
VII, VIII n thng XI. Ti y ma l bt u mun hn ma ma chng hai ba thng, c xut hin l tiu
mn vo thng V n thng VII v dng phn phi l trong nm c hai nh. Sau thi k l tiu mn nc
122
trong sng gim khong t 1 - 1,5 thng v bt u ma l chnh do s hot ng ca bo v p thp nhit
i front cc.
- Khu vc H Tnh n o Hi Vn c ma l t thng IX n thng XII. Ma ma v ma l trng
nhau do cc sng ngn v dc.
- Khu vc Nam o Hi Vn n Bnh Thun c ma l t thng X n thng XII. Ma l xut hin
sau ma ma chng mt thng.
- Ty Nguyn ma ma bt u t thng V nhng ti thng VII hoc thng VIII mi xut hin l v
ko di ti thng XI hay thng XII.
- Nam Ty Nguyn v Ninh Thun c ma l t thng VII n thng XI. Ma l bt u chm hn
ma ma hai thng v kt thc chm hn mt thng.
- Ma l ng bng sng Cu Long t thng VII n thng XI hoc u thng XII.
Dng chy trong ma l
Dng chy ma l trn cc sng ngi Vit Nam chim t 60-90% tng lng dng chy nm. Nguyn
nhn chnh l do tnh phn phi ma khng u trong nm, ngoi ra cn do a hnh iu tit lu vc ca
cc sng sui trn lnh th.
Ti khu vc Nam Ngh An v Bc Qung Bnh dng chy ma l ch chim 50-60% lng dng chy
nm l do mt phn dng chy tp trung vo 1-2 thng l tiu mn.
Trong khi Ty Nguyn v ng Nam B lng nc ma l chim ti 90% tng lng dng
chy nm.
Ni chung lu vc sng cng nh th tnh iu tit ca lu vc cng km v s phn b dng chy
trong nm cng km iu ha.
Gi tr m un dng chy trn cc sng sui nc ta bin i t 25 - 250 l/skm2. Gi tr m un dng
chy l cao nht quan st thy ti Bc o Hi Vn (>200 l/skm2), thp nht ti Nam Ninh Thun (25
l/skm2).
Thi gian dng chy ba thng ln nht cng khng ng u ti cc vng trong nc, n ph thuc
vo tc tp trung ma trong nm.
Thi gian dng chy ba thng lin tc ln nht t sng M tr ra l t thng VI n thng VIII, sng
Chu v sng C VIII-X; H Tnh n Bc o Hi Vn IX-XI; Nam o Hi Vn n Ninh Thun X-XII;
Trung Ty Nguyn IX-XI v Nam Ty Nguyn VIII - X. Lng dng chy trung bnh ba thng, thng
chim ti 50-70% lng dng chy ton nm. Cc lu vc ng Trng Sn c dc ln, dng chy ba
thng chim 60-70%, cn cc lu vc c che ph tt, dng chy ba thng ln nht c khi ch chim 4050% dng chy nm.
Ti nguyn nc vi dng chy ln nht
Nc ch c xem l ti nguyn khi con ngi c th s dng. Ti nguyn nc tn ti hai hnh thc:
hnh thc li dng nc m khng gy tn tht v hnh thc tiu th nc. Nhng lnh vc li dng nc
bao gm thy in, giao thng thy, thy sn, du lch ngh ngi..., nhng lnh vc tiu th nc - nng lm
nghip, chn nui, dn sinh...
Nhng lnh vc ny i hi s lng nc, ch nc v cht lng nc khc nhau v i khi cn
mu thun vi nhau. i vi cc cng trnh li dng nc, nc trong ma ma c th m bo hot ng
ht cng sut ca cng trnh, nu nh dung tch iu tit ng. i vi cc quy hoch kinh t tiu th nc,
123
ngc li trong ma ma, c bit vng i ni, dng chy trn mt hay dng chy l gy ra nhng tc
hi i vi nng - lm nghip nh xi mn, ra tri, ngp ng.
1. Nc ta vn l nc nng nghip vi truyn thng lm la nc. Ngh la rt kn chn t ai. V
vy hu nh ton b dn s nc ta tp trung vo di ng bng ven bin trong chim tuyt i b phn
nn kinh t.
ng v mt kh hu sinh vt, hai ng bng ln nht nc ta l ng bng Nam B v ng bng
Bc B thuc hai kiu khc nhau, l kiu na rng l i vi ng bng Bc B v rng l i vi ng
bng Nam B. Vo ma ma, vn ni bt v nc l ng lt. Bin php duy nht hin nay l iu tit
bng nhiu hnh thc cc vng i ni pha trn. Bin php hu hiu nht m ta v ang tin hnh l
xy dng h cha Thc B v p Thy in Sng .
Nh chng ta bit ngha iu tit l cng trnh cng ln nu nh h nc cch xa ng bng.
Song ngha v thy nng s gim i. V thun li y i vi iu tit l, vai tr ca h Tnglsap i vi
ng bng sng Cu Long c ngha cc k to ln, mc d th vn iu tit l sng M Kng vn
cn nhiu mt phc tp. Mt u th ln ca Tnglsap l gim cng sut l mt cch ng k; c
im ny cng khng phi thuc tnh ca ring cng trnh m cn do vai tr ca ma bo trong hnh thnh
l gim i ng k. Ngc li, theo tnh ton vi dung tch 9 t m3 nc, h nc sng ch gi c 1/8
khi lng nc ma ca sng Hng v ng bng (khi lng nc ca l ton b lu vc sng Hng ti
Sn Ty l 72,9 t m3 nc). Thm vo , nc l ca lu vc sng Hng trong phm vi nc mt phn
do bo v xoy thun nhit i pht trin trn din rng. Vo ma l hin tng ngp ng ca ng bng
Bc B khng phi ch do l thng ngun m bao gm nhiu nguyn nhn kt hp.
Theo s liu phn tch ma do bo ca Phan Tt c, bnh qun nhiu nm lng nc do bo v
xoy thun (theo tc gi ma km vi gi mnh c tc 20m/s) ng bng Bc B chim 10 - 20 %.
Vn l ch, lng ma khng xy ra hng nm m tp trung vo mt s nm, trong nhng nm y,
tnh gin on theo thi gian ca lng ma nm cng cao v s tp trung theo cng cng ln. Vo
nhng nm y c th xy ra hn ngay trong ma ma ( y l hn i vi la nc, cy c canh ca
ng bng Bc B). Nhng lng ma nh vy thng xy ra ng thi cng vi l trong sng t thng
ngun. Yu t th ba cng gp phn gy ngp ng khng km quan trng chnh l hin tng nc dng
trong bo v xoy thun.
Hin tng nc dng bin lm cho vic tiu nc tr nn kh khn. Khc vi ng bng sng
Cu Long ni ring v ng bng Nam B ni chung, ba yu t gy ngp ng u lin quan ti bo v
xoy thun l nhng hin tng c tnh cht bt ng, kh d bo trc. Trong cc hin tng thin nhin,
bin ng nht l nhng hin tng kh tng thy vn m cc qu trnh kh tng thy vn trong vng
nhit i gi ma mang trong mnh mt nng lng tim tng di dng nhit m ln v bin ng mnh
m km theo cc oan. Hnh thi cc oan trong ma l chnh l ngp ng.
Trong qu trnh tin ti hon ton iu khin cc hin tng ny, trc mt cn tp trung tm hiu v
l trn c s nm c hin tng ngp ng, thi gian, cng sut v tn sut lp li c nhng
phng n s dng t ai trnh nhng thi k nguy him.
2. Nhng vn v nc trong qu trnh ma vng ni t ra phc tp hn. Trc ht xut pht t
c im a hnh min i ni nc ta l tnh cht phn bc ca a hnh. Cc sng ln u thch ng vi
cc cu trc lm c v mt h thng cc ni nh pht trin trn cc sn dc, tng phn vi s tha tht
ca cc li tiu nc trn cc mt bng, c bit vng cao nguyn vi v cao nguyn bazan, ni m
tim nng khai thc nng lm nghip cn ln.
124
125
Chng 8
DNG CHY B NHT
Lu lng nc b nht l mt trong nhng c trng thy vn c bn, thng c s dng nhiu
trong cc qui hoch xy dng, ti tiu, s dng nc trong sinh hot v bo v mi trng.
Dng chy b nht l ch tiu iu chnh s phn phi dng chy trong nm, c bit l i vi cc
cng trnh i hi s vn hnh lin tc nh cng nghip nng,
thy in v.v..
Nh vy cc thng tin v lu lng nc cc tiu p ng nhu cu nh gi dng chy t nhin ca
sng ngi cng nh nh gi mc hot ng kinh t qua dng chy sng ngi.
Cc c trng tnh ton ch yu ca dng chy b nht l dng chy trung bnh thng hoc dng chy
trung bnh 30 ngy, thm ch dng chy trung bnh ngy m quan trc vo thi k kit.
Nu thi k kit trn sng ngn (t hn hai thng) hoc khng lin tc (ma kit xen ln ma l) th
kh c thng no khng c l, khi ta chn 30 ngy lin tc tnh c trng lu lng b nht. lm
c iu ta dng cc ng qu trnh nc cc nm quan trc chn mt thi k quan trc c 30
ngy nc kit lin tc lm thi k
tnh ton.
Nu ngay c vic chn mt thi k tnh ton 30 ngy cng gp kh khn th phi s dng thi k ngn
hn, nhng khng ngn hn 23-25 ngy trnh nh hng ca l trong tnh ton.
Dng chy trung bnh 30 ngy cc tiu lun nh hn dng chy trung bnh thng theo lch, bi vy
nu hiu ca chng khng sai khc qu 10% th nn s dng dng chy trung bnh thng.
Nu s dng ng tn sut th dng chy b nht ng vi tn sut t 75-97%.
8.1. TNH TON DNG CHY B NHT KHI C S LIU QUAN TRC
Khi tnh ton dng chy b nht ca sng ngi c quan trc thy vn v dng chy, di chui c
coi l xc nh xc sut tnh ton nm ca lu lng nc cc tiu nu nh sai s lch qun
phng tng i ca chui quan trc n khng vt
qu 15%.
Khi quan trng nht l cc nm nc t hay nhm nm theo sng tng t. H s bin i dng
chy cc tiu cc sng khng cn v khng ng bng nm trong khong 0,2-0,4. iu cho php s
dng tnh ton cc chui c t 8-15 nm. Tuy nhin nu h s bin i vo khong 0,7-1 i hi phi
ko di chui quan trc ti 20-40 nm.
Lu lng nc b nht vi tn sut tnh ton c xc nh bng vic s dng ba tham s Q, Cv , Cs
nh xc nh vi chun dng chy nm. Gi tr dng chy trung bnh ca lu lng l gi tr trung bnh
s hc tnh ring cho tng ma. Khi khng k chui c tnh ton vi 30 gi tr hay t hn (23-25 gi
tr).
Vic xy dng cc ng cong m bo dng chy b nht c tin hnh ring cho tng thi k theo
cc qui tc nh i vi dng chy nm. Nu gi tr dng chy b nht c nhng gi tr bng 0 do nc sng
ngi kh cn th tham s c trng ca chui c th ly theo phng php gii gii tch Alecxyev vi
ng cong m bo thc nghim c lm trn. Nu gi tr n vt qu gi tr cho php, cn phi tin
hnh ko di chui bng phng php tng t. Khi chn sng tng t trc ht cn ch n tnh ng
b v cc iu kin thy a cht ca cc lu vc ang xt. thc hin iu , cn nghin cu cc m t
a cht v bn vng nghin cu cng nh bn vng xc nh dng chy cc tiu xy dng cho
126
lnh th. V mt iu quan trng na khi chn sng tng t l cc sng phi c nh gi cng mt
hng theo kch c (din tch lu vc) hoc s chnh lch i lng l t nht.
Khi thiu c sng tng t v n > 40% th cn xt chui nh l thiu ti liu
quan trc.
8.2. TNH TON DNG CHY B NHT KHI KHNG C TI LIU QUAN TRC
Tnh ton lu lng nc b nht vi m bo cho trc i vi sng ngi cha nghin cu trong
trng hp ti liu thc t khng p ng tnh ton theo cc cng thc xc sut thng k, cn phi a v
mt trong cc phng php sau y:
1. Xc nh cc c trng cn tm ca dng chy b nht vi vic s dng cc quan trc ri rc v
dng chy v ti liu lu vc sng tng t.
2. Xc nh cc gi tr tnh ton dng chy trn c s khi qut ho qua ba tham s: chun dng chy
b nht, h s bin i v h s bt i xng theo ti liu ca cc sng c nghin cu.
3. S dng cc h s chuyn i t dng chy b nht ca mt tn sut m bo xc nh (cho trc)
ca dng chy cn tm.
Phng php th ba ngy nay c ng dng rng ri trong thc t qui hoch xy dng. Khi dng
chy b nht vi sut m bo cho trc l lu lng nc 30 ngy b nht ng 80 % sut m bo.
