You are on page 1of 426

GIO TRNH TM L HC I CNG

GIO TRNH
TM L HC I CNG
(Dng cho cc trng i hc S phm)
Nguyn Xun Thc (Ch bin)
LI M U
Ngy nay, kin thc Tm l hc cn thit cho
mi lnh vc ca i sng x hi v c ging dy
trong cc trng i hc thuc cc nhm ngnh, ngh
khc nhau. Mn Tm l hc i cng l mn hc
chung nht cung cp nhng kin thc c bn nhn
dng khoa hc tm l v l tri thc nn tng tip thu
cc kin thc tm l hc chuyn su v tm l hc lin
ngnh. Mn Tm l hc i cng l mn hc c bn
trong chng trnh o to i cng cc trng i
hc v cao ng.
Gio trnh Tm l hc i cng c b mn
Tm l hc i cng - Khoa Tm l gio dc bin

son nhm p ng yu cu ging dy, hc tp ca


sinh vin cc nhm ngnh thuc cc trng i hc
khc nhau.
Gio trnh Tm hc i cng khi c bin
son c s tip thu k tha v la chn cc tri thc
ca nhng ti liu trc v c sp xp li mt
s n v tri thc tm l hc cho ph hp, khi ging dy
trnh s trng lp v tri thc gia cc phn.
Ni dung gio trnh Tm hc i cng gm
su chng, c phn cng bin son nh sau:
Chng th nht Tm l hc l mt khoa hc. GS.TS
Nguyn Quang Un v TS Nguyn Xun Thc.
Chng th hai Hot ng. giao tip v s
hnh thnh pht trin tm l. PGS.TS Trn Quc Thnh.
Chng th ba: S hnh thnh v pht trin
tm l. GS.TS Nguyn Quang Un v TS Nguyn Xun
Thc.
Chng th t Hot ng nhn thc. TS
Nguyn Kim Qu, TS Nguyn Th Hu, ThS Nguyn
c Sn.
Chng th 5. Tnh cm v ch. PGS.TS

Hong Anh v PGS.TS L Th Bng.


Chng th 6. Nhn cch v s hnh thnh,
pht trin nhn cch. PGS.TS Nguyn Thc v TS V
Kim Thanh.
B mn Tm l hc i cng c gng
nhiu trong vic bin son vi mong mun gio trnh
s l ti liu tham kho tt cho sinh vin, hc vin.
nghin cu sinh v cn b ging dy trong cc trng
i hc. Khi bin son khng trnh khi nhng khim
khuyt nht nh, mong nhn c cc kin ng
gp gip cun gio trnh tip tc c hon thin.
B mn Tm l hc di cng

Chng 1: TM L HC L MT KHOA HC
Chng 2: HOT NG, GIAO TIP V S HNH THN
H, PHT TRIN TM L
Chng 3: S HNH THNH V PHT TRIN TM L,
THC
Chng 4: HOT NG NHN THC
Chng 5: TN H CM V CH
Chng 6: NHN CCH V S HNH THNH NHN
CCH
Created by AM Word2CHM

Chng 1: TM L HC L MT KHOA
HC
GIO TRNH TM L HC I CNG

T khi loi ngi sinh ra, trn Tri t xut


hin mt hin tng hon ton mi m - hin tng
tm l ngi m nn vn minh c i gi l linh hn.
Khoa hc nghin cu hin tng ny l tm l hc.
T nhng t tng u tin s khai v hin
tng tm l, tm l hc hnh thnh, pht trin khng
ngng v ngy cng gi mt v tr quan trng trong
nhm cc khoa hc v con ngi. y l mt khoa hc
c ngha to ln trong vic pht huy nhn t con ngi
trong mi lnh vc ca i sng x hi.

I. I TNG, NHIM V CA TM L HC
II. BN CHT, CHC NNG, PHN LOI CC HIN
TNG TM L
III. PHNG PHP NGHIN CU TM L
IV. V TR, VAI TR CA TM L HC TRONG CUC
SNG V HOT NG
CU HI N TP
Created by AM Word2CHM

I. I TNG, NHIM V CA TM L
HC
GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 1: TM L HC L MT KHOA HC

1. Vi nt v lch s hnh thnh v pht trin tm l


hc
1.1. Nhng t tng tm l hc thi c i
Loi ngi ra i trn Tri t ny mi c
khong 10 vn nm - con ngi tr khn c mt cuc
sng c l tr, tuy bui u cn rt s khai, mng mui.
Trong cc di ch ca ngi nguyn thu,
ngi ta thy nhng bng c chng t c quan
nim v cuc sng ca "hn", "phch" sau ci cht ca
th xc. Trong cc bn vn t u tin t thi c i,
trong cc kinh n c nhng nhn xt v tnh
cht ca "hn", c nhng tng tin khoa hc v
tm l.
- Khng T (551 - 479 TCN) ni n ch
"tm" ca con ngi l "nhn, tr, dng", v sau hc tr
ca Khng T nu thnh "nhn, l, ngha, tr, tn".
- Nh hin trit Hi Lp c i l Xcrt (469 -

399 TCN) tuyn b cu chm ngn ni ting "Hy


t bit mnh". y l mt nh hng c gi tr to ln
cho tm l hc: con ngi c th v cn phi t hiu
bit mnh, t nhn thc, t thc v ci ta.
Ngi u tin hbn v tm hn" l Arixtt (384
- 322 TCN). ng l mt trong nhng ngi c quan
im duy vt v tm hn con ngi. Arixtt cho rng,
tm hn gn lin vi th xc tm hn c ba loi:
+ Tm hn thc vt c chung ngi v ng
vt lm chc nng dinh dng (cn gi l "tm hn
dinh dng").
+ Tm hn ng vt c chung ngi v
ng vt lm chc nng cm gic, vn ng (cn gi
l htm hn cm gic").
+ Tm hn tr tu ch c ngi (cn gi l
"tm hn suy ngh").
Quan im ca Arixtt i lp vi quan im
ca nh trit hc duy tm c i Phlatong (428 - 348
TCN). Phlatongcho rng, tm hn l ci c trc, thc
ti c sau, tm hn do Thng sinh ra. Tm hn tr
tu nm trong u, ch c giai cp ch n, tm hn

kht vng nm bng v ch c tng lp n l.


- i lp vi quan im duy tm thi c i v
tm hn l quan im ca cc nh trit hc duy vt
nh: Thalet (th k th VII -V TCN); Anaximn (th k V
TCN), Hrachlt (th k VI - V TCN)... cho rng tm l,
tm hn cng nh vn vt u c cu to t vt cht
nh: nc, la, khng kh, t. Cn mcrt (460 370 TCN) cho rng tm hn do nguyn t cu to
thnh, trong "nguyn t la" l nhn t to nn tm
l. Thuyt ng hnh coi kim, mc, thu, ho, th to nn
vn vt trong c c tm hn.
Cc quan im duy vt v duy tm lun u
tranh mnh lit xung quanh mi quan h vt cht v
tinh thn, tm l v vt cht.
1.2. Nhng t tng tm l hc t na u th k XIX
tr v trc
- Trong sut thi k trung c, tm l hc mang
tnh cht thn b - bn th huyn b. Nghin cu v
cuc sng tm hn b quy nh bi cc nhim v thn
hc, do vy mi kt qu nghin cu ch nhm xem tm
hn ngi s phi a ti x s ca s hng thnh
nh th no?

- Thuyt nh nguyn: R. cc (1596 - 1650)


i din cho phi nh nguyn lun" cho rng vt cht v
tm hn l hai thc th song song tn ti. cc coi
c th con ngi phn x nh mt chic my. Cn
bn th tinh thn, tm l ca con ngi th khng th
bit c. Song cc cng t c s u tin
cho vic tm ra c ch phn x trong hot ng tm l.
Sang th k XVIII, tm l hc bt u c tn gi.
Nh trit hc c Vn Ph chia nhn chng hc
(nhn hc) ra thnh hai th khoa hc, mt l khoa hc
v c th, hai l tm l hc. Nm 1732, ng xut bn
cun "Tm l hc kinh nghim". Sau 2 nm (1734)
ra i cun "Tm l hc l tr". Th l tm l hc" ra i
t .
- Cc th k XVII - XVIII - XIX cuc u tranh
gia ch ngha duy tm v duy vt xung quanh mi
quan h gia tm v vt.
+ Cc nh trit hc duy tm ch quan nh
Bccli (1685 - 1753), E. Makh (1838 - 1916) cho
rng th gii khng c thc, th gii ch l "phc hp
cc cm gic ch quan" ca con ngi. Cn D. Hium
(1711 - 1776) coi th gii ch l nhng "kinh nghim

ch quan". Ngun gc ca kinh nghim l do u?


Hium cho rng con ngi khng th bit. V th, ngi
ta vn coi Hium thuc vo phi bt kh tri.
Hc thuyt duy tm pht trin ti mc cao
th hin " nim tuyt i" ca Hghen.
+ Th k XVII - XVIII - XIX, cc nh trit hc v
tm l hc phng Ty pht trin ch ngha duy vt
ln mt bc cao hn: Spinda (1632 - 1667) coi tt
c cc vt cht u c t duy, Lametri (1709 - 1751)
mt trong cc nh sng lp ra ch ngha duy vt Php
tha nhn ch c c th mi c cm gic; cn
Canbanic (1757 - 1808) cho rng no tit ra t tng,
ging nh gan tit ra mt.
L. Phbch (1804 - 1872) nh duy vt li lc
bc nht trc khi ch ngha Mc ra i, khng nh:
Tinh thn, tm l khng th tch ri khi no ngi, n
l sn vt ca th vt cht pht trin ti mc cao l
b no.
n na u th k XIX c rt nhiu iu kin
tm l hc trng thnh, t tch ra khi mi quan
h ph thuc cht ch vo trit hc vi t cch l mt
b phn, mt chuyn ngnh ca trit hc.

1.3. Tm l hc tr thnh mt khoa hc c lp


- T u th k XIX tr i, nn sn xut th gii
pht trin mnh, thc y s tin b khng ngng
ca nhiu lnh vc khoa hc, k thut, to iu kin cho
tm l hc tr thnh mt khoa hc c lp Trong
phi k ti thnh tu ca cc ngnh khoa hc c lin
quan nh: thuyt tin ho ca S. cuyn (1809 - 1882)
nh duy vt Anh, thuyt tm sinh l hc gic quan ca
Hemhn (1821 - 1894) ngi c, thuyt tm - vt l
hc ca Phcne (1801 - 1887) v Vbe (1795 - 1878)
c hai u l ngi c, tm l hc pht sinh ca
Gantn (1822 - 1911) ngi Anh, v cc cng trnh
nghin cu v tm thn hc ca bc s Scc (1875 1893) ngi Php...
- Thnh tu ca chnh khoa hc tm l lc by
gi, cng vi thnh tu ca cc lnh vc khoa hc ni
trn l iu kin cn thit gip cho tm l hc n
lc tr thnh khoa hc c lp. c bit trong lch s
tm l hc, mt s kin khng th khng nhc ti l
vo nm 1879, nh tm l hc c Vunt (1832 1920) sng lp ra phng th nghim tm l hc u
tin trn th gii ti thnh ph Laixic. V mt nm sau
tr thnh Vin Tm l hc u tin ca th gii, xut

bn cc tp ch tm l hc. T vng quc ca ch


ngha duy tm, coi thc ch quan l i tng ca
tm l hc v con ng nghin cu thc l cc
phng php ni quan, t quan st, Vunt bt u
chuyn sang nghin cu tm l, thc mt cch khch
quan bng quan st, thc nghim, o c...
- gp Phn tn cng vo ch ngha duy
tm, u th k XX cc dng phi tm l hc khch
quan ra i, l: tm l hc hnh vi, tm l hc
Gestalt, phn tm hc. Trong th k XX cn c nhng
dng phi tm l hc khc c vai tr nht nh trong lch
s pht trin khoa hc tm l hin i nh dng phi
tm l hc nhn vn, tm l hc nhn thc. V nht l
sau Cch mng thng Mi nm 1917 thnh cng
Nga, dng phi tm l hc hot ng do cc nh tm l
hc X vit sng lp em li nhng bc ngot lch
s ng k trong tm l hc.
2. i tng, nhim v ca tm l hc
2.1. i tng ca tm hc
Trong tc phm "Php bin chng ca t
nhin" Ph. ngghen ch r th gii lun lun vn
ng, mi mt khoa hc nghin cu mt dng vn

ng ca th gii. Cc khoa hc phn tch cc dng


vn ng ca th gii t nhin thuc nhm khoa hc
t nhin. Cc khoa hc phn tch cc dng vn ng
ca x hi thuc nhm cc khoa hc x hi. Cc khoa
hc nghin cu cc dng vn ng chuyn tip trung
gian t dng vn ng ny sang dng vn ng kia
c gi l cc khoa hc trung gian, chng hn l sinh
hc, ho sinh hc, tm l hc... Trong tm l hc
nghin cu dng vn ng chuyn tip t vn ng
sinh vt sang vn ng x hi, t th gii khch quan
vo mi con ngi sinh ra hin tng tm l - vi t
cch mt hin tng tinh thn.
Trong lch s xa xa ca nhn loi, trong
ting Latinh: "Psyche" l "linh hn", tinh thn" v
"logos" l "hc thuyt", l "khoa hc", v th "tm l hc
(Psychologie) l khoa hc v tm hn. Ni mt cch
khi qut nht: Tm l bao gm tt c nhng hin
tng tinh thn xy ra trong u c con ngi, gn lin
v iu hnh mi hnh ng, hot ng ca con
ngi. Cc hin tng tm l ng vai tr quan trng
c bit trong i sng con ngi, trong quan h gia
con ngi vi con ngi v con ngi vi c x hi
loi ngi.

Nh vy, i tng ca tm l hc l cc hin


tng tm l vi t cch l mt hin tng tinh thn do
th gii khch quan tc ng vo no con ngi sinh
ra, gi chung l cc hot ng tm l. Tm l hc
nghin cu s hnh thnh, vn hnh v pht trin ca
hot ng tm l.
2.2. Nhim v ca tm l hc
Nhim v c bn ca tm l hc l nghin cu
bn cht ca hot ng tm l, cc quy lut ny sinh v
pht trin tm l, c ch din bin v th hin tm l,
quy lut v mi quan h gia cc hin tng tm l. c
th l nghin cu:
+ Nhng yu t khch quan, ch quan no to ra
tm l ngi.
+ C ch hnh thnh, biu hin ca hot ng
tm l.
+ Tm l ca con ngi hot ng nh th
no?
+ Chc nng, vai tr ca tm l i vi hot
ng ca con ngi.

- C th nu ln cc nhim v c th ca tm
l hc nh sau:
+ Nghin cu bn cht ca hot ng tm l
c v mt s lng v cht lng.
+ Pht hin cc quy lut hnh thnh pht trin
tm l.
+ Tm ra c ch ca cc hin tng tm l.
Trn c s cc thnh tu nghin cu, tm l
hc a ra nhng gii php hu hiu cho vic hnh
thnh, pht trin tm l, s dng tm l trong nhn t
con ngi c hiu qu nht. thc hin cc nhim
v ni trn, tm l hc phi lin kt, phi hp cht ch
vi nhiu khoa hc khc.
3. Cc quan im c bn trong tm l hc hin i
3. 1. Tm l hc hnh vi
Ch ngha hnh vi do nh tm l hc M J.
Oatsn (1878 - 1958) sng lp. J. Oatsn cho rng
tm l hc khng m t, ging gii cc trng thi thc
m ch nghin cu hnh vi ca c th con ngi
cng nh ng vt. Hnh vi c hiu l tng s cc

c ng bn ngoi ny sinh c th nhm p li


mt kch thch no . Ton b hnh vi, phn ng ca
con ngi v ng vt th hin bng cng thc:

S-R
(Stimulus - Reaction)
Kch thch - Phn ng
Vi Cng thc trn, J. Oatsn nu ln mt
quan im tin b trong tm l hc: coi hnh vi l do
ngoi cnh quyt nh, hnh vi c th quan st c,
nghin cu c mt cch khch quan, t c th
iu khin hnh vi theo phng php "th - sai".
Nhng ch ngha hnh vi quan nim mt cch c
hc, my mc v hnh vi, nh ng hnh vi ca con
ngi vi hnh vi ca con vt, hnh vi ch cn l nhng
phn ng my mc nhm p li kch thch, gip cho
c th thch nghi vi mi trng xung quanh. Ch
ngha hnh vi ng nht phn ng vi ni dung tm l
bn trong lm mt tnh ch th, tnh x hi ca tm l
con ngi, ng nht tm l con ngi vi tm l ng
vt, con ngi ch phn ng trong th gii mt cch c
hc, my mc. y chnh l quan im t nhin ch
ngha, phi lch s v thc dng.
V sau ny cc i biu ca ch ngha hnh
vi mi nh: Tonmen, Hulo, Skin... c a vo cng
thc S - R nhng "bin s trung gian" bao hm mt s

yu t nh: nhu cu, trng thi ch n, kinh nghim


sng ca con ngi, hoc hnh vi to tc "operant"
nhm p li nhng kch thch c li cho c th,
nhng v c bn ch ngha hnh vi mi vn mang tnh
my mc, thc dng ca ch ngha hnh vi c in
Oatsn.
3.2. Tm l hc Gestall (cn gi l tm l hc cu trc)
Dng phi ny ra i c, gn lin vi tn
tui cc nh tm l hc: Vcthaim (1880 - 1943), Cl
(1887 - 1967), Cpca (1886 - 1947). H i su nghin
cu cc quy lut v tnh n nh v tnh trn vn ca tri
gic, quy lut "bng sng" ca t duy. Trn c s thc
nghim, cc nh tm l hc Gestalt khng nh cc quy
lut ca tri gic, t duy v tm l ca con ngi do cc
cu trc tin nh ca no quyt nh. Cc nh tm l
hc Gestalt t ch n vai tr ca vn kinh nghim
sng, kinh nghim x hi lch s.
3.3. Phn tm hc
Thuyt phn tm do S. Phrt (1859 - 1939),
bc s ngi o xy dng nn. Lun im c bn ca
Phrt l tch con ngi thnh ba khi: ci y (ci v
thc), ci ti v ci siu ti. Ci y bao gm cc bn

nng v thc: n ung, tnh dc, t v, trong bn


nng tnh dc gi vai tr trung tm quyt nh ton b
i sng tm l v hnh vi ca con ngi, ci y tn ti
theo nguyn tc tho mn v i hi: Ci ti - con
ngi thng ngy, con ngi c thc tn ti theo
nguyn tc hin thc. Ci ti c thc theo Phrt l ci
ti gi hiu, ci ti b ngoi ca ci nhn li bn trong
l "ci y" Ci siu ti - l ci siu phm, "ci ti l
tng" khng bao gi vn ti c v tn ti theo
nguyn tc kim duyt, chn p. Nh vy, phn tm
hc cao qu ng ci bn nng v thc dn n
ph nhn thc, ph nhn bn cht x hi, lch s ca
tm l con ngi ng nht tm l ca con ngi vi
tm l loi vt Hc thuyt Phrt l c s ban u ca
ch ngha hin sinh, th hin quan im sinh vt ho
tm l con ngi.
Tm li, ba dng phi tm l hc ni trn ra
i cui th k XIX u th k XX gp phn tn cng
vo dng phi ch quan trong tm l hc, a tm l
hc i theo hng khch quan. Nhng do nhng gii
hn lch s, h c nhng hn ch nht nh nh th
hin xu th c hc ho, sinh vt ho tm l con ngi,
b qua bn cht x hi lch s v tnh ch th ca i

sng tm l con ngi.


3.4. Tm l hc nhn vn
Dng phi tm l hc nhn vn do C. Rgi
(1902 - 1987) v A. Maxlu (1908 - 1972) sng lp.
Cc nh tm l hc nhn vn quan nim rng bn cht
con ngi vn tt p, con ngi c lng v tha, c
tim nng k diu.
Maxlu nu ln 5 mc nhu cu c bn
ca con ngi xt th t t thp n cao:
- Nhu cu sinh l c bn,
- Nhu cu an ton;
- Nhu cu v quan h x hi;
- Nhu cu c knh n, ngng m...
- Nhu cu pht huy bn ng, thnh t.
C. Rgi cho rng con ngi ta cn phi i
x vi nhau mt cch t nh, ci m, bit lng nghe v
ch i, cm thng vi nhau. Tm l hc cn phi gip
cho con ngi tm c bn ng ch thc ca mnh,
c th sng mt cch thoi mi, ci m, hn nhin
v sng to. Tuy nhin, tm l hc nhn vn cao

nhng iu cm nghim, th nghim ch quan ca


bn thn mi ngi, tch con ngi khi cc mi
quan h x hi, ch ti mt nhn vn tru tng
trong con ngi, v th thiu vng con ngi trong hot
ng thc tin.
3.5. Tm l hc nhn thc
Hai i biu ni ting ca tm l hc nhn
thc l G. Piagi (1896 - 1980) (Thu S) v G. Brun
(trc M, sau Anh). Tm l hc nhn thc coi
hot ng nhn thc l i tng nghin cu ca
mnh. c im tin b ni bt ca dng phi tm l
hc ny l nghin cu tm l con ngi, nhn thc ca
con ngi trong mi quan h vi mi trng, vi c
th v vi no b. V th, h pht hin ra nhiu s
kin khoa hc c gi tr trong cc vn tri gic, tr
nh, t duy, ngn ng... lm cho cc lnh vc nghin
cu ni trn t ti mt trnh mi. ng thi h
cng xy dng c nhiu phng php nghin
cu c th ng gp cho khoa hc tm l nhng
nm 50 - 60 ca th k XX. Tuy nhin dng phi ny
cng c nhng hn ch, h coi nhn thc ca con
ngi nh l s n lc ca ch a n s thay
i vn kinh nghim, vn tri thc ca ch th, nhm

thch nghi, cn bng vi th gii, cha thy ht ngha


tch cc, ngha thc tin ca hot ng nhn thc.
Tt c nhng dng phi tm l hc ni trn
u c nhng ng gp nht nh cho s hnh thnh
v pht trin ca khoa hc tm l. Song do nhng hn
ch lch s, h thiu mt c s phng php lun
khoa hc bin chng, v vy h vn cha c quan im
y v ng n v con ngi, v hot ng tm l
ca con ngi... S ra i ca tm l hc mcxit hay
cn gi l tm l hc hot ng gp phn ng k
vo vic khc phc hn ch ni trn v tip tc a
tm l hc ln nh cao ca s pht trin.
3.6. Tm l hc hot ng
Dng phi tm l hc ny do cc nh tm l
hc X vit sng lp nh L.X. Vgtxki (1896 - 1934),
X.L. Rubinstin (1902 - 1960), A.N. Lnchip (1903 1979), A.R. Luria (1902 - 1977)... y l dng phi tm
l hc ly trit hc Mc - Lnin lm c s l lun v
phng php lun, xy dng nn tm l hc lch s
ngi: coi tm l hc l s phn nh th gii khch
quan vo no, thng qua hot ng.
Tm l ngi mang tnh ch th, c bn cht x hi,

tm l ngi c hnh thnh, pht trin v th hin


trong hot ng v trong cc mi quan h giao lu ca
con ngi trong x hi. Chnh v th tm l hc mcxit
c gi l "tm l hc hot ng".

Created by AM Word2CHM

II. BN CHT, CHC NNG, PHN LOI


CC HIN TNG TM L
GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 1: TM L HC L MT KHOA HC

1. Bn cht ca tm l ngi
Ch ngha duy vt bin chng khng nh:
Tm l ngi l s phn nh hin thc khch quan
vo no ngi thng qua ch th tm l ngi c bn
cht x hi - lch s.
1.1. Tm l ngi l s phn nh hin thc khch
quan vo no ngi thng qua ch th
Tm l ngi khng phi do thng , do
tri sinh ra, cng khng phi l do no tit ra nh gan
tit ra mt. tm l ngi l s phn nh hin thc
khch quan vo no con ngi thng qua,"ng knh
ch quan".
Th gii khch quan tn ti bngcc thu
tnh khng gian, thi gian v lung vn ng. Phn
nh l thuc tnh chung ca mi s vt, hin tng
ang vn ng. Ni mt cch chung nht, phn nh l
qu trnh tc ng qua li gia h thng ny v h

thng khc, kt qu l li du vt (hnh nh) tc


ng c h thng tc ng v h thng chu s tc
ng, chng hn:
+ Vin phn c dng vit ln bng en
li vt phn trn bng v ngc li bng en lm
mn ( li vt) trn vin phn (phn nh c hc).
+ H thng kh hyr tc ng qua li vi h
thng kh xi, l phn nh (phn ng) ho hc
li mt vt chung ca hai h thng l nc (2H2 + o2 =
2H2o).
Phn nh din ra t n gin n phc tp v
c s chuyn ho ln nhau, t phn nh c vt l, ho
hc n phn nh sinh vt v phn nh x hi, trong
c phn nh tm l.
- Phn nh tm l l mt loi phn nh c
bit:
+ l s tc ng ca hin tng khch
quan vo con ngi, vo h thn kinh, b no ngi t chc cao nht ca vt cht, Ch c h thn kinh v
b no ngi mi c kh nng nhn tc ng ca
hin thc khch quan, to ra trn no hnh nh tinh

thn (tm l) cha ng trong vt vt cht, l cc


qu trnh sinh l, sinh ho trong h thn kinh v no
b. C. Mc ni: Tinh thn, t tng, tm l... chng qua
l vt cht c chuyn vo trong u c, bin i
trong m c.
iu c ngha l, v mt c ch hnh thnh
v din bin ca tm l c th coi tm l din ra theo c
ch mt phn x c iu kin vi ba khu ch yu sau:
Khu th nht l khu tip nhn cc kch thch
t th gii bn ngoi to nn hng phn dn truyn
vo no theo ng hng tm.
Khu th hai, din ra trung ng thn kinh ca b
no, to nn cc hnh nh tm l.
Khu th ba - khu tr li, dn truyn hng
phn t trung ng thn kinh theo ng li tm gy
nn cc phn ng ca c th. Ngi ta coi tt c cc
hin tng tm l u c c s sinh l l cc phn x
c iu kin.
+ Phn nh tm l l to ra "hnh nh tm l"
(bn "sao chp", "bn chp") v th gii, hnh nh tm
l l kt qu ca qu trnh phn nh th gii quan vo

no. Song hnh nh tm l khc v cht so vi cc hnh


nh c, vt l, sinh vt ch:
Hnh nh tm l mang tnh Sinh ng, sng
tao, th d: hnh nh tm l v cun sch trong u mt
con ngi bit ch, khc xa v vt cht vi hnh nh vt
l c tnh cht "cht cng", hnh nh vt cht ca chnh
cun sch c trong gng.
Hnh nh tm l mang tnh ch th, mang m
mu sc c nhn (hay nhm ngi) mang hnh nh
tm l , hay ni cch khc hnh nh tm l l hnh nh
ch quan v hin thc khch quan. Tnh ch th ca
hnh nh tm l th hin ch: mi ch th trong khi
to ra hnh nh tm l v th gii a vn hiu bit,
vn kinh nghim, a ci ring ca mnh (v nhu cu,
xu hng, tnh kh, nng lc)... vo trong hnh nh ,
lm cho n mang m mu sc ch quan.
Hay ni cch khc, con ngi phn nh th
gii bng hnh nh tm l, thng qua "lng knh ch
quang ca mnh.
- Tnh ch th trong phn nh tm l th hin
ch: + Cng nhn s tc ng ca th gii v cng
mt hin thc khch quan nhng nhng ch th

khc nhau xut hin nhng hnh nh tm l vi nhng


mc , sc thi khc nhau.
+ Cng c khi cng mt hin thc khch quan
tc ng n mt ch th duy nht nhng vo nhng
thi im khc nhau, nhng hon cnh khc nhau
vi trng thi c th, trng thi tinh thn khc nhau, c
th cho ta thy mc biu hin v cc sc thi tm l
khc nhau ch th y.
+ Chnh ch th mang hnh nh tm l l
ngi cm nhn, cm nghim v th hin n r nht.
+ Cui cng thng qua cc mc v sc
thi tm l khc nhau m mi ch th t thi , hnh
vi khc nhau i vi hin thc.
Do u m tm l ngi ny khc tm l ngi
kia v th gii khch quan?
iu do nhiu yu t chi phi. trc ht, do
mi con ngi c nhng c im ring v c th,
gic quan, h thn kinh v no b. Mi ngi c hon
cnh sng khc nhau, iu kin gio dc khng nh
nhau v c bit l mi c nhn th hin mc tch
cc hot ng, tch cc giao lu khc nhau trong cuc

sng. V th, tm l ngi ny khc tm l ngi kia.


T lun im ni trn, chng ta c th rt ra
mt s kt lun thc tin sau:
- Tm l c ngun gc l th gii khch quan,
v th khi nghin cu, cng nh khi hnh thnh, ci to
tm l ngi phi nghin cu hon cnh trong con
ngi sng v hot ng.
- Tm l ngi mang tnh ch th, v th trong
dy hc, gio dc cng nh trong quan h ng x phi
ch nguyn tc st i tng (ch n ci ring
trong tm l mi ngi). - Tm l l sn phm ca hot
ng v giao tip, v th phi t chc hot ng v cc
quan h giao tip nghin cu, hnh thnh v pht
trin tm l con ngi.
1.2. Bn cht x hi ca tm 1 ngi
- Tm l ngi l s phn nh hin thc
khch quan, l chc nng ca no, l kinh nghim x
hi lch s bin thnh ci ringca mi ngi.. m l
con ngi khc xa vi tm l ca mt s loi ng vt
cao cp ch: tm l ngi- bn cht x hi v mang
tnh lch s.

