Professional Documents
Culture Documents
Instytut Archeologii
Marcin Puchaa
Nr albumu: 254 144
Streszczenie
Praca analizuje zjawisko wystpowania metalowych puzderek w inwentarzach
grobowych na terenach europejskiego Barbaricum w okresie wpyww rzymskim. Autor
podejmuje prb kompleksowego skondensowania dotychczasowej wiedzy na temat tego
zjawiska wraz z wyjanieniem proweniencji puzderek w odniesieniu do antycznych bullae.
Szczegowa analiza obszaru wystpowania, stylistyki oraz powtarzalnoci zabytkw typu
Amulettdosen pozwoliy na stworzenie pierwszej klasyfikacji tego rodzaju artefaktw.
Ponadto dokadnie rozwaono rol jak prawdopodobnie peniy puzderka w
kulturze ywej. Szczegln uwag zwrcono na lokalizacje puszek w grobach,
rekonstrukcj sposobu noszenia oraz na funkcj puzderek jako ozdobnych pojemnikw na
amulety.
Sowa kluczowe
amulet, Amulettdose, Amulettkapsel, Barbaricum, bullae, Kapselanhngern, okres rzymski,
puszka, puzderko
Dziedzina pracy
Archeologia 08400
Klasyfikacja tematyczna
Okres przedrzymski, rzymski i wdrwek ludw w barbarzyskiej Europie
data
14. 09. 2010 r.
podpis kierujcego prac
dr Adam Cieliski
data
14. 09. 2010 r.
podpis autora pracy
Marcin Puchaa
Mojej Babci
Spis treci
1. Wstp - Historia bada
2. Puzderka
2.1 Konstrukcja
2.1.1 Elementy skadowe i ich wymiary
2.2.2 Porwnanie pod wzgldem konstrukcyjnym z innymi zabytkami
2.2 Ornament i stylistyka
2.3 Typologia
2.4 Chronologia
2.5 Obszar wystpowania zabytkw typu Amulettdose
2.6 Lokalizacja puzderek w grobach oraz sposb noszenia
2.7 Rodzaje grobw, pe, wiek i wyposaenie zmarych
2.8 Puzderko: ozdoba ? amulet ? pojemnik na magiczn zawarto ?
2.9 Amulettkaspel
3. Porwnanie Amulettdosen z bullae reprezentantem rzymskich pojemnikw na
amulety
3.1 Bulle wstp i definicja
3.2 Pochodzenie i geneza bulli rzymskich
3.3 Bulle w rzymskim wiecie
3.3.1 Wygld i przedstawienia bulli
3.3.2 Bulle jako pojemniki na amulety
3.3.3 Kto nosi bulle w Imperium Rzymskich ?
4. Podsumowanie
5. Katalog
5.1 Wstp do katalogu
5.2 Katalog zabytkw zaklasyfikowanych
5.3 Katalog zabytkw niezaklasyfikowanych
Bibliografia
Tablice
Przyjem tumaczenie niemieckiego terminu Amulettdosen jako puzderko lub puszka. W tym opracowaniu
te trzy okrelenia bd uywane wymiennie oraz traktowane rwnowartociowo. W starszej literaturze
niemieckojzycznej do okrelenia puzderek uywane byy rwnie inne terminy, ktre pod wzgldem
nomenklaturowym s bdne np. Kapselanhngern czyli wisiorki kapsukowate , ktre powinny by
rozpatrywane jako oddzielna kategoria zabytkw (patrz niej) oraz Amulettkapsel modsze, ozdobne puzderka
na amulety noszone przez kobiety we wczesnym redniowieczu (Rozdzia 2.9).
Grupa III (tabl. 4C) pod wzgldem konstrukcji i funkcji najprawdopodobniej powizana z
grup I. Kapsuki nie s okrge lecz spaszczone, w ksztacie torebki (z niemieckiego
taschenfrmig). Przybieraj czworoktne (czciej spotykane w materiale archeologicznym)
lub czasem zblione do trjkta formy. Powierzchnia wisiorkw jest gadka lub
ornamentowana. Nie jest powiadczona dekoracja z metali szlachetnych, ale nie mona
wykluczy, e okazy pierwotnie gadkie posiaday ozdobn powok. Pod wzgldem
liczbowym przewaaj wisiorki wykonane z elaza, natomiast mniej jest zabytkw
brzowych. W tej grupie, wedug Beckmanna, nie ma przykadw uycia metali szlachetnych.
Grupa IV2 (tabl. 1D) wedug Beckmanna wisiorki tworzce t grup przypominaj rzymskie
bullae3. Autor podkrela fakt, e ich wygld i funkcja wyranie nawizuje do zabytkw
odkrytych na terenach prowincji rzymskich, a ich konstrukcja umoliwia ich otwieranie.
Beckmann operujc swoj dotychczasow wiedz wymienia jedynie trzy znane przykady
zabytkw z terenw dawnych Prus Wschodnich, Pomorza Zachodniego i Czechosowacji4.
ktrych
nietrwaego,
najprawdopodobniej
Prussia-Museum, okazao si, e pochodz one z ju wspominanego Fortu III, ktry zosta
opuszczony przez stacjonujce w nim wojsko, co umoliwio przeprowadzenie prac
poszukiwawczych. W cigu kilu sezonw prac wykopaliskowych (od listopada 1999 do 2003
r.) na terenie fortu odkryto okoo 30 000 zabytkw, ktre byy uwaane za bezpowrotnie
utracone (Juga-Szymaska 2007, 121; Bitner-Wrblewska 2008, 4666).
Niektre artefakty tam znalezione weszy w skad zbiorw moskiewskich6. Dziki
uprzejmoci naukowcw rosyjskich polscy archeolodzy mieli do nich bezporedni dostp.
Wrd odkrytych zabytkw znajdoway si trzy fragmenty szczeglnie wane dla tej pracy.
Szczegowe rysunki P. Szymaskiego oraz wnikliwa analiza starych, przedwojennych
rycin7, pokazay, e s to czci inwentarzy z grobw popielnicowych znalezionych na
cmentarzysku w Babitach, pow. mrgowski. Odnaleziony zasta fragment pokrywki i tama
boczna puzderka z grobu 461 (tab. 2D) oraz pokrywka z grobu 482 (tab. 2E). Niestety zabytki
ulegy widocznym zniszczeniom mechaniczny i procesom postdepozycyjnym.
2. Puzderka
2.1 Konstrukcja
2.1.1 Elementy skadowe i ich wymiary
Puzderka odnajdywane s jedynie w kontekstach sepulkralnych jako wyposaenie zmarego,
nie s znane przypadki znalezisk lunych czy
depozytw. Nie naley klasyfikowa tej kategorii
zabytkw wraz z wisiorkami kapsukowanymi, jak to
miao miejsce w starszej literaturze. Trzeba traktowa
Amulettdosen jako odrbny rodzaj artefaktw z
powodu ich odmiennej konstrukcji, ornamentyki oraz
spjnej
chronologii.
Najczstszym
materiaem
dwch
przypadkach
wykorzystano
srebro
przypadkw
skada
si
trzech
11
podstawowych czci: pokrywki (ryc. 1A), tamy bocznej (ryc. 1B) oraz denka (ryc. 1C).
Trzeba zaznaczy, e puzderka s zrnicowane pod wzgldem konstrukcyjnym, a wyej
wymieniony opis dotyczy najbardziej typowej formy. Tama boczna w wikszoci
przypadkw jest uksztatowana cylindrycznie tworzy korpus puzderka8. Na pokrywce i tamie
bocznej znajduj si pojedynczo rozmieszczone ptelki/przewleczki wykonane z cienkiego
drutu wpuszczonego do rodka puszki. Koce drutu przewleczone s przez dziurk w cienkiej
blaszce i wygite tak, aby ptelka trzymaa si sztywno (ryc. 2), tworzc pewnego rodzaju nit.