Khng ph thuc vo phng php tnh ton cc c trng cn thit ca dng chy b nht ( chun
hay l sut m bo dng chy cho trc) c xc nh bi hai phng php c bn: theo bn ng
ng dng chy hay theo cc mi ph thuc gia dng chy b nht vi cc iu kin a l t nhin chnh.
Mi phng php u c gii hn s dng nht nh: bn dng cho cc lu vc sng trung bnh, cn cc
quan h vng: sng nh.
Sng nh l cc sng hon ton khng c nui dng bng nc ngm. Kch thc lu vc c
coi l nh (kch thc gii hn) c xc nh bng cch xy dng mi quan h gia mun dng chy b
nht 30 ngy vi din tch lu vc. Cc quan h nh vy c xy dng cho cc vng ng nht v iu
kin a l t nhin (v tr a l, a hnh, m v.v..).
i vi vng tha m c din tch lu vc ln hn 20 km2 v lu vc ln hn 50 km2 trong vng m
bin ng s dng cng thc:
Qmin = ( F f ) n
(8.1)
vi Qmin- lu lng b nht 30 ngy; F - din tch lu vc sng ngi; f-din tch trung bnh ca vng khng
c dng chy hoc din tch trung bnh lu vc ngm; a, n - tham s c trng cho m ca vng cho
v cng thay i dng chy khi tng din tch lu vc. Khi din tch lu vc nghin cu nh hn din
tch lu vc trung bnh vng th dng chy b nht nhn gi tr 0.
Cng thc (8.1) khng dng c cho vng b chi phi bi s iu tit do ao h hoc c hin tng
thy vn karst.
Theo cc mi quan h ph thuc c cc phng php sau.
1. xc nh gi tr trung bnh nhiu nm(chun) m un dng chy ngy m b nht s dng
phng trnh:
Mnd = aM30 b
(8.2)
127
vi M nd - m un dng chy ngy m trung bnh b nht (l/skm2); M30 - m un dng chy 30 ngy m
b nht xc nh theo cc phng php tnh ton cho lu vc va v nh; a v b - cc tham s xc nh
theo cc quan h vng.
2. xc nh lu lng ngy m b nht ng sut m bo 80% s dng
phng trnh:
Q80% nd = kQ80% th
(8.3)
Tn ti mi quan h:
Q p = Q80%
(8.4)
8.3.2. Nc trong ma kh v cc vn v nc
Nh trn nu, mc d c s lin tc ca gi ma ng bc trn lnh th nc ta, nhng do s
khc bit ca cc khi kh v mt nhit m v ng lc, ma kh trn t nc ta rt phc tp v c s
phn ho trong khng gian r rt.
iu biu hin rt r rng trong cc kiu thm trn quan im h sinh thi hay cc kiu cnh quan
c pht hin trong nhng nm gn y.
Khi nim ma kh trn quan im tng hp ny ng vi thi k m nc trong sng c ngun gc
nc ngm v n hon ton khc vi khi nim ma trong thy vn m chng ti cp nhng phn
trc.
Trong ma kh cc qu trnh bc hi tng mnh, lng nc trong t v nc ngm gim i r rt;
mt khc s chuyn ng ca cc tng di ln cng vi s chuyn ng ngang gy ra tp trung cao
cc c t c hi cho cy trng.
128
129
Chng 9
DNG CHY RN
Dng nc vi bt k qui m no u thc hin mt cng m gi tr ca n ph thuc vo lng nc
chy v cao nc chy trn on . Mt phn nng lng c chi vo vic bo mn v xi l trn
sn dc, b v y sng ngi, vn chuyn sn phm theo dng chy. Sn phm vt cht rn v cht ha
tan mang theo dng nc c gi l dng chy rn.
C hai loi xi mn c bn l xi su v xi ngang. Xi su c trng cho vng thng lu v xi
ngang c trng cho vng trung, h lu sng ngi.
Kho st qu trnh hnh thnh ph sa sng ngi ch ra rng, vng cung cp ph sa ch yu ca sng
ngi l vt cht t b mt lu vc v mng li sng sui nh u ngun. Phn ln cc vt cht b bo mn
lng ng v tch t ti cc ch trng trn lu vc v chn sn, ca sui, mt phn vt cht ht mn tham
gia vo lng sng di dng ph sa l lng. Mt phn ph sa khi xm nhp vo sng b gi li cc
cng trnh v.v.. nn cc o c ti cc trm thy vn khng tin hnh c.
Mt lng ph sa trong sng do s bo mn y v hai b trong qu trnh chuyn ng ca dng nc
gy nn bi chuyn ng ri v di chuyn theo dng nc di hai dng: l lng v di y gi l ph sa l
lng v ph sa di y. Ph sa l lng trong sng chim i b phn. min ng bng, ph sa y ch
chim khong 10% ph sa l lng, min ni t 10-20 % hoc hn na.
Khi nghin cu v tnh ton dng chy rn ch yu quan tm n ph sa l lng.
Ph sa l lng bao gm c cc mui ha tan v cc hp cht ho hc khc tri theo dng nc.
Do vy ph sa (dng chy rn) tu trung gm ba thnh phn chnh: 1) ph sa l lng; 2) ph sa y;
3) vt cht ha tan.
Thng tin v dng chy rn v phng php tnh ton chng khng km phn quan trng so vi cc
c trng dng chy khc. Cc c trng v cng bo mn t sn dc v lng sui rt cn thit cho
cc qui hoch xy dng. Khi thit k v vn hnh h cha ngi ta quan tm nhiu n lng v iu kin
lng ng vt cht trong sng. S liu ny cn phc v cho giao thng ng thy v cc cng trnh th
khc.
Thng thng cc thng tin v dng chy rn t hn so vi thng tin v dng chy nc k c v s
lng ln cht lng do h thng quan trc v cht lng dng c o cha m bo tin cy cao.
Khi gii quyt mt s bi ton thc t thng dng cc phng php gin tip tnh ton dng chy
rn l phng php tng t hoc bn ho. Gi tr trn bn thng l c trng c nc sng S0
hoc m un dng ph sa l lng MS0 c xc nh theo cng thc:
S0 =
M S0 =
QS 0 3
10
Q0
(9.1)
QS 0 31,5.10 6
10 3.F
(9.2)
vi S0 v MS0 - tng ng l c trung bnh nhiu nm (g/m3) v m un dng chy ph sa l lng trung
bnh nhiu nm (T/km2.nm); QS0 v Q0 - lu lng trung bnh nhiu nm ca ph sa l lng (kg/s) v nc
(m3/s). F- din tch lu vc (km2).
130
Cc nghin cu cho thy cc qu trnh hnh thnh dng chy rn c qui nh bi nhiu yu t cn
c tnh n khi tnh ton lc c cng nh khng c quan trc.
Q0
QS
Qtb
tb
(9.3)
131
vi Q0 v QS0 - tng ng chun lu lng v ph sa; Qtb v QStb - lu lng nc v ph sa trung bnh cho
thi k ng quan trc (n nm). Gi tr cc h s bin i ca lu lng ph sa l lng Cv trong trng
hp ny c xc nh theo cc quan h a phng hoc tng t, cn Cs ly bng 2 Cv .
Vi cc chui quan trc ph sa ngn (t hn 15-20 nm) v c quan h lu lng ph sa v lu lng
nc nm v quan h th hin r bin dao ng lng nc, tnh ton cc tham s dng chy ph sa
nm c thc hin bng phng php gii bi quan h QSn=f(Qn). Theo cc quan h ca lu lng
nc v ph sa, khi bit lu lng nc trung bnh nhiu nm tnh c lu lng ph sa nhiu nm.
Cc phng php thng k xc nh cc tham s tnh ton ca ph sa theo ti liu quan trc QS0
c coi l nu sai s lch qun phng tng i QS0 10 15%. Tnh QS0 theo cng thc phn
trn v nu QS0 c xc nh bng phng php gii th gi tr QS0 c tnh nh sau:
QS 0 =
100Cvp ln
n
n 2
QN
1,
N Q2 n
1 + r 2
(9.4)
vi N- s nm quan trc dng chy nc; n - s nm ng quan trc dng chy nc v ph sa; Cvp ln - h
s bin i ph sa l lng cho n nm; r - h s tng quan gia i lng dng chy nc v ph sa nm;
QN v Qn - lch qun phng dng chy nm cho thi on n v tng s N nm.
Tnh bin i ca dng chy ph sa nm c tnh vi lng ng lng h vi chui t hn 50 nm
hoc bit lng ph sa vi cc thi on lng nc khc nhau. Khi s dng chui quan trc hoc tnh
ton lu lng nc v ph sa vi sp xp theo th t gim dn v chn dng chy ph sa xc sut b i
vi vic nhm cc nm c tn sut khc nhau.
S phn b dng chy ph sa trong nm vi chui quan trc khng t hn 8-10 nm c xc nh
bng cch tnh cc lu lng ph sa thng trung bnh cho cc nm c trng: dng chy ph sa trung bnh,
ln nht v nh nht. Theo ti liu cc nm xc nh cc gi tr lu lng ph sa cho tng ma.
Phn b cc gi tr c nc trung bnh ngy cho di dng bng, cha s ngy c c khng
vt qu cc gi tr sau: 50, 100, 200, 500, 1000, 2000, 10 000 v 50 000 g/m3.
Khi khng y ti liu quan trc tnh ton trc tip hoc thiu trn vn mi c trng v tham s
ca dng chy rn ngi ta xc nh theo sng tng t. Vic la chn sng tng t da trn vic phn
tch v so snh cc yu t ch o xc nh s hnh thnh dng chy ph sa hai sng. Cc lu vc cn c
cc gi tr dc, th nhng, che ph, cy xi ao h v m ly gn nhau. Kch thc din tch lu
vc khng chnh nhau qu 3-5 ln. cao lu vc khng chnh nhau qu 500 mt. Cng nn tnh n c
s iu tit dng chy do h cha v cc vng vnh... Tnh ton bng phng php sng tng t c tin
cy nu trn c hai sng tin hnh kho st s b mt nm quan trc ng b cc o c thy vn. c
trng chnh ca dng chy rn l chun dng chy ph sa l lng nm ca sng cha nghin cu thng
xc nh theo bn c sng ngi v bng phng php ni suy gia cc lu vc nghin cu vi
gi tr a v trung tm lu vc:
QS0
S0 M0 F
106
(9.5)
vi QS0 - lu lng trung bnh nhiu nm ca ph sa l lng (chun) kg/s; S0 - c trung bnh nhiu nm
ca nc (chun) g/m3; M0 - m un dng chy trung bnh nhiu nm ca nc ti tuyn tnh ton l/skm2;
F - din tch lu vc tnh ton, km2.
Bn thn c trn bn mang tnh a i v ko theo n l dng chy rn. Khi ni suy cn tun
th cc nguyn tc v cc yu t nh hng. Trong thc t s dng bn c c xy dng cho
nhng lu vc ln v va, khng tnh n iu tit trn cc lu vc nn kt qu nhn c thng thin b.
132
S0 M
= K c S0
(9.6)
Wn
Ws (1 )
(9.7)
Qs0 .31,5.10 3
(9.8)
133
2. S xut hin trn cc sn, thung lng v y sng mt lng ln cc vt cht rn, b ri - sn
phm ca xi mn.
3. Xut hin ma t ngt vi cng ln nhng lng t.
Thc vy l bn hay xut hin ti cc lu vc vng ni vng sa mc hay bn sa mc t cc lu vc
nh c ma ln.
Cng xi mn mnh m trn cc lu vc c l bn l nh cc yu t kh hu, a mo lu vc
v cc sn. Khi xy ra l qut, mt khi lng ln vt cht nm trong trng thi mt cn bng cho nn ch
cn mt tc ng nh (ma ln) l ko theo mt chuyn ng ln ca khi vt cht xung pha di v
cun theo cc vt cht mi trn qu o chuyn ng v hnh thnh l bn .
L bn c th cha ti 600 -1000 kg ph sa trn 1 m3 nc trong khi sng ngi c c cao ch
c 150 kg/m3.
Th tch bn do mt con l mang theo c th tnh theo cng thc:
WS = S F = 1000 g (t ) F ,
(9.9)
134
Chng 10
M HNH HO TON HC DNG CHY
M hnh ho - l mt phng php khoa hc y hiu lc gip con ngi xm nhp su vo bn
cht ca nhng hin tng t nhin hoc x hi phc tp. Mc ch m hnh ho l to dng hin tng
sao cho thng qua vic nghin cu n, con ngi thu nhn c nhng thng tin mi cn thit. Nu vic
dng hin tng c thc hin bi tp hp cc h thc ton hc (phng trnh - bt ng thc, iu kin
lgic, ton t...) chng ta c m hnh ton hin tng .
Trong 30 nm gn y, din ra s pht trin su rng vic m hnh ho nhng hin tng v h
thng t nhin khc nhau. M hnh ho dng chy cng nm trong tro lu . nhiu nc hon thnh
cng vic s v xy dng cc m hnh ton dng chy. Vn m hnh ho dng chy c tho lun
trn nhiu hi ngh quc t. S xut bn v m hnh ho dng chy ln n con s vi trm.
