Archeologia Niedestrukcyjna W Polnocno

INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM.
ADAMA MICKIEWICZA
ORODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO
MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE
POZNASKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE
Biskupin i co dalej?
Zdjcia lotnicze w polskiej archeologii
REDAKCJA
JACEK NOWAKOWSKI
ANDRZEJ PRINKE
WODZIMIERZ RCZKOWSKI
POZNA 2005
ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, Wodzimierz Rczkowski (eds), Biskupin i co

dalej? Zdjcia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in
Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, Orodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego,
Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaskie Towarzystwo Prehistoryczne, Pozna 2005,
pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English summaries and captions.
These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other
European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological
resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them
available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial
photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good
basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies.
Recenzenci:
prof. dr hab. Bogusaw Gediga
prof. dr hab. Sawomir Kadrow
Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, Wodzimierz Rczkowski 2005

Copyright by Authors
Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewdzkiego Konserwatora

Zabytkw, Dziekana Wydziau Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology
Research Group oraz ze rodkw projektu European Landscapes: Past, Present and Future
(Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000.
Adjustacja streszcze i tumaczenie podpisw: Joanna Haracz-Lewandowska

Skad i amanie: ad rem, Pozna Jacek Tomczak
Projekt okadki: Jolanta i Konrad Krlowie
ISBN 83-916342-2-1
Wydawca:
ul. Sowiaska 38A/6
61-664 Pozna
tel./fax +48 / 61 826 78 44
e-mail: adrem@echostar.pl
Spis treci
Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, Wodzimierz Rczkowski, Lata, lata i
interpretowa: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Cz I: Troch historii czy tylko Biskupin?

Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiskie z lotu ptaka prba podsumowania . . . . . . . . . 27
Lidia uk, Dokd prowadzisz Biskupinie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Dariusz Krasnodbski, Pamitkowy album z polskimi zdjciami lotniczymi z lat 1923-1929 . . . . 71
Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: prba interpretacji
zdj lotniczych z Kotliny Torusko-Bydgoskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Cz II: Zdjcia lotnicze i technologia

Sawomir Krlewicz, Charakterystyka wybranych cech wspczesnych rednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Jerzy Miadun, Wymiar fraktalny zobrazowa teledetekcyjnych krajobrazu
ekologicznego, poddanego antropopresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Jerzy Miadun, Wstpna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie
rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym . . . . . . . . . . . . . 117
Cz III: Problemy z interpretacj

Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwizania, czyli o tym, kto powinien
interpretowa zdjcia lotnicze sw kilka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako to dla
archeologicznej interpretacji zdj lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Krzysztof Maciejewski, Wrenie z fusw? Dylematy fotografujcego obiekty archeologiczne . . 157
Cz IV: Archiwizacja i udostpnianie zdj lotniczych w archeologii

Wiesaw Stpie, Karta obserwacji terenu z gry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych
o zdjciach lotniczych dla potrzeb archeologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego
rekonesansu lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Jerzy Miadun, Izabela Mirkowska, Wodzimierz Rczkowski,
Wczesnoredniowieczne zaoenia obronne w Polsce pnocno-wschodniej:
projekt systemu informacji archeologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Cz V: Zdjcia lotnicze w praktyce konserwatorskiej

Zbigniew Kobyliski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach,
Archeologia niedestrukcyjna w pnocno-wschodniej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Piotr Grny, Magorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki,
Weryfikacja terenowa zdj lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi chemiskiej.
Pierwsze dowiadczenia, moliwoci, perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Andrzej Prinke, Wodzimierz Rczkowski, Bogdan Walkiewicz,
Archeologiczny zwiad lotniczy wzdu trasy planowanej autostrady A2
w granicach dawnego woj. poznaskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym

na przykadzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie
zniszcze na stanowiskach archeologicznych w Iraku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Cz VI: Od zdj lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych bada:

dorobek i perspektywy
Andrzej M. Wyrwa, Zdjcia lotnicze w ekneskim kompleksie osadniczym oraz
ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Krzysztof Maciejewski, Wodzimierz Rczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko:
wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002 . . . . . 283
Barbara Stolpiak, Wodzimierz Rczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku,
woj. zachodniopomorskie a zdjcia lotnicze oczekiwania i moliwoci . . . . . . . . . . . . . . . 297
Kazimierz Grawski, Zdjcia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej
Muzeum w Brodnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Dariusz Krasnodbski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry,
przeprowadzona w 1999 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Krzysztof Wieczorek, Wida, nie wida czy pilot moe zosta archeologiem? . . . . . . . . . . . . 321
Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zalegoci nie do odrobienia?
Przyczynek do przydatnoci zdj lotniczych w badaniach terenowych
na przykadzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoredniowiecznego
osadnictwa obronnego na terenie miasta Czuchowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Miosz Giersz, Maciej Somczyski, Mariusz Zikowski, Archeologia lotnicza
w polskich badaniach archeologicznych w Andach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Violetta Julkowska, Wodzimierz Rczkowski, Zobaczmy przeszo! Zdjcia lotnicze
w dydaktyce historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Cz VII: Zdjcia lotnicze i krajobraz kulturowy

Wiesaw Stpie, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? . . . . . . . . . . . . . . 379
Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze
korelacji wynikw bada powierzchniowych i rozpoznania lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Cz VIII: Jak si to robi w Europie?

Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myli na przyszo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Rog Palmer, Dlaczego niezbdna jest interpretacja zdj lotniczych i wykonywanie map? . . . . . 407
Ralf Schwarz, Gnter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii bada . . . . . . . . 413
Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w kocu XX wieku:
integracja studiw nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna . . . . . . . . . . . 449
Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na Sowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie . . . . . . . . . 489
Juris Urta-ns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
Indeks nazw osobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Lista adresowa autorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
10
Zbigniew Kobyliski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach
Archeologia niedestrukcyjna w pnocno-wschodniej Polsce
1. Rozpoznawanie zasobw dziedzictwa archeologicznego podstawowym zadaniem archeologii

Jednym z najwaniejszych zada sub ochrony zabytkw w kadym kraju jest prowadzenie
ewidencji zasobw zabytkowych1. Jest to szczeglnie istotne w odniesieniu do zasobw dziedzictwa archeologicznego, ktrych ochrona napotyka na trudnoci wynikajce z ich ukrytego zazwyczaj pod powierzchni ziemi charakteru. Nie jest bowiem moliwe objcie adn przewidzian
prawem form ochrony tych stanowisk archeologicznych, ktre nie zostay odkryte, ktrych granic nie ustalono i ktrych wartoci zabytkowych nie mona ustali i unaoczni. Std te wiele
normatywnych dokumentw midzynarodowych, dotyczcych ochrony zabytkw archeologicznych kadzie szczeglny nacisk wanie na rozpoznanie ich zasobw. Jak stwierdza np. Midzynarodowa Karta Ochrony i Zarzdzania Dziedzictwem Archeologicznym przyjta przez ICOMOS
w 1990 roku (tzw. Karta Lozaska):
Ochrona dziedzictwa archeologicznego powinna opiera si na najpeniejszym moliwym poznaniu jego przestrzennego zasigu i charakteru. Tak wic podstawowym instrumentem przy
formuowaniu strategii ochrony dziedzictwa archeologicznego jest oglne rozpoznanie zasobw archeologicznych. W konsekwencji, rozpoznanie archeologiczne powinno by podstawowym obowizkiem w ochronie i zarzdzaniu dziedzictwem archeologicznym [Kobyliski
1998: 116].
Rozpoznanie i ewidencja zasobw s przeto pierwszym, najwaniejszym krokiem w procesie,
czy raczej cyklu, zarzdzania dziedzictwem archeologicznym (por. Kobyliski 2001: 183, ryc. 35;
Willems 1998: 211, ryc. 1).
Rozpoznanie zasobw jest jednak w przypadku dziedzictwa archeologicznego zadaniem znacznie trudniejszym ni ta sama czynno w odniesieniu do obiektw dziedzictwa architektonicznego ze wzgldu na fakt ukrycia wikszoci stanowisk i obiektw archeologicznych pod ziemi lub
wod. W tym sensie rozpoznawanie zasobw dziedzictwa archeologicznego przypomina moe raczej rozpoznawanie zasobw mineralnych, chocia rnice midzy nimi s oczywiste i metody rozpoznawcze stosowane w geologii nie mog by w sposb bezporedni zastosowane przy rozpoznawaniu zasobw dziedzictwa archeologicznego. Podstawow rnic jest fakt, e ze wzgldu na
antropogeniczny charakter zasobw archeologicznych, znacznie trudniej jest poddawa ich rozmieszczenie czy rozlego modelowaniu predykcyjnemu, moliwemu w przypadku zasobw mi1
W Polsce wymg taki zawiera art. 91 Ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca
2003 roku.
205
neralnych, gdzie znajc oglne prawa geologii, mona stosunkowo atwo dokonywa predykcji lokalizacji i oszacowywania parametrw na podstawie informacji pochodzcych z rozpoznania niewielkiego nawet fragmentu terytorium.
Rozpoznanie archeologiczne jest zatem dziaalnoci specyficzn dla archeologii, wymagajc
znacznego wysiku intelektualnego, organizacyjnego i finansowego, a rwnoczenie niezbdn jako wstpny warunek wszelkich dalszych dziaa na rzecz planowej, przemylanej i opartej na naukowych podstawach konserwacji dziedzictwa archeologicznego.
Archeologia rozwija w zwizku z tym, od pocztku swego istnienia, metody poszukiwa stanowisk archeologicznych, zwane metodami prospekcji. Metody te podzieli moemy oglnie, przyjmujc za kryterium podziau stopie ich ingerencji w autentyczn substancj dziedzictwa archeologicznego, na dwie grupy: metody niedestrukcyjne i metody destrukcyjne. Do grupy pierwszej
naley tzw. archeologia lotnicza, czyli poszukiwanie stanowisk archeologicznych z aparatw latajcych (samolotw, helikopterw, balonw, lotni) i fotograficzne dokumentowanie odkry, poczone z pniejsz analiz dokumentacji, nastpnie analiza zdj satelitarnych, prospekcja geofizyczna, metody geochemiczne (w tym zwaszcza analiza zawartoci fosforanw w glebie) oraz
poszukiwania powierzchniowe. Do grupy metod niedestrukcyjnych zaliczy mona take metody
predykcyjne, w przypadku ktrych lokalizacj stanowisk archeologicznych ustala si na podstawie
analizy informacji geograficznej i znajomoci ustalonych wczeniej regu powizania pomidzy
miejscem lokalizacji stanowisk archeologicznych a pewnymi cechami krajobrazu. Natomiast do
grupy destrukcyjnych metod rozpoznawania zasobw dziedzictwa archeologicznego zaliczy moemy wiercenia i wykopy sondaowe.
Midzynarodowe dokumenty normatywne, dotyczce ochrony dziedzictwa archeologicznego
zalecaj z oczywistych wzgldw korzystanie w kadej sytuacji, o ile tylko jest to moliwe, z niedestrukcyjnych, czy mwic inaczej nieinwazyjnych, metod rozpoznawania zasobw dziedzictwa.
Jak stwierdza Midzynarodowa Karta Ochrony i Zarzdzania Dziedzictwem Archeologicznym:
Konieczne jest przyjcie nadrzdnej zasady, e pozyskiwanie informacji o dziedzictwie archeologicznym nie powinno niszczy wiadectwa archeologicznego bardziej ni jest to konieczne dla
celw ochrony lub poznania naukowego. Nieniszczce techniki bada, rozpoznanie z powietrza i naziemne oraz rozpoznanie metod reprezentacyjn naley propagowa tam, gdzie jest
to tylko moliwe, w preferencji wobec penych wykopalisk [Kobyliski 1998: 116-117].
Podobnie Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona) z 1992
roku (tzw. Konwencja Maltaska) zobowizuje sygnatariuszy w artykule trzecim do tego, by w miar moliwoci stosowane byy w czasie poszukiwa archeologicznych nieszkodliwe metody bada
(Kobyliski 1998: 123). Podobny postulat wysunity zosta w odniesieniu do dziedzictwa podwodnego w Midzynarodowej Karcie Ochrony i Zarzdzania Podwodnym Dziedzictwem Kulturowym,
przyjtej przez ICOMOS w Sofii w 1996 roku. Artyku pierwszy tego dokumentu stwierdza mianowicie:
Techniki niedestrukcyjne, nieinwazyjne rozpoznanie i zbieranie prbek powinny by popierane w preferencji wobec wykopalisk [Kobyliski 1998: 173].
Zasad preferowania niedestrukcyjnych technik rozpoznania znale mona take w kodeksach
etycznych rnych profesjonalnych stowarzysze i organizacji archeologicznych. Na przykad Kodeks Norm Zawodowych Archeologicznego Instytutu Ameryki stwierdza, e
wybrane powinny zosta takie podejcia i metody, ktre wymaga bd minimalnych zniszcze rde archeologicznych [Kobyliski 1998: 205].
Charakter zasobw archeologicznych powoduje jednak, e ten podstawowy etap dziaa na
rzecz ich ochrony jest niezwykle trudny, wymaga bowiem wypracowania metod, ktre pozwoliyby ustali miejsce pooenia stanowisk archeologicznych, ich zasig przestrzenny i granice, bez
rwnoczesnego niszczenia tych stanowisk, ktre byoby sprzeczne z celami ich ochrony. Jak wia206
V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ
domo, wykopaliska, uwaane czsto za podstawow metod badawcz archeologii, s eksperymentem niepowtarzalnym, poniewa w ich wyniku autentyczna substancja zabytkowa przestaje
istnie. Szczeglnego znaczenia dla ochrony zabytkw archeologicznych nabieraj zatem w tym
wzgldzie wszelkie metody niedestrukcyjne, pozwalajce uzyska wgld w to, co znajduje si pod
powierzchni ziemi, bez rwnoczesnego jej naruszania.
Oparte na naukowych podstawach i czytelnych kryteriach zarzdzanie dziedzictwem archeologicznym wymaga rwnie dokonania oceny wartoci zasobw dziedzictwa archeologicznego
jest bowiem oczywiste, e nie wszystkie stanowiska archeologiczne mog by objte tak sam form ochrony. Na temat kryteriw oceny wartoci stanowisk archeologicznych trwa oywiona dyskusja, ktrej nie sposb w tym miejscu relacjonowa2. Za obiektywne kryterium wartoci informacyjnej uzna mona przede wszystkim stan zachowania autentycznej substancji
zabytkowej stanowiska. Metody niedestrukcyjne, zastosowane do rozpoznawania zasobw
dziedzictwa archeologicznego powinny zatem pozwala rwnie na dokonanie oceny stanu zachowania znajdujcych si pod ziemi zasobw archeologicznych i ich wartoci informacyjnej,
a wic m.in. organicznej zawartoci stanowisk archeologicznych, ich struktury przestrzennej,
charakteru stratyfikacji itp.
Zadania te w rnych krajach speniane s tradycyjnie przez rne metody. Podczas gdy w Wielkiej Brytanii, Niemczech czy Francji podstawowym sposobem pozyskiwania informacji o zasobach
archeologicznych jest zwiad lotniczy i wykonywanie fotografii z powietrza, w Holandii narzdziem
takim s przede wszystkim wiercenia, a w Skandynawii czy na preriach Stanw Zjednoczonych
Ameryki Pnocnej stosowana jest w tym celu metoda analizy zawartoci fosforanw w glebie
(prospekcja geochemiczna). W naszym kraju, jak powszechnie wiadomo, narzdziem sucym do
poszukiwania i ewidencjonowania zasobw dziedzictwa archeologicznego s przede wszystkim
poszukiwania powierzchniowe, majce tradycje jeszcze z czasw midzywojennych, a od pnych
lat 70. uznane za jedn z podstawowych form dziaalnoci terenowej archeologw, dziki stworzeniu oglnopolskiego programu zwanego Archeologicznym Zdjciem Polski. Pomimo wietnych
pocztkw w okresie midzywojennym, archeologia lotnicza a do niedawna pozostawaa w naszym kraju w znacznym stopniu nieznana, a jeli nawet bya stosowana, to traktowano j raczej
jako metod dokumentacji znanych stanowisk archeologicznych, a nie jako metod poszukiwania
stanowisk nieznanych.
2. Niedestrukcyjne metody rozpoznawania zasobw archeologicznych

