You are on page 1of 69

Uniwersytet Warszawski

Instytut Archeologii

Marcin Puchaa
Nr albumu: 254 144

Magiczne puzderka z okresu wpyww rzymskich na


terenie europejskiego Barbaricum w odniesieniu do
antycznych bullae (Prba klasyfikacji i analizy
chronologiczno-terytorialnej)
Magic boxes from the Roman Period in the European Barbaricum in the
reference to the antic bullae (Towards classification and chronologicalterritorial analysis)

Praca licencjacka na kierunku archeologia


w zakresie: archeologia protohistoryczna

Praca wykonana pod kierunkiem


dr. Adama Cieliskiego

Warszawa, wrzesie 2010 r.

Streszczenie
Praca analizuje zjawisko wystpowania metalowych puzderek w inwentarzach
grobowych na terenach europejskiego Barbaricum w okresie wpyww rzymskim. Autor
podejmuje prb kompleksowego skondensowania dotychczasowej wiedzy na temat tego
zjawiska wraz z wyjanieniem proweniencji puzderek w odniesieniu do antycznych bullae.
Szczegowa analiza obszaru wystpowania, stylistyki oraz powtarzalnoci zabytkw typu
Amulettdosen pozwoliy na stworzenie pierwszej klasyfikacji tego rodzaju artefaktw.
Ponadto dokadnie rozwaono rol jak prawdopodobnie peniy puzderka w
kulturze ywej. Szczegln uwag zwrcono na lokalizacje puszek w grobach,
rekonstrukcj sposobu noszenia oraz na funkcj puzderek jako ozdobnych pojemnikw na
amulety.

Sowa kluczowe
amulet, Amulettdose, Amulettkapsel, Barbaricum, bullae, Kapselanhngern, okres rzymski,
puszka, puzderko

Dziedzina pracy
Archeologia 08400

Klasyfikacja tematyczna
Okres przedrzymski, rzymski i wdrwek ludw w barbarzyskiej Europie

Owiadczam, e niniejsza praca zostaa przygotowana pod moim kierunkiem i


stwierdzam, e spenia ona warunki przedstawienia jej w postpowaniu o nadanie tytuu
zawodowego.

data
14. 09. 2010 r.
podpis kierujcego prac
dr Adam Cieliski

wiadom odpowiedzialnoci prawnej owiadczam, e niniejsza praca dyplomowa


zostaa napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treci uzyskanych w sposb
niezgodny z obowizujcymi przepisami.
Owiadczam rwnie, e przedstawiona praca nie bya wczeniej przedmiotem
procedur zwizanych z uzyskaniem tytuu zawodowego w wyszej uczelni.
Owiadczam ponadto, e niniejsza wersja pracy jest identyczna z zaczon wersj
elektroniczn.

data
14. 09. 2010 r.
podpis autora pracy
Marcin Puchaa

Mojej Babci

Spis treci
1. Wstp - Historia bada
2. Puzderka
2.1 Konstrukcja
2.1.1 Elementy skadowe i ich wymiary
2.2.2 Porwnanie pod wzgldem konstrukcyjnym z innymi zabytkami
2.2 Ornament i stylistyka
2.3 Typologia
2.4 Chronologia
2.5 Obszar wystpowania zabytkw typu Amulettdose
2.6 Lokalizacja puzderek w grobach oraz sposb noszenia
2.7 Rodzaje grobw, pe, wiek i wyposaenie zmarych
2.8 Puzderko: ozdoba ? amulet ? pojemnik na magiczn zawarto ?
2.9 Amulettkaspel
3. Porwnanie Amulettdosen z bullae reprezentantem rzymskich pojemnikw na
amulety
3.1 Bulle wstp i definicja
3.2 Pochodzenie i geneza bulli rzymskich
3.3 Bulle w rzymskim wiecie
3.3.1 Wygld i przedstawienia bulli
3.3.2 Bulle jako pojemniki na amulety
3.3.3 Kto nosi bulle w Imperium Rzymskich ?
4. Podsumowanie
5. Katalog
5.1 Wstp do katalogu
5.2 Katalog zabytkw zaklasyfikowanych
5.3 Katalog zabytkw niezaklasyfikowanych
Bibliografia
Tablice

1. Wstp Historia bada


Puzderka, puszki czy uywajc niemieckiej terminologii Amulettdosen1 nie doczekay
si dotychczas kompleksowego i szczegowego opracowania. W starszej literaturze zabytki
tego typu byy traktowane marginalnie, a ich obecno bya zaznaczana jedynie w postaci
szcztkowych informacji w sprawozdaniach wykopaliskowych (por. Bursche, Chowaniec
2001, 42).
Pierwsze wzmianki na temat puzderek ukazay si pod koniec XIX i na pocztku XX
wieku (Engelhardt 1875, 23; Hollach & Peiser 1904, 50). Odkrycie tego rodzaju artefaktu lub
jego fragmentu byo dla archeologw duym kopotem, poniewa nieobecno materiau
porwnawczego oraz niedostateczna kwerenda rdowa doprowadzay do bdw w
zrozumieniu i klasyfikacji tych zabytkw archeologicznych. Interpretowano je jako fragmenty
oku rogw do picia czy elementy tamy brzowej (niezaklasyfikowane do adnej kategorii
zabytkw). Tego rodzaju bd wystpi przy komentarzu do znalezisk puzderek odkrytych na
cmentarzyskach w Babitach i Mojtynach w pow. Mrgowo (Peiser 1921, 114120).
O. Kleemann (1939, 7685) jako pierwszy zebra i opisa wisiorki kapsukowate (z
niemieckiego Kapselanhngern, tabl. 4DF), do ktrych to zaliczy znaleziska puzderek z
terenw na pnoc od Dunaju i wschd od Renu. Kleemann ograniczy si do stworzenia
katalogu i pobienego opisu znalezisk wraz z inwentarzem grobowym. Dopiero w ksidze
jubileuszowej na 60 rocznic urodzin prof. Kleemanna ukaza si artyku pira B. Beckmanna
(1973, 1320) rozwijajcy analiz wisiorkw kapsukowatych. Autor uzupeni katalog o
nowoodkryte znaleziska, otworzy dyskusj na temat ich waciwoci ozdobnych i
apotropaicznych niestety ta kwestia przez Beckmanna nie zostaa rozstrzygnita. Wisiorki
kapsukowate s znane z kontekstw grobowych i depozytw. Najczciej uywanym
surowcem do ich wytwarzania jest brz, rzadziej wykorzystywano inne metale takie jak:
zoto, srebro czy elazo. Beckmann datowa zawieszki kapsukowate bardzo szeroko od fazy
B okresu wpyww rzymskich do koca fazy D okresu wdrwek ludw. Ich
rozprzestrzenienie rozciga si na terenach Niu rodkowoeuropejskiego oraz Skandynawii
obejmujc rwnie dzisiejsze tereny Czech i Sowacji. Beckmann podzieli wisiorki
kapsukowate na cztery grupy:
1

Przyjem tumaczenie niemieckiego terminu Amulettdosen jako puzderko lub puszka. W tym opracowaniu
te trzy okrelenia bd uywane wymiennie oraz traktowane rwnowartociowo. W starszej literaturze
niemieckojzycznej do okrelenia puzderek uywane byy rwnie inne terminy, ktre pod wzgldem
nomenklaturowym s bdne np. Kapselanhngern czyli wisiorki kapsukowate , ktre powinny by
rozpatrywane jako oddzielna kategoria zabytkw (patrz niej) oraz Amulettkapsel modsze, ozdobne puzderka
na amulety noszone przez kobiety we wczesnym redniowieczu (Rozdzia 2.9).

Grupa I (tabl. 4A) charakteryzuje si okrgym i spaszczonym ksztatem kapsuki. Przednie


i tylnie strony wisiorkw s gadkie, przylutowane do siebie, co uniemoliwia ich pniejsze
otwarcie. Konstrukcja wisiorw pozwalaa na przechowywanie w nich (na przykad)
niewielkiej iloci substancji, co moe sugerowa ich funkcje jako szeroko pojtych
pojemnikw. Przednie ciany w tej grupie s zazwyczaj nie zdobione ale nie mona
wykluczy, e pierwotnie pokryte byy powok z nietrwaego materiau. Uszka wisiorw s
rozmaitej szerokoci, poniej nich biegnie wska blaszka czca przedni i tylni stron,
ktra tworzy brzeg kapsuki. Najczciej wykorzystywany do ich wyrobu by brz, mniej
srebro, niekiedy zdarzaj si wisiorki platerowane zotem.
Grupa II (tabl. 4B) wisior skada si z dwch uksztatowanych kulicie, wypukych cian
przypominajcych form bak. Kapsuka jest w rodku pusta, cianki tworzce korpus s
ze sob zlutowane, co uniemoliwia ich otwarcie. Poza tym wisiorki nie posiadaj wyranego
brzegu jak w gr. I. Zdobienie wystpuje przede wszystkim na uszku do zawieszania, niekiedy
zdarza si w miejscu czenia si przedniej i tylniej czci kapsuki. W materiale
archeologicznym powiadczone s wyroby z brzu i srebra.

Grupa III (tabl. 4C) pod wzgldem konstrukcji i funkcji najprawdopodobniej powizana z
grup I. Kapsuki nie s okrge lecz spaszczone, w ksztacie torebki (z niemieckiego
taschenfrmig). Przybieraj czworoktne (czciej spotykane w materiale archeologicznym)
lub czasem zblione do trjkta formy. Powierzchnia wisiorkw jest gadka lub
ornamentowana. Nie jest powiadczona dekoracja z metali szlachetnych, ale nie mona
wykluczy, e okazy pierwotnie gadkie posiaday ozdobn powok. Pod wzgldem
liczbowym przewaaj wisiorki wykonane z elaza, natomiast mniej jest zabytkw
brzowych. W tej grupie, wedug Beckmanna, nie ma przykadw uycia metali szlachetnych.
Grupa IV2 (tabl. 1D) wedug Beckmanna wisiorki tworzce t grup przypominaj rzymskie
bullae3. Autor podkrela fakt, e ich wygld i funkcja wyranie nawizuje do zabytkw
odkrytych na terenach prowincji rzymskich, a ich konstrukcja umoliwia ich otwieranie.
Beckmann operujc swoj dotychczasow wiedz wymienia jedynie trzy znane przykady
zabytkw z terenw dawnych Prus Wschodnich, Pomorza Zachodniego i Czechosowacji4.

Grupa IV wisiorkw kapsukowatych wg Beckamnna jest odpowiednikiem zabytkw typu Amulettdose.


Szerzej na temat bullae w dalszej czci pracy (Rozdzia 3)
4
Krosno, pow. elblski; Suchowo , pow. kamieski; Zahorska Bystrica, okres Bratysawa.
3

Ponadto, do publikacji nie zostaa doczona pena bibliografia, co w konsekwencji


uniemoliwia dotarcie do zabytku z Zahorskiej Bystricy, ktra jest obecnie dzielnic
Bratysawy.
B. Beckmann przedstawia hipotez widzc w wisiorach kapsukowatych z grup I, III, IV
pojemniki,

ktrych

zawarto bya wykonana z

nietrwaego,

najprawdopodobniej

organicznego materiau. Przyczynkiem do tego stwierdzenie s wisiory wiaderkowate, ktre


suyy do przechowywania rnych substancji (Beilke-Voigt 1998, 5188). Wisiory z grupy
II prawdopodobnie posiaday zawarto na stae, ktr wkadano w czasie ich produkcji.
Nie wykluczone, e Beckmann myli si w ostatniej z wymienionych kwestii, poniewa nie
znaleziono dotychczas adnych wisiorw czy analogicznych zabytkw nieposiadajcych
mechanizmu otwierajcego ze ladami materiaw wkadanych do rodka.
Autorem najbardziej szczegowej i aktualnej publikacji na temat wisiorkw
kapsukowatych jest K. Raddatz (1996, 247252). Ich najwiksza koncentracja znajduj si
na wyspach Duskich wraz z Jutlandi, w krgu nadabskim oraz na terenach kultur
przeworskiej i wielbarskiej, gdzie wystpoway najliczniej. Renesans ich rozpowszechnienia
przypada na faz B2b i B2/C1C1a okresu rzymskiego (Cieliski 2005, 122), z faz
pniejszych i z okresu wdrwek ludw znane s nieliczne znaleziska. Autor zauwaa
pewn zaleno pomidzy materiaem z jakiego zostaa wykonana zawieszka, a
rozprzestrzenieniem. Na obszarze zajmowanym przez kultur przeworsk przewaaj
znaleziska wykonane z elaza, a w kulturze wielbarskiej z brzu i ze srebra. Raddatz
potwierdza powszechn opini, e zawieszki wywodz si z terytorium prowincji Cesarstwa
Rzymskiego. Stawia jednak wiele pyta, ktre pozostaj kwesti otwart i nierozstrzygnit:
czy i kiedy zawieszka pomylana pierwotnie jako pojemnik na amulety w Germanii Magna
zostaa przeksztacona w element kolii paciorkw?; czy zawieszki kapsukowate peniy
czyst rol ozdobn bez przeznaczenia magicznego, czy te naley przypisa nowej formie
zawieszki rwnie funkcj apotropaiczn?
Raddtz szczegln uwag zwraca na dwie wyrniajce si pod wzgldem wielkoci
zawieszki kapsukowate pochodzce z Marlow i Unrow na Rugii (tabl. 4G, H). Pochodz one
z grobw kobiecych, datowanych na modszy okres wpyww rzymskich, dokadniej na faz
B2/C1C1a (Eggers & Stary 2001, tabl. 233234)5. Ich wygld, a szczeglnie wygita do
zewntrz przednia strona i konstrukcja uszka, przypomina klasyczne bullae. Nie mona
wykluczy, e obydwie ozdobne zawieszki z Unrow i Marlow miay pierwotnie form

Tam starsza literatura.

pojemnikw na magiczn zawarto. Jak ju wczeniej wspomniano s to zabytki o


wyrniajcych si rozmiarach: rednice ich wahaj si od 45,5 cm, s wiksze od
przecitnych wisiorkw kapsukowatych, ktrych rozmiary wahaj si od 0,4 cm do ponad 2
cm. Badania antropologiczne tudzie inwentarza grobowego pokazuj, e t kategori
zabytkw archeologicznych trzeba zaliczy do wyposaenia grobowego charakterystycznego
dla pochwkw kobiecych. Raddatz podaje zawieszk z Dobrocina w pow. ostrdzkim (d.
Gro Bestendorf, Kr. Mohrungen), znalezion w grobie mczyzny, jako wyjtek
potwierdzajcy t zaleno. Najnowsze badania pokazuj jednak, e specyficzny dar
grobowy z Dobrocina zosta le zinterpretowany i niepoprawnie zakwalifikowany do
wisiorkw kapsukowatych. Korpus wisiorka z mechanizmem, ktry pozwala na jego
otwarcie, nie jest przykadem pojemnika na amulety lecz by moe specyficzn forma
zapicia pancerza germaskiego (z niemieckiego Panzerschlieen) lub zawieszk do pasa
(Cieliski 2005, 157160).
Zazwyczaj w grobach umieszczano tylko jeden wisiorek kapsukowaty, ktry zapewne
by noszony za ycia, jeli zaoy, e dary grobowe rzetelnie oddaj obraz biuterii
powszechnie noszonej przez germaskie kobiety. Groby, w ktrych odnajdywano po dwa,
trzy lub cztery s spotykane sporadycznie, zupenym wyjtkiem s znaleziska szeciu
wisiorkw w jednym pochwku. Analiza inwentarzy grobowych gdzie wystpiy zawieszki
kapsukowate jednoznacznie wykazaa, e ten typ zabytku nie naley do przesadnie
ekskluzywnych. Nie ma rwnie wikszego zwizku miedzy liczb znajdowanych zawieszek
w pojedynczym pochwku, a luksusowymi darami grobowymi.
W artykule Raddatza dostrzegalny jest brak zainteresowania dyskusj na temat
zabytkw wymienionych w pracy Kleemanna, a przez Beckmanna sklasyfikowanych do
grupy IV. Moim zdaniem nawet pobiena korelacja, wyrniajcych si pod wzgldem
wielkoci, zawieszek z Rugii i puzderek z pnocnej Polski w odniesieniu do rzymskich
bullae, otwiera na nowo dyskusj o pochodzeniu i funkcji wisiorkw przypominajcych
kapsuk.
Rwnolegle do artykuu Raddatza bya opracowywana monografia bogatego stanowiska
w Himlingje pod redakcj U. Lund Hansen (1995). W grobie nr 1949-2 odkryto niezwykle
bogaty pochwek kobiety z wieloma importami rzymskimi oraz srebrn Amulettdose. Grb
by bardzo dobrze zachowany, co pozwolio na dokadne przeanalizowanie i zbadanie
przedmiotw zoonych wraz z ciaem zmarej. Obecnie zrekonstruowana jama grobowa wraz
z wiernymi replikami darw jest wystawiona w Muzeum Narodowym w Kopenhadze. Bya to
pierwsza publikacja, w ktrej susznie potraktowano ten rodzaj zabytku jako oddzieln
9

kategori. Puzderko byo czci kolii paciorkw i zastao jednoznacznie zaliczone do


pojemnikw na amulety (Lund Hansen et alli 1995, 152159).
W 2000 roku ukazao si kompleksowe opracowanie grobw kobiecych, ktre zostay
odkryte podczas wykopalisk prowadzonych na stanowisku Skovgrde na Zelandii. Podobnie
jak w Himlingje w bogato wyposaonym grobie szkieletowym odkryto pojedyncze,
zachowane w idealnym stanie Amulettdose. Puzderko zostao oddzielnie opracowane i
skatalogowane (Ethelberg 2000 et alli, 278287).
W polskich pozycjach bibliograficznych, ktre ukazay si w ubiegym wieku,
informacje na temat puzderek byy przedstawiane jedynie kontekstach archeologii
bibliotecznej (Andrzejowski & Bursche 1987, 241242) oraz wspwystpowania w
inwentarzu grobowym wraz z innymi zabytkami archeologicznymi (Okulicz-Kozaryn 1989,
115127, Bursche & Okulicz-Kozaryn 1999, 146147). Dopiero napisany przez A. Bursche
oraz R. Chowaniec artyku (2001, 4145) opisujcy fragmenty puzderka znalezionego w
grobie ciaopalnym popielnicowym nr 325 w Krosnie, skonsolidowa wiedz na temat
puzderek, a przede wszystkim nakreli problematyk i potrzeb dalszych bada.
Wartym wspomnienia faktem jest odkrycie zabytkw z dawnego Prussia-Museum
znajdujcego si w Krlewcu (d. Knigsberg obecnie Kaliningrad). Zamek Krlewski, gdzie
znajdoway si zbiory zabytkw archeologicznych z prowincjonalnych Prus Wschodnich,
zosta powanie zniszczony przez naloty aliantw w czasie II wojny wiatowej (sierpie 1944
r.). Wiele pozycji bibliograficznych, kartotek oraz kolekcji archeologicznych zostao
przeniesionych i w czasie pniejszych dziaa wojennych, w duej czci, zagino.
Niektre z nich zostay ewakuowane przez niemieckiego archeologa Wolfganga La
Baume (dyrektor dziau prehistorycznego Landesamt fr Vorgeschichte wyodrbnionego
z Prussia-Museum) w 1943 r. do Fortu Quednau (Fort III) na pnoc od Krlewca, inna cz
kolekcji zostaa przetransportowana do miejscowoci Karolewa koo Ktrzyna (d. Carlshof,
Kr. Rastenburg), reszta zabytkw zostaa pozostawiona na zamku. W latach powojennych
spora ilo kolekcji z Karolewa i ze zniszczonego zamku zarwno zabytkw, jak i
archiwaliw ocalaa . Po wielu perypetiach zostay odnalezione w Berlinie, Olsztynie,
Kaliningradzie, Moskwie, a nawet (pojedynczy eksponat) w Warszawie. Poszukiwania w
latach 19671970 reszty zaginionych eksponatw na terenie Fortu Quednau byy bardzo
utrudnione z powodu stacjonujcych w nim onierzy i nie przyniosy oczekiwanych
rezultatw (Bitner-Wrblewska 2008, 4666).
Dopiero pod koniec lat 90-tych ubiegego wieku natrafiono na lad zaginionej czci
kolekcji. Na rosyjskim rynku antykwarycznym zaczy pojawia si zabytki z dawnego
10

Prussia-Museum, okazao si, e pochodz one z ju wspominanego Fortu III, ktry zosta
opuszczony przez stacjonujce w nim wojsko, co umoliwio przeprowadzenie prac
poszukiwawczych. W cigu kilu sezonw prac wykopaliskowych (od listopada 1999 do 2003
r.) na terenie fortu odkryto okoo 30 000 zabytkw, ktre byy uwaane za bezpowrotnie
utracone (Juga-Szymaska 2007, 121; Bitner-Wrblewska 2008, 4666).
Niektre artefakty tam znalezione weszy w skad zbiorw moskiewskich6. Dziki
uprzejmoci naukowcw rosyjskich polscy archeolodzy mieli do nich bezporedni dostp.
Wrd odkrytych zabytkw znajdoway si trzy fragmenty szczeglnie wane dla tej pracy.
Szczegowe rysunki P. Szymaskiego oraz wnikliwa analiza starych, przedwojennych
rycin7, pokazay, e s to czci inwentarzy z grobw popielnicowych znalezionych na
cmentarzysku w Babitach, pow. mrgowski. Odnaleziony zasta fragment pokrywki i tama
boczna puzderka z grobu 461 (tab. 2D) oraz pokrywka z grobu 482 (tab. 2E). Niestety zabytki
ulegy widocznym zniszczeniom mechaniczny i procesom postdepozycyjnym.

2. Puzderka
2.1 Konstrukcja
2.1.1 Elementy skadowe i ich wymiary
Puzderka odnajdywane s jedynie w kontekstach sepulkralnych jako wyposaenie zmarego,
nie s znane przypadki znalezisk lunych czy
depozytw. Nie naley klasyfikowa tej kategorii
zabytkw wraz z wisiorkami kapsukowanymi, jak to
miao miejsce w starszej literaturze. Trzeba traktowa
Amulettdosen jako odrbny rodzaj artefaktw z
powodu ich odmiennej konstrukcji, ornamentyki oraz
spjnej

chronologii.

Najczstszym

materiaem

uywanym do produkcji tego typu zabytkw by brz,


w

dwch

przypadkach

wykorzystano

srebro

(Stuchowo, Himlingoje, gr. 1949-2). Puzderko w


wikszoci

przypadkw

skada

si

Ryc. 1. Schemat budowy puzderka :


pokrywka (A), tama boczna (B),
denko (C), ptelka (D), acuszek (E)

trzech

Informacje zaczerpnite z wykadu dra Pawa Szymaskiego wygoszonego na zajciach proseminaryjnych w


Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w dniu 4.XI.2008 r.
7
W tym miejscu chciabym serdecznie podzikowa za udostpnienie niepublikowanych materiaw oraz za
wszelk pomoc dr. Pawowi Szymaskiemu.