Mt trong nhng vn then cht ca tnh ton thy vn l lun lun nh gi lng dng chy v
mt l do no khng trc tip o c c. Khi thit k h nc hoc mt h thng thy li, ngnh thy
vn lun lun phi nh gi " chui dng chy tng lai ra sao, bao gm nhng t hp nhm nm nhiu
nc, t nc th no, kh nng dng chy cc oan l bao nhiu v.v.. . "Ch khi c li gii cho nhng cu
hi ny, chng ta mi c th xut m hnh, kch thc cng trnh cn xy dng. Khng phi ngu nhin
m hai nh thy li X Vit ni ting X.L. Kristky v M.F. Menkel pht biu" bn cht kinh t nc ny
nm ngay trong qu trnh dng chy". Nh qun l thy li v h thng thy li lun lun phi bn khon,
"c th ch n dng chy bng bao nhiu trong mt vi ngy ti". D on chnh xc iu ny nng cao
ng k hiu qu hot ng ca cng trnh. im chung ca cc vn nu trn l nh thy vn lun lun
phi nh gi " c th ch i nhng g t nhin?". Tm li, ta cn phi m hnh ho nhng hin tng
thy vn.
M hnh ho dng chy - l ch to dng chy, cn m hnh ton- quy trnh, cng ngh ca vic
ch to . Cn khng nh mt iu: "M hnh ton khng th no trng hp hon ton vi m hnh thc,
(hin tng)". Do vy, m hnh ton hon ton khng ph thuc n tr vo hin tng nghin cu. iu
ny ct ngha v sao trong vi chc nm gn y ra i hng chc m hnh dng chy cng m phng
mt hin tng.
135
Do vy, trong kt cc cui cng, tng hp ca v vn cc mi quan h tng h phc tp, dng chy biu
hin l mt hin tng ngu nhin. Do tnh ngu nhin c th hin nhiu nht dng chy nm v iu
tit nhiu nm dng chy, lp m hnh ny hon ton khng nh gi c kh nng pht sinh cng nhng
din bin ng lc ca qu trnh, m ch yu l sn sinh ra nhng th hin mi y hn ca mt qu
trnh ngu nhin. Ngy nay, lnh vc ny ca m hnh ho dng chy c tch ra thnh mt chuyn ngnh
ring ca thy vn di tn gi- m hnh ho thy vn.
10.1.2. M hnh tt nh
Mc d bn cht ca dng chy l ngu nhin, cng tha nhn tn ti nhng giai on hnh thnh
dng chy, trong nhng thnh phn tt nh ng vai tr ch yu. Qu trnh hnh thnh mt trn l do
ma ro l mt th d minh ho. Nh vy, nu nhng m hnh ngu nhin l m hnh to chui dng chy
th m hnh tt nh hnh thnh dng chy.
Trong vic m hnh ho hnh thnh dng chy c hai cch tip cn:
1. Cch tip cn vt l - ton: Bi ton bin i ma thnh dng chy c th c gii cho cc khu
vc nghin cu theo cch sau. Trn c s phn tch ti liu quan trc ma v dng chy cho nhiu lu vc
thuc vng a l - kh hu khc nhau, tin hnh nghin cu chi tit cc hin tng vt l to nn qu trnh
hnh thnh dng chy v xy dng nhng quy lut tng ng, c biu din di dng phng trnh, cc
cng thc ton v.v.. Ni chung, cc phng trnh, cc cng thc u ch l cc cch biu din ba quy
lut chung nht ca vt cht trong trng hp ring c th:
136
T nhng nim vt l (cn nguyn) s xy dng cu trc chung m hnh, cha hng lot cc thng
s cng cc gi tr ban u ca chng c gng xut pht t nhng ngha vt l. Sau theo ti liu quan
trc ma - dng chy ca nhiu trn l trn mt lu vc c th, tin hnh xc nh b thng s.
Khi m hnh ho, lu vc sng hot ng nh mt ton t bin i hm vo q(t) - m t lng nc
n b mt lu vc thnh hm ra Q(t) - m t qu trnh dng chy hnh thnh. Hai cch tip cn trn dn
n 2 dng ton t lu vc L1 v L2:
Q = L1(Q, q, x, y, z) {q(x,y,z)}
(10.1)
z = f(x,y)
Q = L2(Q,q,t){q(t)}.
(10.2)
t y c th rt ra nguyn l xp chng:
L{q1(t) + q2(t} = L{q1(t)} + L{q2(t)}.
L{ cq(t)} = cL{q)t}
y l m hnh n gin nht, c s dng trong trng hp khng c thng tin g v cc c trng
lu vc.
Nhng m hnh c thng s tp trung (ton t lu vc dng L2) n lt mnh li c chia lm hai
loi: M hnh "hp en" v m hnh " quan nim".
M hnh " hp en". "Hp en" - thut ng dng trong iu khin hc ch nhng h thng m cu
to v cc thng s ca n hon ton khng r rng, ch c th c xc nh trn c s nhng thng tin
vo - ra. Trong thc t sn xut, i khi xut hin tnh hung khi cn xy dng nhng quan h ma - dng
chy cng ch c nhng quan trc u vo (ma) u ra (dng chy) h thng. Nhng trng hp ny
buc phi coi lu vc l mt "hp en". Tnh trng thiu thng tin v lu vc ch cho php xy dng nhng
m hnh th s nht; khi xy dng chng ngi ta cng hon ton khng c thng tin g v lu vc ngoi
vic coi n l mt h thng tuyn tnh v dng. Do vy, trong thy vn: m hnh "hp en" ng ngha vi
m hnh tuyn tnh - dng.
Lp m hnh "hp en" xut hin kh sm vo thi k u ca s pht trin m hnh thy vn tt
nh. Ngy nay lp m hnh ny ch cn tn ti vi t cch m t mt giai on cui trong s hnh thnh
dng chy - giai on chy: giai on bin i lp cp nc trn lu vc thnh dng chy ca ra.
137
M hnh quan nim: Qu trnh bin i ma thnh dng chy - mt qu trnh phi tuyn phc tp gm
nhiu giai on. Cng vi s pht trin ca l thuyt hnh thnh dng chy, m hnh quan nim ra i. C
th nh ngha m hnh quan nim l loi m hnh c m t bi mt tp hp cc quan h ton hc, tng
quan h biu din tng mt ring ca qu trnh, nhng kt hp li chng m hnh ho c qu trnh trn vn.
Vi s xut hin ca my tnh in t vo gia nhng nm 50, lp m hnh "hp en" hon ton li bc
trc nhng m hnh "quan nim" cho php m t y hn, chnh xc hn qu trnh " ma -dng chy"
c hnh thnh t hng lot cc qu trnh thnh phn ma, bc hi, in trng, thm thc vt, nc thm,
chy mt, st mt, ngm... Ngy nay, c th thy hng lot cc m hnh quan nim rt pht trin nh m
hnh SSARR (M), TANK (Nht), STANFORD - 4 (M), CLS (), HMC (Lin X), SMART (Bc Ailen),
GIRARD - 1( Php).v.v...
M hnh tt nh
M hnh hp en
M hnh vt l - ton
138
10.2. NHNG NGUYN L CHUNG TRONG VIC XY DNG M HNH " HP EN" - LP
M HNH TUYN TNH DNG
Khi xy dng m hnh "hp en" chng ta hon ton khng c thng tin g v cc c trng lu vc
cng vi nhng qu trnh xy ra trn n ngoi gi thit: lu vc l h thng tuyn tnh - dng. Cn lm
sng t, trong nhng iu kin no c th coi lu vc hoc on sng l h tuyn tnh - dng?
1. Nh phn trn nu, m bo nguyn l "xp chng", cu to h thng cng nhng c trng
ca n khng c ph thuc vo hm vo (tc ng) v hm ra (phn ng). iu ny cn c ngha rng:
Cc c trng thy a mo lu vc v on sng ( dc mt nc, h s nhm, tc truyn l v thi
gian chy truyn) khng c ph thuc vo lu lng nc. Nh vy h thy vn khng phi l tuyn
tnh, nhng gi thuyt v tnh tuyn tnh ca n trong nhiu trng hp t ra rt hu ch vi t cch l s
xp x ban u.
2. Nu nh thi gian ca qu trnh hnh thnh dng chy nh hn nhiu so vi khong thi gian trong
nhng c trng ca lu vc hay on sng c nhng thay i ng k th c th coi lu vc (on
sng) l mt h dng (vi ngha l khng thay i theo thi gian).
Trng hp tng qut, hot ng ca mt h ng lc tuyn tnh - dng c m t bi nhng
phng trnh vi phn thng, lin h phn ng h thng Q(t) vi tc ng q(t):
d nQ
dQ
d nQ
dq
+
...
+
Q
(
t
)
=
+ ... + 1
+ 0 Q(t )
1
0
n
n
n
dt
dt
dt
dt
(10.3)
(10.4)
Nh s thy r sau ny, hot ng ca b cha tuyn tnh lun lun c c s m t bi ton t c
bn c dng:
Ai = ai
d
+ bi ,
dt
(10.5)
139
B tuyn tnh c tc dng lm bin dng (bt) sng l, knh tuyn tnh c tc dng dch chuyn sng
l. l hai nguyn t c bn nht to nn m hnh khc nhau. Trong m hnh ca Dooge J.C.I., cc b
tuyn tnh v cc knh tuyn tnh c mc xen k tng i mt.
Din tch lu vc c chia thnh n phn bi cc ng ng thi. Tng din tch b phn c coi l
mt cp knh tuyn tnh v b tuyn tnh. Nh vy, lng nc n b th i gm 2 b phn: dng chy t
b (i-1) qua knh tuyn tnh vo b i v lng ma ri trc tip xung b i. M hnh ca Dooge trc tip
hon thin m hnh ca Nash.
Khi xy dng m hnh, tu thuc vo kh nng iu tit ca lu vc cng s cm nhn tinh t ca
ngi xy dng, quyt nh s b cha, kiu kt hp gia chng v vi cc knh tuyn tnh. Nn lu
la chn cu trc n gin nht m vn m bo chnh xc. S phc tp ho m hnh i khi t ra tha
v dn n lu tch sai s tnh ton. Trong vic xc nh b thng s, m hnh phc tp, nhiu thng s, s
thng gp phi hiu ng "r qu k" khi xy dng m hnh, hon ton c th s dng cc loi b cha phi
tuyn v knh phi tuyn. Trong mc ny ch trnh by nhng k thut c bn nht ca vic xy dng lp
m hnh tuyn tnh - dng.
q2
Q1
q3
Q2
A2
A1
R1
qn
Qn-1
A3
R2
An
R3
Rn
dWi
= Qi 1 + qi Qi Ri .
dt
(10.6)
Qi = CiWi
(10.7)
Ri = iWi
(10.8)
dWi 1 dQi
=
dt
ci dt
(10.9)
t (11.7) v (11.8) ta c
Ri =
i
ci
Qi .
(10.10)
ai
140
dQ1
+ bi Qi = Qi 1 + qi
dt
i = 1,2,..., n
(10.11)
vi ai =
1
,
ci
bi = 1 +
i
ci
dQ1
+ b1Q1 = Q0 + q1
dt
dQ2
a2
+ b2 Q2 = Q1 + q2
dt
a1
...........................................
an
dQn
+ bn Qn = Qn 1 + qn .
dt
(10.12)
dQ1
tm c vo
dt
a1a 2
d 2 Q2
dQ
dq
+ (a1b2 + a 2 b1 ) 2 + b1b2 Q2 = Q0 + q1 + ...a1 2 + b1q2
2
dt
dt
dt
(10.13)
hoc:
d
d
a1 + b1 a 2 + b2 Q2 = Q0 + q1 + a1 + b1 q2 .
dt
dt
dt
=
+
+
+
a
b
Q
Q
q
ai + bi q k +1 .
i
i
0
1
dt
k =1 i =1
i =1 dt
(10.14)
Nh vy v tri ca phng trnh dng (10.3) lun c th a v dng tch ca cc ton t Ai dng
(10.4) nh trong (10.14).
Trong trng hp cc b tuyn tnh Ai u nh nhau ai=a v bi=b i vi mi i:
n
n 1
d
a + b Q = Q0 + a + b qk +1
dt
k =0 dt
(10.15)
(10.16)
vi A l ton t t (11.4)
Trong trng hp khng c lng nhp khu gia qi = 0.
n d
ai dt + bi Q = Q0
i =1
(10.17)
a + b Q = Q0 .
dt
(10.18)
141
Q = Qi - lu lng nc ti mt ct ca ra lu vc.
1
Qi = Ci Wi
Ri = i Wi .
