You are on page 1of 26

CHNG 5.

PHNG TRNH VI PHN CP MT


C l quan trng nht ca tt c cc ng dng ca gii tch l phng trnh vi phn. Khi
cc nh khoa hc vt l hoc cc nh khoa hc x hi s dng gii tch, thng th l phn tch
mt phng trnh vi phn pht sinh trong qu trnh m hnh ha mt s hin tng m h
ang nghin cu. Mc d khng th tm thy mt cng thc r rng i vi nghim ca mt
phng trnh vi phn, chng ta s thy rng tip cn phng php tip ha v phng php
s cung cp cc thng tin cn thit.
Mi quan h gia cc qun th ng vt sn mi v con mi (c mp v c thc phm,
b ra v rp, ch si v th) c khm ph bng cch s dng cc cp phng trnh vi phn
trong phn cui ca chng ny.
5.1. M hnh ha vi phng trnh vi phn
M hnh ton hc ca cc h thng thc thng dn ti cc dng phng trnh vi phn,
tc l, mt phng trnh cha hm cha bit v mt s o hm ca n. y khng phi l
ng ngc nhin v trong mt bi ton thc t, chng ta thng nhn thy rng nhng thay i
xy ra v chng ta mun d on hnh vi trong tng lai trn c s thay i nh th no ca
cc gi tr hin ti. Hy bt u bng cch kim tra mt s v d v cch phng trnh vi phn
pht sinh khi chng ta m hnh hin tng vt l.
5.1.1. M hnh tng trng dn s
Mt m hnh cho s pht trin ca mt dn s c da trn gi nh rng dn s pht
trin vi tc t l thun vi s lng ca dn s. l mt gi nh hp l cho mt qun
th vi khun hoc ng vt trong iu kin l tng (khng gii hn mi trng, dinh dng
y , khng c k th, kh nng min dch bnh).
Chng ta hy xc nh v t tn cho cc bin trong m hnh ny:
t = thi gian (bin c lp)
P = s lng cc th trong qun th (bin ph thuc)
Tc tng trng ca qun th l o hm dP/dt. V th chng ta gi s rng tc tng
trng ca qun th t l tun vi s lng cc c th, c vit theo phng trnh
[1]
dP/dt = kP
trong k l hng s t l. Phng trnh 1 l m hnh u tin ca chng ta i vi s tng
trng qun th. l phng trnh vi phn bi v n cha hm phi tm P v o hm ca n
dP/dt.
xy dng c m hnh, chng ta xem hu qu ca n. Nu chng ta loi tr dn s
bng 0 th P(t) > 0 vi mi t. V vy nu k > 0 th phng trnh 1 chng t rng P(t) > 0 vi mi
t. Ngha l qun th lun lun tng. S tht, khi P(t) tng, phng trnh 1 ch ra rng dP/dt tr
ln ln hn. Ni khc i, tc tng trng tng khi qun th tng.
Chng ta xem xt nghim ca phng trnh 1. Phng trnh ny yu cu chng ta tm mt
hm m o hm ca n l hng s nhn vi chnh n. D kim tra rng hm m c tnh cht
ny. S tht, nu chng ta t P(t) = Cekt, th P'(t) = C(kekt) = k(Cekt) = kP(t).
V vy bt k hm m dng P(t) = Cekt l nghim ca phng trnh 1. Trong phn 5.4 ta
s thy n khng c nghim no khc.

Cho php C nhn mi gi tr thc, chng ta nhn c h nghim P(t) = Cekt m th


ca n c ch ra trn Hnh 1. Nhng qun th ch c gi tr dng v v vy chng ta ch
quan tm cc nghim vi C > 0. V c l chng ta ch quan tm vi cc gi tr ca t ln hn
gi tr thi gian khi to t = 0. Hnh 2 biu th cc nghim c ngha vt l. t t = 0, ta nhn
c P(0) = C, v vy hng s C l gi tr khi to ca qun th, P(0).
Phng trnh 1 l ph hp vi m hnh tng trng dn s trong iu kin l tng, nhng
chng ta phi nhn ra rng mt m hnh thc t hn phi phn nh thc t l mt mi trng
nht nh c ngun lc hn ch. Nhiu qun th bt u bng cch tng mt cch theo s m,
nhng mc qun th dng khi n tip cn ngng (carrying capacity) M ca n (hoc gim
nu n vt qu M). i vi mt m hnh c tnh n c hai xu hng, chng ta t ra hai gi
nh:

dP/dt kP nu P nh (Ban u, tc tng trng l t l thun vi P)

dP/dt < 0 nu P > M (P gim nu P vt qu M)


Mt biu thc n gin m kt hp c hai gi thit c cho bi phng trnh
[2]

Ch rng nu P l nh so vi M, th P/M gn bng 0 v v vy dP/dt kP. Nu P > M


th 1 P/M m v v vy dP/dt < 0.
Phng trnh 2 c gi l phng trnh vi phn hu cn, c xut bi nh sinh vt
hc, ton hc ngi H Lan Pierre-Franois Verhulst trong nhng nm 1840 nh mt m hnh
cho s pht trin dn s th gii. Chng ta s pht trin cc k thut cho php chng ta tm
nghim tng minh ca phng trnh hu cn ti mc 5.4, nhng by gi chng ta c th suy
ra cc c trng ca nghim trc tip t phng trnh 2. u tin chng ta nhn thy rng cc
hm hng s P(t) = 0 v P(t) = M l nghim bi v, trong c hai trng hp , mt trong hai nhn
t v phi ca phng trnh 2 l bng khng. (iu ny chc chn c ngha vt l: Nu dn
s hoc l bng 0 hoc bng ngng, n vn nh vy.) Hai nghim hng s c gi l
nghim cn bng (equilibrium).
Nu g tr khi to P(0) nm gia 0 v M th v phi phng
trnh 2 dng, v vy dP/dt > 0 v dn s tng. Nhng nu dn s
vt qu ngng (P > M) th 1 P/M m, nn dP/dt < 0 v dn
s gim. Ch rng trong mi trng hp, nu dn s tip cn
ngng (P M) th dP/dt 0, ngha l mc dn s dng. V
th chng ta mong mun rng cc nghim ca phng trnh vi

phn hu cn c th trng ging nh nhng ci trong Hnh 3. Ch rng cc th di chuyn


ra khi nghim cn bng P = 0 v tin ti nghim cn bng P = M.
5.1.2. M hnh chuyn ng ca l xo
By gi hy quan st mt v d v mt m hnh t khoa hc vt l. Chng ta xem xt
chuyn ng ca mt i tng vi khi lng m ti u ca mt l xo dc (nh trong Hnh
4). Theo nh lut Hooke, nu l xo c ko di (hoc nn) x n v t chiu di t nhin ca
n, th n to nn mt lc t l thun vi x: lc n hi = -kx, trong k l hng s dng,
c gi l hng s n hi (spring constant). Nu chng ta b qua mi lc cn bn ngoi (do
sc cn khng kh hoc ma st) th theo nh lut th 2 Newton (lc bng khi luongj nhn vi
gia tc), ta c
[3]