11

podstawowych czci: pokrywki (ryc. 1A), tamy bocznej (ryc. 1B) oraz denka (ryc. 1C).
Trzeba zaznaczy, e puzderka s zrnicowane pod wzgldem konstrukcyjnym, a wyej
wymieniony opis dotyczy najbardziej typowej formy. Tama boczna w wikszoci
przypadkw jest uksztatowana cylindrycznie tworzy korpus puzderka8. Na pokrywce i tamie
bocznej znajduj si pojedynczo rozmieszczone ptelki/przewleczki wykonane z cienkiego
drutu wpuszczonego do rodka puszki. Koce drutu przewleczone s przez dziurk w cienkiej
blaszce i wygite tak, aby ptelka trzymaa si sztywno (ryc. 2), tworzc pewnego rodzaju nit.
Tylko w jednym przypadku z grobu 325 z Krosna w pow. pasckim (tabl. 3C) druciane
uszko jest przylutowana bezporednio do pokrywki puzderka. Ptelki s poczone ze sob
acuszkiem skadajcym si z kilku ogniw najczciej uformowanych w liter S (ryc. 1E,
2). Puzderko nie posiada adnego mechanizmu zamykajcego, paska pokrywka jest
mocowana na wcisk lub nakadana na tam boczn. Wyjtek stanowi zabytki z
Rebenstorf gr. 23 i Wechmar gr. 41a, gdzie rol zamka spenia rwnolegle do pokrywki
uoony sztyft w postaci walcowatego rygla (tab. 3E, F). W przypadku puzderka z Rebenstorf
sztyft przewleczony jest przez trzy ptelki znajdujce si w grnej czci puzderka.
Przy omawianiu elementw konstrukcyjnych naley wspomnie o znalezisku z
Bogaczewa-Kuli, pow. giycki9. Wrd wisiorkw J. Okulicz-Kozaryn (1958, 89) omawia
wykonan z brzu grn cz pudeka z zamkniciem przypominajcym niewielki zawias
(?) (tab. 1E). Autor susznie zauwaa podobiestwo w formie do wisiorka z Krosna, pow.
pascki (tab. 1C; nr kat. 7). Z duym prawdopodobiestwem moemy tu mwi o wieczku
od puzderka ale ze wzgldu na brak metryczki,
kontekstu i dalszych czci skadowych znalezisko
zostao

umieszczone

katalogu

zabytkw

niezaklasyfikowanych10. Wieczko ma okrg


form, jest lekko spaszczone po jednej stronie,
gdzie znajduje si wygita w ksztat rurki blaszka,
ktr Okulicz-Kozaryn interpretuje jako cz
Ryc. 2. Mocowanie wykonanych z drutu ptelek
do pokrywki i tamy bocznej puzderka

zawiasu. Jest to prawdopodobnie trzeci rodzaj


zamknicia puzderka obok systemu na wcisk i

Wyjtek stanowi puzderko ze Stuchowa, pow. kamieski (nr kat. 18), gdzie tama boczna jest wygita
pkulicie tworzc pokrgy korpus, przypominajcy kapsuk.
9
Wykopaliska przy jeziorze Bocznym, nad ktrym zostao odkryte to stanowisko, byy prowadzone ju w czasie
I wojny wiatowej. Cz zabytkw z Bogaczewa-Kuli szczliwie przetrwaa wszystkie dziaanie wojenne, a do
ocalenia ich w duej mierze przyczyni si J. Antoniewicz. Zabytki te opracowa J. Okulicz-Kozaryn w
pierwszym tomie Rocznika Olsztyskiego (1958, 4793).
10
Zobacz wstp do katalogu.

12

sztyftu. Nie mona jednak wykluczy, e w zawias nie jest czci wieczka umoliwiajc
ruch lecz jest pierwszym ogniwem lub miejscem na zaczepienie acuszka, ktry si nie
zachowa. Za tym przypuszczeniem przemawia fakt, e od spodniej strony wieczka jest
przylutowana obrcz z cienkiej blaszki o mniejszej rednicy, ktra umoliwiaa zamknicie
pokrywki z korpusem puszki na wcisk. Oba wyej przedstawione systemy zamykania
puzderka s prawdopodobne, co wicej, mogy funkcjonowa jednoczenie.
W przeciwiestwie do elementw konstrukcyjnych jest widoczne due zrnicowanie
w wymiarach pomidzy pojedynczymi egzemplarzami puzderek. Najmniejsza odnotowana
wysoko puszki wynosi zaledwie 13 mm, a najwiksza za to 41 mm (tab. 1). rednica
cylindrycznie uksztatowanego korpusu tamy bocznej waha si miedzy 2341 mm.
Ciekawym parametrem Amulettdosen s proporcje wysokoci puszki (mierzonej wraz z
pokrywk) do jej rednicy. Mianowicie w wikszoci przypadkw rednica jest wiksza w
stosunku do wysokoci, a w piciu przypadkach proporcje s sobie niemal rwne (Babita, gr.
461; Weklice, gr. 34; Krosno, gr. 325; Mojtyny, gr. 41; Skovgrde, gr. 208). Gabaryty
puzderek wskazuj na ich niewielki rozmiar oraz delikatny wzr. Jeli porwna
przedstawione wyej parametry (w szczeglnoci rednice) z najbardziej typowymi
egzemplarzami wisiorkw kapsukowatych okazuje si, e puzderka s tylko niewiele
wiksze11.
Wysoko puzderka
(cm)

rednica puzderka
(cm)
~4,5

Babita, gr. 461

~ 4,1

~4,1

Weklice, 34
Krosno, gr. 325

4,1
~4,0

4,1
~4,0

Wechmar, 41a
Mojtyny, gr. 41

4,0
3,9

2,73,0
3,9

2,44
2,3
2,0

2,0
1,6
1,5

2,48
3,0
3,3
~2,4
2,3
2,42,9
2,72,8

Nazwa stanowiska i
numer grobu
Babita, gr. 482

Skovgrde, gr. 208


Himlingje, gr. 1949-2
Nordrup, gr. 1873
Krosno, gr. 5/1896
Lauffen, gr. 1
Weklice,174
Weklice, 379

Typ
IIB,
wariant Babita
IIB,
wariant Babita
IIB,
IIB,
wariant Babita
IIIC
IIB,
wariant Babita
IIA
IIB
IIA
IIA
IIB
IIA
IIA

Tab. 1 Rozmiary puzderek z podziaem typologicznym.


11

Informacje na temat wisiorkw kapsukowatych w Rozdziale 1.

13

Jednym z ciekawszych aspektw dotyczcych konstrukcji puzderek jest czenie


poszczeglnych elementw skadowych. Niektre brzowe tamy nie nosz ladw lutowania
czy czenia za pomoc nitw, najprawdopodobniej spajane byy przy uyciu tzw. mikkiego
lutu, kiedy to krawdzie przedmiotu delikatnie na siebie nachodz i zostaj docinite na
ciepo. Mogy by rwnie czone za pomoc ywicy, dziegciu lub innych substancji o
waciwociach spajajcych (Chowaniec 2003, 2427).
Rwnie ciekawym i dyskusyjnym elementem konstrukcyjnym jest wewntrzna tama,
ktrej przykad widzimy w publikacji Hollacka i Peisera (1904, 50, tabl. 67) przy omawianiu
zabytku z Mojtyn (tabl. 2A). Fotografia przedstawia przykrywk puzderka, ktrej trybowana
blacha jest przymocowana do gadkiej, wewntrznej tamy. Miaa ona najprawdopodobniej
wzmacnia ca konstrukcje zabytku. Jednak aby przedstawiona hipoteza bya prawdziwa
musimy zaoy, e wygld pokrywki puzderka nie zosta zmieniony i naprawiony przez
niemieckich konserwatorw. Kluczem do odpowiedzi na to pytanie moe by znalezisko z
Lauffen, gr. 1, gdzie we wczesnoalamaskim pochwku oprcz brzowego puzderka zostay
znalezione dwie gadkie blaszki uksztatowane cylindrycznie (tab. 3A, 11B). Wedug H.
Schach-Drges (1981, 615622) s to wewntrzne piercienie wzmacniajce konstrukcje
korpusu puzderka. Przy interpretacji tego znaleziska nie mona jednak zapomnie o
zniszczonym przez gbok ork kontekcie grobowym. Dwa piercienie mogy by czci
innej, niezrachowanej lub zdekompletowanej przez pug ozdoby. Zagadnienie wzmacniania
konstrukcji puszek musi wic pozosta kwestia otwart.

2.1.2 Porwnanie pod wzgldem konstrukcyjnym puzderek z innymi zabytkami

Wyej opisany wygld i elementy skadowe barbarzyskich puzderek nie s


zarezerwowane tylko dla tego rodzaju zabytkw, wrcz przeciwnie, w wiecie antycznym jak
i na terenach na pnoc od Dunaju i wschd od Renu, odkrywamy wiele analogicznych
przedmiotw uywanych w pierwszych wiekach przed i po Chrystusie, czasem o pokrewnym
lub innym zastosowaniu.
Ze wiata antycznego warto przypomnie atramentarium oraz magiczne bullae, ktre
zostan omwione w dalszej czci pracy (Rozdzia 3). Atramentarii uywane byy do
przechowywania atramentu, speniay rol antycznych kaamarzy. Miay posta (podobnie jak
puzderka) cylindrycznych zasobnikw o wyduonym ksztacie, skaday si przewanie z
puszki i niekiedy ruchomej pokrywki obejmujc grna cz do 1/3 wysokoci caego
14

kaamarza (tab. 5F). Byy wykonywane przede wszystkim z brzu ale zdarzaj si okazy
wykonane z gliny, szka, oowiu, a nawet srebra. Ich wymiary rniy si od Amulettdosen,
kaamarze najczciej przewyszay je pod wzgldem wysokoci i rednicy wieczka, poza
tym w pokrywce znajdowa si otwr lub otwory, przeznaczone do wlewania atramentu do
rodka zasobnika (Kokowski 2003, 245250, ryc. 3).
Na terenach zamieszkaych przez szeroko pojty konglomerat ludw barbarzyskich
czsto znajdywane s zabytki o podobnym ksztacie, przeznaczeniu i czciach
konstrukcyjnych do Amulettdose, s to midzy innymi pobienie omwione we wstpie
wisiory kapsukowe czy koszyczkowate. Innym przykadem s wisiorki wiaderkowate, ktre
podobnie jak puzderka posiadaj tam boczn uksztatowan cylindrycznie oraz
przylutowane do niej denko. Obydwa te elementy cz si tak aby tworzy niewielk puszk
z miejscem na rozmait zawarto (Kaczanowski 1987, 6672; Beilke-Voigt 1988, 5188).

2.2 Ornament i stylistyka

Ornament w wikszoci przypadkw wystpuj na tamie bocznej puzderka, rzadziej


za ornamentowane jest wieczko i denko. Sporadycznie ozdobny wzr w postaci nacinanego
drutu (eberkowania) pojawia si na ogniwach acuszka, moemy to zaobserwowa na
przykadzie z Himlingje (tabl. 2B, nr kat. 5). Wszystkie ornamenty pojawiajce si na trzech
gwnych czciach puzderka s wykonywane metod trybowania, jest to ksztatowanie i
zdobienie blachy przez wykuwanie na zimno wypukego ornamentu czsto wykorzystywano
rwnie matryc. Najczciej pojawiajcym si motywem s koncentrycznie uoone krgi z
wypukym guzkiem w rodku, figury geometryczne oraz odwrcone litery S. Sekwencje
ornamentw na tamie bocznej puzderek czsto ukadaj si w poziome rzdy, tworzc pasma
ornamentacyjne niekiedy oddzielone od siebie podun, wypuk listw. Najciekawszym
wzorem, ktry pojawia si tylko na jednym egzemplarzu z Himlingje (tabl. 2B), jest
schematyczne przestawienie ryb uoonych pionowo (ogonami do dou) w jednym rzdzie na
tamie bocznej.
Najblisz analogi pod wzgldem stylistyki i wzornictwa s okucia rogw do picia
pochodzce z europejskiego Barbaricum, ktre sklasyfikowa J. Andrzejowski (1991, 7-72,
ryc. 11ad). Wydzieli on kilkanacie grup i typw opierajc si na analizie morfologicznej
elementw skadowych rogw do picia. Najciekawszym z punktu widzenia niniejszej pracy
jest typ K.6 (wg Andrzejowkiego). Do tej kategorii zaliczono okucia wykonane z szerokiej,
15

tamowatej blachy wycznie brzowej, opasujce zewntrzn krawd cianki naczynia. Typ
K.6 jest zdobiony licznymi pasmami (od kilku do kilkunastu) oddzielonymi wytaczanymi
listwami, bogatego, take wytaczanego ornamentu o skomplikowanych motywach
geometrycznych i figuralnych12. Najistotniejszymi ornamentami wystpujcymi na okuciach
tych specyficznych naczy s kombinacje okrgych guzkw, stylizowane przedstawienie
zwierzt np. jeleni, kaczek czy ryb13 (tabl. 5C), odwrcone litery S, koncentryczne okrgi
oraz pionowe supki (tabl. 5B). Okucia rogw do picia z wyej wymienionymi wzorami
wystpuj na stanowiskach na Gotlandii i obszarach batyjskich (Bezzenberger 1909,
166168, 190193; Andrzejowski 1991, 4951). Niemal wszystkie wymienione ornamenty
znajduj si swoje odzwierciedlenia na zabytkach typu Amulettdosen, szczeglnie tych
pochodzcych z terenw pnocnej Polski i wyspy Zelandii14.
Na szczeglna uwag zasuguj ornament w postaci odwrconych liter S, poniewa
ozdabiane nim byy nie tylko puzderka i rogi do picia ale rwnie okucia szkatuek z terenw
kultury przeworskiej, znane przede wszystkim z poudniowej Polski np. z grobu 1229 z
Opatowa, pow. kobucki (Godowski 1978, 2630, ryc. 2ag, 3an, 4af, 5ac; ZagrskaTelega 2000, 313320, ryc. 5:12, 6:26, 14). Analogiczne fragmenty blachy z podobnym
ornamentem w postaci wytaczanych wykw, funkcjonujce w literaturze jako czci
okucia szkatuki, zostay znalezione w grobie w Krakowie-Paszowie (Nosek 1947, 143145,
ryc. 44) oraz w Drochlinie, pow. czstochowski (Kaczanowski 1987, 9192, tabl. XXXII, 31).
W starszej literaturze tak zdobione okucia uchodziy za import prowincjonalnorzymski
(Godowski 78, 27; Tempelmann-Mczyska 1985b, 51), ale jak pokazuj badania G.
Gspra (1986) nie maj dokadnych odpowiednikw na terenie prowincji rzymskich.
Obecnie sdzi si, e s miejscowym naladownictwem (Zagrska-Telega 2000, 314). Trzeba
zaznaczy, e wszystkie wymieniona wyej przykady elementw szkatuek s, podobnie jak
wikszo puzderek, wykonane z brzowej, cienkiej blachy (tabl. 5E, G).

12

Andrzeojowski 1991, 49.


Schematyczne przedstawienie ryb w jednym rzdzie w pozycji pionowej na wykonanym z brzu okuciu
zewntrznej strony rogu do picia z Havor (Gotlandia) (tabl. 5A) jest niemal identyczne jak na srebrnym
puzderku pochodzcym ze stanowiska Himlingje (Zelandia) (Bezzenberger 1909, ryc. 148; Lund Hansen et alli
1995, ryc. 4:25a)
14
Babita gr. 461 (nr kat. 2, tabl. 2CD) oraz gr. 482 (nr kat. 3, tabl. 2EF); Himlingje gr. 1949-2 (nr kat. 5,
tabl. 2B), Kiskrs-Alscele (nr kat. 6, tabl. 2G), Krosno gr. 325 (nr kat. 9, tabl. 3C); Mojtyny gr. 41 (nr kat. 11,
tabl. 2A); Weklice gr. 34 (nr kat. 20, tabl. 3D).
13

16

2.3 Typologia

Szczegowa analiza stylistyki i powtarzalnoci puzderek wystpujcych na terenach


europejskiego Barbaricum daa asumpt do stworzenia pierwszej typizacji tego rodzaju
zabytkw. Szeroko pojta kwerenda bibliograficzna i rdowa pozwolia na ujawnienie
podobiestwa poszczeglnych artefaktw. Zadanie to byo utrudnione ze wzgldu na
stosunkowo niewielk liczb odkrytych i poprawnie opublikowanych puzderek. W
klasyfikacji znalezisk zostay wzite pod uwag dwa podstawowe kryteria: ksztat oraz
motyw zdobniczy15. Nie uwzgldniono natomiast surowcw z jakich puzderka byy
wykonane, wielkoci ani proporcji, gdy tak ukierunkowana analiza nie przyniosa istotnych
wnioskw. Puzderka zostay podzielone na dwie gwne grupy:
grupa I o ksztacie kulistym
grupa II o ksztacie cylindrycznym
W zaproponowanej niej klasyfikacji metalowych puzderek grupa II zostaa dodatkowo
podzielona na 3 typy (AC) przyjmujc za cech dystynktywn obecno ornamentu lub
dekoracji puzderka, bd ich cakowity brak.

Grupa I (tabl. 1A)


Kryterium puzderko zbudowane jest z dwch podstawowych czci: dolnej kapsuki oraz
grnej wieczka, poczonych ze sob za pomoc ozdobnego acuszka o S-ksztatnych
ogniwkach. Tama boczna i denko poczone s w jedn cz, ktra przybiera form
pokrg. Pokrywka, w postaci cienkiej o prostym ksztacie blachy, mocowana jest na wcisk
do kapsuki/puszki, za pomoc przylutowanej blaszki o mniejszej rednicy. Ubogi ornament
znajduje si na obrzeach puszki i pokrywce, ma posta nacinanego drutu. Znalezisko tego
typu, wykonane ze srebra, pochodzi tylko ze stanowiska w Stuchowie, pow. kamieski (nr
kat. 18).

Grupa II
Kryterium korpus puszki ma cylindryczny ksztat. Puzderko zbudowane jest z trzech
gwnych czci: tamy bocznej poczonej z pask pokrywk za pomoc acuszka
zoonego zwykle z trzech lub czterech ogniwek, oraz denka. Ogniwka acuszka mog by

15

Autor niniejszej klasyfikacji celowo uy wieloznacznego sformuowania motyw zdobniczy, poniewa


oprcz ornamentu wykonanego za pomoc trybowania, wystpuj rwnie inne elementy dekoracyjne np. w
postaci wisiorkw wiaderkowatych przymocowanych puszki.

17

okrge lub, podobnie jak w grupie I, S-ksztatne. Pokrywka zamykana jest na wcisk lub
delikatnie zachodzi na cylindryczny korpus do 1/3 jego wysokoci.
Typ IIA (tabl. 1BD, FH) puzderko nie jest zdobione. Tama, wieczko i denko
puzderka s wykonane z gadkiej blachy. W wikszoci przypadkw ogniwka acuszka maj
esowaty ksztat. Jako materia uyty do produkcji powiadczony jest tylko brz. Stanowiska:
Dania Nordrup, gr. 1873 (nr kat. 12); Skovgrde, gr. 208 (nr kat. 16).
Polska dwa egzemplarze z Weklic, gr. 174 (nr kat. 21) i 379 (nr kat. 22) oraz jeden z Krosna
5/1896 (nr kat. 7).
Szwecja Balkkra, gr. 11 (nr kat. 1).
Typ IIB (tabl. 2AG; tab. 3AD) cech znamienn dla tej grupy jest charakter
zdobienia. Ornament w postaci trybowanych wzorw wystpuje w wikszoci przypadkw na
tamie bocznej, a czasem rwnie na wieczku i denku. Ogniwka acuszka mog by
zdobione. Typ IIB zasadniczo przybiera wiksze rozmiary i jest wykonany z masywniejszej
blachy. Wynika to z przyczyn technologicznych16. S powiadczone znaleziska wykonane z
brzu i ze srebra. Stanowiska:
Dania Himlingje, gr. 1949-2 (nr kat. 5).
Niemcy Lauffen, gr. 1 (nr kat. 10), dwa egzemplarze z Preetz, gr. 45 (nr kat. 13) i gr. 123
(nr kat. 14).
Polska Krosno, gr. 325 (nr kat. 9), Weklice, gr. 34 (nr kat. 20); 2 egzemplarze z Babit, gr.
461 (nr kat. 2) i 482 (nr kat. 3), jeden z Mojtyn, gr. 41 (nr kat. 11).
Wgry Kiskrs-Alscele (nr kat. 6).
W obrbie typu IIB mona wyodrbni wariant Babita (tabl. 2A, CG; 3C).
Wyrnia si pasowym ukadem ornamentu na korpusie puzderka, zdobieniem (figury
geometryczne, guzki, odwrcone litery S) oraz pokrywk czsto rwnie zdobion
nachodzc na puszk. Zostay zaliczone do tego wariantu puzderka z obszaru kultury
bogaczewskiej (Babita i Mojtyny), zabytek z Krosna, gr. 325 oraz znalezisko z KiskrsAlscele (?)17. Uderzajce podobiestwo puszek zarwno pod wzgldem konstrukcji,
dekoracji i rozmiarw (tab. 1, patrz wyej) wskazuje na kontakty midzy tymi obszarami.
Prawdopodobnie pochodz z jednego lub wielu warsztatw dziaajcych na tym samym
terenie pnocna Polska (?). Skonny bybym zaliczy, mimo wyranych rnic

16

Najprawdopodobniej ornamentowane puzderka byy wykonywane z wikszej tamowatej blachy, poniewa


atwiej byo nanie na nie motyw zdobniczy, a ponadto by on lepiej widoczny.
17
Znalezisko z Kiskrs-Alscele musi zosta poddane kwerendzie rdowej, a nastpnie dalszej analizie.

18

konstrukcyjnych, take puzderko z grobu 34 w Weklicach (tabl. 3D) do wyej wymienionego


wariantu, szczeglnie zwracajc uwag na geometryczny, uoony pasowo ornament .
Typ IIC (tabl. 3E-F) forma szczeglna, po bokach zdobiona wisiorkami
wiaderkowatymi, czasem rwnie na denku. Wisiorki wiaderkowate s zawieszone na ptelce
z drutu wpuszczonego od wewntrz puzderka. Pokrywka zamykana bya za pomoc sztyftu
przewleczonego przez ptelki nad pokrywk lub perforacje. Znaleziska tego typu s
wykonane wycznie z brzu. Stanowiska:
Niemcy Rebenstorf, gr. 23 (nr kat. 15); Wechmar, gr. 41a (nr kat. 19).

2.4 Chronologia

Wikszo znalezisk pochodzi z fazy C1b i pierwszych dziesicioleci fazy C2 okresu


wpyww rzymskich. Najbardziej homogenicznym obszarem pod wzgldem chronologii
grobw, w ktrych zostay znalezione puzderka, jest region poudniowej Skandynawii
wyspa Zelandia wraz ze Skani , gdzie wszystkie pochwki moemy, z duym
prawdopodobiestwem, datowa na interregionaln faz C1b (Godowski 1970, passim).
Najwczeniejsze groby pochodz ze Skovgrde (gr. 208), Balkkra (gr. 11) i Broskov (gr. B).
W pierwszych dwch pochwkach w inwentarzu grobowym wystpi ten sam zestaw
zapinek18: po dwie brzowe fibule A.196 (A.VII.2) oraz po jednej tzw. rozetowej fibuli A.218
(A.VII.4). Obie nale do reprezentatywnych czci stroju wystpujcych w Skandynawii.
Pierwsz z nich naley wiza z wczesnym stadium modszego okresu rzymskiego, ktry
mona zsynchronizowa z faz C1b i pocztkiem fazy C2. Zapinka A.218 jest jednym z
charakterystycznych wyznacznikw podfazy C1b1 (200/210230/240), ktra zostaa
wydzielona dla zabytkw Skandynawskich przez Ethelberga (2000, passim). Inwentarz z gr.
11 (Balkkra), w ktrym znajdowaa si zapinka z VII grupy 1 serii Almgrena naley,
podobnie jak w przypadku fibuli A.218, zwiza z podfaz C1b1, cho trzeba zaznaczy, e na
terenach skandynawskich ta grupa zapinek pojawia si ju w we wczesnym okresie
rzymskim (Ethelberg 2000, 4649; 2009a, 1536)19.

18

Dodatkowo w grobie ze Skovgrde, nr 208 zostaa znaleziona fibula VI grupy wg Almgrena (1923, 7189,
tabl. VII ).
19
Podfaza C1b1 wyznaczona przez Ethelberga (2000, 40) wydaje si zbyt zawona chronologicznie dla
poprawnego datowania zapinek A. 218 oraz zapinek VII grupy 1 serii Almgrena, bezpieczniej jest umiejscowi
owe fibule w interregionalnej fazie C1b.

