BO THU HAN MANG NGHIA LAM THOI TRONG CHU NOM La Minh Hing Tom tit: Khi phan loai céu tao chit Ném, ching téi bat gap nhiing chit that khé 6 thé chi rd chite nang cita bé tha cdu tao nén chit, khéng thé If giai duge tai sao chit Ném lai mang bé thi 46, ciing rdt khé 44 cé thé nhan dinh b6 thi d6 1a thanh phan biéu nghia cho chit Ném. Loai bé thi nay, ldu nay vin chua duge gidi nghién ciru quan tim nhiéu. Ap dung phuong phép phan bé, dat nhimg chit Nom mang cdc bé thi loai nay trong méi tong quan véi chit Ném khdc nim trong ciing mét tir ghép, cling mét tir lay hay trong cing mét ngit doan, Bai viét 4 cé nhimng bign luan kha thuyét phuc vé vai trd biéu nghia dac biét cla cdc bé thi loai nay. Két qua phan tich cho phép li gidi nhitng gi ng@ 1A v6 nguyén tic, 1A phi ly nhung thyc ra khong phai la khong cé nguyén tic, khong cé duyén cé sau xa trong tém Ii tao chit cia ngwoi ban ngit. Tir khéa: B6 tha lam thdi, chit Ném, thinh phan biéu nghia * eth Trong khi doc gidi van ban Nom, chting t6i bat gap nhimng chit that khé luan giai duge 4m doc va y nghia cia ching (néu khéng quan sat va phan tich cdu tao clia cdc chit N6m nim trong cing mét don vj tir ngit, hay trong cling mét van canh). B6 thi trong cdc chit Ném loai nay cé vai trd nhu thé nao? Cac chit Nom mang cdc bé thu dé nén xép vo loai ghép Am - Am hay ghép Am - Y? Vé cau tao cia chit Nom loai nay, gidi nghién ctru Han - N6ém lau nay ciing chua gianh nhiéu sy quan tam. Trong bai viét nay, ching tdi sé lin luot nghién ciru cdc chit Nm vira néu khi ching duge ding dé ghi cdc tir va ngit trong tiéng Viet. 1. Trong tir song tiét tiéng Viét: Trong nhom tir song tiét, ching tdi chon loc va phan tich cu tao cia timg chit Ném ding dé ghi 3 c&p tir song tiét sau: HEIK Ro rang AEH Ré ring AEIHE No nan B6 thit mang nghia lam thoi trong chit Nom 197Trong 3 cp tir néu trén, cdc chit ré, ré va ng ld nhiing chit Nom co cau tao Am- Y, cdc chit con lai: ring, réing va nan nén phan tich ching nhu thé nao? 1.1. Vé truéng hop chit rang Chit Ném tk rang gdm chit sang AK biéu thi am doc va bé hda ‘k . Ngay nay rang van duge ding, no nam trong t6 hop tir lay rang rang hay ranh ranh v6i nghia “sing sta, ro nét”. Nguyén do ding “K Ada trong chit Ném rang cang duge sang ré hon khi dit ching trong té hop tir r6 rang: giéng nhu trudng hop chit r6, bd “K héa trong rang dimg 6 vi tri ctia bé tha biéu nghia. Ky tu biéu thi nghia nay cé duge do chju sy chi phéi cia “K héa trong chit r6. Phép lp lai ky ty bigu nghia nhu trén duge ding rat nhiéu trong tir ghép déi tiéng Viét. 1.2. Truéng hop chit ring va nan Chit Ném 7 ring gém cé chit Han dung FA biéu thi 4m doc va chit Han 1é#L. Chit /é trong trdng hop nay nén coi la b6 phan bigu 4m hay biéu nghia cho rang? C6 2 kha ning xdy ra: - Xét riéng vé thanh mau: Trong chit Nom cé thé