- Bn cht x hi v tnh lch s a ltm


ngi th hi nh sau:
+ Tm l ngi c ngun gc l th gii khch
quan (hgii t nhin v x hi), trong cuc sng x
hi l ci quyt nh (quyt nh lun x hi). Ngay c
phn t nhin trong th gii cng c x hi ho.
Phn x hi ho th gii quyt nh tm hlngi th
hin qua: cc quan h kinh t - x hi, cc mi quan
h o c php quyn, cc mi quan h con ngi con ngi t quan h gia nh, lng xm, qu hng,
khi ph cho n cc quan h nhm, cc quan h
cng ng... cc mi quan h trn quyt nh bn cht
tm l ngi (bn cht con ngi l s tng ho cc
mi quan h x hi). Trn thc t, con ngi thot li
khi cc quan h x hi, quan h ngi - ngi, u
lm cho tm l mt bn tnh ngi (nhng trng hp
tr em do ng vt nui t b, tm l ca cc tr ny
khng hn hn tm l loi vt).
+ Tm l ngi l sn phm ca hot ng v
giao tip ca con ngi trong cc mi quan h x hi.
Con ngi l mt thc th t nhin v iu ch yu l
mt thc th x hi. Phn t nhin con ngi (nh
c im c th, gic quan, thn kinh, b no) c

x hi ho mc cao nht. L mt thc th x hi, con


ngi l ch th ca nhn thc, ch th ca hot
ng, giao tip vi t cch mt ch th tch cc, ch
ng sng to, tm l ca con ngi l sn phm ca
hot ng con ngi vi t cch l ch th x hi, v
th tm l ngi mang y du n x hi lch s
ca con ngi.
+ Tm l ca mi c nhn l kt qu ca qu
trnh lnh hi, tip thu vn kinh nghim x hi, nn vn
ho x hi, thng qua hot ng, giao tip (hot ng
vui chi, hc tp, lao ng, cng tc x hi), trong
gio dc gi vai tr ch o hot ng ca con ngi
v mi quan h giao tip ca con ngi trong x hi
gi vai tr quyt nh.
+ Tm l ca mi ngi hnh thnh, pht trin
v bin i cng vi s pht trin ca lch s dn tc
v cng ng. Tm l ca mi ngi chu s ch c
bi lch s ca c nhn v cng ng.
Tm li, tm l ngi c bn cht x hi, v th phi
nghin cu mi trng x hi, nn vn ho x hi, cc
quan h x hi trong con ngi sng v hot ng.
Cn phi t chc c hiu qu hot ng dy hc v

gio dc, cng nh cc hot ng ch o tng giai


on la tui khc nhau hnh thnh, pht trin tm
l con ngi...
2. Chc nng ca tm l
Hin thc khch quan quyt nh tm l con
ngi, nhng chnh tm l con ngi li tc ng tr
li hin thc bng tnh nng ng, sng to ca n
thng qua hot ng, hnh ng, hnh vi. Mi hot
ng, hnh ng ca con ngi u do "ci tm l"
iu hnh. S iu hnh y biu hin qua nhng mt
sau:
-Tm l c chc nng chung l nh hng
cho hot ng, y mun ni ti vai tr ng c,
mc ch ca hot ng. ng c c th l mt nhu
cu c nhn thc, hng th, l tng, nim tin,
lng tm, danh vng...
- Tm l c th thc y, li cun con ngi hot ng,
khc phc moi kh khn vn ti mc ch ra
hoc kim hm, hn ch hot ng ca con ngi
- Tm l iu khin, kim tra qu trnh hot
ng bng chng trnh, k hoch, phng php,

phng thc tin hnh hot ng, lm cho hot ng


ca con ngi tr nn c thc, em li hiu qu nht
nh.
Cui cng, tm l gip con ngi iu chnh
hot ng cho ph hp vi mc tiu xc nh, ng
thi ph hp vi iu kin v hon cnh thc t cho
php.
Nh c cc chc nng nh hng, iu
khin, iu chnh ni trn m tm l gip con ngi
khng ch thch ng vi hon cnh khch quan, m
cn nhn thc, ci to v sng to ra th gii, v chnh
trong qu trnh con ngi nhn thc, ci to chnh
bn thn mnh.
Nh chc nng iu hnh ni trn m nhn t tm l
gi vai tr c bn, c tnh quyt nh trong hot ng
ca con ngi.
3. Phn loi hin tng tm l
C nhiu cch phn loi hin tng tm l:
3.1. Cch phn loi ph bin trong cc ti liu tm l
hc

L vic phn loi cc hin tng tm l theo


thi gian tn ti ca chng v v tr tng i ca
chng trong nhn cch. Theo cch phn loi ny cc
hin tng tm l c ba loi chnh:
- Cc qu trnh tm l,
- Cc trng thi tm l,
- Cc thuc tnh tm l.
* Cc qu trnh tm l nhng hin tng tm l din ra
trong thi gian tng i ngn, c m u, din bin,
kt thc tng i r rng. Ngi ta thng phn bit
thnh ba qu trnh tm l:
- Cc qu trnh nhn thc gm: cm gic, tri
gic, tr nh, tng tng, t duy, ngn ng.
- Cc qu trnh cm xc biu th s vui mng
hay tc gin, d chu hay kh chu, nhit tnh hay th
...
-Qu trnh hnh ng ch.
Cc trng thi tm l l hin tng tm l din
ra trong thi gian tng i di, vic m u v kt
thc khng r rng, nh: ch , tm trng.

* Cc thuc tnh tm l l nhng hin tng


tm l tng i n nh, kh hnh thnh v kh mt i,
to thnh nhng nt ring ca nhn cch. Ngi ta
thng ni ti bn nhm thuc tnh tm l c nhn
nh: xu hng, tnh cch, kh cht v nng lc.
C th biu din mi quan h gia cc hin
tng tm l bng s sau:
S 1. Mi quan h gia cc hin tng
tm l

3.2. C th phn bit hin tng tm l thnh


- Cc hin tng tm l c thc.

- Cc hin tng tm l cha c thc.


Chng ta c nhiu nhn bit v cc hin
tng tm l c thc (c nhn thc, hay t gic).
C nhng hin tng tm l cha c thc vn
lun din ra, nhng ta khng thc v n, hoc di
thc, cha kp thc. Mt s tc gi nc ngoi cn
chia thc thnh hai mc: "v thc" v "tim thc".,"V
thc" l nhng lnh vc nm ngoi thc, "kh lt vo
lnh vc thc (mt s bn nng v thc, mt s hnh
ng l li, l chn tay, ng m, mng du...) v mc
"tim thc" l nhng hin tng bnh thng nm
su trong thc, thnh thong trong nhng hon cnh
nht nh c th c thc "chiu ri" ti.
3.3. Ngi ta cn phn bit hin tng tm l thnh:
- Hin tng tm l sng ng: th hin trong
hnh vi, hot ng.
- Hin tng tm l tim tng: tch ng trong
sn phm ca hot ng.
3.4. C th phn bit hin tng tm l ca c nhn
vi hin tng tm l x hi
(phong tc, tp qun, nh kin x hi, tin n,

d lun x hi, tm trng x hi, "mt"...).


Nh vy, th gii tm l ca con ngi v
cng a dng v phc tp. Cc hin tng tm l c
nhiu mc , cp khc nhau, c quan h an xen
vo nhau, chuyn ho cho nhau.

Created by AM Word2CHM

III. PHNG PHP NGHIN CU TM L

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 1: TM L HC L MT KHOA HC

1. Nguyn tc phng php lun ca vic nghin


cu tm l
1. 1. Nguyn tc m bo tnh khch quan
m bo tnh khch quan trong nghin cu
tm l l phi ly chnh cc hin tng tm l lm i
tng nghin cu. Nghin cu cc hin tng tm l
trong trng thi tn ti t nhin ca n, m bo tnh
trung thc, khng thm bt trong qu trnh nghin cu.
1.2. Nguyn tc quyt nh lun duy vt bin chng
Nguyn tc ny ch r khi nghin cu tm l
tha nhn tm l ngi mang bn cht x hi lch s
do yu t x hi quyt nh nhng khng ph nhn vai
tr iu kin ca cc yu t sinh hc (t cht, hot
ng thn kinh cp cao...) c bit khng nh vai tr
quyt nh trc tip ca hot ng ch th.
1.3. Nguyn tc thng nht tm l, thc vi hot
ng

Nguyn tc ny khng nh tm l, thc


khng tch ri khi hot ng, n c hnh thnh,
bc l v pht trin trong hot ng, ng thi iu
khin, iu chnh hot ng. V vy khi nghin cu tm
l phi thng qua hot ng, din bin v cc sn
phm ca hot ng.
1.4. Nghin cu cc hin tng tm t trong cc mi
lin h gia chng vi nhau v trong mi lin h gia
chng vi cc hin tng khc
Cc hin tng tm l khng tn ti bit lp
m chng c quan h cht ch vi nhau v vi cc
hin tng t nhin, x hi khc.V vy khi nghin cu
tm l khng c xem xt mt cch ring r, m phi
t chng trong mi lin h v quan h gia cc hin
tng tm l trong nhn cch v gia hin tng tm l
vi cc hin tng khc nhm ch ra c nhng nh
hng ln nhau, cc quan h ph thuc nhn qu,
nhng quy lut tc ng qua li gia chng.
1.5. Nghin cu tm l trong s vn ng v pht
trin
Tm l con ngi c s ny sinh, vn ng v
pht trin. S pht trin tm l l qu trnh lin tc to

ra nhng nt tm l mi c trng cho cc giai on


pht trin tm l nht nh cho nn khi nghin cu tm
l phi thy c s bin i ca tm l ch khng c
nh, bt bin v ch ra nhng nt tm l mi c trng
cho mi mt giai on pht trin tm l.
2. Phng php nghin cu tm l
Khoa hc tm l s dng nhiu phng php
nghin cu nghin cu cc hin tng tm l nh
quan st, iu tra bng phiu hi, thc nghim,
nghin cu cc sn phm hot ng, trc nghim...
2.1. Phng php quan st
Quan st l mt loi tri gic c ch nh dng
cc phn tch quan m ch yu l phn tch qua th
gic thu thp cc thng tin cn thit nhm xc nh
hin tng tm l cn nghin cu.
V d: Nghin cu hng th hc tp ca hc
sinh thng qua quan st cc biu hin bn ngoi: s
ng gi khi i hc, chun b bi trc khi n lp,
tnh tch cc khi tham gia xy dng bi, tip thu tri thc
mi....
Quan st c nhiu hnh thc: quan st trc

tip, quan st gin tip, quan st c tham d v quan


st khng tham d...
Phng php quan st cho php nghin cu
cc hin tng tm l trung thc, khch quan v
nghin cu tm l trong trng thi tn ti t nhin ca
n, n gin v thit b v t tn km v kinh ph. Hn
ch ca quan st l ch: mang tnh b ng cao, tn
nhiu thi gian, tn nhiu cng sc.
Mt s yu cu quan st c hiu qu:
- Xc nh r mc ch quan st, i tng
quan st v i tng nghin cu.
- Lp k hoch quan st mt cch c th v
chun b chu o mi iu kin cho vic quan st.
- La chn hnh thc quan st cho ph hp
vi hin tng tm l cn nghin cu v hon cnh
nghin cu.
- Xc nh hnh thc ghi bin bn quan st
hp l v ghi chp ti liu quan st mt cch khch
quan, trung thc...
2.2. Phng php iu tra bng phiu hi

iu tra bng phiu hi l phng php


nghin cu s dng phiu trng cu kin vi mt h
thng cu hi c son sn nhm thu thp
nhng thng tin cn thit v hin tng tm l cn
nghin cu.
Ni dung chnh ca phiu hi l cc cu hi.
Cu hi trong phiu bao gm c th l cu hi ng,
loi cu hi c nhiu p n la chn v c th l
cu hi m, khng c p n la chn m c nhn t
tr li.
iu tra bng phiu hi c u im l trong
mt thi gian ngn cho php thu thp thng tin nhanh
ca nhiu c nhn trn mt a bn rng, mang tnh
ch ng cao. Hn ch ca phng php ny l nhiu
khi kt qu tr li khng m bo tnh khch quan, v
nh gi hin tng tm l theo cu tr li ch quan
ca c nhn ngi d xy ra hin tng "Ngh mt
ng, ni mt no"...
2.3. Phng php thc nghim
Thc nghim l phng php nghin cu
ch ng gy ra cc hin tng tm l cn nghin cu
sau khi to ra cc iu kin cn thit v loi tr cc

yu t ngu nhin.
Thc nghim gm c nhiu loi bao gm
thc nghim trong phng th nghim v thc nghim
t nhin.
Thc nghim trong phng th nghim: l loi
thc nghim c tin hnh trong phng th nghim
iu kin khng ch mt cch nghim khc cc nh
hng bn ngoi tc ng n hin tng tm l c
nghin cu. Loi thc nghim ny thng c s
dng nhiu nghin cu cc qu trnh tm l, t dng
nghin cu cc thuc tnh tm l ngi v c bit
mang tnh ch ng cao hn thc nghim t nhin.
Thc nghim t nhin: l loi thc nghim
c tin hnh trong iu kin bnh thng ca cuc
sng v hot ng. Trong thc nghim t nhin c
bao hm c quan st. Nu trong quan st nh nghin
cu ch thay i cc yu t ring r ca hon cnh th
trong thc nghim t nhin nh nghin cu c th ch
ng gy ra hnh vi biu hin v din bin ca hin
tng tm l cn nghin cu bng cch khng ch cc
nhn t khng cn thit cho vic nghin cu, lm ni
bt cc yu t cn thit trong hon cnh gip cho vic

khai thc, tm hiu hin tng tm l cn nghin cu


bng thc nghim.
Thc nghim nghin cu tm l c th bao
gm: thc nghim iu tra v thc nghim hnh thnh.
Thc nghim iu tra: nhm dng nn mt
bc tranh v thc trng hin tng tm l c nghin
cu mt thi im c th
Thc nghim hnh thnh: cn gi l thc
nghim gio dc vi mc ch khng nh nh hng
ca tc ng gio dc n s hnh thnh, pht trin
hin tng tm l no con ngi.
Thc nghim hnh thnh thng thng gm
ba giai on: o thc trng hin tng tm l trc
thc nghim, thit k bin php tc ng gio dc mi
v p dng vo trong thc tin. Sau mt thi gian tc
ng o li s bin i ca hin tng tm l; T
khng nh vai tr, nh hng, mi quan h ca bin
php tc ng gio dc n s hnh thnh v pht
trin hin tng tm l cn nghin cu.
Thc nghim nghin cu tm l d l loi
hnh thc nghim no cng kh c th khng ch

hon ton nh hng ca cc yu t ch quan ca


ngi b thc nghim c bit d b cng thng tm l,
thn kinh khi lm thc nghim. V vy khi s dng thc
nghim nghin cu tm l cn ch to ra trng thi t
nhin v c s phi hp gia thc nghim vi cc
phng php nghin cu khc 2.4. Phng php trc
nghim (Test)
Trc nghim tm l l mt cng c c
tiu chun ho dng o lng mt cch khch
quan mt hay mt s mt tm l nhn cch thng qu
nhng mu cu tr li bng ngn ng, phi ngn ng
hoc bng cc hnh vi khc.
Cc tiu chun ca mt trc nghim tm l
khc vi cc phng php nghin cu tm l khc l:
C tin cy cao, ngha l kt qu o bng trc
nghim cng mt nghim th, i tng nhiu ln
o khc nhau u cho kt qu ging nhau. C tnh
hiu lc (ng nghim) l trc nghim phi o c
chnh hin tng tm l cn o, ng vi mc ch ca
trc nghim. Tnh tiu chun ho - cch thc tin
hnh, x l kt qu phi theo mt tiu chun xc nh
v c quy chun theo mt nhm chun. Trc nghim
trn b thng bao gm bn phn: vn bn trc

nghim, hng dn qu trnh tin hnh, hng dn


nh gi, bn chun ho.
Trc nghim tm l c nhiu loi nh: trc
nghim tr tu Bin - Ximng, trc nghim tr tu
Raven... trc nghim chun on nhn cch Ayzen,
Rst, Mury...
u im c b n ca trc nghim:
- Tnh cht ngn gn,
- Tnh tiu chun ho,
n gin v thit b v k thut,
nh lng c kt qu nghin cu.
Mt hn ch ca trc nghim l:
- Trc nghim ch quan tm n kt qu
thng k cui cng, khng ch n qu trnh dn n
kt qu.
- Kh son tho mt b trc nghim m bo
tnh tiu chun ho.
- Khng tnh n cc nhn t a dng c th
nh hng n kt qu trc nghim....

Trc nghim tm l cn c s dng kt hp


vi cc Phng php nghin cu tm l khc chun
on tm l nhn cch con ngi v ch c coi l
cng c chun on tm l mt thi im pht trin
nht nh ca con ngi.
2.5. Phng php phn tch sn phm hot ng
l phng php da vo sn phm (vt
cht, tinh thn) ca hot ng do con ngi to ra
nghin cu nh gi tm l con ngi nh tr tu, tnh
cm, tnh cch... con ngi, bi v khi to ra cc sn
phm ch th (con ngi) gi "mnh" (tm l, nhn
cch) vo sn phm. Khi tin hnh phng php
nghin cu sn phm hot ng cn ch xem xt
trong mi lin h vi thi gian, khng gian ca hot
ng v iu kin tin hnh hot ng.
2.6. Phng php m thoi (phng vn)
m thoi (phng vn) l cch thc thu nhp
thng tin v hin tng tm l c nghin cu da
vo cc ngun thng tin thu thp c trong qu trnh
tr chuyn. Ngun thng tin c th bao gm cc cu
tr li v cc yu t hnh vi nh c ch, ngn ng ca
ngi tr li.

Phng vn c th bao gm nhiu hnh thc:


trc tip hoc gin tip, phng vn c nhn hoc
nhm.
Mun phng vn thu c nhiu ti liu tt
cn phi:
- Xc nh r mc ch, yu cu vn cn
tm hiu,
- Tm hiu trc thng tin v i tng tr
chuyn,
- Rt linh hot trong qu trnh tr chuyn
thay i cch tr chuyn, dn dt cu hi cho ph hp
vi vn cnh, hon cnh nhm t c mc ch ca
nh nghin cu.
Ngoi cc phng php nghin cu k trn,
trong khoa hc tm l cn s ng nhiu cc phng
php nghin cu khc nghin cu tm l ngi nh
phng php o c x hi hc, phng php nghin
cu tiu s c nhn... m bo tin cy khoa hc
ca kt qu nghin cu tm l cn: - S dng cc
phng php nghin cu ph hp vi hin tng tm
l ca con ngi cn nghin cu.

- S dng phi hp, ng b cc phng


php khi nghin cu tm l con ngi.

Created by AM Word2CHM

IV. V TR, VAI TR CA TM L HC


TRONG CUC SNG V HOT NG
GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 1: TM L HC L MT KHOA HC

1. V tr ca tm t hc trong h thng khoa hc


Thi k c i, khoa hc thng nht trong trit
hc v trong qu trnh pht trin khoa hc phn ho
thnh cc b mn khoa hc khc nhau, mi ngnh
khoa hc u c lin quan mt thit vi nhau trong s
thng nht ca th gii, ng thi li c v tr c lp v
c i tng nghin cu ring ca mnh. Ph. ng ghen
ni: "Mi khoa hc phn tch mt ng ring ca
vn ng hay mt dy nhng dng vn ng lin quan
v chuyn tip t dng n sang dng kia".
Trit hc duy vt bin chng l khoa hc c
s, l kim ch nam cho mi khoa hc d l khoa hc t
nhin, x hi hay k thut Khoa hc t nhin nghin
cu s vn ng ca t nhin nh ho hc, vt l hc,
sinh vt hc... Khoa hc x hi nghin cu s vn
ng ca x hi, cc hnh thi x hi, cc gc khc
nhau nh vn hc, lch s, dn tc hc...
Tm l hc l mt khoa hc trung gian nm

gia khoa hc x hi v khoa hc t nhin, v tm l


hc nghin cu cc hot ng tm l con ngi. Cc
hin tng tm l ngi c c s vt cht l c im
sinh hc (c th, no, gic quan, h thn kinh) v ng
thi tm l ngi li c bn cht x hi, phn nh cuc
sng x hi lch s v th tm l hc va c tnh cht
ca khoa hc t nhin v va c tnh cht ca khoa
hc x hi.
Vi v tr , tm l hc c quan h mt thit v
s dng thnh qu ca cc khoa hc gii thch
nghin cu i sng tm l con ngi.
Tm l hc v trit hc
L mt ngnh khoa hc c tch ra t trit
hc v tr thnh khoa hc c lp vo nm 1879, tm
l hc ly trit hc lm nn tng phng php lun
ca vic nghin cu tm l.
Cc lun im c bn ca trit hc ch o
phng hng Pht trin tm l hc v gii quyt cc
vn c bn ca tm l: bn cht tm l, ng lc ca
s pht trin tm l, xu hng pht trin tm l... gip
cho tm l hc t c nhng thnh tu khoa hc to
ln v phc v i sng x hi.

Ngc li, tm l hc cng ng gp cho trit


hc nhiu thnh tu nghin cu minh chng v c
th ho cc t tng trit hc lm phong ph trit hc.
V.I. L nin ch ra rng mun xy dng v pht trin
php bin chng v l lun nhn thc cn phi da
vo tm l hc, da vo "Lch s pht trin tr tu ca
tr", "Lch s pht trin tm l ng vt".
Tm l hc v sinh hc thn kinh cp cao
Theo C. Mc: Tm l, thc chng qua l hin
thc khch quan chuyn vo trong no, ci t trong
no. No chnh l c s vt cht ca hin tng tm l
ngi. V vy cc tri thc ca sinh vt hc, c bit l
sinh l hc thn kinh gip cho tm l hc nghin cu,
gii thch c cc hin tng tm l khc nhau ca
con ngi t ch , tri gic, tr nh, n cc hin tng
tm l cao cp nh tnh cm, nng lc to ra s vng
chc ca khoa hc tm l.
Khi nghin cu sinh l hc thn kinh ca
ngi cn phi nghin cu n trong mi quan h vi
tm l ngi, nu khng con ngi ch l mt loi
ng vt thun ty v s ri vo thuyt sinh vt ho con
ngi.

Tm l hc v gio dc hc
i tng ca gio dc hc l qu trnh dy
hc v gio dc con ngi cc la tui khc nhau.
i sng tm l con ngi rt phong ph, phc tp
va mang ci chung ca c cng ng ngi chu s
quy nh ca cc iu kin lch s x hi c th, va
mang ci ring ca mt la tui, ci ch th ca mt
ngi c th.V vy, mun thnh cng trong dy hc v
gio dc th phi hiu tm l con ngi c hng
tc ng cho ph hp. Tm l hc l c s cho gio
dc hc, cung cp nhng tri thc v tm l ngi, vch
ra c im tm l, quy lut hnh thnh, pht trin tm l
con ngi vi t cch va l ch th va l khch th
ca gio dc.
Ngc li, nhng nghin cu l lun v thc
tin ca gio dc hc l cc minh chng cho s ng
n, khoa hc ca cc kin thc tm l, lm phong ph
thm cho khoa hc tm l, to ra iu kin cho s ng
dng ca tri thc tm l vo cuc sng v phc v cuc
sng x hi.
Ngoi ra, tm l hc cn c mi quan h mt
thit vi cc b mn khc ca khoa hc t nhin v

khoa hc x hi nh Dn tc hc, iu khin hc, S


hc, Ton hc...
Do v tr ca tm l hc trong h thng cc
khoa hc nn khi hc tp nghin cu tm l va phi
ch n tnh cht x hi ca hin tng tm l v va
phi ch thch ng n c s khoa hc t nhin
ca tm l ngi. Mt khc, ngi lm cng tc tm l
hc phi c kin thc ton din c v cc lnh vc t
nhin v c lnh vc khoa hc x hi, c nh vy cng
tc ging dy, nghin cu ng dng tm l hc mi t
hiu qu. ng thi a khoa hc tm l pht trin.
2. ngha ca tm l hc trong cuc sng v hot
ng ca con ngi
Ra i v tch ra khi trit hc tr thnh mt
khoa hc c lp t nm 1879 nhng trc v cho
n nay tm l hc vn c mt v tr to ln trong cuc
sng v hot ng con ngi. C th ni rng mi thi
k lch s, mi lnh vc hot ng x hi u c s
ng gp ca tm l hc.
Ngi xa vi cu danh ngn ni ting "Hy
t bit ly mnh", "Bit mnh, bit ngi, trm trn, trm
thng" u ni ln vai tr ca cc tri thc tm l, nhn

mnh vai tr ca t nhn thc, t thc


Tm l con ngi c chc nng nh hng,
iu khin, iu chnh nn tm l hc c vai tr to ln
vi tt c cc lnh vc hot ng ca con ngi nh:
lao ng sn xut, y t, gio dc, th thao, an ninh
quc phng.
Mc ch cao nht ca hot ng lao ng l
to ra nng sut lao ng cao. Mun vy phi ch
nhiu mt t vic ch to cng c lao ng, m bo
an ton lao ng, t chc lao ng hp l khoa hc,
xy dng bu khng kh lao ng tp th, ng vin
khen thng trong lao ng... tt c cc mt ca
lao ng u cn n cc tri thc tm l hc lao ng,
tm l hc k s, tm l hc x hi.
Lnh vc qun l x hi v c bit cng tc t
chc cn b vn dng nhiu tri thc tm l hc. Vn
hiu ngi, dng ngi, bi dng v nh gi con
ngi trong cng vic, bu khng kh tm l trong tp
th qun l, d lun x hi, cc quan h c nhn khc
nhau trong tp th u s dng cc tri thc tm l v
ng thi l cc vn ca tm l hc.
Ngoi ra, hu khp cc lnh vc khc nhau

ca x hi nh: t php, thanh tra, y t, thng mi, du


lch... u cn s c mt ca khoa hc tm l, s ra i
cc khoa hc lin ngnh nh tm l hc y hc, tm l
hc t php, tm l hc du lch... l minh chng c th
khng nh vai tr to ln ca tm l hc vi cc khoa
hc khc v cuc sng x hi con ngi. c bit vi
cng tc gio dc, lnh vc trng ngi" tm l hc c v
tr c bit quan trng, nhng tri thc tm l hc l c
s khoa hc cho vic nh hng ng trong dy hc
v gio dc hc sinh: Hiu tm l la tui l c s cho
dy hc, gio dc ph hp, s dng cc bin php cc
phng tin gio dc c hiu qu em li cht lng
cao cho cng tc gio dc hc sinh. C th nu ra vi
v d v vn ny: Vn dng cc quy lut cm gic, tri
gic iu chnh ngn ng, s dng dng trc
quan... c hiu qu nng cao mc nhn thc bi
ging cho hc sinh. Hiu bit cc quy lut tnh cm l
c s khoa hc cho vic t chc cc bin php gio
dc "n ngho gi kh" "gio dc trong tp th v
bng tp th". Nhn thc ng lgic pht trin nhn
thc ca hc sinh i t "Trc quan sinh ng n t
duy tru tng" nh hng cho cch dy hc ca gio
vin. Cc quy lut hnh thnh k xo: Quy lut "nh",
quy lut tin b khng ng u... gi m cch thc

rn luyn k xo cho hc sinh c bit l cc em hc


sinh nh bc Tiu hc khi bt u hc vit, hc c,
hc tnh ton... nhng tri thc khi u trong kho tng
tri thc phong ph ca nhn loi.
Tm li, tm l hc t ch m t, ging gii, t
bin dn dn chuyn sang tm l hc hot ng, tr
thnh "lc lng sn xut trc tip, thc s i vo
cuc sng, phc v thc tin x hi.