Tylko w jednym przypadku z grobu 325 z Krosna w pow. pasckim (tabl. 3C) druciane
uszko jest przylutowana bezporednio do pokrywki puzderka. Ptelki s poczone ze sob
acuszkiem skadajcym si z kilku ogniw najczciej uformowanych w liter S (ryc. 1E,
2). Puzderko nie posiada adnego mechanizmu zamykajcego, paska pokrywka jest
mocowana na wcisk lub nakadana na tam boczn. Wyjtek stanowi zabytki z
Rebenstorf gr. 23 i Wechmar gr. 41a, gdzie rol zamka spenia rwnolegle do pokrywki
uoony sztyft w postaci walcowatego rygla (tab. 3E, F). W przypadku puzderka z Rebenstorf
sztyft przewleczony jest przez trzy ptelki znajdujce si w grnej czci puzderka.
Przy omawianiu elementw konstrukcyjnych naley wspomnie o znalezisku z
Bogaczewa-Kuli, pow. giycki9. Wrd wisiorkw J. Okulicz-Kozaryn (1958, 89) omawia
wykonan z brzu grn cz pudeka z zamkniciem przypominajcym niewielki zawias
(?) (tab. 1E). Autor susznie zauwaa podobiestwo w formie do wisiorka z Krosna, pow.
pascki (tab. 1C; nr kat. 7). Z duym prawdopodobiestwem moemy tu mwi o wieczku
od puzderka ale ze wzgldu na brak metryczki,
kontekstu i dalszych czci skadowych znalezisko
zostao
umieszczone
katalogu
zabytkw
Wyjtek stanowi puzderko ze Stuchowa, pow. kamieski (nr kat. 18), gdzie tama boczna jest wygita
pkulicie tworzc pokrgy korpus, przypominajcy kapsuk.
9
Wykopaliska przy jeziorze Bocznym, nad ktrym zostao odkryte to stanowisko, byy prowadzone ju w czasie
I wojny wiatowej. Cz zabytkw z Bogaczewa-Kuli szczliwie przetrwaa wszystkie dziaanie wojenne, a do
ocalenia ich w duej mierze przyczyni si J. Antoniewicz. Zabytki te opracowa J. Okulicz-Kozaryn w
pierwszym tomie Rocznika Olsztyskiego (1958, 4793).
10
Zobacz wstp do katalogu.
12
sztyftu. Nie mona jednak wykluczy, e w zawias nie jest czci wieczka umoliwiajc
ruch lecz jest pierwszym ogniwem lub miejscem na zaczepienie acuszka, ktry si nie
zachowa. Za tym przypuszczeniem przemawia fakt, e od spodniej strony wieczka jest
przylutowana obrcz z cienkiej blaszki o mniejszej rednicy, ktra umoliwiaa zamknicie
pokrywki z korpusem puszki na wcisk. Oba wyej przedstawione systemy zamykania
puzderka s prawdopodobne, co wicej, mogy funkcjonowa jednoczenie.
W przeciwiestwie do elementw konstrukcyjnych jest widoczne due zrnicowanie
w wymiarach pomidzy pojedynczymi egzemplarzami puzderek. Najmniejsza odnotowana
wysoko puszki wynosi zaledwie 13 mm, a najwiksza za to 41 mm (tab. 1). rednica
cylindrycznie uksztatowanego korpusu tamy bocznej waha si miedzy 2341 mm.
Ciekawym parametrem Amulettdosen s proporcje wysokoci puszki (mierzonej wraz z
pokrywk) do jej rednicy. Mianowicie w wikszoci przypadkw rednica jest wiksza w
stosunku do wysokoci, a w piciu przypadkach proporcje s sobie niemal rwne (Babita, gr.
461; Weklice, gr. 34; Krosno, gr. 325; Mojtyny, gr. 41; Skovgrde, gr. 208). Gabaryty
puzderek wskazuj na ich niewielki rozmiar oraz delikatny wzr. Jeli porwna
przedstawione wyej parametry (w szczeglnoci rednice) z najbardziej typowymi
egzemplarzami wisiorkw kapsukowatych okazuje si, e puzderka s tylko niewiele
wiksze11.
Wysoko puzderka
(cm)
rednica puzderka
(cm)
~4,5
~ 4,1
~4,1
Weklice, 34
Krosno, gr. 325
4,1
~4,0
4,1
~4,0
Wechmar, 41a
Mojtyny, gr. 41
4,0
3,9
2,73,0
3,9
2,44
2,3
2,0
2,0
1,6
1,5
2,48
3,0
3,3
~2,4
2,3
2,42,9
2,72,8
Nazwa stanowiska i
numer grobu
Babita, gr. 482
Typ
IIB,
wariant Babita
IIB,
wariant Babita
IIB,
IIB,
wariant Babita
IIIC
IIB,
wariant Babita
IIA
IIB
IIA
IIA
IIB
IIA
IIA
13
kaamarza (tab. 5F). Byy wykonywane przede wszystkim z brzu ale zdarzaj si okazy
wykonane z gliny, szka, oowiu, a nawet srebra. Ich wymiary rniy si od Amulettdosen,
kaamarze najczciej przewyszay je pod wzgldem wysokoci i rednicy wieczka, poza
tym w pokrywce znajdowa si otwr lub otwory, przeznaczone do wlewania atramentu do
rodka zasobnika (Kokowski 2003, 245250, ryc. 3).
Na terenach zamieszkaych przez szeroko pojty konglomerat ludw barbarzyskich
czsto znajdywane s zabytki o podobnym ksztacie, przeznaczeniu i czciach
konstrukcyjnych do Amulettdose, s to midzy innymi pobienie omwione we wstpie
wisiory kapsukowe czy koszyczkowate. Innym przykadem s wisiorki wiaderkowate, ktre
podobnie jak puzderka posiadaj tam boczn uksztatowan cylindrycznie oraz
przylutowane do niej denko. Obydwa te elementy cz si tak aby tworzy niewielk puszk
z miejscem na rozmait zawarto (Kaczanowski 1987, 6672; Beilke-Voigt 1988, 5188).
tamowatej blachy wycznie brzowej, opasujce zewntrzn krawd cianki naczynia. Typ
K.6 jest zdobiony licznymi pasmami (od kilku do kilkunastu) oddzielonymi wytaczanymi
listwami, bogatego, take wytaczanego ornamentu o skomplikowanych motywach
geometrycznych i figuralnych12. Najistotniejszymi ornamentami wystpujcymi na okuciach
tych specyficznych naczy s kombinacje okrgych guzkw, stylizowane przedstawienie
zwierzt np. jeleni, kaczek czy ryb13 (tabl. 5C), odwrcone litery S, koncentryczne okrgi
oraz pionowe supki (tabl. 5B). Okucia rogw do picia z wyej wymienionymi wzorami
wystpuj na stanowiskach na Gotlandii i obszarach batyjskich (Bezzenberger 1909,
166168, 190193; Andrzejowski 1991, 4951). Niemal wszystkie wymienione ornamenty
znajduj si swoje odzwierciedlenia na zabytkach typu Amulettdosen, szczeglnie tych
pochodzcych z terenw pnocnej Polski i wyspy Zelandii14.
Na szczeglna uwag zasuguj ornament w postaci odwrconych liter S, poniewa
ozdabiane nim byy nie tylko puzderka i rogi do picia ale rwnie okucia szkatuek z terenw
kultury przeworskiej, znane przede wszystkim z poudniowej Polski np. z grobu 1229 z
Opatowa, pow. kobucki (Godowski 1978, 2630, ryc. 2ag, 3an, 4af, 5ac; ZagrskaTelega 2000, 313320, ryc. 5:12, 6:26, 14). Analogiczne fragmenty blachy z podobnym
ornamentem w postaci wytaczanych wykw, funkcjonujce w literaturze jako czci
okucia szkatuki, zostay znalezione w grobie w Krakowie-Paszowie (Nosek 1947, 143145,
ryc. 44) oraz w Drochlinie, pow. czstochowski (Kaczanowski 1987, 9192, tabl. XXXII, 31).