ding thanh mau / (Han) a8 ghi thanh m&u d (Vigt). Va néu kha nang nay xay ra thi Lé lic nay cé thé hiéu la b6 phan biéu thi 4m thanh trong chit ‘ring. Nhu vay, thi chit Ném ring sé cé cau tao theo phuong thtrc ghép Am- Am? - Nguge lai, néu coi #L Lé 1a bd phan bidu nghia, diéu dé cé nghia rang la mot yéu t6 mang nghia. Nhu vay, ré rang ld mot tir ghép hop nghia trong d6 ring cé nghia gin tuong duong niu ré, cé diéu ring ngay nay da bi mo nghia nén ching ta khong nh4n thay duge, giong nhu trudng hop xe cé, tre pheo. C6 va pheo tuy ngay nay da bi mé nghia. Nhung, ctr ligu chit Nom da chig minh né van con mang b6 tht chi nghia rat rd. Diéu nay khong gidng nhu trudng hop chit ring: trong chit Nom rang, thi chit Lé khong cé nghia nao cho thay mé6t pham tri nh, it... cla tir Ré ring. Tuong tu, trudng hop chit 4f nan cing la cir ligu bd sung cho trudng hop hrong kha nay. - Ta cé thé xem ring duge cau tao bai ré viét tit (cAt bd chit tién 6 trong ctia #{%), déng thoi thém chit dung; Ciing vay, chit Nom nan duge 198 LA MINH HANGcdu tao béi chit ng viét tat (cdt bo chit sai & bén phai cia chit ng ffl) déng thoi thém chit nan vio hay khéng? Trong du tao chit Nom, khang loai tri kha nang cdc chit Ném ghi tir don ré va ng cé trades sau 46. la su xuat hién cla cdc chit Nom ghi 16 hop ti ré ring va ng’ nan. Khi cau tao nén cdc chit Ném, hién tugng cit chinh, thém bot 4é tao thanh chit ring va nan sé duge tao rat. Tuy nhién ching t6i sé khéng cé ¥ dinh lam phirc tap thém nhing chit Nom vén rat phite ‘ap nay. Vay, chit Han Lé 4 trong chit Ném ring va nit & trong chit Ném nan nén higu nhu thé nao cho dung? - Hai chit ring va nan Khong nén xép vao dang chit Ném cé cau tao ghép Am - Am. Dang ghép Am- Am la cach g] ghi phan anh sy ton tai cia té hop phy am dau trong tiéng Viét 6, né cé sé luong rat it va thudng ding dé ghi nhitng tir Viét cd. Ring va nan khéng thudc trudng hop nay, ~ Céc khao ctru cho théy, trong tir ghép d6i tiéng Vigt, hign tuong lap lai ky tu bié nghfa kha phé bién?, C6 Ié ap lye he thong nay da day hai chit ring va nin vio tiéu loai cé céu tao ghép Am - Y, trong dé b6 phan biéu nghia la chit Hén 72 4L va nit. + Chap nhan Lé 4L va nit 1 b6 phan biéu nghia trong chit Nom rang va nan ta cfing thay: + Cfo chit Han /é trong. chit Ném ning, nit trong chit N6m nin va hoa trong chit N6m rang déu la nhtng bé phan biéu nghia mang tinh chat nhat thdi, né chi bidu nghia cho chit dé khi nim trong tir d6, trong van canh dé, Ching toi tam goi dé 1a cdc “bd tht. Han mang nghia lam théi”. B6 héa da gop phan it nhiéu vao viée tao chit cho chit Nom rang. Trdi lai, chit Han 1 va nit gan nhur chi la nhitng bé phan biéu nghia hinh thie. Xem xét méi quan hé giita bé phan biéu nghia lam thoi véi chit Ném ma né tao nén, cé thé phan biét hai tiéu Jogi nho sau: Logi 1: Lay