Created by AM Word2CHM

CU HI N TP

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 1: TM L HC L MT KHOA HC

1. i tng, nhim v v phng php


nghin cu tm l hc.
2. Bn cht hin tng tm l ngi.
3. V tr ca tm l hc trong h thng cc khoa
hc v i vi cng tc gio dc.
Bi Tp
1. Nhng lun im no ca tm l hc mcxit
khng nh cu ni sau y ca V.I. L nin: "Cc i
tng, s vt, vt th tn ti ngoi chng ta v khng
ph thuc vo ta; cc cm gic ca chng ta u l
nhng hnh nh ca th gii bn ngoi."?
2. Cc s kin sau y khng nh nhng
lun im no ca tm l hc mcxit.
a. Khi no b b ng c (v d khi say ru
chng hn), con ngi tr nn mt kh nng hot
ng tr c, mt s kim sot hnh ng ca mnh.

b. Mt bnh nhn, sau khi b vin n lc


xuyn qua vng chm bn phi v vng nh bn tri
ca no, vn nhn thy cc vt nhng khng th
hnh dung (tng tng) c chng. S nh hng
trong khng gian km, khng th t mnh tri chiu ln
ging c, khng phn bit c bn phi v bn
tri, khng vit c, qun cc ch ci (theo A. R.
Lung).
3. Bn c th rt ra kt lun g t li ni sau
y ca Ph. ng ghen: "Khng nghi ng g na, n
mt lc no , bng con ng thc nghim, chng
ta s "chuyn" s t duy vo nhng vn ng phn t
v ho hc trong no b; nhng phi chng iu
thc hin c bn cht ca t duy?"
4. Hy tm trong nhng on vn sau y cc
t hay cm t ch nhng hin tng vt l, sinh l, tm l
v cc t hay cm t no ch nhng qu trnh, trng
thi v thuc tnh tm l:
a. "Trong bui u cch mng, ta c ci gan
to, mt ln, ch cha hiu bit nhiu v chin tranh.
Rng ni mng mnh him tr nh vy, nhng cc
nh my qun gii ca ta li dng ln trong cc xm

lng Lc An, Tn Tch, M Lc, Tn Ho nm st b


sng, trn bn di thuyn, my chy m m, n
in nhp nhnh. Vui th c vui tht nhng ch pht
hin cng d dng" (Trong rng su chin khu D. Tp
ch Vn ngh qun i, s 12, 1983).
b. "Th l nh li chuyn i huyn im. Ti
gi in trc cho xng. H bo l rt sn sng. Ti
hm h i lin, v ti ln mt ting ngc nhin.
Trc mt ti l Phc trong b qun o vi th mu
xanh dng, loi vi bo h lao ng nhng may kho
v va vn. Mi tc thu no khng cn chm mt na
m chi ngc ln phi ra vng trn cao rm nng
dy dn. i mt anh vn vui nhn nh xa, nhng
ng ui thp thong hnh r qut" ( mt ng
ph xa xi. Tp ch Vn ngh qun i, s 12, 1983).
5. S kin no chng t tm l nh hng
n sinh l?
a. Thn lm mt.
b. Gin run ngi.
c. S ni da g.
d. Lo lng n mt ng

e. C 4.
6. Sinh l c nh hng r rt n tm l nh:
a. Lnh run ngi.
b. Bun ru lm ngng tr tiu ho.
c. Tuyn ni tit lm thay i tm trng.
d. n ung y lm cho c th kho mnh.
e. C 4.
7. Nm 1902, cc bc s Cpenhaghen
(an Mch) lm mt thc nghim c mt khng hai
trn th gii nh sau:
Mt phm nhn b kt n phi x bn. Do yu
cu ca cc bc s v c s ng ca chnh ph,
chnh n tuyn b rng n x bn c thay th bng
cch ct mch mu cho mu ra ht. n ngy thi hnh
n, cc bc s bt mt phm nhn li v ct mt lp da
mng nhng cha chm n mch mu. Cng lc
bng mt h thng ng dn, nc m c chy lin
tc vo vt ct
Tin chc l mnh b ct t mch mu,
phm nhn t t nm xung v sau cht tht. Ton

b qu trnh hp hi ging ht nh mt ngi mt


mu dn. Phm nhn cht do mch mu no tht
li.
C th rt ra kt lun g qua th nghim ny?
8. Bn hy lm mt th nghim nh nh sau.
Vy mt git mc vo t giy trng, ri gp i t giy
li c hai hnh loang l i xng nhau qua ng
gp. Bn hy nhn xem chng ging ci g? Sau
bn a cho mt ngi khc xem v hi h xem n
ging ci g? Thng th kin ca h khng ging vi
kin ca bn! Ti sao vy? C th rt ra kt lun g t
th nghim ny?
9. By gi bn hy nhn vo tm hnh bn.
Ngi trong hnh ang nhn thng vo bn. Bn th
nghing sang bn phi, ri bn tri, hy nhn thng
gc vi tm hnh, th ngi trong hnh vn trng trng
nhn bn. Hai con ngi v tr gn trung tm ca hai
mt, cng thm v tr ca ci u hi quay li. Tt c
nhng iu gy nn mt hiu ng nh nhau
tt c mi ngi.
10. Trong vic gii thch hnh vi ca con
ngi, c hai xu hng rt ph bin trong tm l hc

phng Ty. Xu hng th nht cho rng hnh vi ca


con ngi l do cc bn nng sinh vt, m trc ht l
bn nng tnh dc v bn nng t v, iu khin. Xu
hng th hai li cho rng: hnh vi ca con ngi
khng c g l bm sinh c, m mi s th hin ca
hnh vi u l sn phm ca kch thch bn ngoi.
Con ngi ging nh mt ci my, phn ng ca h
i vi kch thch khng ph thuc g vo tm l c.
a. Nu tn ca hai xu hng trn trong tm l
hc.
b. Hai xu hng trn ging v khc nhau
ch no?
c. Gii thch sai lm ca mi xu hng trn.
11. Du hiu no l ca phng php quan
st, cc du hiu no l ca phng php thc
nghim trong cc du hiu sau:
a. Vic nghin cu c tin hnh trong
nhng iu kin t nhin i vi nghim th.
b. Nh nghin cu tc ng tch cc vo hin
tng m mnh cn nghin cu.

c. Nghim th khng bit rng mnh tr thnh


i tng nghin cu.
d. Vic nghin cu c tin hnh trong cc
phng th nghim c bit, c s dng cc dng c th
nghim.
e. Nh nghin cu khng can thip vo din
bin ca hin tng tm l c nghin cu.

Created by AM Word2CHM

Chng 2: HOT NG, GIAO TIP V


S HNH THN H, PHT TRIN TM L
GIO TRNH TM L HC I CNG

Qu trnh sng l qu trnh con ngi lin tc


thc hin cc quan h vi th gii xung quanh (gm
con ngi v th gii vt). Qu trnh thc hin cc
mi quan h qua li gia con ngi vi th gii xung
quanh chnh l hot ng v giao tip. Qu trnh tc
ng qua li gia con ngi vi th gii vt c
gi l hot ng c i tng. Qu trnh tc ng qua
li gia con ngi vi con ngi c gi l giao tip.
Trong hot ng, con ngi khng n c m c s
hp tc cng to ra cc sn phm v trao i cc sn
phm tho mn cc nhu cu khc nhau ca mnh.
Nh vy, hot ng ca con ngi khng th tch ri
giao tip.
Hot ng v giao tip lun gn b vi nhau. Tng t
nh vy, khng th xem xt tm l, thc con ngi
ngoi hot ng, ngoi giao tip. ng thi khi xem
xt hot ng, giao tip cng th. Hot ng v giao

tip khng th din ra m li khng c tm l, thc


tham gia vo. Vy hot ng l g?

I. HOT NG
II. GIAO TIP
III. TM L L SN PHM CA HOT NG V GIAO
TIP
CU HI N TP
Created by AM Word2CHM

I. HOT NG

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 2: HOT NG, GIAO TIP V S


HNH THN H, PHT TRIN TM L

1. Khi nim hot ng


Con ngi sng l con ngi hot ng.
Hot ng l phng thc tn ti ca con ngi. Theo
tm l hc mcxit, cuc sng con ngi l mt dng
hot ng, con ngi l ch th ca cc hot ng
thay th nhau. Hot ng l qu trnh con ngi thc
hin cc quan h gia con ngi vi th gii t nhin,
x hi. l qu trnh chuyn ha nng lc lao ng
v cc phm cht tm l khc ca bn thn thnh s
vt, thnh thc t v qu trnh ngc li l qu trnh
tch nhng thuc tnh ca s vt, ca thc t quay tr
v vi ch th, bin thnh vn ling tinh thn ca ch
th.
Chng ta c th hiu hot ng l qu trnh
tc ng qua li gia con ngi vi th gii xung
quanh to ra sn phm v pha th gii v sn
phm v pha con ngi.

Trong qu trnh tc ng qua li , c hai


chiu tc ng din ra ng thi, thng nht v b
sung cho nhau:
Chiu th nht l qu trnh ttc ng ca con
ngi vi t cch l ch th vo th gii (th gii
vt). Qu trnh ny to ra sn phm m trong cha
ng cc c im tm l ca ngi to ra n. Hay ni
khc i, con ngi chuyn nhng c im tm l
ca mnh vo trong sn phm. Sn phm l ni tm l
ca con ngi c bc l. Qu trnh ny c gi l
qu trnh xut tm hay qu trnh i tng ho.
Chiu th hai l qu trrnh con ngi chuyn
nhng ci cha ng trong th gii vo bn thn
mnh. l qu trnh con ngi c thm kinh nghim v
th gii, nhng thuc tnh, nhng quy lut ca th
gii... c con ngi lnh hi, nhp vo vn hiu bit
ca mnh. ng thi con ngi cng c thm kinh
nghim tc ng vo th gii, rn luyn cho mnh
nhng phm cht cn thit tc ng c hiu qu
vo th gii. Qu trnh ny l qu trnh hnh thnh tm
l ch th. Cn gi l qu trnh ch th ho hay qu
trnh nhp tm.

Nh vy, trong hot ng, con ngi va to ra sn


phm v pha th gii, va to ra tm l ca chnh
mnh. C th ni tm l ca con ngi ch c th c
bc l, hnh thnh trong hot ng v thng qua hot
ng
2. Cc c im ca hot ng
a. Hot ng bao gi cng l hot ng c i tng
Hot ng, nh trn ni, l qu trnh tc
ng vo th gii, c th l vo mt ci g . Nh vy,
bn thn khi nim hot ng bao hm c i
tng ca hot ng. V d, lao ng bao gi cng c
i tng ca lao ng. Hot ng hc tp l nhm
vo tri thc, k nng, k xo... bit, hiu. tip thu v
a vo vn kinh nghim ca bn thn, tc l lnh hi
cc tri thc k nng, k xo y. Do , ni mt cch y
v khi nim l hot ng c i tng.
Cn ni thm rng c nhiu trng hp, i tng
ca hot ng khng phi l mt ci g sn c. m
l ci g ang xut hin ngay trong qu trnh hot ng.
c im ny thng thy khi no tch cc hot ng,
nh trong hot ng hc tp, hot ng nghin cu
v.v...

b. Hot ng bao gi cng do ch th tin hnh


Ni lao ng trc ht ngh ngay ti ngi
lao ng l yu t quan trng nht trong sn xut. Gio
vin l ch th ca hot ng dy v hc. Hc sinh l
ch th ca hot ng hc tp. Ch th c khi l mt
ngi, c khi l mt s ngi. Chng hn, thy t
chc, hng dn, ch o hot ng dy v hc, tr
thc hin hot ng , tc l thy v tr cng nhau
tin hnh mt hot ng i n mt loi sn phm
l nhn cch hc sinh. Nh vy c thy v tr cng l
ch th ca hot ng dy v hc.
c. Hot ng vn hnh theo nguyn tc gin tip
Trong hot ng lao ng ngi ta dng
cng c lao ng tc ng vo i tng lao ng.
Cng c lao ng gi vai tr trung gian gia ch th
lao ng v i tng lao ng, to ra tnh cht gin
tip trong hot ng lao ng.
Tng t nh vy, ting ni, ch vit, con s
v cc hnh nh tm l khc l cng c tm l c s
dng t chc, iu khin th gii tinh thn mi
con ngi. Cng c lao ng v cng c tm l u gi
chc nng trung gian trong hot ng v to ra tnh

cht gin tip ca hot ng. V d, nh iu khc nn


bc tng mt c gi th hnh nh c gi c ly lm
mu trong u anh ta gi vai tr iu khin i bn tay
anh ta to nn bc tng ng hnh mu . Hnh
nh c gi, hnh nh cc thao tc nn tng (hnh nh
tm l) chnh l cng c tm l gi chc nng trung
gian trong qu trnh to ra sn phm (bc tng). Qu
trnh nn tng cng cn phi ng mt s cng c
khc ch khng ch i bn tay trn (cng c lao
ng). Th l hot ng lao ng ngh thut ny c
hai loi cng c trung gian l cng c lao ng v
cng c tm l.
Trong tc phm T bn (1867) C. Mc vit:
"Con nhn thc hin cc thao tc ging cc thao tc
ca ngi th dt, con ong xy t sp lm cho mi
nh kin trc phi h thn. Nhng ngay mt nh kin
trc ti t u khc mt con ong c nht ch
trc khi dng sp xy t, nh kin trc xy n trong
u mnh ri. Khi qu trnh lao ng kt thc nhn
c kt qu, th kt qu ny c di dng tinh
thn trong biu tng ca con ngi t lc qu trnh
y mi bt u".
d. Hot ng abo gi cng c mc ch nht nh

Trong mi hnh ng ca con ngi tnh mc


ch ni ln rt r rt. Lao ng sn xut ra ca ci vt
cht, sn phm tinh thn, m bo s tn ti ca
x hi. v bn thn p ng cc nhu cu v n, mc,
v.v... Hc tp c tri thc, k nng, k xo, tha mn
nhu cu nhn thc v chun b hnh trang bc vo
cuc sng. Mc ch ca hot ng thng l to ra
sn phm c lin quan trc tip hay gin tip vi vic
tha mn nhu cu ca ch th.
3. Cu trc ca hot ng
Tt c cc loi hot ng u cng c mt
cu trc chung. Qua nghin cu nhiu nm, nh tm l
hc Nga: A.N.Lnchiep a ra cu trc v m ca
hot ng bao gm su thnh t.
ng c

Mc ch

Phng tin,
iu kin

Hot
ng c
th

Hnh ng

Thao tc

Hot ng no cng c ng c thc y -


chnh ci ch cui cng m con ngi mun vn ti.

Ci ch cui cng thc y con ngi hot ng.


y ta c mt bn l hot ng, mt bn l ng c
Hot ng hp bi cc hnh ng, l cc b
phn to thnh hot ng. Ci m hnh ng nhm
t ti l mc ch. Nu coi ng c l mc ch cui
cng (mc ch chung), th mc ch m hnh ng
nhm ti l mc ch b phn. y ta c mt bn l
hnh ng, mt bn l mc ch.
Hnh ng bao gi cng phi gii quyt mt
nhim v nht nh. Nhim v ny c hiu l mc
ch ra trong nhng iu kin c th nht nh, tc
l mc ch b phn phi c c th ha thm mt
bc na, s c th ha ny c quy nh bi cc
phng tin, iu kin c th ni din ra hnh ng.
T y cng xc nh phng thc gii quyt
nhim v. Cc phng thc ny gi l cc thao tc.
y ta c mt bn l thao tc mt bn l cc phng
tin, iu kin khch quan c th.
Tm li, cuc sng ca con ngi l mt
dng cc hot ng. Dng hot ng ny phn tch ra
thnh cc hot ng ring r theo cc ng c ca
hot ng. Hot ng cu to bi cc hnh ng l

qu trnh tun theo mc ch. V cui cng, hnh ng


do cc thao tc hp thnh, cc thao tc ph thuc vo
cc phng tin, iu kin c th t mc ch.
Nh vy l trong tng hot ng c th ta c hai hng
tng ng tng thnh phn vi nhau:
Hot
ng

ng c

Hnh
ng

Mc ch

Thao
tc

Phng
tin,
kin

iu

Cu trc chung ca hot ng


Cc thnh phn trong hng th hai c xc
nh l cc n v ca hot ng con ngi. Hng
th nht cha ng ni dung i tng ca hot
ng. iu quan trng cn nhn mnh y l cc
mi quan h gia cc thnh phn ca c hai hng k
trn. Su thnh t va k trn cng vi mi quan h
qua li gia chng to thnh cu trc v m ca hot
ng

Cc mi quan h ny khng sn c, m l sn phm


ny sinh trong s vn ng ca hot ng. Quan h
qua li gia ng c v mc ch ny sinh bi hot
ng. Qu trnh hot ng to nn quan h qua li
gia ng c v mc ch, s ny sinh v pht trin
ca mi quan h qua li ny chnh l s xut hin v
pht trin ca tm l, thc.
4. Cc dang hot ng
C nhiu cch phn loi hot ng. Chia mt
cch tng qut nht, loi ngi c hai loi hot ng:
lao ng v giao tip.
Cch phn loi ny cn c vo quan h gia
ngi vi vt (ch th v khch th) v quan h
gia ngi vi ngi (ch th v ch th).
Xt v phng din pht trin c th, ngi ta
thy trong i ngi c ba loi hnh hot ng k tip
nhau. l cc loi hot ng: vui chi; hc tp; lao
ng.
Hot ng ch o ca tr em trc tui i
hc l vui chi; ln 6 - 7 tui, tr n trng hc, dn
dn chi t hn hc. vic chnh la tui ny l hc.

Trong hon cnh bnh thng hng ngy, hc sinh vn


c hot ng chi song khng cn l chnh; hc xong
phi bc vo cuc sng lao ng sut i. Vic hc
v chi u c ngi lao ng, nhng khng th so
vi lao ng c v s gi dnh cho lao ng, c v
ngha ca lao ng i vi cuc sng.
Ni chung nht, mi ngi chng ta u phi
tin hnh hot ng ny hay hot ng khc. Ngoi
cch chia hot ng ca con ngi thnh ba hot
ng: lao ng; hc tp; vui chi, c th chia hot
ng ngi mt cch chung nht thnh hai loi:
- Hot ng thc tin (c khi cn gi l hot
ng bn ngoi).
- Hot ng l lun (c khi cn gi l hot
ng tinh thn, hot ng bn trong. hot ng tm l).
y cn c vo sn phm lm tiu chun chnh
phn loi. Loi th nht l hot ng tc ng vo s
vt, bin i s vt, v.v... to ra sn phm vt th cm
tnh thy c. Loi th hai din ra trong bnh din
biu tng, khng lm thay i vt th ti vt th. Tuy
vy hot ng l lun cng c nhim v ci to thin
nhin, x hi v con ngi. S phn loi ny, cng

nh nhiu cch phn loi, u c tnh cht tng i.


C mt cch phn loi khc chia hot ng
ca con ngi ra thnh bn hot ng sau y:
- Hot ng bin i,
- Hot ng nhn thc,
- Hot ng nh hng gi tr,
- Hot ng giao tip.
Hot ng bin i c dng in hnh nht
trong lao ng. Nhng hot ng bin i bao hm c
hot ng bin i thin nhin, c hot ng bin i
x hi. Trng hp sau ta c hot ng thng c
gi l hot ng chnh tr - x hi.
Hot ng bin i cn bao gm loi hot
ng bin i con ngi, nh hot ng gio dc v
hot ng t gio dc. Cn nhn mnh rng hot
ng ny thc s l mt loi hot ng lao ng bin
i v c th xp vo loi hot ng sn xut tinh thn
- o to ra con ngi lao ng. Hot ng dy v hc
cng l mt loi hot ng nhn thc.
Hot ng nhn thc l mt loi hot ng

tinh thn, khng lm bin i cc vt thc, quan h


thc v.v... N ch phn nh s vt, quan h..., mang li
cho ch th cc hnh nh, cc tri thc, v s vt v
quan h y. Bng hot ng nhn thc, con ngi
phn tch. tng hp, khi qut, ghi nh cc hnh nh
y.
Ngi ta nhn thc hiu bit s vt, nm
bt bn cht ca chng, hiu ngha chung ca x hi
quy cho tng vt th, tng quan h v.v... Hot ng
nh hng gi tr l mt dng hot ng tinh thn, xc
nh ngha ca thc ti i vi bn thn ch th, to
ra phng hng ca hot ng.
V hot ng giao tip, c tc gi gi l hot
ng thng bo, thng tin. Thc ra thng bo, thng tin
ch l mt s thnh t ca hot ng giao tip. Hot
ng giao tip th hin cc quan h ngi - ngi.
Hot ng ca ngi c bn cht x hi - lch s, giao
tip l iu kin khng th thiu c ca hot ng
con ngi ni chung.
Tm li, con ngi c nhiu hot ng, c
nhng hot ng chung ca con ngi, c nhng hot
ng ring tng lnh vc. Cc hot ng ny c quan

h gn b mt thit vi nhau.

Created by AM Word2CHM

II. GIAO TIP

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 2: HOT NG, GIAO TIP V S


HNH THN H, PHT TRIN TM L

1. Khi nim giao tip


Khi thc hin cc mi quan h qua li vi th
gii xung quanh, con ngi khng ch c quan h vi
th gii vt, m bt c u, lm g, cc quan h
ngi - ngi lun lun l mt thnh phn khng th
thiu c. Trong hot ng x hi th li cng r rng:
cc quan h ngi - ngi l nhng iu kin ti thiu
tin hnh hot ng.
Giao tip l qu trnh tc ng qua li gia
con ngi vi con ngi, th hin s tip xc tm l
gia ngi vi ngi, thng qua con ngi trao i
thng tin, trao i cm xc, tc ng v nh hng qua
li ln nhau.
Con ngi giao tip l hiu nhau, thc
hin mi quan h qua li gia con ngi vi nhau. V
th cng c th hiu: Giao tip l hot ng xc lp v
vn hnh cc quan h ngi - ngi hin thc ha

cc quan h x hi gia ngi vi ngi. Cc quan h


ny c th din ra gia hai ngi, gia nhiu ngi
trong mt nhm hoc c cng ng ngi.
Giao tip c nhiu chc nng. C th chia cc
chc nng ca giao tip ra lm hai nhm: cc chc
nng thun ty x hi v cc chc nng tm l - x hi.
Cc chc nng thun ty x hi l cc chc
nng giao tip phc v cc nhu cu chung ca x hi
hay ca mt nhm ngi. V d, khi b i ko pho,
h cng h ln vi nhau: "h d ta no" iu khin,
thng nht cng hnh ng tng thm sc mnh
ca lc ko. Nh vy, giao tip c chc nng t chc,
iu khin, phi hp hot ng lao ng tp th. Giao
tip cn c chc nng thng tin, mun qun l mt x
hi phi c thng tin hai chiu, t trn xung, t di
ln v c thng tin gia cc nhm, tp th...
Cc chc nng tm l - x hi ca giao tip l
cc chc nng phc v nhu cu ca tng thnh vin
trong x hi. Con ngi c c th l lun c giao tip
vi ngi khc. C n l mt trng thi tm l nng
n. B "c lp" vi cng ng, bn b, ngi thn...c
th ny sinh trng thi tm l khng bnh thng, nhiu

khi dn ti tnh trng bnh l. Chc nng ny ca giao


tip gi l chc nng ni mch (tip xc) vi ngi
khc. Ni c mch vi nhm ri, con ngi c quan
h vi cc ngi khc trong nhm cng vi cc thnh
vin khc trong nhm to nn cc quan h nhm: c
hng th chung, mc ch chung, c nhu cu gn b
vi nhau v.v... lm cho cc quan h ny tr thnh cc
quan h thc, bo m s tn ti thc ca nhm.
Nh vy, giao tip gip cho con ngi thc
hin cc quan h lin nhn cch. Ngha l mi thnh
vin ha nhp vo nhm, coi nhm l mnh, mnh l
nhm. Nhm y hiu theo ngha rng, t hai ngi
n mt cng ng ln. Chc nng ha nhp cn gi
l chc nng ng nht qua giao tip thnh vin ng
nht vi nhm, chp nhn v tun th cc chun mc
nhm dn n s thng nht nhiu mt trong nhm.
Nhng s vn ng ca nhm c th dn ti ch mt
thnh vin no tch khi nhm. n lc chc
nng ng nht chuyn thnh chc nng i lp:
thnh vin ny i lp li vi nhm v khc bit v hng
th, mc ch, ng c v.v... ng nhin thnh vin
ny s c th v phi gia nhp vo nhng mi quan h
nhm khc. Giao tip nhm l loi giao tip rt ph

bin trong chng ta v c vai tr to ln i vi vic hnh


thnh v pht trin tm l, nht l vi cc em hc sinh.
Cn phn bit giao tip nhm chnh thc v giao tip
nhm khng chnh thc. Nhm chnh thc l nhm
c thnh lp theo mt quy nh chung no .
Nhm khng chnh thc l nhm do cc thnh vin t
tp hp thnh nhm.
2. Phn loi giao tip
C nhiu cch phn loi giao tip. Ty theo
cc tiu ch phn loi chng ta c cc loi giao tip
khc nhau.
a. Cn c vo phng tin giao tip ta c ba loi:
giao tip vt cht, giao tip ngn ng v giao tip tn
hiu.
Giao tip vt cht din ra khi ngi ta giao
tip vi nhau bng hnh ng vi vt th. Giao tip vt
cht bt u c tr cui mt tui, y hai tui, khi tr
cng chi vi chi hay mt vt th no vi ngi
ln. Cc hnh ng thc hin tr em thuc la tui
c chc nng vn ng biu cm, nh t
mun vi ly vt hay b v pha chi v.v...

Dn dn cng vi s pht trin ca x hi,


cng nh s pht trin ca la tui, giao tip tr nn
phc tp hn, bt u c cc phng tin c th ca
giao tip, trc ht l ngn ng. Giao tip ngn ng
xut hin nh l mt dng hot ng xc lp v vn
hnh quan h ngi - ngi bng cc tn hiu t ng.
Cc tn hiu ny l cc tn hiu chung cho mt cng
ng cng ni mt th ting mi tn hiu (mt t
chng hn) gn vi vt th hay mt hin tng, phn
nh mt ni dung nht nh l ngha ca t. Ngha
ny chung cho c cng ng ngi ni ngn t .
Trong mi trng hp c th, mt ngi hay mt
nhm ngi c th li c th c mt mi quan h
ring i vi t . Thng qua hot ng ring ca
ngi hay nhm ngi m c ring i vi tng
ngi. i vi mi ngi mt t c ngha v . ca t
phn nh ng c v mc ch hot ng ca tng
ngi hoc nhm ngi. Ngha ca t pht trin theo
s pht trin ca x hi (ca cng ng ngi ni
ngn ng ). tng ngi, ngha ca t pht trin
tng ng vi trnh hc vn ca ngi y cng vi
ngha ca t phn nh vn sng ni chung, phn nh
mc pht trin nhn cch ca ngi y.

Giao tip tn hiu: Ngn ng l mt loi tn


hiu nn chnh giao tip ngn ng l mt loi giao tip
tn hiu. Ngoi ra ngi ta cn dng cc loi tn hiu
khc giao tip, nh cch n mc, c ch, nt mt...
y giao tip c mt ni dung v hnh thc khc pht
trin, rt n vi nhau theo nhng tn hiu m ngi
ta thng nht v ngha ca cc tn hiu . C tnh
hung giao tip tn hiu cn hiu qu hn c giao tip
ngn ng. Khi hai ngi n vi nhau th c khi ngn
ng tr nn tha. Dn gian phng Ty cn ni: Im
lng l vng bc, im lng l ng . Im lng ng qu
v hiu nhau.
b. Cn c vo khong cch khng gian ca
cc c nhn m chng ta c hai loi giao tip: giao
tip trc tip v giao tip gin tip.
Giao tip trc tip l loi giao tip gia cc c
nhn khi h mt i mt vi nhau trc tip truyn
t v tip nhn tn hiu ca nhau.
Giao tip gin tip l loi giao tip c thc
hin qua mt ngi khc hoc qua cc phng tin
no truyn t v tip nhn tn hiu ca nhau
nh: th t, in tn v.v...

C loi trung gian gia giao tip trc tip v


giao tip gin tip: ni chuyn vi nhau bng in
thoi, cht trn mng. Ngy nay ngi ta c gng s
dng cc phng tin nh in thoi truyn hnh, cht
c hnh, c ting tng yu t trc tip trong giao
tip.
c. Cn c vo quy cch giao tip, chng ta c
hai loi giao tip: giao tip chnh thc v giao tip
khng chnh thc.
Giao tip chnh thc l loi giao tip din ra
khi c nhn cng thc hin mt nhim v chung theo
quy nh nh: lm vic c quan, trng hc... Giao
tip chnh thc l giao tip gia hai ngi hay mt s
ngi ang thc hin mt chc trch nht nh. V vy
cn gi l giao tip chc trch. Phng tin, cch thc
ca loi giao tip ny thng tun theo nhng quy c
nht nh, c khi c quy nh hn hoi, thm ch
c th ch ha.
Giao tip khng chnh thc l giao tip gia
nhng ngi c quen bit, khng ch n th
thc m ch yu s dng ring ca nhng ngi
tham gia giao tip. y cn gi l giao tip . Ni c

th hn, hai ngi ni chuyn thn mt vi nhau, khi


h hiu ca nhau, bit mc ch, ng c ca
nhau. l nhng cu chuyn ring t. H khng ch
thng bo cho nhau mt thng tin g , m mun
cng nhau chia s thi , lp trng i vi thng tin
. Mc ch ca giao tip loi ny l ng cm,
chia ngt s bi vi nhau.
S phn chia cc loi giao tip chng ta
c iu kin hiu r v giao tip. Trong thc t, cc loi
giao tip nu trn quan h cht ch vi nhau, an xen
vo nhau lm cho mi quan h ca con ngi vi con
ngi v cng a dng v phong ph.