W starszej literaturze tak zdobione okucia uchodziy za import prowincjonalnorzymski
(Godowski 78, 27; Tempelmann-Mczyska 1985b, 51), ale jak pokazuj badania G.
Gspra (1986) nie maj dokadnych odpowiednikw na terenie prowincji rzymskich.
Obecnie sdzi si, e s miejscowym naladownictwem (Zagrska-Telega 2000, 314). Trzeba
zaznaczy, e wszystkie wymieniona wyej przykady elementw szkatuek s, podobnie jak
wikszo puzderek, wykonane z brzowej, cienkiej blachy (tabl. 5E, G).
12
16
2.3 Typologia
Grupa II
Kryterium korpus puszki ma cylindryczny ksztat. Puzderko zbudowane jest z trzech
gwnych czci: tamy bocznej poczonej z pask pokrywk za pomoc acuszka
zoonego zwykle z trzech lub czterech ogniwek, oraz denka. Ogniwka acuszka mog by
15
17
okrge lub, podobnie jak w grupie I, S-ksztatne. Pokrywka zamykana jest na wcisk lub
delikatnie zachodzi na cylindryczny korpus do 1/3 jego wysokoci.
Typ IIA (tabl. 1BD, FH) puzderko nie jest zdobione. Tama, wieczko i denko
puzderka s wykonane z gadkiej blachy. W wikszoci przypadkw ogniwka acuszka maj
esowaty ksztat. Jako materia uyty do produkcji powiadczony jest tylko brz. Stanowiska:
Dania Nordrup, gr. 1873 (nr kat. 12); Skovgrde, gr. 208 (nr kat. 16).
Polska dwa egzemplarze z Weklic, gr. 174 (nr kat. 21) i 379 (nr kat. 22) oraz jeden z Krosna
5/1896 (nr kat. 7).
Szwecja Balkkra, gr. 11 (nr kat. 1).
Typ IIB (tabl. 2AG; tab. 3AD) cech znamienn dla tej grupy jest charakter
zdobienia. Ornament w postaci trybowanych wzorw wystpuje w wikszoci przypadkw na
tamie bocznej, a czasem rwnie na wieczku i denku. Ogniwka acuszka mog by
zdobione. Typ IIB zasadniczo przybiera wiksze rozmiary i jest wykonany z masywniejszej
blachy. Wynika to z przyczyn technologicznych16. S powiadczone znaleziska wykonane z
brzu i ze srebra. Stanowiska:
Dania Himlingje, gr. 1949-2 (nr kat. 5).
Niemcy Lauffen, gr. 1 (nr kat. 10), dwa egzemplarze z Preetz, gr. 45 (nr kat. 13) i gr. 123
(nr kat. 14).
Polska Krosno, gr. 325 (nr kat. 9), Weklice, gr. 34 (nr kat. 20); 2 egzemplarze z Babit, gr.
461 (nr kat. 2) i 482 (nr kat. 3), jeden z Mojtyn, gr. 41 (nr kat. 11).
Wgry Kiskrs-Alscele (nr kat. 6).
W obrbie typu IIB mona wyodrbni wariant Babita (tabl. 2A, CG; 3C).
Wyrnia si pasowym ukadem ornamentu na korpusie puzderka, zdobieniem (figury
geometryczne, guzki, odwrcone litery S) oraz pokrywk czsto rwnie zdobion
nachodzc na puszk. Zostay zaliczone do tego wariantu puzderka z obszaru kultury
bogaczewskiej (Babita i Mojtyny), zabytek z Krosna, gr. 325 oraz znalezisko z KiskrsAlscele (?)17. Uderzajce podobiestwo puszek zarwno pod wzgldem konstrukcji,
dekoracji i rozmiarw (tab. 1, patrz wyej) wskazuje na kontakty midzy tymi obszarami.
Prawdopodobnie pochodz z jednego lub wielu warsztatw dziaajcych na tym samym
terenie pnocna Polska (?). Skonny bybym zaliczy, mimo wyranych rnic
16
18
2.4 Chronologia
18
Dodatkowo w grobie ze Skovgrde, nr 208 zostaa znaleziona fibula VI grupy wg Almgrena (1923, 7189,
tabl. VII ).
19
Podfaza C1b1 wyznaczona przez Ethelberga (2000, 40) wydaje si zbyt zawona chronologicznie dla
poprawnego datowania zapinek A. 218 oraz zapinek VII grupy 1 serii Almgrena, bezpieczniej jest umiejscowi
owe fibule w interregionalnej fazie C1b.
19
Dunaju
naley
je
czy
horyzontem
bogatych
grobw
20
inwentarza
grobowego
nie
mona
wyrni
charakterystycznych
cech
21
Inwentarze grobowe z Preetz (nr kat. 1314), Rebenstorf (nr kat. 15) i Wechmar (nr kat. 19) nie zostay
zanalizowane pod wzgldem czasowym, poniewa dary grobowe nie s czue chronologicznie. Z inwentarza
grobu 41a z Wechmar naley wyrni wisior opasany typ IIIA wg Stanek (1999, 331341), ten typ wisiora na
terenach nadabskich jest datowany bardzo szeroko przede wszystkim na pny okres rzymski.
21
M.in. kwadratowe srebrne okucie, obrotowy, rzymski klucz, 6 maych kolii paciorkw szklanych, d-ksztatna
sprzczka elazna ML D1, fragmenty brzowego piercionka, naczynie terra sigillata, naczynie terra nigra.
22
23
24
(Engelhardt 1875, 2224; Petersen 1890, 3; Lund Hansen 1995, 105106, 152158, 167, 224,
226228; Ethelberg 2000, 88). Elementy konstrukcyjne acuszek i wykonane z drutu
ptelki, ktre mogy suy do zawieszania , wielko oraz wspwystpowanie puzderek
wrd licznych paciorkw wydaje si potwierdza powysz teori. Nie mona jednak
zastosowa jej do wszystkich egzemplarzy puszek. Na
cmentarzysku w Weklicach zostay odkryte trzy zabytki
typu Amulettdosen, ktre nie wpisuj si w podan
wczeniej rekonstrukcj uytkowania. W grobie nr 34 w
Weklicach znaleziono puzderko brzowe w drewnianej
prostoktnej szkatuce o wymiarach 15 x 13 cm (tab. 20).
Szkatuka wg J. Okulicza-Kozaryna i M. NatuniewiczSekuy znajdowaa si najprawdopodobniej w prawej
doni, oprcz puzderka w rodku zostay znalezione
jedynie przy jednym z naronikw fragmenty brzowej
blaszki. W grobie 174 z tego stanowiska zostaa odkryta
brzowa puszka w innej czci grobu. Znajdowaa si w
okolicach piersi pod
zgit rk,
w ssiedztwie
23
26
Brak dokadnego opisu powoduje, e nie moemy bezsprzecznie zaliczy tego zabytku do Amulettdose. W
rzeczywistoci mgby to by specyficzny wisiorek kapsukowaty.
27
wskazywaa, e bya to kobieta w wieku senilis, natomiast w gr. 379 bya pochowana
dziewczynka w stadium juvenis I (okoo 67 lat). Niestety w gr. 174 nie udao si rozpozna
pci, antropologiczny wiek koci wskazuje na osob doros (maturus). Wspomnianych
grobach oprcz powszechnych darw zapinek (grupy VI Almgrena 162, 167168),
paciorkw i przlikw pojawiay si elementy zwizane ze sfer sacrum. Odnotowano trzy
egzemplarze brzowych piercieni z magicznie splecionymi oczkami Beckmann 16 (gr. 174
1 sztuka; gr. 379 2 sztuki), wisiorek w ksztacie topora (gr. 34, tabl. 20) i denar Trajana z
wybitym oczkiem do zawieszenia (gr. 379, tabl. 17A, 18). Wszystkim tym zabytkom moemy
atrybuowa
rol
amuletw
(patrz
Rozdzia
2.8).