b6 phan biéu nghia cla chit trude dé biéu nghia cho chit sau: Diéu dé cé nghia chit sau cé méi quan hé vé ngtt nghia véi chit truéc. Vi du: 185 Lo ling, 122 Nang nd, MGV RO rang. | Hign tuong nay, drge goi 14 chit Nom phéi sinh [La Minh Hing: 1999:2004] hay chit Nom eé tgo 16 14 chit Ném [Nguyén Quang Héng:2004]. Gin day La Minh Hing (20013) cing da so dé ha qué trinh cét chinh dé tao phai sinh, Tuy nhién 6 thoi diém bai viét nay dugc céng bd, chua cé cdc nghién cim di vao van dé nay. * Xem La Minh Hing, B6 th Han trong edu tgo tit ghép & chit Nom, Ngtt he tré 98, Hoi Ng6n ngit hoc Viét Nam, H.1998, w.10, BG that mang nghia lam thoi trong chit Nom 199Logi 2: Lay b6 phan biéu 4m ctia chit truéc dé biéu nghia cho chit sau. Nhu vay, b6 phan biéu nghia cia chit sau mang tinh chat biéu nghia tam thoi, biéu nghia hinh thitc. Vidu: 4 418 Lé loi, 48 Ré ring, 16% x2 No nan. * Lido dua dén nhan dinh /é 4L va nit & 1a b6 thi biéu nghia Doc dén day, déc gia khéng khdi nghi van rang tai sao lai ding 4L 1é dé biéu nghia cho ring va nit & dé biéu nghia cho nan? Dé tra loi cau héi nay ching tdi xin trich nhan dinh cla U.M.DOXKOHOB - nha ng6n ngit hoc Lién x6 cf: "Trong khi vay mugn van ty con ngudi thuong khong thé hién sang kién sdng tao cia minh, anh ta bat dau ghi tir ciia tiéng me dé tuan thi theo cdc quy luat cia van ty vay muon va chi trong m6t thoi gian dai, theo mot qu trinh tién hod tir tir nhdt, vin ty d6 mdi dan dan théa mn nhing cai mA ng6n ngit méi can. Qua trinh thich tmg nhu thé thudng dién ra khéng mang tinh sang tao ma nang né may méc va v6 thtrc". Qua that, viéc tao ra cdc chit ring va nan nhu trén hoan toan khong mang tinh sng tao ma that sy may médc va v6 thitc. Nguoi tao chit da tuan theo cdc quy luat tao chit Han - phép hinh thanh, ding ngay b6 thi biéu nghia cia chit Nom di trudc dé tao ra cdc chit Nom ring trong ré ring, nan trong ng nan bang phuong phap ghép Am- Y. Cac chit d6 da nhap vao mét voi hé théng cdc chit /dng trong Jo lang, né trong nang né va rang trong r6 rang. Viéc tao ra cdc chit Ném ty tao trén co so chat ligu chit Han da thé hién 6c sang tao, su tinh thong Han van 46 tao ra loai van ty riéng cho dan téc. Tuy ahién cfing khéng phai 14 khéng cé ngoai Ig. Véi trudng hop ring va nan - trudng hgp lay bé phan biéu 4m cia chit thir nhat dé biéu thi y nghia cho chit thir hai thi 1éi nhan xét cla UM. DOXKOHOB la hoan toan c6 co sé. 2. Trong m6t ngir doan, m6t c4u hoan chinh Trude day, trong bai B6 phdn chi nghia gid trong chit Nom, Nguyén T4 Nhi 4a nghién ciru hién tugng bidu nghia gid trong cu tao tir ghép déi trong tiéng Viét. Ching tdi muén vuot ra khdi bién gidi cia mot i 3 V8 su phat trién cia van ty va cdc logi hinh ctia nd, UM.DOXKOHOB, Lich sir chit viét. M.1979 (Ban dich cua Pham Van Khodi), 200 LA MINH HANGtir, tim