Created by AM Word2CHM

III. TM L L SN PHM CA HOT


NG V GIAO TIP
GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 2: HOT NG, GIAO TIP V S
HNH THN H, PHT TRIN TM L

1. Mi quan h gia hot ng v giao tip


Hot ng v giao tip l hai khi nim phn
nh hai loi quan h gia con ngi vi th gii xung
quanh. Hot ng l khi nim phn nh mi quan h
gia con ngi vi th gii vt. Con ngi lun l
ch th, th gii vt lun l khch th. Cn khi
nim giao tip phn nh cc mi quan h gia con
ngi v con ngi. Trong quan h ny con ngi
lun l ch th nn y l quan h gia "ch th vi
ch th". C nhiu kin khc nhau v mi quan h
ca hot ng v giao tip.
C nhiu nh tm l hc cho rng giao tip
nh mt dng c bit ca hot ng: xt v mt cu
trc tm l, giao tip c cu trc chung ca hot ng:
giao tip no cng c ng c quy nh s hnh thnh
v din bin ca n, cng c to thnh bi cc
hnh ng v thao tc. Giao tip no cng u c cc
c im c bn ca mt hot ng: bao gi cng c

ch th, u nhm vo i tng no , to ra


mt sn phm no v.v... Giao tip cng l mt hot
ng.
Mt s nh tm l hc khc li cho rng, giao
tip v hot ng l hai phm tr ng ng. Chng
c nhiu im khc nhau nhng c quan h qua li
vi nhau trong cuc sng ca con ngi. Mi quan h
ny c th din ra theo hai cch sau y: Theo cch
th nht, giao tip din ra nh l mt iu kin tin
hnh cc hot ng khc. V d, mun tin hnh lao
ng sn xut, cc cng nhn trong mt i sn xut
phi c quan h vi nhau. Cc quan h giao tip ny
c nh hng nht nh n nng sut lao ng. Hot
ng dy hc khng th din ra nh mt qu trnh
thng tin ca cc my truyn tin v thu tin. Trong dy
hc nht thit phi c giao tip gia ngi dy v
ngi hc, gia ngi hc v ngi hc v.v... Trong
cc trng hp ny c th coi giao tip l mt mt ca
hot ng.
Theo cch th hai, hot ng l iu kin
thc hin mi quan h giao tip gia con ngi vi
con ngi. Chng hn trong lao ng, con ngi c
vng mc no cn gii quyt. H ngh n vic

phi gp, phi nh ai mi gii quyt c vng


mc ca mnh. Th l bt u ny sinh nhu cu v
mc ch giao tip. Lc con ngi thc hin quan
h giao tip vi ngi khc v nh h t c
mc ch hot ng ca mnh. Nh vy, giao tip l
iu kin con ngi thc hin cc hot ng cng
nhau. Ngc li, hot ng l iu kin con ngi
thc hin quan h giao tip gia con ngi vi con
ngi. Trong hot ng chung, con ngi buc phi
giao tip vi nhau thng nht hnh ng. Nh vy,
do c hot ng chung, con ngi giao tip vi nhau
cng thc hin mc ch chung. V th, hot ng
v giao tip l hai mt khng th thiu ca i sng,
ca hot ng cng nhau gia con ngi vi con
ngi trong thc tin.
2. Vai tr ca hot ng v giao tip trong s hnh
thnh v pht trin tm l
Tm l khng phi l ci c sn trong con
ngi, cng khng phi l sn phm khp kn trong
no hoc mt b phn no trong c th. Tm l hc
mcxit khng nh: vt cht l ci th nht, tm l l ci
th hai. tn ti quyt nh tm l, thc. Tm l l sn
phm ca hot ng v giao tip ca con ngi.

a. Hot ng v s hnh thnh, pht trin tm l


Hot ng tm l c ngun gc t hot ng
thc tin vi vt th bn ngoi. Hot ng tm l bao
gm c thc. T "tm l" ch chung cc hin tng
tm l v t thc vi t cch l sn phm pht trin
cao nht ca tm l ngi. Hot ng tm l ny sinh
v pht trin t giao tip x hi. cc quan h x hi, t
cc vt th do con ngi sng to ra. Tm l ca con
ngi l qu trnh chuyn nhng kinh nghim x hi lch s thnh kinh nghim ca bn thn mi con
ngi. chnh l qu trnh chuyn cc dng bn
ngoi ca hot ng c i tng thnh cc dng bn
trong ca hot ng y.
i vi hc sinh, l hot ng lnh hi kinh
nghim x hi - lch s, to ra tm l. V phng din
ngun gc, tm l, nhn cch u l sn phm ca
hot ng. Bng hot ng ca bn thn, mi ngi
to ra tm l, nhn cch ca mnh: con ngi phi hc
tr thnh con ngi. Con ngi chng ta l sn
phm hot ng ca chnh bn thn mnh.
Khi phn tch vai tr ca hot ng i vi s
hnh thnh v pht trin tm l, chng ta phi nhc n

khi nim hot ng ch o. T nhiu nm nay, mt


s nh tm l hc v gio dc hc cho rng vui chi l
hot ng ch o ca tr em trc tui hc; hot
ng hc tp l hot ng ch o ca hc sinh v t
lc trng thnh, tui vo i - hot ng lao ng l
hot ng ch o. Gn y cc quan nim ny c
hon chnh hn.
Hot ng ch o khng n gin ch l
hot ng chim nhiu thi gian so vi cc hot ng
khc, m ch yu l hot ng c ch th tp
trung nhiu tm t vo thc hin, v n lt n, hot
ng ch o c nh hng quyt nh n vic to
nn cc nt tm l mi, n s pht trin tm l tui
ny v chun b cho bc Pht trin tip theo.
b. Giao tip v s hnh thnh, pht trin tm l
Khi tr c 4 tun tui xut hin giao tip.
Tuy giao tip ca tr rt s ng, nhng l mt loi
hot ng rt c th con ngi. N to ra ci m
tm l hc gi l "cng sinh, cm xc" ca tr vi ngi
nui dy chng. l mt nhn t rt cn cho s pht
trin sinh l v tm l ca tr tr t 6 thng tui n 2
tui. Nu khng c giao tip ny a tr khng th

pht trin tm l vi t cch mt con ngi c.


n tui thiu nin, giao tip cng th hin r
vai tr quan trng c bit i vi s pht trin tm l
v c nhn cch ca tr. C nhiu kin cho rng:
trong nhiu trng hp la tui ny, giao tip vi
bn b c nh hng i vi hng th, tinh thn, thi
hc tp ca cc em hn c hot ng hc tp (vi
t cch l mt hot ng ch o). Thm ch c cc
cng trnh nghin cu i n kt lun rng tui thiu
nin hu ht cc th ch x hi, chun mc x hi...
u i vo tng em qua hot ng giao tip.
Trong giao tip, tr em ni ring v con ngi
ni chung chuyn nhng kinh nghim ngi
khc, nhng chun mc x hi vo trong kinh nghim
ca mnh, bin thnh kinh nghim ca mnh. l
qu trnh to ra s pht trin tm l mi con ngi.
Khng nhng th, giao tip cn l phng
thc quan trng nht pht trin ngn ng ca con
ngi, c bit l tr em. Nhng tr em b ic bm
sinh s b cm v khng nghe v khng lp li c
nhng m thanh ging ni ca ngi ln.
Tm l con ngi do tn ti khch quan quy

nh, c ny sinh bng hot ng v giao tip. C


th tm tt s tng qut v s hnh thnh v pht
trin tm l ngi nh sau:
X hi (cc quan h x hi)
Hot ng giao tip

Hot ng c i tng
Hnh 2. S tng qut v s hnh thnh tm l
con ngi
Tm li, nh c s tc ng qua li gia

ngi vi th gii xung quanh m ngi ta c tm l


(s tc ng qua li ny l quan h hot ng ca con
ngi vi th gii bn ngoi), con ngi vn ti cc
i tng, tin hnh cc hot ng tng ng vi
chng (chi, hc, lao ng v.v...). Th gii i tng
tc ng ln con ngi khng phi trc tip theo kiu
kch thch - phn ng, m gin tip thng qua hot
ng lnh hi, s dng, sng to... cng cc quan h
giao tip gia con ngi vi con ngi bng cch ny
hay cch khc c lin quan ti hot ng , to ra th
gii tm l. Hot ng v giao tip l ni ny sinh tm
l, ng thi cng l ni tm l vn hnh, thc hin vai
tr ca mnh i vi cuc sng. Tm l l sn phm
ca hot ng v giao tip.

Created by AM Word2CHM

CU HI N TP

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 2: HOT NG, GIAO TIP V S


HNH THN H, PHT TRIN TM L

1. Phn tch khi nim, cc c im v cu


trc ca hot ng. Ly mt hot ng c th lm v d
phn tch cc c im v cu trc ca hot ng .
2. Phn tch khi nim v cc loi giao tip.
3. Ti sao ni: Tm l l sn phm ca hot
ng v giao tip?
Bi Tp
1. Bn hy cho bit nhng trng hp no
trong s cc trng hp sau y l giao lu: a. Hai em
hc sinh ang ni chuyn vi nhau.
b. Con kh u n ang h gi cc con kh
khc trong n ca mnh.
c. Hai con kh ang bt chy cho nhau.
d. Mt em b ang a gin vi con mo.

e. Thy gio ang ging bi cho hc sinh.


g. Ngi chin s bin phng ang iu khin
con ch lm nhim v tun tra.
h. Hai v tinh nhn to ang pht v thu tn
hiu ca nhau.
i. Mt em b ang bm nt iu khin my v
tuyn truyn hnh t xa, la chn cc chng trnh
khc nhau.
2. Hy gii thch ti sao nhng tr nh, mc d c
nui dng rt y v v sinh. nhng khng c
giao tip y v s lng v phong ph v ni dung
vi cc tr khc, th s pht trin thn kinh v tm l
thng b tr tr, b mc chng gi l bnh "do nm
vin" (hospitalism)?
3. C th rt ra nhng kt lun g t cu
chuyn di y? c, nm 1825, c ng tin v
Caxpa Haode, ngay t nh b nht trong hm kn v
anh ta sng rt nhiu nm, ch sng bng
nhng th ngi ta nm xung. V mt th lc, anh ta
yu hn hn nhng ngi pht trin bnh thng,
thm ch yu hn c nhng a tr c th vt nui,

nhng v mt tr tu th hu nh khng khc g nhng


a tr c th vt nui, mc d lc c ngi ta
pht hin th anh ta khong 16 - 17 tui.
4. Hy tm hiu v nhu cu giao lu mt hc
sinh hay mt tp th hc sinh bng "Test nhu cu giao
lu" Test N.G. ca Trng i hc S phm L in
Lin X.
Cch tin hnh: Yu cu hc sinh c k 33 iu
khng nh di y ( chun b sn t trc). Nu
iu no ph hp vi bn thn mnh th ghi bn
cnh du "+", nu khng ph hp th ghi du "-". C
gng tr li nhanh bng cu h li no cht ngh n
trc tin mt cch t nhin. Tr li tt c cc cu, ln
lt theo th t: 1). Ti ly lm hi lng khi c tham
gia cc ngy hi, ngy l.
2). Ti c th nn c nguyn vng ca
mnh nu n i lp vi nguyn vng ca bn ti.: 3).
Ti thch ni cho ngi khc bit tnh cm ca mnh
i vi h.
4). Trong khi giao lu vi bn b, ti tp trung nhiu
vo vic ginh ly nh hng hn l tnh bn.

5). Ti cm thy rng: trong quan h vi bn,


ti c nhiu quyn hnh hn l trch nhim.
6). Khi ti nhn ra thnh tch ca bn mnh, ti
c tm trng bun b v mt ci g .
7). Phi gip ai mt iu g, th ti mi
thy tho mn vi mnh.
8). Nhng bn khon ca ti s mt i. khi ti
gia cc bn b ca ti.
9). Cc bn ti lm ti chn ngn l ch yu.
10). Khi ti lm mt cng vic quan trng, s
c mt ca ngi khc lm ti bc mnh.
11). Khi b dn vo th b, ti ch ni mt phn
s tht m theo ti khng c hi g cho bn ti v cho
ngi quen bit.
12). Trong nhng tnh th kh khn, ti ngh
nhiu hn khng ch v mnh, m cn v nhng ngi
gn gi vi ti.
13). S khng va ca bn ti lm ti au
kh n ni c th pht m c.
14). Ti ng thun gip ngi khc, ngay c

khi iu gy cho ti nhng kh khn ng k.


15). V tn trng ngi khc, ti c th ng
vi kin ca h, d h khng ng i na.
16). Ti thch nhng cu chuyn phiu lu
hn l nhng cu chuyn v tnh cm con ngi.
17). Nhng cnh bo lc trn mn nh gi
cho ti s gh tm.
18). Khi c c, ti thy lo lng v cng thng
hn so vi khi c gia mi ngi.
19). Ti cho rng nim vui c bn trong cuc
sng l s giao lu vi ngi khc.
20). Nhng con vt v gia c (ch, mo...) lm
cho ti thy thng hi chng.
21). Ti thch c t bn thi, nhng ton l bn
thn c.
22). Ti thch sng gia mi ngi.
23). Ti b xc ng kh lu sau khi ci c vi
ngi thn.
24). Chc chn ti c nhiu bn thn hn so

vi cc bn ti.
25). Ti mun thnh tch thuc v ti nhiu
hn l thuc v cc bn ti.
26). Ti tin vo s nhn xt ca ti v mt
ngi no hn l vo nhng kin ca ngi
khc.
27). Ti cho rng s giu c v vt cht v a
v c ngha hn so vi nim vui c giao lu vi
nhng ngi m mnh yu thch.
28). Ti thng cm vi nhng ai khng c
ngi thn.
29). Nhng ngi khc thng l v n i
vi ti.
30). Ti thch nhng cu chuyn v tnh bn
v tnh yu khng v li.
31). V bn, ti tham gia nhng nhm tr
con m chng ti lun lun c gn b bn
nhau.
32). Nu ti l mt nh bo th ti s thch vit
v sc mnh ca tnh bn.

5. Mi lin h c tnh cht quy lut no gia


tm l v hot ng c th hin trong on trch
di y: Nghin cu nhng ngi c tui v sng lu
cho thy rng, s gim bt dn dn cc trch nhim
v cc hot ng lin quan vi cc trch nhim
thu hp v lm ri loi nhn cch. V ngc li, mi
lin h thng xuyn vi cuc sng xung quanh li duy
tr nhn cch cho n lc cht. Nu do mt l do no
(v d, do v hu) m con ngi phi ngng hot
ng ngh nghip, hot ng x hi ca mnh, th iu
s dn n nhng bin i su sc trong cu trc
nhn cch ca h - nhn cch bt u b ph hu.
iu ny li dn n cc bnh tim - mch, thn kinh
chc nng (theo B.G. Ananhiep).
6. Hai cu th di y ca H Ch tch ni
ln nguyn tc c bn no ca tm l hc duy vt bin
chng?
"Ng th ai cng nh lng thin
Tnh dy phn ra k d, hin."
(Na m)
7. Trong v d di y, ci g thuc v c

ng, ci g thuc v hnh ng?


a. dng xe li, ngi ti x nh cn v
gim phanh. gim tc , h cng nh cn v gim
phanh.
b. son bi, thy gio phi vit. Mun
ging bi trn lp, thy gio cng phi vit.
8. Tm l ca con ngi khc mt cch c
bn tm l ca ng vt ch, con ngi to ra cho
mnh mt th gii cc i tng n nh, cn con vt
nm trong mt th gii cc s vt ngu nhin. Nu
a cho con kh mt ci knh, ci ba hay mt vt g
khc m con ngi s dng, th n s thao tc vi cc
th y nh l nhng vt th. Ngay c khi con kh bt
chc con ngi, hc c cch eo knh hay p
ba, th n cng khng phi l hnh ng vi vt
(hnh ng c i tng).
Ti sao khng th gi thao tc ca con kh l
hnh ng vi vt (c i tng)? Nhng thao tc
khc vi hnh ng vi vt ca con ngi ch
no?

Created by AM Word2CHM

Chng 3: S HNH THNH V PHT


TRIN TM L, THC
GIO TRNH TM L HC I CNG

Vn ngun gc ny sinh, hnh thnh, pht


trin tm l, thc xt c v phng din loi ngi
(pht trin loi) v c phng din ring ca tng
ngi (pht trin c th) l mt trong nhng vn c
bn ca tm l hc. Tm l, thc l kt qu s pht
trin lu di ca vt cht. S sng ra i cch y
khong 2500 triu nm. S ny sinh, pht trin tm l,
thc gn lin vi s sng. Xt v mt tin ho chng
loi th tm l, thc ny sinh v pht trin qua ba giai
on ln:
- T vt cht cha c s sng (v sinh) pht
trin thnh vt cht c s sng (hu sinh);
- T sinh vt cha c cm gic pht trin
thnh sinh vt c cm gic v cc hin tng tm l
khc, khng c thc; - T ng vt cp cao khng c
thc pht trin thnh ngi, thnh ch th c thc.

I. S HNH THNH V PHT TRIN TM L

II. S HNH THNH V PHT TRIN THC


CU HI N TP
Created by AM Word2CHM

I. S HNH THNH V PHT TRIN TM L

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 3: S HNH THNH V PHT TRIN


TM L, THC

1. S ny sinh v hnh thnh tm l v phng din


loi ngi
1.1. Tiu chun xc nh s ny sinh tm l
Tiu chun xc nh s ny sinh tm l, hay
ni cch khc, phn ng tm l u tin ny sinh di
hnh thi tnh nhy cm (hay cn gi l tnh cm ng).
Trc khi xut hin tnh cm ng, nhng
loi sinh vt di mc cn trng (chng hn loi
nguyn sinh, bt b) cha c t bo thn kinh hoc
mi c mng thn kinh phn tn khp c th ch c
tnh chu kch thch.
Tnh chu kch thch l kh nng p li cc
tc ng ca ngoi gii c nh hng trc tip n s
tn ti v pht trin ca c th. y l c s u tin
cho tnh cm ng, nhy cm xut hin.
Trn c s tnh chu kch thch, cc loi cn

trng (giun, ong...) bt u xut hin thn kinh mu


(hch), cc yu t thn kinh tp trung thnh nhng
b phn tng i c lp gip c th c kh nng
p li nhng kch thch c nh hng trc tip v cc
kch thch c nh hng gin tip i vi s tn ti ca
c th, tnh cm ng (nhy cm) xut hin. Tnh nhy
cm c coi l mm mng u tin ca tm l, xut
hin cch y khong 600 triu nm. T hin tng
tm l n gin nht ny (cm gic) dn dn pht trin
ln thnh cc hin tng tm l khc phc tp hn.
1.2. Cc thi k pht trin tm l
Khi nghin cu cc thi k pht trin tm l
ca loi ngi c th xt theo hai phng din:
- Xt theo mc phn nh th tm l loi
ngi tri qua ba thi k sau: cm gic, tri gic, t
duy (bng tay v ngn ng).
- Xt theo ngun gc ny sinh ca hnh vi th
tm l tri qua ba thi k: bn nng, k xo, tr tu.
a. Cm gic, tri gic, t duy
- Thi k cm gic

y l thi k u tin trong phn nh tm l


c ng vt khng xng sng. thi k ny con vt
mi c kh nng tr li tng kch thch ring l. Cc
ng vt cc bc thang tin ho cao hn v loi
ngi u c thi k cm gic, nhng cm gic ca
con ngi khc xa v cht so vi cm gic ca loi vt.
Trn c s cm gic m xut hin cc thi k phn
nh tm l cao hn l tri gic v t duy.
- Thi k tri gic
Thi k tri gic bt u xut hin loi c. H
thn kinh hnh ng vi tu sng v v no gip ng
vt (t loi c tr i) c kh nng p li mt t hp
cc kch thch ngoi gii ch khng p li tng kch
thch ring l. Kh nng phn nh mi ny gi l tri
gic. T loi lng c, b st. loi chim n ng vt
c v, tri gic t ti mc kh hon chnh. n cp
ngi th tri gic hon ton mang mt cht mi
(con mt, ci mi, l tai ngi c "hn", c "thn").
- Thi k t duy
+ T duy bng tay: loi vn xtralpitec,
cch y khong 10 triu nm, v no pht trin trm
ln cc phn khc ca no, con vt bit dng hai

"bn tay" s m, lp rp, gii quyt cc tnh hung


c th trc mt, c ngha l con vt c t duy bng
tay, t duy c th.
+ T duy bng ngn ng: y l loi t duy c
mt cht lng hon ton mi ny sinh khi loi ngi
xut hin v ch c ngi, gip con ngi nhn thc
c bn cht, quy lut ca th gii. Nh t duy ngn
ng m hot ng ca con ngi c tnh mc ch.
tnh k hoch cao nht, hon chnh nht, gip con
ngi khng ch nhn thc, ci to th gii m cn
nhn thc v sng to ra chnh bn thn mnh.
Bng tng quan v s pht trin tm l con
ngi
(T lc s sinh ti lc trng thnh)
La tui
Giai on

S sinh

Thi k

T 0 2 thng

Hot ng
ch o
Tui "n ng"
phi hp vi
phn x

ng t

12

Hi nhi

thng

Vi tr

T 12 thng
n 2 tui

Giao tip cm
xc trc tip

Hot ng
vt.

Cng s

ng t

- Bt c
vt

- Tm t

Mu gio

T 3 6 tui

Chi vi bn
(c bit l
tr chi sm
vai)

- thc
- Rung

- T du
- Lnh

Nhi ng 7 11.12 tui)

phng
Hc tp

- Hiu

- Hay tm

- Dy th
Thiu nin (11
- 12 tui ni4-

- Quan
Hc tp, giao

Tui hc sinh

15 tui)

tip nhm

- Ci t

bn ng
- Mun

- Hnh t

Thanh xun 15
- 18 tui

Hc tp, hot
ng x hi

- nh
nghip

- Ham h
- Tnh

tnh u
Thanh
Tui
thnh

trng

nin,

Lao ng

trung nin
Gi lo

Ngh ngi

b. Bn nng, k xo, hnh vi tr tu


- Thi k bn nng
T loi cn trng tr i bt u c bn nng.
Bn nng l hnh vi bm sinh, mang tnh di truyn c
c s l nhng phn x khng iu kin (v d vt con
n ra bit bi). Bn nng nhm tho mn cc nhu

cu c tnh thun tu c th. cc ng vt c xng


sng v ngi cng c bn nng: bn nng dinh
dng, bn nng t v, bn nng sinh dc. Nhng
bn nng ca ngi khc xa v bn cht so vi nhng
bn nng ca con vt: "Bn nng ca con ngi l bn
nng c thc" (C. Mc), bn nng ca con ngi c
s tham gia ca t duy, mang tnh x hi v mang c
im lch s loi ngi.
- Thi k k xo
Xut hin sau bn nng, trn c s luyn tp,
k xo l mt hnh vi mi do c nhn t to. Hnh vi k
xo c lp li nhiu ln tr thnh nh hnh trong
no ng vt, nhng so vi bn nng, hnh vi k xo c
tnh mm do v kh nng bin i ln. - Thi k hnh
vi tr tu
Hnh vi tr tu l kt qu ca luyn tp, do c
th t to trong i sng ca n. Hnh vi tr tu vn
ngi ch yu nhm vo gii quyt cc tnh hung c
th c lin quan ti vic tho mn cc yu cu sinh vt
ca c th. Hnh vi tr tu ca con ngi sinh ra trong
hot ng. nhm nhn thc bn cht. cc mi quan h
c tnh quy lut, nhm thch ng v ci to thc t

khch quan. Hnh vi tr tu ca con ngi gn lin vi


ngn ng, l hnh vi c thc.
2. S pht trin tm l v phng din c th
2.1. Th no l pht trin tm l v phng din c
th ca con ng?
- Tun theo nguyn l chung ca mi s pht
trin trong th gii, s pht trin tm l ca con ngi
t lc sinh ra n khi qua i tri qua nhiu giai on
(gi l nhng giai on pht trin tm l). Vic tm ra
quy lut c th ca s pht trin tm l trong tng giai
on, cng nh quy lut v c ch chuyn t giai on
la tui ny sang giai on la tui khc c ngha to
ln v mt l lun v thc tin. S pht trin tm l con
ngi v phng din c th l mt qu trnh chuyn
i lin tc t cp ny sang cp khc. mi cp
la tui, s pht trin tm l t ti mt cht lng
mi v din ra theo cc quy lut c th.
- L.X. Vgtxki, nh tm l hc Lin X, cn
c vo nhng thi im m s pht trin tm l c
nhng t bin xc nh thi k pht trin tm l.
A.N.Lnchip ch ra rng, s pht trin tm l

ca con ngi gn lin vi s pht trin hot ng ca


con ngi trong thc tin i sng ca n, trong
mt s hot ng ng vai tr chnh (ch o) trong
s pht trin, mt s hot ng khc ch gi vai tr
ph. S pht trin tm l ca con ngi ph thuc ch
yu vo hot ng ch o. Cc nh tm l hc ch
r: + Hot ng ch o tui hi nhi (t 0 - 1 tui) l
hot ng giao lu cm xc trc tip vi ngi ln,
trc ht l vi cha m.
+ Hot ng ch o tui u nhi (1 - 3 tui)
l hot ng vi vt
+ Hot ng vui chi l hot ng ch o
la tui mu gio (t 3 - 6 tui).
+ Hot ng hc tp l hot ng ch o
la tui hc sinh.
+ Hot ng lao ng v hot ng x hi l
hot ng ch o la tui thanh nin v ngi
trng thnh.
Cc hot ng ch o c tc dng quyt
nh ch yu nht i vi s hnh thnh nhng nt cn
bn v c trng cho giai on hoc thi k la tui,

ng thi quy nh tnh cht ca cc hot ng khc.


2.2. Cc giai on pht trin tm l theo la tui
a. Giai on tui s sinh v hi nhi
- Thi k t 0 n 2 thng u (s sinh);
- Thi k t 2 n 12 thng (hi nhi).
b . Giai on trc tui hc
- Thi k vn tr (t 1 n 3 tui);
- Thi k mu gio (t 3 n 6 tui).
c. Giai on trc i hc
- Thi k u, tui hc (nhi ng hoc hc
sinh tiu hc. T 6 n 11 tui).
- Thi k gia tui hc (thiu nin hoc hc
sinh ph thng trung hc c s. T 12 n 15 tui).
- Thi k cui tui hc (u tui thanh nin,
hoc hc sinh ph thng trung hc. T 15 n 18 tui).
- Thi k sinh vin (t 18 n 23, 24 tui).
d. Giai on tui tng thnh (t 24, 25 tui tr i).

e. Giai on ngi gi (t sau tui v hu 55 - 60 tui


tr i).
c im ca s pht trin tm l tng giai
on, tng thi k la tui s c nghin cu
phn Tm l hc la tui.

Created by AM Word2CHM

II. S HNH THNH V PHT TRIN


THC
GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 3: S HNH THNH V PHT TRIN
TM L, THC

1. Khi nim chung v thc


1.1. thc l g?
T thc c th c dng vi ngha rng
hoc ngha hp. Theo ngha rng, thc thng c
dng ng ngha vi tinh thn t tng... ( thc t
chc, thc k lut...). Theo ngha hp, khi nim
thc c dng ch mt cp c bit trong tm l
con ngi.
thc l hnh thc Phn nh tm l cao nht
ch ring con ngi mi c, c phn nh bng
ngn ng, l kh nng con ngi hiu c cc tri
thc (hiu bit) con ngi tip thu c (l tri
thc v tri thc.,phn nh ca phn nh). C th v
thc nh "cp mt th hai"soi vo kt qu (cc hnh
nh tm l) do "cp mt th nht)"(cm gic, tri gic, tr
nh, t duy, cm xc...) mang li. Vi ngha ta c
th ni: thc l tn ti c nhn thc.