2.1. Poszukiwania powierzchniowe
Poszukiwania widocznych na powierzchni ziemi ladw stanowisk archeologicznych s najstarsz i najpowszechniej stosowan form rozpoznawania zasobw dziedzictwa archeologicznego,
niezalenie od stref klimatycznych czy warunkw glebowych. Poszukiwania powierzchniowe prowadzi si np. w strefie arktycznej, np. w pnocnej Norwegii, gdzie brak jest niemal cakowicie powoki glebowej, a stanowiska archeologiczne uwidaczniaj si dziki morfologii terenu, np. w postaci zagbie na kamienistych brzegach morskich, przykrytych zazwyczaj cienk tylko warstw
darni. Podobnie w Afryce, w zupenie innych warunkach klimatycznych i glebowych prowadzi si
poszukiwania stanowisk archeologicznych przysypanych piaskiem, formujcym niewielkie wybrzuszenia nad znajdujcymi si pod powierzchni reliktami architektonicznymi. Poszukiwania powierzchniowe prowadzone s na nie uprawianych rolniczo preriach Stanw Zjednoczonych, gdzie
na powierzchni ziemi znajdowane s paleoindiaskie wytwory krzemienne. Poszukiwania takie
prowadzone s wreszcie w wikszoci krajw europejskich, przy czym na pocztku wieku rejestro2
W literaturze polskiej dyskusja ta zrelacjonowana zostaa w: Kobyliski 2001; 2002; por. te Nowakowski, Prinke, Rczkowski 1999.
ARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE
207
wano w ten sposb gwnie staroytne relikty architektoniczne, widoczne nadal w krajobrazie
strefy rdziemnomorskiej (Terrenato 1996). Do dzisiaj w niektrych regionach Europy metodyka poszukiwa powierzchniowych opiera si w duej mierze na zbieraniu informacji od miejscone- 1998). W rodkowej czci Europy, w strewej ludnoci (Domaradzki 1996; Rosengren 1998; S
fie klimatu umiarkowanego, na terenach o znacznym stopniu odlesienia i wysokim udziale
gruntw uprawianych rolniczo, poszukiwania powierzchniowe miay przede wszystkim posta rejestracji fragmentw ceramiki zabytkowej, wytworw krzemiennych i innych skadnikw stanowisk archeologicznych naruszonych ork i wydobytych na powierzchni ziemi. W Polsce ju
w okresie midzywojennym tak rejestracj znalezisk archeologicznych znajdowanych na powierzchni ziemi wczy do staych metod pozyskiwania rde archeologicznych Jzef Kostrzewski w Wielkopolsce (Konopka 1981: 29; Kaczmarek 1996: 115-116; Kurnatowska, Kurnatowski
1996: 79). Po wojnie, w 1950 roku uczony ten sformuowa program penej inwentaryzacji stanowisk archeologicznych, m.in. drog wycieczek wywiadowczych i bada powierzchniowych (Kostrzewski 1950: 19). W okresie powojennym prowadzenie bada powierzchniowych wok stanowisk badanych wykopaliskowo byo rutynowym dziaaniem przede wszystkim w Wielkopolsce
i Maopolsce (Tunia 1997); podejmowano je te w ramach przedsiwzi zmierzajcych do publikacji katalogw stanowisk i opracowania prahistorii wybranych regionw3 lub te w celu stworzenia katalogw stanowisk pewnego typu. Sporadycznie jednak tylko podejmowano dyskusj na temat metodyki bada powierzchniowych (np. Kowalczyk 1962; Kruk 1970; 1975; Hensel 1971:
460-464; Mazurowski 1974). W pocztkowym okresie poszukiwania ogniskoway si na terenach
uznawanych za najbardziej sprzyjajce osadnictwu pradziejowemu, a zwaszcza na przykrawdnych partiach wikszych ciekw wodnych. Systematyczne prace poszukiwawcze obejmujce ca
powierzchni zapocztkowa w 1965 roku Stefan Woyda w rejonie podwarszawskim (Woyda
1981). Pod koniec lat 60. zagadnienie metodyki bada powierzchniowych stao si w archeologii
polskiej na tyle istotne, e w 1968 roku zorganizowana zostaa w Poznaniu pierwsza konferencja
powicona temu zagadnieniu (Kruk 1969).
Od lat 60. stopniowo coraz wiksz popularno w archeologii polskiej zyskiwa zaczy studia
nad powizaniem midzy rodowiskiem naturalnym a osadnictwem (Lech 1998: 117-119). Zbiego si to z intensywn dziaalnoci archeologw niemieckich, zainteresowanych geograficznymi
uwarunkowaniami osadnictwa i skupionych wok periodyku Archaeologia Geographica, ukazujcego si od roku 1950 (por. Hrke 1991: 190) i lansowanymi przez to grono koncepcjami archeologicznego zdjcia terenu jako podstawy bada nad dziejami osadnictwa (Jankuhn 1983: 26-27).
Dyskusje, ktre miay miejsce w Polsce w pierwszej poowie lat 70. doprowadziy ostatecznie do
przyjcia w 1978 roku programu tworzenia zdjcia archeologicznego terenu Polski jako przedsiwzicia oglnopolskiego o randze rzdowej, realizowanego do dnia dzisiejszego pod nazw Archeologiczne Zdjcie Polski (AZP)4.
Zaoeniem programu byo sporzdzenie penej ewidencji archeologicznych dbr kultury, przy
czym podstawow form realizacji zdjcia miay by dokadne archeologiczne badania powierzchniowe, poprzedzone analiz dostpnych archiww i zbiorw (Zin 1981: 129). Przyjto wwczas obligatoryjny wzr Karty Ewidencji Stanowiska Archeologicznego (KESA), wydano rwnie instrukcje prowadzenia poszukiwa powierzchniowych i dokonywania zapisw na tej karcie. Karta
pozostawaa niezmieniona a do roku 1998, kiedy to po reformie administracyjnej kraju i w zwizku z upowszechnianiem si metod poszukiwa stanowisk archeologicznych z powietrza konieczne
stao si zaproponowanie stosownych uzupenie formularza ewidencyjnego (Jaskanis 1998).
Nie ma tu miejsca na omawianie potencjau naukowego AZP ani na dyskusj rozmaitych wysuwanych pod adresem tego przedsiwzicia zastrzee, dotyczcych np. niedostosowania karty do
3
Np. w skali regionalnej Hensel 1950-1959; Hensel, Hilczer-Kurnatowska 1972-1980; Kruk 1973; w skali
mniejszych jednostek administracyjnych Kobusiewicz 1966; 1967; Gedl, Ginter 1968; Cabalska 1970; Kobusiewicz, Tetzlaff 1971.
4
Histori prac nad zaoeniami programu odzwierciedlaj opracowania zamieszczone w: Konopka 1981.
208
specyficznych wymogw penetracji niektrych regionw (Valde-Novak 1984) czy te ponawianych

wezwa do podwyszania poziomu prowadzenia poszukiwa powierzchniowych (np. Jaskanis
1996; 1998). W tym miejscu natomiast warto rozway te problemy bada powierzchniowych, ktre dotycz ich efektywnoci poznawczej i wi si z zagadnieniami ochrony i zarzdzania dziedzictwem archeologicznym (por. te Barford, Brzeziski, Kobyliski 2000).
Podstawowym problemem teoretycznym zwizanym z wykorzystywaniem wynikw bada powierzchniowych w praktyce konserwatorskiej jest sama koncepcja stanowiska archeologicznego.
Pojcie stanowiska jest pojciem kluczowym dla caoci przedsiwzicia AZP, co znalazo wyraz
w sposobie dokumentacji wynikw poszukiwa w formie kart stanowisk i w sposobie prezentowania tych wynikw na mapie. Pojcie stanowiska definiowane jest zwykle jako ograniczony przestrzennie obszar wystpowania znalezisk archeologicznych, otoczony obszarem wolnym od takich
znalezisk (Mazurowski 1980: 19; Konopka 1984: 28-29). W rzeczywistoci jednak definicja stanowiska archeologicznego jest znacznie trudniejsza ni by to wynikao z powszechnego w archeologii stosowania tego pojcia.
Przede wszystkim, wskutek zrnicowania i zoonoci procesw depozycyjnych i podepozycyjnych, miejsce znalezienia zabytku archeologicznego na powierzchni ziemi nie musi odpowiada
miejscu jakiejkolwiek aktywnoci pradziejowej czy historycznej (por. Schiffer, Gumerman 1977:
183-184). Pojedyncze znaleziska mog odzwierciedla miejsce zgubienia wytworu w przeszoci,
odzwierciedlajc zatem raczej niekiedy trasy komunikacyjne ni miejsca zamieszkania czy produkcji. Co gorsza, moemy mie take do czynienia z materiaem przeniesionym z miejsca pierwotnej depozycji wskutek dziaania czynnikw przyrodniczych (np. erozji stokowej) albo dawnych
lub wspczesnych procesw kulturowych (wspczesna dziaalno rolnicza, wyrwnywanie powierzchni ziemi poprzez przesuwanie mas ziemi). Inny problem wynika z faktu zrnicowanej obserwowalnoci badanych obszarw, co jest typowym zjawiskiem w krajach, w ktrych rozmiary pl
s niewielkie i ssiadujce pola mog by wykorzystywane w odmienny sposb. Moe wwczas
doj do bdnej identyfikacji granic obszaru wystpowania materiau zabytkowego na powierzchni. Wreszcie koncepcja stanowisk jako izolowanych przestrzeni aktywnoci nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistych strukturach osadnictwa pradziejowego czy wczesnoredniowiecznego,
przyjmujcego czsto form cigych stref osadnictwa, np. wzdu ciekw wodnych, zwaszcza
wwczas, gdy stoki i krawdzie dolin pokryte s yznymi glebami. Takie cige osadnictwo wystpowao np. na obszarach lessowych, choby w dolinie Wisy w rejonie Krakowa, na terenie obecnej Nowej Huty, czy np. w dolinie rzeki Pfettrach koo Landshut w Dolnej Bawarii5. W takiej sytuacji kada prba podziau tej cigej strefy osadnictwa na izolowane stanowiska na podstawie
rozrzutu materiau na powierzchni bdzie prb arbitraln i niemal na pewno bdn.
Inny jeszcze problem wystpuje w zwizku z faktem, e aktywno czowieka przeszoci nie
ograniczaa si do miejsc zamieszkiwania czy miejsc skadania zmarych. Rolnictwo, zbieractwo
czy owiectwo prowadzio do wykorzystywania rozlegej strefy pooonej wok miejsca zamieszkiwania (zwanej w literaturze anglojzycznej site catchment, czyli obszarem wykorzystywanym
przez mieszkacw osady np. Kobyliski 1986). Na tym obszarze wystpowa mog rozproszone, niekiedy pojedyncze znaleziska archeologiczne na powierzchni, nie tworzce stanowisk. W archeologii anglojzycznej, zwaszcza amerykaskiej, pojawio si w latach 70. w zwizku z t obserwacj odmienne podejcie do zagadnienia relacji midzy przestrzeni a dziaalnoci czowieka,
zwane offsite lub nonsite archaeology, czyli archeologi poza stanowiskami lub archeologi bez
stanowisk (np. Thomas 1975; Foley 1981; Isaac 1981; Bintliff, Snodgrass 1988). W metodyce
AZP kade, pojedyncze nawet, znalezisko uzyskuje rang stanowiska, chocia tre historyczna
kryjca si za tym pojciem moe by zasadniczo odmienna. Pojedyncze znaleziska okrelane s
jednak zazwyczaj w archeologii mianem znalezisk lunych, a w metodyce AZP ladw osadnictwa. Mona by uzna, e lady osadnictwa rejestrowane podczas bada powierzchniowych
w ramach AZP odpowiadaj koncepcji archeologii bez stanowisk, gdyby nie fakt, e kryterium
5
Polsko-niemieckie badania pod kierunkiem B. Engelhardta i Z. Kobyliskiego w latach 1992-1999.
209
oddzielajce stanowisko od ladu osadnictwa nie jest oczywiste, bowiem jak wynika z licznych obserwacji, maa liczebno materiau zabytkowego na powierzchni moe rwnie wynika z faktu,
e znajdujce si pod ziemi stanowisko jest dobrze zachowane i w niewielkim tylko stopniu naruszone zostao ork6. Najnowsze opracowanie instruktaowe dotyczce metodyki AZP nie rozwizao problemu definicji stanowiska i odrniania stanowisk od ladw osadnictwa, ale dopucio wyrnianie stref wystpowania znalezisk co prawda jedynie w odniesieniu do znalezisk
pnoredniowiecznych i nowoytnych (Jaskanis 1998: 23).
Kwestia zrnicowanej obserwowalnoci ma kluczowe znaczenie dla moliwoci traktowania
bada powierzchniowych jako metody rozpoznawania zasobw dziedzictwa archeologicznego.
Pierwszym czynnikiem warunkujcym obserwowalno jest sposb uytkowania gruntw w skali
caego kraju. Poowa terytorium Polski to grunty uytkowane rolniczo, na ktrych obserwowalno winna by teoretycznie wysoka, o ile tylko wybrana zostanie do prospekcji waciwa pora roku. Pozostaa cz kraju umoliwia obserwacj bardzo ograniczon dotyczy to zarwno obszarw lenych (28% terytorium Polski), jak i terenw k, pastwisk i innych nieuytkw, a wreszcie
terenw zabudowanych. Na terenach lenych mona zasadniczo odkry jedynie stanowiska
o wasnej formie terenowej, a wic kurhany, grodziska czy way ziemne. Podobna sytuacja zachodzi na obszarach kowych. Szczeglnego rodzaju utrudnienia obserwowalnoci wystpuj na terenach gsto zamieszkaych, zwaszcza podmiejskich, o ogrodowej formie uytkowania wikszoci
gruntw. Tak wic przyj trzeba, e jedynie poowa terytorium kraju moe by uznana za dostpn penej obserwacji powierzchniowej. Co gorsza, rwnie w obrbie tej poowy terytorium wystpuje zrnicowanie obserwowalnoci, o czym wspominalimy wyej. Niektre rodzaje upraw uniemoliwiaj obserwacj, std za konieczne uzna naley wielokrotne badanie tego samego obszaru
w rnych porach roku (co jednak z czysto praktycznych powodw jest niezwykle rzadko praktykowane). Negatywne wyniki jednorazowych poszukiwa powierzchniowych nie mog by uznane
za dowd braku obecnoci stanowiska archeologicznego w danym miejscu. Przykady ponawianych bada tych samych obszarw wskazuj, e typowym zjawiskiem jest odkrywanie licznych nowych stanowisk, przy rwnoczesnej niemoliwoci odnalezienia pewnej czci stanowisk rejestrowanych uprzednio (Banasiewicz 1996; Bienia, kowski 1996; Czerniak 1996). Zjawisko to moe
wynika ze zmieniajcej si obserwowalnoci, ale take moe by rezultatem nasilajcej si destrukcji stanowisk w wyniku coraz gbszej orki, powodujcej cakowite rozoranie niektrych stanowisk i pojawianie si na powierzchni innych, uprzednio nienaruszonych ork (Kuna 2000: 34).
Dla waciwego zrozumienia tego zjawiska i ustalenia tempa niszczenia stanowisk ork niezbdne jest przeprowadzenie obserwacji bardziej systematycznych i szczegowych, ponawianych cyklicznie w tym samym regionie. Niestety brak ich dotd w naszym kraju. Zwraca si uwag, e badania powierzchniowe mog wykry jedynie stanowiska ju w pewnym stopniu zniszczone, przy
czym wikszo zabytkw ruchomych z takich stanowisk znajdowa si bdzie w warstwie ziemi
ornej, a materia znajdujcy si na powierzchni stanowi jedynie okoo 5-6% tego, co znajduje si
w warstwie ornej, a przy tym nie stanowi prby reprezentacyjnej zawartoci warstwy ornej (Ammerman, Feldman 1978: 737-738; Wandsnider, Camilli 1992; Steinberg 1996). Materia znajdowany na powierzchni pola ornego moe by rwnie przesunity w stosunku do swojej lokalizacji
pierwotnej, chocia niektre badania wskazuj, e przesunicia te nawet przy wielokrotnej orce
nie przekraczaj 5 m (Redman, Watson 1970: 280; Roper 1977; Broadbent 1979: 9-10; Fridrich
1993; Vencl 1995; Kuna 1998: 198).
Wszystkie powysze problemy ograniczajce obserwowalno zasobw dziedzictwa archeologicznego metod bada powierzchniowych prowadz do wnioskw niekiedy nader pesymistycz6
Z wasnych dowiadcze wymieni tu moemy przypadki osady w Wyszogrodzie nad Wis czy w Hakach na
Podlasiu, gdzie badania powierzchniowe przyniosy zaledwie kilka fragmentw ceramiki, natomiast wykopaliska wykazay obecno doskonale zachowanych obiektw osadniczych. Podobne przypadki stwierdzono w czasie bada ratowniczych na trasie gazocigu tranzytowego w woj. podlaskim; inne przykady podaje np. Matoga 1996a; tene autor poddaje te pod szczegow dyskusj pojcie ladw osadnictwa w metodyce AZP Matoga 1996b.
210
nych co do potencjau poznawczego tego rodzaju bada. W kadym razie z pewnoci zgodzi si
trzeba z opini, e badania powierzchniowe nie mog by traktowane jako metoda zapewniajca
wykrycie wszystkich, nawet rozlegych stanowisk archeologicznych, natomiast moliwym do osignicia dziki tym badaniom rezultatem jest wykrycie wszystkich waniejszych skupisk osadniczych, na ktre skada si zazwyczaj wiele zrnicowanych funkcjonalnie stanowisk (Kurnatowska, Kurnatowski 1996: 81). Rezultat ten jest jednak niewystarczajcy dla celw ewidencji
zasobw dziedzictwa archeologicznego i podejmowania decyzji co do ich konserwacji.
Jeszcze jedno zastrzeenie teoretyczne trzeba podnie w stosunku do bada powierzchniowych. Ot, badania te zaliczamy, zgodnie z powszechn opini, do metod rozpoznania nieniszczcego. Nieniszczcy charakter mona jednak tym badaniom przypisa tylko wwczas, gdy w ich
ramach nie zbiera si materiau powierzchniowego, a jedynie rejestruje jego obecno. Jeeli natomiast, tak jak to przewiduje metodyka AZP, dokonuje si zbierania materiau zabytkowego
z powierzchni, niedestrukcyjno metody staje ju pod znakiem zapytania, bowiem zbierajc
cz materiau ze stanowiska, zakca si jego integralno. Zbieranie selektywne, jedynie reprezentatywnej czci materiau znajdujcego si na powierzchni, co zaleca instrukcja AZP, zakca nie tylko stanowisko, ale take i dostarcza moe faszywych danych do dalszej analizy
i przez wielu archeologw jest stanowczo odradzane7.
Wiele wtpliwoci budzi sama metodyka prowadzenia poszukiwa w terenie, ktra moe mie
i zazwyczaj ma istotny wpyw na wyniki rozpoznania. Stefan Woyda (1981: 14-15) uwaa, e
zesp trzyosobowy jest w stanie zbada 1,5-3 km2 dziennie. Zgodnie z zaoeniami przedstawionymi przez Ryszarda Mazurowskiego (1980: 54-55) taki sam zesp trzyosobowy (zachowujcy odlegoci 50-100 m midzy osobami dokonujcymi obserwacji) w cigu 8 godzin pracy mgby zbada 4-6 km2. Szybsza penetracja w oczywisty sposb wie si z moliwoci utraty wikszej liczby
informacji, zwaszcza na temat stanowisk mniej rozlegych, ale take tych, ktre s lepiej zachowane pod ziemi i tych, ktre ze swej natury dostarczaj mniejszej liczby ruchomego materiau zabytkowego (np. wspomnianych wyej miejsc penetracji ekonomicznej, obozowisk czasowych, etc.).
Obecnie w wielu krajach postuluje si zatem prowadzenie dokadniejszej penetracji powierzchniowej, w czasie ktrej czonkowie zespou badawczego poruszaj si w odlegoci zaledwie 10 m
od siebie. Ponadto, dla uzyskania informacji o rozkadzie materiau zabytkowego na powierzchni,
prowadzi si dokumentowanie liczby zabytkw wystpujcych w obrbie mniejszych arbitralnych
jednostek pomiarowych o wielkoci 100-2500 m2. Tak metodyk bada powierzchniowych zastosowano np. podczas poszukiwa w Izraelu, w Grecji czy poudniowych Woszech (Scott 1999; Bintliff 2000; Yoon 2000); na terenie Czech stosuje si poszukiwania z zachowaniem odlegoci 20 m
midzy uczestnikami bada (Kuna 1998: 196, ryc. 2; 2000: 34). Rwnie i w naszym kraju sugerowano potrzeb zbierania materiau powierzchniowego w obrbie mniejszych jednostek czy nawet
dokonywania szczegowej planigrafii, ktra miaaby stanowi podstaw do wykrywania struktury przestrzennej drog matematycznej analizy (np. Kobyliski 1987; take Bitner-Wrblewska,
Brzozowski, Siemaszko 1996). Wydaje si jednak, e przytoczone wyej obiektywne i subiektywne
ograniczenia poznawcze metody poszukiwa powierzchniowych uniemoliwiaj traktowanie materiau pozyskanego z powierzchni jako w peni wiarygodnego pod wzgldem struktury jakociowej, ilociowej i przestrzennej.
Z punktu widzenia konserwacji dziedzictwa archeologicznego badania powierzchniowe nios ze
sob wiele powanych problemw: stae lub czasowe ograniczenie obserwowalnoci zasobw, nie
dajce gwarancji wykrycia wszystkich stanowisk archeologicznych; wykrywanie jedynie stanowisk,
ktrych proces niszczenia jest zaawansowany; niemono ustalenia stanu zachowania stanowisk
archeologicznych znajdujcych si pod ziemi (w skrajnych przypadkach cae stanowisko moe
znajdowa si ju w warstwie ziemi ornej czy nawet ju tylko wycznie na powierzchni ziemi or7
Np. Fuller, Rogge, Gregonis 1976; Morenon, Henderson, Nielsen 1976; bardzo jednoznacznie przeciwko zbieraniu zabytkw archeologicznych z powierzchni wypowiada si brytyjski Instytut Archeologw Terenowych Standard and Guidance for Archaeological Field Evaluation 1999; http://www.archaeologists.net/standards/fldeval2.html.
211
nej); niemono dokadnego ustalenia granic stanowisk archeologicznych; moliwo tworzenia