hiéu hién tuong biéu nghia dac biét nay trong mét ngit doan, tham chi trong mét cdu hoan chinh. Ching tdi xin duge goi cdc ky ty biéu nghia nay la cdc “ky tu bigu nghia lam thoi” bdi lé tuy da tao nén cdc chit Ném Am- Y, song xét vé nghia, cdc ky tw biéu nghia loai nay lai chi cd gid tri ngit nghia khi chting nam trong ngit 46, trong cau vin dé, ra ngoai van canh 46 chua chic da cé nghia nhu vay. Sau day, ching tdi xin duge khao sat chit Nom mang bé thu biéu nghia loai nay trong méi tong quan vé nghia véi cdc chit Ném dimg trudc va sau nd: 2.1, Anh huéng tir b6 tha biéu nghia trong chir Nom di tric: Xét cdc vi du sau: Vi du 1: Trong chit Ném t# rin vi nghia “cig, chic”, ta cé chit # lan la b6 phan biéu 4m. Lé ra bd phn biéu nghia phai la m6t chit (/b6) v6i nghia “rin chic”, vi du nhu chit cwong ching han. Nhung 6 day lai ding b6 -£ thd lam b6 thu biéu nghia. Sé dicé bé phan biéu nghia nay 1a do ngit cinh quy dinh: ding lip lai b6 thé biéu nghia trong chit Nom 34 dat dimg ding trudc. Ta cé at rin cing cé cau tao Am - Y, trong dé ca hai cling c6 b6 phan biéu nghia 1a b6 thd. Chir nay tim thdy trong cau vin: Dét rn ( 4 48) nan chang nén néi [10,52] . Vi du 2: Chit Ném 4 dung gdm c6 chit dang biéu thi 4m dgc va b6 méc biéu thi nghia. B6 méc vén la bd phan biéu nghia trong chit Nom coi Hildimg truéc. Va khi dat ra chit dung, 6ng cha ta da 4p dung phuong phap cau tao chit Hin: phép hinh thanh dé dat ra # bing c4ch mugn bd tha biéu nghia (b6 méc) trong chit Ném dtmg truéc, két hop voi chit dang dé biéu 4m. B6 méc trong chit Ném dung cé téc dung khu biét nghia, huéng dén vat ligu dumg [a coi - duge ding chat ligu 26 (b6 mGc) 4é tao thanh: Dan ba sdu séc nhu coi dung (K# #8) trau [10,38a]. Vi dy 3: Dé chi mot dac diém ctia dong vat ¢6 vi gidng cai dang nudi con nhé, ta cé tir sé (tr ghép sd sé), tir nay ching goi cho ta mét nét dep ndo ca. Vay thi, ta cé thé ding b6 phan biéu nghia 1a chit 1a PE dé chi m6t tat xdu hay ding b6 ni %& chi gidng ci dé hudng cho ta dén di tugng nhanh hon. Song cau vin dudi lai ding b6 vér 4 : bd phan biéu nghia cua chit 3% Jon di trudc. Co Ié cit ligu nay d4 néi ré xudt phat diém ctia tir sé la ding dé ndi dén gidng lon cai, khi ching dang trong thdi ky nudi con nhd. Xem trong céu: Bé thi mang nghia lim thdi trong chit Nom 201Chang né ché ghé chéng toan lon sé (§% Ht) [8,11 1a]. Vi du 4: Tir cin cé nghia: “chi dat ong trot khéng cé hodc hét mat chat mau m6, ciing cé khi dé chi céy c6i thiéu chat dinh dudng khong du strc Idn, sire * phat trién”. Trong vi du sau, chit edn duge viét fi} : Nguoi ‘éu khi thu can [8,13a]. Tir can gom cé chit Han cdn biéu thi 4m doc va b6 méc biéu nghia. Ding b6 médc 6 day do anh hudng ngit canh, déng thdi cing 14 lap lai b6 méc trong chit cdi di trudc. R6 rang b6 méc 6 day c6 tac dung phan biét nghia 