Najciekawszym
najrzadziej
Trzeba jednak zaznaczy, e pochowek zosta znaleziony blisko granicy z Imperium, gdzie plemiona
germaskie miay atwiejszy dostp do towarw rzymskich uchodzcych w gbi Barbaricum za ekskluzywne.
28
adultus (3555 lat) z licznymi szkami i brzami rzymskimi (tabl. 13A): dwa pucharki na
stopce E 189, cedzak/cedzido E 161, kocioek E 48, wiaderko (E?). Z najwaniejszych
zabytkw naley jeszcze wymieni 2 srebrne zapinki (jedna z nich zbliona do A. 196), kolie
paciorkw szklanych oraz wykonane z brzu: przlik i kostk do gry. Grb 208 ze
Skovgrde (tabl. 14B, 1516) mia zupenie inny inwentarz i naley go omwi na tle caego
stanowiska. Cmentarzysko charakteryzowao si bogatym inwentarzem grobowym gdzie
specyficznym rytuaem byo wyposaanie zmarych w kilka, bardzo rozbudowanych kolii
paciorkw wraz z amuletami (ryc. 6). Prawdopodobnie cmentarzysko byo uywane przez
wysok klas spoeczn, ktra panowaa na szczeblu lokalnym. W grobie 208 zostaa
pochowana najprawdopodobniej moda kobieta (analiza pci na podstawie inwentarza), ktrej
wiek okrelono jako juvenis (okoo 18 lat). Z najwaniejszych zabytkw inwentarza naley
wyrni 3 kolie paciorkw (1 zdobica szyj Halskette i dwie dusze, piersiowe
Brustkette), 4 zapinki VII grupy wg Almgrena (2 srebrne A. 218, 2 brzowe A. 196),
zapink VI grupy, 2 brzowe AVII. Na koliach oprcz paciorkw szklanych (m.in. z grup TM I, II, IV, XII, XII, XXIX) byy zawieszone brzowe wisiorki wiaderkowate (7), srebrne
wisiorki tarczowate (8), brzowe paciorki spiralne (7), a w centralnej czci najduszej kolii
znajdowao si brzowe puzderko (typ IIA).
Analogicznie rozbudowana kolia, zakoczona srebrnym puzderkiem, zostaa odkryta
w grobie 1949-2 w Himlingje. Stanowisko znajduje si w rodkowo-wschodniej czci
Zelandii i uchodzi w literaturze jako miejsce pochwkw elity wadajcej wysp w modszym
okresie wpyww rzymskich. Wskazuj na to znaleziska ekskluzywnych, zotych bransolet
z niemieckiego Kobelnarmringe w grobach nr 1828 i 1894. J. Werner (1980, passim)
sugeruje, e byy to bransolety noszone tylko przez mska o wysokim statusie spoecznym,
wrcz arystokratyczn cz spoeczestwa. Jego zdaniem Kobelnarmringe pozostaj w
cisym zwizku z innymi zotymi ozdobami bransoletami zakoczonymi gwkami wy,
ktre maj by specjalnymi odznaczeniami wojskowymi. Jednak jak pokazuj najnowsze
badania nie byy zarezerwowane tylko dla mczyzn (Lund Hansen 2001, 157187). K.
Andersson popiera przypuszczenia, e zote bransolety wowate s wykadnikiem wysokiej
rangi. Do tej samej grupy ekskluzywnych insygniw moemy zaliczy rwnie zote
piercienie Beckmann 39ac (Beckamnn 1969,42; Andersson 1993b, 2529, 8188; 95,
6782). Wracajc do interpretacji grobu 1949-2, jest on jednym z najciekawszych i najlepiej
wyposaonych pochwkw na stanowisku w Himlingje. W duej jamie pod paszczem
kamiennym (tabl. 6B) znajdowa si dobrze zachowany szkielet kobiety w wieku maturus
(4050 lat). Pochwkowi towarzyszyy, oprcz wczeniej wspomnianej kolii paciorkw z
29
puzderkiem, liczne importowane z terenw Cesarstwa Rzymskiego dary grobowe E61, E80,
E161, E189, E209 i ponadprzecitne, wykonane z metali szlachetnych, czci stroju (tabl.
78). Z punktu widzenia tej pracy najciekawszymi zabytkami s: denar Tytusa (7981 r.) z
wybitym oczkiem do zawieszanie i fibula rozetowata A VII 217 (Rosettenfibeln).
Analogiczne zabytki zostay znalezione na stanowisku w Weklicach w ju wspominanym
grobie 379 gdzie we wntrzu puzderka znajdowa si denar Trajana (103111 r.) oraz w
bardzo bogato wyposaonym pochwku szedziesicioletniej kapanki-wrki nr 150 ,
w ktrym znalazy si dwie srebrne fibule monstrualne zdobione rozetowymi guzkami. Co
wicej w drugim z wymienianych grobw odnaleziono fragmenty tkaniny interpretowanej
jako woreczek wypeniony amuletami26 (Kasprzycka & Stasielowicz 2008, 7073, ryc. FH).
Znajdowa si on w rkach przycinitych do piersi w analogicznych sposb jak woreczki z
puzderkami w grobach 174 i 379 (Bursche & Okulicz-Kozaryn 1999, 144147; OkuliczKozaryn & Natuniewicz-Sekua, niepublikowane). Nie sposb tak wyranych analogii nie
tumaczy zwizkami ekonomiczno-handlowymi miedzy tymi dwoma stanowiskami
(Himlingje i Weklice). Wystpowanie puzderek w podobnych kontekstach sepulkralnych
niejako czy klamra oba cmentarzyska i potwierdza zwizki kulturowe. Ten kierunek
interpretacji zostao wyranie potwierdzony przez komparatystyczne rozmieszczenie
importw rzymskich na terenie strefy Morza Batyckiego. Wyrane s dwa skupienia tych
samych typw w Danii oraz poudniowej i rodkowej Skandynawii, co nad doln Wis
(Okulicz-Kozaryn 1992, 143144, ryc. 6).
Podsumowujc, formy grobw w ktrych zostay znalezione metalowe puzderka s
przede wszystkim uzalenione od obszarw geograficznych. Poszczeglne kultury
archeologiczne miay wypracowane charakterystyczne obrzdki pogrzebowe, ktrymi si
kieroway, a wystpowanie w grobach puzderek ich nie zaburzao. W poddanych analizie
grobach przewaa uzus inhumacji zmarych nad ciaopaleniem (wykres 1).
Wszystkie dotychczas odkryte Amulettdosen wchodziy w skad inwentarza
grobowego wkadanego do pochwkw kobiecych. Jedynym wyjtkiem jest grb dziecicy z
Weklic (nr 379). Rysuje si niewielka przewaga grobw kobiet w modym i rednim wieku,
ktre odpowiadaj antropologicznemu stadium szkieletu juvenis/maturus (tab. 2). Nie
moemy jednoznacznie okreli statusu puzderka jako daru grobowego, poniewa inwentarz
towarzyszcy zmarym kobietom by bardzo zrnicowany. Znajdowane byy w
26
M.in.: 4 wisiory opasane z muszlami kauri, pazur niedwiedzi oprawiony w brz, 3 bursztynowe paciory
tarczowate oprawione z piercie z plecionym oczkiem (zbliony do typu Beckmann 16), paciorki szklane i
jeden brzowy.
30
7; 28%
gr. szkieletowe
12; 48%
gr. ciaopalne
pozostae
6; 24%
Stanowisko, nr grobu
Balkkra, 11
Babita, 461
Babita, 482
Broskov, B
Himlingje, 1949-2
Krosno, 5/1896
Krosno, 24
Krosno, 325
Lauffen,
Mojtyny, 41
Nordrup, 1873
Rebenstorf, 23
Skovgrde, 208
Stuchowo
Wechmar, 41a
Weklice, 34
Weklice, 174
Weklice, 379
Rodzaj grobu
szkieletowy
popielnicowy
popielnicowy
szkieletowy
szkieletowy
szkieletowy
szkieletowy
popielnicowy
szkieletowy
ciaopalny
szkieletowy
popielnicowy
szkieletowy
szkieletowy
popielnicowy
szkieletowy
Szkieletowy
Szkieletowy
Wiek
Pe
(?)