pseudostanowisk wynikajcych ze wspczesnych transformacji przestrzennych materiau powierzchniowego; brak moliwoci wiarygodnego ustalenia chronologii i funkcji stanowisk archeologicznych; zakcanie integralnoci stanowiska poprzez zbieranie (zazwyczaj selektywne) ruchomego materiau zabytkowego.
Z praktycznego punktu widzenia, dodatkowym utrudnieniem jest zwizana z t metod konieczno naruszania wasnoci prywatnej poprzez wkraczanie na prywatne grunty i niszczenie zasieww (niszczenie to zazwyczaj jest minimalne, ale im bardziej intensywne poszukiwania prowadzimy, w tym wikszym stopniu moemy negatywnie oddziaywa na wzrost rolin uprawnych).
Problem ten nie by tak istotny w czasach ustroju socjalistycznego, obecnie jednak w Polsce i w innych krajach konieczne jest respektowanie wasnoci prywatnej, gwarantowanej konstytucyjnie.
Rodzi to powane problemy praktyczne, poniewa niezmiernie trudno jest uzyska zgod wacicieli wszystkich pl na dokonanie na nich obserwacji, a obserwacja dokonana bez wiedzy i zgody
waciciela gruntu nie moe z prawnego punktu widzenia stanowi podstawy do dziaa administracyjnych, zmierzajcych do otoczenia stanowiska archeologicznego ochron. Ze wzgldu na
procedury prawno-administracyjne wielk bolczk jest rwnie niemoliwo dokadnego ustalenia granic stanowiska, co w konkretnych przypadkach moe powodowa zniszczenie czci stanowiska znajdujcej si poza granicami wykrelonymi na podstawie rozmieszczenia znalezisk na
powierzchni ziemi.
2.2. Prospekcja aerofotograficzna poszukiwanie stanowisk archeologicznych

z aparatw latajcych
Wiele problemw wicych si z badaniami powierzchniowymi jako sposobem dokonywania
rozpoznania zasobw dziedzictwa archeologicznego eliminowanych jest w przypadku poszukiwania stanowisk archeologicznych z powietrza, co wydaje si by obecnie najbardziej obiecujc metod rozpoznawania zasobw dziedzictwa archeologicznego. Dzieje si tak midzy innymi dlatego, e jak pisze Otto Braasch (1999: 41), dugoletni praktyk i propagator tej metody
leccy samolotem widzi lece w dole pola i akweny ze znacznie wikszej odlegoci i pod innym ktem ni ten, kto oglda je z ziemi czy z odzi. Podczas gdy pieszy patrzy na plamy odmiennej barwy czy kontury rysujce si na anie zboa pod bardzo paskim ktem, a pyncy
w odzi moe ledzi dno akwenu tylko w niewielkim promieniu wok swego pojazdu, z pokadu samolotu moliwy jest widok na wszystkie strony, pod prawie prostopadym ktem,
obejmujcy due powierzchnie pl i obszarw wodnych. Dziki temu dowiadczony obserwator potrafi z wysokoci z atwoci poczy w sensowne caoci szczegy, ktre dla pieszego
czy pyncego odzi musz pozosta niedostrzegalne.
T zasad O. G. S. Crawford, uwaany za ojca archeologii lotniczej zilustrowa w prosty sposb porwnaniem tego, jak skomplikowany wzr na perskim dywanie widzi kot, ktrego oczy
znajduj si nisko nad powierzchni podogi i jak wzr ten widzi czowiek8. Oznacza to, e trzeba wznie si na pewn wysoko, eby mc zidentyfikowa wzr wystpujcy na pewnej powierzchni. Na tej prostej zasadzie opiera si istota wykorzystywania obserwacji terenu z powietrza do rozpoznawania zasobw dziedzictwa archeologicznego. Pod pojciem archeologii
lotniczej rozumie si take dokumentowanie fotograficzne zauwaonych obiektw, jak rwnie
wszelkie prace zwizane z interpretacj i przetwarzaniem uzyskanej w ten sposb dokumentacji
fotograficznej. Oczywicie, informacje cenne dla archeologw mog by uzyskane rwnie w wyniku analizy zdj lotniczych wykonanych dla innych potrzeb, zarwno cywilnych, jak i militarnych, jednak sensem rozpoznania dziedzictwa archeologicznego z powietrza winna by przede
wszystkim wiadoma obserwacja.
8
Fotografie te publikowane s take w Gojda 2000: 124.
212
Nie ma tu oczywicie miejsca by omawia szczegowo przyczyny pojawiania si anomalii rolinnych i glebowych na zdjciach lotniczych w miejscach wystpowania stanowisk archeologicznych
pod powierzchni ziemi9. Ujmujc rzecz najzwilej, nieznane uprzednio stanowiska archeologiczne mog by widoczne z powietrza dziki ladom w rzebie terenu, zbyt drobnym, aby mogy
by dostrzeone z powierzchni ziemi, ujawniajcym si tylko dziki podkrelajcym rnice
w uksztatowaniu powierzchni dugim cieniom lub te dziki temu, e w czasie powodzi wierzchoki kurhanw czy grne partie zniszczonych waw wystaj ponad powierzchni otaczajcej wody
(wyrniki morfologiczne wiatocieniowe i zalewowe) oraz dziki temu, e miejsca, w ktrych
pod powierzchni ziemi znajduj si obiekty archeologiczne maj waciwoci termiczne i wilgotnociowe odmienne od terenw otaczajcych, a w zwizku z tym nastpuje w tych miejscach odmienny wzrost rolinnoci (wyrniki wegetacyjne Tabl. I: A, B), jak rwnie odmienny sposb
topnienia niegu (wyrniki niegowe i szronowe) i nasikania wod warstw ziemi. Inne stanowiska, manifestujce si na powierzchni ziemi ciemnym zabarwieniem rozoranych obiektw, mog
by spostrzeone jedynie z duej wysokoci, dajcej moliwo porwnania zabarwienia gleby na
wikszym obszarze.
Wystpowanie tych zjawisk sprawia, e z powietrza moliwe jest odkrycie wielu stanowisk archeologicznych, rwnie takich, ktre jako dobrze zachowane i przykryte grubsz warstw ziemi ornej nie s czytelne na powierzchni ziemi w postaci rozrzutu wyoranych zabytkw ruchomych. Te moliwoci poznawcze archeologii lotniczej sprawiy, e zrewolucjonizowaa ona sposb
naszego postrzegania dziedzictwa archeologicznego i nasz wiedz o historycznym krajobrazie
kulturowym, ktry traktowany niegdy jako izolowane wysepki stanowisk archeologicznych
w morzu rodowiska naturalnego traktujemy obecnie jako rozlegy, pozbawiony granic palimpsest naoonych na siebie kulturowych pozostaoci dziaa kolejnych pokole.
Rola zdj lotniczych w konserwacji dziedzictwa archeologicznego wykracza poza tylko samo
odkrywanie nowych stanowisk archeologicznych, mog by one bowiem wykorzystywane take np.
w celu dokumentacji znanych stanowisk i monitorowania ich stanu zachowania (Tabl. II: A, B).
Historia archeologii lotniczej na wiecie bya przedmiotem wielu opracowa (np. Daniel 1976:
294-302; Gssowski 1983: 175-215; Deuel 1984; Bewley 1993: 199-201; 1997; Rczkowski 2002).
W Polsce pierwsze prby zastosowania fotografii z powietrza dla celw archeologicznych miay
miejsce ju w okresie midzywojennym10. Wszystkie dowiadczenia polskiej archeologii z fotografi lotnicz wskazyway jednak raczej na moliwo jej zastosowania do szczegowego lokalizowania obiektw w obrbie znanych stanowisk archeologicznych, bd te do analizy rodowiska
naturalnego stanowisk archeologicznych11, ni do poszukiwania nieznanych dotd stanowisk. Pomimo tego ograniczonego pojmowania moliwoci wykorzystania fotografii lotniczej, powszechne
byo wrd archeologw polskich przekonanie o jej celowoci (por. np. Ostoja-Zagrski 1969).
Tym samym oczywiste by musiao, e w ramach zakrojonego na szerok skal przedsiwzicia inwentaryzacji wszystkich stanowisk archeologicznych w Polsce, zwanego Archeologicznym Zdjciem Polski, nie moe rwnie zabrakn zdj lotniczych. I rzeczywicie, projekt zaoe metodyczno-organizacyjnych archeologicznego zdjcia ziem polskich opracowany w 1975 roku
przewidywa wykonywanie zdj lotniczych w ramach AZP (take w podczerwieni) w stosunku do
stanowisk o wybitnej wartoci lub nie dajcych si rozpozna innymi sposobami, cho wycznie
9
Zjawiska te omwione zostay szczegowo w licznych publikacjach zagranicznych, np. Dassie 1978; Christlein,
Braasch 1982: 26-38; Riley 1987; Whimster 1989; Heege 1994: 8-15; Gojda 1997; Wilson 2000; w literaturze polskiej
podstawom archeologii lotniczej wiele miejsca powici w popularno-naukowej ksice Gssowski 1983: 174-215;
ostatnio ukazay si wyczerpujce opracowania metodyczne pira Okupnego 1998 i Braascha 1999.
10
Dzieje archeologii lotniczej w Polsce omwione zostay dokadniej w innym miejscu por. Kobyliski 1999c;
zob. te Okupny 1998.
11
Por. np. wykorzystanie zdj lotniczych w pracach: Gorgolewski, Tomczak 1996; Grska et al. 1976; Miadun
1987; 1991; 1995; Miadun, witek 1993; Miszalski 1966; Modrzewska-Marciniak 1980; 1983; 1984; Ostoja-Zagrski 1980; Rajewski 1964; odmienne wykorzystanie zwiadu lotniczego, zgodne z tradycj brytyjsk, znale mona
natomiast w pracach Rczkowskiego (np. 1995; 1998).
213
za zgod centralnego kierownictwa akcji i na wniosek odpowiedniej wojewdzkiej komisji konsultantw (Kempisty et al. 1981). Podobne zaoenie przyjto w 1980 roku w dokumencie Zasady
realizacji zdjcia archeologicznego terenu w Polsce wczesnego Generalnego Konserwatora Zabytkw, wiceministra kultury i sztuki Wiktora Zina, gdzie zdjcia lotnicze przewidziano jako element
prac inwentaryzacyjnych II fazy AZP (Zin 1981: 131). Niestety zatem, nie uznano wwczas prospekcji aerofotograficznej za rwnouprawnion metod wykrywania stanowisk archeologicznych,
a potraktowano j jedynie jako szczegln form dokumentacji stanowisk ju poznanych dziki
zastosowaniu innych metod poszukiwawczych. Warto zauway, e w opublikowanym 15 lat pniej tomie podsumowujcym dotychczasowe dowiadczenia AZP (Jaskanis (red.) 1996) znajdujemy jedynie dwie przypadkowe wzmianki o zdjciach lotniczych jako szczeglnej formie dokumentacji, ktra bya przewidziana do zastosowania w II etapie AZP, lecz nie zostaa zrealizowana
(Matoga 1996a: 51; Rydzewski 1996: 68). Karta archeologicznych bada powierzchniowych Ryszarda Mazurowskiego (1981) przewidywaa co prawda specjalny piktogram dla stanowisk znanych ze zwiadu lub zdjcia lotniczego, ale do obowizujcej formy KESA (Karty Ewidencji Stanowiska Archeologicznego) analogiczne oznaczenie wprowadzone zostao dopiero w 1998 roku
(Jaskanis 1998: 25; Kowalski, apkowski 1998: 51). Suszna wic bya diagnoza dokonana przez
Jerzego Gssowskiego (1983: 214), ktry pisa:
Nie zdoano jednak w Polsce dotychczas zorganizowa systemu rozlegej prospekcji lotniczej
dla celw archeologii, ktra by planowo ogarna obszar kraju. Ta dziedzina cigle jeszcze naley do przyszoci.
Nie wykorzystano w peni moliwoci przeprowadzenia na du skal zwiadu lotniczego przy
dokonywaniu ocen oddziaywania inwestycji liniowych w drugiej poowie lat 90., w zwizku z budow gazocigu tranzytowego i programem budowy autostrad (co w tym samym czasie miao
miejsce w innych krajach realizujcych podobne przedsiwzicia, np. w Sowenii Djuric 2002).
W przekonaniu bowiem osb decydujcych o programowaniu bada zdjcia lotnicze, podobnie
jak i inne metody nieniszczce,
mog [] stanowi tylko uzupenienie bada tradycyjnych (powierzchniowych i sondaowych) i zawsze konieczna jest ich weryfikacja [Maciszewski 1998: 51].
Dlaczego tak si stao? Przyczyn byo zapewne wiele. Jedn z nich jest specyficzna cecha krajobrazu w niektrych rejonach Polski, zwizana z niewielk szerokoci dziaek rolniczych w warunkach rozdrobnienia gospodarstw rolnych (Tabl. III: A). Inne rodzaje upraw na ssiadujcych ze
sob polach uniemoliwiaj pen obserwacj zachowanych reliktw archeologicznych. Na znacznych poaciach kraju obserwacj utrudniaj te mniej lub bardziej rozlege obszary lene. Jednak
najwaniejsz przyczyn niepenego zastosowania moliwoci archeologii lotniczej by fakt, e
jak wspomniano wyej zdjcia lotnicze utosamiano w polskiej archeologii wycznie niemal
z fotografowaniem znanych ju stanowisk archeologicznych. Takie zdjcia, oprcz oczywistej wartoci prezentacyjnej, nie wnosiy wiele nowego i nie mogy by stymulacj do rozwoju archeologii
lotniczej na wiksz skal (chocia zdarzaj si spektakularne odkrycia nieznanych stanowisk dokonywane przy analizie zdj lotniczych wykonywanych w celach wycznie dokumentacyjnych).
Oczywicie, wykonywanie takich zdj jest rwnie ze wszech miar celowe: maj one walor spektakularnej prezentacji obiektw archeologicznych, pozwalaj lepiej uwiadomi sobie form przestrzenn stanowiska i jego usytuowanie w rodowisku przyrodniczym (Tabl. III: B), okreli stan
jego zachowania i ewentualne groce mu niebezpieczestwa zniszczenia, niekiedy take dostrzec
szczegy wewntrznego rozplanowania stanowiska czy pozostaoci partii ju zniszczonych. Jednake wszystkie te wartoci nie zmieniaj faktu, e fotografuje si obiekt ju znany, co w porwnaniu z badaniami powierzchniowymi majcymi przede wszystkim walor odkrywczy nie mogo
budzi specjalnego entuzjazmu. Ponadto, utaro si przekonanie, e fotografia lotnicza to przede
wszystkim fotografia pionowa, wymagajca specjalnej konstrukcji samolotu, specjalnego sprztu
fotograficznego i specjalnych umiejtnoci fotografa, std archeolodzy chtnie zlecali specjali214
stom wykonanie zdj lotniczych interesujcego ich stanowiska, ale nie przychodzio im do gowy,
e mog sami wsi do samolotu z aparatem fotograficznym w rku (wyjtkiem by np. Stefan
Woyda, ktry osobicie fotografowa w 1976 roku z powietrza stanowiska archeologiczne w rejonie tzw. mazowieckiego orodka hutnictwa staroytnego). Specjalici, jako osoby z reguy nie zainteresowane archeologi, nie mogli rwnie sta si motorem rozwoju archeologii lotniczej
w Polsce, a wykonywane przez nich zdjcia, czsto w niewaciwej porze roku i ze zbyt duej wysokoci, nie zachcay z kolei archeologw do kontynuowania wsppracy.
Sdzi si czsto, e przeszkod w rozwoju tej gazi archeologii w Polsce byy wzgldy tajemnicy wojskowej (tak z pewnoci byo we wczesnych latach powojennych). Argumentu tego nie
moemy jednak uzna za istotny, chocia bowiem zdj lotniczych w Polsce nie mona byo do
niedawna wykonywa w sposb cakowicie dowolny, to jednak, z pominiciem terenw niezbdnych dla obronnoci, moliwe byo (jak tego dowodz udane starania) uzyskanie stosownego zezwolenia.
Wreszcie trzeci, i by moe najpowaniejsz, przyczyn braku rozwoju archeologii lotniczej
w Polsce bya niewielka liczba nadajcych si do tego celu samolotw i wysokie koszty ich wynajcia; chocia jeli wemiemy pod uwag efektywno prospekcji lotniczej i rosnce koszty bada
powierzchniowych, koszt ten nie byby zapewne drastycznie wysoki.
Trzeba sobie jednak uwiadomi, e tak jak poszukiwania powierzchniowe nie mog ograniczy
si do jednego przejcia danego terenu, tak te i nie wystarczy wykona jedno zdjcie lotnicze.
Nieufno wobec tej metody rozpoznania braa si dotd czsto z faktu, e archeolodzy spodziewali si, e kade zdjcie lotnicze, wykonane w dowolnych warunkach, powinno odpowiedzie na
stawiane przez nich pytania, a gdy tak si nie dziao, skonni byli negowa w ogle przydatno
prospekcji aerofotograficznej. Tymczasem jest oczywiste, e anomalie rolinne czy glebowe mog
pojawia si tylko niekiedy, w sprzyjajcych warunkach wilgotnociowych i owietleniowych (por.
Braasch 1999). Dlatego te trzeba kontynuowa loty nad wybranym regionem o rnych porach
roku, a nawet dnia.
Konieczne jest ponadto zebranie dotychczas wykonanych zdj lotniczych, ktre rozproszone s
w rozmaitych prywatnych i publicznych archiwach. Najlepszym rozwizaniem byoby tu stworzenie centralnego banku danych o zdjciach lotniczych wykonywanych dla potrzeb archeologii, jak
rwnie ujednolicenie sposobu prowadzenia rozmaitych regionalnych czy instytucjonalnych archiww zdj lotniczych; projekt ujednoliconej karty zdjcia lotniczego zaprezentowa ostatnio Wiesaw Stpie (1998; te w tym tomie).
Dalej, konieczne jest zachowanie powizania zespow wykonujcych zdjcia z zespoami naziemnymi, ktre weryfikowayby poprzez badania powierzchniowe i ewentualne sondae, czy
sfotografowane anomalie rolinne lub glebowe s rzeczywistymi stanowiskami archeologicznymi.
Std waciwe jest podejcie regionalne, w ktrym archeolog lotniczy dziaajcy w danym regionie
wsppracuje z osobami prowadzcymi poszukiwania powierzchniowe i geofizyczne (takie dziaania podejmuje np. w Czechach Instytut Archeologii Czeskiej Akademii Nauk por. Gojda 1996).
Poczenie tych trzech metod nieinwazyjnego rozpoznania stanowisk archeologicznych pozwala
uzyska o nich wiedz potrzebn nauce i ochronie dziedzictwa, przy ograniczeniu destrukcyjnych
wykopalisk do minimum.
Z drugiej strony, fakt, e polska archeologia ma ogromne dowiadczenia w dziedzinie prospekcji powierzchniowej, moe pozwoli nam na osignicie sukcesu w zakresie nieniszczcego rozpoznawania zasobw dziedzictwa archeologicznego poprzez efektywne poczenie obu tych metod.
Jeli wymienione tu warunki zostan spenione, moemy zatem mie nadziej, e sprawdzi si
prognoza Jerzego Gssowskiego (1983: 25):
Archeologia lotnicza ma wic przed sob wielk przyszo i zapewne nadejdzie czas, kiedy
kade badanie archeologiczne bdzie w zakresie rutyny poprzedzane zwiadem i dokumentacj z powietrza. Miejmy nadziej, e i w tej dziedzinie tak jak w innych gaziach archeologii nasz kraj bdzie si znajdowa w wiatowej czowce.
215
2.3. Rozpoznanie geofizyczne