19

W dwch grobach ze skupienia zelandzkiego znajdoway si importowane zabytki z


terenw Cesarstwa Rzymskiego wykonane ze szka i brzu. W inwentarzu grobu numer 1873
z Nordrup wystpiy: 2 pucharki szklane na stopce E 189, brzowy kocioek skonie
obkowany E 48 oraz brzowy cedzak/cedzido E 161. Wszystkie importy z tego pochwku
s charakterystyczne dla fali duskiej napywu importw rzymskich na pnoc od
rodkowego

Dunaju

naley

je

czy

horyzontem

bogatych

grobw

VallbyNordrupEnekrogenPoowite datowanych na fazy B2/C1C1a/C1b (Wogiewicz


1970, 222224, Machajewski 2006, 40). Wyposaenie grobowe uzupenia srebrna zapinka A.
196, ktra datuje grb na ostatnia lata tego horyzontu (C1b). Importy fali duskiej wystpuj
rwnie w okazaym grobie 1949-2 z Himlingje. Obok charakterystycznych zabytkw (E
80, E 161, E 189, E 209) datowanych na faz C1b (Lund Hansen 1987, passim; Stawiarska
1999, 110125) wstpio wiaderko typu Hemmoor (E 61) charakterystyczne dla fazy
kocowej napywu importw (Wogiewicz 1970, 246). Tego typu brzowe wiaderka na
terenie Danii s najbardziej rozpowszechnione w drugiej czci fazy C1b oraz przez ca faz
C2 modszego okresu rzymskiego (Lund Hansen 1987, 7174). Spord innych elementw
wyposaenia zmarej z grobu 1949-2 na uwag zasuguj z pewnoci dwie zote bransolety
wowate oraz dwa piercienie 39a i 39b wg typologii Beckmann (1969, 42). Na terenie
Skandynawii ozdoby tego typu pojawiaj si w pierwszych fazach pnego okresu
rzymskiego. Wedug K. Andersona (1993b, 8384) powinno si je datowa na stadium C1b
wyduajc chronologi typu 39a do fazy C2. Natomiast P. Ethelberg (2000, 7071; 2009b,
145152) zawa chronologi typu 39a do faz C1b1C1b2/C2, a typu 39b do C1bC2. W tym
przypadku zasadnym wydaje si datowanie grobu z Himlingje na modszy odcinek fazy C1b
(Lund Hansen 1987, 413; 1995, passim) i na pocztek fazy C2.
Wszystkie omawiane wyej inwentarze grobowe zawierajce puzderka naley wiza
ze zjawiskiem ksztatowania si gwnego centrum kulturowego na Zelandii oraz elit
arystokratyczn sprawujc pewien rodzaj wadzy w poudniowo-zachodniej czci Batyku.
W latach 210/220250/260 (faza C1b) na ten obszar docierao z pnocno-zachodniego rejonu
Cesarstwa, poprzez ujcie Renu, najwicej importw spord wszystkich faz okresu
wpyww rzymskich. Centrum kulturowe we wschodniej Zelandii penio funkcj gwnego
redystrybutora importw dla dalszych terenw skandynawskich, poudniowego wybrzea
Batyku i Meklemburgii (Lund Hansen 1988, 155166), co powodowao szybkie bogacenie
si spoeczestwa zamieszkujcego wschodni cz wyspy. T sytuacj moemy doskonale
zaobserwowa na przykadach bogatych grobw z Himlingje i Skovgrde.

20

Z tymi rozlegymi kontaktami arystokracji zelandzkiej naley wiza grb z terenw


pnocno-zachodniej Polski ze Stuchowa (nr kat. 18), gdzie oprcz srebrnego puzderka
zostaa znaleziona rwnie srebrna zapinka 4 serii VII grupy wedug Almgrena zbliona do
A. 219 uchodzca za typow dla obszarw Pwyspu Jutlandzkiego i wysp Duskich.
Nasuwa si przypuszczenie, e znalezisko ze Stuchowa, do ktrego najbliszymi analogiami
s tereny skandynawskie naley datowa tak samo jak groby z Zelandii na ostatnie lata fazy
C1b okresu rzymskiego (Machajewski 1992, 19; Ethelberg 2000, 48).
Najwczeniejszy horyzont grobw z puzderkami w kulturze wielbarskiej wyznaczaj
zapinki kuszowate z podwinita nk zdobione piercieniami z nacinanego drutu, ktre
naley zaliczy do typu A. 167 (Almgren 1923, 189195, tabl. VII:167). Owe zapinki na
ziemiach pnocnej Polski s charakterystyczne dla starszej fazy modszego okresu
rzymskiego (Godowski 1974, 65; Wogiewicz 1993, 24, ryc. 12), cho pojawiaj si na
terenach krgu zachodniobatyjskiego i kultury wielbarskiej ju fazie B2/C1C1a (Nowakowski
1996, 57; Bitner-Wrblewska & Karczewska 2007, 346347). Zapinki A. 167 wystpiy w
grobie 34 w Weklicach (dwa egz. brzowe i jeden srebrny) oraz w grobie 325 w Kronie (egz.
brzowy). Podobnie jak pochwki nr 34 i 325 naley datowa grb szkieletowy 5/1896 z
Krosna z 4 zapinkami 161162, 1 serii, VI grupy wg Almgrena. Fibule A. 161162 s grupa
bardzo powszechn i zrnicowan wewntrznie, ktra pojawia si w zespoach kultury
wielbarskiej ju w fazie B2/C1C1a (Cieliski & Kasprzak 2006, 109), a ich pne formy
przeywaj w grupie masomckiej a do fazy C3/D1 (Kokowski 1995, 5355). Niestety w
publikacji pochwku 5/1896 z Krosna, pira Gaetrego (1929, 242), nie zostay umieszczone
ryciny

inwentarza

grobowego

nie

mona

wyrni

charakterystycznych

cech

konstrukcyjnych tych zapinek, ktre umoliwiyby zawenie chronologii. Jedynym punktem


odniesienie s piercienie ze zwinitymi kocami (Beckmann 16?) i wisiorki semkowate z
tego grobu , ktre w chronologii kultury wielbarskiej R. Wogiewicza (1993, 25)
wspwystpuj od fazy C1b. Trzeba jednak zaznaczy, e pojedyncze przykady wisiorkw
semkowatych na terenach kultury wielbarskiej i bogaczewskiej pojawiaj si ju w
kontekstach grobowych datowanych na faz B2b oraz na faz B2/C1C1a (Cieliski 2009,
204).
Nieco pniejsze s groby 174 i 329 z Weklic, ktre s datowane faz C2. Podstaw
zaliczenia obu grobw do modszej fazy okresu rzymskiego jest wystpienie w nich zapinek
kuszowatych z podwinitymi nkami, o przeduonych martwych sprynach typu A. 168
(Wogiewicz 1993, 2425, ryc. 12; Cieliski 2005, 73). A. Bursche i J. Okulicz-Kozaryn

21

(1999, 144147) przypisuj ten horyzont zapinek najpniejszej, V fazie cmentarzyska w


Weklicach, ktr datuj na faz C2b.
Na tym tle szczeglnie interesujco przedstawia si chronologia puzderka odkrytego
na cmentarzysku kultury bogaczewskiej w Mojtynach. W grobie popielnicowym nr 41 obok
brzowego puzderka wystpia fibula A. 211 zaliczana do 4 monstrualnej serii VII
grupy Almgrena. Na terenach kultury bogaczewskiej zapinki A. 211 s datowane na
stosunkowo dugi odcinek pradziejw, obejmujcy cay pny okres rzymski (Nowakowski
2007, 4142). Na Pomorzu rodkowym pojawiaj si najczciej w zespoach
identyfikowanych z kultur wielbarsk datowanych ju na faz B2/C1C1a (Machajewski
2006, 39). J. Andrzejowski uwaa, e wczesne pojawienie si zapinek z wysoka pochewk
zdobionych nacinanym drutem na tych terenach naley wiza z miejscowym uzusem. Ten
motyw zdobniczy jest pokosiem tzw. stylu barokowego, za pomoc ktrego dekorowano
rne czci stroju w okresie wczesnorzymskim (Andrzejewski, w druku (non vidi); za:
Cieliski 2005, 77). Idc tym tropem, zapinka moga trafi na obszar kultury bogaczewskiej
wraz z podobnie zdobionymi piercieniami nacinanego drutu zapinkami A. 167, ktre s
wyznacznikiem fazy C1b kultury wielbarskiej (Wogiewicz 1993, 2425, ryc. 1-2).
Ostatni inwentarz poddany analizie chronologicznej20 pochodzi z grobu nr 1 z
miejscowoci Lauffen znajdujcej si w rodkowym biegu rzeki Neckar. W bogato
wyposaonym pochwku21 znaleziono trzy zapinki z pen pochewk i klinowato
uksztatowana nk odpowiadajce odmianie A,VI,D wedug Machajewskiego (1992,
2627). Okrelane s mianem fibul nadabskich z niemieckiego Elbefibeln , ktre swoj
konstrukcja i stylistyk przypominaj 2 seri VI grupy Almgrena (A. 175177). Owe zapinki
poza Nadabiem byy spotykane niemal na wszystkich obszarach europejskiego Barbaricum
od fazy C1b (najwczeniej pojawiaj si na terenie w pnocno-rodkowych Niemiec) po faz
C3 okresu wpyww rzymskich. Ich najwiksze rozpowszechnienie przypada na modszy
odcinek modszego okresu rzymskiego, w ktrym zaczynaj wystpowa w poudniowozachodnich Niemczech (Schulze 1977, passim (non vidi); za: Teegen 1999, 147154).
Najprawdopodobniej wanie na faz C2 naley datowa pochwek z Lauffen. Za t
koncepcj przemawia fakt, e grb nr 1 zosta okrelony jako wczesno alamaski (SchachDrges, 1981, 615622) i znajduje si na terenach okrelanych w staroytnoci mianem Agri
20

Inwentarze grobowe z Preetz (nr kat. 1314), Rebenstorf (nr kat. 15) i Wechmar (nr kat. 19) nie zostay
zanalizowane pod wzgldem czasowym, poniewa dary grobowe nie s czue chronologicznie. Z inwentarza
grobu 41a z Wechmar naley wyrni wisior opasany typ IIIA wg Stanek (1999, 331341), ten typ wisiora na
terenach nadabskich jest datowany bardzo szeroko przede wszystkim na pny okres rzymski.
21
M.in. kwadratowe srebrne okucie, obrotowy, rzymski klucz, 6 maych kolii paciorkw szklanych, d-ksztatna
sprzczka elazna ML D1, fragmenty brzowego piercionka, naczynie terra sigillata, naczynie terra nigra.

22

Decumates, na ktrych to plemiona alamaskie osiedliy si po wycofaniu si wojsk


rzymskich okoo 260 roku. T dat moemy traktowa jako terminus post quem dla tego
znaleziska.

2.5 Obszar wystpowania zabytkw typu Amulettdose


Koncentracja wystpowania metalowych puzderek jest widocznie zaznaczona w tak
zwanej strefie Morza Batyckiego, a zwaszcza na obszarze pnocnej Polski i Niemiec, na
wyspach duskich Zelandii i Bornholmie , a take w poudniowo-rodkowej czci Skanii.
Pojedyncze zabytki zostay odnotowane rwnie na terenach Turyngii i Wirtembergii oraz w
rodkowym biegu Dunaju (ryc. 3). Wanym punktem odniesienia jest, e adne puzderko nie
zostao znalezione na terenach poudniowej Polski, a konkretniej na obszarach zamieszkaych
przez barbarzycw identyfikowanych z kultur przeworsk.
W Polsce odnotowano najliczniejszy odsetek procentowy znalezisk wzgldem innych
obszarw europejskiego Barbaricum, a 13 (w tym 3 nieokrelone) spord 25 znanych
egzemplarzy. Puzderka w Polsce koncentruj si przede wszystkim po prawej stronie ujcia
Wisy na terenach zamieszkaych przez ludno kultury wielbarskiej odpowiadajcej strefie
A zasiedlenia wedug R. Wogiewicza (1981, 8388) oraz na obszarach Pojezierza
Mrgowskiego i Krainy Wielkich Jezior, ktre s identyfikowane z kultur bogaczewsk.
Jedynym wyjtkiem jest zabytek bdcy czci inwentarza grobowego ze Stuchowa, pow.
kamieski znajdujcego si na Pobrzeu Szczeciskim (ryc. 3, nr kat. 18) z obszaru grupy
dbczyskiej22.
W obrbie typu IIB zostao odnalezionych najwicej puzderek 11 egzemplarzy. W
szczeglnoci trzeba zwrci uwag na obszar kultury bogaczewskiej, gdzie zabytki z tej
grupy wyranie przewaaj (ryc. 3, nr kat. 2, 3, 11). Pojedyncze artefakty wystpuj poza tym
w grobach na Zelandii (ryc. 3, nr kat. 5), u podstawy Pwyspu Jutlandzkiego na obszarze
Holsztynu, gdzie na stanowisku w Preetz znaleziono 2 egzemplarze (ryc. 3, nr 1314) oraz
nad rzek Neckar na terenie Winterbergii (ryc. 3, nr 10). Lokalizacja tego ostatniego zabytku
jest o tyle ciekawa, e jako jeden z dwch egzemplarzy spord typu IIB nie wystpuje na
obszarze strefy nadbatyckiej, lecz jest od niej mocno oddalony. Ten region Agri Decumates
jest bardzo ciekawy pod wzgldem historycznym, poniewa od pocztkw I wieku
Imperium Rzymskie wykazywao wielkie zainteresowanie tym wanym pod wzgldem
22

Jednoczenie jest to jedyny znany przykad puzderka grupy I.

23

doprowadzao do czstych walk z plemionami germaskimi. W czasie panowania cesarza


Galiena

24

strategicznym obszarem pomidzy trzema duymi rzekami: Renem, Menem i Dunajem co


doprowadzao do czstych walk z plemionami germaskimi. W czasie panowania cesarza
Galiena w 256 r. Alamanowie przeamali limes retycki, przekroczyli Alpy i dotarli a do
Rawenny, wwczas w obliczu realnego zagroenia cesarz wycofa wojska rzymskie z Agri
Decumates. Imperium Romanum na zawsze stracio te tereny na rzecz Alamanw (Krawczuk
2005, 409), z ktrymi naley wiza ten zabytek.
Najbardziej wysunitym na poudnie stanowiskiem jest wgierska miejscowo
Kiskrs-Alscele, komitat Bcs-Kiskun znajdujca si w Midzyrzeczu Dunaju i Cisy.
Niestety z powodu niedostatecznych informacji o kontekcie i inwentarzu grobowym nie da
si jednoznacznie stwierdzi czy mona ten zabytek czy bezporednio z sarmackimi
Jazygami zamieszkujcymi te tereny. Nie moemy wykluczy, na tym etapie bada, hipotezy,
e by to przedmiot woony do pochwku obcego kulturowo przybysza-kupca, a moe
uprowadzonej kobiety (ryc. 3, nr kat. 6). Niejasny jest te kontekst puzderka z Zhorskiej
Bystricy (dzisiejszej dzielnica Bratysawy). Obszar ten w czasie okresu wpyww rzymskich
by zamieszkiwany przez plemiona Kwadzkie. B. Beckmann (1973, 18) opisujc znalezisko z
Zhorskiej Bystricy ograniczy si jedynie do zaklasyfikowanie go do 4 grupy wisiorkw
kapsukowatych razem z puzderkiem z Krosna (5/1896) i Stuchowa.
Zabytki odpowiadajce typowi IIA w przeciwiestwie do typu IIB nie wystpuj na
obszarze rodkowego Pojezierza Mazurskiego czy na stanowiskach znajdujcych si w
ssiedztwie rzymskiego limesu. Maj bardziej zwarty obszar koncentracji, ktry ogranicza si
do poudniowej Skandynawii (Zelandia i Skania; ryc. 3 nr 1, 12, 16) oraz obszaru
rozcigajcego si pomidzy doln Wis a Wysoczyzn Elblsk.
Ostatni grup klasyfikacyjn puzderek pod wzgldem liczebnoci s zabytki
wystpujce w obrbie typu IIC. Jak wynika z analizy rozkadu geograficznego puzderek
wystpuj one tylko w dwch miejscach: Dolnej Saksonii i Turyngii. Byy to tereny
zasiedlony przez plemiona Germanw nadabskich, obszar ten odpowiada dzisiejszym
pnocnym i rodkowym Niemcom (ryc. 3 nr 15, 19).

2.6 Lokalizacja puzderek w grobach oraz sposb noszenia

Wedug naukowcw skandynawskich powinno si interpretowa t kategori


zabytkw jako cz skadow koli paciorkw, co pokazuj badania prowadzone na
cmentarzyskach w Himlingje (ryc. 4), Skovgrde (tab. 14B; 1516) czy Nordrup (tab. 13A)
25

(Engelhardt 1875, 2224; Petersen 1890, 3; Lund Hansen 1995, 105106, 152158, 167, 224,
226228; Ethelberg 2000, 88). Elementy konstrukcyjne acuszek i wykonane z drutu
ptelki, ktre mogy suy do zawieszania , wielko oraz wspwystpowanie puzderek
wrd licznych paciorkw wydaje si potwierdza powysz teori. Nie mona jednak
zastosowa jej do wszystkich egzemplarzy puszek. Na
cmentarzysku w Weklicach zostay odkryte trzy zabytki
typu Amulettdosen, ktre nie wpisuj si w podan
wczeniej rekonstrukcj uytkowania. W grobie nr 34 w
Weklicach znaleziono puzderko brzowe w drewnianej
prostoktnej szkatuce o wymiarach 15 x 13 cm (tab. 20).
Szkatuka wg J. Okulicza-Kozaryna i M. NatuniewiczSekuy znajdowaa si najprawdopodobniej w prawej
doni, oprcz puzderka w rodku zostay znalezione
jedynie przy jednym z naronikw fragmenty brzowej
blaszki. W grobie 174 z tego stanowiska zostaa odkryta
brzowa puszka w innej czci grobu. Znajdowaa si w
okolicach piersi pod

zgit rk,

w ssiedztwie

bursztynowego paciorka tarczowatego i brzowego


piercienie ze spiralnie skrconym oczkiem (Beckmann
16). Nad puzderkiem lea w nienaruszonym ukadzie
naszyjnik zoony z 23 bursztynowych paciorkw
semkowatych. W najbliszej przestrzeni otaczajcej
puzderko, piercie i bursztynowy pacior tarczowaty
odkryto resztki materii organicznej woreczka , w
ktrym najprawdopodobniej zoono te przedmioty23. Te
przypuszczenia znajduj swoje potwierdzenie w grobie nr

Ryc. 4. Himlingje gr. 1949-2.


Zachowany ukad kolii paciorkw wraz
z puzderkiem i fibul
(wedug Lund Hansen 1995, ryc. 4:47)

379 z Weklic. Znaleziono tam puzderko przycinite


praw doni (zachoway si koci palcw), ktre znajdowao si w czciowo zachowanym
woreczku wykonanym z grubych lnianych nitek (Bursche, Okulicz-Kozaryn 1999, 146).
Wok woreczka znajdoway si paciorki szklane oraz wisiorki bursztynowe (semkowate i
trapezowate). Nie mona wykluczy, e woreczki z grobw 174 i 379 byy, podobnie jak w
Skandynawii, centraln czci naszyjnikw zoonych z paciorkw. Trzeba jednak

23

Informacje niepublikowane, udostpnione dziki uprzejmoci prof. Jerzego Okulicza-Kozaryna.

26

zaznaczy, e woreczki, cho mogy by zawieszone na naszyjniku, nie posiaday adnej


wartoci ozdobnej, co obnia potencja tej hipotezy.
Podsumowujc, nie ma jednakowego, konsekwentnego sposobu noszenia i wkadania
puzderek do grobw, wystpuj widoczne rnice po midzy cmentarzyskami rnych kultur
archeologicznych. Na obszarze Skandynawii przewaa praktyka przytwierdzania ich
bezporednio do kolii paciorkw, gdzie stanowi gwn ozdob. Z kolei na obszarze
pnocnej Polski wkadano je do plecionych woreczkw kadzionych na klatce piersiowej lub
umieszczano puszk w drewnianej szkatuce.

2.7 Rodzaje grobw, pe, wiek i wyposaenie zmarych

Na stanowisku w Kronie, pow. elblski odnotowano w sumie trzy groby z czterema


magicznymi puzderkami z czego trzy pochodz z pochwkw szkieletowych, a tylko
jedno z popielnicowego. Najbogatszym pod wzgldem inwentarza by grb 5. Zosta odkryty
podczas niemieckich bada w 1896 roku, znaleziono w nim dwa brzowe puzderka, z ktrych
jedno odpowiadao typowi IIA (Rozdzia 2.3), a drugie z powodu niedokadnego opisu nie
zostao rozpoznane24. W grobie znajdowaa si dua ilo paciorkw szklanych (44) i
bursztynowych (14) oraz wisiorkw semkowatych (33), ktre byy prawdopodobnie czci
jednej lub wielu kolii. Ponadto znaleziono 4 zapinki kuszowate z podwinit nka VI
grupy wg Almgrena , grzebie trjwarstwowy, dwa piercienie i szpile. Sdzc po
wyposaeniu by to pochwek kobiety (Bursche & Chowaniec 2001, 4243). Grb nr 24 z
tego samego stanowiska by bardzo ubogo wyposaony (m.in. brzowy piercionek i
sprzczka, naczynie gliniane), podobnie jak poprzedni zosta zaliczony do pochwkw
kobiecych (przlik?). Grb 325 (tabl. 10), w ktrym wystpiy nieliczne zabytki (m.in.
brzowa zapinka A.VI.168 i paciorki) mona zaliczy do tej samej ubogiej pod wzgldem
inwentarza grupy pochwkw co grb nr 24.
Na cmentarzysku w Weklicach oddalonym zaledwie kilka kilometrw od Krosna
wszystkie puszki zostay odnalezione w grobach szkieletowych. Pochwki z Weklic
wyrniaj si na tle kronieskich wikszym bogactwem przecitnego wyposaenia
grobowego (tabl. 17B, 1820). Badania antropologiczne wskazuj, e przynajmniej w dwch
przypadkach mamy do czynienia z pochwkami kobiecymi. Analiza wieku koci z grobu 34
24

Brak dokadnego opisu powoduje, e nie moemy bezsprzecznie zaliczy tego zabytku do Amulettdose. W
rzeczywistoci mgby to by specyficzny wisiorek kapsukowaty.

27

wskazywaa, e bya to kobieta w wieku senilis, natomiast w gr. 379 bya pochowana
dziewczynka w stadium juvenis I (okoo 67 lat). Niestety w gr. 174 nie udao si rozpozna
pci, antropologiczny wiek koci wskazuje na osob doros (maturus). Wspomnianych
grobach oprcz powszechnych darw zapinek (grupy VI Almgrena 162, 167168),
paciorkw i przlikw pojawiay si elementy zwizane ze sfer sacrum. Odnotowano trzy
egzemplarze brzowych piercieni z magicznie splecionymi oczkami Beckmann 16 (gr. 174
1 sztuka; gr. 379 2 sztuki), wisiorek w ksztacie topora (gr. 34, tabl. 20) i denar Trajana z
wybitym oczkiem do zawieszenia (gr. 379, tabl. 17A, 18). Wszystkim tym zabytkom moemy
atrybuowa

rol

amuletw

(patrz

Rozdzia

2.8).

Najciekawszym

najrzadziej

wykorzystywanym w charakterze zawieszek-amuletw jest srebrna moneta rzymska. Jest to


zjawisko szczeglnie charakterystyczne dla terenw kultury wielbarskiej i grupy
dbczyskiej, ponadto pojawiaj si na innych obszarach w strefie Batyku zwaszcza na
wyspach duskich (Bursche, Okulicz-Kozaryn 1999, 150).
Analiza pci poszczeglnych pochwkw z terenw kultury bogaczewskiej i
konglomeratu germanw nadabskich jest znacznie utrudniona z powodu ciaopalnego
obrzdku pogrzebowego stosowanego na tych obszarach. Dodatkow przeszkod w
interpretacji tych pochwkw (Babita, Mojtyny Mazury, Rebenstorf Dolna Saksonia)
jest to, e pochodz one z bada przedwojennych (zabytki zaginy podczas II wojny
wiatowej) i nie zostay naleycie opracowane.
Na tle inwentarzy grobowych z terenw dzisiejszych Niemiec, gdzie wystpiy
Amulettdosen, wyrnia si wczesnoalamaski pochwek z Lauffen, Kr. Heilbronn
Wirtembergia. Moemy go zaliczy do pochwkw ponadprzecitnych z powodu
obecnoci importw rzymskich25 (naczynia terra sigillata i terra nigra, brzowy klucz; tabl.
1112) oraz srebrnych zabytkw (zapinka z pen pochewk VI gr. Almgrena zbliona do
175, kwadratowe okucie aplikacja stroju?). Analiza zachowanego materiau kostnego
wykazaa, e w grobie zostaa pochowane moda kobieta w wieku juvenis (okoo 14/16 lat).
Bardzo wanym z punktu widzenia bada nad puzderkami jest interpretacja
kontekstw i darw grobowych z Zelandii: Nordrup, gr. 1873; Himlingje, gr. 1949-2;
Skovgrde, gr. 208 (mapa 1). Ich nadzwyczajny i bogaty inwentarz grobowy nie tylko z
powodu obecnoci duej iloci importw rzymskich, ale rwnie na wzgld wkadania do
pochwkw wyrafinowanej biuterii lokalnej, umiejscawia je w kategorii grobw
okazaych. W pierwszym przywoywanym pochwku zostao pochowana kobieta w wieku
25

Trzeba jednak zaznaczy, e pochowek zosta znaleziony blisko granicy z Imperium, gdzie plemiona
germaskie miay atwiejszy dostp do towarw rzymskich uchodzcych w gbi Barbaricum za ekskluzywne.