(10.19)
(10.20)
Q0=R0
A1
A2
Q1
Q2
Q
A3
Q3
An
Qn
ai
a1 =
1
,
c1
dQi
i= 1,2,3,..., n
+ bi Qi = Qi 1
dt
c
c (c + i )
c +
b1 = 1 1 vi ai = i 1 , bi = i 1 i
.
c1
ci i 1
ci i 1
142
(10.21)
(10.22)
d
a1 + b1 Q1 = Q0
dt
a1 dt + b1 a 2 dt + b2 Q2 = Q0
.................................................
i
d
b
Q
Q
a
=
+
0
k i
k dt
k =1
................................................
n d
=
b
Q
Q
a
+
k
k
n
0
dt
k
1
=
(10.23)
k = i +1
d
+ bk )
dt
(a k
(a
k =1
d
k dt + bk ) ( Q1
( ak
k= 2
Nhng v: Q =
+ Q2 + ... + Qn ) =
n
d
+ bk )
dt
( ak
k=3
d
+ bk )
dt
+ ... + ( an
d
+ bn )
dt
+ 1 Q0
(10.24)
ta c:
( ak
k =1
d
+ bk ) Q
dt
n 1 n
( ak
=
j
=
1
k = +1
d
+ bk + 1) Q0
dt
d
d
( a1 + b1 )( a + b) n 1 Q
dt
dt
n
d
(a
=
dt
j =1
+ b)
j Q .
(10.25)
~
Q(t ) = Q (t ) + Q (t )
(10.26)
trong :
~
Q (t ) - nghim ca phng trnh thun nht
143
Q (t ) - nghim ring ca phng trnh khng thun nht tho mn iu kin ban u bng 0.
Q(t0) Q'(t0) Q(n-1)(t0) 0.
Do tnh cht tuyn tnh Q (t ) c th biu din di dng mt t hp tuyn tnh ca n nghim ring
ca phng trnh thun nht.
n
~
Q (t ) = C k Qk (t )
(10.27)
k =1
trong Ck - cc hng s c xc nh bi iu kin ban u qua vic gii h phng trnh i s tuyn
tnh sau:
C1Q1 (t 0 ) + C2 Q2 (t 0 ) + ... + Cn Qn (t 0 ) = Q0
.
L L LL L L L
( n 1)
( n 1)
( n 1)
( n 1)
C1Q (t 0 ) + C2 Q (t 0 ) + ... + Cn Q (t 0 ) = Q0
(10.28)
Q1 (t 0 )
= Q'1 (t 0 )
Q1
( n 1)
Q2 (t 0 )...
Qn (t 0 )
Q' 2 (t 0 )...
Q ' n (t 0 )
(t 0 ) Q2
( n 1)
(t 0 ) Qn
( n 1)
(10.29)
(t 0 )
Ck =
k
,
trong k l nh thc nhn c t nh thc Vronski sau khi thay ct th k trong (10.29) bng ct cc
iu kin ban u:
Q0
Q' 0
K
( n1)
Q
0
Trong ton hc chng minh, vi iu kin ban u bng 0, phng trnh ph tr ca (10.3) c
dng:
Q( P) =
L ( P )
L ( P )
q( P)
c ngha l Q(P) v q(P) l cc to hnh ca Q(t) v q(t) nhn c bng bin i Laplace:
144
(10.30)
q ( P ) = e P.t q (t )dt .
0
Hm P ( P) =
L ( P )
L ( P )
(10.31)
P ( t )q ( ) d
Q(P)
Q (t ) =
P ( t )q ( ) d
(10.32)
Biu thc (10.32) c gi l tch phn Duhamel v cng chnh l nghim ring ca phng trnh
vi phn tuyn tnh khng thun nht vi cc iu kin ban u bng 0.
Q (t ) =
P ( t )q ( ) d
(10.33)
t0
L ( P )
P (t )
L ( P )
= P( P) .
Trong qu trnh xy dng m hnh hm truyn P(P) lun lun c th xc nh c d dng v sau
s dng bng tra to hnh - nguyn bn ca php bin i Laplace xc nh hm nh hng P(t).
M hnh hm tuyn tnh u c dng chung l:
Q (t ) =
i
Q (t ) +
P ( t )q ( ) d
(10.34)
t0
Biu thc (10.34) l dng tng qut ca tt c m hnh "hp en". Cc m hnh "hp en" c phn
bit vi nhau bi:
1. Dng gii tch hm nh hng P(t-);
2. Cch xc nh hm nh hng;
3. Cch xt Qi (t).
Vi chc nng ca mnh m hnh "hp en" m t qu trnh chy iu tit ca lng dn lu vc vi
nhng tng t khc nhau. Do vy ngy nay m hnh "hp en" l b phn khng th thiu c trong cc
m hnh "quan nim" s hnh thnh dng chy.
145
trong i - thng s mang ngha thi gian chy truyn trn "on sng chy truyn c trng th i".
Hai phng trnh trn tng ng vi mt phng trnh:
dQi
+ Qi
dt
i 1
d
A =
+ 1 vi ai =i, bi=1.
i
i dt
Mc ni tip n "on sng c trng" tng t nhau, phng trnh (10.17) tr thnh:
n
d
1 +1 Q = Q
0 vi i=1 v bi=1.
dt
Qi (t ) = t i 1 e
v hm nh hng tr thnh:
1 t
P (t ) =
(
1
)!
1
1
n 1
(10.35)
Cng thc tng t cng c Nash tm ra khi gi thit rng lu vc c cu to t n b cha tuyn
tnh vi quan h n tr - tuyn tnh gia th tch nc v lu lng.
Nh phn tch, hm nh hng Kalinhin - Miuliacp - Nash c hai thng s n v l trng hp
ring ca hm nh hng 3 thng s. Vic a thm thng s b vo lm hm nh hng "do" hn, ngoi
vic d thch nghi vi vic xt tc dng iu tit ca lng sng, cn kh nng xt c cn cn nc (cc
tn tht bc hi, mt nc...).
10.3.2. ng lu lng n v
Phng php ln u tin do Sherman ngh vo nm 1932, sau ny c nhiu tc gi khc pht
trin v hon thin. Ni dung ca phng php da trn 3 lun im:
a. ng qu trnh lu lng, c hnh thnh t lng ma hiu qu 1 in (25,4 mm) ri u trn
khp khu vc trong mt n v thi gian, l c trng khng i ca mt khu vc. (ng qu trnh
c gi l ng lu lng n v).
b. ng qu trnh lu lng, c hnh thnh t n in ri u trn khp lu vc trong mt n v
thi gian, c th nhn c bng cch nhn tung ng lu lng n v vi n.
146
Q (t ) =
P ( t )q ( ) d
t0
lu vc Q(t).
147
148
phng php ti u ho v phng php gii bi ton ngc. Phng php thng dng trong thc t hin
nay l kh-sai c coi l phng n th s nht ca phng php ti u ho.
1. Phng php ti u ho. y l bi ton thun, cho bit thng s vo v b thng s m hnh, cn
xc nh hm ra ca h thng. Thc cht ti u ho l bi ton iu khin h thng. Mc tiu iu khin l
hm ra phi ng vi tn hiu o c, cn bin iu khin l chnh vc t thng s m hnh.
K =
[Q (t ) Q (t , a ) ]
n
fQ (t ) dt min
(10.36)
i =1 0
~
Q(t ), Q(t , a) - cc qu trnh o c v tnh ton,
149
Khi gii bi ton ngc, nhng thay i nh trong s liu ban u (qu trnh dng chy) c th tng
ng vi nhng thay i rt ln ca cc c trng lu vc, do vy cng nh hng rt ln n cc thng s
m hnh. Trong nhng nm 70, nhng nh ton hc X Vit Tikhnp, Lavrenchev, Ivanov xy dng l
thuyt bi ton phi chnh. Nhng cng trnh ton hc ny mi ch dng vic gii phng trnh Volte bc
mt. Gio s Kuchmen vn dng l thuyt ny trong vic xc nh cc thng s ca hm nh hng
Kalinhin-Miuliakp-Nash.
Nh vy, l thuyt ton phi chnh mi ch p dng c trong m hnh tuyn tnh n gin nht, vn
dng nhng m hnh n gin quan nim, ngoi nhng thnh tu trn, l thuyt ny cha p ng c.
(10.37)
Y0 = .X.
(10.38)
150
2. H thc c bn ca m hnh
a) Ma bnh qun lu vc (P)
n
i =1
i =1
P = Wi .x1 / Wi
(10.39)
0,8 EVT
0,75(0,8 EVT h f ) + h f
E=
0,6 EVT
khi XA PS E 0
khi XA PS E < 0
v XA PS H f > 0
XA < PS.
(10.40)
c) C cu truyn m b cha trn cng c chia lm hai phn: trn v di, gia chng xy ra s
trao i m. Tc truyn m t di ln T1 v trn xung T2 c tnh theo cng thc:
XA
(10.41)
)TB
T1 = TB0 + (1
PS
XS
(10.42)
T2 = TC 0 + (1
)TC
SS
trong : XS, SS - lng m thc v lng m bo ha phn di b A; TBo, TB, TCo, TC-cc thng s
truyn m, theo MSugawar, chng nhn nhng gi tr:
TB = TB0 = 3 mm/ ngy m,
TC = 1mm/ ngy m,
TC0 = 0,5mm/ ngy m.
d) Dng chy t b A. Lng nc i vo b A l ma (P). Dng chy qua cc ca bn (YA1, YA2) v
ca y (YA0) c xc nh theo cc cng thc sau:
Hf XA + P-PS
(10.43)
YA0 = HfA0
(10.44)
(10.45)
3. Pht trin m hnh Tank trn nn tng hc thuyt m t v hc thuyt dng chy sn dc
Nh cc m hnh nhn thc khc, m hnh Tank cha mt lng thng s kh ln. Trong tc phm
ca M.Sugawar nhng thng s ny cha c miu t v mt vt l. Do vy, nh K.Linsley nhn nh,
m hnh ch c th c thit lp cho mt lu vc sau nhiu ln th sai. iu ny i hi ngi s dng
phi c kinh nghim v c mc am hiu m hnh nht nh. Phn ny gii thiu nhng hon thin m
hnh v mt vt l, nhm gip ngi s dng la chn thng s c c s v d dng hn.
B A m phng b mt lu vc v cc tng t trong vng thong, trong b A c t ra nhng mc m
khc nhau ca lu vc (HS, HA3, HA2, HA1, PS, SS).
Trong qu trnh chuyn ng trn mt lu vc hng v lng sng mt phn nc c gi li tm
thi trn sn dc.
Hin nhin c th gi nh rng nhng phn khc nhau trong b A m phng nhng dng tr nc
khc nhau trn mt sn dc.
151
Theo cc kt qu th nghim ca I.X. Vaxiliep v A.P. Ivanop, sau khi ti bo ha cho t, phn phi
m theo chiu thng ng c dng nh sau: phn di ca tng th nhng c m kh cao, gn t
m ton phn (ATP), v rng n thuc tng mao dn. Ln trn, m gim dn v cch mt thong
ca nc ngm 1 khong no (cng ln khi thnh phn ht cng nng), m t mt tr s nh nht v
khng i m ng rung (AR). Nc cha trong tng th nhng khi m cha t n m
ng rung lun trong trng thi treo v mt kh nng chy xung di.
Dng nh, lng m cha trong tng th nhng bo ha n m ng rung khng c kh nng
di chuyn. Nhng thc t khng nh vy. Cc kt qu nghin cu ca A.F. Bonsacop, M.M. Abramva
khng nh trong qu trnh bc hi, lng m treo chuyn ng ln trn thnh dng, c ngha l c tnh lin
tc. Tnh lin tc tn ti khng ch vi m ng rung m cn c th nh hn nhiu. Nhng ch n mt
gii hn nht nh. M,M. Abramva gi m m lng m treo mt kh nng di chuyn ln trn di tc
dng ca bc hi l m gin on mao dn hay cn gi l m cy ho (ACH).
Gi nh "phn di" ca b A (hnh 10.4) m phng tng t t st mt sn dc n gii hn trn
ca tng mao dn (TMD). l vng m treo. Bn cht vt l ca thng s SS - m ng rung
(AR). Bn cht ca lng m XS - nc mao dn. C ch duy nht tiu hao lng m XS l bc hi:
(DACH) XS SS (DADR).
(10.46)
P E
A3
A2
XAHA3
A1
HA2
HA1
PS
SS
XS
A0
QCH
B1
XB
HB
B0
CH2
C1
XC
XCH
HC
C0
CH
XD
D1
152
CH1
(10.47)
c ngha l khi lng m lm bo ha phn trn b A, in trng v bc hi. Ngun m cung cp cho qu
trnh T2 l XA, ngun cung cp cho qu trnh T1 ly t cc b B, C, D(XB, XC, XD).
Nh vy 5 qu trnh trao i m theo phng thng ng u c th xy ra song song, mi qu trnh
u c nhng iu kin tn ti ring, quy lut din bin ring, chng b sung m cho nhau hoc tiu hao
m ca nhau:
S1
S2
S3
S4
QCH
. Ma
. Bc hi
153
. Thm qua cc ca y
. Truyn m ln T1
. Truyn m xung T2
Trong cc dng tn tht cn cha cp n vai tr ca thm ph thc vt. Hon ton hp l nu cho
rng thng s HA1 m nhn chc nng .