(?)
maturus
(?)
(?)
(?)
senilis
maturus
juvenis I, (67 lat)
Tabela 2. Podzia pochwkw na podstawie rodzaju obrzdku pogrzebowego, pci i wieku zmarych. Okrelenia pci bez
znaku (?) zostay okrelone metodami antropologicznymi.
31
27
32
Nemzeti Mzeum gdy zaklasyfikowali brzow puszk z Kiskrs-Alscele28 (tabl. 2F) jako
Pyxis. Ten rodzaj naczynia by uywany przez staroytnych Grekw, a nastpnie
zaadaptowany przez Rzymian. Pixides wykonywano z rnych materiaw, najczciej z
brzu, gliny i drewna, drosze produkowano ze srebra, zota, szka (ryc. 5), a nawet z koci
soniowej. Pixides osigay niewielkie rozmiary, suyy do przechowywanie rnych
substancji (np.: kosmetykw, lekw, skadnikw magicznych, miodu) i przyborw
toaletowych. Z czasw Augusta znane s przykady wykorzystywania srebrnych pyksisw ze
szklanym wntrzem jako kaamarzy (por. Stern 1995, 169170; Biborski & Kaczanowski
2001, 6987).
Wspomniana magiczna funkcja puzderek uwidacznia si przy interpretacji
komponentw zachowanych w rodku puzderka. Badania srebrnej puszeczki z Himlingje
wykazay, e zawieraa ona niewielk rurk srebrn z widocznymi ladami uytkowania
(wisiorek wiaderkowaty?), fragment lnianej tkaniny, plew zboow (najprawdopodobniej
pszenicy paskurki), odyg nieokrelonej roliny i jasnot bryk rozoonego materiau
organicznego z brzowym, zwierzcym wosem (Lund Hansen 1995, 154). Wykorzystywanie
rolin (kwiatw, owocw, pestek) i produktw pochodzenia zwierzcego (poroa, kw,
pazurw) jako amuletw jest zjawiskiem powszechnym wrd europejskich barbarzycw
(Bursche & Okulicz-Kozaryn 1999, 144; Stanek 1999, 332; Quast & Siegmann 2000,
279294). Drugim przykadem pochwku, w ktrym uchwycono zawarto puzderka jest
znalezisko z Skovgrde. W brzowym Amulettdose odnotowano mae fragmenty metalu i
srebra oraz ladowe iloci rozoonej materii organicznej (drewno ?). Najciekawszym
28
Zobacz nr kat. 6.
33
Ryc. 6. Kolie paciorkw zakoczone ozdobnymi amuletami z cmentarzyska Skovgrde (Ethelberg 200, ryc. 78, 87, 94, 98)
Termin amulet pochodzi od aciskiego sowa amuletum, amuleti, ktre oznacza rodek obronny (BeilkeVoigt 1998, 10). Amulety zwane take talizmanami w staroytnoci uywano do ochrony przed zym okiem.
30
Zawarto woreczka: kilka bursztynowych paciorkw tarczowatych oprawionych w brzowe piercienie
(Beckmann 16) wisiory opasane z muszlami i pestkami, pazur niedwiedzia oprawiony w brz, zestaw szklanych
paciorkw.
31
Zawarto woreczka: brzowy piercie (Beckamnn 16) i bursztynowy pacior.
32
Grb 150 pochodzi z IV fazy cmentarzyska (C1bC2a), a grb 174 jest datowany na ostatni V faz (C2b) jego
uytkowania.
34
33
zobacz nr kat. 7
35
zabytkw
pochodzi
ziem
oraz
Alzacji
(Roth
1976,
111112).
Zostay
wyrnione,
podobnie
jak
wykonania
ornamentyki,
ktrym
kapsuka
zamieniaa
si
magiczn
grzechotk
funkcjach
133).
Wyej
wspomniane
badania
przedstawie
bulli
na
posgach,
Ryc. 8. Bulla
(wedug Smith 1854, 215)
Lary byy to bstwa opiekucze czczone w staroytnym Rzymie jako dobre demony. Sprawoway opiek
nad pojedynczymi domami jak i rozdroami - Lares compilates - gdzie budowano im kapliczki (Kumaniecki
1975, 313, 321). Wyobraano je pod postaci modych ludzi w krtkich szatach, trzymajcych w jednej rce rg
obfitoci (przypominajcy ryton). Wedug mitologii rzymskiej ich matk bya nimfa Lala, a ojcem posaniec
bogw Merkury (Krawczuk 1984, 208, 227).
38
tereny odpowiadajce dzisiejszej Toskanii oraz Lacjum35. W Etrurii bulla stanowia przede
wszystkim cz stroju krla, nastpnie rozpowszechnia si i bya noszona przez zamonych
mieszkacw bez rozgraniczenia na wiek czy pe (Bullinger 1976, 109110). Wykonane z
wielk starannoci zote bulle s powiadczone w materiale archeologicznym ju od VII
wieku przed Chrystusem. S znajdywane w grobach etruskich, co potwierdzaj przekazy o
pochodzeniu bulli z tego krgu kulturowego. To samo dotyczy przedstawie na etruskich
rzebach i statuetkach.
Dziki przedstawieniom bulli w etruskiej ikonografii moemy wyodrbni najczciej
wystpujc ich form. Jest to okrgy medalion o rednicy ok. 46 cm, u gry ktrego jest
przymocowane szerokie uszko, czsto zdobione ornamentem. Suy ono zarwno jako zawias
zamykajcy dwie czci kapsuki jak i przewleczka na acuszek. Na licznych
przestawieniach sztuki etruskiej widzimy dwa rodzaje morfologiczne: zdobione reliefem lub
cakowicie pozbawione ornamentu. Na zdobionych egzemplarzach czsto wystpuj sceny
mitologiczne naniesione na ich przedni stron. Inne formy bulli, ktre w niewielkim stopniu
odbiegay od typu przewodniego, przybieray ksztat kropli albo odzia. Na tego
rodzaju bullach rwnie wystpuje ornament, cho skromniejszy, ograniczajcy si do
motyww rolinnych, rzadko wystpuj skomplikowane elementy figuralne (Goethe 1986,
139143).
Nie moemy jednoznacznie stwierdzi czy bulle etruskie byy pomylane jako amulet
lub pojemnik na niego. Wiadomym jest jednak, e ich walory wizualne oraz przedstawienia
na rzebach wskazuj na funkcj ozdobn, pomylan jako cze naszyjnika. Na jednym
acuszku mogo by zawieszonych kilka bulli, co najprawdopodobniej podkrelao status
spoeczny (Goette 1986, ryc. 5, 7).
Naley zauway, e aden z autorw staroytnych nic nie wspomina na temat
noszenia przez etruskich chopcw medalionikw w ksztacie baki. W tym kontekcie
bardzo interesujco wygldaj trzy rzeby nagich chopcw znalezionych na terenie
zamieszkaym przez Etruskw. Wszystkie posiadaj inskrypcje dedykowan bstwom, a na
ich szyjach znajduje si medalik interpretowany jako bulla. Pytanie dlaczego wanie nadzy
chopcy byli dedykowani bogom musi pozosta otwarte (Palmer 1989, 46).
Najciekawszym i najlepiej zachowanym jest, w caoci wykonany z brzu, posg
pochodzcy z Tarquinii. Przedstawia prawdopodobnie siedzcego (moe kucajcego) chopca
z wyrytym napisem wotywnym dla boga Sylwana. Niestety, inskrypcja jest niekompletna,
35
Wicej na temat historii i pochodzenia Etruskw w Historii Rzymu A. Zikowskiego (2008, 2427).
39
Autor ogranicza si jedynie do kilku przykadw. Wicej na temat zwyczajw przejmowanych przez Rzymian
od Etruskw w Palmer 1998, 1316.