Trzeci wan metod rozpoznawania zasobw dziedzictwa archeologicznego jest zastosowanie geofizycznych metod pomiarowych. Literatura na temat zastosowania metod geofizycznych
w archeologii jest ogromna; ostatnio w polskim pimiennictwie metodom tym powicono trzy
obszerne prace przegldowe12. Mwic najoglniej, celem tych metod jest wykrycie znajdujcych si pod powierzchni ziemi obiektw archeologicznych, zakcajcych naturalny ukad
warstw geologicznych, przy zaoeniu, e obiekty te maj odmienne od otoczenia wasnoci fizyczne, co powoduje, e mona za pomoc odpowiedniej aparatury pomiarowej wykry kontrast
pomidzy obiektami archeologicznymi a ich otoczeniem naturalnym. Metody te pozwalaj na
dokonanie najbardziej dokadnego rozpoznania stanowisk archeologicznych, ich granic i rozmieszczenia poszczeglnych elementw w ich obrbie, wymagaj jednak specjalistycznej aparatury i fachowej wiedzy, z czym wie si te pracochonno i kosztowno. Dlatego te metody
te mog by stosowane w inny sposb ni rozpoznanie z powietrza i poszukiwania powierzchniowe, ktre mog obj cae terytorium regionu czy nawet kraju. Metodami geofizycznymi posuguje si wspczesna archeologia raczej w skali poszczeglnych, wykrytych ju wczeniej innymi metodami, stanowisk w celu uzyskania szczegowego obrazu tego, co kryje si pod
powierzchni ziemi. Wynika z tego, e metody te winny by traktowane jako cenne uzupenienie penego programu rozpoznania zasobw archeologicznych, dostarczajce danych niezbdnych do podjcia ochronnych dziaa administracyjno-prawnych lub do zaplanowania efektywnych bada ratowniczych.
Spord rozmaitych stosowanych dotd w archeologii metod geofizycznych najwiksze znaczenie maj metody elektrooporowa, magnetyczna i elektromagnetyczna.
Metoda elektrooporowa polega na pomiarze zmian opornoci pozornej gruntu (mierzonej na
powierzchni) za pomoc systemu elektrod prdowych i pomiarowych, ustawianych w rnych
konfiguracjach. Zasig gbokociowy penetracji prdu zaley od odlegoci midzy elektrodami doprowadzajcymi prd, opornoci waciwej warstw, przez ktre prd przechodzi i warunkw uziemie, czy jakoci kontaktu midzy elektrodami a gruntem. Moliwe jest wykonywanie
pomiarw opornoci na otwartym terenie i we wntrzach budynkw (z zastosowaniem elektrod
stykowych). Obecnie w Polsce w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN do pomiarw opornoci pozornej stosuje si skonstruowan specjalnie dla celw archeologicznych aparatur zmienno-prdow ARA. Aparatura posiada wewntrzn pami, pozwalajc na zapisanie okoo
10 000 pomiarw opornoci razem z koordynatami punktw pomiarowych (Herbich, Misiewicz,
Mucha 1998). Dane te transmitowane s do komputera, gdzie opracowuje si je za pomoc specjalnych pakietw do graficznej prezentacji danych z bada geofizycznych. Do szybkiego rozpoznania zmian opornoci w warstwach przypowierzchniowych (do gbokoci okoo 1 m) stosuje
si samojezdny system pomiarowy, wykorzystujcy jako jednostk napdow mini traktor
ogrodniczy (Misiewicz, Mucha 1999).
Gwne techniki wykonywania pomiarw metod elektrooporow to:
profilowania geoelektryczne elektrooporowe, umoliwiajce ledzenie zmian opornoci na
badanym obszarze na ustalonej gbokoci;
sondowania geoelektryczne elektrooporowe, umoliwiajce uzyskanie obrazu rozkadu izolinii rozkadu pionowego opornoci pozornej lub przekroju geoelektrycznego, ilustrujcego
ukad warstw, ich miszo i opr waciwy (co jest porwnywalne do przekroju archeologicznego).
12
Misiewicz 1998; 1999a; 1999b. Najnowsze publikacje z dziedziny zastosowania metod geofizycznych w archeologii regularnie przynosi periodyk Archaeological Prospection; por. te specjalny tom periodyku Archaeologia Polona (2003), powicony tej problematyce.
216
Z kolei metoda magnetyczna polega na pomiarze zmian natenia cakowitego naturalnego

pola magnetycznego Ziemi lub gradientu jego skadowych w celu wydzielenia anomalii w rozkadzie pola magnetycznego, ktre mog by wywoane obecnoci obiektw archeologicznych.
Najatwiejsze do wykrycia t metod s pozostaoci silnie przepalone: paleniska, dymarki, skupiska ceramiki wywoujce anomalie, ktrych rdem jest tzw. termomagnetyzacja czstkowa.
rdem innych anomalii wywoywanych przez obiekty archeologiczne s waciwoci fizyczne
(podatno magnetyczna materiau, z ktrego skada si obiekt), a cilej mwic, kontrast midzy samym obiektem a jego otoczeniem.
W Polsce prospekcje magnetyczne na stanowiskach archeologicznych rozpoczto ju w latach 60. Pocztkowo prowadzono je za pomoc prostych wag magnetycznych (Bielenin, Kowalczuk, Stopka 1963). Obecnie pomiary takie wykonywane s za pomoc magnetometrw protonowych, bardzo czuych magnetometrw pompowanych optycznie (cezowych lub rubidowych;
Becker 1996) lub rnego typu gradientometrw, w tym najbardziej popularnego systemu Fluxgate. Wyniki pomiarw magnetycznych prezentuje si w postaci map izolinii lub coraz czciej
sporzdzanych wydrukw w rnych odcieniach szaroci.
Metoda elektromagnetyczna pozwala na jednoczesne ledzenie waciwoci magnetycznych
i elektrycznych rnego rodzaju ska i gruntw. Dla wykonania pomiarw konieczne jest wzbudzenie sztucznego pola elektromagnetycznego. W tym celu uywa si nadajnikw pracujcych w rnych czstotliwociach lub wykorzystuje si inne rda takiego pola, takie jak radiostacje nadajce w pamie dugich (LF) lub infradugich (VLF) fal radiowych, odbieranych i przetwarzanych
przez system anten.
Spord wielu urzdze pomiarowych wykorzystujcych pole elektromagnetyczne w badaniach
archeologicznych daj si efektywnie zastosowa:
1) przyrzdy do obserwacji zmian przewodnoci warstw przypowierzchniowych;
2) aparatura typu Slingram, pozwalajca na jednoczesny pomiar przewodnoci elektrycznej
i magnetycznej (Tabbagh 1974; Dabas et al. 1993);
3) radary przypowierzchniowe (Conyers, Goodman 1997);
4) elektromagnetyczne wykrywacze metali.
Metoda sejsmiczna umoliwia szybkie i precyzyjne lokalizowanie pustek i niecigoci warstw.
Polega ona na wywoaniu sztucznej fali sejsmicznej, obserwowaniu jej przebiegu i wydzielaniu
orodkw rnicych si sprystoci. Podstaw dokonywania powyszych ustale jest badanie
czasu przebiegu fali sejsmicznej i ustalanie miejsc odksztace fali przy przechodzeniu do rnych
orodkw. Dla pomiaru prdkoci fali stosuje si wielokanaowe sejsmografy urzdzenia pozwalajce na elektroniczne wzmocnienie, wywietlenie i zarejestrowanie przebiegu fali wzbudzonej
w badanym orodku. Dane o przebiegu fali rejestrowane s za pomoc geofonw umieszczonych
na powierzchni gruntu i poczonych z sejsmografem. Wykresy przebiegu fali s wywietlane na
monitorze ciekokrystalicznym i rejestrowane na papierze wiatoczuym.
W Polsce metody sejsmiczne stosowano midzy innymi w badaniach architektonicznych i w lokalizacji wyrobisk kopalni krzemienia w Krzemionkach.
Oprcz wymienionych powyej metod geofizycznych prowadzono take prby z metodami grawimetryczn i termiczn, ale nie znalazy one do tej pory szerszego zastosowania w archeologii.
Rne metody geofizyczne mog by zastosowane w rnych sytuacjach w zalenoci od rodzaju stanowiska archeologicznego i wystpujcych w jego obrbie obiektw, jak rwnie od uksztatowania powierzchni gruntu i charakterystyki powoki glebowej. Konieczne jest rwnie dobranie waciwej pory roku prowadzenia bada. Chocia zatem badania geofizyczne dostarczaj
obecnie najbardziej precyzyjnego obrazu tego, co ukryte jest pod powierzchni ziemi, nie mog
by rwnie uznane za panaceum na wszystkie problemy rozpoznania archeologicznego, a ich
pracochonno i wysoki koszt sprawiaj, e mog by stosowane raczej w mikroskali wykrytych
ju innymi metodami stanowisk archeologicznych, nie za do poszukiwa prowadzonych na skal regionaln czy oglnokrajow.
217
2.4. Geochemiczne metody rozpoznania zasobw dziedzictwa archeologicznego

Najrzadziej dotychczas stosowan metod rozpoznawania zasobw dziedzictwa archeologicznego jest zastosowanie metod geochemicznych, a zwaszcza analizy zawartoci fosforanw w glebie.
Metoda ta opiera si na zjawisku podwyszonej zawartoci fosforanw w miejscach, w ktrych
w przeszoci miaa miejsce intensywna dziaalno osadnicza czowieka.
Omwiona i zastosowana po raz pierwszy w Skandynawii ju w latach dwudziestych ubiegego
wieku przez O. Arrheniusa (1929) metoda fosforanowa, w literaturze polskiej uzyskaa dotd niewielkie zainteresowanie (Moldenhawer 1963; Balke 1975; Brzeziski, Dulinicz, Kobyliski 1983;
Andrzejewski, Socha 1998; zob. te np. Conway 1983; Ottaway 1984; Craddock et al. 1985; Bethell, Mt 1989; Sanchez et al. 1996; Persson 1997). Podstawowym celem jej stosowania jest
stwierdzenie zwikszenia zawartoci fosforanw w glebie pod wpywem dziaalnoci ludzkiej. Naturalnym rdem wystpowania fosforu w glebie jest niesychanie powolny proces chemicznego,
fizycznego i biologicznego wietrzenia ska osadowych, ktre stanowi podoe macierzyste formujcych si gleb. Skay te zawieraj mineray pierwotne z grupy apatytw, wic 95% caego fosforu w litosferze. Najczciej jest to fluoroapatyt wystpujcy w skaach wulkanicznych i metamorficznych w postaci krysztakw, stanowicych inkluzje w obrbie innych mineraw, a przez to
nierozpuszczalny. Ze wzgldu na niezbdno fosforu dla wegetacji rolin i ycia mikroorganizmw, bez jego obecnoci w postaci fluoroapatytu proces glebowy nie mgby zachodzi. Dlatego
te kada gleba musi zawiera fosfor pierwotny, szczeglnie w gbszych poziomach, bliszych
pierwotnemu podou skalnemu. Rozkad fluoroapatytu prowadzi do powstawania coraz atwiej
rozpuszczalnych i przyswajalnych przez roliny fosforanw wapnia. Oprcz fluoroapatytu naturalnym rdem pierwotnego fosforu w glebie moe by take rozkad mineraw stanowicych
zwizki fosforu z elazem i glinem, takich jak wiwianit i glaukonit.
Nierozpuszczalno nieorganicznych zwizkw fosforu jest bardzo istotna z punktu widzenia
stosowalnoci metody fosforanowej w archeologii, powoduje bowiem ich trwanie w ziemi przez
bardzo dugi okres czasu, ale take trudn ich wykrywalno. Zmusza to do wyboru jednej z dwch
alternatywnych drg: rezygnacji z oznaczania nierozpuszczalnej frakcji fosforu w glebie na korzy
uproszczenia metody bd wyboru pracochonnych, laboratoryjnych metod uniemoliwiajcych
szybkie, polowe uzyskiwanie wynikw.
Rozpuszczalno fosforanw, a rwnoczenie ich przyswajalno przez roliny, jest zalena
przede wszystkim od odczynu roztworu glebowego, wyraonego wartoci pH. W warunkach alkalicznych wystpuj nierozpuszczalne fosforany wapnia, a przy obecnoci wglanu wapnia formy wglanowo-fosforanowe, powstae przez zastpienie wglanu fosforanem w sieci krystalicznej.
Z kolei w warunkach kwanych fosforany wapnia staj si bardziej rozpuszczalne, a fosfor wie
si w takich warunkach z uwodnionymi tlenkami elaza i glinu, takimi jak limonit i getyt oraz z mineraami ilastymi z grupy montmorylonitu, kaolinitu i illitu.
Wikszo nieorganicznego fosforu w glebie wystpuje w formie nierozpuszczalnej i niedostpnej dla rolin, poniewa przy zmianie pH jony fosforanowe, ju uwolnione ze zwizkw z jednym
pierwiastkiem (np. wapniem), cz si z innym (elazem lub glinem). W glebach o odczynie bliskim obojtnemu wystpuj drobne, oscylacyjne zmiany pH, co utrzymuje wysok proporcj jonw fosforanowych dostpnych dla rolin.
Organiczne zwizki fosforu, wystpujce w glebach, s jeszcze mniej rozpoznane przez chemikw. S to prawdopodobnie fityny i ich pochodne, kwasy nukleinowe i fosfolipidy. Co do przyswajalnoci fosforu organicznego dla rolin zdania s podzielone wielu badaczy sdzi, e s one cakowicie nieprzyswajalne, inni uwaaj, e s dostpne w niewielkim stopniu. W glebie zachodz
zreszt nieustannie procesy przechodzenia fosforu organicznego w nieorganiczny i odwrotnie. Na
przykad fosforany mog czy si z czstkami organicznymi, takimi jak substancje humusowe,
a fosfor uwalniany w anaerobowych sytuacjach beztlenowego rozkadu szcztkw organicznych
czy si z elazem, tworzc wtrny wiwianit. Wzajemny stosunek fosforu w postaci organicznej
i nieorganicznej zmienia si wraz z gbokoci. W grnych warstwach gleby, do gbokoci oko218
o 20 cm, fosfor organiczny stanowi 3/4 fosforu ogem, poniej humusu tylko okoo poowy,
a wraz z dalszym wzrostem gbokoci jego udzia gwatownie maleje. Ze wzgldu na to, e
w wikszoci dobrze przepuszczalnych gleb pH wzrasta wraz z gbokoci, rwnie proporcje
rozmaitych form fosforu nieorganicznego zmieniaj si. Od przepuszczalnoci gleby zaley rwnie samo rozmieszczenie fosforu w profilu glebowym. Jony fosforanowe s sabo mobilne
i z gbszych poziomw glebowych, gdzie uwalniane s z pierwotnych mineraw, nie podnosz si
ku powierzchni, a fosfor pochodzcy z rozkadu szcztkw rolinnych czy z nawoenia koncentruje si w wierzchnich warstwach gleby. W glebach sabo przepuszczalnych, np. gliniastych, fosfor
migruje przy intensywnym nawet nawoeniu i nawadnianiu tylko do gbokoci maksymalnej 40
cm. W glebach piaszczystych, zawierajcych mae iloci elaza, glinu i wapnia, zdolnych do zatrzymywania fosforu, jego wymywanie moe by do szybkie.
Zwikszenie naturalnej zawartoci fosforu w glebie na skutek dziaalnoci ludzkiej moe by
skutkiem wystpowania czterech rde:
l) we wszystkich pierwotnych i niektrych cywilizowanych spoecznociach uryna i fekalia zwierzce i ludzkie nie s odprowadzane systemem kanalizacyjnym, lecz deponowane na powierzchni obszaru zamieszkiwanego;
2) ciaa zmarych, nie zuyte koci i miso zabitych lub padych zwierzt, odrzucone czci dziko rosncych i uprawnych rolin s rozrzucane na powierzchni bd zakopywane pod powierzchni ziemi;
3) w niektrych pierwotnych i wielu cywilizowanych spoecznociach odchody zwierzt s stosowane jako rodek uyniajcy gleb;
4) rolnictwo wspczesne dostarcza glebie fosforu w postaci nawozu mineralnego.
Opisane wyej zjawiska powoduj, e zawarto fosforu w glebie moe by wiadectwem dawnej dziaalnoci czowieka w danym miejscu, nawet jeli nie zachoway si adne inne pozostaoci tej dziaalnoci. Moe rwnie suy do ustalania granic stanowisk archeologicznych, a nawet
do okrelania stref o zrnicowanej aktywnoci w obrbie stanowisk. Opracowano rozmaite metody szybkiego polowego okrelania przyblionej zawartoci fosforu w glebie, stosowane zwaszcza w archeologii szwedzkiej i amerykaskiej (Eidt 1973; Brzeziski, Dulinicz, Kobyliski 1983;
Persson 1997), jednak precyzyjne wyniki pomiarw mog by uzyskane tylko drog pracochonnych i czasochonnych analiz laboratoryjnych. Precyzja uzyskanego obrazu w oczywisty sposb jest
te zalena, podobnie jak to ma miejsce w przypadku metod geofizycznych, od stopnia zagszczenia miejsc dokonywania pomiarw. W zwizku z tym metoda fosforanowa moe by stosowana do
rozpoznawania zasobw dziedzictwa archeologicznego raczej w mikroskali poszczeglnych stanowisk, pozwalajc ustali ich granice (co z konserwatorskiego punktu widzenia ma ogromne znaczenie) i struktur wewntrzn.
Analizy zawartoci fosforu w glebie wspczenie wykorzystywane s w rozpoznawaniu zasobw dziedzictwa archeologicznego dla potrzeb konserwatorskich najbardziej intensywnie
ne- 1998: 283); w Polsce metoda fosforanowa stosowaw Szwecji, a ostatnio rwnie na otwie (S
na bya jak dotd tylko w nielicznych przypadkach, jej potencja poznawczy pozostaje zatem cigle niewykorzystany.
2.5. W kierunku kompleksowego nieniszczcego rozpoznania zasobw dziedzictwa archeologicznego

Powyszy, z koniecznoci pobieny, przegld moliwoci i ogranicze rozmaitych metod niedestrukcyjnego rozpoznawania zasobw dziedzictwa archeologicznego prowadzi w sposb konieczny do wniosku, e jedynym sposobem dokonania rozpoznania, ktre mogoby by uznane za wyczerpujce na obecnym etapie naszych moliwoci naukowych, jest zastosowanie kompleksowego
modelu postpowania badawczego, wykorzystujcego wszystkie te metody w sposb zapewniajcy maksymalne wykorzystanie ich moliwoci poznawczych.
219
Tabl. I: A. Knis, woj. warmisko-mazurskie. Przykad wyrnikw rolinnych. Fot. D. Wach, 11.06.2000.
Tabl. I: B. Grne Wymiary, woj. kujawsko-pomorskie. Przykad wyrnikw rolinnych. Fot. Z. Kobyliski, 11.06.2000.
Tabl. II: A. Oro, woj. warmisko-mazurskie. Grdek straniczy w strefie wyczonej spod uprawy. Fot. D. Wach,
14.06.2001.
Tabl. II: B. Gutowo, woj. warmisko-mazurskie. Monitorowanie zasigu orki wok grodziska. Fot. D. Wach,
12.10.2002.
Ograniczenia poznawcze metody poszukiwa powierzchniowych powoduj, e nie moe by

ona uznana za narzdzie speniajce cele, wynikajce z potrzeb zwizanych z ochron zabytkw
archeologicznych. Z drugiej jednak strony, rwnie inne metody bada niedestrukcyjnych, takie
jak prospekcja aerofotograficzna, geofizyczna czy geochemiczna, nie stanowi panaceum na
wszelkie bolczki bada powierzchniowych. W zwizku z tym, wydaje si niezbdne wypracowanie kompleksowej strategii niedestrukcyjnego rozpoznawania zasobw archeologicznych dla celw konserwatorskich i naukowych, obejmujcej zastosowanie rnych metod niedestrukcyjnych.
Postulat ten oczywicie nie jest nowy. czenie ze sob prospekcji lotniczej i geofizycznej stosowane jest na szerok skal w Niemczech, zwaszcza w orodku monachijskim (zob. np. Becker
(red.) 1996), jak rwnie w Austrii, w orodku wiedeskim13. Od kilku lat intensywne prace w tym
kierunku prowadzi Instytut Archeologii Czeskiej Akademii Nauk, ktry czy ze sob wyniki prospekcji lotniczej i geofizycznej z rezultatami szczegowych obserwacji rozrzutu zabytkw ruchomych na powierzchni stanowisk archeologicznych.
3. Projekt badawczy Archeologia niedestrukcyjna