Dng chy mt ch xut hin khi XA > PS + HA1 thng s HA2, HA3, xc nh c im cu to ring
bit ca sn dc v khng c ngha vt l c nh, biu thc (PS + HA1 - XA + SS - XS) xc nh lp tn
tht ban u.Gi tr ca HA1, xp x vi lp nc ma khng gy ra l v iu ny hon ton c th xc
nh c khi i chiu qu trnh ma v qu trnh dng chy.
Cc thng s HB, HC, HD nh gi cc tn tht ban u trn cc tng khng thm tng i. Theo s
nghin cu ca gio s A. N.Bephany cng cc cng s ca ng, qu trnh thm qua tng khng thm
tng i trit gim rt nhanh theo thi gian. S thm n nh t c ch sau 15 -30 pht ngay c trong
trng hp cc tng t hon ton kh. Trong thc t thi on tnh ton t thng ln hn nhiu thi gian
ny v iu cho php coi HB, HD l cc hng s. Gi tr ca HB, HC, HD ch vo khong vi mm.
Trong m hnh, tc dng iu tit ca sn dc t ng c xt thng qua cc b cha xp theo
chiu thng ng. Nhng hiu qu ca tc ng ny khng mnh v c th coi tng dng chy qua cc
ca bn ca b YA2 + YA1 + YB2 + YC1 + YD1 ch l lp cp nc ti mt im. y l mt yu im ca
m hnh TANK so vi cc m hnh khc nh SSARR. Bn thn tc gi M.Sugawara nhn thc r iu ny
v khc phc n bng cch cho php dch chuyn nhn to nh l i mt thi gian T.
C th s dng thm mt b cha tuyn tnh XK m phng tc ng iu tit sn dc. Nh vy,
tng dng chy (YA2 + YA1 + YB2 + YC1 + YD1) trc khi vo b iu tit lng sng CH phi qua b iu
tit sn dc XK. C ch hot ng ca b XK nh sau:
Tnh lp cp nc ti mt im ti thi im:
CK (I) = YA 2 + YA1 +YB2 + YC1 + YD1 ,
(10.48)
(10.49)
trong XK1, XK2, XK3 l cc thng s v m bo iu kin XK1 + XK2 + XK3 = 1. Hin nhin, nu trong
(10.49) cho XK2 = 1; XK1 = XK3 = 0 th b XK mt tc dng v tr li nguyn bn m hnh TANK ban
u.
4. M hnh TANK kp
154
5. Chin lc d tm thng s
Trong hi ngh quc t v l v tnh ton l (15-12 thng 8 - 1976, Leningrat) M. Sugawara nhn nh:
" Do cu trc phi tuyn vi cc b cha sp xp theo chiu thng ng, cha c phng php ton hc hu
hiu no xc nh cc thng s ca m hnh TANK, cch duy nht l th sai". Quan im ny c mt
s nh ng dng tn ng.
Phng php th sai khng gy kh khn g ln i vi nhng ngi c kinh nghim s dng m
hnh. Nhng i vi nhng ai cha quen m hnh, khi s dng cch th sai s rt lng tng v gp phi kh
khn. Gio s L. C. Kuchmen v V.I.Koren cng by t rng m hnh TANK hin nay c coi l mt
trong nhng m hnh tt nht, nhng do c qu nhiu thng s, trong c nhng thng s c phn nghn
(0.001) gy phn e ngi v kh khn vi ngi s dng cha quen m hnh. Ngoi cch th sai, cn thit
phi xy dng nhng thut ton khch quan d tm thng s. Nm 1979, M. Sugawara xut phng
php "la chn t ng thng s m hnh". S la chn t ng c thc hin khng phi bng cc
phng php ti u ho (tm kim cc tr phim hm mc tiu) m bng cch th sai, nhng c thc
hin t ng trn my tnh. Nm 1984 chng ti vn dng phng php ti u ho Rosenbroc kt hp vi
nguyn l "phc tp ho dn m hnh" do gio s L.C.Kuchmen xut.
a) Phng php th sai
Phng php th sai i hi ngi s dng phi nm vng tnh nng hot ng ca tng thng s.
Ton b cc thng s ca m hnh TANK c th chia lm 2 loi: thng s c th nguyn (HS, PS, SS, HA3,
HA2, HA1, HB, HC, HD, H, TB, TB0,TC, TC0) v thng s khng th nguyn (A1, A2, A3, A0, B1, B0, C1, C0,
D1, D0, XK1, XK2, XK3, CH4, CH2). Hin nhin l cc thng s th nguyn s thay i theo thi on tnh
ton t. Bn cht ca cc thng s ny l cc thng s tn tht, khi kt hp vi cc thng s ca y s gy
nn hiu qu tr trong qu trnh dng chy. Cc thng s ca bn (A1, A2, A3, B1, C1, D1) trc tip tc ng
n ln nh l, trong A1, A2, A3 tc ng n cc nh l ln.
Tnh nng hot ng ca cc thng s ca bn v cc thng s ca y c th c m t tng qut
nh sau:
- lm thay i dng ng qu trnh, cn phi iu chnh (+). Th d, mun ng qu trnh
nhn hn, phi tng (+) v ngc li.
- lm thay i tng lng dng chy trn l, cn iu chnh /(+). Th d, mun lm tng lng
dng chy m khng bin i dng qu trnh, cn phi tng v gim , gi (+) khng i v ngc li.
Trong qu trnh th sai, phi lun lun theo di s cn bng nc hp l trong tng b. Lng m
trong tng b (XA, XS, XB, XC, XD, XCH) lin tc bin i trong qu trnh tnh ton, sau mt chu k cc
lng m ny phi t c nhng tr s hp l.
Th d, chu k hot ng ca b nc ngm D l mt nm (t cui ma kit nm nay n u ma l
nm sau), sau mt nm hot ng, XD cui ma kit phi t tr s hp l ph hp vi phng trnh cn
bng nc vit cho mt nm (X =Y + Z U). Chnh lch gia XD u v cui nm phi ph hp vi
U. Trong c mt chui nm hot ng XD khng c nh hn mt gi tr tng ng vi mt lu lng
dng ngm n nh. Nu b D c xu hng tr nhiu hn tho, XD s c xu th ln dn theo thi gian,
dng chy kit cc nm cng v sau cng ln v ngc li. Bt k s ph v cn bng nc no trong cc
b u dn n s khng n nh ca b thng s v s bt hp l trong thnh phn dng mt, dng st mt
v dng ngm. Khi tin hnh th sai, cn phi nm c y cc thng tin v cc thnh phn dng chy,
v cc thnh phn trong phng trnh cn bng nc tng b, ng lc cc din bin cng nguyn nhn gy
ra s mt cn bng, t c sch lc hiu chnh thch hp. Cc b C, B, A s c cc chu k hot ng
155
ngn hn. Ngay trong b A chu k hot ng ca phn trn v phn di rt khc nhau. Phn trn ca chu
k tng ng vi thi gian mt trn l, phn di c chu k hot ng xp x mt nm. Nu thy XS sau
khi t n trng thi bo ha SS ri khng thay i na th chng t PS chn qu ln, lng m trong
phn trn lun lun bc hi.
b) La chn t ng thng s m hnh theo M. Sugawara
Y1
Y2
A0
B1
Y3
B0
C1
Y4
C0
D1
Y5
Thi on 2: khi
Y1 < CY v (Y1 + Y2) > CY.
Thi on 3: khi
(Y1 +Y2)< CY v(Y1 +Y2 + Y3) > CY.
Thi on 4: khi
156
~
RQ( I ) = Q ( N ) / Q( N )
N
I = 1,...,5
~
~
log Q ( N 1) log Q ( N )
RD = N
I = 1,L ,5 .
1 log Q( N 1) log Q( N )
N
~
trong Q l lu lng thc o, Q l lu lng tnh ton, I l ch s ca cc thi on, N l s ngy ca
mi thi on I m c hiu s [Q(N-1) - Q(N)] dng.
Nguyn l ca vic t ng iu khin thng s nh sau:
- Khi RQ(I) > 1 RQ(I) < 1, phi gim (tng) thng s ca bn, v tng (gim) thng s ca y. Vic
ny c thc hin t ng bng cch chia thng s ca bn cho RQ(I ) v nhn thng s ca ca y
vi
RQ(I ) .
- Khi RD(I) > 1 RD(I) < 1, phi gim (tng) c hai thng s nh nhau. Vic iu khin ny c thc
hin bng cch chia c hai thng s ca bn cho RD(I). Nguyn l iu khin nu trn a n cc cng
thc iu khin sau:
A0=A0(( RQ (1) /RD(1) + ( RQ ( 2) /RD(2)).(1/2)
RQ( 5) .
Trong mt s trng hp, gi tr ca RQ(I) v RD(I) c th rt khc 1. Khi xut hin nhng trng
hp , chng ta gii hn RQ(I) v RD(I) trong phm vi (1/2, 2) c ngha l gi tr RQ(I) v RD(I) ln hn
157
K =
n T
i =1 0
10
11
12
T.S
A1
A2
A3
HA1
HA2
HA3
A0
B1
C1
D1
HB
HC
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
T.S
HD
B0
C0
D0
XK1
XK2
XK3
CH1
CH1
TB
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
T.S
TB0
T
C
TC0
PS
SS
KZ
XA
XS
XC
XD
XCH
Phng php ti u ho khng th thnh cng nu a tt c cc thng s vo ti u ng thi. y,
ti u ho c coi l th sai t ng theo hm mc tiu K vi thut ton Rossenbroc. iu c ngha l
thut ton ti u phi mm do cho php la chn c cc thng s mong mun a vo ti u, do vy
cc thng s u c gn nhn nh bng trn. Qu trnh ti u thng s m hnh phi tun theo nhng
nguyn tc c trnh by trn.
d) Mt s nhn xt
M hnh TANK c nhiu c quan nghin cu ng dng: Trng i hc Thy li, Vin Kh tng
- Thy vn, Vin Thit k Thy li Quc gia, Cng ty Kho st Thit k in 1, Cc D bo thy vn v.v..
Trong qu trnh ng dng ni ln mt s vn :
1. M hnh kh th hin s "tr" ca dng chy so vi ma. Vi c im ny, m hnh thch ng vi
cc lu vc nh. iu ny c th khc phc c bng cch ni tip thm mt s b tuyn tnh v knh
tuyn tnh biu din tc dng iu tit ca lu vc v lng sng. Hon ton c th s dng lp m hnh"
hp en" nu trn trong cng vic ny.
2. Do m hnh c cu to t cc b tuyn tnh, cc thng s ca ra trong mt s trng hp t ra
km nhy. Trn mt s lu vc, dng chy mt ng vai tr ng k (l ln nhanh, rt nhanh), c s phn
ho r rt trong s hnh thnh cc cp lu lng, qu trnh dng chy tng i nhy cm vi qu trnh
ma, nn s dng b nc mt (b A) di dng phi tuyn. Th d, ca A1 th l bc 2, ca A2, A3 c th l
s bc cao hn.
158
3. Xt iu kin ban u. Trong m hnh, tt c cc qu trnh thnh phn nh bc thot nc, tn tht
trn thm thc vt trao i m gia cc vng v cc b thm, in trng, thm thnh dng mt, dng st
mt, dng ngm, din ton l trn sn dc v trong sng c lin kt vi nhau thng qua vic bin i
cc m XA, XS, XB, XC, XD, XCH trong tng b. Rt quan trng vic xt cc m ny ti u thi k
tnh ton. Vic xt iu kin ban u c th tin hnh theo th php sau:
- xt cc m ban u trong phn trn, phn di b A (XA0, XS0) nn chn thi im ban u
tnh ton l lc t c bo ha, thiu ht m trong t coi nh bng 0 ( th d sau mt trn ma ln
gy l r rt). Trong nhng trng hp ny c th coi:
XA0 = PS + HA1,
XS0 = SS.
- C c s cho rng XA, XS c quan h vi m lu vc, do vy, trc thi im tnh ton,
XA0, XS0 c th c xc nh qua mi rng buc ca chng i vi m t theo gio s N.Ph. Befanhi:
Jw= x1 + 0,7x2-4 + 0,5x5-9 + 0,3x10-14 + 0,2x15-30 + 0,1x31-60
y, x1 - lng ma mt ngy trc thi im; x2-4 - lng ma trong ngy 2, 3, v 4 trc thi
im tnh ton v. v..
- nh gi m ban u trong cc b khc (XB0, XC0, XCH0) hon ton c th gi nh tn ti cc
mi quan h bn vng gia chng vi lu lng trc l Q0.
- m XD0 ban u thit lp theo v tr s Q0 bng cch tnh ngc sau khi bit XA0, XS0, XB0,
XC0, XCH0.
(10.51)
trong I1, I2 - lu lng chy vo u v cui thi on tnh ton t; Q1, Q2 - lu lng chy ra u
v cui thi on t; S1, S2 l dung tch h cha u v cui thi on t.