1.2. Cc thuc tnh c bn ca thc


a. thc th hin nng lc nhn thc cao nht ca
con ngi v th gii
- Nhn thc ci bn cht. nhn thc khi qut
bng ngn ng.
- d kin trc k hoch hnh vi, kt qu ca
n lm cho hnh vi mang tnh c ch nh.
b . thc th hin thi ca con ngi i vi th gii
thc khng ch l nhn thc su sc ca
con ngi v th gii m cn th hin thi ca con
ngi i vi n. C. Mc v Ph. ng ghen vit: "
thc tn ti i vi ti l tn ti mt thi no i
vi s vt ny hay s vt khc, ng vt khng bit "t
thi " i vi s vt no c...".
c. thc th hin nng lc iu khin, iu chnh hnh
vi ca con ngi
Trn c s nhn thc bn cht khi qut v t
r thi vi th gii, thc iu khin, iu chnh
hnh vi ca con ngi t ti mc ch ra. V th
thc c kh nng sng to. V.I.L nin ni: " thc ca

con ngi khng ch phn nh hin thc khch quan


m cn sng to n"
d. Kh nng t thc: con ngi khng ch thc v
th gii mc cao hn con ngi c kh nng t
thc.
iu c ngha l kh nng t nhn thc v
mnh, t xc nh thi i vi bn thn, t iu
khin, iu chnh, t hon thin mnh.
1.3. Cu trc ca thc
thc l mt cu trc tm l phc tp bao
gm nhiu mt, l mt chnh th mang li cho th gii
tm hn ca con ngi mt cht lng mi. Trong
thc c ba mt thng nht hu c vi nhau, iu khin
hot ng c thc ca con ngi.
a. Mt nhn thc
- Cc qu trnh nhn thc cm tnh mang li
nhng ti liu u tin cho thc l tng bc thp Ca
thc.
- Qu trnh nhn thc l tnh l bc tip theo
trong mt nhn thc ca thc, em lai cho con ngi

nhng hiu bit bn cht, khi qut v thc ti khch


quan. y l ni dung rt c bn ca thc l ht
nhn ca thc, gip con ngi hnh dung ra trc
kt qu ca hot ng v hoch nh k hoch hnh vi.
b . Mt thi ca thc
Mt thi ca thc ni ln thi la
chn, thi cm xc, thi nh gi ca ch th i
vi th gii.
c. Mt nng ng ca thc
thc iu khin, iu chnh hot ng ca
con ngi, lm cho hot ng ca Con ngi c
thc. l qu trnh con ngi vn dng nhng hiu
bit v t thi ca mnh nhm thch nghi, ci to th
gii v ci bin c bn thn. Mt khc, thc ny sinh
v pht trin trong hot ng. Cu trc ca hot ng
quy nh cu trc ca thc. V th nhu cu, hng th,
ng c, ch... u c v tr nht nh trong cu trc
ca thc.
2. Cc cp thc
Cn c vo tnh t gic, mc sng t,
phm vi bao qut ca tm l, ngi ta phn chia cc

hin tng tm l ca con ngi thnh ba cp :


- Cp cha thc;
- Cp thc v t thc;
- Cp thc nhm v thc tp th.
2.1. Cp cha thc
Trong cuc sng, cng vi cc hin tng
tm l c thc, chng ta thng gp nhng hin
tng tm l cha c thc din ra chi phi hot ng
ca con ngi. V d: ngi mc chng mng du va
ng va i trn mi nh, ngi say ru ni ra nhng
iu khng c thc, ngi b thi min, ngi b
ng kinh... thng c nhng hnh ng khng thc
(cha c thc). Hin tng tm l "khng c thc"
ny khc vi t "v thc" (v thc t Chc, v thc
tp th) m ta vn dng hng ngy. y ngi v
thc th hin s thiu thc tn trng t chc, tn
trng k lut, quy nh chung ca tp th, anh ta rt c
thc v vic lm sai tri ca mnh. Hin tng tm l
khng thc, cha nhn thc c, trong tm l hc
gi l v thc.
V thc l hin tng tm l tng bc cha

thc, ni m thc khng thc hin chc nng ca


mnh. V thc bao gm nhiu hin tng tm l khc
nhau ca tng khng (cha) thc: V thc tng
bn nng v thc (bn nng dinh dng. t v sinh
dc) tim tng tng su, di thc, mang tnh bm
sinh, di truyn.
- V thc cn bao gm c nhng hin tng
tm l di ngng thc (di thc hay tin
thc).
V d: C lc ta cm thy thinh thch mt ci g
, nhng khng hiu r v sao; hoc c lc thch, c
lc khng thch, khi gp iu kin th bc l thch. khi
khng c iu kin th thi.
- Hin tng tm th. Hin tng tm l di
thc, hng tm l sn sng ch n, tip nhn mt
iu g , nh hng n tnh linh hot v tnh n
nh ca hot ng. Cng c lc tm th pht trin
xm nhp c vo tng thc. V d: tm th yu ng
ca i bn tr ang say m nhau, tm th ngh ngi
ca ngi cao tui...
C nhng loi hin tng tm l vn l c
thc nhng do lp i lp li nhiu ln chuyn thnh

di thc. Chng hn mt s k xo, thi quen con


ngi do c luyn tp thnh thc tr thnh "tim
thc", mt dng tim tng su lng ca thc Tim
thc thng trc ch o hnh ng, li ni, suy ngh...
ca mt ngi ti mc khng cn thc tham gia.
2.2. Cp thc v t thc
- cp thc nh ni trn, con
ngi nhn thc, t thi c ch tm v d kin
trc c hnh vi ca mnh, lm cho hnh vi tr nn
c thc. thc th hin trong ch, trong ch (s
trnh by sau phn sau).
- T thc l mc Pht trin cao ca
thc. T thc bt u hnh thnh t tui ln ba.
Thng thng, t thc biu hin cc mt sau:
+ C nhn t nhn thc v bn thn mnh t
bn ngoi n ni dung tm hn, n v th v cc
quan h x hi.
+ c thi i vi bn thn, t nhn xt, t
nh gi;
+ T iu chnh, t iu khin hnh vi theo
mc ch t gic;

+ C kh nng t gio dc, t hon thin


mnh.
2.3. Cp thc nhm v thc tp th
Trong mi quan h giao tip v hot ng,
thc ca c nhn s Pht trin dn n cp thc
X hi, thc nhm, thc tp th (v d: thc v gia
nh, thc v dng h, thc dn tc, thc ngh
nghip...). Trong cuc sng, khi con ngi hnh ng,
hot ng vi thc cng ng, thc tp th, mi
con ngi c thm sc mnh tinh thn mi m ngi
cha bao gi c c khi anh ta ch hot ng vi
thc c nhn ring l. Tm li, cc cp khc nhau
ca thc lun tc ng ln nhau, chuyn ho v b
sung cho nhau lm tng tnh a dng v sc mnh
ca thc. thc thng nht vi hot ng; hnh
thnh, pht trin v th hin trong hot ng. thc ch
o, iu khin, iu chnh hot ng, lm cho hot
ng c thc.
3. S hnh thnh v pht trin thc
3.1. S hnh thnh thc ca con ngi (v phng
din loi ngi)

Cc nh kinh in ca ch ngha Mc ch
r: trc ht l lao ng, sau lao ng v ng thi vi
lao ng l ngn ng. l hai ng lc ch yu
bin b no con vn thnh b c con ngi. y
cng chnh l hai yu t to nn s hnh thnh thc
ca con ngi.
a. Vai tr lao ng i vi s hnh thnh thc
- iu khc bit gia con ngi v con vt
(ngi kin trc s vi con ong, ngi th dt vi con
nhn) l trc khi lao ng lm ra mt sn phm no
, con ngi phi hnh dung ra trc m hnh ca ci
cn lm ra v cch lm ra ci trn c s huy ng
ton b vn hiu bit nng lc tr tu ca mnh vo .
Con ngi c thc v ci m mnh s lm ra.
- Trong lao ng con ngi phi ch to v
s dng cc cng c lao ng, tin hnh cc thao tc
v hnh ng lao ng (cch lm ra ci) tc ng
vo i tng lao ng lm ra sn phm. thc
ca con ngi c hnh thnh v th hin trong qu
trnh lao ng.
- Kt thc qu trnh lao ng, con ngi c
thc i chiu sn phm lm ra vi m hnh tm l ca

sn phm m mnh hnh dung ra trc hon


thin, nh gi sn phm . Nh vy c th ni,
thc c hnh thnh v biu hin trong sut qu trnh
lao ng ca con ngi, thng nht vi qu trnh lao
ng v sn phm lao ng do mnh lm ra.
b . Vai tr ca ngn ng v giao tip i vi s
hnh thnh thc
- Nh c ngn ng ra i cng vi lao ng
m con ngi c Cng c xy dng, hnh dung ra
m hnh tm l ca sn phm (ci v cch lm ra sn
phm ). Hot ng ngn ng (h thng tn hiu th
hai) gip con ngi c thc v vic s dng cng c
lao ng, tin hnh h thng cc thao tc hnh ng
lao ng lm ra sn phm. Ngn ng cng gip
con ngi phn tch, i chiu, nh gi sn phm
m mnh lm ra vi nh ban u.
- Hot ng lao ng l hot ng tp th,
mang tnh x hi. Trong lao ng, nh ngn ng v
giao tip m con ngi thng bo, trao i thng tin
vi nhau, phi hp ng tc vi nhau cng lm ra
sn phm chung. Nh c ngn ng v giao tip m
con ngi c thc v bn thn mnh, thc v ngi

khc (bit mnh, bit ngi) trong lao ng chung.


3.2. S hnh thnh thc v t thc ca c nhn
a. thc ca c nhn c hnh thnh trong hot
ng v th hin trong sn phm hot ng ca c
nhn
Nh trn ni, trong hot ng, c nhn
em vn kinh nghim, nng lc tim tng ca thn
kinh, c bp, hng th. nguyn vng... ca mnh th
hin trong qu trnh lm ra sn phm. Trong sn
phm ca hot ng "tn ng" cha ng b mt
tm l, thc ca c nhn. Bng hot ng a dng v
Phong ph trong cuc sng thc tin, c nhn hnh
thnh, pht trin tm l, thc ca mnh.
b . thc ca c nhn c hnh thnh trong mi quan
h giao tip ca c nhn vi ngi khc, vi x hi
Trong quan h giao tip, con ngi i chiu
mnh vi ngi khc, vi chun mc o c x hi
c thc v ngi khc v thc v chnh bn thn
mnh. C. Mc v Ph. ng ghen vit: "S pht trin
ca mt c th ph thuc vo s pht trin ca nhiu
c th khc m n giao tip trc tip hay gin tip".

c. thc ca c nhn c hnh thnh b ng con


ng tip thu nn vn ho x hi, thc x hi
Thng qua cc hnh thc hot ng a dng,
bng con ng dy hc, gio dc v giao tip trong
quan h x hi, c nhn tip thu, lnh hi cc chun
mc x hi, cc nh hng gi tr x hi hnh thnh
thc c nhn.
d. thc c nhn c hnh thnh b ng con ng t
nhn thc, t nh gi, t phn tch hnh vi ca mnh
Trong qu trnh hot ng, giao tip trong x
hi, c nhn hnh thnh thc v bn thn mnh (
thc bn ng - t thc) trn C s i Chiu mnh
vi ngi khc, vi chun mc x hi, c nhn t gio
dc, t hon thin mnh.
4. Ch - iu kin tm l ca hot ng c thc
4.1. Ch l g?
Ch l s tp trung ca thc vo mt hay
mt nhm s vt hin tng nh hng hot
ng, m bo iu kin thn kinh - tm l cn thit
cho hot ng tin hnh c hiu qu.

Ch l mt trng thi tm l thng "i km" vi cc


hot ng tm l m ch yu l cc hot ng nhn
thc, bi v khi i vi qu trnh xc cm th cng chnh
l ch nhn bit tm hng, trng thi xc ng ca
bn thn, hoc ch trong hnh ng l ch nhn
bit (tri gic) nhng ng tc kt qu ca hnh ng.
Ch to iu kin cho cc hot ng phn nh tt
nht i tng. Ch khng c i tng ring, i
tng ca n chnh l i tng ca hot ng tm l
m n "i km".
V vy ch c coi l "ci nn", "ci phng",
l iu kin tm l ca hot ng c thc.
C s sinh l ca ch l phn x nh
hng (phn x "ci g th",) Phn x nh hng xut
hin trong no b khi c kch thch mi l trong mi
trng sng, n c tc dng nh hng v gip cho
c th c th phn ng tt nht i vi vt kch thch.
Phn x nh hng l phn x bm sinh, xut hin
vi bt c kch thch no min l kch thch mi l,
khc thng, nu kch thch lp i, lp li th phn x
s b mt.
Ch thng c biu hin ra bng c

nhng du hiu bn ngoi v bn trong nh bng


nhng hnh thc nhn "chm chm", "khng chp
mt", "vnh tai", "h hc ming" khi nghe, km hm
nhng ng tc tha "ngi im thin tht hoc ngc li
c ng c th theo nhng c ng hay chuyn ng
ca i tng ch . Khi ch tp trung lu di, cng
thng, h hp c th thay i khi h hp tr nn
nng hn, tha hn, quan h gia thi gian ht vo v
th ra thay i, thi gian ht vo ngn v th ra di hn.
Tuy nhin khng phi lc no gia ch v
cc biu hin ca ch cng ng nht, m c lc
mu thun gia biu hin bn ngoi v ch bn
trong thng gi l "v ch ". V vy khi nh gi ch
va phi cn c vo hiu qu ca ch , ng thi
cng phi thy rng c trng hp ch tt nhng
hiu qu khng cao do cc nguyn nhn khc nhau
ca ch th.
4.2. Cc loi ch
C ba loi ch : ch khng ch nh, ch
c ch nh v ch sau ch nh.
a. Ch khng ch nh l loi ch khng
c mc ch t gic, khng cn s n lc ca bn

thn, khng s dng mt bin php th thut no m


vn ch c vo i tng.
Ch khng ch nh ch yu do tc ng
bn ngoi gy ra, ph thuc vo c im vt kch
thch.
Vt kch thch mi l, hp dn v hnh dng,
mu sc.
- Cng ca vt kch thch.
- S tng phn gia vt kch thch v bi
cnh.
Ngoi c im ca bn thn i tng vt
kch thch, th quan h ca i tng vi nhu cu, hng
th tnh cm ca ch th cng l nguyn nhn gy ra
ch khng ch nh. Ch khng ch nh c c
im c bn: Khng c mc ch t ra trc khng
c bin php ch , khng i hi s c gng, n
lc ch, v vy s t mt mi v khng cng thng thn
kinh nhng ng thi ch khng ch nh km bn
vng.
b . Ch c ch nh l loi ch c mc ch
t gic, c bin php hng ch vo i tng,

i hi mt s n lc nht nh.
Ch c ch nh xut hin do nhn thc ca
bn thn ch th cn thit ch ti i tng. N c
cc c im c bn sau: - C mc ch t gic, c k
hoch bin php ch . - C lin quan cht ch vi
h thng tn hiu th hai, tnh cm, hng th ca c
nhn.
- Tnh bn vng cao.
i hi s n lc ch nht nh ca ch th khc
phc nhng tr ngi bn ngoi hoc bn trong ca
ch th.
V th mt hn ch ln nht ca ch c ch
nh l ch lu s sinh ra mt mi, cng thng thn
kinh, gim hng th hot ng.
c. Ch sau ch nh, loi ch ny vn l
ch c ch nh nhng khng i hi s cng thng
v ch, li cun con ngi vo ni dung v phng
thc hot ng ti mc khoi cm, em li hiu qu
cao ca ch . V d khi bt u c sch cn ch c
ch nh, nhng cng c b ni dung cun sch thu
ht hp dn khng cn phi c gng bn thn na,

khng cng thng thn kinh v ch. Lc ny ch c


ch nh chuyn thnh ch "sau ch nh".
Ch sau ch nh khng khc bit vi ch
khng ch nh tnh c mc ch tri gic nhng n
cng khng ng nht vi ch c ch nh v s say
m, hng th v khng c s cng thng ch.
Ba loi ch trn c mi quan h cht ch vi
nhau, b sung v chuyn ho cho nhau, gip con
ngi phn nh tt nht i tng. Cc loi ch trn
u cn thit cho hot ng ca con ngi v mi loi
ch u c u im v hn ch ca n, trong ch
"sau ch nh" l loi ch cn hnh thnh trong cc
hot ng ca con ngi.
4.3. Cc thuc tnh c bn ca ch
a. Sc tp trung ch : l kh nng ch
tp trung vo mt phm vi hp, ch ch n mt hay
mt s i tng cn thit cho hot ng nhm phn
nh i tng c tt nht, s lng cc i tng
m ch hng ti gi l khi lng ch . Sc ch
cng cao th cng ch cng ln v hiu qu hot
ng cao.

b . Tnh b n vng ca ch : Kh nng duy tr ch


trong mt thi gian di i vi mt hay mt s i
tng nht nh khng chuyn sang i tng khc.
i cc vi tnh bn vng l s phn tn ch
. Phn tn ch l c ch nhng khng tp trung
cao lu bn vo i tng, cng nh khng phn
phi di chuyn ch mt cch c t chc.
Tnh bn vng ca ch khng mu thun
vi sc tp trung ch v s di chuyn ca ch . Tnh
bn vng ca ch c quan h mt thit vi cc c
im ca c nhn cng nh iu kin khch quan ca
hot ng.
c. S phn phi ch : l kh nng cng
mt lc ch y n nhiu i tng hay nhiu
hot ng khc nhau mt cch c ch nh. Phn phi
ch khng c ngha l chia u s ch cho mi i
tng hot ng m c s khng ng u ch
cc i tng khc nhau, i tng chnh c ch
nhiu, cc i tng khc c ch t hn. Mun
phn phi ch tt th phi a mt s i tng hot
ng tr thnh quen thuc, ch c mt hay mt s hot
ng mi.

S phn phi ch khng c mu thun g


vi sc tp trung ch v trong phn phi ch cng
c s tp trung ch vo hot ng mi.
d. S di chuyn ch : l kh nng chuyn
ch t i tng ny sang i tng khc theo yu
cu ca hot ng. S di chuyn ch khng mu
thun vi bn vng ca ch v cng khng phi l
phn tn ch v n c di chuyn t i tng ny
sang i tng khc mt cch c thc v khi chuyn
sang i tng ch mi th ch li c tp trung
vi cng cao.
Trn y l nhng thuc tnh c bn ca ch
, biu hin chiu su, chiu rng v tnh linh hot ca
ch , gia chng c quan h b sung cho nhau v
cn thit cho mi hot ng ca con ngi. Mi thuc
tnh ca ch c th gi vai tr tch cc hay khng ty
thuc vo vic bit s dng tng thuc tnh hay phi
hp cc thuc tnh theo yu cu ca hot ng.

Created by AM Word2CHM

CU HI N TP

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 3: S HNH THNH V PHT TRIN


TM L, THC

1. Tm l ca con ngi c hnh thnh v


pht trin nh th no (xt c v phng din loi
ngi v c v phng din c th mi ngi)?
2. thc l g? thc c hnh thnh v pht
trin nh th no? Phn bit thc v v thc.
3. V sao ni ch l iu kin ca hot ng
c thc? Nu cc thuc tnh c bn ca ch .
Bi Tp
1. Nhng hin tng no di y l nhng
hin tng v thc, hoc c thc? Nhng du hiu
no biu hin iu ? a. Mt hc sinh lm tnh nhn
mt cch nhanh chng v chnh xc, khng h nh cc
quy tc ca php nhn.
b. Mt hc sinh quyt nh thi vo Trng i
hc S phm v gii thch rng l v em rt yu tr
v thch trnh by mt cch d hiu cc chng minh

ton hc.
c. Mt a tr kho mnh th ngay sau khi
sinh ra nm cht c ngn tay ca ngi ln,
hoc ci bt ch, nu nhng vt chm vo lng bn
tay n.
2. Con kh c hun luyn, hoc do bt
chc, c th bit cm chi qut nh, cm ba p v
gch, hoc eo knh ln mt, v.v.. a. Nhng hnh ng
ca con kh v bn cht c khc g vi nhng vic
lm tng t ca con ngi hay khng? b. Ti sao li
nh vy?
3. Phn tch hnh vi ca ng vt v xc nh
kiu hnh vi ca chng trong cc v d sau:
a. Ngi ta t 2 qu trng g li rng vo
con g li vng (mi). Khi trng n, ngi ta t g li
vng bn cc g con g m chm sc con ca
mnh. Sau mt lc, g m ch n s khc bit
no u con g rng, n hng v con g li
rng v nh m. Nhng ri iu khng xy ra,
g m li qun qut vi cc con g con.
b. Ngy nay, ngi ta c th dy c heo nh

bng r, nhy qua vng, ko vn cho ngi lt, v.v...


Khng c mt ng vt no, tr kh hnh ngi, c th
nhanh chng tip thu nhng hnh ng nh vy c.
c. Trn mt ci bn thp, t trc mt con
kh Inhi (tn ring ca kh), ngi ta t mt s vt
c hnh dng khc nhau, ging ht nh nhng vt
m ngi lm thc nghim cm trn tay. Ngi lm
thc nghim gi ra mt vt no . sau y con vt
phi chn trong s cc vt trn bn mt vt
ging ht vi ci m ngi lm thc hin gi ra, v
a cho ngi thc nghim. iu quan trng l, con
kh Inhi "t gic" s dng nhng hnh ng thu
c trong th nghim vo c nhng trng hp nm
ngoi iu kin th nghim.
4. Hy xc nh khi lng v kh nng phn
phi ch ca hc sinh bng phng php sau:
Vt liu: Nhng tm ba c v cc hnh di
y.
(Cch tiN hnh: a ra cho hc sinh xem
mt tm ba, trn c v mt vi ch s, trong 1 giy.
Hc sinh cn phi nhn ra c cc con s no, sau
ct tm ba i, hc sinh phi cng cc con s li v

ghi tng s.
a ra cho hc sinh xem 3 hnh hnh hc
khc nhau c ghi cc ch s trong , v d cc hnh
v s sau:

Sau khi vit tng s, hc sinh phi tr li


nhng s no c ghi trong nhng hnh no?
Trn c s nhng ti liu thu c, ta c th
kt lun v s th hin ca khi lng v kh nng
phn phi ch hc sinh cng nh vai tr ca
tm th trong ch .
5. Hy nghin cu s dao ng ca ch
bng phng php di y:
Vt liu: Hnh v mt hnh thp ct, ng h
bm giy.

Cch tin hnh: Yu cu hc sinh ch nhn


vo hnh thp ct di y trong mt thi gian nht
nh. Trong khi hc sinh phi nhn xt (bng cch
g bt ch ln bn) nhng thi im m y ca hnh
thp bt u "tin gn li" v "li ra xa" tc l c s dao
ng ca ch . Ghi s ln g bt trong thi gian 1
pht.

Sau , yu cu hc sinh dng sc mnh


ch duy tr mt v tr no ca mt ct, ngn chn s
chuyn ng ca n v g bt ch khi c s thay i v
tr ca mt ct. Ghi khong thi gian theo ng h
bm giy.
Trn c s nhng ti liu thu c, rt ra kt
lun theo s tng ln ca mt mi m khong cch
gia cc dao ng ngn dn; khc phc s khng
n nh ca ch cn phi c s n lc ch v s t
iu chnh.
6. Hy nghin cu nhng c im c nhn

trong s th hin kh nng phn phi ch ca hc


sinh bng phng php di y:
Cch tin hnh: Yu cu hc sinh c cc
ch ci theo th t A, B, C,... v sau mi ch ci li c
mt ch s, bng cch cng thm 3 ch ci tip
theo, ngha l: "a - 1", "b - 4", "c - 7", "d - 10". " -13",
v.v.. cho n ch "v". Ghi thi gian cn thit tin
hnh cng vic (tnh bng giy) ln bng. Th nghim
c tin hnh lp li vi 2 - 3 hc sinh khc na.
So snh cc ti liu thu c nhng hc
sinh khc.
Yu cu hc sinh vit ln bng cc ch s t
1 n 20 v ng thi c to theo th t ngc li t
20 n 1.
Li yu cu hc sinh c to bi kho trong
sch v ng thi vit mt ci g ln bng (v d, + -/
+ -, + -, v.v...). Mi hc sinh u phi ch xem c
hai loi hot ng din ra d dng v ng u n
mc no. Th nghim lp li vi 2 - 3 hc sinh na.
So snh kt qu tng hp c 3 trng hp
ca mi hc sinh.

7. Hy gii thch c ch sinh l ca nhng


hin tng di y. Nhng hin tng c
c gi l g?
a. Thy dy ton li cun s ch ca hc
sinh mt cch mnh m n ni khng mt em no
nghe thy ting chung bo ht gi hc c.
b. Nhc s Beethoven mt ln vo qun n,
trong khi ch bi bi, lin ny sinh cm hng, ng vi
m s tay cm ci ghi nt nhc. Sng tc xong, ng
i thanh ton tin n, ri qun mt cch "no n", tuy
trong bng lp kp!
c. Newton c thi quen t nu n sng, c ln
mi suy ngh m ng luc chic ng h trong
xoong, m tay vn cm qu trng sng.

Created by AM Word2CHM

Chng 4: HOT NG NHN THC

GIO TRNH TM L HC I CNG

I. NHN THC CM TNH


CU HI N TP
II. NHN THC L TNH
CU HI N TP
III. NGN NG V HOT NG NHN THC
IV. TR NH
CU HI N TP
Created by AM Word2CHM

I. NHN THC CM TNH

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 4: HOT NG NHN THC

1. Cm gic
1.1. Khi nim cm gic
Trong cuc sng thng ngy con ngi lun
b tc ng bi cc s vt hin tng v cng a dng
v phong ph. Cc s vt hin tng bng cc thuc
tnh ca mnh nh mu sc, m thanh, hnh dng, khi
lng, tnh cht... tc ng vo cc gic quan ca con
ngi, t trong u c con ngi c c hnh nh
v cc thuc tnh ca cc s vt hin tng. Qu trnh
phn nh mt cch ring l tng thuc tnh, b ngoi
ca s vt, hin tng ang tc ng vo cc gic
quan ca con ngi, nh vy gi l cm gic. Cm
gic l mt qu trnh nhn thc phn nh mt cch
ring l tng thuc tnh, b ngoi ca s vt hin
tng ang trc tip tc ng vo cc gic quan ca
con ngi.
Con ngi c th phn nh c cc thuc
tnh ca s vt hin tng l do n c mt h thng

ht sc phc tp cc c quan cm gic c th tip


nhn cc kch thch t cc s vt, hin tng . Mi
kch thch lin quan ti mt thuc tnh ca s vt, hin
tng (v d: hnh dng, mu sc kch thch th gic,
m thanh kch thch thnh gic..), cc kch thch ny tc
ng ln cc gic quan, cc gic quan tip nhn cc
kch thch, sau m ho, chuyn ti no b. Ti v
no cc thng tin ny c x l v con ngi C c
Cm gic. Tt c cc thng tin bn ngoi c chuyn
vo trong thng qua cc "knh cm gic" ca chng ta.
Qu trnh cm gic gm ba khu nh sau:
1. Kch thch xut hin v tc ng vo mt c
quan th cm.
2. Xut hin xung thn kinh c truyn theo
cc dy thn kinh ti no.
3. Vng thn kinh cm gic tng ng v
no hot ng to ra cm gic.
Con ngi cn c nhng cm gic t cc
kch thch xut hin bn trong c th. Ni cch khc,
con ngi khng ch c cc cm gic phn nh cc
thuc tnh ca s vt, hin tng trong th gii khch

quan m cn c cc cm gic phn nh chnh cc


trng thi ca c th ang tn ti (cm gic i, cm
gic kht...). a s cc cm gic c ngun gc t cc
kch thch bn trong thng t r rng v c iu
chnh bi h thn kinh.
1.2. c im cm gic
T nhng iu nu trn c th thy cm gic
c nhng c im sau:
- Cm gic l mt qu trnh nhn thc phn
nh du hiu trc quan, b ngoi c th ca s vt,
hin tng.
- Cm gic ch phn nh mt cch ring l
tng thuc tnh ca s vt hin tng ch cha phn
nh y , trn vn s vt, hin tng. C s sinh l
ca cm gic l hot ng ca cc gic quan ring l.
- Cm gic phn nh s vt, hin tng mt
cch trc tip, khi s vt, hin tng ang hin din,
ang tc ng vo cc c quan th cm.
1.3. Bn cht cm gic
Mc d l hnh thc phn nh tm l s ng

c c ng vt nhng cm gic ca con ngi khc


v cht so vi cm gic ng vt. S khc bit l
ch: cm gic ca con ngi c bn cht x hi. Bn
cht x hi ca cm gic do chnh bn cht x hi ca
con ngi quy nh. Bn cht x hi ca cm gic
c quy nh bi cc yu t sau: - i tng phn
nh ca cm gic khng ch n gin l cc s vt
hin tng t nhin m ch yu l cc sn phm
c to ra nh lao ng x hi ca loi ngi, trong
tch ng cc chc nng ngi, chc nng x hi.
- Con ngi ngoi h thng tn hiu th nht,
cn c h thng tn hiu th hai - mt c trng x hi
ca loi ngi. Cm gic con ngi khng ch din
ra nh h thng tn hiu th nht m c h thng tn
hiu th hai.
- Cm gic con ngi chu s chi phi ca
cc hin tng tm l cp cao khc.
- S rn luyn, hot ng ca con ngi l
nhng phng thc c th ca x hi gip hnh
thnh v pht trin cm gic.
1.4. Vai tr ca cm gic

Cm gic l hnh thc phn nh tm l n gin nht,


l mt xch u tin trong mi quan h con ngi - mi
trng. iu ny th hin ch, cm gic ch phn
nh mt cch ring l tng thuc tnh bn ngoi s
vt, hin tng. Cc s vt hin tng ang trc
tip tc ng vo cc c quan cm gic ca chng ta.
Tc l s vt ang hin din " y" v "by gi" trong
mi quan h vi con ngi.
Cm gic chnh l cc knh thu nhn cc loi
thng tin phong ph v sinh ng t th gii bn
ngoi. cung cp cho cc qu trnh nhn thc cao hn
sau ny. Khng c cc nguyn vt liu ca cm gic
th khng th c cc qu trnh nhn thc cao hn.
Lnin ni rng: "Cm gic l ngun gc duy nht ca
hiu bit". Ngy nay cc nh Tm l hc cn ch ra vai
tr ca tng loi cm gic trong vic thu nhn thng tin
t th gii khch quan: - V gic: 1 %
- Xc gic: 1,5%
- Khu gic: 315%
- Thnh gic: 11 %
- Th gic: 83%

Cm gic gi cho no b trng thi hot


ho, m bo cho hot ng ca h thn kinh.
Cm gic gip con ngi c hi lm giu
tm hn, thng thc th gii diu k xung quanh
chng ta.
1.5. Cc loi cm gic
a. Cm gic bn ngoi: l cc cm gic c
ngun gc l cc kch thch t cc s vt, hin tng
trong th gii khch quan.
Cm gic nhn (th gic): C quan cm gic
th gic l mt cung cp cc thng tin (hay phn nh
cc thuc tnh) v mu sc, hnh dng, kch thc
sng, xa ca i tng. Mt tip nhn kch thch l
sng in t, vi cc bc sng khc nhau. Bc
sng l khong cch gia 2 nh sng. Sng nh
sng m con ngi nhn thy c c bc sng t
400Nm - 700Nm (Nanomet). Cc mu sc c bc
sng khc nhau, phn b trong vng bc sng k
trn. Ngoi phm vi bc sng con ngi khng
nhn thy (nh tia hng ngoi > 700Nm, tia X <
400Nm...). Cm gic th gic khng mt ngay sau khi
mt kch thch ngng tc ng. Hnh nh ca vt c

lu li khong 1/5 giy. Hin tng ny c gi l


lu nh.
Cm gic th gic ng vai tr quan trng
trong vic cung cp thng tin. C n hn 80% thng
tin t th gii xung quanh i vo no qua con ng
th gic.
Cm gic nghe (thnh gic): C quan cm
gic thnh gic l tai tip nhn cc kch thch lin quan
ti s thay i v sng m. Khi mt hnh ng no
din ra n to ra cc m thanh v chng khin cc
vt rung ln. Nng lng rung c truyn ti mi
trng xung quanh y cc phn t i ti, i lui to ra
sng m. Cm gic nghe phn nh cao (tn s
dao ng), cng (bin dao ng), m sc
(hnh thc dao ng). Con ngi c th nghe c
cc m thanh c cao t 16 n 20000 hc. Cm
gic nghe gip con ngi c c cc thng tin v
khng gian trn nhng khong cch xa, nh hng
cc s kin ngoi tm nhn... c bit thnh gic ng
vai tr ti quan trng trong giao lu ngn ng, l
phng thc gic quan chnh trong hot ng giao lu
ca con ngi.