40
udowodni swoj msko (Pliniusz Historia Naturalna 33.10; Francese 2007, 22-23). W tym
kontekcie widzimy bull jako alegori odwagi i poszanowania, moemy rwnie
wnioskowa, e by to pewnego rodzaju atrybut, ktry symbolizowa akt przejcia. Od tej
pory wszyscy synowie ekwitw (z aciny equites) nosili ten medalik jako element
wyrniajcy ich spord innych synw obywateli rzymskich. Ekwici naleeli do najwyszej
klasy spoecznej w czasach pierwszych krlw i na pocztku Republiki.
37
41
Ryc. 10. A- Popiersie chopca, Muzeum Narodowe w Rzymie, B- Popiersie chopca z Petworth, prywatna
kolekcja, C- Relief z sarkofagu, Muzeum Chiaramonti w Watykanie (Goethe 1986, ryc. 9, 1314)
Toga Contabulata wspczesne okrelenie na tog uywan w staroytnym Cesarstwie Rzymskim od koca
II wieku, a jej najwiksza popularno jest datowana na III IV wiek. Nazwa zostaa zaczerpnita i
zaadaptowana z dziea rzymskiego pisarza Apulejusza pt. Metamorfozy (Cleland, Davies, Llewellyn-Jones
2007, 195-197).
39
W tym kontekcie ludzi o wysokim statucie spoecznym.
40
S to insygnia oznaczajce status obywatela rzymskiego oraz przynaleno do szlachetnej grupy spoecznej.
42
43
44
Ryc. 11. Otarz powicony Larom, Muzeum Kapitoliskie (Goethe 1986, ryc. 4)
46
Toga preteksta bya rwnie noszona przez wysokich urzdnikw pastwowych i speniaa podobna funkcj
jak u dzieci czyli ochrony. Toga bya koloru biaego z purpurowym pasem, obywatel noszc tak tog dawa
do zrozumienia, e jest osob wysoko stajc na szczeblach drabiny spoecznej, a niezgodne z prawem dziaania
na jego osob zostan szybko rozwizane.
45
4. Podsumowanie
Pierwsze puzderka z terenw europejskiego Barbaricum datowane s na pocztek
pnego okresu wpyww rzymskich. Najstarsze pewnie datowane okazy znaleziono w
zespoach grobowych z interregionalnej fazy C1b na terenie Zelandii i pnocnej Polski, gdzie
47
Toga virilis bya pewnego rodzaju symbolem i oznak przejcia w dojrzay okres w ycia kadego modego
obywatela rzymskiego. Bya to zwyka, cho elegancka biaa toga (Smith 1853 11361137).
46
47
5. Katalog
5.1 Wstp do katalogu
48
Ten zabieg jest zastosowany do wszystkich punktw karty katalogowej. W wielu przypadkach, gdy brak jest
jakichkolwiek informacji opuszczany jest cay podpunkt.
48
IV. Zawarto puzderka: opisana wycznie gdy zawarto zostaa poddana specjalistycznym
badaniom lub autor publikacji na podstawie kontekstu grobowego i zaobserwowanych
przesanek przedstawia logiczne hipotezy.
V. Inwentarz grobowy: wykaz wszystkich zabytkw lub ich fragmentw/pozostaoci, ktre
odnaleziono w kontekcie grobowym.
VI. Analiza antropologiczna: umieszczona za autorami publikacji.
VII. Chronologia: datowanie znalezisk ustalono w oparciu o inwentarz grobowy, przede
wszystkim brano pod uwag obecno zabytkw charakterystycznych dla danych kultur i ich
okres wystpowania. Punkt VII ma swoje rozwinicie w rozdziale na temat chronologii. W
przypadku gdy wyposaenie grobowe nie pozwalao na ustalenie przedziaw czasowych,
jeli bya taka moliwo, zostao podane datowanie autora publikacji.
VIII. Uwagi: w tym podpunkcie s zawarte wszystkie dodatkowe informacje, niecisoci
oraz kwestie niejasne (takie jak: aktualne miejsce przechowywania artefaktu, kontekst
znalezienia, interpretacje innych autorw etc.) dotyczce znalezisk puzderek, opatrzone
krtkim komentarzem.
Literatura: przytaczam wszystkie pozycje bibliograficzne wykorzystane przy opisie karty
katalogowej.
49
III. Puzderko (tabl. 2C, D): brzowe, ksztat cylindryczny, zamykane za pomoc pokrywki
nakadanej na puszk. Korpus puzderka zdobiony jest dwoma wytaczanymi (trybowanymi)
pasmami ornamentacyjnymi oddzielonymi od siebie poziomymi, wypukymi listwami
(eberkowania). W pierwszym pamie od dou znajduj si: odwrcone litery S wraz z
koncentrycznymi okrgami z guzkiem w rodku, w kolejnym polu, ezki zakoczone maymi
guzkami. Boczna cz pokrywki zdobiona jest wypuncowanymi odwrconymi literami S.
Przy krawdzi pokrywki znajduj si ptelka, przez ktr przewleczony zosta drucik
(najprawdopodobniej pozostao jednego z ogniwek acuszka), podobna ptelka i fragment
drucika poniej na tamie bocznej (w miejscu, gdzie dochodzia tama boczna pokrywki).
Fragment puszki, na ktrym umocowana bya ptelka, jak rwnie dno, nie byy
ornamentowane.
Wymiary: h 3,5 cm, 3,5 cm.
VIII. Uwagi: die kleine Dose der Abb. 191i zur Aufnahme von Salbe. Diese kleinen
Bronzebchsen sind bisher nur in Masuren gefunden worden puzderko przez Gaertego
zostao zaliczone do przedmiotw toaletowych (puszka na ma). Zabytek w czasie II wojny
wiatowej zagin, w czasie wykopalisk prowadzonych w latach 19992003 zostaa
odnaleziona cze pokrywki puzderka oraz tama boczna na terenie poniemieckiego fortu na
obrzeach Kaliningradu (patrz Rozdzia 1).
IX. Literatura: Peiser 1921, 114-120, ryc. 1; Gaerte 1929, 240, ryc. 191i.
50
51
takie samo jak pierwsze. Ukad zdobniczy mona przedstawi za pomoc prostego wzoru
ABBA.
VIII. Uwagi: wiadomoci na temat tego puzderka uzyskaem dziki uprzejmoci M.
Mileszczyk, ktra zrobia zdjcia w Wgierskim Narodowym Muzeum w Budapeszcie.
Niestety do tej pory nie dostaem odpowiedzi od kierownictwa Muzeum czy ten zabytek
zosta opublikowany. Analiza na tym etapie bada jest niemal cakowicie zablokowana.
Puzderko okrelono jako Pyxis.
52
53
paciorkw szklanych (w tym: 8 paciorkw gr. I T-M, jeden gr. II T-M, 12 gr. IV T-M, 14
paciorkw T-M 84b, 2 paciorki T-M 95b, 7 paciorkw T-M 135, paciorek z przezroczystego,
ciemno czerwonego szka z tym wzorek T-M?) i bursztynowych (6 paciorkw T-M 429, 6
paciorkw T-M 430, 4 paciorki semkowate LV gr. T-M); d-ksztatna sprzczka elazna ML
D1; fragmenty brzowego piercionka; trjwarstwowy grzebie rogowy z elaznymi nitami;
naczynie terra sigillata; naczynie terra nigra; 4 naczynia gliniane.
VI. Analiza antropologiczna: dziewczynka w wieku juvenis (1416 lat)
VII. Chronologia: faza C2
VIII. Uwagi: grb zosta powanie uszkodzony przez pug, kontekst znalezisk jest zaburzony.
IX. Literatura: Schach-Drges 1981, 615-622, ryc. 27; Bursche & Chowaniec 2001, 4244.
54
55
56
57
58
okadzin oraz 5 brzowych nitw pierwotnie spajajcych grzebie Thomas I; gliniany przlik
dwustokowy; gliniane naczynie miniaturowe RW XVIIA.