Phng trnh tr lng ca h cha l:
dS
dQ
= Ts
dt
dt
(10.52)
(10.53)
159
Q + Q2
I1 + I 2
t 1
t = Ts (Q2 Q1 ) .
2
2
t I m =
(10.54)
I1 + I 2
v qua bin i ta c:
2
t
t
Q2 TS +
= Q1 TS
+ I m t ,
2
2
t
t
Q2 TS +
= Q1 TS +
Q1t + I m t,
2
2
Q2 =
(I m Qt )t + Q .
t
TS +
2
(10.55)
Nh vy nu bit c lu lng chy vo trung bnh Im lu lng chy ra u thi khong tnh
ton Q1 v thi gian tr nc ca h Ts th c th tnh c lu lng chy ra cui thi khong tnh ton
Q2 theo phng trnh (10.55).
1. M hnh lu vc
- Lng nc n ca mt lu vc kn gm c lng ma v tuyt ri (Hnh 10.7). Mt phn ca
lng nc n ny c gi li trn b mt lu vc lm m t, mt phn bay hi vo kh quyn, phn
cn li s to thnh 3 kiu nh sau:
- Chy trn trn mt t,
- Chy ngm trong t v lp t pha trn,
- Chy ngm trong lp t tng sau, (xem hnh 10.7).
Ngi ta hnh dung mi qu trnh chy k trn nh chy qua mt chui cc h k tip nhau. Lng
nc chy vo h cha u tin ca chui h cha ny chnh l lng chy vo ca h cha tip theo. Tp
hp lng nc chy ra t h cha cui cng chnh l lng nc chy ra ca c lu vc.
tnh c lng nc chy vo ca cc h cha u tin ta phi tnh c ton b lng nc n
ca lu vc, sau tch ring phn tham gia dng chy st mt v dng chy ngm.
a) Tnh lng nc ma trung bnh trn lu vc
Ngi ta thng tnh lng ma trung bnh ngy theo cng thc:
XN =
1 n
ai .xi
n i=1
(10.56)
trong :
xi - lng ma o c trm th i trong mt ngy;
n - s trm o ma trn ton lu vc;
ai - h s trung bnh tnh theo phng php hnh nhiu cnh hoc ly bng t s gia lng ma trung
bnh hng nm trn phn lu vc tng ng v lng ma trung bnh hng nm ti trm o ma th i.
XN - lng ma trung bnh ngy tnh ton.
Khi thi khong tnh ton t ngn hn mt ngy th lng ma trung bnh trong khong thi gian t
l:
Xt = b.XN
vi b l h s chuyn i.
160
(10.57)
b) Tnh m ca t
H s dng chy ph thuc ch yu vo m ca t trn lu vc. Ngi ta ch dng ch s m A
biu th m ca t.
A2 = A1 + (X-Y) - K1E
(10.58)
E=
1 n
i Ei .
n i =1
(10.59)
i - h s trung bnh;
Ei - lng bc hi ngy o c trm th i;
K1 - h s chuyn i, n thay i theo m ca t.
K1 = f1(A).
Trng hp thiu ti liu bc hi hng ngy th dng tr s bc hi trung bnh thng ET nhn vi h s
chuyn i K2. Lc m ca t tnh theo cng thc:
A2 = A1 + ( X Y )
t
K 2 ET .
24
(10.60)
Yng = K 3
Y
t
(10.61)
161
G
Ym = 0,1 + 0,2.
Ym max
Nu Ym Ymmax th ly Ym = Ymmax
YSm = G - Ym.
d) Tnh lu lng chy ra ca lu vc
Sau khi thc hin phn chia lng ma hiu qu thnh 3 phn: lng nc tham gia dng chy mt,
st mt v dng chy ngm, ta coi l lng nc chy vo ca 3 h cha u tin trong 3 h cha tng
tng vi 3 cch to thnh dng chy. Nu bit s h cha ca tng chui n1, n2, n3 v thi gian tr nc
TS1, TS2, TS3ta c th tnh c lu lng chy ra t h cui cng bng cch s dng lin tip cng thc
(10.58). Lu lng chy ra ca lu vc l tng ca cc lu lng chy ra t 3 h cha sau cng.
e) iu chnh thng s
Cc thng s c m hnh lu vc l:
- Cc thng s tnh ma bnh qun trn lu vc ai, b,
- Cc thng s tnh bc hi K1, K2, i,
- Cc thng s n, n2, n3, TS1, TS2, TS3 v T.
- Quan h gia h s dng chy v m = f2(A),
- Quan h tnh lp dng chy ngm K3 = f3(P),
-
Ma ri
Tuyt tan
Lng nc n
Ch s
m A
Lm m t
Chy ngm
Chy di mt
Chy trn mt
Dng chy
Hnh 10.7. S m hnh lu vc SSARR
162
Cc thng s v quan h k trn c la chn gi tr ti u thng qua vic tnh th dn sao cho s sai
khc gia lu lng thc o v lu lng tnh ton l nh nht.
Cho ti nay, vic iu chnh cc thng s ca m hnh SSARR cn cha c t ng ho, v th n
cn l mt cng vic rt phc tp v ph thuc nhiu vo kinh nghim ca ngi iu chnh m hnh.
trn k ra nhiu thng s v quan h, nhng ch c 4 loi sau nh hng nhiu nht ti kt qu tnh ton.
- Cc h s tnh ma trung bnh lu vc ai, b,
- H s TS1 ca dng chy mt,
- Quan h h s dng chy v m = f2(A),
- Quan h ca h s chy ngm vi ch s thm K3 = f3(P).
Ngi ta chn cc thi k c ng qu trnh bin i nhiu (ma l nm nc ln) iu chnh
thng s, sau th li cho cc nm khc.
2. M hnh dng chy trong sng
K4
Qn
H thng sng bao gm cc lu vc nh, cc h cha v cc on sng. Nhng m hnh thnh phn
ny bit, khi ghp li trong m hnh h thng sng cn phi ch n nh hng ca nc vt, hoc
lng nc ly ra ti rung v lng nc chy thm vo on sng do ma trn ng rung, hoc do
nc sau khi ti rung xong c tho ra sng. Tt c qu trnh tnh ton c thc hin trn my
tnh theo cc chng trnh mu.
163
Si
k
dz
= Pi + Qi, k
dt
i =1
(10.62)
trong Pi l lng ma hiu qu trn mt th i, n thay i theo thi gian t; Pi = f1(t). Gi tr Pi bit
c t ti liu o c ma v thm.Si - din tch mt nc th i ng vi su thay i th cng bin i
theo Si = f2(zi), Qi,k l lu lng nc chy t th i vo th k, theo gi thit Qi,k l hm bc nht ca Zi
v Zk.
Qi ,k = f3 ( Zi , Zk )
Lng nc chy gia hai lin nhau c th tun theo cc qui lut chy loi sng v loi b trn. Khi
chy loi sng, dng chy khng chy tn tht cc b v lu lng tnh theo cng thc Stric-l:
Qi,k = AR2/3J1/2
(10.63)
vi
A: l din tch mt ct t gia hai th i v th k.
R: bn knh thy lc ca A v J l tc mt nc, l hng s. V A, R, J, u l hm s ca mc
nc gia hai i v k cho nn:
Qi , k = f ( Z i , k )
(10.64)
vi Zi,k = Zi + (1 ) Z k . y hng s 1.
Khi chy loi b trn th thng gp hn c loi chy qua p trn nh rng. Lu lng qua ngng
ca trn ph thuc vo kch thc ca trn, mc nc thng lu v mc nc h lu. Cc cng thc tnh
ton trnh by trong cc gio trnh thy lc.
164
(10.65)
Q ( ) = Q n + 1 + (1 )Q n
i, k
i, k
i, k
hng s t chn trong khong 0 1
Nu chn = 0 th Qi , k ( ) = Qin, k , do tt c cc s hng v phi ca phng trnh (11.65) l
bit, ta tnh ngay c gi tr Zi v tri, t tnh ra c Zi thi im (n + 1)t theo cng thc:
Zin +1 = Zin + Zi .
V mt c cu tnh ton, chn = 0, s rt n gin. Nhng = 0 ta phi chn t nh, sao
cho c th coi lu lng Qi,k khng thay i nhiu trong khong t, bo m iu kin:
Qi, k ( ) = Qin, k .
Thng ta phi chn t < 30 pht. Vic chn t nh, dn ti thi gian tnh trn my tnh tng ln
nhiu. Ngi ta thng chn 0 c th la chn t di hn (t 6 gi n 72 gi). Khi chn 0
phng trnh (10.65) c gii theo phng php s m.
Nu chn =1 ta c:
Qi, k
( )
= Qin, k+1 .
(10.66)
Qin, k+1 -l lu lng chy t th i sang th k thi im t = (n+1)t ta cha bit c cho nn
n +1
dng php khai trin Taylo chuyn Qi, k thnh mt chui cc gi tr thi im t = nt bit. Khi b
n +1
=Q
n
i, k
Qin, k
+
Z i
Zi
Qin, k
Z k .
Zk
(10.67)
Si
Qin, k
Qin, k
Z k + Li .
+
Z
+
t
i
k Zi
k Zk
(10.68)
165
= {1, ..., n}
Th d: 1- tr s trung bnh, 2 - khong lch qun phng hoc phng sai, 3 - mmen tm bc 3
hoc h s lch Cs . T chui quan trc, lun lun c th thu c cc c lng i vi mi i. M hnh ho
chui dng chy c ngha l xc nh ton t chuyn i chui cc s ngu nhin (1),..., (n) thnh chui
dng chy Y1, Y2,..., Yn sao cho m bo s tng t thng k no :
Y (i) = L(){(i)}, i= 1,2,..., n.
Bn thn ton t chuyn i L cng ph thuc vo b thng s thng k c dng lm tiu chun
tng t. Cc m hnh ngu nhin c quy thnh tng lp tu thuc vo tiu chun tng t , cn bn
thn tng m hnh c th c phn bit bi chnh ton t L. Trong thy vn, lp m hnh ngu nhin c
bit quan trng l lp m hnh ngu nhin Markov. T chui dng chy nhn to (m hnh) c chiu di n
tin hnh xy dng b thng s , tng ng vi b thng s thc o. Ta ni rng chui dng chy m
hnh tng t vi chui thc o nu:
i 0 vi mi i khi n.
Nh vy i l c lng thu c t chui quan trc c chiu di n, nhng trong khi m hnh ho, i
ng vai tr c trng ca tng th. Hin nhin ln m hnh ho khng gp phn lm tng thng tin trong
vic xc nh cc thng s i m ngc li, chnh cc thng s i l c s ca vic m hnh ho. Do vy,
khi bt u m hnh ho, b thng s i phi c xc nh tin cy. iu ny hon ton ph thuc
vo chiu di n ca chui quan trc {Xi}. Vic b sung thng tin (phc hi s liu) v dng chy ca chui
quan trc c thc hin bi cc m hnh tt nh "ma - dng chy" c trnh by trong phn trn.
M ( j) =
1 n
X (t / j )
n t =1
2.Phng sai:
2 ( j) =
1 n
2
[ X ( t / j ) M ( j )]
n t =1
3. H s lch:
nk
3
x(t / j ) M ( j )
1 t =1
C ( j) =
s
n
3 ( j)
166
1
r (kj ) =
nk
x(t / j ) x(t + k / j )
t =1
(kj ) (k ' j )
vi:
1
nk
1
(kj ) =
n k
nk
X (t / j ); M (k ' j ) =
t =1
x (t / j )
t =1
nk
1/ 2
1
nk
nk
X (t + k / j )
t =1
1
; (k ' j ) =
n k
x (t + k / j )
t =1
nk
1/ 2
5. H s tng quan dng chy thng u vi thng v thuc cc nm khc nhau t v t+k:
nk
1
r (k , u , v) =
nk
x(t / u ) x(t + k / v)
t =1
(k , u ) (k ' , v)
Trong thc t tnh ton thy li, b thng s thng c chn lm tiu chun tng t nh sau:
= {M, ,
Cs
}{r}
vi:
M = {M(j),j}, = {(j), j}
Cs
= { Cs (j), j}
r = {r(k,J),j v K = 1; r(k,u,v), u v k = 0}
167
phi xt s phn b ngu nhin xung quanh tr bnh qun iu kin Ki+1. S phn b ny c xc nh bi
ng tn sut iu kin vi cc thng s:
a. Tr bnh qun iu kin
Ki+1 = 1 + r(Ki-1)
b. H s Cv iu kin
C
v i +1
1 / 2
C (1 r 2 ) + 2r(1 r) K
v
i
=
1 + r( K 1)
i
c. H s Cs iu kin
Cs i+1 =
2Cv (1 r 3 ) + 3r(1 r) 2 K i .
(1 r) 2 + 2 r(1 r) K i
3/ 2
S hng th 3 trong phng trnh truy hi phn nh dao ng ca i lng ngu nhin iu kin
xung quanh k vng ca n.
Ki+1= K
i+1+i+1
Cvi+1 .
