Professional Documents
Culture Documents
+ , vi
C l hng s ty .
Nhng, ni chung, vic gii mt phng trnh vi phn khng phi l mt vn d dng.
Khng c h thng k thut cho php chng ta gii tt c cc phng trnh vi phn. Tuy nhin,
ti mc 5.2, chng ta s xem lm th no v th th ca cc nghim ngay c khi chng ta
ca phng trnh
Li gii
, vi C l hng s no , l nghim
=(
1 =
=(
Do , vi mi gi tr ca C, hm cho l nghim ca
phng trnh vi phn.
Hnh 5 cho thy th ca by nghim ring ca h nghim
trong V d 1. Phng trnh vi phn cho thy rng nu y 1,
th y ' 0. l do phng ca th gn y = 1 v y = -1.
Khi p dng phng trnh vi phn, chng ta thng khng quan tm n vic tm kim
mt h cc nghim (nghim tng qut), m tm kim mt nghim tha mn mt s yu cu b
sung. Trong nhiu bi ton vt l chng ta cn tm nghim ring tha mn iu kin dng y(t0)
= y0, c gi l iu kin u, v vic tm nghim ca phng trnh vi phn tha mn iu
kin ban u c gi l bi ton vi gi tr u.
V mt hnh hc, khi chng ta p t mt iu kin u, chng ta nhn vo h ca cc
ng cong nghim v chn mt trong nhng ng i qua im (t0, y0). V ngha vt l,
iu ny tng ng vi trng thi ca mt h thng ti thi gian t0 v s dng nghim ca bi
ton vi gi tr u d on hnh vi tng lai ca h thng.
=
V d 2
Li gii
c 2 =
trong V d 1, ta nhn
[1]
= ( )
+ 12 = 60 hay
= 15 3
(c) Trng hng cho thy hm khng i I(t) = 5 l nghim cn bng. Tht vy, chng
ta c th kim tra trc tip t phng trnh vi phn dI/dt = 15 3I. Nu I(t) = 5 th v tri dI/dt
= 0 v v phi 15 3(5) = 0.
(d) Chng ta s dng trng hng phc ha ng cong nghim i qua (0, 0), nh
c ch ra trn Hnh 11.
di bc. Phng trnh ni vi chng ta rng dc ti (x0, y0) l y' = f(x0, y0), v th Hnh 15
ch ra rng gi tr xp x ca nghim khi x = x1 l
y1 = y0 + hf(x0, y0)
Tng t
y2 = y1 + hf(x1, y1)
Tng qut
yn = yn-1 + hf(xn-1, yn-1)
Phng php Euler
Cc gi tr xp x ca nghim ca bi ton gi tr u
y' = f(x, y), y(x0) = y0 vi di bc h, ti xk = xk-1 + h, l
yk = yk-1 + hf(xk-1, yk-1) k = 1, 2, 3, ...
V d 3
S dng phng php Euler vi di bc 0.1 xy dng bng cc gi tr
xp x ca nghim ca bi ton gi tr u
y' = x + y
y(0) = 1
Li gii
Chng ta c h = 0.1, x0 = 0, y0 = 1 v f(x, y) = x + y. V th
y1 = y0 + hf(x0, y0) = 1 + 0.1(0 + 1) = 1.1
y2 = y1 + hf(x1, y1) = 1.1 + 0.1(0.1 + 1.1) = 1.22
y3 = y2 + hf(x2, y2) = 1.22 + 0.1(0.2 + 1.22) = 1.362
Ngha l nu y(x) l nghim chnh xc th y(0.3) 1.362.
Tip tc vi nhng tnh ton tng t, chng ta nhn c cc gi tr trong bng:
k
0
1
2
3
4
xk
0
0.1
0.2
0.3
0.4
yk
1.000000
1.100000
1.220000
1.362000
1.528200
k
5
6
7
8
9
xk
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
yk
1.721020
1.943122
2.197434
2.487178
2.815895
y(0.500)
1.500000
1.625000
1.721020
1.757789
1.781212
1.789264
1.793337
1.796619
y(1.000)
2.500000
2.882813
3.187485
3.306595
3.383176
3.409628
3.423034
3.433848
Ch rng cc c lng Euler trong bng dng nh l tip cn gii hn, c th, cc
gi tr ng ca y(0.5) v y(1). Hnh 16 cho thy th ca cc xp x Euler vi di bc l
0.50, 0.25, 0.10, 0.05, 0.02, 0.01, v 0.005. Chng tip cn ng cong ca nghim ng khi
di bc h dn v 0.
V d 4
[1]
( )
( )
trong h(y) = 1/f(y). gii phng trnh ny, chng ta vit li di dng h(y)dy = g(x)dx,
tc l tt c lin quan n y th thuc mt v, cn tt c lin quan n x th thuc v kia. Khi
tch phn hai v ca phng trnh ta c:
( ) = ( )
Phng trnh 2 xc nh hm n y ph thuc x. Trong mt s trng hp chng ta c th
[2]
gii ra c y theo x.