y l mt v d v phng trnh vi phn cp hai bi v n lin quan n cc o hm


cp hai. Hy xem nhng g chng ta c th on v dng ca nghim trc tip t phng trnh.
Chng ta c th vit li phng trnh 3 di dng
=
ci ni ln rng o hm cp 2 ca x t l vi x nhng tri du. Chng ta bit hai hm c
tnh cht ny, l hm sine v hm cosine. Trong thc t, n ch ra rng tt c cc nghim ca
phng trnh 3 c th c vit nh l s kt hp ca cc hm sine v cosine. y khng phi
l ng ngc nhin, chng ta hy vng l xo dao ng v v tr cn bng ca n v do , t
nhin ngh rng hm lng gic c lin quan.
5.1.3. Phng trnh vi phn tng qut
Ni chung, mt phng trnh vi phn l mt phng trnh c cha hm phi tm v mt
hoc nhiu o hm ca n. Cp ca mt phng trnh vi phn l cp cao nht ca o hm
xut hin trong phng trnh. Do phng trnh 1 v 2 l phng trnh cp mt v phng
trnh 3 l mt phng trnh cp hai. Trong c ba ca nhng phng trnh, t l bin c lp v
biu th thi gian, nhng ni chung cc bin c lp khng biu th thi gian. V d, khi chng
ta xem xt cc phng trnh vi phn
[4]
y' = xy
n c hiu rng hm cn tm y l ph thuc x.
Mt hm f c gi l nghim ca phng trnh vi phn nu phng trnh c tha mn
khi y = f(x) v cc o hm ca n c thay vo phng trnh. V vy f l nghim ca phng
trnh 4 nu f '(x) = xf(x), vi mi gi tr ca x trn khong no .
Khi chng ta c yu cu gii mt phng trnh vi phn, chng ta mong mun s tm
thy tt c cc nghim c th c ca phng trnh. Chng ta gii mt s phng trnh vi
phn c bit n gin, c th l dng y' = f(x).
V d, nghim tng qut ca phng trnh vi phn y' = x3 c cho bi

+ , vi

C l hng s ty .
Nhng, ni chung, vic gii mt phng trnh vi phn khng phi l mt vn d dng.
Khng c h thng k thut cho php chng ta gii tt c cc phng trnh vi phn. Tuy nhin,
ti mc 5.2, chng ta s xem lm th no v th th ca cc nghim ngay c khi chng ta

khng c cng thc tng minh. Chng ta cng s tm hiu lm th no tm nghim xp x


dng s.
V d 1

Chng t rng mi hm c dng

ca phng trnh
Li gii

, vi C l hng s no , l nghim

Chng ta s dng quy tc ly o hm ca thng tnh o hm:


=

=(

V phi ca phng trnh vi phn tr thnh


=

1 =

=(

Do , vi mi gi tr ca C, hm cho l nghim ca
phng trnh vi phn.
Hnh 5 cho thy th ca by nghim ring ca h nghim
trong V d 1. Phng trnh vi phn cho thy rng nu y 1,
th y ' 0. l do phng ca th gn y = 1 v y = -1.
Khi p dng phng trnh vi phn, chng ta thng khng quan tm n vic tm kim
mt h cc nghim (nghim tng qut), m tm kim mt nghim tha mn mt s yu cu b
sung. Trong nhiu bi ton vt l chng ta cn tm nghim ring tha mn iu kin dng y(t0)
= y0, c gi l iu kin u, v vic tm nghim ca phng trnh vi phn tha mn iu
kin ban u c gi l bi ton vi gi tr u.
V mt hnh hc, khi chng ta p t mt iu kin u, chng ta nhn vo h ca cc
ng cong nghim v chn mt trong nhng ng i qua im (t0, y0). V ngha vt l,
iu ny tng ng vi trng thi ca mt h thng ti thi gian t0 v s dng nghim ca bi
ton vi gi tr u d on hnh vi tng lai ca h thng.
=

V d 2

Tm nghim ca phng trnh vi phn

Li gii

Thay cc gi tr t = 0 v y = 2 vo cng thc

c 2 =

tha mn iu kin y(0) = 2.


=

trong V d 1, ta nhn

. Gii ra ta c c = , v vy nghim ca bi ton gi tr u l


=

5.2. Trng hng v phng php Euler


Tht khng may, chng ta khng th gii hu ht phng trnh vi phn theo ngha c c
mt cng thc tng minh cho nghim. Trong phn ny, chng ta ch ra rng, mc d khng
c nghim tng minh, chng ta vn c tm hiu c rt nhiu v nghim thng qua cch tip
cn ha (trng hng) hoc cch tip cn s (phng php Euler).
5.2.1. Trng hng
Gi s chng ta c yu cu phc ha th ca nghim ca bi ton gi tr u
y' = x + y
y(0) = 1
Chng ta khng bit cng thc nghim, vy lm th no chng ta c th c th phc ha
th ca n? Hy suy ngh v ngha ca phng trnh vi phn. Phng trnh y' = x + y cho

chng ta bit dc ti im bt k (x, y) trn th (c gi l ng cong nghim) bng


tng ca cc ta x v y ca im (xem Hnh 1). c bit, bi v ng cong i qua im
(0, 1), dc ca n phi bng 0 + 1 = 1. V vy, mt phn nh ca ng cong nghim gn
im (0, 1) trng ging nh mt on thng ngn i qua (0, 1) c dc 1. (Xem Hnh 2).

Nh hng dn phc tho phn cn li ca ng cong, hy v cc on thng ngn


ti mt s im (x, y) c dc x + y. Kt qu c gi l trng hng v c th hin trong
Hnh 3. V d, on thng ti im (1, 2) c dc 1 + 2 = 3. Trng hng cho php chng
ta hnh dung dng iu chung ca ng cong nghim bng cch ch ra cc hng ti mi im
m ng cong i qua.

By gi chng ta c th phc ha ng cong nghim i qua im (0, 1) bi trng hng


nh trong Hnh 4. Ch rng chng ta v ra nhng ng cong m n song song vi nhng
on thng gn.
Ni chung, gi s chng ta c mt phng trnh vi phn cp mt dng y' = F(x, y), trong
F(x, y) l biu thc no ca x v y. Phng trnh vi phn ni rng dc ca ng cong
nghim ti im (x, y) trn ng cong l F(x, y). Nu chng ta v nhng on thng ngn vi
dc F(x, y) ti vi r (x, y), kt qu c gi l trng hng (hoc trng dc). Cc
on thng biu th hng m theo ng cong nghim hng ti, v vy trng hng
gip chng ta hnh dung dng iu chung ca cc ng cong.
V d 1
(a) Phc ha trng hng i vi phng trnh vi phn y' = x2 + y2 1.
(b) S dng phn (a) phc ha ng cong nghim i qua gc ta .
Li gii
(a) Chng ta bt u tnh dc ti vi im trong bng sau:

By gi chng ta v cc on ngn vi dc ti cc im . Kt qu l trng hng


c ch ra trn Hnh 5.
(b) Chng ta bt u ti gc ta v di chuyn sang bn phi theo hng ca on thng
c dc bng -1. Chng ta tip tc v ng cong nghim n di chuyn song song vi cc
on gn . ng cong nghim kt qu c th hin trong Hnh 6. Tr li gc ta , chng
ta v ng cong nghim bn tri nh va ri.

Cng nhiu on thng c v trn trng hng th bc tranh cng tr nn r rng. Tt


nhin, tht l t nht (tedious) tnh dc v v cc on thng vi s lng ln mt cch
th cng, nhng my tnh l ph hp tt cho nhim v ny. Hnh 7 ch ra chi tit hn, my tnh
v ra trng hng cho phng trnh vi phn trong V d 1. N cho php chng ta v vi
chnh xc hp l, cc ng cong nghim c ch ra trn Hnh 8.