1, 2,.... n
thnh chui dng chy nm nhn to c di n tu :
Q1, Q2,..., Qn
168
hay h s phn phi dng chy khng u trong nm d (do Andryanov ngh). Gia hai h s ny tn ti
mi quan h: + d =1
Thy rng q = Q/ Q l cc h s mun c tr s bnh qun q = 1,0; - phn dng chy c bn ca
qu trnh; d - phn dng chy l. Cc tr s thay i hng nm v tr s bnh qun trong c thi k quan
trc n nm s biu din dng dinh dng ca mt con sng. Nhng cng trnh nghin cu v lnh vc ny
cho thy h s ph thuc vo cnh quan a l v cc iu kin t nhin khc ca lu vc v bin ng
trong mt din rng t 0,1 cho cc vng bn sa mc n 0,85 cho cc vng sng m t (c mt ao h
20%).
Chn hoc d lm thng s hnh dng, c th tin hnh xc nh gi tr cho tng nm i vi mt
con sng c th v xy dng quan h tn sut dng chy nm P. c im ca mi quan h ny rt khc
nhau, vi nhiu sng l mt quan h tuyn tnh, i khi nghch bin. Trong nhiu trng hp c th mi
quan h ny khng tn ti.. xt mi quan h gia lng dng chy nm vi dng phn phi dng chy
trong nm, cc Frangmen c phn loi v a vo cc " hp ng" khc nhau. Cc hp ng c xp
theo mc nhiu nc, t nc. Chng hn c th phn chia ba loi hp ng; hp t nc, bao gm
nhng Fragmen c tn sut dng chy ln hn 0,66; hp nc trung bnh c P = 0,33, P = 0,66 v hp
nhiu nc c P < 0,33. S hp ng c th t 3 n 10, ph thuc vo mc cht ch ca quan h gia
v P. Theo kinh nghim thc t, s hp nn ly t 3 5. Vic tng s hp khng a n mt s chnh
xc ho no thm, m i khi t ra tha.
Phng php Fragmen i hi 2 php th ngu nhin, (pht 2 chui s ngu nhin i v i). Chui i
dng to chui lu lng bnh qun nm Qi theo thut ton m t phn trn. Sau khi c Qi, tin hnh
chn "hp ng" Fragmen. Dng Fragmen c th c xc nh theo s ngu nhin th 2 i theo s rt
ngu nhin mt qu cu c nh s ra khi "hp ng" chn v sau li hon tr li. Bng cch nhn
cc tung ca Fragmen c chn vi lu lng bnh qun nm Qi s c ng qu trnh lu lng m
~ , trong n l tng s
hnh. Xc sut lp li nguyn vn mt qu trnh lu lng rt nh v bng 1/n. n
~ - di chui m hnh 1000 nm c to ra t 50 Fragmen, xc
Fragmen (bng tng s nm quan trc) n
sut lp li mt ng trong s 1000 ng l 0,0005. Phng php Fragmen cng c lun chng trn
phng din l thuyt. TheoV. C Pugartov, mt hm ngu nhin bt k c th c biu din di dng
mt s t hp tuyn tnh cc hm ngu nhin c bn dng sau:
X(t) = f(t),
trong - i lng ngu nhin thng thng, cn f(t) hm s khng ngu nhin. gi l php phn
tch chnh tc hm ngu nhin. Mt tp hp bt k cc th hin ca hm ngu nhin X(t) c th thu c
bng cch bin i n gin t l th X(t) theo trc tung. y tt c cc tnh ngu nhin c tp trung
vo h s , cn mi ph thuc ca n vo thi gian c tp trung vo hm f(t).
Phng php Fragmen cng da trn vic p dng cc hm ngu nhin c bn:
Qi (t) = Qi qi (t )
trong tnh ngu nhin c tp trung vo lu lng bnh qun nm Qi , cn tnh ph thuc thi gian
c biu hin qua Fragmen qi (t).
169
F =
(Q
i =1
Q t ) i2
(10.69)
F =
i =1
m
n
(Q
j =1
Q t ) 2j + 2 ( Q dm
Qt
) 2 + 5 (T d Tt )
i
(10.70)
hoc c dng:
n Q
Td Tt
Ld Lt
dm Q tm
F =
+
+
Qdm
Td
Ld i
i =1
(10.71)
trong i l s trn l c tnh i = 1,2...n cn j l s thi on tnh ton trong 1 trn l j = 1,2...m. (Q Qt) l chnh lch gia lu lng thc o Q v lu lng tnh ton Qt thi im t=jt tnh t khi bt u
trn l. Qdm l lu lng nh l thc o, cn Qtm l lu lng nh l tnh ton.
Td, Tt tng ng l thi gian l thc o v tnh ton. L,Lt l thi gian ko di ca trn l thc o v tnh
ton. Ni chung tt c hm mc tiu s dng trong thy vn u l hm phi tuyn ca cc thng s, do
vic la chn cc thng s ti u thng phi tnh qua nhiu ln lp.
2. La chn thng s ti u: C hai phng php thng hay s dng nht:
- Phng php d tm theo hng dc nht: Cho hm mc tiu F vi n thng s: x1, x2,..., xn.
F = F(x1, x2,..., xn) = F(x).
f
f
f
i+
j+
k
x
y
z
170
171
Chng 11
QUN L CHT LNG V BO V MI TRNG NC
Ngun nc rt phong ph bao gm ngun nc mt v nc ngm trong lng Tri t.
Nc l thnh phn c bn ca c th sinh vt, l mi trng ca s sng. Ngy nay mc pht trin
ca kinh t rt nhanh, nhu cu v nc ngy cng tng. Vn s dng hp l ngun nc v bo v
ngun nc trong sch l mt vn ln, cp thit i vi con ngi hin nay v trong tng lai.
p ng yu cu trn, i vi cc ngnh dng nc phi nghin cu cc vn :
- nh gi cht lng ca ngun nc s dng.
- nh gi v d bo mc nhim bn ngun nc, nghin cu cc bin php hn ch i n loi
tr tnh trng nhim ngun nc.
cng l hai ni dung ch yu gii thiu trong chng ny.
172
Ngun nc s dng ca con ngi phn b khng u theo khng gian v thi gian. Theo khng
gian, do nh hng ca iu kin kh hu, mt m tng ni m lng ma c th rt khc nhau. Ni ma
nhiu lng ma nm c th my ngn mm, ni ma t ch vi trm mm, thm ch khng ma. Th d
lng ma trung bnh ti Haoai 12.092, R-uy-ni- ng 12.000 mm, Ca-m-run 10.470 mm v mt s vng
xch o l nhng ni ma nhiu.
Vit Nam, ma rt phong ph, tm ma Bc Quang thuc thung lng sng L, lng ma nm bin
i t 1.500 n 2.500mm. Ma rt t l cc vng sa mc, lng ma nm thng di 100mm. Trn ton
Tri t lng ma nm bnh qun l 880mm, trn cc lc a t 670 n 750mm.
V bc hi bnh qun nm trn cc i dng 930 n 1.070mm, trn lc a t 420 n 500 mm. Nh
vy, trn i dng, lng bc hi hng nm ln hn lng nc n 100 mm, cn trn lc a, lng ma
ln hn lng bc hi n 250 mm.
Lng nuc tha trn lc a chnh l lng dng chy trn cc dng sui chy ra i dng. Do ma
phn b khng u m lng dng chy trn cc sng sui cng phn b khng u. Trong 144,5. 106 km2
lc a, c 6.106 km2 hon ton khng c dng chy. Mt t ao h nhng vng ch yu l do nc
ngm cung cp nn nc tng i mn.
Vng dng chy rt ngho chim khong 32 triu km2, trong chu u v chu 18 triu km2, chu
Phi 9 triu km2, chu c 4 triu km2, cn li l mt s vng chu Nam M.
Vng c dng chy rt phong ph thuc lu vc ca 21 con sng t 10 vn km2 n 1 triu km 2
chim ht 28,4 triu km2. Sng Hng v sng M Kng cng thuc loi sng va c lng dng chy ln.
Theo thi gian, s phn b khng ng u th hin c tnh bin i theo ma ca ma v dng
chy, l ma ma v ma kh hay ma l v ma kit. Ma ma, l cng l ma nc hay gy ng.
Ma kh, kit cng l ma thiu nc cho con ngi.
Mc pht trin kinh t khng u trn th gii khin cho nhu cu s dng nc cng khng ging
nhau gia cc nc, cc khu vc. Vn tha nc, thiu nc tr thnh vn quan trng i vi s pht
trin ca loi ngi hin ti v tng lai.
C th phn thnh hai loi nhu cu s dng nc, nhu cu nc cho sinh hot v nhu cu nc cho
cc ngnh kinh t cng nghip, giao thng vn ti. Ngy nay, nhu cu nc bnh qun ti thiu cho sinh
hot ca mi ngi/ngy l 5lt. cc nc pht trin, nhu cu nc mi ngi bnh qun trn 500
lt/ngy. Ch tnh mc nc 250 lt/ngy th mt triu dn H Ni mi ngy cng cn 25 vn m3, trong
nm c th dng cn hai h cha nh h Sui Hai (H Ty), t cho thy lng nc dng cho sinh hot
con ngi khng phi l nh, nht l trong cc nc pht trin. Trc y, vi 4,7 t dn s th gii, nhu
cu nc sinh hot t 9 n 10 t m3 mi ngy. D tnh sau nm 2.000 dn s th gii n trn 6 t ngi,
khi nhu cu nc sinh hot s cn ln hn nhiu.
Nhu cu nc cho cc ngnh kinh t cng rt ln, ch yu cho cng nghip v nng nghip. i vi
nng nghip, nc l nhu cu thit yu cho sinh trng v pht trin ca cy trng. Vic m bo nhu cu
nc cho cy trng c tc dng quyt nh i vi nng sut cy trng. V vy vic pht trin cc bin php
thy li, m bo ch ng ti tiu nc l rt quan trng trong pht trin nng nghip. Nhu cu nc
dng cho cng nghip cng rt ln, nht l trong cc nc cng nghip pht trin; nc dng trong cng
nghip ra sch cc cht bn trong cc vt liu sn xut, nho ra vt liu, lm dung mi cho cc
173
phn ng ho hc trong quy trnh sn xut, lm ngui thit b, lm lnh sn phm... Th d trong mi giy
ng h, mt nh my nhit in 1 triu kw cn t 60 n 70m3 nc lm ngui my. Lng nc cn
sn xut ra mt s loi sn phm cng nghip c trnh by trong bng sau.
Lng nc trn ch mt t 10 n 15% trong qu trnh sn xut, cn li nc cha cc cht bn, cht
c ca qu trnh sn xut sinh ra gi l nc thi cng nghip. Nc thi cng nghip cha qua x l tho
chy vo ngun nc s gy nn tnh trng nhim.
2. Khai thc v s dng ngun nc ngy nay
Nc l mt ti nguyn thin nhin v cng qu gi, con ngi ngy cng c gng khai thc, s dng
c ngun nc mt v mt nc ngm. Mc khai thc s dng ngun nc hin nay cn khc nhau gia
cc nc, cc khu vc.
Ngun nc mt c s dng, khai thc trit nht vo mc ch pht in. Nhiu nc trn th
gii t trng thy in trong ton sn lng in quc gia t ti nh cao nh Thu S, Na Uy, Thy
in xp x 100%; i Nh Lan, Cng G 95%, Cng ha Dn ch Nhn dn Triu Tin 90%... Ngoi pht
in, ngun nc mt c s dng rng ri cho nhiu mc ch khc nh ti, nui c, giao thng
thy, nc dng cho cng nghip... Nhm hn ch nhng nh hng phn b ngun nc mt khng u
gia cc vng, ngy nay c nhiu h thng cng trnh, knh dn ln c xy dng dn nhng lng
nc khng l t vng ny sang vng khc s dng.
Trong s 37.000 t m3 nc tun hon trn a lc trong mt nm, lng nc cha di t gn
13.000 t chim 35%. Cng vi khai thc s dng ngun nc mt, ngun nc ngm ngy cng c ch
khai thc, cung cp nc cho sinh hot, nc ti cho cy trng. Hung - ga - ri bt u khai thc
mt ti nc ngm tr lng khong 4.000 t m3. Nhng nc c nhiu cng trnh khai thc nc ngm
hin nay l Lin X (c), M, Hungari,... vng San ph rng xt c c trn 2.000 my bm ngm ti
cho 54.000 hc ta. Dng nc ngm cung cp nc cho sinh hot thnh ph th nc no cng c. Mt
s ni trn th gii khai thc nc ngm qu mc gy ra tnh trng st ln nghim trng.
Ti nhng khu tp trung dn c, khu cng nghip nhng nc pht trin, ngun nc c s dng
trit nhng tnh trng thiu nc vn xy ra ti nhiu ni. Ngc li, ngun nc ng k cha c s
dng trong nhng nc km pht trin.