1a cay cin chit khong phai dat cAn. khi xudn c6i Vi du 5: Ciing vay, chit Nom rinh # gdm cé chit Han trinh & biéu Am va bé thj # biéu nghia. B6 thi 6 day duge ding lip lai cia bd thj trong chit Nom dom phia truéc: Ray dom nha Bac nay rinh #2 nha Nam [8,117]. Vi nhu ta da biét, rinh con cé thé dugc ghi ld BE (ding bé myc), vi du trong tir: rinh md. Tuy nhién trudng hop nay lai ding bé thi Vi du 6: Da, sé, dang la nhém pho tir biéu thi y nghia thoi gian trong tiéng Viét. Nhu ta biét, phé tir a tir loai khong c6 y nghia tir ving chn thyc, ching chi bd sung cho déng tir, tinh tir mot y nghia ngit phap nao day. Boi vay, ciing khé cé thé ding mét bé thi Han nao dé biéu nghia cho ching duge. Ay vay ma chit Ném tt: sé lai dugce cu tao theo phuong phap ghép Am- Y. Bé khdu & day chi mang tinh chat 1a b6 tha biéu nghia hinh thirc’, Huong ring: Day sé (Ht Ht) nhudng hay [9,12b]. Vi dy 7: Oi 1 mét loai cay c6 qua An duge, ta cé thé ding chit Han uy & biéu Am, két hop v6i bd méc ding chi mét loai cay. Nhung tac gid Quéc dm thi tap lai ding b6 nit *& thay cho vigc ding bd méc. tt SESW RAIL THe swe ngudi no di tiét bay. Day 1a hién tuong ding lap lai b6 niz & trong chit Ném no (chit Nom doc Iéch, 4m Han Viét: nd) dimg trudc. Cé diéu sy Kip lai ky ty biéu nghia nay khéng gidng véi cdc vi du da trinh bay 6 trén. Ta cé thé thdy ro diéu nay qua so sanh sau: “ Véb6 khdu, o6 thé xem thém La Minh Hing. So’b¢ tim hiéu vai tré cita bé khdu Han trong cdu tao chit Ném Viet, Tap chi Han Nom, s6 2/1994 202 LA MINH HANGTring hop 1: Ht Ign sé. Trong dé cé Chit thir nhat: chit Nom 38 lon c6 céu tao Am - Y va Chit thir hai: Chi: Nom 4 sé, chit nay lay b> tha bidu nghia vén cé nghia chan thy trong chit thir nhat. Tir dy sé dan én két qua: chér thir hai mang tinh chat han dinh ngit nghia cho chit thir nhat: 1a lon sé chir khdng phai la con vat khdc. Trdg hop 2: 4% #2 no i. Chit thi nhdt: Chit Nom # no, 1a chit N6ém muon nguyén hinh chit Han nhung khéng mugn 4m va nghia. Chit thir hai lay b6 % nit trong chit thir nhat dé biéu nghia. Nhu vay b6 nit & chit thir hai kh6ng cé nghia gi trong chit Nom 4i cd, hoan toan chi a b6 tha bidu nghia hinh thitc. Loai nay cing ging nhu hién tugng 2 chit Nom trong tir ghép d6i yéw ghér EAM. Tir su phan tich anh hudng cua b6 tha biéu nghia cia chit Ném dimg true trong viée cdu tao nén chit Nom dimg sau, cdc trudng hop biéu nghia lim théi gdm: ce Chit thi nhét Chi thi hai Fae om | rinh | Loai | Hinh | Loai ou Mugn bé thi biéu nghia 6 chit chaNom| , — 1 8 WK thir nhdt dé biéu nghia cho chit AY AY thit hai. Muon bé phan biéu am 6 chit e + chit Nom a chit Nom | thir nhdt dé bidu nghia cho chit AY AY | thirhai, nhung chi la biéu nghia tam thoi Chit thir nhdt 1 ch Ném doc oe hit Nm | léch. B6 nit mang tinh chat | chins g yo " : oun x AY | bigunghia