By gi hy xem cc trng hng cung cp cho ci nhn su sc vo cc tnh hung vt


l nh th no. Mch in n gin th hin trong Hnh 9 gm mt ngun in (thng l pin
hoc my pht in) cung cp mt in p E(t) volt (V) v mt dng in I(t) ampe (A) ti thi
im t. Mch cng c mt in tr R ohms () v mt cun cm vi in cm L henries (H).

nh lut m cho hiu in th trn in tr l RI. Hiu


in th trn cun cm l L(dI/dt). Mt trong nhng nh lut
Kirchhoff ni rng tng ca nhng hiu in th bng in p
cung cp E(t). Do chng ta c
+

[1]

= ( )

l phng trnh vi phn cp mt m m hnh dng in I ti thi im t.


V d 2

Gi s rng trong mch in n gin ca Hnh 9, in tr l 12 , in cm l

4 H, v mt pin cho mt in p khng i 60 V.


(a) V trng hng cho phng trnh 1 vi cc gi tr trn.
(b) C th ni g v cc gi tr gii hn ca dng in?
(c) Xc nh cc nghim cn bng.
(d) Nu chuyn mch c ng khi t = 0 v vy dng in bt u vi I(0) = 0, s dng
trng hng phc ha ng cong nghim.
Li gii

Nu chng ta t L = 4, R = 12 v E(t) = 60 vo phng trnh 1, ta nhn c


4

+ 12 = 60 hay

= 15 3

Trng hng i vi phng trnh vi phn ny c ch ra trn Hnh 10.

(b) Trng hng cho thy cc nghim u tip cn gi tr 5A, tc l lim ( ) = 5

(c) Trng hng cho thy hm khng i I(t) = 5 l nghim cn bng. Tht vy, chng
ta c th kim tra trc tip t phng trnh vi phn dI/dt = 15 3I. Nu I(t) = 5 th v tri dI/dt
= 0 v v phi 15 3(5) = 0.
(d) Chng ta s dng trng hng phc ha ng cong nghim i qua (0, 0), nh
c ch ra trn Hnh 11.

Thng bo t Hnh 10 l on thng dc theo bt k ng ngang l song song. l bi


v t bin c lp khng xut hin pha bn phi ca phng trnh I' = 15 3I. Tng qut,
phng trnh vi phn dng y' = f(y) trong bin c lp khng xut hin v phi ca phng
trnh, c gi l t tr (autonomous). Vi nhng phng trnh nh vy, dc tng ng ca
hai im khc nhau vi cng mt ta y s bng nhau. Ngha l nu chng ta bit mt nghim
ca phng trnh vi phn t tr, th chng ta c th nhn c v hn nghim bng cch dch
nghim bit sang phi hoc sacng tri. Trn Hnh 11 chng ta ch ra cc nghim m kt qu
l vic y chuyn ng nghim ca V d 2 mt hoc hai n v thi gian (c th l giy) sang
bn phi. Chng tng ng vi s ng mch khi t = 1 hoc t = 2.
5.2.2. Phng php Euler
tng c bn ng sau trng hng c th c s dng tm nghim xp x dng
s ca phng trnh vi phn. Chng ta minh ha phng php bng bi ton gi tr u m
chng ta s dng gii thiu trng hng: y' = x + y y(0) = 1
Phng trnh vi phn cho chng ta bit rng y'(0) = 0 + 1 = 1, v th ng cong nghim
c dc bng 1 ti im (0, 1). Nh l xp x u tin ca nghim, chng ta s dng xp x
tuyn tnh L(x) = x + 1. Ni khc i, chng ta c th s dng ng tip tuyn ti (0,1) nh mt
xp x th (rough) ca ng cong nghim (xem Hnh 12).
tng ca Euler l ci thin xp x ny bng cch ch thc hin mt on ngn dc theo
tip tuyn ny v sau thay i hng theo trng hng. Hnh 13 cho thy nhng g s xy
ra nu chng ta bt u dc theo ng tip tuyn nhng dng li khi x = 0.5. Khong cch
ngang ny c gi l di bc (step size). V L(0.5) = 1.5, chng ta c y(0.5) 1.5 v
chng ta t (0.5, 1.5) nh l im bt u ca on mi. Phng trnh vi phn cho chng ta
thy y'(0.5) = 0.5 + 1.5 = 2, v vy chng ta s dng hm tuyn tnh y = 1.5 + 2(x 0.5) = 2x +
0.5 nh l xp x ca nghim vi x > 0.5 (on pha di trong Hnh 13). Nu chng ta gim
di bc t 0.5 xung 0.25, chng ta nhn c xp x Euler tt hn, ch ra trong Hnh 14.

Ni chung, phng php Euler ni rng bt u ti im cho trc bi cc gi tr u, i


dc theo hng c ch nh bi trng hng. Dng li sau mt thi gian ngn, nhn vo
dc v tr mi, tip tc i theo hng . Dng li v thay i hng da vo trng hng.
Phng php Euler khng a ra nghim chnh xc m a ra nghim xp x. Nhng bng cch
gim di bc (v do tng s ln iu chnh), chng ta c c cc xp x lin tip tt
hn ca nghim chnh xc. (So snh Hnh 12, 13, v 14.)
i vi bi ton gi tr u tng qut y' = f(x, y), y(x0) = y0, mc ch ca chng ta l tm
cc gi tr xp x ca nghim ti cc im cch u x0, x1 = x0 + h, x2 = x1 + h, ..., y h l

di bc. Phng trnh ni vi chng ta rng dc ti (x0, y0) l y' = f(x0, y0), v th Hnh 15
ch ra rng gi tr xp x ca nghim khi x = x1 l
y1 = y0 + hf(x0, y0)
Tng t
y2 = y1 + hf(x1, y1)
Tng qut
yn = yn-1 + hf(xn-1, yn-1)
Phng php Euler
Cc gi tr xp x ca nghim ca bi ton gi tr u
y' = f(x, y), y(x0) = y0 vi di bc h, ti xk = xk-1 + h, l
yk = yk-1 + hf(xk-1, yk-1) k = 1, 2, 3, ...
V d 3
S dng phng php Euler vi di bc 0.1 xy dng bng cc gi tr
xp x ca nghim ca bi ton gi tr u
y' = x + y
y(0) = 1
Li gii
Chng ta c h = 0.1, x0 = 0, y0 = 1 v f(x, y) = x + y. V th
y1 = y0 + hf(x0, y0) = 1 + 0.1(0 + 1) = 1.1
y2 = y1 + hf(x1, y1) = 1.1 + 0.1(0.1 + 1.1) = 1.22
y3 = y2 + hf(x2, y2) = 1.22 + 0.1(0.2 + 1.22) = 1.362
Ngha l nu y(x) l nghim chnh xc th y(0.3) 1.362.
Tip tc vi nhng tnh ton tng t, chng ta nhn c cc gi tr trong bng:
k
0
1
2
3
4

xk
0
0.1
0.2
0.3
0.4

yk
1.000000
1.100000
1.220000
1.362000
1.528200

k
5
6
7
8
9

xk
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9

yk
1.721020
1.943122
2.197434
2.487178
2.815895

Trong V d 3, c mt bng cc gi tr chnh xc hn, chng ta c th lm gim d di


bc. Nhng i vi mt s lng ln cc bc nh th s lng tnh ton l ng k v do
chng ta cn mt chng trnh my tnh thc hin cc tnh ton . Bng sau cho thy kt
qu ca vic p dng phng php Euler vi gim di ca V d 3.
di bc
0.500
0.250
0.100
0.050
0.020
0.010
0.005
0.001

y(0.500)
1.500000
1.625000
1.721020
1.757789
1.781212
1.789264
1.793337
1.796619

y(1.000)
2.500000
2.882813
3.187485
3.306595
3.383176
3.409628
3.423034
3.433848

Ch rng cc c lng Euler trong bng dng nh l tip cn gii hn, c th, cc
gi tr ng ca y(0.5) v y(1). Hnh 16 cho thy th ca cc xp x Euler vi di bc l
0.50, 0.25, 0.10, 0.05, 0.02, 0.01, v 0.005. Chng tip cn ng cong ca nghim ng khi
di bc h dn v 0.