3.1. Zaoenia programowe
Przedstawionemu wyej celowi suy ma projekt badawczy Archeologia niedestrukcyjna realizowany od roku 2000 przez Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie
we wsppracy z Fundacj Res Publica Multiethnica, Instytutem Archeologii Czeskiej Akademii Nauk, Oddziaami w Olsztynie i Toruniu Suby Ochrony Zabytkw (przeksztaconymi na mocy ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku w wojewdzkie
urzdy ochrony zabytkw) oraz Otto Braaschem wybitnym niemieckim pilotem i fotografem lotniczym, prowadzcym dziaalno promujc archeologi lotnicz w caej Europie. Dotychczasowa realizacja tego projektu moliwa bya dziki zaangaowaniu finansowemu ze strony uczestniczcych instytucji i osb, a take dziki wydatnej finansowej pomocy ze strony Generalnego
Konserwatora Zabytkw (do roku 2001 wcznie) i Warmisko-Mazurskiego Wojewdzkiego
Konserwatora Zabytkw.
Gwnym celem tego programu jest wypracowanie metodyki kompleksowego, niedestrukcyjnego, a rwnoczenie wiarygodnego naukowo i uzasadnionego prawnie rozpoznawania zasobw
dziedzictwa archeologicznego dla celw badawczych i konserwatorskich. Zastosowane metody
obejmoway:
1) poszukiwania stanowisk archeologicznych z powietrza i ich dokumentowanie fotograficzne;
2) weryfikacj powierzchniow (porwnanie z wynikami AZP oraz dodatkow prospekcj stanowisk odkrytych z powietrza);
3) badania geofizyczne na wybranych stanowiskach archeologicznych;
4) Archeologi destrukcyjn: ograniczone badania wykopaliskowe (sondae), zmierzajce do
ustalenia efektywnoci i wiarygodnoci metod niedestrukcyjnych.
Prospekcj aerofotograficzn w ramach omawianego projektu zajmowali si: Otto Braasch,
AV), Zbigniew Kobyliski i Dariusz Wach (IAiE PAN). Badania geofizyczMartin Gojda (AU C
AV). Weryfikacj pone wykonywali Krzysztof Misiewicz (IAiE PAN) i Roman Krivanek (AU C
wierzchniow prowadzili pracownicy wojewdzkich oddziaw SOZ w Olsztynie i Toruniu oraz
Zbigniew Kobyliski i Dariusz Wach (IAiE PAN) ze studentami archeologii Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie (w rejonie Giycka, Srokowa i Zalewa w woj. warmisko-mazurskim). Wreszcie ograniczon weryfikacj destrukcyjn (sondae) wykonywali Zbigniew
13
Np. Eder-Hinterleitner, Neubauer, Melichar 1996; zob. te http://www.univie.ac.at/Luftbildarchiv oraz
http://www.univie.ac.at/Projekte/Idea/Prosp.
220
Kobyliski i Dariusz Wach (IAiE PAN) oraz inne ekipy badawcze dziaajce na terenie woj. warmisko-mazurskiego.
Jedn z form dziaa podjtych w ramach projektu Archeologia niedestrukcyjna bya prospekcja lotnicza wybranych regionw wojewdztwa pomorskiego, kujawsko-pomorskiego i warmisko-mazurskiego. W pierwszym etapie prac wykonane zostay w czerwcu 2000 roku lot samolotem Cessna 172, pilotowanym przez Otto Braascha, niemieckiego pilota, obserwatora i fotografa
o wielkim dowiadczeniu w poszukiwaniu stanowisk archeologicznych. Loty te, w ktrych jako
fotografowie uczestniczyli Zbigniew Kobyliski i Dariusz Wach z IAiE PAN, objy tereny doliny dolnej Wisy a po rejon Torunia na poudniu, a ponadto obszar Pojezierza Iawskiego wok
Jeziora Jeziorak, okolice Olsztyna oraz dolin yny i Gubra. Dziki panujcej w roku 2000 suszy warunki do obserwacji obiektw podziemnych z powietrza byy bardzo dobre, pomimo zalegajcych na terenie wojewdztwa warmisko-mazurskiego cikich gleb polodowcowych, ktre
zazwyczaj zatrzymuj wilgo i przeciwdziaaj pojawianiu si anomalii rolinnych. Udao si
dziki temu zidentyfikowa liczne stanowiska archeologiczne, zarwno znane uprzednio z bada
powierzchniowych i wykopaliskowych, jak i zupenie dotd nieznane. Zwiad lotniczy kontynuowany by w nastpnych latach na terenie wojewdztwa warmisko-mazurskiego, z wykorzystaniem samolotw nalecych do lokalnych aeroklubw. W roku 2001 gwnym obserwatorem i fotografem by Martin Gojda z Instytutu Archeologii Czeskiej Akademii Nauk. Obserwacje
z powietrza prowadzono wwczas gwnie na terenie powiatu ktrzyskiego. W kolejnych latach,
2002 i 2003, prospekcj lotnicz prowadzi Dariusz Wach, jednak ze wzgldw finansowych czas
spdzony w powietrzu i przeznaczony na poszukiwanie i dokumentowanie stanowisk archeologicznych by ograniczony do okoo 10 godzin w roku. Celem zasadniczym prospekcji aerofotograficznej byo poszukiwanie i dokumentowanie nieznanych stanowisk archeologicznych, zmierzajce do rozpoznania zasobw archeologicznych regionu dla potrzeb naukowych (studia nad
osadnictwem i jego zwizkami ze rodowiskiem naturalnym) i konserwatorskich (ochrona archeologicznych dbr kultury).
Ze wzgldw konserwatorskich i edukacyjnych dokumentowano jednak take znane stanowiska
archeologiczne, obiekty architektury zabytkowej oraz zabytkowe ukady urbanistyczne i ruralistyczne (Tabl. IV: A, B). Celem wykonywania takich fotografii byo:
1) uzyskanie dokumentacji naukowej;
2) monitorowanie stanu zachowania zabytkw objtych ochron prawn;
3) uzyskanie materiau edukacyjnego i popularyzatorskiego.
Ogem w latach 2000-2003 w ramach realizacji projektu Archeologia niedestrukcyjna wykonano okoo 60 godzin lotw zwiadowczych, w czasie ktrych wykonano okoo 1300 fotografii negatywowych i okoo 700 przeroczy. Zadokumentowano fotograficznie z powietrza okoo 300 stanowisk, w tym ponad 200 stanowisk z wyrnikami wegetacyjnymi, okoo 50 grodzisk i okoo 50
obiektw architektury i ukadw urbanistycznych.
Drugi etap, a waciwie drugi nurt prac, obj rozpoznanie geofizyczne najciekawszych stanowisk archeologicznych, wybranych spord tych, ktre zadokumentowane zostay z powietrza. Zadanie to wykonane zostao latem roku 2000, a nastpnie wiosn i jesieni roku 2001 i jesieni roku 2002 przez Krzysztofa Misiewicza z IAiE PAN, czciowo we wsppracy z Romanem
Krivankiem z Instytutu Archeologii Czeskiej Akademii Nauk. cznie 12 stanowisk, gwnie na
terenie wojewdztwa warmisko-mazurskiego, zbadanych zostao metodami geofizycznymi (cznie przebadano w ten sposb ponad 5 ha powierzchni).
Trzeci etap prac obj weryfikacj powierzchniow odkrytych z powietrza stanowisk pooonych w rejonie Jeziora Jeziorak, a take na terenie powiatu ktrzyskiego i giyckiego. Zadanie
to wykonane zostao przez Jacka Wysockiego i Piotra Grnego z Wojewdzkiego Oddziau Suby Ochrony Zabytkw w Olsztynie oraz studentw Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie, pod kierunkiem Zbigniewa Kobyliskiego i Dariusza Wacha (2000-2002). Wojciech Sosnowski ze Suby Ochrony Zabytkw w Toruniu dokona porwnania wynikw
prospekcji aerofotograficznej na terenie wojewdztwa kujawsko-pomorskiego z wynikami wczeARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE
221
Tabl. III: A. Okolice Czstochowy. Przykad typowego krajobrazu w pnocnej czci woj. lskiego. Fot. M. Gojda,
26.06.2000.
Tabl. III: B. Kadus, woj. warmisko-mazurskie. Kompleksowy obraz stanowiska archeologicznego grodzisko, osada i cmentarzysko. Fot. D. Wach, 11.06.2000.
Tabl. IV: A. Reszel, woj. warmisko-mazurskie. Ukad urbanistyczny. Fot. D. Wach, 14.06.2001.
Tabl. IV: B. Paac i park w Sztynorcie, woj. warmisko-mazurskie. Krajobraz ruralistyczny. Fot. D. Wach, 18.10.2003.
niej przeprowadzonych na tym terenie poszukiwa powierzchniowych w ramach Archeologicznego Zdjcia Polski. Dodatkowym elementem dziaa byo podjcie jesieni 2000 roku przez
kierowany przez Zbigniewa Kobyliskiego z IAiE PAN zesp (z udziaem Dariusza Wacha i studentw Uniwersytetu Warszawskiego) ratowniczych bada wykopaliskowych na wczesnoredniowiecznych stanowiskach osadniczych w Stalu i Kabikiejmach, ktrych niszczenie ork zidentyfikowane zostao z powietrza i potwierdzone wynikami inspekcji powierzchniowej (por. wstpne
wyniki w Kobyliski, Misiewicz, Wach 2000; Kobyliski, Misiewicz 2002).
3.2. Rozpoznanie lotnicze

W latach 2000-2003 udao si na terenie wojewdztwa pomorskiego, kujawsko-pomorskiego
i warmisko-mazurskiego zadokumentowa z powietrza wiele stanowisk archeologicznych,
w wikszoci dotd nieznanych i ujawnionych wycznie dziki wystpieniu na ich terenie anomalii rolinnych (zwanych te wyrnikami wegetacyjnymi). Dokadna liczba zadokumentowanych
w ten sposb stanowisk archeologicznych nie jest jeszcze moliwa do ustalenia, poniewa wymagaj one weryfikacji powierzchniowej. Dotychczas przeprowadzona weryfikacja kilku stanowisk
w rejonie Pojezierza Iawskiego (por. Grny, Przybyszewska, Wysocki w tym tomie Tabl. I, II)
wykazaa, e na jednym zdjciu lotniczym mogo zosta uchwycone kilka stanowisk, w tradycyjnym
rozumieniu tego pojcia, jako wydzielajcego si obszaru zawierajcego znaleziska archeologiczne, a otoczonego obszarem od takich znalezisk wolnym. Warto raz jeszcze w tym miejscu zauway, e zastosowanie prospekcji lotniczej nakazuje niejednokrotnie podda krytyce tradycyjne definiowanie stanowisk archeologicznych. Z powietrza bowiem ujawniaj si cae rozlege strefy
ladw osadnictwa i dziaalnoci ludzkiej w przeszoci, a dotychczasowa koncepcja stanowisk, jako izolowanych obszarw koncentracji aktywnoci, nie zawsze daje si przeoy na wymow dokumentacji aerofotograficznej.
Uzyskane rezultaty wskazuj wyranie, e obserwacja z powietrza winna by niezbdnym uzupenieniem tradycyjnych poszukiwa powierzchniowych, a nawet jak mona sugerowa winna
poprzedza badania powierzchniowe, aby ekipa dokonujca tych poszukiwa dysponowaa ju fotografiami lotniczymi i bya zdolna do weryfikacji wynikw obserwacji z powietrza. Potwierdzono
rwnie fakt przydatnoci obserwacji z powietrza do ustalenia, ktre stanowiska archeologiczne
s najbardziej niszczone dziaalnoci rolnicz i w zwizku z tym wymagaj natychmiastowej interwencji konserwatorskiej. W sytuacji braku funduszy na dokonanie choby wstpnej prospekcji
powierzchniowej caego terenu wojewdztwa, szybko i relatywnie niskie koszty poszukiwa z samolotu mog by wykorzystane przez suby konserwatorskie do ustalenia, w jakich regionach zachodzi konieczno najpilniejszego dziaania. Oczywiste jest jednak, e zarwno w przypadku poszukiwa powierzchniowych, jak i obserwacji terenu z powietrza, jednorazowe dziaania nie mog
gwarantowa penego rozpoznania zasobw dziedzictwa archeologicznego. Wpyw na wynik poszukiwa maj bowiem rozmaite zmienne czynniki glebowe, botaniczne i atmosferyczne, a obecno niektrych stanowisk archeologicznych moe by ujawniona niekiedy tylko w wyniku korzystnego splotu okolicznoci. Dlatego te oba rodzaje poszukiwa winny by cyklicznie powtarzane.
3.3. Rozpoznanie geofizyczne

Wyniki prospekcji lotniczej, przeprowadzonej na terenie pnocno-wschodniej Polski w latach
2000-2003, zostay w kilku przypadkach zweryfikowane i uszczegowione rozpoznaniem geofizycznym. Prospekcja geofizyczna, w odrnieniu od obserwacji z powietrza i poszukiwa powierzchniowych, nie moe by zastosowana na terytorium caego kraju, czy nawet tylko regionu
czy wojewdztwa, ze wzgldu na konieczno dysponowania wyspecjalizowanym sprztem pomiarowym oraz na czasochonno i pracochonno pomiarw terenowych, co w oczywisty sposb
wpywa na wiksze koszty tej metody. Jednake w zastosowaniu do wybranych stanowisk, dostarcza bardzo dokadnego obrazu rozmieszczenia obiektw pod powierzchni ziemi.
222
3.3.1. Windyki, gm. Iawa

Badania archeologiczno-geofizyczne w Windykach w woj. warmisko-mazurskim miay na celu
uzyskanie danych dla okrelenia zasigu stanowiska odkrytego tam w trakcie poszukiwania stanowisk archeologicznych z powietrza w czerwcu 2000 roku (Tabl. V: A).
Zastosowanie prospekcji geofizycznej wydawao si w przypadku tego stanowiska w peni uzasadnione ze wzgldu na widoczny na zdjciach lotniczych efekt przesunicia rzeczywistego pooenia obiektw w terenie z powodu znacznych zmian w reliefie powierzchni. Dane z bada w Windykach miay by poza tym podstaw dla okrelenia sposobu prowadzenia rozpoznania
geofizycznego na podobnego typu stanowiskach.
Planujc pomiary geofizyczne, zdawalimy sobie spraw z faktu, e widoczne na zdjciu lotniczym obiekty zalegaj w warstwach o skomplikowanej budowie geologicznej, uformowanych w warunkach polodowcowej moreny dennej i czoowej. Moliwe wic byo, e rejestrowany rozkad fizycznych parametrw gruntu odzwierciedla zarwno zmiany pochodzenia antropogenicznego, jak
i naturalne rnice w budowie geologicznej warstw w obrbie stanowiska. Taka sytuacja wymagaa
zastosowania w trakcie rozpoznania wstpnego rnorodnych metod i systemw pomiarowych.
Po przeprowadzeniu pierwszych prb terenowych jako podstawowe dla wykonania prospekcji
wybrano pomiary geoelektryczne elektrooporowe systemem dwuelektrodowym i obserwacje magnetyczne rejestrujce zmiany gradientu cakowitego natenia pola magnetycznego.
Przystpujc do prac terenowych, wytyczono siatk geodezyjn na osi pnoc-poudnie i wyznaczono repery domierzone do charakterystycznych punktw w terenie widocznych na zdjciu. Zarwno pomiary elektrooporowe, jak i rozpoznanie magnetyczne wykonywano w tej samej siatce
pomiarowej. Zastosowano jednometrowy krok pomiarowy przy analogicznej odlegoci midzy
profilami. Wydzielone anomalie w rozkadzie mierzonych wartoci parametrw fizycznych gruntu lokalizowano w stosunku do osi pnoc-poudnie i wschd-zachd przyjmujc za punkt 0
skrajny-lewy, dolny punkt wyznaczonego w terenie obszaru bada.
Do pomiarw elektrooporowych wybrano ukad dwuelektrodowy ze staymi elektrodami AM,
umieszczonymi przy zachowaniu dystansu midzy nimi rwnego 5 m w odlegoci 50 m od skrajnego zachodniego profilu pomiarowego i mobilnymi elektrodami BN z 1-metrowym odstpem.
Z pomoc tego ukadu moglimy przeledzi zmiany opornoci pozornej warstw zalegajcych do
gbokoci okoo 1,5 m. Pomiary wykonano za pomoc zmiennoprdowej aparatury ARA 3T.
Obserwacje magnetyczne przeprowadzono magnetometrem protonowym PMP-8 z sondami
umieszczonymi na wysokoci 0,5 i 1,5 m nad powierzchni gruntu. Rejestrowano rwnoczenie
zmiany gradientu i cakowitego natenia naturalnego pola magnetycznego Ziemi. Rozpoznano
obszar o powierzchni okoo 0,5 ha, powtarzajc, metod magnetyczn, badania na obszarze
2500 m2, najbardziej interesujcym ze wzgldu na zlokalizowane tam anomalie w rozkadzie opornoci pozornej. Pomiary elektrooporowe wykonano w dwch etapach w sierpniu, a rozpoznanie
magnetyczne na pocztku wrzenia 2000 roku i w kwietniu 2001 roku.
W trakcie dokonanych obserwacji zarejestrowano znacznie zrnicowane wartoci opornoci
pozornej (mierzonej na powierzchni gruntu), wahajce si w granicach 50-900 ohmometrw
(Ohmm). Zrnicowanie to wynikao z faktu, e rejestrowalimy zmiany oporw wywoane zapewne obecnoci poszukiwanych obiektw archeologicznych, jak i bdce odzwierciedleniem
rnic w budowie geologicznej terenu. Jest jasne, e obecno w warstwie przypowierzchniowej
kamieni, wiru czy suchego piasku morenowego podoa moe powodowa anomalie podobne do
rejestrowanych w miejscach obecnoci pozostaoci archeologicznych.
Na mapach i pseudo-trjwymiarowych modelach zmian opornoci (Tabl. V: B) widoczne s trzy
wyrane strefy podwyszonych oporw biegnca w kierunku pnoc-poudnie szeroka anomalia
z maksymalnymi wartociami opornoci, wynoszcymi ponad 950 Ohmm, nieco wsza strefa na
osi wschd-zachd w obrbie metrw E20-E 60; N45-N65 o opornoci rzdu 250-350 Ohmm oraz
wskie linearne anomalie, tworzce rwnolege pkoliste struktury w poudniowej czci badanego terenu. Tylko te ostatnie mona bez wtpliwoci uzna za odzwierciedlenie obecnoci obiek-
223
Tabl. V: A. Windyki, woj. warmisko-mazurskie. Pozostaoci konstrukcji obronnych rowy, palisady (?). Fot. D. Wach,
12.06.2000.
Tabl. V: B. Windyki, woj. warmisko-mazurskie. Mapa i model 3-D rozkadu opornoci pozornej gruntu. Oprac.
K. Misiewicz.
Tabl. VI: A. Windyki, woj. warmisko-mazurskie. Mapa szczegowa rozkadu opornoci pozornej. Opracowa
K. Misiewicz.
Tabl. VI: B. Windyki, woj. warmisko-mazurskie. Mapa zmian pola magnetycznego. Prospekcja magnetometrem
cezowym SMARTMAG. Pomiary gradientu cakowitego pola magnetycznego. Opracowa R. Krivanek.
tw pochodzenia antropogenicznego. Jest prawdopodobne, e rwnie cz anomalii w drugiej