VI. Analiza antropologiczna: maturus
VII. Chronologia: C2 (C2b)
IX. Literatura: Okulicz-Kozaryn & Natuniewicz-Sekua, niepublikowane, udostpnione dziki
uprzejmoci prof. Jerzego Okulicza-Kozaryna.
VIII. Uwagi: przez Beckamnna artefakt zosta zaliczony do gr. 4 wisiorkw kapsukowatych,
niestety autor nie zostawi penej bibliografii.
IX. Literatura: Beckmann 1973, 18.
7. Bibliografia
7.1 Pisane rda antyczne
Juwenal
Saturae V
Pliniusz (Starszy)
Naturalis historia
Plutarch
Theseus. Romulus.
Marcellu Empiricus
60
De medicamentis
Dostpna w Internecie:
http://www.archive.org/stream/demedicamentisli00marcuoft#page/n5/m
ode/2up [dostp: 11-05-2010]
7.3 Literatura
Andersson, K.
1993a
Romartida Guldsmide i Norden I, Katalog, Aun 17, Uppsala.
1993b
Romartida Guldsmide i Norden II, Fingerringar, Uppsala.
1995
Romartida Guldsmide i Norden III, vriga smycken teknisk analys och
verstadsgrupper, Aun 21, Uppsala.
Andrzejowski, J.
1991
Okucia rogw do picia z modszego okresu przedrzymskiego i okresu wpyww
rzymskich w Europie rodkowej i Pnocnej (Prba klasyfikacji i analizy
chronologiczno-terytorialnej),
[w:]
Materiay
Staroytne
i
Wczesnoredniowieczne, tom VI, Warszawa, 7120.
Andrzejowski, J. & Bursche, A.
1987
Archeologia biblioteczna. Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Kronie
stanowisko 1 i w wielbarku, woj. elblskie, [w:] A. Pawowski (red.), Badania
archeologiczne w woj. elblskim w latach 1980-1983, Malbork (Gdask),
233277.
Beckmann, B.
1973
Zu den kaiserzeitlichen Kapselanhngern in der Germania libera, [w:]
Festschrift fr Otto Kleemann zum 60. Geburtstag am 10.2.1971, Bonner
Hefte zur Vorgeschichte 4, Bonn, 1320.
Beckmann, Ch.
1969
Metallfingerringe der rmischen Kaiserzeitim freien Germanien. Saalburg
Jahrbuch 26, 5-106.
61
Beckmann, J.
1966
Studien ber Metallnadeln der rmischen Kaiserziet im freien Germanien. Eine
Untersuchung ihrer Formen, Zeitstellung und Verbreitung, Saalburg
Jahrbuch 23, 7-100.
Beilke-Voigt, I.
1994
Die Sitte der Miniaturgertebeigabe bei den Germanen der spten Kaiserzeit,
[w:] Berichte und Mitteilungen zur Urgeschichte, Frhgeschichte und
Mittelalterarchologie, OFFA 51, 101142.
1998
Frhgeschichtliche Miniaturobjekte mit Amulettcharakter zwischen Britischen
Inseln und Schwarzen Meer, Universittsforschungen zur Prhistorischen
Archologie 51, Schrifen zur Archologie der germanischen und slawischen
Frhgeschichte 3, Bonn.
Bezzenberger, A.
1909
Grberfelder bei Abbau Thierberg, Kr. Ostrerode, Sitzugsberichte der
Altertumsgesellschaft Prussia XXIII, 19001904, Knigsberg, 70104.
Biborski, M. & Kaczanowski, P.
2001
Neue rmische Importe aus dem Gebiet Polens. Pyxidi aus Ldyczek, Kr. Pia,
[w:] J. Kolendo, A. Bursche (red.), Neue Funde rmischer Importe aus Polen
II, Warszawa, 69 - 88.
Bitner-Wrblewska, A.
2008
Archeologiczne ksigi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum = Die
archologischen Inventarbcher aus dem ehemaligen Prussia-Museum =
Arheologiceskie inventarnye knigi byvsego muze Prussi, Aestiorum
Hereditas 1, Olsztyn, 4666.
Bitner-Wrblewska, A. & Karczewska, M.
2007
Grb 171a z cmentarzyska w Paprotkach Kolonii, stan. 1, [w:] A. BitnerWrblewska (red.) Kultura bogaczewska w 20 lat pniej. Materiay z
konferencji, Warszawa, 26-27 marca 2003, Seminarium batyjskie, tom I,
Warszawa, 339352.
Blume, E.
1915
Brandt, J.
1960
Die germanischen Stmme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur
rmischen Kaiserzeit, t. 2: Material, Mannus-Bibliothek 14, Wrzburg.
Broholm, H. C.
1930
Broskov Fundet. En Gravplads fra Folkevandringstiden, Fra Nationalmuseets
Arbejdsmark, Kbenhavn.
Bullinger, H.
62
1976
Die
Miniaturenkette
von
Szilgysomly
(Simleul
Silvaniei),
Universittsforschungen zur Prhistorischen Archologie 22, Bonn.
Miniaturgerte, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 20, Berlin.
Fnf Miniaturen, [w:] B. Hrdh (red.), Fler fynd i centrum : materialstudier i
och kring Uppkra, Acta Archaeologica Lundensia 8/45, Uppkrastudier 9,
165171.
Cieliski, A.
2009
Artefacts from the cemetery at Kong Svends Park with Southern Baltic
connections, [w:] L. Boye, U. Lund Hansen (red.), Wealth and Prestige. An
Analysis of Rich Graves from Late Roman Iron Age on Eastern Zealand,
Denmark, Studier i Astronomi Nyere Tid Arkologi II, Kroppedal, 193211.
Cieliski, A. & Kasprzak, A.
2006
Cmentarzysko w Nowym owiczu w wietle najnowszych bada, [w:] W.
Nowakowski (red.), Goci i ich ssiedzi na Pomorzu. Materiay z konferencji
Goci na Pomorzu rodkowym, Koszalin 28-29 padziernika 2005, Koszaliskie
Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica, t. II, Koszalin.
Cleland, L. & Davies, G. & Llewellyn-Jones, L.
2007
Greek and Roman dress from A to Z, New York.
Chowaniec, R.
2002
Zagadkowe amulety, Archeologia ywa 4 (23), 3638.
Eggers, H. J.
1938
Ein kaiserzeitliches Skelettgrab von Stuchow, Kr. Kammin, Beiheft zum
Erwerbungs- und Forschungsbericht 1938, Monatsbltter der Gesellschaft fr
pommersche Geschichte und Altertumskunde 52, 1719.
63
1951
Gaul, J.
1983
Godowski, K.
1970
The Chronology of the Late Roman Period and Early Migration Periods in
Central Europe, Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego 217, Prace
archeologiczne zeszyt 11, Krakw.
1974
Chronologia okresu pnorzymskiego I wczesnego okresu wdrwek ludw w
Polsce pnocno-wschodniej, Rocznik Biaostocki XII, 9109.
1978
Opatw, woj. Czstochowa (Ein Grberfeld der jngeren Kaiserzeitl,
Recherches Archologiques de 1977, Krakw, 24-33.
Goette, H. R.
64
1986
1990
Grabarczyk, T.
1983
Metalowe rzemioso artystyczne na Pomorzu w okresie rzymskim, Prace
Komisji Archeologicznej 9, Wrocaw.
Hubbell, H. M.
1973
Studies in Latin language and literature, [w:] Yale classical studies, 23,
Cambridge University.
Hollack, E. & Peiser, F. E.
1904
Das Grberfeld von Moythienen, Knigsberg.
Jaczynowska, M.
1995
Dzieje Imperium Romanum, Warszawa
Jankuhn, H.
1981
Bulla, [w:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, 110111, BerlinNew York
Juga-Szymaska, J.
2007
Archiwalia archeologiczne dotyczce kultury bogaczewskiej, [w:] A. BitnerWrblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat pniej. Materiay z
konferencji, Warszawa, 2627 marca 2003, 121129, Warszawa.