Trong v d 2, chng ta tho lun v mt mch in n gin vi in tr

V d 4

12, in cm 4H, v mt ngun in p 60V. Nu chuyn mch ng khi t = 0, chng ta


m hnh ha dng in I ti thi im t theo bi ton gi tr u dI/dt = 15 3I, I(0) = 0
c lng dng in trong mch na giy sau khi chuyn mch c ng.
Li gii
Chng ta s dng phng php Euler vi f(t, I) = 15 3I, t0 = 0, I0 = 0, v
di bc h = 0.1 giy:
I1 = 0 + 0.1(15 3(0)) = 1.5
I2 = 1.5 + 0.1(15 3(1.5)) = 2.55
I3 = 2.55 + 0.1(15 3(2.55)) = 3.285
I4 = 3.285 + 0.1(15 3(3.285)) = 3.7995
I5 = 3.7795 + 0.1(15 3(3.7795)) = 4.15965
V vy dng in sau 0.5 giy l I(0.5) = 4.15965 4.16A
5.3. Phng trnh phn ly
Chng ta xem xt cc phng trnh vi phn cp mt theo phng din hnh hc ca
xem (trng hng) v phng php s (phng php Euler). V phng din biu thc tng
trng th sao? Cn c mt cng thc r rng cho nghim ca mt phng trnh vi phn. Tht
khng may, iu khng phi l lun lun c th. Nhng trong phn ny chng ta xem xt
mt loi phng trnh vi phn m c th gii tng minh.
Mt phng trnh phn ly l mt phng trnh vi phn caaps mt trong biu thc dy/dx
c th c phn tch thnh tch ca mt hm ca x nhn vi mt hm ca y. Ni cch khc,
n c th c vit di dng dy/dx = g(x)f(y), hoc tng ng nu f(y) 0,
=

[1]

( )
( )

trong h(y) = 1/f(y). gii phng trnh ny, chng ta vit li di dng h(y)dy = g(x)dx,
tc l tt c lin quan n y th thuc mt v, cn tt c lin quan n x th thuc v kia. Khi
tch phn hai v ca phng trnh ta c:
( ) = ( )
Phng trnh 2 xc nh hm n y ph thuc x. Trong mt s trng hp chng ta c th
[2]

gii ra c y theo x.
Chng ta s dng quy tc dy chuyn chng minh th tc ny. Gi s h v g tha mn
phng trnh 2, th
( ( )

)=

( ( )

( ( )

= ( ) ( )

= ( )

V vy phng trnh 1 tha mn.


=

V d 1

(a) Gii phng trnh vi phn

Li gii

(b) Tm nghim tha mn iu kin u y(0) = 2.


(a) Ta vit phng trnh dng cc vi phn ri tch phn hai v:
y2dy = x2dx y2dy = x2dx

trong C l hng s ty . Gii ra y ta nhn c


= + 3 , hoc = +
(b) Nu chng ta t x = 0 trong nghim tng qut, ta nhn c
(0) = . tha mn iu kin y(0) = 2 th

= 2 nn K = 8.

= + 8.
Hnh 1 m t th ca mt s nghim ring trong V d 1. th ca nghim phn (b)
l ng cong th hai t trn xung.
V th nghim ca bi ton gi tr u l

V d 2

Gii phng trnh vi phn

Li gii

Vit phng trnh dng vi phn ri tch phn hai v, ta c

(2y + cosy)dy = 6x2dx (2y + cosy)dy = 6x2dx


[3]
y2 + siny = 2x3 + C
trong C l hng s ty . Phng trnh 3 a ra nghim tng qut
n. Trong trng hp ny khng th gii phng trnh biu din y
tng minh l hm ca x.
Hnh 2 hin th th ca cc nghim ca phng trnh trong V d 2. Cc ng cong
t tri sang phi ng vi cc gi tr ca C l 3, 2, 1, 0, -1, -2 v -3.
V d 3
Gii phng trnh vi phn y' = x2y.
Li gii
Trc ht ta vit li phng trnh khi vi vic s dng k hiu ca Leibniz
=
Nu y 0, ta vit li phng trnh di dng vi phn ri ly tch phn hai v:
=

| |=

Phng trnh ny xc nh hm n y theo x. Nhng chng ta c th gii tng minh c


y nh sau:

| |=

| |

D kim tra li rng hm y = 0 cng l nghim ca phng trnh vi phn cho. V th


chng ta c th vit nghim tng qut di dng

, vi A l hng s ty .

Hnh 3 m t trng hng i vi phng trnh vi phn trong V d 3. So snh n vi


/

Hnh 4, l th ca hm

vi mt vi gi tr c th ca A. Nu chng ta s dng

trng hng phc ha cc ng cong nghim ct trc y ti 5, 2, 1, -1 v -2, chng nht


nh ging nh trn Hnh 4.
V d 4
Trong mc 5.2 chng ta m hnh dng in I(t) trong mch in Hnh 5
+

bng phng trnh vi phn

= ( ). Tm biu thc ca dng in trong mch khi

in tr l 12, in cm l 4H, ngun in 60V v chuyn mch m khi t = 0. Gii hn ca


dng in l bao nhiu?
Li gii

Vi L = 4, R = 12 v E(t) = 60, phng trnh tr thnh


4

+ 12 = 60

hay

= 15 3

v bi ton gi tr u l
= 15 3

I(0) = 0

Chng ta nhn ra y l phng trnh phn ly, v gii n nh sau:

|5 I| = +

5I =
=
V I(0) = 0, ta c 5

|5 I| =

=5
= 0 nn A = 5 v nghim l

=55
Gii hn ca dng in l lim = lim (5 5

) = 5 (A).

Hnh 6 cho thy nghim trong V d 4 (dng in) dn ti gi


tr gii hn ca n. So snh vi Hnh 11 ti mc 5.2 cho thy rng
chng ta c th v mt ng cong nghim kh chnh xc t trng hng.
5.3.1. Qu o trc giao
Mt qu o trc giao ca mt h ng cong l mt ng cong m n ct mi ng
cong ca h theo mt gc vung (xem Hnh 7). V d, mi thnh vin ca h ng thng
i qua gc ta y = mx l mt qu o trc giao ca h cc ng trn ng tm vi tm ti
gc ta x2 + y2 = r2 (xem Hnh 8). Chng ta ni rng hai h l qu o trc giao ca nhau.