strefie moe by wywoana przez zalegajce w miejscach ich zarejestrowania obiekty archeologiczne. Najwyraniej rysujca si strefa pierwsza jest najprawdopodobniej odzwierciedleniem zmian
w budowie geologicznej podoa. Za tak interpretacj przemawia przede wszystkim wysoko zarejestrowanych wartoci opornoci pozornej, znacznie odbiegajca od odczytw w pozostaej czci stanowiska, a take nieregularne spadki i wzrosty wartoci opornoci w obrbie samej strefy
podwyszonych oporw. Majc na uwadze powysze obserwacje, zdecydowano si skupi na dokadnej analizie wynikw uzyskanych w poudniowej czci badanego terenu, gdzie byo wiksze
prawdopodobiestwo, e obserwowane zmiany opornoci s wywoane obecnoci poszukiwanych
obiektw. Odcicie najwyszych wartoci opornoci i ograniczenie analizy do pasma 50-350
Ohmm pozwolio na wydzielenie anomalii, ktre byy niewidoczne przy rozpatrywaniu zmian
w penym zakresie zmierzonych wartoci. Przygotowano szczegowe mapy i modele zmian wartoci opornoci pozornej dla strefy 50 x 50 m w poudniowej czci terenu objtego pomiarami
(Tabl. VI: A).
Na wszystkich graficznych przedstawieniach rezultatw pomiarw wydzielaj si dwie wskie,
koliste struktury zamykajce obszar o wewntrznej rednicy wynoszcej okoo 50 m. Nie s one
jednakowo czytelne na caym badanym terenie i o ile zewntrzny piercie najwyraniej widoczny jest w jego poudniowej czci, to wewntrzny najlepiej daje si wyznaczy od pnocy i zachodu. Taki obraz moe wynika z rnej gbokoci zalegania i niejednakowego stopnia zachowania
pozostaoci wywoujcych obserwowane anomalie w rozkadzie opornoci.
Opisane powyej anomalie zostay zarejestrowane na zdjciu lotniczym i rwnie tam uwidaczniaj si one w podobny sposb. Naley jednak zauway, e s one przesunite w terenie i wystpuj bardziej na poudnie ni mogo by to wynika z analizy zdjcia. Wynika to z faktu, e wykonane zdjcie nie jest ujciem pionowym, lecz ukonym i w zwizku z tym moe tu wystpowa
zjawisko tzw. skrtw, czyli nieprawidowego odzwierciedlania rzeczywistych odlegoci w terenie. Zjawisko to jest tutaj dodatkowo spotgowane sam konfiguracj terenu niewielkim nachyleniem stoku w kierunku poudniowym. Majc powysze na uwadze, przy lokalizacji poszukiwanych obiektw powinnimy opiera si na wynikach rozpoznania geofizycznego.
Graficzne prezentacje rezultatw pomiarw elektrooporowych zawieraj te dodatkowe informacje, nie uwidaczniajce si w na zdjciu lotniczym. Najwaniejsza z nich to wysoko oporowa
anomalia na metrach E5-E18; N20-N30 z wyranymi granicami od wschodu i od poudnia. Jeeli
przyjmiemy, e obserwowane zmiany opornoci s wywoane przez zalegajce w badanym terenie
pozostaoci zaoenia obronnego w postaci wau i towarzyszcej mu fosy, to nie jest wykluczone,
e opisana powyej anomalia wystpuje w miejscu, gdzie zachoway si relikty wiey lub innego
urzdzenia obserwacyjnego.
Naley zauway, e pomiary elektrooporowe, ktrych wyniki opisano powyej, byy prowadzone w okresie niezbyt sprzyjajcym takim pracom, tj. wczesn jesieni, po dugim, suchym lecie.
W takich warunkach rejestruje si oczywicie obecno pozostaoci w postaci zwartych konstrukcji kamiennych czy ceglanych, mniejsze natomiast s szanse lokalizacji obiektw z wypeniskiem
ziemnym. Dla dokadnego wydzielenia miejsc zalegania takich pozostaoci konieczny jest wikszy kontrast wilgotnociowy midzy samym obiektem a jego otoczeniem. Wystpuje on wczesn
wiosn lub pn jesieni i dlatego celowe byoby powtrzenie pomiarw na czci stanowiska
w opisanych powyej warunkach lub zastosowanie innej metody dla ich lokalizacji. Mog to by
pomiary elektromagnetyczne lub magnetyczne. Majc powysze na uwadze, zdecydowalimy si
na wykonanie rozpoznania na obszarze 2500 m2 w centralnej czci stanowiska za pomoc magnetometru protonowego PMP-8.
Na mapach ilustrujcych zmiany gradientu cakowitego natenia pola magnetycznego widoczne
s nieliczne anomalie o nieznacznej dynamice (ryc. 1). Obserwowane wartoci gradientu natenia
pola magnetycznego zamykaj si w granicach -7 +5 nT, przy czym najwysze i najnisze wartoci
rejestrowane s w miejscu obecnoci przedmiotw metalowych. Na pozostaym obszarze obserwowano niewielkie zrnicowanie mierzonych wartoci rzdu -0,5 +0,5 nT. Wartoci te mieszcz si
224
w granicach bdu pomiarowego i dlatego mona uzna badany obszar za w miar jednorodny pod
wzgldem waciwoci magnetycznych. W takich warunkach nawet niewielkie zrnicowanie pomiarw moe wiadczy o obecnoci poszukiwanych obiektw archeologicznych. Zarwno na mapach,
jak i na trjwymiarowym modelu zmian gradientu natenia pola daj si zaobserwowa linearne,
ukone anomalie dipolowe w poudniowej i zachodniej czci badanego obszaru oraz dwie wyrane
strefy podwyszenia wartoci gradientu pola magnetycznego na metrach E5-E20; N30-N40. Wystpuj one w miejscach, gdzie rwnie zanotowano anomalie w rozkadzie opornoci pozornej. Dlatego mona wiza je z obecnoci poszukiwanych obiektw. Mona rwnie stwierdzi, e charakter i ksztat anomalii linowych w poudniowej czci badanego terenu wiadczy o tym, e mog by
one wywoane przez wskie dugie obiekty, takie jak rw z wypeniskiem ziemnym.
Ryc. 1. Windyki, woj. warmisko-mazurskie. Mapa zmian pola magnetycznego. Prospekcja magnetometrem protonowym PMP-8. Pomiary gradientowe skadowej pionowej pola magnetycznego.
Opracowa K. Misiewicz.
Nie udao si niestety przeledzi dokadnego przebiegu tych struktur, ale zabieg ten wydaje si
w peni moliwy przy zastosowaniu dokadniejszej siatki pomiarowej z profilami odlegymi o maksimum 0,5 m i cigym pomiarze zmian wartoci natenia pola magnetycznego. Stwierdzono
wic, e wydaje si w peni uzasadnione uzupenienie prospekcji stanowiska z zastosowaniem magnetometru cezowego lub gradiometru systemu Fluxgate.
Dokadna prospekcja z zastosowaniem magnetometru cezowego, przeprowadzona we wsppracy z Romanem Krivankiem z Instytutu Archeologii Czeskiej Akademii Nauk z Pragi obja
obszar ponad 1 ha (76 000 punktw pomiarowych) i wykonana zostaa w siatce 0,5 x 0,25 m.
W jej wyniku wydzielono szereg linearnych anomalii magnetycznych o obnionych wartociach
natenia pola magnetycznego w miejscach zalegania ewentualnych pozostaoci systemu roARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE
225
Tabl. VII: A. Stoczno, woj. warmisko-mazurskie. Fot. D. Wach, 12.06.2000.
Tabl. VII: B. Stoczno, woj. warmisko-mazurskie. Zestawienie zdjcia lotniczego z mapami zmierzonego rozkadu
opornoci pozornej gruntu. Opracowa K. Misiewicz.
Tabl. VIII: A. Stoczno, woj. warmisko-mazurskie. Model 3-D zmian rozkadu opornoci pozornej gruntu. Opracowa K. Misiewicz.
Tabl. VIII: B. Kabikiejmy, woj. warmisko-mazurskie. Kompleks grodziska i osady przygrodowej z widocznymi zarysami trzech sonday archeologicznych. Fot. D. Wach, 26.06.2001.
ww (Tabl. VI: B). Rna warto natenia pola wynikaa zapewne z niejednakowego stopnia
zachowania pozostaoci. Mogo to by wynikiem naturalnej erozji stoku, ale przede wszystkim
rezultatem prowadzonych tu upraw z zastosowaniem gbokiej orki. Oprcz cigych linearnych
anomalii zlokalizowano take szereg lokalnych podwysze i obnie wartoci natenia pola
magnetycznego wewntrz terenu zamknitego strukturami o owalnym ksztacie. Pooenie tych
anomalii odpowiadao zarwno wydzielonym zakceniom w rozkadzie opornoci pozornej, jak
i strukturom widocznym na zdjciach lotniczych.
3.3.2. Stoczno, gm. Korsze
Badania w Stocznie w woj. warmisko-mazurskim (Tabl. VII: A), podjte w celu lokalizacji pozostaoci zamku krzyackiego zbudowanego w 1326 roku castrum Lunenburg (Sikorski 1999)
przeprowadzone zostay w trzech etapach w latach 2000-2002. Objy one obszar o rozmiarach
70 x 80 m. Rozpoznanie elektrooporowe przeprowadzono z zastosowaniem ukadu dwuelektrodowego o rozstawach elektrod AM = 1 m i BN = 3 m, cigych pomiarw opornoci systemem
dipol-dipol oraz symetrycznym ukadem Wennera z 1-metrow konfiguracj elektrod prdowych
i pomiarowych. Dao to moliwo przeledzenia zmian w rozkadzie opornoci pozornej warstw
zalegajcych do gbokoci 1,2 m. Pomiary wykonano w siatce metrowej.
W wyniku pomiarw stwierdzono znaczne zrnicowanie opornoci pozornej, zamykajcej si
w granicach 50-650 Ohmm. Pomiary prowadzone wczesn wiosn i pn jesieni przy znacznym
skontrastowaniu wilgotnoci warstw przypowierzchniowych umoliwiy bardziej precyzyjn lokalizacj poszukiwanych struktur. Na mapach rozkadu opornoci pozornej widoczna jest szeroka
anomalia na osi pnoc-poudnie, wywoana zapewne przez zalegajce stosunkowo pytko pozostaoci fundamentu muru ciany zewntrznej zamku, za wskie podwyszenia opornoci przez
relikty cian wewntrznych. Przy zestawieniu map, obrazujcych rezultaty prospekcji, ze zdjciem
lotniczym (Tabl. VII: B) wida wyranie, e w efekcie dotychczasowych dziaa na stanowisku
w Stocznie udao si okreli zasig zachowanych pozostaoci od pnocy, zachodu i poudnia.
Obejmuj one znaczny obszar 30 x 70 m, przy czym naley zauway, e nie mamy ograniczenia
tego zespou od strony wschodniej. Dalsze dziaania podjte w tej czci stanowiska miay na celu uzyskanie danych o lokalizacji i stanie zachowania zalegajcych tu ewentualnie pozostaoci.
Ze wzgldu na znaczn rnic poziomw, w pnocnej czci przebadanego obszaru wynoszc prawie 1,5 m, w trakcie pomiarw zastosowano symetryczny ukad pomiarowy Wennera o rozstawach elektrod prdowych AB i pomiarowych MN rwnych 1 m. Pozwoli on na rozpoznanie
rozkadu opornoci pozornej (mierzonej na powierzchni gruntu) warstw zalegajcych do gbokoci okoo 1 m. Jednoczenie uniknito rejestracji sztucznych anomalii w rozkadzie opornoci spowodowanych rnicami w poziomie pooenia elektrod staych BN i mobilnych AM, powstajcych
w przypadku stosowanego dotychczas ukadu dwuelektrodowego i uniemoliwiajcych prawidowe rozpoznanie tej czci stanowiska w trakcie uprzednio prowadzonych bada.
W wyniku pomiarw zarejestrowano wartoci opornoci pozornej rzdu 50-500 Ohmm. Najnisze wartoci (poniej 100 Ohmm) wystpoway w terenie podmokym i w miejscach, gdzie w trakcie wczeniejszych bada sondaowych odsonito pozostaoci fosy (metry E100-E110; S60-S70).
Wartoci opornoci pozornej powyej 200 Ohmm zarejestrowano w miejscu zalegania przypuszczalnych pozostaoci zabudowy wewntrznej zamku. Na pseudo-trjwymiarowym modelu (Tabl.
VIII: A) rozkadu opornoci wida wyranie, e pozostaoci te zostay najprawdopodobniej wybrane w pnocnej czci przebadanego terenu, a zachoway si jedynie w stosunkowo wskim pasie (metry S70-S80), gdzie rozcigaj si na linii wschd-zachd. Inn wyran anomali wyej
oporow zarejestrowano w poudniowej czci przebadanego terenu (metry S105-S110). Nie udao si natomiast wydzieli wschodniej granicy zabudowy. Wydaje si, e pozostaoci powodujce
obydwie opisane wyej anomalie wysoko oporowe kontynuoway si w kierunku wschodnim, ale
ustalenie ich dalszego przebiegu jest niemoliwe z powodu deniwelacji terenu zarwno od wschodu, jak i od poudnia.
226
4. Wnioski
Wyniki realizacji projektu Archeologia niedestrukcyjna w pnocno-wschodniej Polsce (na terenie wojewdztwa pomorskiego, kujawsko-pomorskiego i warmisko-mazurskiego) w latach
2000-2003 okazay si obiecujce i godne kontynuowania w przyszoci na wiksz skal. W toku dziaa sformuowano pewne wnioski oglne, ktre mog stanowi podsumowanie wstpnego etapu realizacji projektu.
Prospekcja lotnicza zwiksza w dramatyczny sposb liczb znanych stanowisk archeologicznych,
ktre winny by przedmiotem niezwocznych dziaa konserwatorskich: konserwacji zapobiegawczej (in situ) za pomoc rodkw administracyjno-prawnych lub konserwacji przez dokumentacj
(czyli za pomoc wykopalisk ratowniczych). Te nowo odkryte stanowiska archeologiczne nie maj jednak okrelonej chronologii, a stan ich zachowania jest nieznany. Z prawnego punktu widzenia, dla zapewnienia stanowisku archeologicznemu efektywnej ochrony konieczne jest ustalenie
jego wartoci naukowej i/lub kulturowej. Zebrane z powierzchni stanowiska zabytki ruchome i wyniki wykopalisk archeologicznych s jedynym rdem wiedzy o chronologii obiektw archeologicznych, pozwalaj zrozumie ich funkcj i udowodni ich warto jako dziedzictwa archeologicznego. Jednake bezporednia interwencja w substancj stanowiska archeologicznego niszczy jego
autentyczno i powinna by ograniczona do absolutnie niezbdnego minimum (Tabl. VIII: B).
Badania powierzchniowe nie pozwalaj przy tym zazwyczaj ustali w sposb wiarygodny zasigu
stanowisk archeologicznych, co jest niezbdne dla objcia ich ochron prawn. Badania geofizyczne i prospekcja powierzchniowa mog uzupenia prospekcj lotnicz, pozwalajc na efektywne
dziaania administracyjne oraz dostarczajc danych do rozsdnego planowania ewentualnych niezbdnych bada wykopaliskowych, ktre mog by dziki temu ograniczone do rzeczywicie niezbdnej skali. Dodatkowo wyniki tej prospekcji mogyby zosta uzupenione badaniami zawartoci fosforu w glebie, jednake prospekcja geofizyczna dostarcza rezultatw bardziej precyzyjnych
przy mniejszej pracochonnoci. Dotychczasowe wyniki projektu wskazuj rwnie wyranie, e
jeli nie mamy moliwoci wielokrotnego powtarzania obserwacji z powietrza i wielokrotnego
prowadzenia poszukiwa powierzchniowych i w danej chwili musimy ograniczy si do jednorazowych przedsiwzi tego rodzaju (co w oczywisty sposb, z przyczyn przedstawionych wyej, nie
moe zapewni kompletnoci rozpoznania), to kolejno dziaa przynajmniej w warunkach
rodkowoeuropejskich winna by nastpujca:
1) rozpoznanie lotnicze;
2) weryfikacja powierzchniowa, pozwalajca wyeliminowa obiekty wspczesne i wyrniki powstae wskutek naturalnego zrnicowania podoa glebowego, jak rwnie wzbogacajca
rozpoznanie o inne stanowiska manifestujce si na powierzchni ziemi;
3) weryfikacja geofizyczna wybranych stanowisk w celu ucilenia ich zasigu i poznania struktury wewntrznej;
4) ewentualna weryfikacja geochemiczna tych stanowisk.
Taka kolejno dziaa zapewnia maksymaln efektywno jednorazowego rozpoznania. Ekipa
dokonujca poszukiwa powierzchniowych moe bowiem wwczas dysponowa zdjciami lotniczymi i porwnywa rozmieszczenie wyrnikw z rozkadem materiau zabytkowego na powierzchni. Moe rwnie wwczas podejmowa uzasadnione wynikami inspekcji terenowej decyzje co do potrzeby i moliwoci zastosowania bada geofizycznych na wybranych stanowiskach,
dostarczajc ekipie geofizycznej niezbdnych informacji o waciwociach glebowych stanowiska
i uksztatowaniu terenu, co jest niezbdne do dokonania wyboru waciwej w danym przypadku
metody geofizycznej. Kolejno taka jest rwnie uzasadniona kosztownoci kadej z tych metod. Rozpoznanie lotnicze, jako najtasze, w sytuacji szczupoci rodkw finansowych, ktre
przeznaczy mona na cele rozpoznawcze winno by stosowane jako pierwsza, podstawowa forma
rozpoznania caego regionu, dostarczajca wstpnych informacji o rejonach wystpowania stanowisk archeologicznych i najpilniejszych potrzebach konserwatorskich.
227
W rzeczywistoci jednak jednorazowe rozpoznanie nie moe by uwaane za wyczerpujce