28

adultus (3555 lat) z licznymi szkami i brzami rzymskimi (tabl. 13A): dwa pucharki na
stopce E 189, cedzak/cedzido E 161, kocioek E 48, wiaderko (E?). Z najwaniejszych
zabytkw naley jeszcze wymieni 2 srebrne zapinki (jedna z nich zbliona do A. 196), kolie
paciorkw szklanych oraz wykonane z brzu: przlik i kostk do gry. Grb 208 ze
Skovgrde (tabl. 14B, 1516) mia zupenie inny inwentarz i naley go omwi na tle caego
stanowiska. Cmentarzysko charakteryzowao si bogatym inwentarzem grobowym gdzie
specyficznym rytuaem byo wyposaanie zmarych w kilka, bardzo rozbudowanych kolii
paciorkw wraz z amuletami (ryc. 6). Prawdopodobnie cmentarzysko byo uywane przez
wysok klas spoeczn, ktra panowaa na szczeblu lokalnym. W grobie 208 zostaa
pochowana najprawdopodobniej moda kobieta (analiza pci na podstawie inwentarza), ktrej
wiek okrelono jako juvenis (okoo 18 lat). Z najwaniejszych zabytkw inwentarza naley
wyrni 3 kolie paciorkw (1 zdobica szyj Halskette i dwie dusze, piersiowe
Brustkette), 4 zapinki VII grupy wg Almgrena (2 srebrne A. 218, 2 brzowe A. 196),
zapink VI grupy, 2 brzowe AVII. Na koliach oprcz paciorkw szklanych (m.in. z grup TM I, II, IV, XII, XII, XXIX) byy zawieszone brzowe wisiorki wiaderkowate (7), srebrne
wisiorki tarczowate (8), brzowe paciorki spiralne (7), a w centralnej czci najduszej kolii
znajdowao si brzowe puzderko (typ IIA).
Analogicznie rozbudowana kolia, zakoczona srebrnym puzderkiem, zostaa odkryta
w grobie 1949-2 w Himlingje. Stanowisko znajduje si w rodkowo-wschodniej czci
Zelandii i uchodzi w literaturze jako miejsce pochwkw elity wadajcej wysp w modszym
okresie wpyww rzymskich. Wskazuj na to znaleziska ekskluzywnych, zotych bransolet
z niemieckiego Kobelnarmringe w grobach nr 1828 i 1894. J. Werner (1980, passim)
sugeruje, e byy to bransolety noszone tylko przez mska o wysokim statusie spoecznym,
wrcz arystokratyczn cz spoeczestwa. Jego zdaniem Kobelnarmringe pozostaj w
cisym zwizku z innymi zotymi ozdobami bransoletami zakoczonymi gwkami wy,
ktre maj by specjalnymi odznaczeniami wojskowymi. Jednak jak pokazuj najnowsze
badania nie byy zarezerwowane tylko dla mczyzn (Lund Hansen 2001, 157187). K.
Andersson popiera przypuszczenia, e zote bransolety wowate s wykadnikiem wysokiej
rangi. Do tej samej grupy ekskluzywnych insygniw moemy zaliczy rwnie zote
piercienie Beckmann 39ac (Beckamnn 1969,42; Andersson 1993b, 2529, 8188; 95,
6782). Wracajc do interpretacji grobu 1949-2, jest on jednym z najciekawszych i najlepiej
wyposaonych pochwkw na stanowisku w Himlingje. W duej jamie pod paszczem
kamiennym (tabl. 6B) znajdowa si dobrze zachowany szkielet kobiety w wieku maturus
(4050 lat). Pochwkowi towarzyszyy, oprcz wczeniej wspomnianej kolii paciorkw z
29

puzderkiem, liczne importowane z terenw Cesarstwa Rzymskiego dary grobowe E61, E80,
E161, E189, E209 i ponadprzecitne, wykonane z metali szlachetnych, czci stroju (tabl.
78). Z punktu widzenia tej pracy najciekawszymi zabytkami s: denar Tytusa (7981 r.) z
wybitym oczkiem do zawieszanie i fibula rozetowata A VII 217 (Rosettenfibeln).
Analogiczne zabytki zostay znalezione na stanowisku w Weklicach w ju wspominanym
grobie 379 gdzie we wntrzu puzderka znajdowa si denar Trajana (103111 r.) oraz w
bardzo bogato wyposaonym pochwku szedziesicioletniej kapanki-wrki nr 150 ,
w ktrym znalazy si dwie srebrne fibule monstrualne zdobione rozetowymi guzkami. Co
wicej w drugim z wymienianych grobw odnaleziono fragmenty tkaniny interpretowanej
jako woreczek wypeniony amuletami26 (Kasprzycka & Stasielowicz 2008, 7073, ryc. FH).
Znajdowa si on w rkach przycinitych do piersi w analogicznych sposb jak woreczki z
puzderkami w grobach 174 i 379 (Bursche & Okulicz-Kozaryn 1999, 144147; OkuliczKozaryn & Natuniewicz-Sekua, niepublikowane). Nie sposb tak wyranych analogii nie
tumaczy zwizkami ekonomiczno-handlowymi miedzy tymi dwoma stanowiskami
(Himlingje i Weklice). Wystpowanie puzderek w podobnych kontekstach sepulkralnych
niejako czy klamra oba cmentarzyska i potwierdza zwizki kulturowe. Ten kierunek
interpretacji zostao wyranie potwierdzony przez komparatystyczne rozmieszczenie
importw rzymskich na terenie strefy Morza Batyckiego. Wyrane s dwa skupienia tych
samych typw w Danii oraz poudniowej i rodkowej Skandynawii, co nad doln Wis
(Okulicz-Kozaryn 1992, 143144, ryc. 6).
Podsumowujc, formy grobw w ktrych zostay znalezione metalowe puzderka s
przede wszystkim uzalenione od obszarw geograficznych. Poszczeglne kultury
archeologiczne miay wypracowane charakterystyczne obrzdki pogrzebowe, ktrymi si
kieroway, a wystpowanie w grobach puzderek ich nie zaburzao. W poddanych analizie
grobach przewaa uzus inhumacji zmarych nad ciaopaleniem (wykres 1).
Wszystkie dotychczas odkryte Amulettdosen wchodziy w skad inwentarza
grobowego wkadanego do pochwkw kobiecych. Jedynym wyjtkiem jest grb dziecicy z
Weklic (nr 379). Rysuje si niewielka przewaga grobw kobiet w modym i rednim wieku,
ktre odpowiadaj antropologicznemu stadium szkieletu juvenis/maturus (tab. 2). Nie
moemy jednoznacznie okreli statusu puzderka jako daru grobowego, poniewa inwentarz
towarzyszcy zmarym kobietom by bardzo zrnicowany. Znajdowane byy w

26

M.in.: 4 wisiory opasane z muszlami kauri, pazur niedwiedzi oprawiony w brz, 3 bursztynowe paciory
tarczowate oprawione z piercie z plecionym oczkiem (zbliony do typu Beckmann 16), paciorki szklane i
jeden brzowy.

30

umiarkowanie, jak i bardzo bogato wyposaonych grobach, w ktrych szczeglnie zosta


podkrelony wysoki status spoeczny zmarej. Ostronie moemy wnioskowa, e
przynajmniej w poudniowej Skandynawii by to rodzaj zabytku, ktry mia za zadanie
wyeksponowa zamono osoby pochowanej w grobie. Na innych obszarach, a szczeglnie
na cmentarzysku w Weklicach, wida, e puzderko byo czci inwentarza grobowego kobiet
o rednio zamonym statusie spoecznym.

7; 28%

gr. szkieletowe
12; 48%

Wykres 1. Rozkad procentowy


obrzdku pogrzebowego stosowanego w
pochwkach zawierajcych puzderka.

gr. ciaopalne
pozostae

6; 24%

Stanowisko, nr grobu
Balkkra, 11
Babita, 461
Babita, 482
Broskov, B
Himlingje, 1949-2
Krosno, 5/1896
Krosno, 24
Krosno, 325
Lauffen,
Mojtyny, 41
Nordrup, 1873
Rebenstorf, 23
Skovgrde, 208
Stuchowo
Wechmar, 41a
Weklice, 34
Weklice, 174
Weklice, 379

Rodzaj grobu
szkieletowy
popielnicowy
popielnicowy
szkieletowy
szkieletowy
szkieletowy
szkieletowy
popielnicowy
szkieletowy
ciaopalny
szkieletowy
popielnicowy
szkieletowy
szkieletowy
popielnicowy
szkieletowy
Szkieletowy
Szkieletowy

Wiek

Pe

(?)
(?)

maturus (4050 lat)

juvenis (1416 lat)

maturus

(?)

juvenis (ok. 18 lat)

(?)
(?)

senilis
maturus
juvenis I, (67 lat)

Tabela 2. Podzia pochwkw na podstawie rodzaju obrzdku pogrzebowego, pci i wieku zmarych. Okrelenia pci bez
znaku (?) zostay okrelone metodami antropologicznymi.

31

2.8 Puzderko: ozdoba ? amulet ? pojemnik na magiczn zawarto ?

Z analizy ukadu darw grobowych, ktra zostaa przeprowadzona w Rozdziale 2.6


wynika, e puzderka najczciej stanowiy element kolii paciorkw lub byy umieszczane w
lnianych woreczkach wraz z innymi zabytkami, czsto interpretowanymi jako szeroko pojte
amulety (np. brzowe piercienie ze spiralnie skrconym oczkiem, Beckmann 16).
Interpretacja zwyczaju wkadania metalowych puzderek do pochwkw zaklasyfikowanych
jako kobiece nakrela nam wyranie dwa, ambiwalentne kierunki. Pierwszy z nich prowadzi
do sfery profanum, drugi za do magicznej i trudnej do zinterpretowania sfery sacrum. Trzeba
pamita, e przy analizie aspektw duchowych i wierze staroytnych grup spoecznych
trzeba by niezwykle ostronym w stawianiu hipotez.
Sfer profanum naley interpretowa przez pryzmat utylitarnoci puzderka i jego
wpywu na estetyk stroju kobiecego, przy zaoeniu, e dary grobowe s odzwierciedleniem
rzeczywistego (wczesnego) uzusu. Zabytki typu Amulettdosen w wikszoci przypadkw
byy efektownie zdobione na zewntrznej czci puszki. Skomplikowane wzory
geometryczne, przedstawienia zoomorficzne czy przyczepione wisiorki wiaderkowate
znaczco podwyszay atrakcyjno puzderek. Na ch wyeksponowania tego zabytku przez
wczesne kobiety wskazuje fakt umieszczania go w centralnej czci koli zoonej w wielu
rodzajw paciorkw, zawieszek czy wisiorkw.
Na przykadzie grobu 34 z Weklic z duym prawdopodobiestwem moemy
stwierdzi, e puzderko nie byo bezporednio czci stroju, a umieszczone zostao w grobie
dodatkowo. Puszka wraz z okruchami brzowej blaszki znajdowao si w niewielkiej
drewnianej szkatuce bez metalowych oku, ktra bya trzymana w prawym rku zmarej.
Kontekst tego znaleziska sugeruje, e puzderko stanowio du warto symboliczn (por.
Kokowski 1997, 3342). Paralel inwentarza z grobu w Weklicach moe by hipoteza na
temat przeznaczenia puzderka z Rebenstorf R. Buscha (1995, 224), ktry uwaa je za import z
terenw Cesarstwa Rzymskiego, gdzie jego zdaniem suyy jako pojemniki na pomady27.
Wczenie puzderek do kategorii akcesoriw kosmetycznych w tym przypadku wydaje si
mao trafne, poniewa jeli zaoy, e szkatuka suya jako staroytna kosmetyczka to
powinny znale si w niej rwnie inne przybory toaletowe. Najprawdopodobniej
analogicznym myleniem jak R. Busch kierowali si naukowcy z budapeszteskiego Magyar

27

R. Busch dla okrelenia puzderka z Rebenstorf uy niemieckiego terminu Salbendose, co wolnym


tumaczeniu oznacza puszk na ma.

32

Ryc. 5. Szlane Pixides (wg Stern 1995, ryc. 15)

Nemzeti Mzeum gdy zaklasyfikowali brzow puszk z Kiskrs-Alscele28 (tabl. 2F) jako
Pyxis. Ten rodzaj naczynia by uywany przez staroytnych Grekw, a nastpnie
zaadaptowany przez Rzymian. Pixides wykonywano z rnych materiaw, najczciej z
brzu, gliny i drewna, drosze produkowano ze srebra, zota, szka (ryc. 5), a nawet z koci
soniowej. Pixides osigay niewielkie rozmiary, suyy do przechowywanie rnych
substancji (np.: kosmetykw, lekw, skadnikw magicznych, miodu) i przyborw
toaletowych. Z czasw Augusta znane s przykady wykorzystywania srebrnych pyksisw ze
szklanym wntrzem jako kaamarzy (por. Stern 1995, 169170; Biborski & Kaczanowski
2001, 6987).
Wspomniana magiczna funkcja puzderek uwidacznia si przy interpretacji
komponentw zachowanych w rodku puzderka. Badania srebrnej puszeczki z Himlingje
wykazay, e zawieraa ona niewielk rurk srebrn z widocznymi ladami uytkowania
(wisiorek wiaderkowaty?), fragment lnianej tkaniny, plew zboow (najprawdopodobniej
pszenicy paskurki), odyg nieokrelonej roliny i jasnot bryk rozoonego materiau
organicznego z brzowym, zwierzcym wosem (Lund Hansen 1995, 154). Wykorzystywanie
rolin (kwiatw, owocw, pestek) i produktw pochodzenia zwierzcego (poroa, kw,
pazurw) jako amuletw jest zjawiskiem powszechnym wrd europejskich barbarzycw
(Bursche & Okulicz-Kozaryn 1999, 144; Stanek 1999, 332; Quast & Siegmann 2000,
279294). Drugim przykadem pochwku, w ktrym uchwycono zawarto puzderka jest
znalezisko z Skovgrde. W brzowym Amulettdose odnotowano mae fragmenty metalu i
srebra oraz ladowe iloci rozoonej materii organicznej (drewno ?). Najciekawszym
28

Zobacz nr kat. 6.

33

Ryc. 6. Kolie paciorkw zakoczone ozdobnymi amuletami z cmentarzyska Skovgrde (Ethelberg 200, ryc. 78, 87, 94, 98)

A- grb nr 209, B- grb nr 8, C- grb nr 208

odniesieniem do znalezisk skandynawskich jest puzderko z grobu 379 w Weklicach, ktre


zawierao srebrn monet (denar Trajana) z wybitym otworkiem. Wszystkie skadniki naley
traktowa jako specyficzny zestaw amuletw29 wiadomie woony do puzderka, penicy
funkcje apotropaiczne.
Przy interpretacji funkcji denara z grobu 379 powstaje pytanie, czy nie mg on peni
funkcji uytkowej, jako rdo surowca do zaspokajania biecych potrzeb (Bursche &
Okulicz-Kozaryn 1999, 150). Wydaje si, e jego obecno w rodku puzderka oraz wybite
oczko wyklucza t hipotez. Dodatkowo na puzderku leay dwa brzowe piercienie ze
spiralnie skrconymi kocami (Beckmann 16), a w najbliszej odlegoci zabezpieczono
fragmenty maych przedmiotw wykonanych z drewna dbu i sosny. Wszystkie te
przedmioty znajdoway si w lnianym woreczku zachoway si due fragmenty , ktry by
przycinity praw doni do piersi dziecka (Bursche & Okulicz-Kozaryn 1999, ryc. 8, 10/2a).
Paralelne magiczne woreczki zostay znalezione w grobach 15030 i 17431 z tego samego
stanowiska. Rnorodne zestawy amuletw wkadane do pochwkw w Weklicach byy
zabiegami magicznymi, ktre stanowiy cz rozbudowanej i zarazem ujednoliconej sfery
duchowej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie32.
Na wspominanym ju stanowisku w Skovgrde moemy zauway podobnie
ujednolicone zabiegi religijne znajdujce swe odzwierciedlenie w inwentarzu grobowym.
Dominujcym obyczajem byo przytwierdzanie amuletw do bardzo efektownej, dugiej kolii
paciorkw. W przeciwiestwie do magicznych woreczkw z Weklic amulety w tych
grobach byy wyeksponowane i znajdoway si w widocznych miejscach, co miao
29

Termin amulet pochodzi od aciskiego sowa amuletum, amuleti, ktre oznacza rodek obronny (BeilkeVoigt 1998, 10). Amulety zwane take talizmanami w staroytnoci uywano do ochrony przed zym okiem.
30
Zawarto woreczka: kilka bursztynowych paciorkw tarczowatych oprawionych w brzowe piercienie
(Beckmann 16) wisiory opasane z muszlami i pestkami, pazur niedwiedzia oprawiony w brz, zestaw szklanych
paciorkw.
31
Zawarto woreczka: brzowy piercie (Beckamnn 16) i bursztynowy pacior.
32
Grb 150 pochodzi z IV fazy cmentarzyska (C1bC2a), a grb 174 jest datowany na ostatni V faz (C2b) jego
uytkowania.

34

najprawdopodobniej podkreli wysoki status osoby pochowanej. Warto zwrci uwag, e


na obu stanowiskach uywano srebrnych monet rzymskich i brzowych puzderek (ryc. 6A;
6C; tabl. 18) jako ozdb o magicznej konotacji. Ciekawym przykadem amuletu, nie
znajdujcym odpowiednika w weklickich grobach, jest zabytek pochodzcy z pochwka nr 8.
Centralne miejsce w kolii zajmowa tzw. zestaw toaletowy z niemieckiego Toilettset , na
ktry skada si miniaturowa yeczka i pinceta (ryc. 6B). Temat miniaturyzacji i jej
symboliki jako amuletu by podejmowany przez naukowcw wiele razy (zob. Gaul 1983;
Beilke-Voigt 1994, 1998; Capelle 1994, 2003; Seipel 1999).
Przy omawianiu magicznej roli puzderek trzeba zwrci uwag na ich wykorzystanie
w kulturze ywej. Puzderka wystpoway w inwentarzu grobowym zawsze pojedynczo33
nigdy w parach , co potwierdza ich wag magiczno-symboliczn. Wydaje si zasadne
twierdzenie, e plemiona zamieszkujce poudniow Skandynawi wykorzystyway puzderka
w kulturze ywej jako ozdobny pojemnik na amulety, ktry by noszony za ycia.
Wskazuj na to lady uytkowania odkryte na puzderku z grobu 1949-2 w Himlingje
(widoczne na wystajcych elementach trybowanego ornamentu) oraz jego zawarto. W tym
przypadku puzderko penio t sam, apotropaiczn funkcj za ycia jak i po mierci
nosiciela. Najwyraniej wczesna tradycja, a moe nawet religia obligowaa do
wyposaania zmarych w drodze do zawiatw w ten sam zestaw ozdb i amuletw
noszonych za ycia. W grobach weklickich ta tradycja jest nieco inna, bardziej mistyczna i
jak si wydaje nie zwizana bezporednio z funkcj estetyczn puzderka. Tu Amulettdose
byy wkadane po mierci wraz z innymi amuletami do woreczka i kadzione w okolicach
piersi. Takie zachowanie bywa spowodowane (na przykad) poczuciem troski i obowizku
pomocy osobie zmarej w yciu po mierci. Amulety byy pewnego rodzaju symbolicznym
wsparciem od osb yjcych dla osb zmarych w celu osignicia wiecznego spokoju.

2.10 Frankijskie puzderka na amulety

Koczc rozdzia powicony tematyce dotyczcej Amulettdosen wystpujcych na


ziemiach europejskiego Barbaricum trzeba wspomnie o puszkach odnajdywanych we
wczesnoredniowiecznych grobach. W niemieckiej nomenklaturze na okrelenie tego typu
zabytkw uywa si terminu Amulettkapsel. Owe redniowieczne bulle nale do

33

zobacz nr kat. 7

35

podstawowego inwentarza grobowego kobiet w VI, a


w szczeglnoci w VII wieku, na ktry przypada
najwiksze rozpowszechnienie tych pojemnikw.
Najwicej

zabytkw

pochodzi

ziem

zamieszkiwanych przez nadreskich Frankw i


Alamanw obejmujce wspczesne obszary Hesji,
Nadenii-Palatynatu

oraz

Alzacji

(Roth

1976,

111112).
Zostay

wyrnione,

podobnie

jak

przypadku puzderek z okresu wpyww rzymskich,


dwa gwne typy: okrgy i cylindryczny (tabl. 5D).
Ten pierwszy, analogiczny do rdziemnomorskich
bullae, skada si z dwch czci o podobnej
rednicy, jest zaokrglony i wypuky do zewntrz.
Poczone ze sob za pomoc miniaturowego
zawiasu, ktry tworzy mechanizm zamykajcy. W
obrbie tego typu wystpuje due zrnicowanie pod
wzgldem

wykonania

ornamentyki,

przeciwiestwie do form cylindrycznych, ktre s

Ryc. 7. Plan grobu 41A z Ingelheim


(wg U. Schelhas 1994)

czsto gadkie. Gwnie pojawiaj si na nich


przedstawienia rolin, zwierzt, geometrycznych wzorw czy rwnoramiennych krzyy
(Schellhas 1994, 83, ryc. 12). Cylindryczne Amulettkaspel pod wzgldem konstrukcyjnym
bardzo przypominaj grup II w klasyfikacji puzderek (Rozdzia 2.3). Skadaj si z
cylindrycznie uksztatowanej puszki i wieczka poczonego z korpusem za pomoc zawiasu
lub acuszka. Oba typy konstrukcyjne pozwalaj na otwieranie i dowoln wymian
zawartoci. Wymiary okrgych kapsuek na amulety bardzo si rni, najwiksza ilo
zabytkw posiada rednic od 3 do 5 cm, ale zdaj si wiksze dochodzce do 8 cm, a
zupenym ewenementem s okazy przekraczajce 9,5 cm rednicy. Okazy cylindryczne
osigaj znacznie mniejsze rozmiary, ich rednica w wielu przypadkach nie przekracza 3 cm,
a najwiksze dochodz do 6 cm. W taki sam sposb przedstawiaj si wyniki dotyczce
wysokoci puszek. S wykonywane przede wszystkim z brzu, srebra oraz zota. Wybr
materiau zdaje si nie mie wpywu na proporcje i wymiary.
Kapsuki, jak ju wczeniej wspominano, byy odnajdywane w kobiecych grobach.
Wydaje si wic zasadnym zaliczenie ich do biuterii powszechnie uywanej przez
36

redniowieczne kobiety. Byy noszone na metalowym acuszku przewieszonym przez szyj


(ryc. 7) lub, w wikszoci przypadkw, przez biodro, tak, e kapsuka znajdowaa si na
wysokoci kolan.
We wntrzu wczesnoredniowiecznych bulli czsto odnajdywano rne szcztki rolin
oraz pozostaoci ywicy. Najczciej spotykanymi gatunkami wkadanymi do rodka
kapsuki byy roliny aromatyczne takie jak rumianek (z aciny Matricaria chamomilla),
godziki (z aciny Dianthus) czy wysuszone pki kwiatowe godzikowca korzennego (z
aciny Syzygium aromaticum) oraz nasiona rolin uprawnych. W poczeniu z ywic
tworzyy jednolit substancj, ktra moga posuy jako kadzido. Powszechnie uwaa si, e
zawarto bulli miaa zwizek z kultem chrzecijaskim (Jahnkun 1981, 111112),
potwierdzaj to znaki krzya grawerowane na wieczkach (Schellhas 1994, ryc. 2). Niekiedy
do Amulettkapsel oprcz rolin wkadano rwnie paciorki i muszle kauri (z aciny Cypraea),
dziki

ktrym

kapsuka

zamieniaa

si

magiczn

grzechotk

funkcjach

apotropaicznych. Wyranie ozdobne bulle we wczesnym redniowieczu speniay funkcje


cznika pomidzy sacrum a profanum.

3. Porwnanie Amulettdosen z bullae reprezentantem rzymskich pojemnikw na


amulety
3.1 Bulle wstp i definicja

Magia i religia, ktre przez wieki wzajemnie si uzupeniay i stanowiy nierozerwalny


monolit, wypeniay du cz ycia staroytnych spoeczestw zamieszkujcych basen
Morza rdziemnego. Magia antyczna, ktr specjalici nazywaj magi grecko-rzymsk
rozwina si w pierwszych wiekach przed i po Chrystusie. Obejmuje czasy midzy kocem
Republiki Rzymskiej a upadkiem Cesarstwa Rzymskiego na zachodzie. Znaczcy wpyw na
jej rozwj miaa kolonizacja grecka pwyspu Apeniskiego wraz z Sycyli oraz pniejsze
podboje Rzymian (Wypustek 2001, 745). W tym rozdziale zostanie omwiony jedynie
mikroskopijny element bullae jake rozbudowanej i jeszcze nie do koca poznanej magii
antycznej. Obraz wymienionych niej wydarze historycznych czy religijnych zosta
ograniczony do minimum, poniewa kady aspekt mgby posuy jako temat oddzielnego
studium, dlatego praca jest skoncentrowana na informacjach bezporednio dotyczcych bulli.
Badania powicone tematyce amuletw, a konkretnie bullom skupiaj si z jednej
strony na ocenie staroytnych rde pisanych oraz badaniu przedstawie ikonograficznych, a
37

z drugiej na analizie znalezisk pojedynczych, ktre nale w duej czci do zabytkw


majcych swj rodowd w kulturze etruskiej (Goethe
1986,

133).