V d 5
Tm qu o trc giao ca h ng cong x = ky2, y k l hng s ty .
Li gii
Cc ng cong x = ky2 c dng parabola vi trc i xng l trc x. Bc u
tin l tm mt phng trnh vi phn cp mt m tha mn tt c cc thnh vin ca h. Nu
o hm hai v ta c
1=2

hay

Phng trnh ny ph thuc vo k, nhng chng ta cn phng trnh m ng thi ng


cho mi gi tr ca k. loi b k, chng ta ch rng t phng trnh parabola cho x =
ky2, ta c k = x/y2 v v th phng trnh c vit li l
=

hay

Ngha l, dc ca ng tip tuyn ti bt k im (x, y)


trn mi parabola l y' = y/(2x). Trn qu o trc giao, dc
ca ng tip tuyn cn phi tri du vi nghch o ca dc
trn parabola (V hai tip tuyn vung gc vi nhau). Do qu
o trc giao cn phi tha mn phng trnh
=
y l phng trnh vi phn phn ly, ta gii nh sau:
ydy = -2xdx y2/2 = -x2 + C
[4]

vi C l hng s dng ty . V vy qu o trc giao l h cc ellipse c cho bi phng


trnh 4 v c phc ha trn Hnh 9.
Qu o trc giao xut hin trong nhiu nhnh ca ngnh vt l. V d, trong mt trng
tnh in cc ng ca lc trc giao vi cc ng ng th. Ngoi ra, cc lung trong kh
ng hc l qu o trc giao ca cc ng vn tc ng th.
5.3.2. Bi ton trn
Mt bi ton trn in hnh lin quan n mt bn cha y vi dung lng c nh mt
dung dch hn hp ca cng mt cht, nh mui chng hn. Mt dung dch vi nng cho
chy vo b vi mt tc c nh v trn, khuy u, chy ra theo mt tc c nh, m c
th khc vi tc chy vo. Nu y(t) biu th lng cht trong b ti thi im t, th y'(t) l
tc m ti cc cht chy vo tr i tc m n chy ra. M t ton hc ca tnh trng
ny thng dn n mt phng trnh vi phn phn ly cp mt. Chng ta c th s dng cng
mt lp lun m hnh mt lot cc hin tng: phn ng ha hc, cc cht nhim x xung
h, tim mt loi thuc vo mu.
V d 6
Mt b cha 20 kg mui ha tan trong 5000 lt nc. Nc bin c cha 0.03
kg mui trong mt lt nc chy vo b vi tc 25 lt/pht. Dung dch c trn hon ton
v thot ra khi b vi tc tng t. Bao nhiu mui c trong b sau na gi?
Li gii
Gi s y(t) l lng mui cn li sau t pht. Chng ta c y(0) = 20 v mun tm
y(30). Chng ta thc hin bng cch tm phng trnh vi phn tha mn theo y(t). Ch rng
dy/dt l tc thay i ca lng mui, v th
[5]

= Rin Rout

trong Rin l tc mui chy vo b v Rout l tc mui chy ra khi b. Ta c


Rin = 0.03

25

= 0.75

B thng xuyn cha 5000 lt cht lng, v th nng (concentration) ti thi im t


l y(t)/5000 (kg/lt). Bi v lung nc mn chy ra l 25 lt/pht, chng ta c

Rout =

( )

25

( )

V th, t phng trnh 5 ta nhn c


= 0.75

( )

( )

Gii phng trnh phn ly ny ta nhn c

|150 | =

V y(0) = 20, ta c ln130 = C,


nn |150 | =

130

Do |150 | = 130 / . V y(t) lin tc v


y(0) = 20, v phi khc 0, chng ta suy ra rng 150 y
lun dng. V th
( ) = 150 130
Lng mui cn li sau 30 pht l

(30) = 150 130

38.1 kg.
Hnh 10 th hin th ca hm y(t) trong V d 6. Ch rng khi thi gian tri qua,
lng mui tip cn n 150 kg.
5.4. M hnh tng trng qun th
Trong mc ny chng ta quan tm cc phng trnh vi phn m s dng m hnh s
tng trng qun th: quy lut tng trng t nhin, phng trnh hu cn v mt vi ci khc.
5.4.1.

Quy lut tng trng t nhin


Mt m hnh tng trng qun th m chng ta xem xt trong mc 5.1 da trn gi
thit tng trng qun th t l thun vi s lng ca qun th: dP/dt = kP
l mt gi nh hp l? Gi s chng ta c mt qun th (vi khun chng hn) vi s
lng P = 1000 v ti mt thi im nht nh n ang pht trin vi tc P' = 300 vi khun
mi gi. By gi chng ta hy ly 1000 vi khun khc cng loi v thmt chng vo trong qun
th ban u. Mi mt na qun th c kt hp c pht trin vi tc 300 vi khun
trn mi gi. Chng ta mun rng tng s lng 2000 vi khun s tng vi tc 600 vi khun
trn mi gi ban u (cung cp c ch v dinh dng). V vy, nu chng ta tng gp i
kch thc, tc tng trng tng gp i. N c v hp l rng tc tng trng cn phi
t l thun vi s lng.
Nhn chung, nu P(t) l gi tr ca i lng y ti thi im t v nu tc thay i ca
P theo t t l thun vi s lng ca n P(t) ti thi im bt k th
[1]
dP/dt = kP
trong k l hng s. Phng trnh 1 i khi cn c gi l quy lut tng trng t nhin.
Nu k dng, th qun th tng, nu k m qun th gim.
Bi v phng trnh 1 l phn ly nn chng ta ta c th gii n theo phng php mc 5.3:

ln| | =

| |=

trong A (= eC hoc 0) l hng s ty . tm du ca A, ta thy rng P(0) = Aek.0 = A.


Do A bng gi tr u ca phng trnh.
[2]
Nghim ca bi ton gi tr u

=
l

P(0) = P0

P(t) = P0ekt

Cch vit khc ca phng trnh l


=
ni ln rng tc tng trng tng i l khng i. Khi [2] ni rng qun th vi tc
tng trng tng i khng i l tng trng dng m.
Chng ta c th gii thch cho s di c ca qun th bng cch thay i phng trnh 1:
Nu tc di c l hng s m th tc thay i ca qun th c m hnh bi phng trnh
vi phn
[3]

5.4.2. M hnh hu cn
Nh tho lun mc 5.1, mt qun th thng tng theo hm m trong giai on u
nhng mc gim dn v tip cn ngng bi v ti nguyn c hn. Nu P(t) l s lng ca
qun th ti thi im t, ta gi thit rng
dP/dt kP
nu P nh
iu ny ni ln rng, tc tng trng ban u gn nh t l thun vi kch thc. Ni
cch khc, tc tng trng tng i l gn nh khng i khi dn s l nh. Nhng chng
ti cng mun phn nh thc t l tc tng trng tng i gim khi dn s P gim v tr
thnh m nu P vt qu ngng M ca n, l s lng ti a m mi trng c kh nng duy
tr trong thi gian di. Biu thc n gin nht cho tc tng trng tng i m kt hp
cc gi nh ny l
=

Nhn hai v vi P, ta nhn c m hnh tng trng c bit nh l phng trnh vi


phn hu cn:
[4]

Ch t phng trnh 4, nu P l nh so vi M th P/M gn vi 0 v v vy dP/dt kP.