Sn phm
Nhm
Gang
Cao su
Kn
Thp
Du ho
Giy
Si
Ni lng
Cht do
M chnh
Nc chm
Min
ng
Luyn thp
Cn thp
Phn m
Phn ln
Vi
174
n v sn phm
(tn)
Lng nc cn
(m3)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1.000m
1500
31
2.500
1.400
25
18
200- 900
600
2.500-3.500
500
5.000
300
100
100
165
140
630
130
50
3. Vn thiu nc
175
Tuy nhin, do tnh trng nc thi nh my cng nghip chy ra cc sng khng qua x l nhim, nn
tng ni, tng lc tnh hnh nhim ngun nc ln ti mc bo ng, nht l cc on xung quanh
mt s nh my cng nghip ln nh nh my in Yn Ph (H Ni), nh my in Ninh Bnh, khu cng
nghip Vit Tr... Kt qu phn tch mu nc thi cho thy tiu chun cht lng nc thi ca nhng nh
my ny vt qu xa gii hn cho php. y cng l mt vn cn gii quyt trong qu trnh pht trin
nn kinh t ca t nc ta.
176
Cc cht bn trong nc phn ln l cc cht hu c, chng khng phi l nhng cht c cho cc
sinh vt sng. Chng khng nh hng n pH. Trong nc, hu ht cc cht hu c b tc ng phn
hu ca cc vi sinh vt thnh cc hp cht n gin. Trong qu trnh vi sinh vt cn xy. Nu lng cht
hu c trong nc cng ln v mt vi sinh vt cng cao th lng xy cn thit cho qu trnh phn hu
yu cu cng nhiu. Lng xy cn thit cc vi sinh vt phn hu cc cht hu c trong mt n v mu
nc l nhu cu xy sinh hc BOD. n v ca BOD l mg/l. Thng thng xc nh BOD ngi ta
phn tch mu nc trong iu kin nhit 200 C trong thi gian 5 ngy. BOD o c gi l BOD5.
Phn tch BOD trong mt mu nc th nghim cha trong mt bnh thy tinh c th thy qu trnh s
dng xy ca t bo vi sinh vt chia thnh hai giai on. u tin nhn ca t bo vi sinh vt dng xy
phn hu cc cht hu c, ly nng lng cho n ln ln. Giai on ny din ra trong khong t 18 n 36
gi. Tip theo l giai on cc t bo vi sinh vt dng xy xy ho hay cho qu trnh trao i cht bn
trong cc t bo vi sinh vt. Giai on ny khng di hn 20 ngy. Tc ca phn ng trong giai on
u thng gp t 10 n 20 ln tc ca giai on sau, nn ng cong BOD trong giai on u cng
rt dc, sau thoi dn.
177
Qu trnh s dng xy trong th nghim trn c th biu th di dng cng thc ton hc nh sau:
Gi L l lng xy ha tan trong nc. Trong qu trnh s dng xy ca vi sinh vt, s bin i ca L
theo thi gian c dng:
dL
= KL
dt
(11.1)
(11.2)
trong L0- tng s lng xy s dng trong phn ng, Lt - BOD cn li thi im t.
t y = L0- Lt th y l tng s xy s dng hoc BOD s dng sau thi gian t, th phng trnh
(11.2) c th vit thnh:
y = L0(1- e - Kt)
(11.3)
y = L0(1 - 10K't)
(11.4)
hoc
trong : K' - h s tc trung bnh ca phn ng trn c s c s 10. Quan h gia K v K' nh sau:
K = 2,303K'
Loi nc thi
K'(1/ ngy)
Nc thi cha x l
0,15- 0.28
0,12 - 0,22
Nc thi x l vi sinh vt
0,06 - 0,10
Nc sng t nhim bn
0,04 - 0,08
Trong phng trnh (11.3) h s K ph thuc s lng v c tnh t nhin ca nhng cht hu c c
trong ngun nc thi. i vi dng nc thi giu cht hu c, tc s dng xy trong giai on mt rt
nhanh nn h s K ln. i vi dng nc thi x l, lng cht hu c cn thp, cho nn hu ht lng
xy dng trong giai on 2. H s K trong trng hp ny thp hn trng hp trn nhiu.
Hai h s K, K' u l n s trong phng trnh BOD, chng c th tnh ton gin tip da vo s liu
thc o.
3. S xy ho trong phn ng BOD.
y = L0 (1 e Kt )
v theo qu trnh
178
vi tc chm hn.
Trong mt s iu kin, c th c hai qu trnh xy ho trn xy ra ng thi. Nhng ni chung, s ni
t rt ho ch bt u khi nhu cu cc bon tho mn. Biu thc ton hc ca phn ng s gm hai phn.
y = L0 (1 e K1t ) + LN (1 e K 2t )
trong :
L0 - nhu cu xy ho ti a cho cc bon nt nt ho;
LN - nhu cu xy ho ti a cho ni t rt ho
K1 - h s tc ca s cc bon nt ho;
K2 - h s tc ca s ni t rt ho.
C6H5OH7+7O2 CO2+3H2O
COD l thuyt =(1.000)(224)/94 = 2.383mg.
Khng phi tt c cc cht hu c u d dng b xy ho hc. Cc loi ng, cc cht bo c cu
trc mch phn nhnh thng d b xy ho hon ton. Cn benzen, toluen khng b xy ho. Cc axt
amin, cc axt c cu trc mch thng c th hon ton b xy ho khi c cht xc tc l sunfat
nhm(Ag2SO4) tham gia.
Ngoi cc tnh l thuyt, COD cng c trong s tay ''Nhng phng php tiu chun kim tra cht
lng nc v nc thi''.
2. TOD l nhu cu xy tng cng, cn thit cho hai qu trnh xy sinh hc (BOD) v xy ho hc
(COD). n v mg/l.
3. TOC l tng s cc bon hu c trong mt n v mu nc. TOC c xc nh nh dng c phn
tch cc bon.
179
Thnh phn
Cht rn ha tan
100- 600
Tng s cht rn
450- 1.250
100- 500
NH3
5- 35
Cht hu c cha ni t
5- 50
- Nc thi t cng nghip dt, da, giy cng nhiu cht hu c c th x l nh nc thi sinh hot,
tuy nhin, vic x l ho hc i khi trc qu trnh x l bnh thng.
- Nc thi t cng nghip sn xut cht t nh lc du, khai thc kh t,.... , hoc t cng nghip
ho hc nh sn xut phn bn, ho cht, thng cha t cc cht hu c, nhng li cha nhiu cht ho
hc, cht c c hi cho mi trng sng.
180
c o bng tng s cht rn ha tan (TDS) trong nc. TDS nh hng trc tip ti s pht trin ca cy
trng. Khi TDS ln hn 1.000mg/l tc pht trin ca cy s b hn ch r rt. Thng s khc l kim,
biu th qua ch s hp th Natri (Na) ca nc, y cng l thng s quan trng ca cht lng nc ti.
i vi nc dng cho sinh hot i hi cht lng phi c bit cao hn cc ngnh dng nc khc
v c lin quan trc tip ti sc kho ca con ngi. Hin nay vic cung cp nc cho sinh hot trong cc
nc pht trin v cc nc ang pht trin c nhng c im khc nhau: Trong nhng nc pht trin,
a s dn c dng nc cung cp t cc nh my cp nc. Lng nc ny ly t ngun nc mt hoc
nc ngm, qua mt qu trnh lc v x l lm sch c bit. Ngc li trong cc nc ang pht trin
v km pht trin ngun nc mt vn cn c dng ch yu v trc tip trong sinh hot ca phn ln dn
c khng qua x l nhim. T c im ny cho thy ngun nc mt nhng nc ang pht trin phi
c bo v v phi m bo cht lng cao hn so vi yu cu cht lng thng thng cc nc pht
trin.
bo v sc kho con ngi, nc cung cp cho sinh hot cn hon ton tinh khit, khng mu
khng mi, khng c cc vi khun gy bnh v duy tr mc thp nht cc cht hu c, v c trong nc.
Cht lng nc dng cho cng nghip c hai mc khc nhau: nc c cht lng cao dng trong
cc qu trnh chng ct cng nghip ho hc un, hp ca cng nghip ch bin thc phm,... v nc c
cht lng thp hn dng cho qu trnh lm lnh sn phm, lm ngui thit b, my mc. Ngun nc
ngm, qua x l c bit thng l ngun ch yu cung cp nc c cht lng cao, cn ngun nc mt,
cung cp nc cht lng thp hn cho cng nghip.
i vi nc cho nui c cn kh b ht nhng cht c hi i vi i sng ca c. nh hng ca
chng ph thuc lng cht c. nh hng nhim c s tng khi nhit nc gim thp.
Trong cc khu vc nhim, do nc thi sinh hot hay nc thi cng nghip thc phm, lng xy
ha tan trong nc s gim i do s phn hy cht hu c, l ngun thc n cho c. Nhng nu lng
cht hu c qu ln so vi nhu cu ca c th li l nguyn nhn gy nhim, lm gim lng xy ha
tan, nh hng ti i sng ca c. Nhu cu xy cho c c nhiu ngi nghin cu v kt lun
khong thi gian duy tr lng xy ha tan 4mg/l c coi l mc thp nht c c th sinh sng c.
181
Trong qu trnh pht trin kinh t, cc tiu chun cht lng nc khng ngng c nng cao do yu cu
s dng nc v s pht trin k thut x l nc thi.
182
(11.5)
A 1
= , phng trnh (11.5) c th vit:
V H
dc K L
=
.D = K 2. D
dt
H
1
A
ch p dng cho trng hp mt nc yn tnh.
=
V
H
(11.6)
A 1,5
=
V H
K2 =
C.V n
Hm
(11.7)
K 2 = 10,8 1 +
1/ 2
( gH )
trong :
1/ 2
1 / 2
S. g
(11.8)
L x = L0 e
K1
x
v
(11.9)
c) Lp cht lng ng y cng dng mt lng xy ng k cho s thi ra chng. Trong nhng
sng tc chy ngm, s lng ng nhng ht cht hu c th c th lm gim BOD trong sng. Ti
183
nhng thi im khc, khi tc dng chy tng ln cng c th a tr li dng chy nhng ht ny, lm
tng BOD trong dng chy. Lng xy trong dng chy lun khuch tn vo trong lp cht lng ng pha
trn (lp ho kh) cung cp xy cn thit cho qu trnh thi ra cht hu c. S dng xy trong lp cht
lng ng c th biu th theo phng trnh ca Moore v Thoma:
5 + 160W
ta
1 + 160W
ym = 3,14(10 2 y0 )CT W
(11.10)
trong :
ym - nhu cu xy ln nht hng ngy (g/m2);
y0- BOD5 ca hp cht lng ng ti 20 oC (g/kg)
W- tc lng ng ngy (kg/m2)
ta - thi gian lng ng (ngy);
CT- h s hiu chnh nhit
11.5.3. M hnh tnh ton s bin i BOD - xy ha tan theo chiu dng chy
Gi s nc thi phn b u trn mt ct sng, da vo nguyn l cn bng xy, phng trnh bin
i ca xy ha tan trong h thng nc ang xt c th vit nh sau:
2c
c
c
=
v
2
x
x
t
(11.11)
trong :
C - biu xy ha tan trong ngun nc,
v- tc dng chy theo hng x,
Vi dng chy t nhin, s xo trn ri (th d xo trn theo chiu di dng chy) khng ng k,
phng trnh trn c th vit gn thnh:
c
c
= v
S
t
x
(11.12)
(11.13)
184
c
= 0 v do (Cs - C) = D phng trnh (11.3) c th tch phn, dng:
t
Lx = L0 e
k1
x
v
s c:
C = Cs
K 1 L0
K 2 K1
k
k
k
x
x
x
kv x
S+ RD
e
e v ( C s C 0 ).e v
1 e v
K2
D=
K1 L0 kv x
e e
K2 K1
1
k
2x
v
+ D0 e
k
1x
v
S + R D
1 e
K2
k
2x
v
(11.14)
(11.15)
trong :
D0 - thiu ht xy ha tan ban u; K2 - h s xm nhp xy t khng kh;
K 1 L0
K 2 K1
k
k
x
x
kv x
e
e v + D 0 e v
(11.16)
y l phng trnh Strit t php(Streeter - Phelps) thng c s dng rng ri phn tch nh
hng nhim bn ngun nc t nhin.
im ti hn trong ng cong c th xc nh theo cc phng trnh sau:
k
1x
K1
D =
Le v
c K2 0
(11.17)
D ( K K 1 )
K
v
x =
ln 2 1 0 2
c K 2 K 1 K 1
K 1 L0
(11.18)
X
t = c
c
v
Cc h s K1, K2 trong cc phng trnh trn c th tnh ton da trn kt qu phn tch cc ti liu
thc o cht lng nc.
185
186
HYDROLOGICAL CALCULATION
Nguyen Thanh Son
The book Hydrological calculation presents the methods of analisys and calculation hydrological
characteristics, the behavior of the phenomena and curen proceses in time and space that serve the
assessment of water resources of territories. In the book incluced the new knowledge of present hydrology
and hydrology of Vietnam.
This text book is designed for of Hydrometeorology faculty of Hanoi University of Science and serves
as a reference for experts in hydrology in irrigation and agrotechnique as well.
187