Wyej

wspomniane

badania

doprowadziy do powstania dzie jedynie o tematyce


oglnej lub omawiajcej poszczeglne aspekty z
osobna. Najbardziej doskwiera brak kompletnego
katalogu znalezisk rzymskich pojemnikw na amulety
oraz analogicznych ozdb wraz z wyczerpujcym
zestawieniem

przedstawie

bulli

na

posgach,

rzebach, malowidach etc.


Bulla, ae w jzyku aciskim ma kilka
znacze: 1. baka na wodzie, bbel; 2. narol, zoty
guz, gaka; 3. kapsuka z amuletem (Korpanty 2007,

Ryc. 8. Bulla
(wedug Smith 1854, 215)

95). Ostatnie wymienione znaczenie wydaje si najpniejsze, poniewa tyczy si


bezporednio przedmiotu, reszta tumacze nawizuje przede wszystkim do zaokrglonego
ksztatu. Pierwsze antyczne bullae w postaci medalionw-kapsuek (ryc. 8) odnaleziono w
grobach etruskich datowanych na VII i VI wiek p.n.e. byy noszone na szyi lub na ramieniu
jako element biuterii. Bardziej luksusowe bogato zdobiono i wykonywano ze zota
(Bonfante-Warrenn 1973, 305). Bulla zaadaptowana przez Rzymian, przeksztacia si z
ozdoby w pojemnik na amulet noszony przez wolnourodzone dzieci pci mskiej. Chopcy
nosili bulle a do osignicia dojrzaoci, wtedy skadali swoje medaliony dla Lar34. Bulla
bya znakiem statusu spoecznego chopca, wyraaa jego wolno. Staroytni wierzyli, e
medalik wraz z jego zawartoci mia dziaanie apotropaiczne i najlepiej chroni dzieci przed
zymi siami.

3.2 Pochodzenie i geneza bulli rzymskich

Pocztki uywania bulli naley wiza z tajemniczymi Etruskami zamieszkujcymi w


pierwszej poowie I tysiclecia przed Chrystusem rodkowe obszary pwyspu Apeniskiego
34

Lary byy to bstwa opiekucze czczone w staroytnym Rzymie jako dobre demony. Sprawoway opiek
nad pojedynczymi domami jak i rozdroami - Lares compilates - gdzie budowano im kapliczki (Kumaniecki
1975, 313, 321). Wyobraano je pod postaci modych ludzi w krtkich szatach, trzymajcych w jednej rce rg
obfitoci (przypominajcy ryton). Wedug mitologii rzymskiej ich matk bya nimfa Lala, a ojcem posaniec
bogw Merkury (Krawczuk 1984, 208, 227).

38

tereny odpowiadajce dzisiejszej Toskanii oraz Lacjum35. W Etrurii bulla stanowia przede
wszystkim cz stroju krla, nastpnie rozpowszechnia si i bya noszona przez zamonych
mieszkacw bez rozgraniczenia na wiek czy pe (Bullinger 1976, 109110). Wykonane z
wielk starannoci zote bulle s powiadczone w materiale archeologicznym ju od VII
wieku przed Chrystusem. S znajdywane w grobach etruskich, co potwierdzaj przekazy o
pochodzeniu bulli z tego krgu kulturowego. To samo dotyczy przedstawie na etruskich
rzebach i statuetkach.
Dziki przedstawieniom bulli w etruskiej ikonografii moemy wyodrbni najczciej
wystpujc ich form. Jest to okrgy medalion o rednicy ok. 46 cm, u gry ktrego jest
przymocowane szerokie uszko, czsto zdobione ornamentem. Suy ono zarwno jako zawias
zamykajcy dwie czci kapsuki jak i przewleczka na acuszek. Na licznych
przestawieniach sztuki etruskiej widzimy dwa rodzaje morfologiczne: zdobione reliefem lub
cakowicie pozbawione ornamentu. Na zdobionych egzemplarzach czsto wystpuj sceny
mitologiczne naniesione na ich przedni stron. Inne formy bulli, ktre w niewielkim stopniu
odbiegay od typu przewodniego, przybieray ksztat kropli albo odzia. Na tego
rodzaju bullach rwnie wystpuje ornament, cho skromniejszy, ograniczajcy si do
motyww rolinnych, rzadko wystpuj skomplikowane elementy figuralne (Goethe 1986,
139143).
Nie moemy jednoznacznie stwierdzi czy bulle etruskie byy pomylane jako amulet
lub pojemnik na niego. Wiadomym jest jednak, e ich walory wizualne oraz przedstawienia
na rzebach wskazuj na funkcj ozdobn, pomylan jako cze naszyjnika. Na jednym
acuszku mogo by zawieszonych kilka bulli, co najprawdopodobniej podkrelao status
spoeczny (Goette 1986, ryc. 5, 7).
Naley zauway, e aden z autorw staroytnych nic nie wspomina na temat
noszenia przez etruskich chopcw medalionikw w ksztacie baki. W tym kontekcie
bardzo interesujco wygldaj trzy rzeby nagich chopcw znalezionych na terenie
zamieszkaym przez Etruskw. Wszystkie posiadaj inskrypcje dedykowan bstwom, a na
ich szyjach znajduje si medalik interpretowany jako bulla. Pytanie dlaczego wanie nadzy
chopcy byli dedykowani bogom musi pozosta otwarte (Palmer 1989, 46).
Najciekawszym i najlepiej zachowanym jest, w caoci wykonany z brzu, posg
pochodzcy z Tarquinii. Przedstawia prawdopodobnie siedzcego (moe kucajcego) chopca
z wyrytym napisem wotywnym dla boga Sylwana. Niestety, inskrypcja jest niekompletna,

35

Wicej na temat historii i pochodzenia Etruskw w Historii Rzymu A. Zikowskiego (2008, 2427).

39

poniewa brakuje duej czci ramienia co


uniemoliwia dokadne zbadanie przeznaczenia
posgu. Rzeba jest datowana na koniec IV,
pocztek III wieku przed Chrystusem (Rocchetti
1958, 222). Trzeba zwrci szczegln uwag
na twarz chopca, poniewa wyranie rni si
od pozostaej czci ciaa, ktra ma dziecicy
wygld. Jest powana i sprawia wraenie
dojrzalszej (ryc. 9).
Jednym z potwierdze, e bulla ma
swoje korzenie w etruskiej kulturze jest przekaz
Plutarcha (Plutarch Romulus 20.3, 25.5) na
temat pierwszego krla Rzymu. Romulus
wedug tradycji prowadzi zacieke wojny z

Ryc 9. Etruska brzowa rzeba chopca,


Muzeum etruskie w Watykanie.
(fot. Anderson)

Etruskami z miasta znanego pod acisk nazw


Veii, ktrych zwyciy. Jako hegemon poprowadzi triumf, na ktrym wrd pojmanych by
krl Wejeczykw. Pokonany wadca zosta przedstawiony jako niewolnik ubrany w etruskie
insygnia krlewskie czyli w togam praetexta oraz zot bullam. Toga praetexta podobnie jak
bulle zostaa zaadaptowana i powszechnie uywana przez Rzymian. Nosili j sdziowie oraz
dzieci wolnourodzone obojga pci, bya obramowana purpurowym pasem i miaa
symbolizowa nietykalno.
Aby mie peny obraz wpyww kulturowych oraz nachodzenia na siebie pewnych
zwyczajw po miedzy Rzymem a Etruskami naley wymieni inne zapoyczenia, ktre na
wieki zostay przejte przez obywateli rzymskich jako swoje. Romulus jako pierwszy krl
przyj insygnia imperia czyli dwunastu liktorw, a z kolei trzeci krl Rzymu zapoyczy togi
praetexta i picta36. Rzymscy krlowie oraz generaowie uywali togi picta wraz z bullom
aurea tylko w czasie odbywania triumfw, co tumaczy przekaz Plutarcha na temat
pokonanego krla Etruskw (Cleland, Davies, Llewellyn-Jones 2007, 26, 195).
Kolejnym wanym wydarzeniem jest panowanie Tarkwiniusza Starego (Tarquinius
Priscus, 616578 wg chronologii Varrona), ktry by pitym krlem Rzymu, chocia z
pochodzenia by Etruskiem. Jemu przypisuje si, e da swojemu nastoletniemu synowi w
nagrod bull, gdy po raz pierwszy zabi nieprzyjaciela na polu bitwy i tym samym
36

Autor ogranicza si jedynie do kilku przykadw. Wicej na temat zwyczajw przejmowanych przez Rzymian
od Etruskw w Palmer 1998, 1316.

40

udowodni swoj msko (Pliniusz Historia Naturalna 33.10; Francese 2007, 22-23). W tym
kontekcie widzimy bull jako alegori odwagi i poszanowania, moemy rwnie
wnioskowa, e by to pewnego rodzaju atrybut, ktry symbolizowa akt przejcia. Od tej
pory wszyscy synowie ekwitw (z aciny equites) nosili ten medalik jako element
wyrniajcy ich spord innych synw obywateli rzymskich. Ekwici naleeli do najwyszej
klasy spoecznej w czasach pierwszych krlw i na pocztku Republiki.

3.3 Bulle w rzymskim wiecie


3.3.1 Wygld i przedstawienia bulli

Staroytni Rzymianie przejli zwyczaj noszenia bulli od Etruskw, nieznacznie


zmieniajc ich wygld, nazywali je Etruscum aurum (Juwenal satyra V). Pojemniki na
amulety na rzymskich posgach miay waciwie t sam okrg, spaszczona form
medalionu. Uszko, podobnie jak u Etruskw, jest przylutowane do pokrgej kapsuki,
tworzc mechanizm zamykajcy oraz miejsce na przewleczenie na przykad rzemienia.
Ornament wystpuje przede wszystkim w charakterze grawerowa na krawdzi medalionu
oraz w postaci nieskomplikowanych zdobieniach na uszku. Na posgach i reliefach wykutych
w kamieniu ich autorzy czsto umieszczaj ornament w wyej wymienionych miejscach (ryc.
10C), co daje asumpt do rozpoznania midzy bull wykonan ze szlachetnego metalu (tzw.
bullae aurea), a bull wykonan ze skry37. Przedstawienia bulli w ikonografii rzymskiej w II
i na pocztku III wieku s bardzo uproszczone, o wiele skromniejsze i nie tak zrnicowane
jak wczeniejsze. W wikszoci wypadkw ich ksztat jest workowany, pozbawiony
charakterystycznego ornamentu na uszkach i brzegu medalionu (ryc. 10A).
Bulle byy noszone przede wszystkim na skrzanym rzemieniu przecignitym przez
szerokie uszko. Takie przestawienie wida na zainicjowanym w 13 r. a ukoczonym w 9 r.
p.n.e. Otarzu Pokoju (Ara Pacis) ufundowanym przez pierwszego obywatela Augusta.
Na poudniowym reliefie przedstawiona jest procesja rodziny cesarskiej. Wrd paskorzeb
moemy wyrni przedstawionych jako dzieci Germanika oraz Domicjusza Ahenobarbusa
(Sadurska 1980, 5053), ktrzy maj na sobie bulle zawieszone na swobodnie opadajcym
rzemieniu. Czsto na innych zabytkach pojawiaj si przedstawienia gdzie bulle wisz na

37

Por. z magicznymi woreczkami wykonanymi z tkaniny z Weklic (Rozdzia 2.8).

41

pasku przypominajcym tasiemk, a czasem w pasek przybiera ksztat sztywnego okrgego


w przekroju drutu (Goette 1990, tabl. 110; 56; 70).

Ryc. 10. A- Popiersie chopca, Muzeum Narodowe w Rzymie, B- Popiersie chopca z Petworth, prywatna
kolekcja, C- Relief z sarkofagu, Muzeum Chiaramonti w Watykanie (Goethe 1986, ryc. 9, 1314)

Szczeglne przedstawienie bulli znajduje si na rzebie pochodzcej z kolekcji Lorda


Leconfielda (ryc. 8B). Przedstawia popiersie chopca ubranego w tog contabulata38 z
przyczepion na klatce piersiowej bull. Ksztat jej szczeglnie nie odbiega od
wczeniejszych. Uszko przymocowane jest do gwnej czci bulli za pomoc 4 nitw, a
cao jest przyczepiona bezporednio do szat. Jest to niezwyky sposb noszenia bulli, ktry
nie by wczeniej stosowany i zupenie nie zgadza si z manier zawieszania medalionu na
szyi za pomoc rzemienia. Prawdopodobnie wie si to z innym wizaniem togi contabulata,
jednake dokadny sposb, w jaki jest przymocowana bulla do szat, pozostaje
nierozstrzygnity, poniewa ten wariant bulli nie zosta potwierdzony w materiale
archeologicznym. Mona jedynie przypuszcza, e medalion w takiej postaci speniaa rol
ozdobnej broszy lub fibuli.
Najwaniejszym rdem historycznym dotyczcym sposobu zakadania bulli jest
ju wczeniej wspomniany przekaz Pliniusza Starszego, ktry wspomina, e medaliony
nosili synowie ekwitw39 jako insignia ingenuitatis40, natomiast reszta nosia same rzemienie.
38

Toga Contabulata wspczesne okrelenie na tog uywan w staroytnym Cesarstwie Rzymskim od koca
II wieku, a jej najwiksza popularno jest datowana na III IV wiek. Nazwa zostaa zaczerpnita i
zaadaptowana z dziea rzymskiego pisarza Apulejusza pt. Metamorfozy (Cleland, Davies, Llewellyn-Jones
2007, 195-197).
39
W tym kontekcie ludzi o wysokim statucie spoecznym.
40
S to insygnia oznaczajce status obywatela rzymskiego oraz przynaleno do szlachetnej grupy spoecznej.

42

Najprawdopodobniej byy wykonane z odpowiednio wysuszonej i wyprawionej skry


zwierzcia ofiarnego, ktre wedug wierze zawierao w sobie lecznicz moc.

3.3.2 Bulle jako pojemniki na amulety


Trzeba zaznaczy, e bulla nie jest sama w sobie amuletem czy talizmanem jak to
zostao oglnie przyjte. Rzymianie traktowali j jako ozdobny pojemnik do ktrego
wkadano magiczn zawarto. Medalion zawiera szeroko pojte amulety praebia41, ktre
miay zadanie chroni waciciela przed nieszczciem, czarn magi czy zymi demonami
(funkcja apotropaiczna).
Jedynym zachowanym przekazem historycznym na temat zawartoci medalionw jest
dzieo Marcellus Empiricus pt. De medicamentis, de facto jedyna jego praca, ktra
przetrwaa do naszych czasw. Marceli y na przeomie IV i V wieku, najprawdopodobniej
za czasw panowania Teodozjusza I, ostatniego cesarza wadajcego zachodni i wschodni
czci Imperium Romanum. Jego dzieo jest kompendium wiedzy na temat medycyny
naturalnej, amuletw, zioolecznictwa, a wszystko to jest doskonale poczone z tem
historycznym. Trzeba zaznaczy, e Marceli tworzy swoje dzieo w czasie gdy religia
chrzecijaska dominowaa w Cesarstwie Rzymskim, a wczeniejsze pogaskie wierzenia
przechodziy potne zaamanie, mimo tego w praktykach medycznych odgryway znaczc
rol.
Wedug Marcelego w dniu Jupitera lub w innym dniach gdy ksiyc jest w kwadrze
przed nowiem42, trzeba zapa zielon jaszczurk i brzow ig wyduba jej oczy. Nastpnie
powinno si je umieci w zotym medaliku i zaoy na szyi. Ten leczniczy rodek
remedium43 jest uywany gdy czowiek ma chorob oczu objawiajc si silnym blem
gaek i zanikiem wzroku. Medykament zgodnie z wierzeniami bdzie dziaa dopki si go
nie zdejmie z szyi (Palmer 1996, 1727).
Niestety archeologiczne dane nie s wstanie potwierdzi, czy w bullach znajdoway
si oczy jaszczurek, ze wzgldu na ich krtki czas rozkadu. W niektrych przypadkach
odnaleziono bulle wypenione czerwonaw materi (ziemi, glina) wraz z kilkoma biaymi
kamyczkami. Moliwe, e medalik z tak zawartoci mg suy jako dzwonek (z ac.
41

Dokadne wyjanienie etymologii sowa praebia zobacz Hubbell 1973, 23.


Kwadra gdy owietlona cze ksiyca przypomina ksztatem sierp.
43
Przy omwieniu tego zagadnienie trzeba pamita, e po midzy remedia a praebia jest subtelna rnica, cho
obydwa terminy maj zwizek z amuletami. Pierwsza nazwa dotyczy magicznych substancji o cechach
medycznych, a druga odnosi si do substancji o waciwociach apotropaicznych.
42

43

tintinnabulum) albo grzechotka (z aciny crepundia), ktre w staroytnoci miay funkcje


apotropaiczn i odstraszaa ze moce (Warden 1983, 6975, Nowakowski 1986, 107129).
Wedug niektrych naukowcw bulla powinna by wymieniana w kontekcie pojemnika na
perfumy, poniewa w niektrych przypadkach odkryto ladowe iloci ywicy, ktra bya
wykorzystywana do wyrobw rnych olejkw eterycznych czy maci (Stout 1994, 7778).

3.3.3 Kto nosi bulle w Imperium Rzymskich?

Wedug przekazw historycznych na pocztku bullae aurea nosili tylko synowie


ekwitw (z aciny equites) na wzr nagrody jak da swojemu synowi na polu bitwy
Tarkwiniusz Stary. Wtedy bulla staa si wyznacznikiem szlachetnego urodzenia chopca oraz
jego nietykalnoci. W tym samym czasie gdy synowie wysoko postawionych oficerw armii
rzymskiej nosili zote medaliony, inni, mniej zamoni nosili jedynie rzemienie speniajce te
same symboliczne funkcje.
Spoeczna struktura mieszkacw Rzymu i terytoriw im podlegych przez kolejne
dziesiciolecia ulegaa znaczcym zmianom dziki: cigemu rozszerzaniu granic, zacieraniu
si podziaw spoecznych, powikszajcej si iloci wyzwolecw czy przeobraeniom
gospodarczym44. Momentem przeomowym w dziejach Cesarstwa Rzymskiego byy objcie
wadzy przez Juliusza Cezara, ktry da nowe przywileje osob niepochodzcym
bezporednio z Pwyspu Apeniskiego. Z biegiem lat bulla stawaa si bardziej dostpna i
mogli j nosi zgodnie z prawem wszyscy wolno urodzeni obywatele Rzymu, w
przeciwiestwie do wyzwolecw (z aciny libertyni) czy synw zrodzonych z wyzwolecw
i niewolnic (z aciny ancilla). Najprawdopodobniej od koca III wieku tradycja noszenia bulli
tylko przez dzieci powoli zanika. Dowodem tego mog by reliefy z pnocnej Afryki, ktre
mona zaliczy do jednej grupy ze wzgldu na ich wykonanie i styl. Prawdopodobnie
wszystkie pochodz z czasw najwikszego rozkwitu politycznego i gospodarczego w tych
prowincjach za panowania Septymiusza Sewera, pierwszego afrykaskiego wadcy
Cesarstwa Rzymskiego45. Chodzi przede wszystkim o reliefy wotywne skierowane do
rzymskich bstw (Goethe 1986, ryc. 1520). Na niektrych mona zobaczy speniajcego
ofiar (np. wylewajcego wino z ozdobnej patery do witego ognia) czowieka ubranego w
44

Wicej o przemianach ekonomiczno-spoecznych w Dziejach Imperium Romanum Marii Jaczynowskiej


(1995, 27328).
45
Wicej na temat polityki i reform Septymiusza Sewera w Septymiusz Sewerus; cesarz z Lepcis Magna
Tadeusza Kotuli (1986, 5161).

44

tog i wyranie zaznaczon bull. Osoby ukazujce si na tych reliefach s zdecydowanie


przedstawione jako doroli mczyni. Naley wykluczy, e byy to przedstawienia
triumfatorw skadajcych ofiary, poniewa tylko bulle z wyrzebionych elementw mona
zaliczy do insygniw wadzy. Najwaciwsz interpretacj wydaje si uznanie tych
wotywnych reliefw jako przedstawienia bogatych mieszkacw pnocnej Afryki, ktrzy
chcieli szczeglnie podkreli swoje rzymskie obywatelstwo. Za znak rzymskoci uznawali
oni tog i bulle waciwie zarezerwowan dla chopcw. Jak ju wczeniej wspomniano
zabytki pochodz z czasw panowania Septymiusza Sewera, ktry pochodzi z Leptis Magna
(obecnie pnocna Libia) i faworyzowa prowincje afrykaskie oraz nowopowsta klas
wysokich urzdnikw.
Jak dotd nie ma adnych wiarygodnych dowodw, e bullae aurea byy noszone
rwnie przez kobiety, cho w wielu publikacjach pojawiaj si wanie pe eska w
kontekcie z bullami. Mylc moe by zaleno zachodzca pomidzy bull a tog
preatexa46, poniewa u chopcw obydwa atrybuty byy nosze razem, a do osignicia
penoletnioci (okoo 15 roku ycia), nastpnie zastpowana bya przez teg virilis47 (z ac.
mski). Z kolei nastoletnie wolnourodzone crki obywateli rzymskich nosiy togi preteksta a
do zampjcia.

Ryc. 11. Otarz powicony Larom, Muzeum Kapitoliskie (Goethe 1986, ryc. 4)

46

Toga preteksta bya rwnie noszona przez wysokich urzdnikw pastwowych i speniaa podobna funkcj
jak u dzieci czyli ochrony. Toga bya koloru biaego z purpurowym pasem, obywatel noszc tak tog dawa
do zrozumienia, e jest osob wysoko stajc na szczeblach drabiny spoecznej, a niezgodne z prawem dziaania
na jego osob zostan szybko rozwizane.

45

U chopcw rytua przejcia w doroso oraz towarzyszce jemu uroczyste zdjcie


togi praetexta i woenie virilis jest bardziej rozbudowany ni u dziewczt. Jest cile
zwizany Larami, bstwami, ktrym powicano w opiek modych mczyzn, aby nie stao
si im nic zego. wiadczy o tym znalezisko fragmentu otarza (ryc. 11), ktry jest
powicony larom. Pokazuje on na jednej stronie drzewo laurowe, ktremu prawdopodobnie
odpowiadao drugie po przeciwlegej stronie, niestety, ta cz otarza nie zachowaa si. Na
stronie frontowej mona rozpozna girlandy wyrzebione w stylu pochodzcym z czasw
dynastii julisko-klaudyjskiej, ponad ktrymi znajduje si naczynie (zdobione ornamentem
latoroli) oraz dwie zawieszone na pewnego rodzaju haczyku identyczne bulle. Tamy
medalionw s przewleczone przez szerokie uszka bulli. Na podstawie otarza moemy
stwierdzi, e tamy byy cienkie i stosunkowo szerokie, najprawdopodobniej wykonane z
jakiego materiay bynajmniej nie ze skry. Na uszkach widnieje ornament w postaci trzech
grawerowa oddalonych od siebie w rwnych odstpach. Frontowa cz kapsuki bulli jest
wypuka, jedynie jej obrzea s proste. Niezwykoci tego otarza jest inskrypcja LAR, ktra
wskazuje, e zosta on wyrzebiony i powicony Larom. Dwa wiszce medaliony, sdzc po
ich wygldzie, przedstawiaj bulle wykonane z metalu, prawdopodobnie ze zota. Cay otarz
najpewniej przedstawia zoenie Larom ofiary w postaci tych drogocennych medalionw w
podzice za opiek w trakcie okresu dojrzewania i szczliwe przejcie w doroso. Moliwe
jest, e przy podobnych otarzach powiconych Larom odbywao si symboliczne zdjcie
togi preatexta i zaoenie togi virilis (Goethe 1986, 137141). Mona porwna ten otarz i
skadanie bulli jako ofiary do innych otarzy znajdowanych na terenach Imperium najczciej
na skrzyowaniach drg, gdzie skadano dary Larom i proszono o szczliw drog oraz
powrt. Mona w metaforyczny sposb porwna okres dojrzewania modego obywatela do
dugiej i nieprzewidywalnej, a czsto niebezpiecznej podry, w ktrej niezbdna jest pomoc
przyjaznych demonw, w tym kontekcie Lar, ktre pomog w potrzebie.