Hn na khi P M (tip cn ngng) th P/M 1, v th dP/dt 0. Chng ta c th suy ra
thng tin v vic cc nghim tng hoc gim trc tip t phng trnh 4. Nu P nm gia 0 v
M th v phi ca phng trnh dng, nn dP/dt > 0 v s lng tng. Nhng nu s lng
vt ngng (P > M) th 1 P/M m, nn dP/dt < 0 v s lng gim.
Hy bt u phn tch chi tit hn v phng trnh vi phn hu cn bng cch nhn vo
trng hng.
V d 1
V ng hng ca phng trnh hu cn vi k = 0.08 v ngng M = 1000.
C th suy ra iu g t nghim thu c?
Li gii
Trong trng hp ny phng trnh vi phn hu cn l
= 0.08

Mt trng hng ca phng trnh c ch ra trn Hnh 1. Chng ta hin th ch mi


gc phn t th nht bi v s lng khng m v chng ta ch quan tm iu g xy ra sau thi
im t = 0.

Phng trnh hu cn l t tr (dP/dt ch ph thuc P, khng ph thuc t), nn dc l


nh nhau dc theo mi ng nm ngang. Nh mong mun, cc dc l dng vi 0 < P <
1000 v m vi P > 1000.
Cc dc nh khi P gn 0 hoc 1000 (ngng). Ch rng cc nghim di chuyn t
nghim cn bng P = 0 v pha nghim cn bng P = 1000.
Trong Hnh 2 chng ta s dng trng hng ny phc ha cc ng cong nghim
vi cc gi tr u ca P(0) l 100, 400 v 1300. Ch rng cc ng cong nghim m bt
u pha di P = 1000 l tng, cn bt u pha trn P = 1000 th gim. Cc dc ln
nht khi P 500 v do cc ng cong nghim m bt u pha di P = 1000 c im
un (inflection) khi P 500. Thc t chng ta c th chng minh rng tt c ng cong nghim
m bt u bn di P = 500 c im un khi P = 500.

Phng trnh [4] l phn ly v chng ta c th gii n mt cch tng minh bng phng
php mc 5.3. Bi v
=

ta c
[5]

/ )

tnh tch phn v tri, ta vit


(

/ )

= +

iu cho php chng ta vit li phng trnh 5:

=
=

[6]

| |

vi

|=

+
=

Gii P t phng trnh 6, ta nhn c


1=

Vi t = 0 th P = P0 nn
[7]

( )=

= , v vy nghim ca phng trnh hu cn l


=

vi

T cng thc 7, ta thy lim ( ) =

, l iu mong mun.

V d 2

Vit nghim ca bi ton gi tr u


= 0.08

P(0) = 100

v s dng n tm cc s lng P(40) v P(80). Khi no P t 900?


Li gii

Phng trnh vi phn l phng trnh hu cn vi k = 0.08, ngng M = 1000


v iu kin u P0 = 100. V th phng trnh 7 cho s lng
ti thi im t l
( )=
( )=

V vy

trong

=9

Cc s lng ti t = 40 v t = 80 l
(40) =

731.6

S lng qun th t 900 khi


1+9

(80) =

985.3

= 900. Gii phng trnh ny theo t, ta c

0.08 = 81 =

54.9

V th s lng t 900 khi t xp x 55. Nh kim tra, chng ta v ng cong nghim


trn Hnh 3 v nhn thy n ct ng P = 900 ti t 55.
5.4.3. S so snh ca tng trng t nhin v m hnh hu cn
Trong nhng nm 1930, nh sinh vt hc G.F. Gause tin hnh mt th nghim vi
cc sinh vt n bo Paramecium v s dng mt phng trnh hu cn m hnh d liu ca
mnh. Bng di cho bit s m hng ngy ca ng v n bo. ng c tnh tc tng
trng tng i ban u l 0.7944 v ngng l 64.
t (ngy)
P(quan st)

0
2

1
3

2
22

3
16

4
39

5
52

6
54

7
47

8
50

9
76

10
69

11
51

12
57

13
70

14
53

15
59

16
57

V d 3
Tm m hnh m v m hnh hu cn i vi d liu ca Gause. So snh cc gi
tr d on vi cc gi tr quan st c v nhn xt v s ph hp.
Li gii
Vi tc tng trng tng i k = 0.7944 v gi tr ban u P0 = 2, m hnh
m l ( ) =
=2 .
Gause s dng cng gi tr k i vi m hnh hu cn ca ng. iu ny l hp l bi
v P0 = 2 l nh so vi ngng M = 64. Phng trnh

chng t rng gi tr ca k i vi m hnh hu cn l rt gn vi gi tr cho m hnh m.


Khi nghim ca m hnh hu cn trong phng trnh 7 cho ra
( )=
V vy

( )=

, trong

= 31

Chng ta s dng cc phng trnh ny tnh cc gi tr d on (c lm trn ti s


nguyn gn nht) v so snh chng trong bng sau
t (ngy)

10

11

12

13

14

15

16

P(quan st)

22

16

39

52

54

47

50

76

69

51

57

70

53

59

57

P(hu cn)

17

28

40

51

57

61

62

63

64

64

64

64

64

64

P(m)

10

22

48

106

...

T bng v t th trong Hnh 4, chng ta nhn thy i vi ba trong bn ngy u tin


m hnh m cho kt qu tng ng vi m hnh hu cn. Tuy nhin, i vi t 5 m hnh
hm m l v vng khng chnh xc, trong khi m hnh hu cn kh ph hp vi quan st.

Bng di cho thy gi tr gia nm B(t), dn s ca B (n v nghn), ti thi im t, t


nm 1980 n nm 2000. Hnh 5 cho thy cc im d liu cng vi hm hu cn c v bi
my tnh. Chng ta thy rng m hnh hu cn cung cp mt s ph hp rt tt.

5.4.4. Nhng m hnh khc i vi tng trng


Lut tng trng t nhin v phng trnh vi phn hu cn khng phi l phng trnh
duy nht c xut i vi m hnh tng trng dn s. Trong bi tp 20 chng ta thy

hm tng trng Gompertz v trong bi tp 21 v 22 chng ta xem xt m hnh tng trng


theo ma.
Hai trong s cc m hnh khc c sa i ca m hnh hu cn. Phng trnh vi phn
=

c s dng m hnh qun th m tun theo thu hoch ca mt loi hay hnh thc khc.
(Hy ngh v s c b bt theo mt tc khng i.) Phng trnh ny c khm ph trong
cc bi tp 17 v 18.
i vi mt s loi c mt mc ti thiu m m di chng c xu hng b tuyt chng.
(Ngi ln c th khng tm thy bn tnh ph hp.) Qun th nh vy c m hnh ha
bi cc phng trnh vi phn
=

trong nhn t m rng, 1 m/P, c tnh n hu qu qun th tha tht (xem Bi tp 19).
5.5. Phng trnh tuyn tnh
5.5.1. Phng trnh vi phn tuyn tnh cp mt
Phng trnh vi phn tuyn tnh cp mt l phng trnh vi phn c dng
+ ( ) = ( )

[1]

trong P v Q l cc hm lin tc trn mt on xc nh. Phng trnh dng ny xut hin


thng xuyn trong nhiu ngnh khoa hc m chng ta s thy.
Mt v d ca phng trnh tuyn tnh l xy' + y = 2x, bi v vi x 0, n c th c
vit li di dng
[2]