Chng ta s dng quy tc dy chuyn chng minh th tc ny. Gi s h v g tha mn
phng trnh 2, th
( ( )
)=
( ( )
( ( )
= ( ) ( )
= ( )
V d 1
Li gii
= 2 nn K = 8.
= + 8.
Hnh 1 m t th ca mt s nghim ring trong V d 1. th ca nghim phn (b)
l ng cong th hai t trn xung.
V th nghim ca bi ton gi tr u l
V d 2
Li gii
| |=
| |=
| |
, vi A l hng s ty .
Hnh 4, l th ca hm
vi mt vi gi tr c th ca A. Nu chng ta s dng
+ 12 = 60
hay
= 15 3
v bi ton gi tr u l
= 15 3
I(0) = 0
|5 I| = +
5I =
=
V I(0) = 0, ta c 5
|5 I| =
=5
= 0 nn A = 5 v nghim l
=55
Gii hn ca dng in l lim = lim (5 5
) = 5 (A).
V d 5
Tm qu o trc giao ca h ng cong x = ky2, y k l hng s ty .
Li gii
Cc ng cong x = ky2 c dng parabola vi trc i xng l trc x. Bc u
tin l tm mt phng trnh vi phn cp mt m tha mn tt c cc thnh vin ca h. Nu
o hm hai v ta c
1=2
hay
hay
= Rin Rout
25
= 0.75
Rout =
( )
25
( )
( )
( )
|150 | =
130
38.1 kg.
Hnh 10 th hin th ca hm y(t) trong V d 6. Ch rng khi thi gian tri qua,
lng mui tip cn n 150 kg.
5.4. M hnh tng trng qun th
Trong mc ny chng ta quan tm cc phng trnh vi phn m s dng m hnh s
tng trng qun th: quy lut tng trng t nhin, phng trnh hu cn v mt vi ci khc.
5.4.1.
ln| | =
| |=
=
l
P(0) = P0
P(t) = P0ekt
5.4.2. M hnh hu cn
Nh tho lun mc 5.1, mt qun th thng tng theo hm m trong giai on u
nhng mc gim dn v tip cn ngng bi v ti nguyn c hn. Nu P(t) l s lng ca
qun th ti thi im t, ta gi thit rng
dP/dt kP
nu P nh
iu ny ni ln rng, tc tng trng ban u gn nh t l thun vi kch thc. Ni
cch khc, tc tng trng tng i l gn nh khng i khi dn s l nh. Nhng chng
ti cng mun phn nh thc t l tc tng trng tng i gim khi dn s P gim v tr
thnh m nu P vt qu ngng M ca n, l s lng ti a m mi trng c kh nng duy
tr trong thi gian di. Biu thc n gin nht cho tc tng trng tng i m kt hp
cc gi nh ny l
=
Phng trnh [4] l phn ly v chng ta c th gii n mt cch tng minh bng phng
php mc 5.3. Bi v
=
ta c
[5]
/ )
/ )
= +
=
=
[6]
| |
vi
|=
+
=
Vi t = 0 th P = P0 nn
[7]
( )=
vi
, l iu mong mun.
V d 2
P(0) = 100
V vy
trong
=9
Cc s lng ti t = 40 v t = 80 l
(40) =
731.6
(80) =
985.3
0.08 = 81 =
54.9
0
2
1
3
2
22
3
16
4
39
5
52
6
54
7
47
8
50
9
76
10
69
11
51
12
57
13
70
14
53
15
59
16
57
V d 3
Tm m hnh m v m hnh hu cn i vi d liu ca Gause. So snh cc gi
tr d on vi cc gi tr quan st c v nhn xt v s ph hp.
Li gii
Vi tc tng trng tng i k = 0.7944 v gi tr ban u P0 = 2, m hnh
m l ( ) =
=2 .
Gause s dng cng gi tr k i vi m hnh hu cn ca ng. iu ny l hp l bi
v P0 = 2 l nh so vi ngng M = 64. Phng trnh
( )=
, trong
= 31
10
11
12
13
14
15
16
P(quan st)
22
16
39
52
54
47
50
76
69
51
57
70
53
59
57
P(hu cn)
17
28
40
51
57
61
62
63
64
64
64
64
64
64
P(m)
10
22
48
106
...
c s dng m hnh qun th m tun theo thu hoch ca mt loi hay hnh thc khc.
(Hy ngh v s c b bt theo mt tc khng i.) Phng trnh ny c khm ph trong
cc bi tp 17 v 18.
i vi mt s loi c mt mc ti thiu m m di chng c xu hng b tuyt chng.
(Ngi ln c th khng tm thy bn tnh ph hp.) Qun th nh vy c m hnh ha
bi cc phng trnh vi phn
=
trong nhn t m rng, 1 m/P, c tnh n hu qu qun th tha tht (xem Bi tp 19).