4. Podsumowanie
Pierwsze puzderka z terenw europejskiego Barbaricum datowane s na pocztek
pnego okresu wpyww rzymskich. Najstarsze pewnie datowane okazy znaleziono w
zespoach grobowych z interregionalnej fazy C1b na terenie Zelandii i pnocnej Polski, gdzie
47

Toga virilis bya pewnego rodzaju symbolem i oznak przejcia w dojrzay okres w ycia kadego modego
obywatela rzymskiego. Bya to zwyka, cho elegancka biaa toga (Smith 1853 11361137).

46

znajduje si ich najwiksza koncentracja. Wydaje si, e byo to spowodowane rozlegymi


kontaktami i rozwinit wymian handlow plemion zamieszkujcych poudniow stref
nadbatyck. Na szczeglna uwag zasuguj puzderka pochodzce z terenw kultury
bogaczewskiej (Mojtyny, Babita) i jeden zabytek z kultury wielbarskiej (Krosno gr. 325),
ktre z duym prawdopodobiestwem moemy przypisa jednemu szeroko pojtemu
krgowi zotniczemu. Pojedyncze znaleziska puzderek zostay okryte na terenach
dzisiejszych Niemiec, Sowacji i Wgier. Wartym odnotowania faktem jest brak znalezisk z
terenw kultury przeworskiej.
Na terenach Cesarstwa Rzymskiego nie mamy dokadnego odpowiednika zabytkw
typu Amulettdose, najbardziej zblion funkcje, najprawdopodobniej, peniy bulle.
Rzymianie zwyczaj noszenia tego rodzaju zotych medalionw przejli od Etruskw, u
ktrych byy noszone jedynie jako biuteria. W Imperium Romanum bulle zostay
przeksztacone w ozdobne pojemniki na magiczn zawarto o dziaaniu apotropaicznym.
Wedug tradycji bullae mogli nosi tylko chopcy do osignicia wieku dojrzaego.
Puzderkom, podobnie jak rzymskim bullom, przypisuje si funkcje ozdobnych
pojemnikw na magiczne amulety chronice przed zymi siami. Potwierdzaj to badania
zawartoci puzderek gdzie odkryto pozostaoci rolin, fragmenty tkanin czy srebrne monety.
W poudniowej Skandynawii puzderka oprcz roli magicznej peniy rwnie funkcje
estetyczn jako najbardziej wyeksponowany komponent rozbudowanej kolii paciorkw.
Amulettdose znajdowane s w grobach przede wszystkim interpretowanych jako kobiece, co
stoi niejako w sprzecznoci z przypisywaniem puzderkom pochodzenia z terenw Cesarstwa,
a konkretniej wywodzenia ich od rzymskich bullae, ktre noszone byy tylko przez chopcw.
Nie jest to jednak znaczca rnica lecz pewnego rodzaju podobiestwo, poniewa w obu
wyej wymienionych przypadkach pojemniki na amulety byy noszone przez osoby
najbardziej naraone na niebezpieczestwo i potrzebujce magicznej ochrony kobiety i
dzieci. Mona potraktowa ten fakt jako przejaw dyfuzji idei.
Niestety nie udao si jednoznacznie okreli proweniencji puzderek. Nie zostay
znalezione formy ewidentnie naladujce wzory rzymskie, ktre odzwierciedlayby wpyw z
rejonw rdziemnomorskich, gdzie bulle naleay do repertuaru form pospolitych. Puzderka
raczej trzeba rozpatrywa pod katem zabytkw rodzimych i zaliczy je do rozbudowanego
wachlarza amuletw uywanych przez barbarzycw, dziki ktrym coraz bliej poznajemy
ich wierzenia i kultur.

47

5. Katalog
5.1 Wstp do katalogu

Katalog skada si z dwch czci: gwnego katalogu zabytkw zaklasyfikowanych


oraz uzupeniajcego katalogu zabytkw niezaklasyfikowanych. W pierwszej czci zostay
skatalogowane znaleziska metalowych puzderek z terenu europejskiego Barbaricum, ktre s
pewnymi przykadami tego typu zabytkw. Jedynym wyjtkiem jest grb 5/1896 z Krosna,
gdzie wystpuj 2 puzderka, z czego jedno, z powodu niedokadnego opisu, powinno znale
si w drugiej czci katalogu, w ktrej zostay umieszczone przykady znalezisk o niepewnej
identyfikacji ze wzgldu na ich fragmentaryczne zachowanie, niejasny kontekst,
nierozstrzygnit funkcj etc.
W katalogu zosta zastosowany alfabetyczny ukad stanowisk, liczby arabskie nadane
w katalogu odpowiadaj jednemu kontekstowi grobowemu. W przypadku gdy z jednego
stanowiska pochodzi kontekst grobowy, w ktrym wystpio wicej ni jedno puzderko
(jeden przypadek), numer katalogowy jest oznaczony dodatkowo ma liter alfabetu
aciskiego. Numery zabytkw odpowiadaj numerom uytym w oznaczeniach punktowych
stanowisk na mapach jak i w caym opracowaniu. W katalogu przy numerze jest podana
aktualna nazwa stanowiska wedug obowizujcych podziaw administracyjnych (powiat,
wojewdztwo, kraj; w odniesieniu do obszaru Niemiec zosta podany kraj zwizkowy). W
przypadku stanowisk odkrytych na terenach przed II wojn wiatow nie nalecych do
Polski (Prowincja Pomorze oraz Prusy Wschodnie), w nawiasach obok nazw polskich
znajduj si oryginalnie nazwy stanowisk wystpujce w starszej literaturze niemieckiej.
Dane zawarte w karcie katalogowej odnoszce si do poszczeglnych znalezisk
zostay opracowane i uporzdkowane w nastpujcej sekwencji:
I. Charakter znaleziska: dla systematycznie badanych stanowisk jest podany numer grobu
oraz jego typ (ciaopalny jamowy, popielnicowy, szkieletowy). W innych przypadkach gdy
nie dysponujemy zachowanymi danymi s one opuszczane48.
II. Typ puzderka: zosta okrelony na podstawie cech dystynktywnych zabytkw zgodnie z
nakrelon typologi ujta w rozdziale 2.3.
III. Opis puzderka: tu kadziony jest przede wszystkim nacisk na cechy konstrukcyjne,
stylistyczne, stan zachowania oraz rodzaj metalu z jakiego zabytek jest wykonany.

48

Ten zabieg jest zastosowany do wszystkich punktw karty katalogowej. W wielu przypadkach, gdy brak jest
jakichkolwiek informacji opuszczany jest cay podpunkt.

48

IV. Zawarto puzderka: opisana wycznie gdy zawarto zostaa poddana specjalistycznym
badaniom lub autor publikacji na podstawie kontekstu grobowego i zaobserwowanych
przesanek przedstawia logiczne hipotezy.
V. Inwentarz grobowy: wykaz wszystkich zabytkw lub ich fragmentw/pozostaoci, ktre
odnaleziono w kontekcie grobowym.
VI. Analiza antropologiczna: umieszczona za autorami publikacji.
VII. Chronologia: datowanie znalezisk ustalono w oparciu o inwentarz grobowy, przede
wszystkim brano pod uwag obecno zabytkw charakterystycznych dla danych kultur i ich
okres wystpowania. Punkt VII ma swoje rozwinicie w rozdziale na temat chronologii. W
przypadku gdy wyposaenie grobowe nie pozwalao na ustalenie przedziaw czasowych,
jeli bya taka moliwo, zostao podane datowanie autora publikacji.
VIII. Uwagi: w tym podpunkcie s zawarte wszystkie dodatkowe informacje, niecisoci
oraz kwestie niejasne (takie jak: aktualne miejsce przechowywania artefaktu, kontekst
znalezienia, interpretacje innych autorw etc.) dotyczce znalezisk puzderek, opatrzone
krtkim komentarzem.
Literatura: przytaczam wszystkie pozycje bibliograficzne wykorzystane przy opisie karty
katalogowej.

4.2 Katalog zabytkw zaklasyfikowanych


1. Balkkra, Ksp. Ljunits, Balkkra Amt, Szwecja
I. Grb szkieletowy nr 11
II. Typ puzderka: IIA
III. Puzderko (tabl. 1E): brzowe o ksztacie cylindrycznym, zoone z dwu czci: wieczka i
puszki, bez ornamentu. Do wieczka przytwierdzone jest ptelka, do ktrej jest przymocowany
acuszek, zoony z dwu s-ksztatnych i dwu okrgych ogniwek. Kocowe ogniwko
acuszka poczone jest z ptelk znajdujc si na bocznej stronie puszki.
V. Inwentarz (tabl. 6A): naczynie gliniane, grzebie trjwarstwowy z brzowymi nitami
Thomas I, paciorki (w tym cztery mille fiori), n elazny, brzowa iga, 2 brzowe zapinki
A. 196, 1 brzowa zapinka A. 218.
VII. Chronologia: faza C1b
IX. Literatura: Stjernquist 1955, 169; Ethelberg 2000, 88; Bursche & Chowaniec 2001,
4243.

2. Babita, pow. mrgowski, woj. warmisko-mazurskie, Polska


(d. Babienten, Kr. Sensburg)
I. Grb popielnicowy 461
II. Typ puzderka: IIB

49

III. Puzderko (tabl. 2C, D): brzowe, ksztat cylindryczny, zamykane za pomoc pokrywki
nakadanej na puszk. Korpus puzderka zdobiony jest dwoma wytaczanymi (trybowanymi)
pasmami ornamentacyjnymi oddzielonymi od siebie poziomymi, wypukymi listwami
(eberkowania). W pierwszym pamie od dou znajduj si: odwrcone litery S wraz z
koncentrycznymi okrgami z guzkiem w rodku, w kolejnym polu, ezki zakoczone maymi
guzkami. Boczna cz pokrywki zdobiona jest wypuncowanymi odwrconymi literami S.
Przy krawdzi pokrywki znajduj si ptelka, przez ktr przewleczony zosta drucik
(najprawdopodobniej pozostao jednego z ogniwek acuszka), podobna ptelka i fragment
drucika poniej na tamie bocznej (w miejscu, gdzie dochodzia tama boczna pokrywki).
Fragment puszki, na ktrym umocowana bya ptelka, jak rwnie dno, nie byy
ornamentowane.
Wymiary: h 3,5 cm, 3,5 cm.
VIII. Uwagi: die kleine Dose der Abb. 191i zur Aufnahme von Salbe. Diese kleinen
Bronzebchsen sind bisher nur in Masuren gefunden worden puzderko przez Gaertego
zostao zaliczone do przedmiotw toaletowych (puszka na ma). Zabytek w czasie II wojny
wiatowej zagin, w czasie wykopalisk prowadzonych w latach 19992003 zostaa
odnaleziona cze pokrywki puzderka oraz tama boczna na terenie poniemieckiego fortu na
obrzeach Kaliningradu (patrz Rozdzia 1).
IX. Literatura: Peiser 1921, 114-120, ryc. 1; Gaerte 1929, 240, ryc. 191i.

3. Babita, pow. mrgowski, woj. warmisko-mazurskie, Polska


(d. Babienten, Kr. Sensburg)
I. Grb popielnicowy 482
II. Typ puzderka: IIB
III. Puzderko (tabl. 2E, F): brzowe, ksztat cylindryczny, zamykane za pomoc pokrywki
nakadanej na puszk. Korpus puzderka zdobiony jest dwoma wytaczanymi (trybowanymi)
pasmami ornamentacyjnymi oddzielonymi od siebie poziomymi, wypukymi listwami (take
wytaczane). W pierwszym pamie od dou znajduj si: ustawione dwurzdowo guzki, w
kolejnym polu podwjne okrgi z guzkiem w rodku. W wieczku i w tamie bocznej znajduj
si dwa pojedyncze otwory, najprawdopodobniej jest to miejsce gdzie znajdoway si
przewleczki do ktrych przyczepiony by acuszek. Na boku puszki wida szew czcy dwa
koce tamy bocznej.
VIII. Uwagi: Zabytek w czasie II wojny wiatowej zagin, w czasie wykopalisk
prowadzonych w latach 19992003 zostaa odnaleziona pokrywka puzderka na terenie
poniemieckiego fortu na obrzeach Kaliningradu (patrz Rozdzia 1.).
IX. Literatura: Peiser 1921, 115; Grenz kartoteka - Babienten, Kr. Sensburg

4. Broskov, Ksp. Brse, Prst Amt, Dania


I. Grb szkieletowy B
II. Typ puzderka: (?)
V. Inwentarz: kolia paciorkw szklanych, brzowy piercie, pozostaoci brzowego
puzderka
VII. Chronologia: faza C1b
IX. Literatura: Broholm 1930, 32; Lund Hansen 1995, 228; Ethelberg 2000, 88

5. Himlingje, Ksp. Himlingje, Prst Amt, Dania


I. Grb szkieletowy 1949-2 (tabl. 6B, C):

50

II. Typ puzderka: IIB


III. Puzderko (tabl. 2B): wykonane ze srebra o cylindrycznym ksztacie, skada si z trzech
czci: tamy bocznej, wieczka i denka oraz acuszka. acuszek jest poczony z
wieczkiem za pomoc sztywno przymocowanego uszka, skada si on z 5 gadkich ogniwek i
jednego wikszego nacinanego. Ostatnie ogniwko czy si z uszkiem przytwierdzonym do
tamy bocznej na widocznym szwie czcym oba koce tamy. Wieczko oraz denko jest
paskie i nieornamentowane. Na tamie bocznej jest widoczny wytoczony, jednakowy i
powtarzajcy si ornament, biegncy wok puszki. W dolnej czci znajduj si
koncentryczne, szeregowo wytoczone kka. Powyej znajduj si schematycznie
przedstawione ryby uoone pionowo (ogonami w d) jedna obok drugiej.
Wymiary: h2,3 cm , 3 cm.
IV. Zawarto: rurka srebrna z widocznymi ladami uytkowania prawdopodobnie
wykorzystywana jako wisiorek wiaderkowaty, cze lnianej tkaniny (len zwyczajny), uska
pszenicy (pszenica paskurka), fragment uski zboa lub trawy, jasnota bryka rozoonego
materiau organicznego (prawdopodobnie skra) z wosem, odyga lub gazka
niezidentyfikowanej roliny (1,5 cm dugoci; 0,2 cm gruboci) oraz fragment odygi
niezidentyfikowanej roliny.
V. Inwentarz (tabl. 7, 8, 9): czarka na stopce E. 209; szklany puchar E. 189; wiadro typu
Hemmoor E. 61; brzowa misa E. 80; brzowy rondel i cedzak E. 161; dwa zote piercienie
wowate F39a oraz F39b wg Beckmann; dwie zote bransolety wowate typ B; 3 srebrne
zapinki A. 196; 1 srebrna zapinka ze zot foli A. 196; 1 srebrna zapinka A. 207; 1 srebrna
zapinka ze zot blach A. 217; drobne fragmenty zota (obol Charona?), srebrna szpila do
wosw ze zot foli; trjwarstwowy grzebie rogowy Thomas I; kolia paciorkw
bursztynowych (34 paciorki XXX gr. T-M, 5 paciorkw zblionych do T-M 447, paciorek
sercowaty T-M 423, paciorek T-M 407, 2 paciorki T-M 256b i jeden bardzo zniszczony) i
szklanych (14 paciorkw I gr. T-M, 10 paciorki IV gr. T-M, 6 paciorkw XV gr. T-M, 8
paciorkw XII gr. T-M, paciorek T-M 79, 3 paciorki T-M 110, 4 paciorki T-M 183, paciorek
T-M 79, 15 paciorkw mozaikowych) z denarem Tytusa; brzowe i srebrne wisiorki
koszyczkowate, wiaderkowate; zoty paciorek; 5 naczy glinianych; fragmenty elaza oraz
fragmenty koci zwierzcych.
VI. Analiza antropologiczne: kobieta w wieku maturus (4050 lat)
VII. Chronologia: C1b/C2
VIII. Uwagi: W ustach zmarej odnaleziono kawaki zota, jest to interpretowane jako drobna
zapata za podr do wiata umarych tzw. obol Charona. Puzderko byo czci kolii
paciorkw (przyczepione na rodku kolii).
IX. Literatura: Eggers 1951, 85; Sellevold 1984, 63; Andersson 1993a, 11, 32; Andersson
1993b, 8184; Anderssson 1995, 72; Lund Hansen 1995, 105106, 152158, 167, 224,
226228, ryc. 4:25, tab. 2125; Ethelberg 2000, 88; Bursche & Chowaniec 2001, 4243.

6. Kiskrs-Alscele, komitat Bcs-Kiskun, Wgry


II. Typ puzderka: IIB
III. Puzderko (tabl. 2G): brzowe o ksztacie cylindrycznym, wieczko i denko gadkie,
nieornamentowane. Zamykane za pomoc pokrywki nachodzcej na puszk. Tama boczna
zaopatrzona w drucian ptelk. Korpus puszki zdobiony jest czterema wytaczanymi
(trybowanymi) pasmami ornamentacyjnymi oddzielonymi od siebie poziomymi, wypukymi
listwami (take wytaczane). W pierwszym pamie od dou znajduj si: na jednym polu
powtarzajce si pionowe, wypuke linie wraz z rwno rozmieszczonymi 2 guzkami po
midzy nimi; nastpne dwa pola maj identyczny ornament w postaci pojedynczych linii
zygzakowatych biegncych wzdu obwodu puzderka; ostatnie pasmo ornamentacyjne jest

51

takie samo jak pierwsze. Ukad zdobniczy mona przedstawi za pomoc prostego wzoru
ABBA.
VIII. Uwagi: wiadomoci na temat tego puzderka uzyskaem dziki uprzejmoci M.
Mileszczyk, ktra zrobia zdjcia w Wgierskim Narodowym Muzeum w Budapeszcie.
Niestety do tej pory nie dostaem odpowiedzi od kierownictwa Muzeum czy ten zabytek
zosta opublikowany. Analiza na tym etapie bada jest niemal cakowicie zablokowana.
Puzderko okrelono jako Pyxis.

7. Krosno, pow. elblski, woj. warmisko-mazurskie, Polska


(d. Krossen, Kr. Preussisch Holland)
I. Grb szkieletowy nr 5/1896
IIa. Typ puzderka: IIA
IIIa. Puzderko nr 6a (tabl. 1D): brzowe, zoone z dwu nieornamentowanych i gadkich
czci: puszki oraz wieczka, pokrywka nakadana na puszk, przy krawdzi ptelka
wpuszczona do rodka, na ktrej zaczepiony by acuszek, zoony z trzech esowatych
ogniwek, przewleczony drugim kocem przez podobn ptelk umieszczon w grnej partii
puszki. Wymiary: 2,4 cm
IIb. Typ puzderka: (?)
IIIb. Puzderko nr 6b: brzowe, zaopatrzone w kabk brak dokadnego opisu.
V. Inwentarz: 4 zapinki kuszowate z podwinit nk A. 161-162; przlik dwustokowy;
grzebie trjwarstwowy; brzowa szpila z profilowan gwk; 2 brzowe piercienie ze
spiralnym zapiciem/kocwk najprawdopodobniej Beckmann 16; 44 szklane paciorki
niebieskie; 33 bursztynowe wisiorki semkowate; 14 bursztynowych paciorkw.
VII. Chronologia: faza C1b (?)
VIII. Uwagi: z powodu braku dokadnego opisu puzderka nr 2 nie moemy wykluczy, e by
to w rzeczywistoci wisiorek kapsukowaty, zabytki znajdoway si w zbiorach Muzeum
Prowincjonalnym Prus Wschodnich w Krlewcu OPM 20 930 20954.
IX. Literatura: Blume 1915, 153; Gaerte 1929, 238, ryc. 185c; Kleemann 1939, 79, 84, ryc. 9
Beckmann 1973, 1415, 18, ryc. 4; Andrzejewski & Bursche 1987, 233277, Bursche &
Chowaniec 2001, 4243, ryc. 1

8. Krosno, pow. elblski, woj. warmisko-mazurskie, Polska


(d. Krossen, Kr. Preussisch Holland)
I. Grb szkieletowy nr 24
II. Typ puzderka: IIB
III. Puzderko: brzowe uszkodzone , due, opisywane w literaturze jako lekko
profilowane, zdobione wieloma maymi guzkami (Buckeln).
V. Inwentarz: przlik, brzowa sprzczka; may brzowy piercionek; co z drutu; gliniany
przlik dwustokowy; mae naczynie.
VII. Chronologia: Blume C, (faza C1bC2?)
VIII. Uwagi: zabytki znajdoway si w zbiorach Muzeum Prowincjonalnym Prus Wschodnich
w Krlewcu OPM 21 056 21 060. Kleemann nie okrela zabytku jako Dose, ale oglnie
jako Kapselanhnger, czyli moe to by tylko wisiorek kapsukowaty.
IX. Literatura: Blume 1915, 153; Kleemann 1939, 84; Beckmann 1973, 18; Andrzejewski &
Bursche 1987, 233-277; Bursche & Chowaniec 2001, 4243.

52

9. Krosno, pow. elblski, woj. warmisko-mazurskie, Polska


(d. Krossen, Kr. Preussisch Holland)
I. Grb ciaopalny popielnicowy nr 325:
II. Typ puzderka: IIB
III. Puzderko (tabl. 3C): brzowe, znacznie uszkodzone w wyniku procesw
postdepozycyjnych. Zachoway si 3 wiksze (pojedyncze) fragmenty wieczka, denka i tamy
bocznej oraz 3 fragmenty trybowanej blachy bdce prawdopodobnie ozdobnymi tamami
brzegu pokrywki puzderka. Wieczko zdobione jest ornamentem trybowanym w centralnej
jego czci znajduje si wypuke wybrzuszenie od ktrego rozchodz si promienicie ezki, a
przy linii krawdzi znajduje si ornament w ksztacie odwrconych liter S. Wieczko
zaopatrzone jest w przylutowan ptelk, do ktrej najprawdopodobniej przyczepiony by
acuszek. Fragment denka zaopatrzony by w dekoracj w ksztacie okrgw z kkami w
rodku oraz 3 ezkowatych kropli, a fragmenty ozdobnych tam bocznych (pokrywki) maj
ornament w ksztacie odwrconych liter S i okrgw z kkami. Tama boczna zdobiona jest
dwoma wytaczanymi (trybowanymi) pasmami ornamentacyjnymi oddzielonymi od siebie
poziomymi, wypukymi listwami (take wytaczane). W pierwszym pamie od dou znajduj
si: odwrcone litery S oddzielone miejscami okrgami z guzkiem w rodku; w kolejnym
polu szeregowo ustawione pojedyncze okrgi z guzkiem w rodku.
Wymiary: h ~ 4 cm (+/- 0,2 cm), ~ 4 cm (+/- 0,2 cm).
V. Inwentarz (tabl. 10): zapinka brzowa A. 167; 1 paciorek szklany millefiori, czarno-biay;
1 paciorek szklany melonowaty; 8 paciorkw szklanych, mocno przetopionych; 19
rozdzielaczy z pasty szklanej ciemnobrzowych; fragment paciorka szklanego; may fragment
szka z wtopionym brzem, najprawdopodobniej pozostao po jeszcze jednym paciorku,
stopionym chyba z fragmentem tulejki zapinki; fragment pytki rogowej z nitem brzowym
cz trjwarstwowego grzebienia rogowego.
VII. Chronologia: faz C1b
VIII. Uwagi: zabytek znajduje si w magazynach Instytutu Archeologii Uniwersytetu
Warszawskiego.
IX. Literatura: Bursche & Chowaniec 2001, 4145, ryc. 1

10. Lauffen, Krs. Heilbronn, Badenia-Wirtembergia, Niemcy


I. Grb szkieletowy nr 1 (tabl. 11A)
II. Typ puzderka: IIB
III. Puzderko (tabl. 3AB): brzowe o ksztacie cylindrycznym, wieczko i denko gadkie
nieornamentowane. Wieczko zaopatrzone w drucian ptelk z ktr czy si z
szecioogniwkowym acuszkiem. Ogniwka maj form esowatych drucikw, ostatni z nich
czy si z ptelk przymocowan do ciany bocznej puszki. Tama boczna jest zdobiona
trybowanymi, nieregularnymi prostoktami, ktre s umieszczone szeregowo przy krawdzi
tamy. Puzderko najprawdopodobniej posiadao 2 gadkie piercienie wzmacniajce
wykonane z brzowej blachy.
Wymiary: h 2 cm, 2,3 cm
V. Inwentarz (tabl. 11B, 12AB): srebrna zapinka z pen pochewk VI gr. Almgrena z
picio-zwojow spryn o ukowato wygitym kabku, grna strona kabka lekko
szlifowana; dwie brzowe zapinki z pen pochewk VI gr. Almgrena o cztero- i
szeciozwojowej sprynie z ukowato wygitymi kabkami (korpus wszystkich trzech jest
odlany w caoci; maj klinowato (romboidalnie) uksztatowan nk; odpowiadaj
odmianie A,VI,D wg Machajewskiego); kwadratowe okucie ze srebrnej blachy; fragmenty
brzowych blaszek; dwie szpile kociane; piercionek kociany w przekroju owalny;
brzowy, obrotowy, rzymski klucz (mocno zuyty); stokowaty przlik; 6 maych kolii

53

paciorkw szklanych (w tym: 8 paciorkw gr. I T-M, jeden gr. II T-M, 12 gr. IV T-M, 14
paciorkw T-M 84b, 2 paciorki T-M 95b, 7 paciorkw T-M 135, paciorek z przezroczystego,
ciemno czerwonego szka z tym wzorek T-M?) i bursztynowych (6 paciorkw T-M 429, 6
paciorkw T-M 430, 4 paciorki semkowate LV gr. T-M); d-ksztatna sprzczka elazna ML
D1; fragmenty brzowego piercionka; trjwarstwowy grzebie rogowy z elaznymi nitami;
naczynie terra sigillata; naczynie terra nigra; 4 naczynia gliniane.
VI. Analiza antropologiczna: dziewczynka w wieku juvenis (1416 lat)
VII. Chronologia: faza C2
VIII. Uwagi: grb zosta powanie uszkodzony przez pug, kontekst znalezisk jest zaburzony.
IX. Literatura: Schach-Drges 1981, 615-622, ryc. 27; Bursche & Chowaniec 2001, 4244.