=2

Ch rng y khng phi dng phng trnh phn ly bi v khng th phn tch biu
thc ca y' thnh tch ca mt hm ca x nhn vi mt hm ca y. Nhng chng ta vn gii
phng trnh ny theo nhn xt, xy' + y = (xy)', v v vy ta c th vit li phng trnh nh sau
(xy)' = 2x
Tch phn hai v ta nhn c
xy = x2 + C

hoc

Nu phng trnh c a ra di dng phng trnh 2, th chng ta s phi thc hin


bc s b l nhn hai v ca phng trnh vi x.
N ch ra rng mi phng trnh vi phn tuyn tnh cp mt c th c gii bi mt
phng trnh tng ng bng cch nhn c hai v ca phng trnh 1 bi mt hm I(x) thch
hp c gi l mt tha s tch phn. Chng ta c gng tm I sao cho v tri ca phng trnh
1, khi nhn vi I(x), tr thnh o hm ca tch I(x)y:
( )( + ( ) ) = ( ( ) )
[3]
Nu chng ta tm c hm I nh vy, th phng trnh 1 tr thnh
( ( ) ) = ( ) ( )
Tch phn hai v ta nhn c ( ) = ( ) ( )
nh th nghim s l

[4]

( )=

( )

[ ( ) ( )

+ ]

tm nhng I nh th, chng ta khai trin phng trnh 3:


I(x)y' + I(x)P(x)y = I'(x)y + I(x)y' I(x)P(x) = I'(x)
y l phng trnh phn ly i vi I, ta gii nh sau:

= ( )

( )

[5]

ln| | = ( )

V vy cng thc i vi nghim tng qut ca phng trnh 1 ng cong cho bi


phng trnh 4, trong I ng cong cho bi phng trnh 5. Thay cho vic nh cng thc
ny, chng ta ch nh dng ca tha s tch phn.
gii phng trnh vi phn tuyn tnh y' + P(x)y = Q(x), nhn hai v vi tha s tch
phn ( ) =

( )

V d 1

Gii phng trnh vi phn

Li gii

Phng trnh cho l tuyn tnh bi n c dng phng trnh 1 vi P(x) = 3x2

v tch phn hai v.

v Q(x) = 6x2. Tha s tch phn l

+3

=6

( )=

Nhn hai v ca phng trnh vi


+3

=6

, ta c
=6

hay

Tch phn hai v ta c


= 6

=2

=2+

hay

Hnh 1 ch ra th ca mt vi nghim ring trong V d 1. Ch


rng tt c u dn v 2 khi x .
V d 2
Tm nghim ca bi ton gi tr u x2y' + xy = 1 x > 0 y(1) = 2.
Li gii
Trc ht ta chia c hai v cho tha s ca y' a v dng chun:
+

[6]

x>0

( )= / =
Tha s tch phn l
=
Nhn phng trnh 6 vi tha s tch phn, x, ta c
+

=
V y(1) = 2, ta c 2 =

hay (
=

hay

hay C = 2
=

Do nghim ca bi ton gi tr u l
V d 3
Li gii

) =

Gii phng trnh y' + 2xy = 1.


Phng trnh cho dng chun ca phng trnh tuyn tnh.
D thy tha s tch phn l

Nhn hai v ca phng trnh vi tha s tch phn ta c


+2
Do

=
+ .

hoc

Nhng
khng th biu din theo cc hm s cp.
V vy ta biu din nghim ca phng trnh di dng

hoc

Hnh 3 l th ca mt vi nghim ring. Mc d nghim


c biu din dng tch phn, nhng mt s my tnh c th v c th ca chng.
5.5.2. ng dng vo mch in
Trong mc 5.2 chng ta xem xt mch in n gin
c ch ra trn hnh 4: Mt ngun in vi hiu in th E(t)
vn (V) v mt dng in I(t) (A) ampe ti thi im t. Mch
cn gm in tr R m () v in cm L henri (H).
nh lut Ohm cho st p trn in tr l RI. St p trn
cun cm l L(dI/dt). nh lut Kirchhoff ni rng tng cc
st p l bng hiu in th E(t). V vy ta c
+

[7]

= ( )

l phng trnh vi phn cp 1. Nghim ca phng trnh ny l dng in I(t) ti thi im t.


V d 4
Gi s rng trong mch in ca Hnh 4, in tr l 12 v in cm l 4H. Nu
ngun in l c nh 60V v chuyn mch l ng khi t = 0 nn dng in bt u vi I(0) =
0. Tm
(a) I(t)
(b) Dng in sau 1s, tc I(1)
(c) Gi tr gii hn ca dng in ny
Li gii
(a) Nu t L = 4, R = 12 v E(t) = 60 vo phng trnh 7, ta nhn c bi ton
gi tr u:
4

+ 12 = 60

I(0) = 0

+ 3 = 15

hay

I(0) = 0

Nhn hai v vi tha s tch phn l


+3

= 15

=5

(1) = 5(1

(b) Sau 1s dng in l

(c) Gii hn ca dng in l

, ta nhn c

) = 15

( ) =5+
V I(0) = 0 nn 5 + C = 0, do C = -5 v ( ) = 5(1
= 15

) 4.75

lim ( ) = lim 5(1

)=5

V d 5
Giae s rng in tr v cun cm vn nh trong V d 4, nhng thay cho ngun
c nh, ta s dng my pht in vi in th E(t) = 60sin30t vn. Tm I(t).
Li gii

Ln ny phng trnh tr thnh


4

+ 12 = 60

30

hay

Vn cng tha s tch phn e3t, ta c


(

) = 15

30

+ 3 = 15

30

= 15

Tch phn hai v ta c


=

30
30

=
=

30
30

= [

)= [

)= [

30

30 + 10

=
=

V I(0) = 0, ta c

30 10

30 10
+

= 0 nn
(

Dng in l

30 )

30 10

Thay vo ta c
Cui cng,

= 15

30 + 10
30 30

30
30

30 + 30

= 15

30 30

30 + 30 ] =

Ta nhn c phng trnh


Gii ra ta c

30

30 ) +

30 ) +
=

30 10

,
30 ) +

Hnh 6 biu th th ca dng in vi ngun l my pht in.


5.6. H thng sn mi
Chng ti xem xt mt lot cc m hnh cho s pht trin ca mt loi duy nht sng
mt mnh trong mt mi trng. Trong mc ny chng ta xem xt m hnh thc t hn l xem
xt s tng tc ca hai loi trong cng mi trng sng. Chng ta s thy rng cc m hnh
ny to ra mt cp phng trnh vi phn c mi lin kt.
Trc tin chng ta xem xt cc tnh hung trong mt loi, c gi l con mi (prey),
c mt ngun cung cp thc phm di do v loi th hai, c gi l nhng k sn mi
(predators), n con mi. V d v con mi v k th bao gm th v si trong mt khu rng ho
lnh, c thc phm v c mp, rp v b ra, vi khun v amip. M hnh ca chng ta s c hai
bin ph thuc v c hai u l hm ca thi gian. Chng ta gi s R(t) l s con mi (Rabbits:
th) v W(t) l s lng ng vt n tht (Wolves: si) ti thi im t.
Trong s vng mt ca k sn mi, ngun cung lng thc di do s h tr tng trng
theo s m ca con mi, l im/dt = kR, trong k l hng s dng.
Trong s vng mt ca con mi, chng ta gi thit rng qun th sn mi s gim theo t
l thun vi s lng ca chng, tc l dW/dt = -rW, trong r l mt hng s dng.
Tuy nhin, vi su hin din ca c hai loi, chng ta gi thit rng nguyn nhn chnh
gy t vong con mi l b k sn mi n tht, v tc sinh v tn ti ca nhng k sn mi
ph thuc vo ngun thc n sn c ca mnh, c th l cc con mi. Chng ta cng gi nh
rng kh nng hai loi ny chm trn nhau t l thun vi c hai qun th v do l t l thun
vi tch RW. (S lng mt hoc c hai qun th cng nhiu th cng tng kh nng chm trn.)
Mt h hai phng trnh vi phn kt hp cc gi thit s c dng nh sau:
[1]

trong k, r, a v b l cc hng s dng. Ch rng hng thc


trng t nhin ca con mi v hng thc
mi.