Cm gic ngi (khu gic): l cm gic cho


bit tnh cht ca mi v, c do s tc ng ca cc
phn t trong cc cht bay hi ln mng ngoi ca
khoang mi. Khu gic l mt trong cc cm gic c
xa nht nhng v cng quan trng i vi ng vt.
con ngi, vai tr ca khu gic tng i t quan
trng hn.
Cm gic nm (v gic): Cm gic nm c to nn
do tc ng ca cc thuc tnh ho hc c cc cht
ho tan trong nc ln cc c quan th cm v gic
li, hng v vm khu. C bn v c bn l: ngt,
mn, chua, ng. Cc cm gic v gic khc l s kt
hp ca cc v c bn .
Cm gic da (mc gic): Cm gic da do
nhng kch thch c hc hoc nhit tc ng ln da
to nn. Cm gic da khng ch c vai tr nhn bit s
tc ng ca s vt m cn c vai tr quan trng trong
s pht trin sinh l ca con ngi. Cc nghin cu
cho thy, nhng a tr c vut ve nhiu tng trng
tt hn nhng a tr khc, hay u ym vut ve s lm
tng cng h min dch ca c th.
b. Cm gic bn trong: l cc cm gic c

ngun gc t cc kch thch bn trong c th.


Cm gic vn ng v cm gic s m: Cm
gic vn ng l cm gic phn nh nhng bin i
trong cc c quan vn ng, bo hiu mc co c v
v tr cc phn trong c th. Nh c cm gic ny m
chng ta c th vn ng trong mi trng sng, c
th phi hp cc hnh ng mt cch nhp nhng.
Cm gic s m l s kt hp gia cm gic
vn ng v cm gic ng chm. Cm gic ny c
thc hin bi bn tay con ngi.
Cm gic thng bng l cm gic phn nh v
tr v nhng chuyn ng ca u.
Cm gic rung, do cc dao ng ca khng
kh tc ng ln b mt ca thn th to nn.
Cm gic c th phn nh tnh trng hot
ng ca cc c quan ni tng nh i, no, au...
1.6. Cc quy lut ca cm gic
a. Quy lut ngng cm gic
Khng phi mi kch thch u c th gy ra
c cm gic. Mt m sng nh qu xa th khng

th trng thy c hay mt m thanh nh pht ra t


xa cng khng th nghe thy. Mt kch thch ch c th
gy ra c cm gic khi cng ca n t ti mt
gii hn nht nh. Gii hn ca cng kch thch
m kch thch gy ra c cm gic gi l
ngng cm gic C hai loi ngng cm gic:
ngng cm gic pha di v ngng cm gic pha
trn.
Ngng cm gic pha di l cng ti
thiu cn gy ra c mt cm gic. Ngng ac3m
gic pha trn l cng ti a m cn gy ra
c Cm gic.
Cng kch thch nm gia ngng trn
v ngng di gi l vng cm gic c. Bn cnh
cc ngng trn cn c ngng sai bit. Ngng sai
bit l mc khc bit ti thiu v cng hoc
tnh cht ca hai kch thch c th phn bit s khc
nhau gia chng Cc c quan cm gic khc nhau c
ngng ring ca mnh cc c nhn khc nhau
ngng cm gic cng khng ging nhau. N chu
nh hng ca cc iu kin gio dc v rn luyn.
Hin nay cc nh khoa hc cn a ra thuyt

pht hin tn hiu. Thuyt ny cho rng tnh nhy cm


ca cm gic khng ch Ph thuc vo cng ca
kch thch v kh nng p li ca c quan cm gic
m cn ph thuc vo s bin i ca cc nhn t
hon cnh v tm l. Cc nhn t tm l y chnh l
k vng, kinh nghim v ng c ca con ngi trong
tnh hung cm gic c th . V d, khi con ngi
ang trng thi sn sng tip nhn thng tin th
tnh nhy cm ca n cao hn so vi lc bnh thng.
b . Quy lut thch ng ca cm gic
Thch ng l kh nng thay i nhy cm
ca cm gic cho ph hp vi s thay i ca cng
kch thch, khi cng kch thch tng th nhy
cm gim v khi cng kch thch gim th nhy
cm tng.
Cm gic ca con ngi c th thch ng vi
cc thay i mi trng nh thch ng vi nhit ca
nc nng, bung ti. ng thi cm gic ca con
ngi cn thch ng vi cc kch thch ko di m
khng thay i cng hoc mt tnh cht no .
Trong trng hp ny ta s ngng nhn thy kch thch
n khi kch thch c s thay i.

S thch ng cm gic gip con ngi thch


nghi vi nhng iu kin mi trng lun bin i,
bo v h thn kinh khng b qu ti bi cc kch thch
c lin tc, ng thi n cn cho php con ngi lun
c i mi cm gic bng cc kch thch mi a
dng hn, phong ph hn.
S thch ng ca cm gic cc loi cm
gic khc nhau c mc khng ging nhau. N c
th pht trin nh rn luyn v hot ng ngh nghip.
c. Quy lut tc ng ln nhau ca cm gic
Cc cm gic lun tc ng ti nhau, lm thay i tnh
nhy cm ca nhau. S tc ng din ra theo quy lut
nh sau: S kch thch yu ln mt c quan Phn tch
ny s lm tng nhy cm ca mt c quan Phn
tch kia, s kch thch ln c quan Phn tch ny lm
gim nhy cm ca c quan phn tch kia S tc
ng c th ng thi hay ni tip trn nhng cm
gic cng loi hay khc loi. C hai loi tng phn
tng phn ni tip v tng phn ng thi. Tng
phn ni tip l tng phn khi hai kch thch tc ng
ni tip nhau ln mt c quan cm gic, cn tng
phn ng thi xy ra khi hai kch thch tc ng cng

mt lc ln c quan cm gic.
2. Tri gic
2. 1. Khi nim v tri gic
Khi cc thng tin v cc thuc tnh ca s vt,
hin tng c c nh cm gic c chuyn ti v
no th ngay lp tc chng c t chc sp xp to
nn mt hnh nh y c ngha v chnh s vt,
hin tng ang tc ng vo cc gic quan ca
chng ta. Nh vy, chng ta khng ch thy mu xanh
n thun m thy mu xanh ca c, khng ch nghe
thy mt m thanh m nghe thy ting nhc hay ting
bi ht. Qu trnh t chc sp xp, l gii v xc nh
ngha ca hnh nh v s vt hin tng chnh l tri
gic.
Tri gic l s phn nh mt cch trn vn cc
thuc tnh b n ngoi ca s vt hin tng ang trc
tip tc ng vo cc gic quan.
Nh vy, hnh nh trn vn ca s vt c
c l da trn c s ca cc thng tin do cm gic
em li, da trn vic t chc, sp xp cc thuc tnh
bn ngoi ca s vt thnh mt th thng nht theo

ng cu trc ca s vt, hin tng khch quan.


Cm gic c coi nh mt ngun cung cp thng tin
u vo, cn tri gic l t hp, din gii, gn cho cc
thng tin .
2.2. c im tri gic
Cng l mt qu trnh thuc giai on nhn
thc cm tnh, tri gic c nhng c im ging vi
cm gic: - Tri gic l mt qu trnh tm l. Qu trnh
ny c khi u, din bin v kt thc tng i r
rng.
- Tri gic phn nh cc du hiu b ngoi ca
s vt, hin tng.
- Phn nh s vt, hin tng mt cch trc
tip.
Bn cnh nhng im ging nhau , tri gic
c nhng c im ni bt khc vi cm gic:
Khc bit c bn gia cm gic v tri gic l
ch cm gic phn nh mt cch ring l tng thuc
tnh b ngoi ca s vt, hin tng v gn vi mt c
quan th cm chuyn bit, trong khi tri gic l s
tng hp cc cm gic to ra mt hnh nh trn vn

v i tng. Ni cch khc tri gic phn nh s vt,


hin tng mt cch trn vn.
Tri gic s dung d liu trc quan do cm
gic ang mang li ng thi s dung c cc kinh
nghim hc c trong qu kh c hnh nh
ca s vt mt cch trn vn gi tn s vt. y l
im khc bit ln so vi cm gic.
Tri gic gip con ngi xc nh c v tr
ca ch th i vi cc s vt hin tng trong th gii
xung quanh mt cch tng i r rng. mc
cm gic, ch th cha c c hnh nh y v s
vt hin tng, do vy cha c c iu ny. ng
thi, tri gic gip con ngi xc nh c s vt
thuc loi, nhm s vt hin tng no. Tc l tri gic
mt cch "t ng" xc nh mi quan h gia mt s
vt hin tng v nhm s vt hin tng. iu ny
minh chng cho lun im ca Mc: "lng trong con
mt l nhng nh l lun".
Tri gic l qu trnh tch cc, gn lin vi vic
gii quyt cc nhim v c th ca con ngi.
Qu trnh tri gic din ra mt cch t ng
ngay khi con ngi c cm gic. Ranh gii gia cm

gic v tri gic v mt thi gian l khng r rng. y,


vic tch bit cm gic v tri gic l hon ton do mc
ch nhn thc. Trn thc t, qu trnh cm gic v tri
gic din ra mt cch lin tc v khng th chia ct. Do
vy c quan im cho rng cm gic v tri gic l mt
h thng hp nht.
2.3. Cc loi tri gic
Cn c vo cc c quan cm gic ng vai
tr chnh trong qu trnh tri gic c th chia thnh: tri
gic nhn, tri gic nghe, tri gic s m (trong tri gic
nhn c nghin cu nhiu hn c). Do vy, theo
cch phn chia ny chng ta ch tm hiu loi tri gic
nhn. Cn c vo i tng tri gic c th chia tri gic
thnh: tri gic khng gian, tri gic thi gian, tri gic
chuyn ng, tri gic con ngi.
a. Tri gic nhn
Tri gic nhn phn nh s vt hin tng trn
vn nh th gic.
Mt s nhn t thuc trng kch thch nh
hng ti tri gic nhn:
- S gn nhau gia cc s vt em n tri

gic cc s vt gn nhau thuc v mt nhm:


- s ging nhau: Tri gic cc s vt ging
nhau thuc v mt nhm:
- S khp kn (bao hm): s dng tt c cc thnh
phn to ra mt chnh th:
- Nhn t tip din t nhin: Cc thnh phn
ca cc hnh quen thuc vi chng ta thng c
lin kt thnh mt hnh.
b . Tri gic khng gian
Tri gic khng gian phn nh khong khng
gian tn ti khch quan ca s vt hin tng. Tri gic
khng gian bao gm: + Tri gic hnh dng s vt, + Tri
gic ln ca vt,
+ Tri gic chiu su, xa v cc phng
hng.
c. Tri gic thi gian
Tri gic thi gian phn nh di lu, tc
v tnh k tc khch quan ca s vt hin tng trong
th gii khch quan. C ch ca vic tri gic thi gian
gn vi s tip din lin tc v nhp trao i sinh hc

ca cc qu trnh c th (thng c gi l ng h
sinh hc). Trong nhp ca h tun hon v nhp h
tiu ho ng vai tr quan trng. Cc nghin cu cho
thy rng khi dng mt s thuc lm thay i nhp sinh
hc, s dn ti s thay i ca tri gic thi gian.
Cc nhn t nh hng ti tri gic thi gian.
+ Tui v kinh nghim: Tr em cha bit phn
bit thi gian, dn dn tr mi hc c cch tri gic
thi gian.
+ ng c, trng thi tm l.
d. Tri gic chuyn ng
Tri gic chuyn ng phn nh s bin i v
tr ca s vt. Bao gm s thay i v tr, hng, tc .
+ Chuyn ng tng i: i xe nhn bn
ngoi, vt gn chuyn ng nhanh, vt xa chuyn ng
xa chm (th a ngn tay trc mt v nga u ra
xa).
+ Chuyn ng ra xa (Radial motion): Lut xa
gn trong hi ho.
+ Tri gic m thanh trong khng gian: Nh

sng m lan truyn theo dng sng nn con ngi


nhn bit c hng pht ra ca m thanh.
e. Tri gic con ngi
Tri gic con ngi l qu trnh nhn thc
ln.nhau ca con ngi trong qu trnh giao lu trc
tip. i tng ca tri gic con ngi l i tng c
bit. Trong qu trnh tri gic con ngi, cc ch th tp
trung ch yu vo vic tri gic cc c im v gi tr x
hi ca con ngi.
2.4. Quan st v nng lc quan st
Quan st l hnh thc tri gic cao nht ca
con ngi. y l qu trnh tri gic mang tnh ch
ng, c mc ch, c thc r rng. Quan st c vai
tr quan trng trong hot ng ca con ngi. "Quan
st, quan st, quan st" - Pavlp.
Thng qua qu trnh quan st trong hot ng
v nh rn luyn, con ngi hnh thnh nng lc
quan st. Nng lc quan st l kh nng tri gic
nhanh chng nhng im quan trng, ch yu v c
sc ca s vt, cho d nhng im kh nhn thy
hoc c v l th yu. Nng lc tri gic mi ngi l

khc nhau, ph thuc vo cc kiu tri gic (kiu tng


hp, kiu phn tch, kiu phn tch tng hp, kiu cm
xc...), vo hot ng ngh nghip v s rn luyn ca
h.
2.5. Vai tr ca tri gic
Tri gic l thnh phn chnh trong nhn thc
cm tnh, l iu kin quan trng cho s nh hng
hnh vi v hot ng ca con ngi trong th gii
khch quan. Da vo cc hnh nh ca tri gic, con
ngi iu chnh hot ng ca mnh cho thch hp
vi s vt hin tng khch quan. Quan st - hnh
thc cao nht ca tri gic tr thnh mt b phn
khng th thiu ca hot ng v l mt phng php
nghin cu khoa hc.
2.6. Cc quy lut ca tri gic
a..Quy lut v tnh i tng ca tri gic
Tri gic bao gi cng C i tng l cc s
vt trong hin thc khch quan. Tri gic phn nh cc
s vt hin tng trong hin thc khch quan khng
phi di hnh thc tp hp n thun cc cm gic
ln ln v mi s vt hin tng, m n phn nh mt

cch trn vn, c th s vt hin tng c lp vi s


vt hin tng khc. Hnh nh trc quan m tri gic
em lai bao gi cng thuc v mt s vt hin tng
nht nh ca th gii khch quan. Nh s phn nh
chn thc ca tri gic m con ngi c th hot ng
vi vt t chc hot ng ca mnh mt cch c kt
qu.
b . Tnh n nh ca tri gic
Trong thc t, i tng c tri gic khng
phi bao gi cng hin ra mt cch y v r rng
trc ch th. tri gic khng nht thit phi c y
thng tin v mi thuc tnh ca s vt, m ch cn
mt s thuc tnh no : hnh dng, mu sc, kch
thc... Ch th s "lp y", to ra hnh nh ca s
vt mt cch y nh kinh nghim ca mnh. Tnh
n nh ca tri gic chnh l kh nng tri gic s vt
hin tng mt cch khng thay i trong nhng iu
kin lun bin i.cCn ngi C c tnh n nnh
trong tri ic ch yu l do kinh nghim.
c. Quy lut v tnh la chn ca tri gic
Bt k i tng no khi tc ng vo cc c quan cm
gic ca chng ta cng u nm trong mt bi cnh

no , tri gic s tch i tng ra khi cc s vt


xung quanh phn nh chnh bn thn i tng.
itng c tri gic gi l hnh, cn bi cnh gi l
nn. Tron quan h hnh v nn, vai tr ca hnh v nn
c th thay i ty thuc vo mc ch tri gic, iu
kin tri gic.
d. Quy lut v tnh c ngha ca tri gic
Hnh nh tri gic bao gi cng c mt ngha
no , c gn vi mt tn gi nht nh. iu ny
c c do s gn b cht ch ca tri gic vi t duy.
Cc cm gic khi c t hp li thnh mt hnh nh
trn vn, s c em so snh i chiu vi cc biu
tng ca s vt, hin tng c lu gi trong tr
nh v c xp vo mt nhm, mt lp hay mt loi
hin tng nht nh. T ta gi c tn ca s
vt.
e. Quy lut tng gic
Trong qu trnh tri gic, hnh nh tri gic
khng ch ph thuc vo chnh i tng c tri gic
m cn ph thuc vo mt s nhn t thuc v ch th
tri gic. Cc nhn t c th l: + Xu hng ca ch
th i vi mt cu trc n nh + Kinh nghm trc

y: ch th khng tri gic i tng c lp vi cc


kinh nghim ca mnh m a kinh nghim vo qu
trnh tri gic, khng tri gic s vt vi no "ty trng"
m vi cc k vng, cc gi thuyt no .
+ iu kin c th
+ Hng th, ng c
+ Mt s nhn t gi tr x hi, hn ch v u
th x hi, nhng gi x hi.
+ Mt s nhn t tng tc gia cc cm gic
s ph thuc ca tri gic vo ni dung i sng tm l
con ngi,
vo c im nhn cch nh vy gi l tng gic
g. o gic
L s phn nh khng chnh xc v s vt,
hin tng. Trong thc t hay gp cc o gic quang
hc v o gic hnh hc.

Created by AM Word2CHM

CU HI N TP

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 4: HOT NG NHN THC

1. Nu v phn tch khi nim cm gic. Ti


sao ni cm gic mang bn cht x hi - lch s?
2. Cc quy lut ca cm gic? ngha ca
vic nghin cu cc quy lut trong dy hc.
3. So snh cm gic v tri gic.
4. Vai tr ca nhn thc cm tnh trong dy
hc.
Bi tp
1. Khi ni v s khc nhau gia con ngi v
con vt, Ph. ng ghen vit: "Chim i bng nhn thy
xa hn ngi rt nhiu nhng hong cc vt, mt ngi
nhn thy c nhiu hn mt i bng rt nhiu"
(Bin chng ca t nhin).
S u vit ca cc c quan cm gic con
ngi c ct ngha bi ci g?

2. Hy tm ra trong cc v d di y, nhng
v d no m t s th hin cc cm gic? Ti sao?
a. Mt em b gi 4 tui i n tm lch bn.
Khi ch vo s 6, b ni: "Ch Giang k tn ch ny".
Sau , trong cc s 16; 26 b li tm ra s 6 v li ni:
"Ch Giang k y na. c y na".
b. nh tr, ngi ta a cho cc chu mt
s vt c hnh dng ging nhau nhng mu sc
khc nhau. Sau gi ln mt ci c mu xanh
dng, ri bo cc chu tm cc vt ging nh th.
c. nh tr, cc chu c chi l t: trn cc
tm ba nh c v 10 vt. Cc chu phi tm trn
tm ba ca mnh hnh v ca mt vt no m c
gio a ra.
d. Trong mt lp mu gio, ngi ta tin
hnh mt lp hc nh sau: a cho cc chu 5 con
lc c hnh dng ging nhau, nhng m thanh khc
nhau. Tng chu s lng nghe m thanh ca mt con
lc no v phi tm ra ng con lc c m thanh .
e. Gio vin cho hc sinh lp 1 hai s 5 v 3.
Mt hc sinh tr li: "5 khng bng 3, 5 ln hn 3 hai

n v, 3 nh hn 5 hai n v".
g. Hc sinh ang chm ch lm bi kim tra.
Bng ngoi ca s c ting ci t vang ln. Nhiu
hc sinh dng bt li.
3. Khi nghin cu kh nng nghe cc m cao,
ngi ta pht hin ra rng, nhy cm vi nhng
khc bit nh v cao cc nhc cng pian v
vilng l khng ging nhau.
a. nhy cm ngi no cao hn?
b. Gii thch iu nh th no?
4. Quy lut no ca cm gic c th hin
trong mi v d di y?
a. Mt mi kh chu tc ng lu s khng
gy cm gic na.
b. Sau khi nhng tay vo nc lnh, mt vt
nng 30oc c cm nhn nh mt vt m, mc d
nhit ca n thp hn nhit bnh thng ca da
tay.
c. Sau khi kch thch nh (gn ti ngng) vo
mt bng mt mu no , th nhy cm ca mt

i vi mt mu khc b sung s tng ln trong mt


thi gian di.
d. Di nh hng ca v ngt ca ng,
nhy cm mu sc i vi mu da cam b gim xung.
e. Di nh hng ca s kch thch mt bng nh
sng mu trc , th nhy cm ca mt trong
bng ti tng ln.
g. Di nh hng ca mt s mi, ngi ta
thy nhy cm ca thnh gic tng ln r rt.
h. Cc ti liu thc nghim v kinh nghim
sng hng ngy cho thy: v tr ca m thanh m ta
nghe thy thng b ta lm tng theo hng ca cc
i tng m ta nhn thy v n c kh nng pht ra
m thanh (v d, khi xem chiu bng chng hn).
5. Quy lut no ca cm gic c th hin
trno mi v d sau y?
a. Sau khi ng trn xe but mt lc th
cm gic kh chu v mi m hi nng nc mt i, cn
ngi va mi ln xe th li cm thy rt kh chu v
mi .
b. A.N. Xriabin v N.A. Rmxki - Cooxacp (cc

nhc s Nga ni ting) c thch gic mu, ngha l


nghe thy cc m thanh vi nhng mu sc khc
nhau.
c Ngi m nh hng trong khng gian ch
yu l da vo cc cm gic ng chm, s m, khu
gic, vn ng gic v cam gic rung.
d. Khi dp nc lnh ln mt th tinh ca
mt ngi phi cng tng ln.
e. Khi tng chiu sng ca phng ho
nhc, th cc m thanh khng ng k sn khu tr
nn to hn i vi cc khn gi.
Di y c 3 cch tr li, hy chn xem cch
tr li no ng hon ton:
1. a) bin i khu gic; b) s tc ng qua
li gia cc c quan phn tch; c) s tng cm; d) s
chuyn cm gic; e) s tng cm.
2. a) s thch ng; b) s chuyn cm gic; c)
s t chc cm gic c bit; d) s tng cm; e) s
tng cm.
3. a) s thch ng; b) c trng ca thnh gic

tuyt i; c) s rn luyn nhy cm; d) s tng cm;


e) s chuyn cm gic.
6. Quy lut no ca cm gic ct ngha s
bin i tinh ca mt?
Ngi ta o tinh ca mt cc tr mu
gio. Cc chu phi ng nhng xa khc nhau
nhn ra cc hnh c a ra.
Sau , cc chu phi nhn ra cng cc hnh
trong tr chi "sn th", m theo cc hnh tr
phi tm ra ch n nu ca th d. Trong tr chi,
ngi ta thy tinh ca mt tr ln hn nhiu.
7. Cc kt qu nghin cu v s tri gic ca
con ngi i vi con ngi ch ra rng: cc nh
bin o ma thng hay phn bit cc c im ca
tay v chn nhng ngi m h tri gic nhiu hn 12
ln so vi cc ch th tri gic khc, cn gio vin li
thng hay phn bit cc c im ngn ng ca
nhng ngi m h tri gic nhiu hn 8 ln so vi cc
ch th tri gic khc. Xu hng tp trung nh th vo
nhng du hiu rt xc nh trong b mt hay hnh vi
ca ngi khc c ct ngha bi ci g? Hin tng
trong tm l hc gi l g?

8. Hy nhn vo hnh lp phng bn di.


Mc d hnh lp phng y l hnh phng. nhng
ta vn tri gic n nh l mt hnh khi. Hn na, hnh
ny kh hnh dung l hnh phng hn l hnh ba chiu
(hnh ni). Hin tng tng t nh vy cng c
quan st thy c khi ta xem nhng bc tranh: cc
vt c trnh by tranh c chng ta tri gic nh l
nhng hnh khi hnh khng gian ba chiu.
Gii thch c im ny ca tri gic nh th
no?
9. Ngi ta k v Galil rng, c mt ln,
lc cn thanh nin, ng nhn ln chic n chm
bng ng ca Cha c B. Chenlin. Gi thi qua ca s
lm cho chic n kh ung a. Galil bt u o
thi gian dao ng ca ci n theo nhp tim ca
mnh. Chng thanh nin bt cht pht hin ra rng,
thi gian dao ng ca chic n lun lun xc nh.
nh lut dao ng ca con lc c tm ra nh vy
!
Hnh thc tri gic no c m t trong v d
trn? Hy nu nhng iu kin gip cho loi tri gic
ny pht trin tt nht tr em.

10. a) Nng lc c m t di y ca con ngi


ph thuc vo quy lut no ca tri gic?
b) My in t hin i c th c nng lc
hay khng?
Con ngi c th thong nhn nhn ra bt
c mt hnh no, v d hnh vung, m khng ph th
thuc vo ch n to hay nh, t thng ng hay
nghing, c v bng mu trng trn nn en hay
bng mu en trn nn trng hoc c k bng
ng vin mt cch n gin. Hn na, con ngi
cn nhn ra hnh vung c trong trng hp nu t
giy trn v hnh vung c t nghing sao cho
nh ca hnh vung trn vng mc trng nh mt hnh
bnh hnh.

Created by AM Word2CHM

II. NHN THC L TNH

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 4: HOT NG NHN THC

1. T duy
Cm gic, tri gic em li cho ta nhng hnh
nh c th v Cc thuc tnh b ngoi ca hin thc
khch quan, nhng ci ang trc tip tc ng vo cc
gic quan. Qu trnh nhn thc cm tnh ht sc quan
trng. Chng l nn tng, l c s xy dng nn
lu i nhn thc ca chng ta.
Mc d ht sc quan trng, nhng n cng
cn nhng hn ch nh: ch phn nh c nhng ci
hin ti, nhng thuc tnh b ngoi, phn nh mt
cch trc tip... nhn thc v ci to th gii, i
hi con ngi khng ch nhn thc nhng ci hin ti
m cn phi nhn thc c nhng ci din ra trong
qu kh v nhng ci s din ra trong tng lai,
khng ch phn nh nhng thuc tnh b ngoi m
quan trng hn phi phn nh c nhng thuc tnh
bn cht. nhng mi lin h, quan h c tnh quy lut
ca s vt hin tng. chnh l qu trnh nhn thc

l tnh ca con ngi m c trng l qu trnh t duy.