11. Mojtyny, pow. mrgowski, woj. warmisko-mazurskie, Polska


(d. Moythienen, Kr. Sensburg)
I. Grb ciaopalny nr 41
II. Typ puzderka: IIB
III. Puzderko (tabl. 2A): brzowe o ksztacie cylindrycznym, zoone z dwu czci: wieczka z
tam boczn i puszki. Wieczko ma wiksz rednice i jest nakadane na puszk,
ornamentowane podwjnymi okrgami z wypukym guzkiem w rodku oraz pojedynczymi
okrgymi guzkami. Korpus puzderka zdobiony jest dwoma wytaczanymi (trybowanymi)
pasmami ornamentacyjnymi. W pierwszym pamie od dou znajduj si: dwurzdowo
ustawione okrge guzki; w kolejnym polu koncentryczne podwjne okrgi z guzkiem z
rodku. Z ryciny (wg Hollacka i Peisera) mona si domyla, e jdro zabytku zostao
wykonane z np. gadkiej blachy, na ktr naoono nastpnie okadzin z blachy trybowanej,
albo jest to zabieg konserwatorski. Wymiary: h 3,9 cm, 3,9 cm
V. Inwentarz: zapinka A. 211; fragment paciorka bursztynowego; fragment acuszka
brzowego najprawdopodobniej od puzderka.
VII. Chronologia: faza C1bC2
VIII. Uwagi: Zabytek w czasie II wojny wiatowej zagin.
IX. Literatura: Hollack, Peiser 1904, 50, tab. 67; Bursche & Chowaniec 2001, 4243.

12. Nordrup, Ksp. Nordrupster, Sro Amt, Dania.


I. Grb szkieletowy nr 1873:
II. Typ puzderka: IIA
III. Puzderko (tabl. 1D): brzowe, cylindryczne, wykonane z dwu czci: pokrywka gadka
bez ornamentu zachodzi na puszk. Przy krawdzi pokrywki ptelka poczona z podobn
ptelk umocowan porodku boku puszki, za pomoc acuszka zoonego z trzech
owalnych ogniwek, z ktrych dwa byy lekko uszkodzone. Puszka gadka, niezdobiona.
Wymiary: h 2,0 cm; 3,3 cm
IV. Zawarto: wedug Engelhardta puzderko zawierao substancj (ma?).
V. Inwentarz (tabl. 13A): 2 pucharki szklane na stopce E 189; brzowy cedzak/cedzido E
161, kocioek skonie obkowany E 48, wiaderko E (?), 2 srebrne fibule (jedna A. 196); kolia
paciorkw szklanych, w tym mozaikowe; brzowy wisiorek wiaderkowaty; brzowa kostka
do gry; brzowy przlik; grzebie rogowy; koci zwierzce.
VI. Analiza antropologiczna: kobieta w wieku maturus (3555 lat).
VII. Chronologia: faza C1b
VIII. Uwagi: Zabytek znajdowa si w muzeum w Kopenhadze C. 1596. Puzderko
znaleziono w grobie na wysokoci klatki piersiowej, pomidzy paciorkami,

54

najprawdopodobniej element kolii. Koci zwierzce znajdoway si obok szkieletu na


wysokoci kolan.
IX. Literatura: Engelhardt 1875, 2224 ryc. 1014; Petersen 1890-1903, 3, ryc. 34; Lund
Hansen 1987, 411, 471; Lund Hansen 1995, 228; Ethelberg 2000, 88.

13. Preetz, Ldkr. Pln, Szleswik-Holsztyn, Niemcy


I. Grb ciaopalny nr 45
II. Typ puzderka: IIB
III. Puzderko: fragmenty brzowego puzderka z wypuncowanymi guzkami.
VI. Inwentarz: elazna szpila, brzowa szpila, kociana szpila, 4 wisiorki wiaderkowate,
wisiorek zoty, fragment trjwarstwowego kocianego grzebienia, 3 noe, 2 noyce, 2
naczynia gliniane, pojedyncze paciorki szklane: T-M 217, T-M 360a, T-M 366, T-M 368
VII. Chronologia: faza C1b (za: Ethelbergiem)
IX. Literatura: Brandt 1960, tab. 9; Tempelmann-Mczyska 1985, 221; Ethelberg 2000, 88;
Bursche & Chowaniec 2001, 4244.

14. Preetz, Ldkr. Pln, Szleswik-Holsztyn, Niemcy


I. Grb popielnicowy nr 123
II. Typ puzderka: IIB
III. Puzderko: fragmenty tam brzowych i wieczka puzderka typu II.
VI. Inwentarz (tabl. 13C): kociana iga z profilowan gwk, fragment elaznej igy, 2
wisiorki wiaderkowate, metalowe kko piercie (?) , fragment trjwarstwowego
grzebienia kocianego, metalowy klucz od szkatuki, n, fragment noyc, pojedyncze
paciorki szklane: T-M 2, T-M 361, T-M 362f, T-M 362h, T-M 366b oraz gliniana popielnica.
VII. Chronologia: faza C1b/C2 (za: Ethelbergiem)
VIII. Literatura: Brandt 1960, tab. 4; Tempelmann-Mczyska 1985, 221, ryc. 5:2; Ethelberg
2000, 88; Bursche & Chowaniec 2001, 4244.

15. Rebenstorf, Ldkr. Lchow-Dannenberg, Dolna Saksonia, Niemcy


I. Grb popielnicowy nr 23
II. Typ puzderka: IIC
III. Puzderko (tabl. 3F): brzowe o cylindrycznym ksztacie zoone z trzech czci: wieczka,
denka i tamy bocznej, forma szczeglna po bokach zdobione trzema wisiorkami
wiaderkowatymi, zawieszonymi na ptelce z drutu wypuszczonego od wewntrz, pokrywka
zamykana bya za pomoc sztyftu przewleczonego przez trzy ptelki nad pokrywk.
IV. Zawarto: wedle G. Krnera skada si z czystego, cho zafabowanego grynszpanem
(ziele miedziana), piasku Der Inhalt bestand in reinem, durch Grnspan gefrbten
Sande.
VI. Inwentarz (tabl. 13B): gliniana popielnica, 2 wisiorki kapsukowate, 2 paciorki T-M 11; 2
paciorki T-M 40; 2 paciorki T-M 171; paciorek T-M 12; paciorek T-M 304d.
VII. Chronologia: faz C1b (za: Ethelbergiem)
VIII. Uwagi: zabytek znajdowa si w zbiorach Landesmuseum w Hanowerze, obecnie
zaginiony. Interpretowany jako pojemnik na ma Salbendose.
IX. Literatura: Krner 1939, 183-184; Tempelmann-Mczyska 1985, 222; Busch 1995, 224;
Ethelberg 2000, 89; Beilke-Voigt 1998, 85.

55

16. Skovgrde, Ksp. Udby, Prst Amt, Dania


I. Grb szkieletowy nr 208
II. Typ puzderka: IIB
III. Puzderko (tabl. 1F): brzowe, gadkie, nieornamentowane, zoone z trzech czci:
wieczka, denka i tamy bocznej. Na wieczku znajduj si ptelka, przez ktr przewleczone
jest pierwsze okrge ogniwko acuszka, dwa nastpne maj ksztat esowaty, a ostatnie
czce si z ptelk na tamie bocznej puszki jest znw okrge.
Wymiary: h 2,44cm ; 2,48cm
IV. Zawarto: mae fragmenty metalu i srebra oraz ladowe pozostaoci drewna.
V. Inwentarz (tabl. 14B, 15, 16A-B): naczynie gliniane wazowate; kubek z uchem; 7
brzowych wisiorkw wiaderkowatych zachowanych fragmentarycznie; brzowa zapinka gr.
VI wg Almgrena; srebrna zapinka A. 218; 2 brzowe zapinki A. 196; grzebie trjwarstwowy
typ IIIA2b; trzy kolie paciorkw (paciorki szklane mozaikowe typu T-M 225a, 2 x T-M
356f, 3 x T-M 362a, 2 x T-M 362b, T-M 362e, 4 x T-M 362h, T-M 363a, T-M 363b, T-M
366d1, 5 x T-M 362d2, T-M 366d3, 4 x T-M 366d4, T-M 338f, 7 brzowych paciorkw
spiralnych; paciorek szklany paski typ T-M 12a, 2 x T-M 20, 6 x T-M 18a, 3 x T-M 28; 18
paciorkw szklanych rurkowatych typ T-M 118, T-M 117; 32 paciorki szklane w ksztacie
podwjnego stoka typ T-M 56; 3 paciorki bursztynowe paskie typ T-M 390 i fragmenty; 10
paciorkw w ksztacie podwjnego stoka typ T-M 57; 14 paciorkw szklanych ze zot
wkadk typ T-M 387a, 1 x T-M 387b; paciorek soczewkowaty typ T-M 90a; 3 paciorki
cylindryczne typ T-M 403; paciorek niesymetryczny bursztynowy typ T-M 471; 2 paciorki
melonowate typ T-M 183; 8 srebrnych wisiorkw tarczkowatych; fragmenty drewna z
brzowego puzderka.
VII. Chronologia: faza C1b
VIII. Uwagi: Puzderko jest czci najwikszej kolii paciorkw (jednej z trzech),
przyczepione na rodku naszyjnika, pochwek kobiecy (na podstawie inwentarza)
IX. Literatura: Ethelberg 2000, 278-287; Bursche & Chowaniec 2001, 4244.

17. St. Kannikegrd, Ksp. Bodilsker, Bornholms Amt, Dania


I. Grb nr 187
II. Typ puzderka: (?)
III. Puzderko: brzowe.
VIII. Uwagi: w artefakt w publikacji stanowiska Himlingje pira U. Lund Hansen jest
wspomniane jako analogia do puzderka z grobu 1949-2. W nastpnej publikacji innego
skandynawskiego autora P. Ethelberga jest pominity.
IX. Literatura: Lund Hansen 1995, 228; Ethelberg 2000, 8889.

18. Stuchowo, pow. kamieski, woj. zachodniopomorskie, Polska


(d. Stuchow, Kr. Kammin)
I. Grb szkieletowy
II. Typ puzderka: IA
III. Puzderko (tabl. 1A): kapsukowate, dno uformowane pkulicie. Puzderko wykonane z
dwu czci; pokrywka nachodzi na puszk. Przy krawdzi pokrywki ptelka poczona, z
podobn ptelk umocowan porodku boku puszki, za pomoc acuszka zoonego z trzech
esowatych ogniwek. Puszka zwa si w grnej partii, powierzchnia grna wieczka o
nieznacznie wikszej rednicy od caej puszki. Puzderko gadkie, zdobione jedynie granulacj
biegnc wok grnej czci puszki i pod spodem wieczka.

56

V. Inwentarz (tabl. 16A): srebrna zapinka A. 219, srebrny naszyjnik z gruszkowatym


zapiciem; srebrna szpila okadana zot blach z gwk zdobion filigranem typ B121;
srebrna szpila tordowana typ B120; paciorek (zawieszka) agatowy; fragment naczynia
szklanego ze szlifowanym owalem typ E (?); brzowy paciorek szpilkowaty T-M (?);
bursztynowy paciorek beczukowaty T-M 447; brzowa misa (zagina).
VI. Analiza antropologiczna: kobieta.
VII. Chronologia: faz C1b
VIII. Uwagi: Zabytki znajdoway si w muzeum w Stralsundzie.
IX. Literatura: Blume 1915, 183; Kunkel 1931, 145; Petersen 1936, 23; Eggers 1938:1718
Eggers 1951, 107; Beckmann 1966, 64; Grabarczyk 1983, 80; Ethelberg 2000, 88.

19. Wechmar, Kr. Gotha, Turyngia, Niemcy


I. Grb 41a popielnicowy
II. Typ puzderka: IIC
III. Puzderko (tabl. 3F): brzowe o cylindrycznym ksztacie, zoone z 4 zasadniczych czci:
tamy bocznej, denka, dwudzielnej pokrywki oraz sztyftu/rygla. Tama boczna uksztatowana
w owal poczona nitem, ktry zarazem peni funkcje ptelki wychodzcej na zewntrz
korpusu puszki. Sztyft za pomoc perforacji w wieczku, przechodzi przez ca szeroko
pokrywki. czy dwa koce puszki przechodzc pod wystajce nad ciany puzderka uki,
lekko wystaje na zewntrz tworzy mechanizm zamykajcy, podobny do zabytku z
Rebenstorf. W poowie wysokoci korpusu puszki (na jej obwodzie) w rwnomiernych
odstpach s rozmieszczone 4 ptelki, na ktrych zawieszone byy wisiorki wiaderkowate
(zachowa si tylko jeden). Po rodku denka znajduje si analogiczna ptelka jak na cianie
bocznej, na ktrej znajduj si wisiorek wiaderkowaty. Denko puszki lekko uszkodzone.
Wymiary: h (korpusu) 2,8 cm; h (cakowita) 4,0 cm; ~ 2,73,0 cm
V. Inwentarz (tabl. 12B): popielnica (h 19,5 cm), 18 fragmentw igy kocianej z
profilowan gwk (d. okoo 33cm); 2 zdeformowane paciorki z gliny; paciorek z gliny
okrgy, spaszczony z eberkowaniami po bokach; uszkodzona (kabk i iga) fibula
brzowa, na kabku i nce 3 okrge tarczki (d. 3cm, w 5gr); dua emaliowana zapinka
tarczowata ( 4,6cm) import z prowincji rzymskich; brzowy wisior opasany, pusty typu
IIIA wg Stanek; piercieniowaty paciorek brzowy z duym otworem (- 2cm, otworu1,1cm); drut wygity w ksztat piercienia (- 2,4cm), 6 paciorkw szklanych T-M 183 (z
tego 3 uszkodzone przez ogie); paciorek T-M 171, paciorek zbliony do T-M 304d; okoo 8
paciorkw mocno zniszczonych (niektre s stopione ze sob).
VII. Chronologia: C1b-C2 (?)
VIII. Uwagi: koo zachowanej popielnicy w piasku j otaczajcym zostay znalezione rwnie
inne zabytki, do ktrych autor nie jest pewien, czy nale do tego samego kontekstu
grobowego co popielnica. Byy to: 3 fibule emaliowane, wisiorek podobny do
wiaderkowatych, kawaek drutu brzowego, 13 paciorkw rnego ksztatu, elazny
piercie, iga z koci, kawaek ywicy/kadzida.
IX. Literatura: Kaufmann 1984, 108-110, tab. XXIX; Tempelmann-Mczyska 1985, 253;
Beilke-Voight 1998, 85; Stanek 1999, 352.

20. Weklice, st. 7, pow. elblski, woj. warmisko-mazurskie, Polska


I. Grb nr 34
II. Typ puzderka: IIB
III. Puzderko (tabl. 3C): Wykonane z dwu czci: wieczka i puszki, pokrywka zachodzi na
puszk i zakrywa j a do poowy. Zarwno puszka jak i wieczko ornamentowane

57

trybowanymi ezkami zakoczonymi niewielkimi kkami. Puzderko wykonane z cienkiej


blachy.
Wymiary: h 4,1 cm; 4,1 cm; gr. tamy 0,15 cm
V. Inwentarz (tabl. 19): 2 brzowe zapinki kuszowate zblione do A. 167 zdobione
potrjnymi piercieniami z nacinanego drutu, 1 srebrna zapinka kuszowata z podwinit
nk zbliona do A. 167 zdobiona potrjnymi piercieniami z nacinanego drutu, szklany
paciorek beczukowaty, czarny T-M 266d; szklany paciorek, beczukowaty, czarny T-M 301;
szklany paciorek, beczukowaty, czarny TM 301; 10 paciorkw szeciobocznych, caych i
zachowanych we fragmentach T-M 119. L; 5 szklanych paciorkw beczukowatych T-M 8;
szklany paciorek, beczukowaty T-M 12; szklany paciorek, beczukowaty, czarny T-M 11; 4
paciorki szklane, wzdunie obkowane T-M 182b; bursztynowy paciorek, krkowaty T-M
388; bursztynowy paciorek beczukowaty T-M 394; 4 cztery bursztynowe paciorki
semkowate z kryz i wyodrbnionym piercieniowato uszkiem T-M 471i; bursztynowy
wisiorek siekierkowaty w przyblieniu trjktny z poprzecznym otworkiem przewierconym u
szczytu, uszkodzony; bursztynowy wisiorek siekierkowaty o szerokim ukowatym ostrzu, z
dugim, delikatnie profilowanym trzonkiem i otworem przewierconym na jego kocu;
brzowa iga z uamanym kocem; gliniany przlik dwustokowaty, z wgbieniami przy
otworach; fragment wylewu naczynia glinianego barwy brzowej, powierzchni wygadzonej
zbliony do RW VI (ponadto kilkanacie drobnych fragmentw tego naczynia)
VI. Analiza antropologiczna: kobieta, senilis.
VII. Chronologia: C1b
VIII. Uwagi: Puzderko znajdowao si wewntrz drewnianej szkatuki, ktrej zarys zachowa
si dziki konserwujcym waciwociom niedzi. Szkatuka ma ksztat prostokta o
wyniarach 15x13 cm.
IX. Literatura: Okulicz 1991, 126; Okulicz-Kozaryn & Natuniewicz-Sekua, niepublikowane,
udostpnione dziki uprzejmoci prof. Jerzego Okulicza-Kozaryna.

21. Weklice, st. 7, pow. elblski, woj. warmisko-mazurskie, Polska


I. Grb szkieletowy nr 174
II. Typ puzderka: IIA
III. Puzderko (tabl. 1G): cylindryczne, wykonane z dwu czci: pokrywka na puszk,
mocowana na wcisk. Przy krawdzi pokrywki ptelka poczona, z podobn ptelk
umocowan porodku boku puszki, za pomoc acuszka zoonego z trzech esowatych
ogniwek. Powierzchnia wieczka i dno o nieznacznie wikszej rednicy od caej puszki.
Puzderko gadkie, niezdobione.
Wymiary: h 1,6 cm; puszki 2,4 cm; wieczka 2,9 cm
V. Inwentarz (tabl. 18): dwie brzowe, o zblionym wygldzie zapinki kuszowate z
podwinitymi nkami A. VI 162 (obydwie maj czterozwojow spryn; na osi spryn i
gwkach naoone s mae guzki; pierwsza z nich posiada wysoko, kolankowato zagity
kabk o pkulistym przekroju z nisk ciciwa przylegajc do kabka; druga za posiada
wysoko, silnie przegity kabk o zblionym do trjkta przekroju z nisk ciciw nie
przylegajc do kabka); brzowa zapinka kuszowata z podwinit nk o przeduonej
martwej sprynie A. VI 168; brzowa dwudzielna sprzczka z prostoktn skuwk z dwoma
nitami ML E12; brzowe okucie koca pasa zakoczone owalnym zgrubieniem z jzyczkiem
prostym w przekroju okrgym. Skuwka prosta zakoczona nitem, na krawdziach skuwki
ornament lini rytej zbliony do O16; 23 bursztynowe paciorki semkowate zblione do T-M
465; bursztynowy paciorek tarczowaty T-M 440; brzowy piercie Beckmann 16; fragmenty
kocianego grzebienia trjwarstwowego. Zachowane 6 uszkodzonych pytek wewntrznych i

58

okadzin oraz 5 brzowych nitw pierwotnie spajajcych grzebie Thomas I; gliniany przlik
dwustokowy; gliniane naczynie miniaturowe RW XVIIA.
VI. Analiza antropologiczna: maturus
VII. Chronologia: C2 (C2b)
IX. Literatura: Okulicz-Kozaryn & Natuniewicz-Sekua, niepublikowane, udostpnione dziki
uprzejmoci prof. Jerzego Okulicza-Kozaryna.

22. Weklice, st. 7, pow. elblski, woj. warmisko-mazurskie, Polska


I. Grb szkieletowy nr 379:
II. Typ puzderka: IIA
III. Puzderko (tabl. 1H): cylindryczne, wykonane z dwu czci: pokrywki i puszki,
mocowanych na wcisk. Przy krawdzi pokrywki ptelka poczona, z podobn ptelk
umocowan porodku boku puszki, za pomoc acuszka zoonego z trzech esowatych
ogniwek. Powierzchnia wieczka i dno o nieznacznie wikszej rednicy od caej puszki.
Puzderko gadkie, niezdobione.
Wymiary: h 1,3cm; puszki 2,7cm; wieczka 2,8cm.
IV. Zawarto: denar Trajana , po 103-111 r.
V. Inwentarz (tabl. 16B, 17): dwie identyczne, brzowe zapinki kaszowate z podwinitymi
nkami i martw spryn A. 168; zachowane przy metalowych przedmiotach due
fragmenty woreczka z lnianej tkaniny (splot pcienny z grubych nitek) z puzderkiem typ IIA,
2 brzowymi piercieniami z plecionym magicznym oczkiem typ Beckmann 16, denarem
Trajana z wybitym otworkiem; sprzczka brzowa o dwudzielnej ramie, w przekroju owalnej,
z prostym kolcem i prostoktn skuwk o dwu nitach typ zbliony do ML D29; brzowe
okucie koca pasa typ R JIV5; brzowy paciorek beczukowaty zbliony do T-M 520;
szklany paciorek cylindryczny, biay, matowy z czerwonym wykiem T-M 322a; 2 szklane
paciorki beczukowate, biae matowe z czarnymi rozetkami o czerwonych rodkach T-M
362b; szklany paciorek beczukowaty czerwony, matowy T-M 12; szklany paciorek
beczukowaty, wielobarwny, zachowany fragmentarycznie; szklany paciorek segmentowy,
podwjny, ze zot wkadk T-M 387b; szklany paciorek czworocienny, czerwony, matowy,
zachowany fragmentarycznie T-M 11; szklany paciorek soczewicowaty, niebieski, przejrzysty
T-M 88; 4 szklane paciorki rurkowate, szeciocienne, ciemnoniebieskie, matowe, grupa XII
T-M; bursztynowy paciorek semkowaty zbliony T-M 465; bursztynowy paciorek
semkowaty T-M 471d; 2 bursztynowe wisiorki siekierkowate; 2 brzowe piercienie B. 16;
gliniany przlik dwustokowaty, zdobiony podunymi bruzdami; fragmenty glinianego
naczynia, barwy jasnobrzowej, powierzchni dobrze wygadzonej RW XIIIC.
VI. Analiza antropologiczna: kobieta, wczesny juvenis, (dziecko 67 lat)
VII. Chronologia: faza C2b (C2b)
VIII. Uwagi: na piersi znajdowa si przycinite praw doni woreczek (zachowany
fragmentarycznie) z grubej tkaniny lnianej, a w nim puszka z lecymi na niej dwoma
piercieniami, za w wewntrz puszki umieszczona bya srebrna moneta. W materii
organicznej zachowanej przy puzderku i tkaninie zarejestrowano fragmenty maych
nieokrelonych przedmiotw z drewna dbu i sosny.
IX. Literatura: Bursche, Okulicz-Kozaryn 1999, 146147; Okulicz-Kozaryn & NatuniewiczSekua, niepublikowane, udostpnione dziki uprzejmoci prof. Jerzego Okulicza-Kozaryna.