i prospekcja lotnicza i powierzchniowa winny by powtarzane w rnych warunkach i w staych interwaach czasowych. Obserwowalno w przypadku obu tych metod jest bowiem zrnicowana
zarwno w perspektywie krtkiego czasu, to znaczy w skali roku, co zwizane jest ze zmieniajc
si wraz z porami roku wegetacj i zmiennymi warunkami pogodowymi, jak i w perspektywie dugiego czasu, co wynika z cyklicznych zmian charakteru upraw, jak te i z postpujcej destrukcji
powierzchniowej warstwy pokrywy glebowej i ujawniania si coraz to nowych stanowisk archeologicznych.
Oczywicie kolejno dziaa w ramach archeologii niedestrukcyjnej i intensywno stosowania poszczeglnych metod moe by zrnicowana w zalenoci od konkretnych warunkw glebowych, rolinnych i klimatycznych, std np. due znaczenie prospekcji geochemicznej na preriach
Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej czy w pnocnej strefie Europy, gdzie brak jest moliwoci powstawania wyrnikw wegetacyjnych.
Podsumowujc stwierdzi naley, e zintegrowana prospekcja lotnicza, powierzchniowa i geofizyczna, ewentualnie z ograniczon interwencj w postaci wierce lub wykopw sondaowych, wydaje si by optymaln metod rozpoznawania zasobw dziedzictwa archeologicznego, zarwno
dla celw naukowych, jak i konserwatorskich. Dziaania fotografa lotniczego, ekipy prowadzcej
poszukiwania powierzchniowe w ramach AZP i archeologw prowadzcych badania wykopaliskowe musz by cile powizane i koordynowane przez sub ochrony zabytkw gromadzc archiwa i podejmujc ochronne dziaania prawne i czynnoci konserwatorskie.
Na zakoczenie warto zwrci uwag na konieczno integracji wszystkich rde informacji
o przestrzennym rozmieszczeniu i zasigu zasobw dziedzictwa archeologicznego w formie map
dostpnych planistom i innym subom komunalnym. Wyniki omawianego wyej kompleksowego rozpoznania zasobw wsparte by winny dodatkowo, zwaszcza dla obszarw, na ktrych obserwacja powierzchniowa i zwiad lotniczy s trudne do przeprowadzenia ze wzgldu na warunki
glebowe czy rodzaj szaty rolinnej, predykcj opart na analizie relacji stanowisk archeologicznych do cech rodowiska naturalnego oraz na matematycznej analizie przestrzennych struktur
osadnictwa na poziomie regionalnym, mezo- i mikroregionalnym (Kobyliski 1987) i symulacyjnym modelowaniu procesw rozwoju osadnictwa (Kobyliski, Urbaczyk 1984). Predykcja taka
moe wskaza obszary, na ktrych wystpuj konfiguracje elementw rodowiska sugerujce wysokie prawdopodobiestwo obecnoci stanowisk archeologicznych, nawet jeli do tej pory nie zostay one odkryte (Parker 1985; Kohler, Parker 1986). Mapy predykcyjne, prezentujce strefy
potencjalnego wystpowania stanowisk archeologicznych, czy ryzyka obecnoci stanowisk archeologicznych mog by niekiedy bezporednio wykorzystywane w planowaniu przestrzennym
nawet bez weryfikacji, jednake zasadniczo winny by one poddane weryfikacji opisywanymi wyej metodami niedestrukcyjnymi, a jeli nie jest to moliwe ograniczonemu rozpoznaniu metodami destrukcyjnymi, i dopiero w przypadku potwierdzenia trafnoci predykcji uwzgldnione w dziaaniach konserwatorskich. W cigu ostatniej dekady konstruowanie tego rodzaju
modeli predykcyjnych zostao znacznie uatwione dziki komputerowym systemom przetwarzania i prezentowania informacji geograficznych (Geographical Information Systems GIS), ktre znalazy szerokie zastosowanie w analizie powiza midzy cechami rodowiska naturalnego
a rozmieszczeniem miejsc dawnej aktywnoci ludzkiej (por. Allen, Green, Zubrow 1990; Kvamme 1999). Poczenie moliwoci analitycznych programw z dziedziny GIS z modelowaniem
matematycznym wzorcw osadnictwa umoliwia formuowanie modeli predykcyjnych, ktre s
jednoczenie dedukcyjne, poniewa zawieraj wnioski wyprowadzone z modeli teoretycznych,
jak i indukcyjne, poniewa wykorzystuj wyniki obserwacji charakterystyk lokalizacji rzeczywistych, odkrytych do tej pory stanowisk archeologicznych (Robinson 1993; Warren 1990), pozwalajc w ten sposb na przyblienie si do zrozumienia subiektywnego sposobu percepcji i wykorzystywania przestrzeni u dawnych mieszkacw danego regionu. Wykorzystanie systemw
informacji geograficznej do tworzenia map predykcyjnych wystpowania stanowisk archeologicznych ma w Europie miejsce przede wszystkim w dziaalnoci holenderskiej suby ochrony zabyt228
kw archeologicznych (Deeben et al. 1997). Dodatkowym atutem GIS jest moliwo bezporedniego porwnywania ze sob informacji uzyskanej rnymi metodami rozpoznawania zasobw
dziedzictwa archeologicznego poprzez naoenie np. wynikw prospekcji powierzchniowej na ortofotomap, powsta w wyniku transformacji ukonych zdj lotniczych, na ktrych widoczne s
wyrniki stanowisk archeologicznych.
Bibliografia
Allen K. M. S., Green S. W., Zubrow E. B. W. (red.) 1990. Interpreting Space: GIS and archaeology. London: Taylor and Francis.
Ammerman A. J., Feldman M. W. 1978. Replicated collection of site surfaces, American Antiquity 43: 734-740.
Andrzejewski M., Socha T. 1998. Fosfor i jego przydatno w badaniach archeologicznych, [w:]
Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. migielski. Pozna: Muzeum
Archeologiczne w Poznaniu, 57-63.
Arrhenius O. 1929. Die Phosphatmethode I und II, Zeitschrift fr Pflanzernhung, Dngung und
Bodenkunde 14: 121-140, 185-194.
Balke B. 1975. W sprawie przydatnoci metody fosforanowej do bada archeologicznych, Archeologia Polski 20: 161-174.
Banasiewicz E. 1996. Archeologiczne Zdjcie Polski jako badania podstawowe, [w:] Archeologiczne Zdjcie Polski metoda i dowiadczenia. Prba oceny, (red.) D. Jaskanis. Warszawa: MKiS,
92-96.
Barford P., W. Brzeziski, Z. Kobyliski 2000. The past, present and future of the Polish Archaeological Record project, [w:] The future of surface artefact survey in Europe, (red.) J. L. Bintliff, M. Kuna, N. Venclov. Sheffield: Sheffield Academic Press, 73-92.
Becker H. 1996. From Nanotesla to Picotesla a new window for magnetic prospecting in archaeology, Archaeological Prospection 2: 217-229.
Becker H. (red.) 1996. Archalogische Prospektion. Luftbildarchalogie und Geophysik. Mnchen:
Arbeitshefte des Bayerischen Landesamtes fr Denkmalpflege.
Bethell P. H., Mt I. 1989. The use of soil phosphorus analysis in archaeology: a critique, [w:]
Scientific analysis in archaeology, (red.) J. Henderson. Oxford: Oxford University Press, 1-29.
Bewley R. H. 1993. Aerial photography for archaeology, [w:] Archaeological resource management
in the UK. An introduction, (red.) J. Hunter, I. Ralston. Stroud: Alan Sutton, 197-204.
Bewley R. H. 1997. From military to civilian: a brief history of the early development of aerial
photography for archaeology, [w:] Aus der Luft Bilder unserer Geschichte, (red.) J. Oexle.
Dresden: Landesamt fr Archologie mit Landesmuseum fr Vorgeschichte, 10-21.
Bielenin K., Kowalczuk J., Stopka T. 1963. Zastosowanie metody magnetycznej w badaniach stanowiska Nowa Supia 4 pow. Kielce, Materiay Archeologiczne 4: 303-324.
Bienia M., kowski S. 1996. Weryfikacja wiarygodnoci wynikw bada AZP w wojewdztwie
bialskopodlaskim, [w:] Archeologiczne Zdjcie Polski metoda i dowiadczenia. Prba oceny,
(red.) D. Jaskanis. Warszawa: MKiS, 151-159.
Bintliff, J. 2000. Beyond dots on the map: future directions for surface artefact survey in Greece,
[w:] The future of surface artefact survey in Europe, (red.) J. L. Bintliff, M. Kuna, N. Venclov.
Sheffield: Sheffield Academic Press, 3-20.
Bintliff, J., Snodgrass A. M. 1988. Off-site pottery distributions: a regional and inter-regional perspective, Current Anthropology 29: 506-513.
Bitner-Wrblewska, A., Brzozowski J., Siemaszko J. 1996. Nowe moliwoci wykorzystania metody planigraficznej w badaniach archeologicznych, Archeologia Polski 41: 7-38.
Braasch O. 1999. Z innego punktu widzenia prospekcja lotnicza w archeologii, [w:] Metodyka ratowniczych bada archeologicznych, (red.) Z. Kobyliski. Warszawa: GKZ, SNAP, 41-100.
229
Broadbent N. 1979. Coastal resources and settlement stability. A critical study of a Mesolithic site
complex in Northern Sweden. Uppsala: Uppsala University.
Brzeziski, W., Dulinicz M., Z. Kobyliski 1983. Zawarto fosforu w glebie jako wskanik dawnej dziaalnoci ludzkiej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 31: 277-297.
Cabalska M. 1970. Pradzieje powiatu limanowskiego, Zeszyty Naukowe UJ. Prace Archeologiczne
12: 7-25.
Christlein, R., Braasch O. 1982. Das unterirdische Bayern. Stuttgart: Konrad Theiss Verlag.
Conway J. S. 1983. An investigation of soil phosphate distribution within occupational deposits
from a Romano-British hut group, Journal of Archaeological Science 10: 117-128.
Conyers L. B., Goodman D. 1997. Ground-Penetrating Radar: an introduction for archaeologists,
London: Rownan & Littlefield.
Craddock P. T., Gurney D., Pryor F., Hughes M. 1985. The application of phosphate analysis to
the location and interpretation of archaeological sites, Archaeological Journal 142: 361-376.
Czerniak L. 1996. Archeologiczne Zdjcie Polski co dalej?, [w:] Archeologiczne Zdjcie Polski
metoda i dowiadczenia. Prba oceny, (red.) D. Jaskanis. Warszawa: MKiS, 39-46.
Dabas, M., Herbich T., Hesse A., Misiewicz K., Tabbagh A. 1993. Electromagnetic prospecting at
two Polish sites (Sonowice and Milanwek) with the SH3 Slingram device, Archaeologia Polona 31: 51-70.
Daniel G. 1976. A hundred and fifty years of archaeology. Cambridge, Massachusetts: Harvard
University Press.
Dassie J. 1978. Manuel darchologie arienne. Paris: Editions Technip.
Deeben J., Hallewas D. P., Kolen J., Wiemer R. 1997. Beyond the crystal ball. Predictive modelling
as a tool in archaeological heritage management and occupation history, [w:] Archaeological
heritage management in the Netherlands. Fifty years State Service for Archaeological Investigations, (red.) W. J. H. Willems, H. Kars i D. P. Hallewas. Assen Amersfoort: Van Gorcum-Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 76-118.
Deuel L. 1984. Lot w przeszo. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
Djuric B. 2002. Dig or not to dig? Development and rescue archaeology. Case of Slovenia field in
transition (referat przedstawiony podczas konferencji zorganizowanej przez Rad Europy
z okazji dziesitej rocznicy uchwalenia Konwencji Maltaskiej (9 padziernika 2002, Strasbourg). Adres internetowy: http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperation/Heritage/
Archaeology/StatementDjuric.asp.
Domaradzki M. 1996. Archeologiczna mapa Bugarii, [w:] Archeologiczne Zdjcie Polski metoda
i dowiadczenia. Prba oceny, (red.) D. Jaskanis. Warszawa: MKiS, 197-204.
Eder-Hinterleitner A., Neubauer W., Melichar P. 1996. Reconstruction of archaeological structures using magnetic prospection, [w:] Interfacing the Past. Computer Applications and Quantitative Methods in Archaeology CAA95, Vol. 1, (red.) H. Kamermans, K. Fennema. Leiden: Institute of Prehistory, University of Leiden, 131-137.
Eidt R. C. 1973. A rapid chemical field test for archaeological site surveying, American Antiquity 38: 206-210.
Foley R. 1981. A model of regional archaeological structure, Proceedings of the Prehistoric Society 47: 1-18.
Fridrich J. 1993. Cohmments about the problem of spatial archaeology, Pamtky archeologick 84:
155-156.
Fuller S. L., Rogge A. E., Gregonis L. M. 1976. Orme Alternatives: the archaeological resources of
Roosevelt Lake and Horseshoe Reservoir. Tuscon: Arizona State Museum.
Gssowski J. 1983. Z archeologi za pan brat. Warszawa: Iskry.
Gedl M., Ginter B. 1968. Pradzieje powiatu chrzanowskiego i miasta Jaworzna, Zeszyty Naukowe
UJ. Prace Archeologiczne 9: 11-94.
ru a jeji vyznam
Gojda M. 1996. Kombinovan metoda leteckho pru zkumu a povrchovych sbe
pro studium topografie prave
kho osdleni, Archeologick rozhledy 48: 220-246.
230
echach. Praha: Archeologicky stav AV R.