1.1. Khi nim t duy
ng trc mt bng hng, cm gic, tri gic
cho chng ta bit c hnh dng, mu sc, mi
thm... ca n. Nhng mun bit n thuc hoa n
tnh hay lng tnh, thuc loi ging hng no, thnh
phn ho hc ca mi thm, cch trng v chm sc
th qu trnh nhn thc trn khng th gii quyt c.
Mun gii quyt nhng vn trn con ngi phi c
mt qu trnh nhn thc cao hn, l t duy. Cng
nh cm gic v tri gic, t duy cng l mt qu trnh
tm l, m c th l qu trnh nhn thc, nhng n
phn nh c nhng thuc tnh bn cht, nhng mi
lin h, quan h c tnh quy lut ca s vt hin tng
m trc ta cha bit.
V l mt qu trnh, nn t duy cng c ba giai
on l m u din bin v kt thc. M u ca t
duy l s bt gp hon cnh c vn , nhng ci
chng ta cha bit, nhng ci mu thun vi kinh
nghim ca chng ta, i hi phi gii quyt, phi
phn nh. Din bin ca t duy l din ra cc thao tc
ca t duy, s phn tch, tng hp, so snh, tru

tng ho, khi qut ho... gii quyt tnh hung


(bi ton) t ra. Kt thc qu trnh t duy s cho ta
nhng khi nim mi, nhng suy l, phn on...
(nhng sn phm ca t duy).
T duy c kh nng phn nh c nhng thuc tnh
bn cht ca s vt hin tng, l nhng c tnh
c hu, gn cht vi tng s vt, hin tng, l ci
phn bit s vt hin tng ny vi s vt hin tng
khc. Khi nhng thuc tnh ny trong s vt hin tng
mt i th khng cn bn thn s vt hin tng
na m s thnh mt s vt hin tng khc. V d,
mt xt lng tnh tc l n va c tnh xt axt va c
tnh xt bad. Nu n mt tnh xt axt th n khng
cn l xt lng tnh na.
Cc thuc tnh bn cht nm ngay trong s
vt hin tng, gn cht vi ci bn ngoi v c bc
l nh ci bn ngoi thng qua hin tng. Nhng
khng phi mi hin tng u l bn cht. Ci bn
cht v ci hin tng thng nht vi nhau nhng
khng ng nht.
T duy phn nh nhng mi lin h, quan h
c tnh quy lut l nhng mi lin h bn trong, tt

yu, nhng quan h khng i trong nhng iu kin,


hon cnh nht nh, c th biu th di dng cng
thc khi qut. V d, nc nguyn cht, p sut mt
atm, nhit mt trm C th s si (chuyn t trng
thi lng sang trng thi hi).
T duy phn nh c cc quy lut, v t duy
ly ngn ng lm phng tin v c bn cht x hi
(t duy con ngi mang tnh tp th, tc l da trn kt
qu t duy ca ngi khc). T duy ny sinh do yu
cu ca thc tin cuc sng ci to t nhin, ci to x
hi v ci to chnh bn thn mnh ca con ngi.
T duy phn nh nhng ci mi, nhng ci
trc ta cha bit, n khc xa v cht so vi nhn
thc cm tnh v tr nh. Nh c t duy m kho tng
nhn thc ca loi ngi ngy cng s x hi loi
ngi lun lun pht trin, th h sau bao gi cng
tin b v vn minh hn th h trc.
T duy tru tng, t duy bng ngn ng ch
c con ngi, nhng ngi pht trin bnh thng
v trong trng thi tnh to. Mt s ng vt bc cao
nh kh, vn, c heo... cng c kh nng t duy
nhng l t duy trc quan c th, t duy bng thao tc,

(t duy bng tay). Tc l loi t duy ny c c ngi


v ng vt.
Ngy nay, do s pht trin ca khoa hc k
thut, con ngi c th to ra nhng my mc bit t
duy - ngi my (rbt).
Mc d ngi my c th t duy gii quyt
cng vic nhanh v chnh xc hn con ngi, nhng
li l sn phm t duy ca con ngi, n ch gii
quyt nhng cng vic do con ngi lp trnh v ci
t cho n. Nu khng c s iu khin ca con
ngi th ngi my khng th t t duy gii quyt
vn thc tin t ra, d l nhng cng vic n gin
nht.
Tm li, t duy l mt qu trnh nhn thc
phn nh nhng thuc tnh bn cht nhng mi lin
h quan h c tnh quy lut ca s vt hin tng
khch quan m trc ta cha bit 1.2. c im
ca t duy
a. Tnh c vn
T duy ny sinh t hin thc khch quan, t
nhng tnh hungng c vn , l nhng bi ton

t ra trong cuc sng nhng khng phi mi tc


ng ca th gii khch quan u lm ny sinh t duy
m ch nhng ci ta cha bit, ang thc mc v c
nhu cu gii quyt.
Tnh hung c vn l bi ton t ra mu
thun vi vn hiu bit c ca chng ta. Khi ta c nhu
cu gii quyt chng th qu trnh t duy bt u. Tnh
hung c vn mang tnh Ch quan i vi mi c
nhn, C ngha l cng mt tnh hung, nhng c vn
vi ngi ny m khng c vn vi ngi khc.
Khng phi c c tnh hung c vn l lm
ny sinh qu trnh t duy, m qu trnh t duy ch din
ra khi c nhn nhn thc c tnh hung c vn v
c nhu cu gii quyt chng. c bit hn l c nhn
phi c nhng tri thc cn thit lin quan n vn
, c th gii quyt c vn sau nhng c
gng nht nh.
T c im trn chng ta c th rt ra mt s kt lun
s phm nh sau: qu trnh dy hc t kt qu
cao, gio vin phi thng xuyn to ra tnh hung c
vn , lm cho hc sinh nhn thc c tnh hung
gc vn v c nhu cu gii quyt chng mt cch

tch cc, i m cho hc sinh, gip hc sinh gii quyt


ri tip tc to ra tnh hung mi. C nh th lm cho
qu trnh nhn thc ca hc sinh pht trin khng
ngng. l mt hng dy hc tch cc gi l dy
hc nu vn : Trong qu trnh hc tp ca c nhn
cng vy, mun t kt qu cao, chng ta phi lin tip
lm ny sinh tnh hung c vn v tch cc gii
quyt chng.
b . Tnh khi qut
Khi qut l phn nh nhng c im chung nht
ca mt nhm s vt hin tng. Phn nh khi qut
l phn nh ci chung, ci bn cht ca hng lot s
vt hin tng cng loi, l s phn nh bng ngn
ng, bng khi nim v quy lut. V d, ph n Vit
Nam anh hng, bt khut, trung hu, m ang.
Ci khi qut l ci chung, ci bn cht ca
cc s vt hin tng cng loi v t duy c kh nng
phn nh chng. Nhng khng phi mi ci chung
u mang tnh khi qut, bn cht. V d, s d gi l
c voi v chng c cc c im chung ca loi c
nhng nhng c im khng phi l c im
bn cht ca c voi, thc cht c voi l loi th...

i tng ca t duy l ci chung nhng n


cng hng ti ci ring. Bi v, ci chung bao gi
cng c khi qut t nhng ci ring, c th v
chng c biu hin thng qua ci ring. Ci ring
tn ti trong mi lin h vi ci chung, da vo ci
chung v c tc dng soi sng ci chung.
T duy mang tnh khi qut nhng khng nn
khi qut vi theo kinh nghim c nhn. V d, mi li
ni di u xu,... Trong qu trnh dy hc, mun pht
trin t duy cho hc sinh phi truyn th cho hc sinh
nhng tri thc mang tnh khi qut, c ng, sc tch...
c. Tnh gin tip
Gin tip l Phi qua cc khu trung gian. T
duy Phn nh gin tip thng qua nhn thc cm tnh
v thng qua k qu t duy ca ngi khc (kinh
nghim x hi).
S d t duy phi phn nh gin tip Ch
khng th phn nh trc tip c v t duy phn nh
ci bn trong, ci bn cht nhng mi lin h, quan h
c tnh quy lut. Nhng ci ny khng th phn nh
trc tip bng cc gic quan.

Nh vy, qu trnh t duy phi da vo


nguyn liu do nhn thc cm tnh cung cp. Khng
c ngun nguyn liu ny th t duy khng th tin
hnh c. T duy c vn hnh trn nn ngn ng,
biu t bng ngn ng, tc l t duy tin hnh cc
thao tc trn nn ngn ng, biu t kt qu bng
ngn ng... Ngoi ra t duy ca mi c nhn u da
vo kt qu t duy ca loi ngi, ca cc c nhn
khc. Chnh v vy nn cc th h sau bao gi cng
pht trin hn th h trc.
d. T duy ca con ngi c quan h cht ch vi ngn
ng
Nh phn trn ni, t duy vn hnh trn nn ngn
ng... Hay ni c th hn l t duy c quan h cht ch
vi ngn ng. cc ni: Khng c ngn ng th
chng c t duy.
Xung quanh mi quan h gia t duy v ngn
ng c nhiu quan im khc nhau.
Quan im ca trng phi Vutxbua cho rng t duy
v ngn ng khng gn b vi nhau m tch bit
nhau. Chng ch gn b vi nhau khi vit ra hoc ni
ra. T duy ging nh mc o cn ngn ng ging nh

ci o.
Quan im ca thuyt hnh vi li ng nht t
duy vi ngn ng. Nhng ngi theo trng phi ny
cho rng ngn ng l t duy pht ra thnh li.
Theo quan im ca tm l hc duy vt bin
chng th t duy v ngn ng l hai qu trnh c mi
quan h cht ch vi nhau. Chng thng nht vi nhau
nhng khng ng nht. l mi quan h gia ni
dung v hnh thc. C th.l. nu khng c ngn ng
th sn phm ca t duy khng c g biu t v
ngi khc khng th tip nhn, cc thao tc ca t
duy cng khng th din ra c. V d, mun phn
tch phi dng ngn ng m x s vt hin tng...
Ngc li, nu khng c t duy (vi sn phm ca n)
th ngn ng ch l mt chui m thanh v ngha,
khng c ni dung, ging nh nhng tn hiu m
thanh ca th gii ng vt. T duy v ngn ng l hai
qu trnh tm l khc nhau, chng c sn phm khc
nhau v tun theo nhng quy lut khc nhau. T duy
bt u khi xut hin tnh hung c vn . Nhng nh
c ngn ng m con ngi nhn thc c tnh
hung c vn . Nh c ngn ng m ch th tin
hnh c cc thao tc t duy kt thc qu trnh t duy

i n nhng khi nim, phn on, suy l phi c


biu t bng ngn ng. l cc cng thc, t, ng,
mnh ...
Nh vy, rn luyn kh nng t duy ni
ring v kh nng nhn thc ni chung, chng ta phi
rn luyn ngn ng trong sng, khc chit... v n l
cng c, l phng tin ca t duy. Ngc li, ngn
ng mun trong sng, khc chit... th t duy phi r
rng, minh bch, v ngn ng biu t kt qu ca t
duy.
e. T duy c quan h vi nhn thc cm tnh
Nh V.I. L nin tng khng nh: Khng c cm
gic th khng c nhn thc no c. R rng nhn thc
cm tnh l c s. l ni cung cp nguyn liu cho t
duy. T duy da vo nhn thc cm tnh, khng tch
ri nhn thc cm tnh v thng bt t nhn thc
cm tnh. D t duy c khi qut n u, c tru
tng n u th trong ni dung ca n cng cha
ng thnh phm ca nhn thc cm tnh.
Ngc li, t duy v sn phm ca n cng
c nh hng mnh m, chi phi kh nng phn nh
ca nhn thc cm tnh, lm cho nhn thc cm tnh

tinh vi, nhy bn hn, chnh xc hn, c s la chn v


c ngha hn.
Cm nhn thc cm tnh v t duy u ny
sinh t thc tin, ly thc tin lm tiu chun kim tra
tnh ng n ca nhn thc.
Nh vy, rn luyn t duy, chng ta cn i
vo thc t cuc sng, phi rn luyn nng lc quan
st, tr nh...
1.3. Cc giai on ca mt qu trnh t duy
T duy l mt hnh ng. Mi hnh ng t
duy l mt qu trnh gii quyt mt nhim v no
ny sinh trong qu trnh nhn thc hay trong hot ng
thc tin: Qu trnh t duy bao gm nhiu giai on k
tip nhau lin tc: t khi gp tnh hung c vn v
nhn thc c vn cho n khi vn c gii
quyt. Sau khi gii quyt li c th lm ny sinh vn
mi, khi u cho mt qu trnh t duy mi c th
phc tp hn. Cc giai on c th ca mt qu trnh
t duy nh sau:
a. Xc nh vn v b iu t vn thnh nhim v
t duy

T duy ch ny sinh khi con ngi bt gp tnh hung


c vn nhn thc c vn (tc l xc nh c
nhim v t duy) v biu t c n. Khi gp tnh
hung c vn ch th phi thc c l tnh
hung c vn i vi bn thn, pht hin ra mu
thun cha ng trong tnh hung c vn - l
mu thun gia ci bit, cho vi ci phi tm, ci
mun c. Ch th phi c nhu cu gii quyt, tm thy
nhng tri thc c trong vn kinh nghim c lin
quan n vn , s dng cc tri thc vo gii
quyt vn , trn c s ra nhim v t duy.
b . Huy ng cc tri thc, vn kinh nghim c lin quan
n vn xc nh c
Khu ny lm xut hin trong u nhng tri
thc, kinh nghim, nhng mi lin tng nht nh c
lin quan n vn c xc nh v biu t n.
Vic huy ng nhng tri thc kinh nghim, nhng mi
lin tng ny hon ton ph thuc vo nhim v t
duy c xc nh. Vic t duy ng hng hay lc
hng l do nhim v t duy t ra c chnh xc hay
khng.
c. sng lc cc lin tng v hnh thnh gi thuyt

Nhng tri thc, nhng kinh nghim, nhng lin tng


u tin c xc nh giai on trn l nhng tri
thc, nhng lin tng cn mang tnh rng ri, cha
c khu bit v phn ho k cng nn chng cn
c sng lc, la chn sao cho ph hp nht vi
nhim v ra.
Sng lc cc lin tng thc cht l la chn
nhng tri thc cn thit, gt b nhng ci khng cn
thit cho nhim v t duy.
S thnh cng trong vic gii quyt nhim v
t duy cng nh trong vic to ra nhng iu kin
thun li cho s pht trin t duy u tu thuc vo s
a dng ca gi thuyt. Chnh s a dng ca gi
thuyt s cho php ta xem xt mt s vt hin tng t
nhiu hng khc nhau, trong cc h thng lin h v
quan h khc nhau, tm ra c con ng giai quyt
ng n v tit kim nht.
d. Kim tra gi thuyt
Chnh s a dng ca gi thuyt i hi ta
phi kim tra xem gi thuyt no trong s cc gi
thuyt a ra tng ng vi cc iu kin v vn
t ra. Qu trnh kim tra gi thuyt c th din ra trong

u hay trong hot ng thc tin. Kt qu kim tra s


dn n s khng nh hay ph nh hoc chnh xc
ho gi thuyt nu.
e. Gii quyt vn (gii quyt nhim v ca t duy)
Khi gi thuyt c kim tra v khng nh
th n s c thc hin tr li cho vn t ra.
Trong qu trnh t duy, gii quyt nhim v, con
ngi thng gp nhng kh khn do nhng nguyn
nhn khc nhau. C khi ch th khng thy ht c
d kin ca bi ton. i khi khng gii quyt c
nhim v ch v ch th t duy t a vo bi ton mt
s iu kin tha, khng c trong bi ton. Hoc do
tnh cht khun so, cng nhc ca t duy lm cho
ch th khng th gii quyt c nhim v.
K.K.Platnp tm tt cc giai on ca
qu trnh t duy bng s sau:

1.4. Cc thao tc t duy


Xt v bn cht th t duy l mt qu trnh c nhn thc
hin cc thao tc tr tu nht nh gii quyt vn

hay nhim v t ra. C nhn c t duy hay khng l


ch h c tin hnh cc thao tc ny trong u mnh
hay khng. Cho nn nhng thao tc ny cn c gi
l nhng quy lut bn trong ca t duy. Qu trnh t
duy c cc thao tc c bn sau:
a. Phn tch v tng hp
Phn tch l qu trnh dng tr c phn chia i
tng nhn thc thnh cc b phn, cc thnh phn
tng i c lp nhn thc i tng Su Sc
hn (ni nh vy khng nh phn tch khng phi
l qu trnh bm nh hay p nt i tng). l qu
trnh din ra trong u ch th nhm tch i tng t
duy thnh nhng thuc tnh, nhng b phn, nhng
mi lin h, quan h gia chng nhn thc i
tng su sc hn.
Tng hp l qu trnh dng tr c hp nht cc
thnh phn c tch ri trong qu trnh phn tch
thnh mt chnh th thng nht hon chnh. y l
thao tc tr tu, trong ch th t duy dng tr c a
nhng thuc tnh nhng thnh phn c phn tch
vo thnh mt chnh th, gip ta nhn thc c bao
qut hn.

Phn tch v tng hp l hai qu trnh c quan


h mt thit vi nhau, b sung cho nhau trong mt qu
trnh t duy thng nht. Phn tch l c s tng hp;
c tin hnh theo phng hng ca s tng hp.
Tng hp din ra trn c s phn tch, c thc hin
trn kt qu ca s phn tch. Khng c qu trnh phn
tch th khng th tin hnh tng hp c.
Ngc li, phn tch khng c tng hp th
qu trnh tr nn v ngha trong qu trnh nhn
thc.
b . So snh
So snh l qu trnh dng tr c xc nh
s ging v khc nhau, s ng nht hay khng ng
nht, s bng nhau hay khn bng nhau gia cc i
tng nhn thc.
Thao tc ny lin quan cht ch vi thao tc
phn tch v tng hp v rt quan trong trong vic nhn
thc th gii. K.D.Usinxki tng ni: So snh l c s
ca moi s hiu bit v t duy, hay nh Schnp
cng ni: So snh l kho tng tr tu qu bu nht ca
con ngi. Nh so snh m con ngi c th hnh
dung ra nhng ci cha bit trn c s nhng ci

bit.
c. Tru tng ho v khi qut ha
Tru tng ho l dng tr c gt b
nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h quan
h th yu, khng cn thit v ch gi li nhng yu t
cn thit cho t duy.
Khi qut ho l qu trnh dng tr c hp
nht nhiu i tng khc nhau thnh mt nhm, mt
loi theo nhng thuc tnh, nhng lin h, quan h
chung nht nh.
Nhng thuc tnh chung l nhng thuc tnh
bn cht, ging nhau c trng cho hng lot s vt
hin tng cng loi.
Mi quan h gia tru tng ha v khi qut
ho cng ging nh mi quan h gia Phn tch v
tng hp nhng mc cao hn. Khng c tru
tng ho th khng th tin hnh khi qut ho.
Nhng tru tng ha m khng khi qut ho th hn
ch qu trnh nhn thc, thm ch s tru tng ho
tr nn v ngha.
Tm li: Gia cc thao tc t duy u c mi

quan h mt thit vi nhau, thng nht theo mt


hng nht nh do nhim v t duy quy nh. Trong
thc t t duy, cc thao tc trn an cho vo nhau,
tng tc ln nhau. Tu theo nhim v v iu kin t
duy, khng nht thit qu trnh t duy no cng phi
thc hin theo mt trnh t my mc cc thao tc trn
hay thc hin tt c cc thao tc. rn luyn v pht
trin t duy cho hc sinh, gio vin cn ch rn luyn
cho hc sinh cc thao tc t duy ni trn.
1.5. Cc loi t duy
Da trn cc tiu ch khc nhau, chng ta c
th phn t duy thnh cc loi khc nhau. Sau y l
mt s cch phn loi c th.
Nu xt trn phng din lch s hnh thnh
v mc pht trin ca t duy th c cc loi t duy
sau:
a. T duy trc quan hnh ng
y l loi t duy xut hin sm nht v
phng din pht sinh chng loi cng nh v
phng din pht sinh c th. L loi t duy m vic
gii quyt cc nhim v c thc hin nh s cai t

thc t cc tnh hung v nh cc hnh ng vn ng


c th quan st c. V d, tr em thc hin php
cng bng cc que tnh
Trong qu trnh pht sinh chng loi cng
nh c th, con ngi trc tin gii quyt nhng
nhim v c th, hc mt sau mi hnh thnh l
lun v hot ng l thuyt. Chng hn, t tin chng ta
t vic o c rung t bng thc hnh dn dn hnh
thnh b mn hnh hc. i vi tr em (3 - 4 tui) th
loi t duy ny l ch yu. Qua qu trnh tham gia vo
hot ng thc tin, loi t duy ny tr c hon
thin dn v ngy cng gi vai tr th yu.
b . T duy trc quan hnh nh
Loi t duy ny ra i mun hn t duy trc
quan hnh ng v pht trin mc cao hn. Loi
t duy ny ch c con ngi, c bit l tr nh.
y l loi t duy m vic gii quyt nhim v c
thc hin bng s ci t tnh hung ch da trn bnh
din hnh nh.
T duy trc quan hnh nh ca hc sinh c
pht trin mnh thng qua hc vn hc.

c. T duy tru tng


T duy tru tng (cn gi l t duy t ng
hay t duy lgic) l loi t duy ra i mun nht v ch
c con ngi. y l loi t duy m vic gii quyt
nhim v c da trn vic s dng cc khi nim,
cc kt cu lgic, c tn ti v vn hnh nh ngn
ng.
Cc loi t duy trn to thnh cc giai on
pht trin ca t duy trong qu trnh pht sinh chng
loi v c th. Ba loi t duy ny c mi quan h mt
thit vi nhau, b sung cho nhau v chi phi ln nhau,
trong t duy trc quan hnh ng v t duy trc
quan hnh nh l c s cho t duy tru tng.
Nu cn c vo hnh thc biu hin ca
nhim v v phng thc gii quyt nhim v th qu
trnh t duy cng c ba loi: T duy thc hnh l loi t
duy m nhim v c ra mt cch trc quan, di
hnh thc c th. Phng thc gii quyt l cc hnh
ng thc hnh. V d, nhng ngi sa xe c, my
mc.
- T duy hnh nh c th l loi t duy m
nhim v c ra di hnh thc hnh nh c th v

vic gii quyt nhim v cng c da trn nhng


hnh nh trc quan .
- T duy l lun l loi t duy m nhim v
c ra v gii quyt nhim v i hi phi s
dng nhng khi nim tru tng, nhng tri thc l
lun.
Trong thc t, gii quyt nhim v, ngi
trng thnh t khi s dng thun tu mt loi t duy
m thng s dng Phi hp nhiu loi t duy vi
nhau, trong c mt loi t duy no gi vai tr ch
yu.
Xt theo mc sng to ca t duy th c
cc loi sau: T duy algrit l loi t duy din ra theo
mt chng trnh, mt cu trc lgic c sn, theo mt
khun mu nht nh. Loi t duy ny c c ngi v
rbt (ngi my).
T duy rixtic l loi t duy sng to, c tnh
cht c ng linh hot, khng tun theo mt khun
mu cng nhc no. Loi t duy ny lin quan n
trc gic v kh nng sng to cua con ngi.
C hai loi t duy ny cng c quan h cht

ch vi nhau, b sung cho nhau, gip con ngi nhn


thc su sc v ng n th gii.
2. Tng tng
Trong thc t, khng phi bt c tnh hung
c vn no ta cng gii quyt bng t duy. C
nhiu trng hp, khi ng trc tnh hung c vn
con ngi khng th dng t duy gii quyt c
m phi dng mt qu trnh nhn thc khc gi l
tng tng. V d, khi c tc phm "Sng nh anh",
chng ta cha n ni anh Tri , cha c tip xc
vi anh, khng c chng kin 9 pht cui cng bt
t ca anh, nhng ta vn hnh dung c hnh dng,
c ch, tm trng, kh phch ca anh cng vi nhng
tnh tit trong cu chuyn...
S d nh vy l do con ngi c kh nng
phn nh c nhng ci m bn thn cha h tri
qua, nhng ci cha h c trong kinh nghim c nhn.
C c kh nng l do con ngi vn dng tr
tng tng ca mnh.
2.1. Khi nim v tng tng
Tng tng l mt qu trnh nhn thc phn

nh nhng ci cha tng c trong kinh nghim ca c


nhn bng cch xy dng nhng hnh nh mi trn c
s nhng biu tng c. V ni dung phn nh,
tng tng phn nh ci mi, nhng ci cha tng
c trong kinh nghim c nhn hoc x hi.
V phng thc phn nh, tng tng to
ra ci mi t cc biu tng c nh phng thc
chp ghp, lin hp, nhn mnh, m phng...
V sn phm phn nh ca tng tng l
nhng biu tng mi c xy dng t cc biu
tng c (biu tng ca tr nh). Biu tng ca
tng tng mang tnh khi qut, biu tng ca biu
tng.
Ngun gc ny sinh ca tng tng cng l
cc tnh hung c vn , nhng tnh hung mang tnh
bt nh ln. Tng tng l mt qu trnh nhn thc
l tnh c bt u v thc hin ch yu bng hnh
nh nhng vn mang tnh khi qut v gin tip.
Tng tng c quan h cht ch vi nhn thc cm
tnh, n s dng nhng biu tng ca tr nh do
nhn thc cm tnh mang li. Tng tng cng c
quan h cht ch vi ngn ng v ly thc tin lm

tiu chun.
2.2. Vai tr
V.I.Lnin cho rng, tng tng l mt nng
lc c bit qu gi, mt phm cht cc k qu bu...
C th ni tng tng cn thit cho bt k hot ng
no ca con ngi. (Tng tng cho php ta hnh
dung c kt qu cui cng ca mt hot ng.
Tng tng to nn hnh mu ti sng, rc r v
hon ho m con ngi mong i vn ti - hnh nh
l tng)
Tng tng nng con ngi ln trn hin
thc, lm nh bt nhng nng n c kh khn trong
cuc sng, gip con ngi hng v tng lai, kch
thch con ngi hnh ng t c nhng k qu
ln lao.
Tng tng c nh hng r rt n vic
hc tp ca hc sinh, n vic tip thu v th hin cc
tri thc mi, c bit l trong vic gio dc o c v
pht trin nhn cch hc sinh.
Trong cng tc gio c, cn rn luyn cho
hc sinh c tng tng phong ph, chnh xc v thit

thc, st vi thc t cuc sng.


2.3. Quan h gia t duy v tng tng
Trong qu trnh nhn thc cng nh trong
cuc sng, t duy v tng tng c mi quan h mt
thit vi nhau, tc ng qua li ln nhau. Chng c
nhng c im ging nhau v c nhng c im
ring bit.
Chng ging nhau ch, u phn nh ci
mi, nhng ci cha tng c trong kinh nghim c
nhn. C t duy v tng tng u l mc cao
ca qu trnh nhn thc (u nm trong bc thang
nhn thc l tnh); u mang tnh khi qut v phn
nh gin tip; c quan h cht ch vi ngn ng v
nhn thc cm tnh; ly thc tin lm tiu chun kim
tra tnh ng n. C hai qu trnh u c ny sinh
trc tnh hung c vn v u hng vo gii
quyt cc tnh hung c vn .
Tuy vy, gia t duy v tng tng cng c
nhng khc bit nht nh. C th l:
- Cng ny sinh t tnh hung c vn
nhng nu tnh bt nh ca tnh hung c vn

khng cao (tnh hung r rng, sng t) th qu trnh


gii quyt nhim v ch yu tun theo quy lut t duy.
Nu tnh bt nh ca tnh hung c vn m ln,
khi u kh phn tch mt cch r rng, chnh xc th
gii quyt nhim v theo c ch tng tng.
- Trong phng thc phn nh, t duy phn
nh ci mi thng qua khi nim, suy l theo mt lgic
nht nh. Tng tng phn nh ci mi bng cch
nho nn, chp ghp thnh nhng hnh nh mi da
trn nhng biu tng c.
- Sn phm cua t duy l nhng khi nim,
phn on, suy l. Sn phm ca tng tng l cc
biu tng mi (biu tng ca biu tng - biu
tng cp hai). T duy c tnh cht ch v lgic hn
tng tng.
T duy v tng tng l hai qu trnh c
quan h mt thit vi nhau. Khng c qu trnh t duy
no li tch khi tng tng v ngc li, khng c
qu trnh tng tng no li khng cn n s h tr
ca t duy. T duy to ra cho tng tng. T duy
m bo tnh h thng, lgic, hp l cho hot ng
tng tng. Ngc li, nhng hnh nh c th do

tng tng to nn bao gi cng cha ng v bc


l ni dung t tng ca t.duy to ra. Nh tng
tng m t duy c c th bng cc hnh nh.
Tng tng vch hng i cho t duy, thc y t
duy trong vic tm kim, khm ph ci mi.
2.4. Cc loi tng tng
Cn c vo tnh tch cc v tnh hiu lc ca
tng tng, c th chia tng tng lm hai loi l:
tng tng tch cc v tiu cc c m v l tng.
a. Tng tng tch cc v tng tng tiu
cc
+ Tng tng tch cc l loi tng tng
to ra nhng hnh nh nhm p ng nhng nhu cu
v kch thch tnh tch cc thc s ca con ngi.
Tng tng tch cc bao gm tng tng ti to v
tng tng sng to.
+ Tng tng ti to l loi tng tng to
ra nhng hnh nh mi i vi c nhn ngi tng
tng da trn s m t ca ngi khc. V d, sau
khi hc sinh c cun: "Sng nh anh" s tng
tng ra hnh nh anh Tri khi ra php trng... Loi

tng tng ny mang tnh ch th cao v da ch


yu vo ngn ng.
+ Tng tng sng to l loi tng tng xy dng
hnh nh mi mt cch c lp. Hnh nh ny chng
nhng mi i vi c nhn ngi tng tng m
cn mi i vi c x hi. Loi tng tng ny c gi
tr cao i vi s tin b ca loi ngi. V d,
Xincpxki sng to ra m hnh con tu v tr... Tng
tng ti to v tng tng sng to c quan h cht
ch vi nhau. Nhng ci mi ch xut hin khi yu cu
pht trin chn mui v bao gi cng xut hin t
trong lng ci c. Cho nn khng th tng tng
sng to khi cha c tng tng ti to mt cch
nhun nhuyn.
+ Tng tng tiu cc l loi tng tng
to ra nhng hnh nh khng th hin thc ho trong
cuc sng. Loi tng tng ny c th c ch nh
hoc khng c ch nh. Trong tng tng tiu cc,
mc d c ch nh - c s tham gia ca thc nhng
khng gn lin vi ch hin thc ho hnh nh
tng tng trong cuc sng. V d, m mng tr
thnh nh bc hc nhng li hc...

Loi tng tng khng ch nh ch yu xy


ra khi khng c s tham gia ca thc nh khi ng
m, mng du, mc bnh hoang tng...
b . c m v l tng
c m l hnh nh tt p v tng lai, c
sc hp dn c bit, gip cho con ngi tng thm
sc mnh trong hot ng. y l loi tng tng
sng to nhng khng trc tip hng vo hot ng
trong hin ti.
L tng l loi tng tng tch cc c tnh
hin thc cao hn c m. l mt hnh nh chi
li, rc sng, c th, hp dn ca s mong mun
trong tng lai. N l mt ng c mnh m thc y
con ngi vn ti tng lai ti sng, p .
- Nu cn c vo c im ny sinh, s ch
ng, s tham gia ca thc, tng tng cng c
th chia lm hai loi.
a. Tng tng khng ch nh l loi tng
tng khng c mc ch nh trc, khng c bin
php tin hnh m vn t c kt qu. Loi tng
tng ny c hai mc .

Mc th nht l hon ton khng c s


tham gia ca thc. V d nhng hnh nh trong khi
chim bao, trong gic m.
Mc th hai l c s tham gia ca thc
giai on u. V d, khi nhn ln bu tri thy nhng
m my bay, chng ta tng tng ra nhng con vt,
nhng hnh th khc nhau...
b. Tng tng c ch nh l loi tng
tng c mc ch t ra trc, c k hoch, c
phng php nhm to ra nhng hnh nh mi. V d,
ngi ho s v mt bc tranh...
Tng tng c ch nh c th gm tng
tng ti to v tng tng sng to.
2.5. Cc cch sng to hnh nh mi trong tng
tng
to ra hnh nh mi, qu trnh tng
tng s dng nhiu cch khc nhau. Sau y l mt
s cch c trng nht.
a. Thay i kch thc, s lng hay cc
thnh phn ca s vt.V d, ngi khng l, ngi t
hon, pht b trm tay ngn mt...

b. Nhn mnh cc chi tit, thnh phn, thuc


tnh ca s vt.V d, cc tranh bim ho, phng
php cng iu trong vn hc.
c. Chp ghp l phng php ghp cc b
phn ca nhiu s vt hin tng khc nhau thnh
mt s vt hin tng mi. Trong hnh nh mi, cc
b phn hp thnh vn gi nguyn, khng b thay i,
ch bin. Chng ch c chp ghp vi nhau mt
cch n gin m thi. V d, hnh nh con rng l mt
sn phm tng tng bng cch chp ghp, trong
u l u s t mnh rn, chi th... Cc hnh nh
nh nng tin c, con nhn s u l sn phm ca
tng tng bng con ng ny.
d. Lin hp, l cch to ra hnh nh mi bng
Cch lin hp cc b Phn ca nhiu s vt khc
nhau, nhng cc b phn to nn hnh nh mi u
c ci bin v sp xp trong mi tng quan mi.
Cch lin hp ny l mt s tng hp sng to thc
s. V d, xe in bnh hi, xe tng li nc, thu phi
c...
Phng php ny c s dng nhiu trong
vn hc, ngh thut. Trong khoa hc, ngi ta s dng

phng php ny sng ch my mc, cc cng c


k thut...
e. in hnh ha l phng php to ra hnh
nh mi phc tp nht, trong cc thuc tnh in
hnh, cc c im in hnh ca nhn cch nh l
mt i din cho giai cp hay tng lp x hi nht
nh. V d, nhn vt ch Du trong tc phm "Tt n"
ca Ng Tt T l hnh nh in hnh ca ngi ph
n nng dn thi phong kin Vit Nam...
Yu t mu cht ca phng php ny l s
tng hp sng to mang tnh cht khi qut nhng
thuc tnh v c im c bit, in hnh ca nhn
cch... Phng php ny thng c dng trong
sng to vn hc ngh thut, trong iu khc, hi
ho...
g. Loi suy, l cch sng to hnh nh mi
trn c s m phng, bt chc nhng chi tit, nhng
b Phn, nhng s vt c tht. V d, t i bn tay,
ngi ta sng to ra ci km, ci ba, ci co chn
vt tht thnh chn vt tu thu, chim bay thnh my
bay... Ngnh phng sinh hc l mt bc pht trin
cao caa loi suy sng ch, pht minh trong khoa

hc k thut.