5.5. Phng trnh tuyn tnh
5.5.1. Phng trnh vi phn tuyn tnh cp mt
Phng trnh vi phn tuyn tnh cp mt l phng trnh vi phn c dng
+ ( ) = ( )
[1]
=2
Ch rng y khng phi dng phng trnh phn ly bi v khng th phn tch biu
thc ca y' thnh tch ca mt hm ca x nhn vi mt hm ca y. Nhng chng ta vn gii
phng trnh ny theo nhn xt, xy' + y = (xy)', v v vy ta c th vit li phng trnh nh sau
(xy)' = 2x
Tch phn hai v ta nhn c
xy = x2 + C
hoc
[4]
( )=
( )
[ ( ) ( )
+ ]
= ( )
( )
[5]
ln| | = ( )
( )
V d 1
Li gii
Phng trnh cho l tuyn tnh bi n c dng phng trnh 1 vi P(x) = 3x2
+3
=6
( )=
=6
, ta c
=6
hay
=2
=2+
hay
[6]
x>0
( )= / =
Tha s tch phn l
=
Nhn phng trnh 6 vi tha s tch phn, x, ta c
+
=
V y(1) = 2, ta c 2 =
hay (
=
hay
hay C = 2
=
Do nghim ca bi ton gi tr u l
V d 3
Li gii
) =
=
+ .
hoc
Nhng
khng th biu din theo cc hm s cp.
V vy ta biu din nghim ca phng trnh di dng
hoc
[7]
= ( )
+ 12 = 60
I(0) = 0
+ 3 = 15
hay
I(0) = 0
= 15
=5
(1) = 5(1
, ta nhn c
) = 15
( ) =5+
V I(0) = 0 nn 5 + C = 0, do C = -5 v ( ) = 5(1
= 15
) 4.75
)=5
V d 5
Giae s rng in tr v cun cm vn nh trong V d 4, nhng thay cho ngun
c nh, ta s dng my pht in vi in th E(t) = 60sin30t vn. Tm I(t).
Li gii
+ 12 = 60
30
hay
) = 15
30
+ 3 = 15
30
= 15
30
30
=
=
30
30
= [
)= [
)= [
30
30 + 10
=
=
V I(0) = 0, ta c
30 10
30 10
+
= 0 nn
(
Dng in l
30 )
30 10
Thay vo ta c
Cui cng,
= 15
30 + 10
30 30
30
30
30 + 30
= 15
30 30
30 + 30 ] =
30
30 ) +
30 ) +
=
30 10
,
30 ) +
lm gim s tng
+ 0.00002
= 80
= 1000
nn
/
/
.
( .
.
.
( .
)
)
Khi chng ta th hin cc nghim ca h phng trnh vi phn nh trong Hnh 2, chng
ta da vo mt phng RW nh l mt phng pha, v chng ta gi l qu o pha. V vy, mt
qu o pha l mt ng c vch ra bi cc nghim (R, W) theo thi gian. Mt biu pha
bao gm cc im cn bng v cc qu o pha in hnh, nh trong Hnh 2.
(d) Bt u vi 1000 th v 40 si tng ng vi ng cong i qua im P0(1000, 40).
Hnh 3 th hin qu o pha vi trng hng c
xa b. Bt u ti im P0 ti thi gian t = 0 v gi s t
tng, chng ta s di chuyn theo chiu kim ng h hay
ngc chiu kim ng vng quanh qu o pha? Nu
chng ta t R = 1000 v W = 40 vo phng trnh u
tin, ta nhn c
= 0.08(1000) 0.001(1000)(40) = 40
Bi v im/dt > 0, chng ta kt lun rng R tng ti P0 v v vy chng ta di chuyn
ngc chiu kim ng h vng quanh qu o pha.
Chng ta thy rng ti P0 khng c si duy tr mt s cn bng gia cc qun th,
do s lng cc con th tng ln. Kt qu l nhiu con si v cui cng c rt nhiu con si
m nhng con th rt kh trnh chng. V vy, s lng th bt u gim (ti P1, ni m chng
ta c tnh R t gi tr ti a ca n l khong 2800). iu ny c ngha rng ti mt thi im
sau s si bt u gim (ti P2, khi R = 1000 v W 140). Nhng iu ny c li cho th,
v vy s lng ca chng sau bt u tng (ti P3, khi W = 80 v R 210). Kt qu l, s
si cui cng li tng ln. iu ny xy ra khi cc qun th tr v gi tr ban u ca chng l
R = 1000 v W = 40, v chu k li bt u.
(e) T m t trong phn (d) cch m cc qun th th v si tng v gim, chng ta c th
phc ha th ca R(t) v W(t). Gi s cc im P1, P2 v P3 trong Hnh 3 t c ti cc
mc thi gian t1, t2 v t3. Khi chng ta c th phc ha th ca R v W nh trong Hnh 4.
Mt phn quan trng ca qu trnh xy dng m hnh l gii thch kt lun ton hc
ca chng ta nh nhng d on th gii thc v kim tra nhng d on i vi d liu
thc. Cng ty Hudson's Bay, bt u kinh doanh lng th ng vt ti Canada vo nm 1670,
gi h s t nhng nm 1840. Hnh 6 cho thy th ca s lng nhng b lng ca th
v k th ca n l mo rng Canada, cng ty kinh doanh trong khong thi gian 90 nm. C
th thy rng cc dao ng kt hp trong qun th th v mo rng c d on bi m hnh
Lotka-Volterra thc s xy ra v thi gian ca cc chu k l khong 10 nm.