lm gim s tng

lm tng s tng trng t nhin ca k sn

Phng trnh 1 c bit nh l h sn mi, hoc h Lotka-Volterra. Nghim ca h ny


l cp cc hm R(t) v W(t) m t cc qun th con mi v k sn mi nh l cc hm ca thi
gian. Bi v h l mt cp hai phng trnh xy ra ng thi nn chng ta khng th gii ci n
ri n ci kia m phi gii chng ng thi. Tht khng may, thng khng th tm thy cng
thc tng minh cho R v W nh l hm ca t. Tuy nhin, chng ta c th s dng phng
php ha phn tch cc phng trnh.
V d 1
Gi s rng qun th ca th v si c m t theo cc phng trnh LotkaVolterra vi k = 0.08, a = 0.001, r = 0.02 v b = 0.00002. Thi gian t c o theo thng.
(a) Tm nghim hng s (c gi l nghim cn bng) v gii thch kt qu
(b) S dng h thng phng trnh vi phn tm mt biu thc ca dW/dR.
(c) V trng hng cho kt qu phng trnh vi phn trn mt phng RW. Sau s
dng trng hng phc ho mt vi ng cong nghim.
(d) Gi s rng, ti mt thi im no c 1000 th v 40 si. V ng cong nghim
tng ng v s dng n m t nhng thay i s lng trong c hai qun th.
(e) S dng phn (d) phc tho R v W nh l hm ca t.
Li gii
(a) Vi cc gi tr cho, phng trnh Lotka-Volterra tr thnh
= 0.08 0.001
= 0.02

+ 0.00002

C R v W s l hng s nu c hai o hm bng 0, tc l


= (0.08 0.001 ) = 0
(0.02 + 0.00002 ) = 0

Mt nghim l R = 0 v W = 0. (Ngha l, nu khng c th hoc si th cc qun th


khng tng). Mt nghim hng s khc l
=

= 80

= 1000

V vy cc qun th cn bng gm 80 si v 1000 th. Ngha l 1000 con th l duy


tr cn bng vi 80 con si. Khng qu nhiu si (lm th t i) cng khng qu t si (lm th
nhiu ln).
(b) Chng ta s dng quy tc dy chuyn kh t:
=

nn

/
/

.
( .

.
.

(c) Nu xem W l hm ca R, ta c phng trnh vi phn


=

( .

)
)

Chng ta v trng hng i vi phng trnh vi phn ny trn Hnh 1 v s dng


phc ha mt vi ng cong nghim trn Hnh 2. Nu di chuyn dc theo ng cong nghim,
chng ta nhn thy mi quan h gia R v W thay i khi thi gian tri qua nh th no. Ch
rng cc ng cong l khp kn ni ln rng nu i dc theo mt ng cong, chng ta lun
lun quay tr li im xut pht. Cng thy rng im (1000, 80) l bn trong tt c cc ng

cong nghim. im c gi l im cn bng bi v n tng ng vi nghim cn bng R


= 1000, W = 80.

Khi chng ta th hin cc nghim ca h phng trnh vi phn nh trong Hnh 2, chng
ta da vo mt phng RW nh l mt phng pha, v chng ta gi l qu o pha. V vy, mt
qu o pha l mt ng c vch ra bi cc nghim (R, W) theo thi gian. Mt biu pha
bao gm cc im cn bng v cc qu o pha in hnh, nh trong Hnh 2.
(d) Bt u vi 1000 th v 40 si tng ng vi ng cong i qua im P0(1000, 40).
Hnh 3 th hin qu o pha vi trng hng c
xa b. Bt u ti im P0 ti thi gian t = 0 v gi s t
tng, chng ta s di chuyn theo chiu kim ng h hay
ngc chiu kim ng vng quanh qu o pha? Nu
chng ta t R = 1000 v W = 40 vo phng trnh u
tin, ta nhn c
= 0.08(1000) 0.001(1000)(40) = 40
Bi v im/dt > 0, chng ta kt lun rng R tng ti P0 v v vy chng ta di chuyn
ngc chiu kim ng h vng quanh qu o pha.
Chng ta thy rng ti P0 khng c si duy tr mt s cn bng gia cc qun th,
do s lng cc con th tng ln. Kt qu l nhiu con si v cui cng c rt nhiu con si
m nhng con th rt kh trnh chng. V vy, s lng th bt u gim (ti P1, ni m chng
ta c tnh R t gi tr ti a ca n l khong 2800). iu ny c ngha rng ti mt thi im
sau s si bt u gim (ti P2, khi R = 1000 v W 140). Nhng iu ny c li cho th,
v vy s lng ca chng sau bt u tng (ti P3, khi W = 80 v R 210). Kt qu l, s
si cui cng li tng ln. iu ny xy ra khi cc qun th tr v gi tr ban u ca chng l
R = 1000 v W = 40, v chu k li bt u.
(e) T m t trong phn (d) cch m cc qun th th v si tng v gim, chng ta c th
phc ha th ca R(t) v W(t). Gi s cc im P1, P2 v P3 trong Hnh 3 t c ti cc
mc thi gian t1, t2 v t3. Khi chng ta c th phc ha th ca R v W nh trong Hnh 4.

d so snh cc th, chng ta v chng trn cng mt h trc nhng vi t l khc


nhau nh trn Hnh 5. Ch rng s th t gi tr ln nht khong phn t u tin ca chu
k trc s si.

Mt phn quan trng ca qu trnh xy dng m hnh l gii thch kt lun ton hc
ca chng ta nh nhng d on th gii thc v kim tra nhng d on i vi d liu
thc. Cng ty Hudson's Bay, bt u kinh doanh lng th ng vt ti Canada vo nm 1670,
gi h s t nhng nm 1840. Hnh 6 cho thy th ca s lng nhng b lng ca th
v k th ca n l mo rng Canada, cng ty kinh doanh trong khong thi gian 90 nm. C
th thy rng cc dao ng kt hp trong qun th th v mo rng c d on bi m hnh
Lotka-Volterra thc s xy ra v thi gian ca cc chu k l khong 10 nm.

Mc d m hnh Lotka-Volterra tng i n gin c mt s thnh cng trong vic


gii thch v d on cc qun th cng chung sng, cc m hnh phc tp hn cng c
xut. Mt cch sa i cc phng trnh Lotka-Volterra l gi nh rng, trong trng
hp khng c ng vt sn mi, con mi pht trin theo mt m hnh hu cn vi ngng M.
Khi cc phng trnh Lotka-Volterra [1] c thay th bng h cc phng trnh vi phn

M hnh ny c quan tm cc bi tp 11 v 12.


M hnh cng c xut m t v d on mc qun th ca hai hay nhiu
loi cng cnh tranh cc ngun ti nguyn hoc hp tc cng c li. M hnh nh vy c
khm ph trong bi tp 2-4.

You might also like