Kaczanowski, P.
1987
Drochlin ciaopalne cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu
wpyww rzymskich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego
DCCCXXVIII = Prace Archeologiczne 40, Krakw.
Kasprzycka, M. & Stasielowicz, G.
2008
Das Grberfeld von Weklice (Polen), [w:] Rom und Barbaren. Europa zur Zeit
der Vlkerwanderung. 22. August bis 7. Dezember 2008 Kunst- und
Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland, Bonn, 7073.
Kaufmann, H.
1984
Das sptkaiserzeitliche Brandgrberfeld Wechmar, Kr. Gotha, Weimarer
Monographien zur Ur- und Frhgeschichte 9, Weimar.
Kleemann, O.
1939
Zwei ostgermanische Kapselanhnger aus Glogau und die Verbreitung der
Kapselanhnger, Altschlessien 8, 7685.
Kokowski, A.
1995
Grupa masomcka. Z bada nad przemianami kultury Gotw w modszym
okresie rzymskim, Lublin.
65
1997
Korpanty, J.
2007
May sownik acisko-polski, Warszawa
Krner, G.
1939
Kotula, T.
1986
Septymiusz Sewerus, Wrocaw
Krawczuk, A.
1984
Mitologia staroytnej Italii, Warszawa.
Krawczyk , A. (red.)
2005
Rozwj i upadek Imperium Romanum, Wielka Historia wiata 3, 191445,
Warszawa.
Kumaniecki, K.
1975
Historia kultury staroytnej Grecji i Rzymu, Warszawa.
Kunkel, O.
1931
Lund Hansen, U.
1987
Rmischer Import im Norden. Warenautausch zwischen dem Rmischen Reich
und dem freien Germanien, Nordiske Fortidsminder, Serie B 10, Kbenhavn.
1988
Handelszentren der rmischen Kaiserzeit und Vlkerwanderungszeit in
Dnemark, [w:] B Hrdh et al. (red.), Trade and Exchange in Prehistory:
Studies in Honour of Berta Stjernquist, Acta Archaeologica Lundensia ser. 8
nr. 16, 155166.
2001
Gold Rings Symbols of Sex and Rank. Necklaces and bracelets in
Scandinavia and Continental Europe from the Late Roman and Migration
periods, [w:] M. Magnus (red.), Roman Gold and the Development of the Early
Germanic Kingdoms. Aspects of technical, socio-political and socioeconomic,
artistic and intellectual development, A.D. 1550. Symposium in Stockholm
1416 November 1997. Konferenser 51. Stockholm, 157187
Lund Hansen, U. et alli
1995
Himlingje-Seeland-Europa. Ein Grberfeld der jngeren rmischen
Kaiserzeit auf Seeland, seine Bedeutung und internationalen Beziehungen,
Nordiske Fortidsminder, Serie B 13, Kbenhavn.
Machajeski, H.
1992
Z bada nad chronologi dbczyskiej grupy kulturowej w dorzeczu Parsty,
Pozna.
2006
Pomorze rodkowe w okresie rzymskim i we wczesnej fazie okresu wdrwek
ludw, [w:] W. Nowakowski (red.), Goci i ich ssiedzi na Pomorzu. Materiay
66
Okulicz-Kozaryn, J.
1991
Das
Grberfeld
von
Weklice
zur
Besiedlungsgeschichte
des
Weichseldeltaraums in der rmischen Kaiserzeit, Archeologia XL, 1989,
115127.
1992
Centrum kulturowe z pierwszych wiekw naszej ery u ujcia Wisy, Barbaricum
2, Warszawa, 137155.
Quast, D. & Siegmann, M.
2000
Amulett? Heilmittel? Schmuck? Unauffllige Funde aus Oberflacht,
Archologisches Korrespondenzblatt. Urgeschichte, Rmerzeit, Frhmittelalter
Mainz, 30, 2, 279294
Palmer, R. E. A.
1998
Bullae Insignia Ingenuitatis, [w:] American Journal of Ancient History 14,
1989, 169.
1996
Locket Gold, Lizard Green, [w:] J. F. Hall Etruscan, Italy: Etruscan influences
on the civilizations of Italy from antiquity to the modern era, Brigham.
Petersen, H.
1890
Gravpladsen fra den ldre jernalder paa Nordrup Mark ved Ringsted,
Nordiske Fortidsminer 1, 1903, Kjbenhavn.
Petersen, E.
1936
Fragen der germanischen Besiedlung im Raume zwischen Oder und Weichsel
in der Vlkerwanderungszeit, Mannus 28, 1965.
67
Raddatz, K.
1996
Der Alte See bei Butzke, ein Opferplatz urgeschichtlicher Zeit im stlichen
Pommrn, Jahrbuch des Rmisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz
41/1, 1994, 231295.
Rocchetti, L.
1958
Buelna, [w:] R.B. Bandinelli (ed.), Enciclopedia dellArte Antica, Classica e
Orientale, 1958-1961, Roma.
Roth, H.
1976
Sadurska, A.
1980
Archeologia staroytnego Rzymu, Okres cesarstwa, tom 2, Warszawa.
Stjernquist, B.
1955
Simris on Cultural Connections of Scania in the Roman Iron Age, Acta
Archaeologica Lundensia, Serie 4, Lund.
Seipel, W. (red.)
1999
Barbarenschmuck und Rmergold: der Schatz von Szilgysomly: eine
Ausstellung des Kunsthistorischen Museums Wien und des Magyar Nemzeti
Mzeum Budapest: Kunsthistorisches Museum Wien, 2. Mrz bis 2. Mai 1999,
Wien.
Sellevold, B. J. (red.)
1984
Iron Age Man in Denmark, Prehistoric Man in Denmark III, Nordiske
Fortidsminder, Serie B 8, Kbenhavn.
Schach-Drges, H.
1981
Frhalamannische Funde von Lauffen am Neckar, Festschrift fr Hartwig
Zrn, Funberichte aus Baden-Wrttemberg 6, Stuttgard, 615622.
Schellhas, Uwe
1994
Amulettkapsel und Brustschmuck Neue Beobachtungen zur rheinhessischen
Frauenkleidung des 7. Jahrhunderts, Mainzer archologische Zeitschrift,
Band 1, 73155, Mainz.
Schulze, M.
1977
Die spatkaiserzeitlichen Armbrustfibeln mit festem Nadelhalter: (Gruppe
Almgren VI, 2), Antiquitas Reihe 3, Abhandlungen zur Vor- und
Fruhgeschichte, zur klassischen und provinzial-romischen Archaologie und zur
Geschichte des Altertums 19, Bonn.
Stanek, K.
1999
68
terenw
Polski.
Studium
Stern, E. M.
1995
Roman mold-blown glass: the first through sixth centuries (The Toledo
Museum of Art), Rome.
Teegen, W. R.
1999
Studien zu dem kaiserzeitlichen Quellopferfund von Bad Pyrmont,
Ergnzungsband zum Reallexikon der germanischen Altertumskunde, Berlin.
Tempelmann-Mczyska, M.
1985a
Die Perlen der rmischen Kaiserzeit und der frhen Phase der
Vlkerwanderungszeit im mitteleuropischen Barbaricum, RmischGermanische Forschungen 43, Mainz.
1985b
1988
Warden, P.G.
1983
Bullae, Roman Custom and Italic Tradition, [w:] Opuscula Romana, 14, Lund,
6975.
Wogiewicz, R.
1970
Napyw importw rzymskich do Europy na pnoc od rodkowego Dunaju,
Archeologia Polski 15/1, 207252.
1981
Kultura wielbarska problemy interpretacji etnicznej, [w:] T. Malinowski
(red.), Problemy kultury wielbarskiej, Supsk, 79106.
1993
Ceramika kultury wielbarskiej midzy Batykiem a Morzem Czarnym, Szczecin.
Wypustek, A.
2001
Magia Antyczna, Wrocaw.
Zikowski, A.
2008
Historia Rzymu, Pozna.
69