Gojda M. 1997. Leteck archeologie v C
Gojda M. 2000. Archeologie krajiny. Praha: Academia.
Gorgolewski W., Tomczak E. 1996. Grodziska Grnego lska i Zagbia Dbrowskiego z lotu ptaka, Katowice: Centrum Dziedzictwa Kulturowego Grnego lska, GKZ, SNAP.
Grska I., Paderewska L., Pyrgaa J., Szymaski W., Gajewski L., Okulicz . 1976. Grodziska Mazowsza i Podlasia (w granicach dawnego wojewdztwa warszawskiego). Wrocaw: Ossolineum.
Hrke H. 1991. All quiet on the western front? Paradigms, methods and approaches in West German archaeology, [w:] Archaeological theory in Europe. The last three decades, (red.) I. Hodder. London: Routledge, 187-222.
Heege A. 1994. Fliegen Finden Forschen. Luftbildarchologie in Sdniedersachsen. Branschweig: Reichold Verlag.
Hensel W. 1950-1959. Studia i materiay do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. 1-3. Pozna, Warszawa: Poznaskie Towarzystwo Prehistoryczne.
Hensel W. 1971. Archeologia i prahistoria. Wrocaw: Ossolineum.
Hensel W., Hilczer-Kurnatowska Z. 1972-1980. Studia i materiay do osadnictwa Wielkopolski
wczesnohistorycznej, t. 4-5. Wrocaw: Ossolineum.
Herbich T., Misiewicz K., Mucha L. 1998. The ARA resistivity meter and its applications, Materialhefte zur Archologie in Baden-Wrttemberg 41: 127-131.
Isaac G. 1981. Stone-age visiting cards: approaches to the study of early land use patterns, [w:]
Pattern of the past: studies in honour of David Clarke, (red.) I. Hodder, G. Isaac, N. Hammond.
Cambridge: Cambridge University Press, 131-155.
Jankuhn H. 1983. Wprowadzenie do archeologii osadnictwa. Warszawa: Orodek Dokumentacji
Zabytkw.
Jaskanis D. 1996. Archeologiczne Zdjcie Polski czyli o cigej potrzebie doskonalenia metod badawczych w archeologii, Lubelszczyzna 2: 221-224.
Jaskanis D. 1998. Ewidencja archeologicznych dbr kultury, [w:] Ewidencja, eksploracja i dokumentacja w praktyce konserwatorstwa archeologicznego, (red.) Z. Kobyliski. Warszawa: GKZ, 15-45.
Jaskanis D. (red.) 1996. Archeologiczne Zdjcie Polski metoda i dowiadczenia. Prba oceny. Warszawa: MKiS.
Kaczmarek J. E. 1996. Organizacja bada i ochrony zabytkw archeologicznych w Poznaniu (1720-1958).
Pozna: Muzeum Archeologiczne w Poznaniu.
Kempisty A., Kruk J., Kurnatowski S., Mazurowski R., Okulicz J., Rysiewska T., Woyda S. 1981.
Projekt zaoe metodyczno-organizacyjnych archeologicznego zdjcia ziem polskich, [w:]
Zdjcie archeologiczne Polski, (red.) M. Konopka. Warszawa: MKiS, 22-27.
Kobusiewicz M. 1966. Materiay do osadnictwa w epoce kamiennej w powiecie midzychodzkim,
Fontes Archaeologici Posnanienses 17: 1-20.
Kobusiewicz M. 1967. Materiay do osadnictwa w epoce kamiennej w powiecie obornickim, Fontes Archaeologici Posnanienses 18: 1-28.
Kobusiewicz M., Tetzlaff W. 1971. Materiay do osadnictwa w epoce kamiennej w powiecie gnienieskim, Fontes Archaeologici Posnanienses 22: 11-33.
Kobyliski Z. 1986. Koncepcja terytorium eksploatowanego przez osad w archeologii brytyjskiej i jej implikacje badawcze, Archeologia Polski 31: 7-30.
Kobyliski Z. 1987. Podstawowe metody analizy przestrzennej ukadw punktowych, Archeologia
Polski 32: 21-53.
Kobyliski Z. 1999. Siedemdziesit lat archeologii lotniczej w Polsce, wiatowit 1 (nowa seria),
fasc. B, 112-122. Adres internetowy: www.IAiEpan.edu.pl/~zbikob.
Kobyliski Z. 2001. Teoretyczne podstawy konserwacji dziedzictwa archeologicznego. Warszawa:
Fundacja Res Publica Multiethnica, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Kobyliski Z. 2002. Kryteria wartociowania dziedzictwa archeologicznego, [w:] Midzynarodowa
Konferencja Konserwatorska Krakw 2000, (red.) A. Kaduczka. Krakw: Wydawnictwo Instytutu Historii Architektury i Konserwacji Zabytkw Politechniki Krakowskiej, 498-508.
231
Kobyliski Z. (red.) 1998. Midzynarodowe zasady ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego. Warszawa: SNAP. Oddzia Warszawski.
Kobyliski Z., Misiewicz K. 2002. Geophysical verification of aerial discoveries of archaeological
sites: examples from Poland, [w:] Aerial archaeology Developing Future Practice, (red.) R. H.
Bewley, W. Rczkowski. Amsterdam: IOS Press, 233-240.
Kobyliski Z., Misiewicz K., Wach W. 2000. Archeologia niedestrukcyjna w wojewdztwie warmisko-mazurskim w roku 2000, Warmisko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski 2: 77-92.
Kobyliski Z., Urbaczyk P. 1984. Modelowanie symulacyjne pradziejowych procesw osadniczych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 30: 67-94.
Kohler T. A., Parker S. C. 1986. Predictive models for archaeological resource location, [w:] Advances in archaeological method and theory, vol. 9, (red.) M. B. Schiffer. New York: Academic
Press, 397-452.
Konopka M. 1981. Problem wdroenia programu zdjcia archeologicznego w Polsce koncepcja realizacji, [w:] Zdjcie archeologiczne Polski, (red.) M. Konopka. Warszawa: MKiS, 28-39.
Konopka M. 1984. Instrukcja ewidencji stanowisk archeologicznych metod bada powierzchniowych (Archeologiczne Zdjcie Polski). Warszawa: ODZ.
Konopka M. (red.) 1981. Zdjcie archeologiczne Polski. Warszawa: MKiS.
Kostrzewski J. 1950. W sprawie inwentaryzacji zabytkw przedhistorycznych, Z Otchani Wiekw
19: 18-19.
Kowalczyk J. 1962. Sonda terenowy w badaniach archeologicznych, Wiadomoci Archeologiczne 28: 301-307.
Kowalski M., apkowski P. 1998. Struktura komputerowej bazy danych o stanowiskach archeologicznych objtych ewidencj w ramach AZP, [w:] Ewidencja, eksploracja i dokumentacja
w praktyce konserwatorstwa archeologicznego, (red.) Z. Kobyliski. Warszawa: Generalny
Konserwator Zabytkw, 47-52.
Kruk J. 1969. Sprawozdanie I konferencja powicona metodom bada powierzchniowych
w Polsce pnocno-zachodniej, Sprawozdania Archeologiczne 21: 437-438.
Kruk J. 1970. Z zagadnie metodyki bada poszukiwawczych, Sprawozdania Archeologiczne 22:
445-454.
Kruk J. 1973. Studia osadnicze nad neolitem wyyn lessowych. Wrocaw: Ossolineum.
Kruk J. 1975. Przyczynek do metody bada powierzchniowych, Sprawozdania Archeologiczne 27:
247-254.
Kuna M. 1998. Keramika, povrchovy sbe
r a kontinuita prave
ke krajiny, Archeologick rozhledy 50:
192-223.
Kuna M. 2000. Surface artefact studies in the Czech Republic, [w:] The future of surface artefact
studies in Europe, (red.) J. L. Bintliff, M. Kuna, N. Venclov. Sheffield: Sheffield Academic
Press, 29-44.
Kurnatowska Z., Kurnatowski S. 1996. Uwagi o AZP z perspektywy bada w Wielkopolsce, [w:]
Archeologiczne Zdjcie Polski metoda i dowiadczenia. Prba oceny, (red.) D. Jaskanis. Warszawa: MKiS, 79-91.
Kvamme K. L. 1999. Recent directions and developments in Geographical Information Systems,
Journal of Archaeological Research 7 (2): 153-201.
Lech J. 1998. Between captivity and freedom: Polish archaeology in the 20th century, Archaeologia Polona 35-36: 25-222.
Maciszewski R. 1998. Archeologiczne badania ratownicze. Poradnik inwestora. Warszawa: Orodek
Ratowniczych Bada Archeologicznych.
Matoga A. 1996a. Archeologiczne Zdjcie Polski poowa drogi, [w:] Archeologiczne Zdjcie Polski metoda i dowiadczenia. Prba oceny, (red.) D. Jaskanis. Warszawa: MKiS, 47-61.
Matoga A. 1996b. Ewidencja dawniej poznanych stanowisk a problemy interpretacji rde w programie AZP na przykadzie Korytnicy, [w:] Archeologiczne Zdjcie Polski metoda i dowiadczenia. Prba oceny, (red.) D. Jaskanis. Warszawa: MKiS, 131-150.
232
Mazurowski R. 1974. Moliwoci poznawcze bada powierzchniowych, Wiadomoci Archeologiczne 39: 32-39.
Mazurowski R. 1980. Metodyka archeologicznych bada powierzchniowych. Warszawa, Pozna:
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
Mazurowski R. 1981. Karta archeologicznych bada powierzchniowych, [w:] Zdjcie archeologiczne Polski, (red.) M. Konopka. Warszawa: MKiS, 50-114.
Miadun J. 1987. Analiza przydatnoci zdj lotniczych w badaniach archeologicznych na przykadzie obiektw Wybicko i Janw Pomorski na uawach Wilanych, [w:] Materiay V Sesji Naukowo Technicznej, (red.) A. Wasilewski. Olsztyn: Wydawnictwo AR-T, 233-246.
Miadun J. 1991. Wybrane zagadnienia archeologii lotniczej na uawach Wilanych, [w:] Archeologia Batyjska. Materiay z konferencji, Olsztyn 24-25 IV 1988 r., (red.) H. Judziska. Olszyn:
Orodek Bada Naukowych im. Wojciecha Ktrzyskiego, 177-183.
Miadun J. 1995. O moliwociach wykorzystania fotointerpretacji w badaniu stanowisk archeologicznych zwizanych ze rodowiskiem wodnym, [w:] Archeologia podwodna jezior Niu Polskiego, (red.) A. Kola. Toru: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, 115-139.
Miadun J., witek B. 1993. Zdjcia lotnicze jako rdo danych o obiektach archeologicznych
na uawach Wilanych, Zeszyty Naukowe AR-T Olsztyn 23: 75-88.
Misiewicz K. 1998. Metody geofizyczne w planowaniu bada wykopaliskowych. Warszawa: Instytut
Archeologii i Etnologii PAN.
Misiewicz K. 1999a. Prospekcja geofizyczna jako element archeologicznych bada ratowniczych,
[w:] Metodyka ratowniczych bada archeologicznych, (red.) Z. Kobyliski. Warszawa: GKZ,
SNAP, 101-152.
Misiewicz K. 1999b. Rozpoznanie geofizyczne w archeologicznych badaniach ratowniczych w obrbie wielkich inwestycji, Zeszyty Orodka Ratowniczych Bada Archeologicznych 4A: 82-133.
Misiewicz K., Mucha L. 1999. Mobilny system cigych pomiarw opornoci gruntu dla celw bada archeologicznych, Archeologia Polski 44: 7-29.
Miszalski J. 1966. rodowisko geograficzne grodu wczesnoredniowiecznego w Chodliku w wietle interpretacji zdj lotniczych, Fotointerpretacja w Geografii 3: 5-17.
Modrzewska-Marciniak I. 1980. Wykorzystanie nowych technik fotografii lotniczej dla celw archeologicznych, Informator Techniki Wojsk Lotniczych 57: 75-92.
Modrzewska-Marciniak I. 1983. Wilanw. Wstpne opracowanie wynikw bada z zastosowaniem fotointerpretacji w archeologii, Prace Uniwersytetu lskiego 575: 208-216.
Modrzewska-Marciniak I. 1984. Prbna analiza fotografii lotniczych wybranych stanowisk archeologicznych, Archeologia Polski 29: 267-289.
Moldenhawer K. 1963. Przydatno w archeologii metody fosforanowej i fluorowej oraz innych
metod, Wiadomoci Archeologiczne 29: 323-327.
Morenon E. P., Henderson M., Nielsen J. 1976. The development of conservation techniques and
a land use study conducted near Ranchos de Taos, New Mexico. Portales, N. M.: Eastern New
Mexico University.
Nowakowski J., Prinke A., Rczkowski W. 1999. Lata czy nie lata?: zdjcia lotnicze jako kolejny
element standardowej procedury w ochronie stanowisk archeologicznych, [w:] Acta Archaeologica Pomoranica, t. II: Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce i w Niemczech stan
prawny, problematyka, osignicia, (red.) M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziski, S. Sowiski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologw Polskich, 113-152.
Okupny B. 1998. Fotografia lotnicza w archeologii. Uwagi metodyczne, [w:] Nauki przyrodnicze
i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. migielski. Pozna: Muzeum Archeologiczne
w Poznaniu, 225-244.
Ostoja-Zagrski J. 1969. Moliwoci wykorzystania fotointerpretacji w badaniach archeologicznych, Fotointerpretacja w Geografii 7: 93-98.
Ostoja-Zagrski J. 1980. Perspektywy wykorzystania fotointerpretacji zdj lotniczych w prahistorycznych badaniach osadniczych, Sprawozdania Archeologiczne 32: 291-293.
233
Ottaway J. H. 1984. Persistence of organic phosphate in buried soils, Nature 307: 257-259.
Parker S. 1985. Predictive modelling of site settlement systems using multivariate logistics, [w:]
For concordance in archaeological analysis: bridging data structure, quantitative technique, and
theory, (red.) C. Carr. Kansas City: Westport Publishers, 173-207.
Persson K. B. 1997. Soil phosphate analysis: a new technique for measurement in the field using
a test strip, Archaeometry 39: 441-443.
Rajewski Z. 1964. Fotografowanie obiektw archeologicznych z balonu, Z Otchani Wiekw 30:
84-86.
Rczkowski W. 1995. Aerial Archaeology and the Study of Settlement System, [w:] Luftbildarchologie in Ost- und Mitteleuropa. Forschungen zur Archologie im Land Brandenburg 3,
(red.) J. Kunow. Potsdam: Brandenburgisches Landesmuseum fr Ur- und Frhgeschichte,
265-270.
Rczkowski W. 1998. Ikara czy Dedala przypadek?: zdjcia lotnicze w archeologii Pomorza, [w:]
Acta Archaeologica Pomoranica, t. 1: XII Konferencja Pomorzoznawcza, (red.) M. Dworaczyk,
P. Krajewski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologw Polskich, 145-149.
Rczkowski W. 2002. Archeologia lotnicza metoda wobec teorii. Pozna: Wydawnictwo Naukowe
UAM.
Redman C. L., Watson P. J. 1970. Systematic, intensive surface collection, American Antiquity 35:
279-291.
Riley D. N. 1987. Air photography and archaeology. London: Duckworth.
Robinson H. 1993. The archaeological implications of a computerised integrated national Heritage Information System, [w:] Computing the past. Computer applications and quantitative methods in archaeology CAA92, (red.) J. Andresen, T. Madsen, I. Scollar. Aarhus: Aarhus University Press, 139-150.
Roper D. 1976. Lateral displacement of artifacts due to ploughing, American Antiquity 41: 372-375.
Rosengren E. 1998. Szwecja: ochrona zabytkw archeologicznych w ustawodawstwie i w praktyce, [w:] Ochrona dziedzictwa archeologicznego w Europie, (red.) Z. Kobyliski. Warszawa:
GKZ, 116-120.
Rydzewski J. 1996. Archeologiczne Zdjcie Polski dowiadczenia i perspektywy, [w:] Archeologiczne Zdjcie Polski metoda i dowiadczenia. Prba oceny, (red.) D. Jaskanis. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, 62-78.
Sanchez, A. et al. 1996. Phophorus analysis at archaeological sites: an optimization of the method
and interpretations of the results, Archaeometry 38: 151-164.
Schiffer, M. B., Gumerman G. J. (red.) 1977. Conservation archaeology: a handbook for cultural resource management studies, New York: Academic Press.
Scott E. 1999. British archaeology in the Carmel, Israel: excavations at Sumaqa 1993. Adres internetowy: http://www.wkac.ac.uk/departments/archaeology/sumaqa.htm.
Sikorski J. 1999. Stoczno. Geneza i funkcje zamku oraz charakter osady, Warmisko-Mazurski
Biuletyn Konserwatorski 1: 63-83.
Steinberg J. M. 1996. Ploughzone sampling in Denmark: isolating and interpreting site signatures
from disturbed contexts, Antiquity 70: 368-390.
Stpie W. 1998. Karta obserwacji terenu z gry, [w:] Ewidencja, eksploracja i dokumentacja
w praktyce konserwatorstwa archeologicznego, (red.) Z. Kobyliski. Warszawa: GKZ, 53-57.
ne- A. 1998. otwa: niektre aspekty zarzdzania dziedzictwem archeologicznym, [w:] Ochrona
S
dziedzictwa archeologicznego w Europie, (red.) Z. Kobyliski. Warszawa: GKZ, 279-289.
Tabbagh A. 1974. Dfinition des charactristiques d' un appareil lectromagnetique classique
adapt a la prospection archologique, Prospezioni Archeologiche 9: 21-33.
Terrenato N. 1996. Field survey methods in Central Italy (Etruria and Umbria). Between local
knowledge and regional traditions, Archaeological Dialogues 3.2: 216-230.
Thomas D. H. 1975. Nonsite sampling in archaeology: up the creek without a site?, [w:] Sampling
in archaeology, (red.) J. W. Mueller. Tuscon: University of Arizona Press, 61-81.
234
Tunia K. 1997. Archeologiczne rozpoznanie powierzchniowe, [w:] Z archeologii Maopolski. Historia i stan bada zachodniomaopolskiej wyyny lessowej, (red.) K. Tunia. Krakw: Instytut Archeologii i Etnologii PAN Oddzia w Krakowie, 57-86.
Valde-Novak P. 1984. Tabelaryczny kwestionariusz w dokumentacji bada powierzchniowych obszarw grzystych, Acta Archaeologica Carpathica 23: 225-241.
Vencl S. 1995. Kotzce ve
rohodnosti sve
dectv povrchovych souboru , Archeologick rozhledy 47:
11-57.
Wandsnider L., Camilli E. L. 1992. The character of surface archaeological deposits and its influence on survey accuracy, Journal of Field Archaeology 19: 169-188.
Warren R. E. 1990. Predictive modelling in archaeology: a primer, [w:] Interpreting space: Geographical Information Systems and archaeology, (red.) K. M. S. Allen, S. W. Green, E. B. W. Zubrow. New York: Taylor and Francis, 90-111.
Whimster R. 1989. The emerging past. Air photography and the buried landscape. London: RCHME.
Willems W. J. H. 1998. Holandia: zarzdzanie dziedzictwem archeologicznym, [w:] Ochrona dziedzictwa archeologicznego w Europie, (red.) Z. Kobyliski. Warszawa: GKZ, 206-218.
Wilson D. R. 2000. Air photo interpretation for archaeologists. Stroud: Tempus Publishing Ltd, (2.
wydanie).
Woyda S. 1981. Archeologiczne zdjcie terenu oglne zaoenia metody w oparciu o dowiadczenia mazowieckie, [w:] Zdjcie archeologiczne Polski, (red.) M. Konopka. Warszawa: MKiS,
11-21.
Yoon D. 2000. Bova Marina 1999-Field survey. Adres internetowy: http://www.arch.soton.ac.uk/
Research/BovaMarina/field99.htm.
Zin W. 1981. Zasady realizacji zdjcia archeologicznego terenu w Polsce, [w:] Zdjcie archeologiczne Polski, (red.) M. Konopka. Warszawa: MKiS, 129-131.
Zbigniew Kobyliski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach

Non-destructive archaeology in north-eastern Poland
Summary
The protection and management of national heritage is one of the most important aims of archaeological research. This paper examines the possibilities of using of non-invasive methods of archaeological survey such as field-walking, aerial archaeology, geophysical and geochemical surveying of archaeological sites.
The combination of aerial photography, field-walking (collecting surface materials) and geophysical
prospection combined with trial excavation, where necessary, has become a standard procedure for the
examination of archaeological sites surveyed in the framework of the Non-destructive archaeology project in north-eastern Poland. The main aim of the project is not only to discover, survey and map new archaeological sites but also to monitor the state of preservtion.
The examples of the most effective aerial reconnaissance in the Warmia and Mazury Province and the
results of the geophysical surveys of the Windyki and Stoczno sites are presented here to illustrate the real
possibilities of using of non-invasive archaeological methods in practice.
Captions:
Fig. 1. Windyki, Warmia-Mazury. Map of changes in the magnetic field. Gradient measurements with a PMP-8
proton magnetometer (by K. Misiewicz).
Plate I: A. Knis, Warmia-Mazury. Example of cropmarks. Photo: D. Wach, 11. 06. 2000.
Plate I: B. Grne Wymiary, Kujawy-Pomorze. Example of cropmarks. Photo: Z. Kobyliski, 11. 06. 2000.
Plate II: A. Oro, Warmia-Mazury. Small guard fort in an uncultivated area. Photo: D. Wach, 14. 06. 2001.
Plate II: B. Gutowo, Warmia-Mazury. Monitoring the extent of ploughing around a stronghold. Photo:
D. Wach, 12. 10. 2002.
235
Plate III: A. Near Czstochowa. Example of a landscape typical on the northern part of Silesia. Photo:
M. Gojda, 26. 06. 2000.
Plate III: B. Kadus, Warmia-Mazury. A general view of the archaeological site stronghold, settlement
and cemetery. Photo: D. Wach, 11. 06. 2000.
Plate IV: A. Reszel, Warmia-Mazury. Urban layout. Photo: D. Wach, 14. 06. 2001.
Plate IV: B. Manor house and park in Sztynort, Warmia-Mazury. Rural landscape. Photo: D. Wach, 18. 10.
2003.
Plate V: A. Windyki, Warmia-Mazury. Remains of fortified structures trenches, palisades (?). Photo:
D. Wach, 12. 06. 2000.
Plate V: B. Windyki, Warmia-Mazury. Map and 3-D model of apparent resistivity (by K. Misiewicz).
Plate VI: A. Windyki, Warmia-Mazury. detailed map of apparent resistivity (by K. Misiewicz).
Plate VI: B. Windyki, Warmia-Mazury. Map of changes in the magnetic field. Gradient measurements of
total magnetic field with a SMARTMAG cesium magnetometer (by R. Krivanek).
Plate VII: A. Stoczno, Warmia-Mazury. Photo: D. Wach, 12. 06. 2000.
Plate VII: B Stoczno, Warmia-Mazury. An aerial photograph combined with a map of apparent resistivity (by K. Misiewicz).
Plate VIII: A. Stoczno, Warmia-Mazury. 3-D model of changes in apparent resistivity (by K. Misiewicz).
Plate VIII: B. Kabikiejmy, Warmia-Mazury. Stronghold and the adjacent settlement complex with visible
outlines of three archaeological test trenches. Photo: D. Wach, 26. 06. 2001.
236

Archeologia Niedestrukcyjna W Polnocno

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Archeologia Niedestrukcyjna W Polnocno

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM.

ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, Wodzimierz Rczkowski (eds), Biskupin i co

Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, Wodzimierz Rczkowski 2005

Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewdzkiego Konserwatora

Adjustacja streszcze i tumaczenie podpisw: Joanna Haracz-Lewandowska

Cz I: Troch historii czy tylko Biskupin?

Cz II: Zdjcia lotnicze i technologia

Cz III: Problemy z interpretacj

Cz IV: Archiwizacja i udostpnianie zdj lotniczych w archeologii

Cz V: Zdjcia lotnicze w praktyce konserwatorskiej

Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym

Cz VI: Od zdj lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych bada:

Cz VII: Zdjcia lotnicze i krajobraz kulturowy

Cz VIII: Jak si to robi w Europie?

Zbigniew Kobyliski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach

Archeologia niedestrukcyjna w pnocno-wschodniej Polsce

1. Rozpoznawanie zasobw dziedzictwa archeologicznego podstawowym zadaniem archeologii

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

2. Niedestrukcyjne metody rozpoznawania zasobw archeologicznych

ARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

specyficznych wymogw penetracji niektrych regionw (Valde-Novak 1984) czy te ponawianych

Polsko-niemieckie badania pod kierunkiem B. Engelhardta i Z. Kobyliskiego w latach 1992-1999.

ARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

ARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE

nej); niemono dokadnego ustalenia granic stanowisk archeologicznych; moliwo tworzenia

2.2. Prospekcja aerofotograficzna poszukiwanie stanowisk archeologicznych

Fotografie te publikowane s take w Gojda 2000: 124.

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

ARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

ARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE

2.3. Rozpoznanie geofizyczne

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

Z kolei metoda magnetyczna polega na pomiarze zmian natenia cakowitego naturalnego

ARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE

2.4. Geochemiczne metody rozpoznania zasobw dziedzictwa archeologicznego

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

2.5. W kierunku kompleksowego nieniszczcego rozpoznania zasobw dziedzictwa archeologicznego

ARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE

Ograniczenia poznawcze metody poszukiwa powierzchniowych powoduj, e nie moe by

3. Projekt badawczy Archeologia niedestrukcyjna

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

3.2. Rozpoznanie lotnicze

3.3. Rozpoznanie geofizyczne

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

3.3.1. Windyki, gm. Iawa

ARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE

tw pochodzenia antropogenicznego. Jest prawdopodobne, e rwnie cz anomalii w drugiej

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

Tabl. VII: A. Stoczno, woj. warmisko-mazurskie. Fot. D. Wach, 12.06.2000.

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

ARCHEOLOGIA NIEDESTRUKCYJNA W PNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE

W rzeczywistoci jednak jednorazowe rozpoznanie nie moe by uwaane za wyczerpujce

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

echach. Praha: Archeologicky stav AV R.

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

Zbigniew Kobyliski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach

V: ZDJCIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

You might also like