hinh thite 6 chit dge léch 3 : Ném this hai. 2.2. Anh hung tir b6 tha biéu nghia trong chit Nom di sau B6 thi mang nghia lam thdi nay chju anh hudng rat nhiéu tir b6 thi biéu nghia cia chit Ném di trudc 46, song cing cé hic né lai chju sy chi phdi ciia bé thi biéu nghia trong cdc chit Ném ding sau. Vi dy 1: Chit Nom &t déo gdm chit #b diéu biéu thi 4m doc va b6 Fé nic biéu thi y nghia. B6 tic nay duc ding do mi trong chit Ném di sau - chit guy. B6 tuic trong trudng hop nay cé tac dung phan biét nghia la déo chan chit khéng phai déo tay hay déo mom. Xin xem van canh: ién hé voi bé tic B6 this mang nghia lam thdi trong chié Nom 203Déo quy BP B8 bach lay tang éng [11,3] Vi dy 2: Chit Nom Hf, dé, gdm chit Han dé biéu thi am doc, Ié ra b@ phan biéu nghia phai 1a mét chit Han cd nghta “do”. Vi du: chit xich chang han. G day tac gia lai ding b6 hoa dé biéu nghia, BO héa nay duge ding do ngit canh quy dinh, do méi lign hé véi b6 tha biéu nghia trong chit N6m ita ding sau: Dé lita LIE ham tra mot mu hau [7 Vi dy 3: Chit Ném mo #§ gdm cé chit Hén ma FG bidu thi 4m doc va b6 y # dé bigu nghia, Bé thi biéu nghia nay c6 duge 1 do ngit canh quy dinh, c6 tde dung phan biét tir dong am khdc nghia, phan biét mo quan do voi mé rau hay mo ca. Nguoi thi md 3% bay mé ba, Nguoi thi do rach nhu la do toi (10,17b]. Cé thé thay: Nghién ciru cdc bd thi mang nghia lam thdi nay ciing gidng nhw khi nghién ctu hign tugng mugn nghia trong chtr Nom, nd budc ta khéng thé xa doi mot phuong phap quan trong trong nghién ctu Tur vung ngtt nghia, 6 1a phuong phap phan bé. Phuong phap nay cé the dung tich eye trong vigc xdc dinh gid tri ngit nghia dich thyc cla m§t yeu t6 khi ching nam trong m6t vin canh cu thé. Khang dinh vai tro cia ngit canh d6i voi mét yéu té cu thé trong dé va cing dé két thtic bai viét nay, ching ti xin | duge nhic dén ggiycuaF. de. Saussure néi: "Gia tri cia bat ett mt yéu td nio cfing déu do nhitng yéu té & xung quanh quy dinh". TAI LIEU THAM KHAO A. Sach tiéng Viét 1. Gido tinh ngén ngit hoc dai cwong, Ferdinand. de, Saussure Nxb, KHXH, H. 1973. 2. V8 su phat trién cua van tw va céc logi hinh cia né, U. M. DOHKOHOB, Lich str chit viét, M. 1979. 3. BO phan chi nghia gid trong chit Nom, Nguyén Ta Nhi, Tap chi Han Ném, s6 2/1987. 4. Ngit phdp tiéng Viél, Nguyen Anh Qué Nxb. Gido duc, H. 1996. 204 LA MINH HANG5. La Minh Hang. So bé tim hiéu vai tré ctia bé khdu Han trong cdu tgo chit Ném Viét, Tap chi Han Nom, sé 2/1994, B. Sach Han Nom (luu gitt tai Vign Nghién ciru Hin Nom). 6. Quéc dm thi tap, ki higu Nv.5 7. Trinh quéc céng Nguyén Binh Khiém thi tap, ki higu AB.635, 8. Thién Nam ngit luc, ki higu AB.478. 9. Hoa tién nhugn chinh, ki hiéu VNb.72. 10. Ly hang ca dao, ki higu VNv.303. 11. Tay du truyén, ki hiéu AB.81. BG thi mang nghia lam thoi trong chit Nom 205