23. Zhorsk Bystrica, okres Bratislava IV , Sowacja


II. Typ puzderka: (?)
III. Puzderko: brzowe
59

VIII. Uwagi: przez Beckamnna artefakt zosta zaliczony do gr. 4 wisiorkw kapsukowatych,
niestety autor nie zostawi penej bibliografii.
IX. Literatura: Beckmann 1973, 18.

4.3 Katalog zabytkw niezaklasyfikowanych


24. Bogaczewo-Kula, pow. giycki, woj. warmisko-mazurskie
d. Kulla Brcke, Kr. Ltzen
II. Typ puzderka: IIA (?)
III. Puzderko (tabl. 1A): okrga, lekko spaszczona na jednej stronie, nieornamentowana
przykrywka zaopatrzona w mechanizm zawiaskowy. Na spodniej stronie znajduj si cienka
blaszka o 4 mm wysokoci biegnca wzdu obwodu wieczka.
Wymiary: 3,5 cm
VIII. Uwagi: Znalezisko bez metryczki. Jerzy Okulicz-Kozaryn opisuje ten zabytek w ten
sposb: Cz wisiorka w formie wieczka pudeka z zawiaskowym zamkniciem przedstawia
form zblion do wisiorka z Krosna, pow. Pask. Sdzc po sposobie wykonania
przedmiot ten jest importem z terenw cesarstwa rzymskiego
IX. Literatura: Okulicz 1958, 89.

25. Zwierzewo, pow. ostrdzki, woj. warmisko-mazurskie, Polska


(d. Thierberg, Kr. Osterode)
I. Grb nr 61
II. Typ puzderka: IIB (?)
III. Puzderka (tabl. 5A): cz tamy bocznej (?), ornamentowana koncentrycznymi okrgami
wraz z wypucowanym w rodku guzkiem, poniej ezki rozmieszczone szeregowo.
VIII. Uwagi: zabytek przez J. Andrzejowskiego zosta zaklasyfikowany jako cz okucia
rogu do picia, a z kolei przez A. Burshe i R. Chowaniec jako cz puzderka.
IX. Literatura: Bezzenberger 1909, ryc. 76; Kleemann 1939, 84; Andrzejowski 1991, 49;
Bursche & Chowaniec, 2001:4145;

7. Bibliografia
7.1 Pisane rda antyczne
Juwenal
Saturae V

Pliniusz (Starszy)
Naturalis historia

Plutarch
Theseus. Romulus.

Dostpna w Internecie: http://www.thelatinlibrary.com/juvenal/5.shtml


[dostp: 11-05-2010]

Dostpna w Internecie: http://la.wikisource.org/wiki/Naturalis_Historia


[dostp: 11-05-2010]

ywoty rwnolege, tom I, Kazimierz Korus (tum.), Biblioteka


Antyczna, Warszawa 2004

Marcellu Empiricus

60

De medicamentis

Dostpna w Internecie:
http://www.archive.org/stream/demedicamentisli00marcuoft#page/n5/m
ode/2up [dostp: 11-05-2010]

7.2 rda niepublikowane


Cieliski, A.
2005
Przemiany osadnicze kultury wielbarskiej w dorzeczach Paski, yny i grnej
Drwcy, Cz 1 Tekst, praca doktorska przechowywana w Instytucie
Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
Okulicz-Kozaryn, J. & Natuniewicz-Sekua, M.
opisy inwentarzy i kontekstw grobowych zaczerpnite z przygotowywanej
monografii cmentarzyska w Weklicach, pow. pascki.
Andrzejowski, J.
w druku
Cmentarzysko z okresu wpyww rzymskich w Skorbiczach koo Brzecia w
wietle zabytkw z kolekcji Kaliksta Jagmina, Wiadomoci Archeologiczne,
Warszawa.

7.3 Literatura
Andersson, K.
1993a
Romartida Guldsmide i Norden I, Katalog, Aun 17, Uppsala.
1993b
Romartida Guldsmide i Norden II, Fingerringar, Uppsala.
1995
Romartida Guldsmide i Norden III, vriga smycken teknisk analys och
verstadsgrupper, Aun 21, Uppsala.
Andrzejowski, J.
1991
Okucia rogw do picia z modszego okresu przedrzymskiego i okresu wpyww
rzymskich w Europie rodkowej i Pnocnej (Prba klasyfikacji i analizy
chronologiczno-terytorialnej),
[w:]
Materiay
Staroytne
i
Wczesnoredniowieczne, tom VI, Warszawa, 7120.
Andrzejowski, J. & Bursche, A.
1987
Archeologia biblioteczna. Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Kronie
stanowisko 1 i w wielbarku, woj. elblskie, [w:] A. Pawowski (red.), Badania
archeologiczne w woj. elblskim w latach 1980-1983, Malbork (Gdask),
233277.
Beckmann, B.
1973
Zu den kaiserzeitlichen Kapselanhngern in der Germania libera, [w:]
Festschrift fr Otto Kleemann zum 60. Geburtstag am 10.2.1971, Bonner
Hefte zur Vorgeschichte 4, Bonn, 1320.
Beckmann, Ch.
1969
Metallfingerringe der rmischen Kaiserzeitim freien Germanien. Saalburg
Jahrbuch 26, 5-106.

61

Beckmann, J.
1966
Studien ber Metallnadeln der rmischen Kaiserziet im freien Germanien. Eine
Untersuchung ihrer Formen, Zeitstellung und Verbreitung, Saalburg
Jahrbuch 23, 7-100.
Beilke-Voigt, I.
1994
Die Sitte der Miniaturgertebeigabe bei den Germanen der spten Kaiserzeit,
[w:] Berichte und Mitteilungen zur Urgeschichte, Frhgeschichte und
Mittelalterarchologie, OFFA 51, 101142.
1998
Frhgeschichtliche Miniaturobjekte mit Amulettcharakter zwischen Britischen
Inseln und Schwarzen Meer, Universittsforschungen zur Prhistorischen
Archologie 51, Schrifen zur Archologie der germanischen und slawischen
Frhgeschichte 3, Bonn.
Bezzenberger, A.
1909
Grberfelder bei Abbau Thierberg, Kr. Ostrerode, Sitzugsberichte der
Altertumsgesellschaft Prussia XXIII, 19001904, Knigsberg, 70104.
Biborski, M. & Kaczanowski, P.
2001
Neue rmische Importe aus dem Gebiet Polens. Pyxidi aus Ldyczek, Kr. Pia,
[w:] J. Kolendo, A. Bursche (red.), Neue Funde rmischer Importe aus Polen
II, Warszawa, 69 - 88.
Bitner-Wrblewska, A.
2008
Archeologiczne ksigi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum = Die
archologischen Inventarbcher aus dem ehemaligen Prussia-Museum =
Arheologiceskie inventarnye knigi byvsego muze Prussi, Aestiorum
Hereditas 1, Olsztyn, 4666.
Bitner-Wrblewska, A. & Karczewska, M.
2007
Grb 171a z cmentarzyska w Paprotkach Kolonii, stan. 1, [w:] A. BitnerWrblewska (red.) Kultura bogaczewska w 20 lat pniej. Materiay z
konferencji, Warszawa, 26-27 marca 2003, Seminarium batyjskie, tom I,
Warszawa, 339352.
Blume, E.
1915

Brandt, J.
1960

Die germanischen Stmme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur
rmischen Kaiserzeit, t. 2: Material, Mannus-Bibliothek 14, Wrzburg.

Das Urnengrberfeld von Preetz in Holstein (2. bis 4. Jahrhundert nach


Christi Geburt), Neumnster.

Broholm, H. C.
1930
Broskov Fundet. En Gravplads fra Folkevandringstiden, Fra Nationalmuseets
Arbejdsmark, Kbenhavn.
Bullinger, H.

62

1976

Bulla, [w:] Reallexikon der germanischen Altertumskunde, 109110, BerlinNew York.

Bursche, A. & Chowaniec, R.


2001
Puzderko brzowe z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Kronie, powiat
pascki, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Officina Archaeologica
Optima, Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesit
rocznic urodzin, wiatowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages,
vol. VII, Warszawa, 4145.
Bursche, A. & Okulicz-Kozaryn, J.
1999
Groby z monetami rzymskimi na cmentarzysku kultury wielbarskiej w
Weklicach koo Elblga, [w:] J. Andrzejewski (red.), COMHLAN. Studia z
archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie rodkowej
dedykowane Teresie Dbrowskiej w 65. rocznic urodzin, Warszawa, 141163.
Busch, R.
1995
Capelle, T.
1994
2002
2003

Roman der Niederelbe, Neumnster.

Die
Miniaturenkette
von
Szilgysomly
(Simleul
Silvaniei),
Universittsforschungen zur Prhistorischen Archologie 22, Bonn.
Miniaturgerte, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 20, Berlin.
Fnf Miniaturen, [w:] B. Hrdh (red.), Fler fynd i centrum : materialstudier i
och kring Uppkra, Acta Archaeologica Lundensia 8/45, Uppkrastudier 9,
165171.

Cieliski, A.
2009
Artefacts from the cemetery at Kong Svends Park with Southern Baltic
connections, [w:] L. Boye, U. Lund Hansen (red.), Wealth and Prestige. An
Analysis of Rich Graves from Late Roman Iron Age on Eastern Zealand,
Denmark, Studier i Astronomi Nyere Tid Arkologi II, Kroppedal, 193211.
Cieliski, A. & Kasprzak, A.
2006
Cmentarzysko w Nowym owiczu w wietle najnowszych bada, [w:] W.
Nowakowski (red.), Goci i ich ssiedzi na Pomorzu. Materiay z konferencji
Goci na Pomorzu rodkowym, Koszalin 28-29 padziernika 2005, Koszaliskie
Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica, t. II, Koszalin.
Cleland, L. & Davies, G. & Llewellyn-Jones, L.
2007
Greek and Roman dress from A to Z, New York.
Chowaniec, R.
2002
Zagadkowe amulety, Archeologia ywa 4 (23), 3638.
Eggers, H. J.
1938
Ein kaiserzeitliches Skelettgrab von Stuchow, Kr. Kammin, Beiheft zum
Erwerbungs- und Forschungsbericht 1938, Monatsbltter der Gesellschaft fr
pommersche Geschichte und Altertumskunde 52, 1719.

63

1951

Der rmische Import im freien Germanien, Atlas der Urgeschichte 1, 2,


Hamburg.

Eggers, H. J. & Stary, P. F.


2001
Funde der Vorrmischen Eisenzeit, der Rmischen Kaiserzeit und der
Vlkerwanderungszeit in Pommern, Beitrge zur Ur- und Frhhgeschichte
Meclenburg-Vorpommerns 38, Lbstorf.
Engelhardt, C.
1875
Klassisk Industri og Kulturs Betydning for Norden i Oldtiden, Aarbger for
Nordisk Oldkyndighed og Historie, Kjbenhavn.
Ethelberg, P.
2009a
Die Fibeln, [w:] L. Boye, U. Lund Hansen (red.), Wealth and Prestige. An
Analysis of Rich Graves from Late Roman Iron Age on Eastern Zealand,
Denmark, Studier i Astronomi Nyere Tid Arkologi II, Kroppedal, 1536.
2009b
Goldringe, [w:] L. Boye, U. Lund Hansen (red.), Wealth and Prestige. An
Analysis of Rich Graves from Late Roman Iron Age on Eastern Zealand,
Denmark, Studier i Astronomi Nyere Tid Arkologi II, Kroppedal, 145152.
Ethelberg, P. et alli
2000
Skovgrde. Ein Bestattungsplatz mit reichen Frauengrbern des 3. Jhs. N. Chr.
auf Seeland, Nordiske Fortidsminder 19, Serie B, Kbenhavn.
Francese, Ch.
2007
Ancient Rome in so many words, New York.
Gaerte, W.
1929
Gspr, D.
1986

Gaul, J.
1983

Urgeschichte Ostpreussens, Knigsberg i. Pr.

Rmische Kstchen aus Pannonien, [w:] Antaeus. Mitteilungen des


Archologischen Instituts der Ungarischen Akademie der Wissenschaften 15,
Budapest.

Migracje grup ludzkich w pierwszej poowie I tysiclecia n.e. w Europie


rodkowej w wietle znalezisk przedmiotw miniaturowych i symbolicznych,
Archeologia Polski XXVII/2, 351401.

Godowski, K.
1970
The Chronology of the Late Roman Period and Early Migration Periods in
Central Europe, Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego 217, Prace
archeologiczne zeszyt 11, Krakw.
1974
Chronologia okresu pnorzymskiego I wczesnego okresu wdrwek ludw w
Polsce pnocno-wschodniej, Rocznik Biaostocki XII, 9109.
1978
Opatw, woj. Czstochowa (Ein Grberfeld der jngeren Kaiserzeitl,
Recherches Archologiques de 1977, Krakw, 24-33.
Goette, H. R.

64

1986
1990

Die Bulla, Bonner Jahrbcher 1986, 133164.


Studien zu rmischen Togadarstellungen, [w:] Beitrge zur Erschlieung
hellenistischer und kaiserzeitlicher Skulptur und Architektur 10, Mainz am
Rhein

Grabarczyk, T.
1983
Metalowe rzemioso artystyczne na Pomorzu w okresie rzymskim, Prace
Komisji Archeologicznej 9, Wrocaw.
Hubbell, H. M.
1973
Studies in Latin language and literature, [w:] Yale classical studies, 23,
Cambridge University.
Hollack, E. & Peiser, F. E.
1904
Das Grberfeld von Moythienen, Knigsberg.
Jaczynowska, M.
1995
Dzieje Imperium Romanum, Warszawa
Jankuhn, H.
1981
Bulla, [w:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, 110111, BerlinNew York
Juga-Szymaska, J.
2007
Archiwalia archeologiczne dotyczce kultury bogaczewskiej, [w:] A. BitnerWrblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat pniej. Materiay z
konferencji, Warszawa, 2627 marca 2003, 121129, Warszawa.
Kaczanowski, P.
1987
Drochlin ciaopalne cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu
wpyww rzymskich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego
DCCCXXVIII = Prace Archeologiczne 40, Krakw.
Kasprzycka, M. & Stasielowicz, G.
2008
Das Grberfeld von Weklice (Polen), [w:] Rom und Barbaren. Europa zur Zeit
der Vlkerwanderung. 22. August bis 7. Dezember 2008 Kunst- und
Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland, Bonn, 7073.
Kaufmann, H.
1984
Das sptkaiserzeitliche Brandgrberfeld Wechmar, Kr. Gotha, Weimarer
Monographien zur Ur- und Frhgeschichte 9, Weimar.
Kleemann, O.
1939
Zwei ostgermanische Kapselanhnger aus Glogau und die Verbreitung der
Kapselanhnger, Altschlessien 8, 7685.
Kokowski, A.
1995
Grupa masomcka. Z bada nad przemianami kultury Gotw w modszym
okresie rzymskim, Lublin.

65

1997

Schlossbeschlge und Schlssel im Barbaricum in der rmischen Kaiserzeit


und der Frhen Vlkerwanderungszeit, Klassifizierung, Verbreitung,
Chronologie, Klasyfikacja zabytkw archeologicznych II, Lublin.

Korpanty, J.
2007
May sownik acisko-polski, Warszawa
Krner, G.
1939

Der Urnenfriedhof von Rebenstorf im Amte Luchow, Die Urnenfriedhfe in


Niedersachsen Bd. II, Hildesheim/Leipzig.

Kotula, T.
1986
Septymiusz Sewerus, Wrocaw
Krawczuk, A.
1984
Mitologia staroytnej Italii, Warszawa.
Krawczyk , A. (red.)
2005
Rozwj i upadek Imperium Romanum, Wielka Historia wiata 3, 191445,
Warszawa.
Kumaniecki, K.
1975
Historia kultury staroytnej Grecji i Rzymu, Warszawa.
Kunkel, O.
1931

Pommersche Urgeschichte in Bildern, Stettin.

Lund Hansen, U.
1987
Rmischer Import im Norden. Warenautausch zwischen dem Rmischen Reich
und dem freien Germanien, Nordiske Fortidsminder, Serie B 10, Kbenhavn.
1988
Handelszentren der rmischen Kaiserzeit und Vlkerwanderungszeit in
Dnemark, [w:] B Hrdh et al. (red.), Trade and Exchange in Prehistory:
Studies in Honour of Berta Stjernquist, Acta Archaeologica Lundensia ser. 8
nr. 16, 155166.
2001
Gold Rings Symbols of Sex and Rank. Necklaces and bracelets in
Scandinavia and Continental Europe from the Late Roman and Migration
periods, [w:] M. Magnus (red.), Roman Gold and the Development of the Early
Germanic Kingdoms. Aspects of technical, socio-political and socioeconomic,
artistic and intellectual development, A.D. 1550. Symposium in Stockholm
1416 November 1997. Konferenser 51. Stockholm, 157187
Lund Hansen, U. et alli
1995
Himlingje-Seeland-Europa. Ein Grberfeld der jngeren rmischen
Kaiserzeit auf Seeland, seine Bedeutung und internationalen Beziehungen,
Nordiske Fortidsminder, Serie B 13, Kbenhavn.
Machajeski, H.
1992
Z bada nad chronologi dbczyskiej grupy kulturowej w dorzeczu Parsty,
Pozna.
2006
Pomorze rodkowe w okresie rzymskim i we wczesnej fazie okresu wdrwek
ludw, [w:] W. Nowakowski (red.), Goci i ich ssiedzi na Pomorzu. Materiay

66

z konferencji Goci na Pomorzu rodkowym, Koszalin 28-29 padziernika


2005, Koszaliskie Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica
Pomeranica, t. II, Koszalin.
Madyda-Legutko, R.
1977
Sprzczki i okucia pasa na ziemiach polskich w okresie wpyww rzymskich,
Materiay Staroytne i Wczesnoredniowieczne IV, 351411.
1987
Die Grtelschnallen der Rmischen Kaiserzeit und der frhen
Vlkerwanderungszeit im mitteleuropischen Barbaricum, BAR International
Series 360, (1986), Oxford.
Nowakowski, W.
1986
Z bada nad dzwonkami rzymskimi znajdowanymi nad wschodnim Batykiem.
Brzowe tintinnabulum z Malborka, Archeologia, 37, 107129.
2007
Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schyku pnego okresu
przedrzymskiego do starszej fazy pznego okresu wpyww rzymskich. Prba
analizy chronologiczno-kulturowej, [w:] A. Bitner-Wrblewska (red.) Kultura
bogaczewska w 20 lat pniej. Materiay z konferencji, Warszawa, 26-27
marca 2003, Seminarium batyjskie, tom I, Warszawa, zdygitalizowany tekst
doktoratu na pycie CD.
Okulicz, J.
1958

Cmentarzysko z okresu rzymskiego odkryte w miejscowoci Bogaczewo, na


przysiku Kula, pow. Giycko, Rocznik Olsztyski 1, 47116.

Okulicz-Kozaryn, J.
1991
Das
Grberfeld
von
Weklice
zur
Besiedlungsgeschichte
des
Weichseldeltaraums in der rmischen Kaiserzeit, Archeologia XL, 1989,
115127.
1992
Centrum kulturowe z pierwszych wiekw naszej ery u ujcia Wisy, Barbaricum
2, Warszawa, 137155.
Quast, D. & Siegmann, M.
2000
Amulett? Heilmittel? Schmuck? Unauffllige Funde aus Oberflacht,
Archologisches Korrespondenzblatt. Urgeschichte, Rmerzeit, Frhmittelalter
Mainz, 30, 2, 279294
Palmer, R. E. A.
1998
Bullae Insignia Ingenuitatis, [w:] American Journal of Ancient History 14,
1989, 169.
1996
Locket Gold, Lizard Green, [w:] J. F. Hall Etruscan, Italy: Etruscan influences
on the civilizations of Italy from antiquity to the modern era, Brigham.
Petersen, H.
1890
Gravpladsen fra den ldre jernalder paa Nordrup Mark ved Ringsted,
Nordiske Fortidsminer 1, 1903, Kjbenhavn.
Petersen, E.
1936
Fragen der germanischen Besiedlung im Raume zwischen Oder und Weichsel
in der Vlkerwanderungszeit, Mannus 28, 1965.

67

Raddatz, K.
1996
Der Alte See bei Butzke, ein Opferplatz urgeschichtlicher Zeit im stlichen
Pommrn, Jahrbuch des Rmisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz
41/1, 1994, 231295.
Rocchetti, L.
1958
Buelna, [w:] R.B. Bandinelli (ed.), Enciclopedia dellArte Antica, Classica e
Orientale, 1958-1961, Roma.
Roth, H.
1976

Bulla, [w:] Reallexikon der germanischen Altertumskunde, 111112, BerlinNew York.

Sadurska, A.
1980
Archeologia staroytnego Rzymu, Okres cesarstwa, tom 2, Warszawa.
Stjernquist, B.
1955
Simris on Cultural Connections of Scania in the Roman Iron Age, Acta
Archaeologica Lundensia, Serie 4, Lund.
Seipel, W. (red.)
1999
Barbarenschmuck und Rmergold: der Schatz von Szilgysomly: eine
Ausstellung des Kunsthistorischen Museums Wien und des Magyar Nemzeti
Mzeum Budapest: Kunsthistorisches Museum Wien, 2. Mrz bis 2. Mai 1999,
Wien.
Sellevold, B. J. (red.)
1984
Iron Age Man in Denmark, Prehistoric Man in Denmark III, Nordiske
Fortidsminder, Serie B 8, Kbenhavn.
Schach-Drges, H.
1981
Frhalamannische Funde von Lauffen am Neckar, Festschrift fr Hartwig
Zrn, Funberichte aus Baden-Wrttemberg 6, Stuttgard, 615622.
Schellhas, Uwe
1994
Amulettkapsel und Brustschmuck Neue Beobachtungen zur rheinhessischen
Frauenkleidung des 7. Jahrhunderts, Mainzer archologische Zeitschrift,
Band 1, 73155, Mainz.
Schulze, M.
1977
Die spatkaiserzeitlichen Armbrustfibeln mit festem Nadelhalter: (Gruppe
Almgren VI, 2), Antiquitas Reihe 3, Abhandlungen zur Vor- und
Fruhgeschichte, zur klassischen und provinzial-romischen Archaologie und zur
Geschichte des Altertums 19, Bonn.
Stanek, K.
1999

Wisiory opasane odmiany wschodniej w rodkowoeuropejskim Barbaricum,


[w:] J. Andrzejewski (red.), COMHLAN. Studia z archeologii okresu

68

przedrzymskiego i rzymskiego w Europie rodkowej dedykowane Teresie


Dbrowskiej w 65. rocznic urodzin, Warszawa, 331365.
Stawiarska, T.
1999
Naczynia szklane okresu rzymskiego
archeologiczno-technologiczne, Warszawa.

terenw

Polski.

Studium

Stern, E. M.
1995
Roman mold-blown glass: the first through sixth centuries (The Toledo
Museum of Art), Rome.
Teegen, W. R.
1999
Studien zu dem kaiserzeitlichen Quellopferfund von Bad Pyrmont,
Ergnzungsband zum Reallexikon der germanischen Altertumskunde, Berlin.
Tempelmann-Mczyska, M.
1985a
Die Perlen der rmischen Kaiserzeit und der frhen Phase der
Vlkerwanderungszeit im mitteleuropischen Barbaricum, RmischGermanische Forschungen 43, Mainz.
1985b

Czci stroju kobiecego w okresie rzymskim na obszarze rodkowo- i


wschodnioeuropejskiego Barbaricum, Rozprawy habilitacyjne nr 98, Krakw

1988

Strj kobiecy w kulturze wielbarskiej i jego powizania w ssiednimi


obszarami, [w:] J. Gruba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w modszym
okresie rzymskim, Lublin.

Warden, P.G.
1983
Bullae, Roman Custom and Italic Tradition, [w:] Opuscula Romana, 14, Lund,
6975.
Wogiewicz, R.
1970
Napyw importw rzymskich do Europy na pnoc od rodkowego Dunaju,
Archeologia Polski 15/1, 207252.
1981
Kultura wielbarska problemy interpretacji etnicznej, [w:] T. Malinowski
(red.), Problemy kultury wielbarskiej, Supsk, 79106.
1993
Ceramika kultury wielbarskiej midzy Batykiem a Morzem Czarnym, Szczecin.
Wypustek, A.
2001
Magia Antyczna, Wrocaw.
Zikowski, A.
2008
Historia Rzymu, Pozna.

69

You might also like