Created by AM Word2CHM

CU HI N TP

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 4: HOT NG NHN THC

1. Hy trnh by khi nim v c im ca t


duy. Mt qu trnh t duy c nhng giai on v thao
tc no?
2. Ti sao tng tng li c xp vo mc
nhn thc l tnh?
3. So snh s ging v khc nhau, mi quan
h ca hai qu trnh t duy v tng tng...
4. So snh s ging nhau, khc nhau, mi
quan h gia nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh.
Bi tp
1. Hy tm trong s nhng c im ca cc
qu trnh phn nh c nu ra di y, nhng c
im no c trng cho t duy ca con ngi?
a. Phn nh cc thuc tnh ring l ca cc
s vt v hin tng ca th gii vt cht.

b. Phn nh kinh nghim qua di dng


cc tnh cm. ngh v hnh tng v cc s vt v
hin tng tri gic c trc y c. Phn nh cc
s vt v hin tng trong ton b thuc tnh v b
phn ca chng.
d. Phn nh cc du hiu chung v bn cht
nhng mi lin h v quan h ca cc s vt v hin
tng.
e. Phn nh khi c s tc ng trc tip ca
cc s vt, hin tng vo cc c quan cm gic.
g. Phn nh hin thc bng con ng gin
tip vi s tham gia tt yu ca ngn ng.
2. Nhng c im no ca t duy nh l mt
trong cc qu trnh nhn thc c th hin trong cc
v d sau y: a. Khi n bn xe but khng phi gi
"cao im" m thy qu ng ngi i, bn ngh
ngay rng xe b chuyn.
b. C ln, khi v nh ngi m nhn ra
rng cu con nh lng l v m thm mt cch khc
thng, b lin ngh rng n b m hay gi tr g y.
3. Mt bc s c kinh nghim ch cn nhn v

ngoi ca bnh nhn l c th on bit h b bnh g,


h thng sinh l - gii phu no b tn thng.
c im no trong t duy ca ngi bc s
c th hin y?
4. Nhiu hc sinh cp II xp c voi vo loi
c v chng sng di nc nh c v tn cng c
ch c, v khng xp c chua vo loi rau v trng v
ngoi c chua khng ging g vi c rt v c ci c.
Hy gii thch ti sao li din ra nhng sai
lm nh vy? Thao tc t duy no cc hc sinh
cha c pht trin y ?
5. C mt s hc sinh, ngay sau khi va mi
hc mn Hnh hc, trc cu hi: "C th v c my
ng knh trong mt hnh trn?", tr li l "hai" v
v ng knh nh hnh di. Hy gii thch ngun
gc ca sai lm ny. Nn ging khi nim "ng
knh" nh th no hc sinh khi mc nhng sai
lm nh vy v cho cc em hnh thnh c biu
tng ng n v s lng v hn ca cc ng
knh trong mt hnh trn?
6. 1) Trong trng hp no di y, hc

sinh xut hin biu tng ca tr nh v biu tng


ca tng tng? 2) Ti sao li cho l nh vy?
a. Thy gio ang ging v con sng Mixixipi
M, chiu di, b rng, lu lng nc, gi tr kinh t,
v.v... ca n. Hc sinh ngi nghe ging v hnh thnh
trong u nhng biu tng tng ng.
b. Sau khi t chc cho hc sinh i tham quan
cng trnh thu in Sng , cc anh ch ph trch
quyt nh cho cc em lm mt s bo tng v cng
trnh th k ny. Cc biu tng v cng trnh ny
c cc em din t bng cc bt k, bi th hay tranh
v kh sinh ng.
c. Trn s bo tng k nim trn ng a,
ngi ta thy hnh nh vua Quang Trung Nguyn Hu
c hc sinh m t rt c o, hin i.
7. a) c im no ca tng tng c
cp on vn sau y?
b) Hy gii thch ti sao tng tng li ch
cn thit nc v sau khi thc nghim, m khng c
ch ng ngay trong bn thn thc nghim?
thi Clt Bcna (Claude Bernard) (l), nhiu

nh khoa hc a dng nhng l lun xa xi, vi vn


phong cu k gii thch cc hin tng bnh hc.
Clt Bcna th khc hn. i vi ng, thc tin l iu
ng ch nht.
C ln, mt sinh vin hi ng:
- Tha thy, iu g quan trng nht trong y
hc?
- Nhng s kin thc tin! - Clt Bcna tr li
rnh rt. Anh sinh vin vn thc mc:
- Tha thy, c kin li cho rng tr tng
tng l rt cn thit, nh th c ng khng ?
Bcna p:
- Ti tng tng rt cn thit trc v sau
khi thc nghim, nhng li khng c ch ng ngay
trong bn thn thc nghim.
8. Nghin cu tr tng tng sng to ca
hc sinh bng phng php thc nghim.
Dung c cn thit: Mt cp t, mi cp 3 t. V
d: ma xun, hnh phc, con ngi.
Cch tin hnh: Yu cu hc sinh trong vng

10 pht hy t cc cu, cng nhiu cng tt, sao cho


trong mi cu u cha ba t trn.
Cch nh gi.
- Cu c c 3 t, r ngha, chnh xc, gn. (6
im) - Cu c c 3 t, r ngha, nhng di. (5 im) Cu c c 3 t, nhng ngha ch yu ch c 2 t, cn
t kia t n nhp. (4 im) - Cu c c 3 t, nhng
ngha khng r rng. (3 im) - Cu c c 3 t ri rc,
ngha khng n nhp. (1 im) Cu c ca 3 t hon
ton khng hp nhau. (0 im). Nu cu sau gn
ging cu trc, hoc kt cu ging nhau, th cu sau
ch c 1/2 s im ca cu trc.
Tnh tng s im t c. So snh kt qu
nhng hc sinh khc nhau.
9. Nghin cu kh nng tng tng ti to
khng gianbng phng php thc nghim.
Dng c cn thit.:Thc k. com a, giy
trng, bt, ng h bm giy.
Cch tin hnh: Yu cu hc sinh gii trong c (khng
c v ra giy, hoc ly tay v trong khng trung) ri
ghi kt qu ra giy 5 bi tp sau: a. Cho mt tam gic

cn, mi cch bn di 6m, nh A, y BC. Ti B k


mt on thng song song vi AC, t C k mt on
song song vi AB. Hai on ny ct nhau ti M. ABCM
l hnh g?
b. Mt ngi i t im A v pha Ty 10
bc, sau i xung pha Nam 10 bc, ri bc
sang pha ng 10 bc, sau li v pha Ty 10
bc. Hi ng i ca ngi to thnh hnh g?
c. T im A, mt ngi i xe p n pha
ng l0km, sau ln pha Bc 20km, ri sang pha
Ty 10km, xung pha Nam 10km, ri li i v pha
ng thm 10km na. Hi ng i ca ngi to
thnh hnh g?
d. Mt ng trn tm O. V 2 ng song
song nm ngang cch u tm O, v hai ng thng
ng cch u tm O chng u nm gn trong
ng trn. Hi hnh g gia ng trn v trong
ng trn c bao nhiu hnh? e. C mt hnh vung.
V mt ng cho, sau v hai ng nm ngang,
chia hnh vung thnh cc phn bng nhau. Hi trong
hnh vung c bao nhiu hnh?
Ghi s thi gian gii tng bi.

Cch nh gi. Sau khi lm xong, cho hc


sinh t kim tra kt qu bng cch v ra giy gii.
Nu ng: bi a c 4 im; bi b c 5 im; bi c
c 5 im; bi d c 5 im; bi 3 c 6 im.
Tng cng l 25 im.
So snh vi cc hc sinh khc nhau theo
im s v thi gian.

Created by AM Word2CHM

III. NGN NG V HOT NG NHN


THC
GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 4: HOT NG NHN THC

1. Khi nim chung v ngn ng


1.1. Ngn ng
Ngn ng l hin tng lch s - x hi ny
sinh trong hot ng thc tin ca con ngi. Trong
qu trnh cng nhau lao ng, loi ngi c xa c
nhu cu trao i ngh, d nh, nguyn vng, tm t
tnh cm... Nh n mt giai on pht trin nht
nh xut hin nhng du hiu quy c chung
giao tip, trong c nhng du hiu m thanh, t
nhng tn hiu ny dn dn to thnh t ng v mt h
thng quy tc ng php, chnh l ngn ng.
Vy ngn ng l g? Ngn ng l mt h
thng k hiu t ng c bit dng lm phng tin
giao tip v lm cng c t duy.
K hiu t ng l mt hin tng tn ti khch
quan trong i sng tinh thn ca con ngi, l mt
hin tng ca nn vn ho tinh thn ca loi ngi,

mt phng tin c bit ca x hi loi ngi.


K hiu t ng l mt h thng, trong mi
k hiu ch c ngha v thc hin mt chc nng nht
nh trong h thng ca mnh.
Ngn ng gm ba b phn: ng m, t vng
v ng php. Cc n v ca ngn ng l m v, hnh
v, t, cu, ng on, vn bn.... Bt c ngn ng ca
dn tc no cng cha ng phm tr ng php v
phm tr lgic. Phm tr ng php l mt h thng
cc quy nh vic thnh lp t v cu, quy nh s pht
m. Phm tr ng php cc ngn ng khc nhau l
khc nhau. Phm tr lgic l quy lut, phng php t
duy ng n ca con ngi, v vy tuy dng cc ngn
ng (ting ni) khc nhau, nhng cc dn tc khc
nhau vn hiu c nhau.
Ngn ng c tc ng thay i hot ng tinh
thn, hot ng tr tu, hot ng bn trong ca con
ngi. N hng vo v lm trung gian ho cho cc
hot ng tm l cp cao ca con ngi nh tri gic, tr
nh, t duy, tng tng...
Ngn ng do c nhn tin hnh c th c nhng xu
hng, mc ch khc nhau nhm truyn t mt

thng bo mi, nhng tri thc mi, gii quyt mt


nhim v t duy mi...
Ngn ng ca mi c nhn pht trin cng
vi nng lc nhn thc ca c nhn v bao gi
cng mang du n ca nhng c im tm l ring.
Song ngn ng ca mi c nhn khng ch phn nh
ngha ca cc t m cn phn nh c thi ca bn
thn i vi i tng ca ngn ng v i vi ngi
ang giao tip. Vic nghin cu s pht trin ngn
ng trong qu trnh pht trin c th l nhim v ca
Tm l hc. V th ngn ng l mt hot ng tm l, l
i tng ca tm l hc. Ngn ng c trng cho
tng ngi. S khc bit c nhn v ngn ng th
hin cch pht m, ging iu, cch dng t, cch
biu t ni dung t tng, tnh cm.
1.2. Cc chc nng c bn ca ngn ng
* Chc nng ch ngha: Ch ngha l qu trnh
dng mt t, mt cu u ch mt ngha no , tc l
qu trnh gn t , cu vi mt s vt, hin tng
(v d t "ci bt" ch mt vt dng vit, v...).
* Chc nng thng bo: Mi qu trnh ngn
ng u cha ng mt ni dung thng tin, s biu

cm dng truyn t t ngi ny ti ngi kia, hay


t mnh ni vi bn thn mnh bng ngn ng thm.
* Chc nng iu khin, iu chnh: Con
ngi trong qu trnh giao tip nhn c thng tin t
ngi khc v cng pht ra thng tin cho ngi khc.
Nhn c thng tin y, con ngi thng kp thi
iu chnh hnh vi, hot ng ca mnh cho ph hp
vi ni dung thng tin v hot ng ca bn thn.
ng thi ngn ng c chc nng thit lp v gii
quyt cc nhim v ca hot ng (trong c hot
ng tr tu). N bao gm vic k hoch ha hot
ng, thc hin hot ng v i chiu kt qu hot
ng vi mc ch ra.
Trong ba chc nng ca ngn ng nu trn,
chc nng thng bo l chc nng c bn nht. Ch
trong qu trnh giao tip con ngi mi thu nhn c
cc tri thc, do mt iu chnh c hnh vi ca
mnh cho thch hp vi hon cnh sng. Cn chc
nng ch ngha l iu kin thc hin hai chc
nng trn.
2. Cc dng hot ng ngn ng
Cn c vo nhng du hiu khc nhau ta c

th phn loi cc dng hot ng ngn ng theo


nhiu cch. y chng ta phn loi theo tnh cht
xut tm hay nhp tm ca ngn ng: ngn ng bn
ngoi v ngn ng bn trong.
a. Ngn ng bn ngoi
Ngn ng bn ngoi l loi ngn ng ch yu
hng vo ngi khc, nhm mc ch giao tip.
Ngn ng bn ngoi bao gm: ngn ng ni v ngn
ng vit.
* Ngn ng ni: Ngn ng ni c sm nht,
biu hin bng m thanh v c tip thu bng c
quan thnh gic. C hai loi ngn ng ni: ngn ng
i thoi v ngn ng c thoi.
- Ngn ng i thoi: l hnh thc c sm
nht loi ngi. i thoi din ra gia hai ngi hay
mt nhm ngi. i thoi l hnh thc ngn ng n
gin nht, n c nhng c im sau:
+ C tnh cht tnh hung, ngha l ngn ng
trong khi i thoi lin quan cht ch vi hon cnh
din ra cuc trao i. N ny sinh, c duy tr v kt
thc ty theo hon cnh c th . Cu ni trong i

thoi thng dng rt gn nh c s h tr ca


nhng phng tin phi ngn ng nh nh mt, c ch,
iu b, nt mt, n ci.
+ t c tnh ch nh v thng b ng.
Nhng li i p trong i thoi thng c tnh cht
phn ng. Cu ni ca ngi ny chng mc no
do cu ni ca ngi kia quy nh, ng thi n
lm ny sinh ngi kia cu ni tip theo.
+ Cu trc ca ngn ng i thoi thng
khng tht cht ch. Nhng li i p trong i thoi
thng khng c chng trnh nh trc, cu trc ca
biu t thng n gin cho nn trong ngn ng i
thoi va c nhiu t c rt gn, ng thi c thm
nhng t m, nhng cu rm r. Nhng c im
ny lm cho ngi tham gia i thoi gp kh khn
trong khi vn dng ngn ng.
- Ngn ng c thoi: l loi ngn ng c
pht trin t ngn ng i thoi. Ngn ng c thoi
din ra trong hon cnh giao tip gia mt ngi ni
lin tc v nhng ngi khc nghe. Ngn ng c
thoi i hi ngi ni phi p ng nhng yu cu
sau: Ngi ni phi c s chun b k cng, chu o

v chng trnh, ni dung, li ni phi chnh xc, d


hiu. c kh nng truyn cm. Trong khi ni phi theo
di ngi nghe lm sng t nhng vn ngi
nghe cha r, iu chnh ngn ng ca mnh cho ph
hp vi i tng. Ngi ni phi tn dng kh nng
truyn cm ca giao tip khng li nh m iu, nhp
iu, cng ging ni, nt mt, c ch, iu b mt
cch ph hp.
* Ngn ng vit: Ngn ng vit ra i mun
hn ngn ng ni, l bin dng ca ngn ng c
thoi. Ngn ng vit ny sinh do nhu cu giao tip ca
nhng ngi cch xa nhau v lu tr, truyn t
kinh nghim ca th h trc cho th h sau. Ngn
ng vit l ngn ng c biu hin bng k hiu, tn
hiu, ch vit. Ngn ng vit c nhng c im sau:
Ngn ng vit i hi phi la chn nhng t din t
sng sa, chnh xc ngh ca ngi vit. Cc cu,
cc phi tun theo mt trnh t lgic rt cht ch, hp
l. Ngn ng vit l dng ngn ng c tnh ch nh
nht. Nhng iu vit ra phi th hin c ni dung
cn din t. Trong trng hp cha t yu cu ,
ngi vit phi vit li. S la chn nh vy thng kt
hp vi vic s dng ngn ng bn trong (ngh ri mi

vit ra).
b. Ngn ng bn trong
y l mt dng c bit ca ngn ng, n
hng vo bn thn ch th. Ngn ng bn trong l v
t ng ca t duy, ca thc, gip con ngi t iu
khin, t iu chnh mnh. Ngn ng bn trong c th
biu hin qua ngn ng thm, khng pht ra m
thanh, rt gn v c ng. Nhiu thnh phn trong cu
b lc i, thng ch cn li nhng t ch yu nh
ch ng hoc v ng, tng t nh vn phong ca
in bo. Ngoi ra ngn ng bn trong tn ti nh
nhng hnh nh th gic, thnh gic v vn ng - ngn
ng ca cc t m con ngi hon ton khng ni ra.
tr em, ngn ng bn trong c hnh
thnh trn c s ngn ng bn ngoi do qu trnh ni
tm ha hot ng tm l.
Tr em 3 tui sau khi nm c mt s t v
cu, thng t ni thnh ting vi mnh. l biu
hin ca bc qu chuyn ngn ng vo bnh din
bn trong. Sau tr c kh nng chuyn ngn ng
bn trong thnh ngn ng bn ngoi din t
ngh v tnh cm ca mnh. Khi chuyn t ngn ng

bn ngoi thnh ngn ng bn trong, tr thng tri


qua thi k c thoi hay i thoi vi chnh mnh di
dng ngn ng cha rt gn, vn gi l ngn ng bn
ngoi, mc d khng thnh ting. Tip mi chuyn
thnh ngn ng bn trong th hin qua ngn ng
thm, khng pht ra m thanh, rt gn v c ng.
Cc dng hot ng ngn ng trn u c
quan h cht ch vi nhau, h tr cho nhau v c th
chuyn ha cho nhau. Cht lng ca cc dng hot
ng ngn ng ty thuc vo s rn luyn tch cc ca
mi c nhn trong hot ng v giao tip.
3. Vai tr ca ngn ng i vi hot ng nhn thc
Ngn ng c vai tr quan trng i vi ton
b hot ng ca con ngi. Nh s tham gia ca
ngn ng vo vic t chc, iu chnh cc hot ng
tm l m tm l ca con ngi mang tnh mc ch,
tnh x hi v tnh khi qut cao.
Ngoi chc nng l cng c ca giao tip,
ngn ng cn l cng c ca t duy v c nh hng
quan trng ti ton b hot ng nhn thc ca con
ngi.

a. Vai tr ca ngn ng i vi cm gic v tri gic


Di tc ng ca ngn ng, nht l ngn
ng bn trong c th lm thay i ngng cm gic,
tnh nhy cm ca cm gic, hoc c th gy nn
nhng o nh tri gic bng tc ng ca ngn ng.
S tham gia ca ngn ng vo qu trnh tri
gic gip cho cc cm gic thnh phn c t hp
li thnh mt chnh th, mt hnh tng trn vn gn
lin vi mt ngha, mt tn gi c th (quy lut tnh c
ngha ca tri gic). Ngn ng lm cho cc qu trnh
tri gic din ra d dng, nhanh chng v lm cho s
vt hin tng c tri gic tr nn khch quan, y
v r rng hn. V d, nh ngn ng m vic tch
i tng ra khi bi cnh tri gic tt hn (quy lut
v tnh la chn ca tri gic). Ngn ng gip cho vic
xy dng mt hnh nh trn vn v i tng (quy lut
tnh trn vn ca tri gic).
mt mc pht trin nht nh ca con
ngi, nh c ngn ng m tri gic ca con ngi
mang tnh ch nh (c mc ch, c k hoch, c
phng php). Cht lng ca quan st khng ch
ph thuc vo kh nng tinh vi, nhy bn ca cc gic

quan, m cn ph thuc rt nhiu vo trnh t duy,


vo vn kinh nghim sng, vo kh nng ngn ng.
b. Vai tr ca ngn ng i vi tr nh
Ngn ng c nh hng quan trng i vi tr
nh ca con ngi. Ngn ng tham gia tch cc vo
qu trnh ghi nh v gn b cht ch vi qu trnh
lm cho s ghi nh, gn gi v nhn li nh li ca
con ngi c ch nh, c ngha. Khng c ngn ng
th khng th thc hin c s ghi nh c ch nh,
s ghi nh c ngha v c ghi nh my mc. Ngn
ng l mt phng tin ghi nh, l mt hnh thc
lu gi nhng kt qu cn nh. Nh ngn ng con
ngi c th chuyn hn nhng thng tin cn nh ra
bn ngoi u c con ngi. Chnh bng cch ny con
ngi lu gi v truyn t c kinh nghim ca loi
cho th h sau.
c. vai tr ca ngn ng i vi t duy
Ngn ng lin quan cht ch ti t duy ca
con ngi. T duy s dng ngn ng lm phng
tin, cng c t duy, chnh iu ny lm t duy ca
con ngi khc v cht so vi t duy ca con vt - con
ngi c t duy tru tng. Khng c ngn ng th

con ngi khng th t duy tru tng v khi qut


c. Nh ngn ng m ch th t duy nhn thc
c tnh hung c vn , tin hnh cc thao tc t
duy v biu t cc kt qu ca t duy thnh t ng,
thnh cu.
d. Vai tr ca ngn ng i vi tng tng
Trong qu trnh tng tng, ngn ng c vai
tr to ln trong vic hnh thnh v biu t cc hnh
nh mi. Trong qu trnh tng tng, h thng cc
ng lin h thn kinh tm thi (ni cha ng biu
tng ca tr nh) ta nh b phn gii v c kt
hp thnh mt h thng mi. S phn gii v kt hp
ny din ra trong no di tc ng ca ngn ng.
Ngn ng lm cho tng tng tr thnh mt qu
trnh c thc, c iu khin tch cc c kt qu v
cht lng cao.
Tm li, ngn ng c vai tr c bit quan
trng trong ton b hot ng nhn thc ca con
ngi. Khng th hiu c nhng c trng tm l
din ra trong qu trnh nhn thc nu khng hiu c
vai tr ca ngn ng trong s hnh thnh cc qu trnh
y.

Created by AM Word2CHM

IV. TR NH

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 4: HOT NG NHN THC

Con ngi lun lun nhn thc th gii


khch quan v khng ngng ci to n phc v cho
cuc sng ca mnh. thc hin c iu ny con
ngi phi tch lu hiu bit v kinh nghim trong mi
lnh vc hot ng thc tin ca mnh. Mt trong
nhng yu t c bn c th tch lu c hiu bit
v kinh nghim l tr nh.
1. Khi nim chung v tr nh
1.1. nh ngha tr nh
Tr nhl qu trnh tm l phn nh vn kinh
nghim ca c nhn di hnh thc biu tng bng
cch ghi nh, gn gi, nhn li v nh li nhng iu
m con ngi tri qua.
Cng nh cm gic v tri gic, tr nh cng l
mt qu trnh tm l, song cm gic v tri gic phn
nh nhng s vt, hin tng ang trc tip tc ng
vo cc gic quan ca ta, cn tr nh l s phn nh

nhng s vt, hin tng tc ng vo ta trc y


m khng cn c s tc ng ca bn thn chng
trong hin ti. Ni cch khc, tr nh phn nh kinh
nghim ca con ngi. Kinh nghim ny c th l
nhng hnh nh c th, c th l nhng tri nghim
hay rung ng, nhng cm xc, ngh, t tng.
Sn phm c to ra trong qu trnh tr nh
l cc biu tng.
Biu tng ca tr nh l hnh nh ca s vt
hin tng ny sinh trong c ta khi khng c s vt
hin tng tc ng trc tip vo gic quan ta.
Biu tng chnh l kt qu ca s ch bin
v khi qut ho cc hnh nh ca tri gic trc y.
Khng c tri gic th khng th c biu tng c.
Biu tng khc vi hnh tng ca tri gic
ch: biu tng phn nh s vt mt cch khi qut
hn. N phn nh nhng du hiu c trng trc
quan ca s vt hin tng. Nh vy biu tng va
mang tnh cht trc quan, va mang tnh cht khi
qut. N ging hnh nh ca cm gic v tri gic tnh
trc quan, nhng n cao hn tnh khi qut.

Mc ng n, su sc v bn vng ca tr
nh mt phn ph thuc vo ni dung, tnh cht ca
s vt hin tng, ti liu cn nh. Mt khc cn ph
thuc vo ch th ca hot ng nh. Nhng s vt
hin tng, ti liu c lin quan nhiu ti nhu cu,
hng th, tnh cm... ca con ngi, c ghi li, gn
gi v nh li su sc, y hn.
T nh ngha v tr nh cng cho thy tr nh
l mt hot ng tm l phc tp bao gm nhiu hnh
ng: ghi nh, gn gi, nhn li v nh li. Cc hnh
ng ni trn c quan h mt thit vi nhau trong mt
chnh th, to nn kho tng tr nh ca con ngi.
1.2. Vai tr ca tr nh
Trong cuc sng ca con ngi tr nh c vai
tr rt quan trng. Tr nh l iu kin khng th thiu
c con ngi c i sng tm l bnh thng v
n nh. Nh c tr nh m con ngi tch lu vn kinh
nghim v em nhng kinh nghim vn dng vo
cuc sng. Nh vy khng c tr nh th khng c kinh
nghim, khng c kinh nghim th khng th c bt c
mt hnh ng no, khng th pht trin tm l, nhn
cch con ngi. I.M.Xtrenp cho rng tr nh l "iu

kin c bn ca cuc sng tm l" l "c s ca s


pht trin tm l", "nu khng c tr nh th con ngi
mi mi tnh trng ca mt a tr s sinh".
i vi hot ng nhn thc ca con ngi tr
nh c vai tr c bit to ln. N l cng c lu gi
li kt qu ca cc qu trnh cm gic v tri gic, nh
nhn thc phn bit c ci mi tc ng ln u
tin v ci c tc ng trc y c th ng x
thch hp tc th vi hon cnh sng. Tr nh l mt
iu kin quan trng din ra qu trnh nhn thc l
tnh (t duy v tng tng) v lm cho qu trnh ny
t c kt qu hp l. y tr nh cung cp cc
ti liu do nhn thc cm tnh thu nhn cho nhn thc
l tnh mt cch trung thnh v y .
Nh vy tr nh phn nh kinh nghim ca
con ngi trong mi lnh vc: nhn thc, tnh cm v
hnh vi, do tr nh c tnh cht quyt nh i sng
tm l con ngi, quyt nh s hnh thnh v pht
trin nhn cch con ngi. nhng ngi b bnh
hng tr nh, ta thy cuc sng hng ngy ca h b ri
lon, khng bnh thng, h khng c kh nng suy
ngh, sng to hay d kin tng lai trn c s nhng
hiu bit v kinh nghim c.

1.3. C s sinh l ca tr nh
C s sinh l ca tr nh l s hnh thnh, gi
li v gi li nhng ng lin h thn kinh tm thi
v s din bin ca cc qu trnh l ho trong v no v
phn di v. Nhng ng lin h thn kinh tm thi
c cng c tng i vng chc nh c s lp
i lp li nhiu ln v c thi gian nht nh cng
c. Khi ta nh li, nhn li mt s vt, hin tng no
cng c ngha l ta phc hi nhng ng lin
h thn kinh tm thi c thnh lp trc y. S
hnh thnh v gi gn cc ng lin h tm thi, s
dp tt v lm sng li chng chnh l c s sinh l
ca cc lin tng, ca tr nh. I.P. Paplp vit:
"ng lin h thn kinh tm thi l mt hin tng
sinh l ph cp trong th gii ng vt v c trong bn
thn chng ta. ng thi n cng l hin tng tm l
ci m cc nh tm l gi l lin tng" (I.P. Paplp
ton tp-trang 325).
Tr nh l mt qu trnh phc tp, cho n nay
cha c mt l thuyt thng nht v c ch ca tr nh,
trong thuyt t bo thn kinh c nhiu nh khoa
hc quan tm. Thuyt ny cho rng cc t bo thn
kinh to thnh nhng chui v theo nhng chui

cc lung in sinh hc chy tun hon. Do nh


hng ca cc lung in sinh hc ny m xy ra
nhng bin i trong cc xinp (ni tip ni gia cc
t bo thn kinh), iu ny lm d dng cho s i qua
tip theo ca nhng lung in sinh hc theo cc con
ng . Tnh cht khc bit ca cc chui t bo
thn kinh (nron) tng ng vi cc thng tin c
cng c.
2. Cc qu trnh c bn ca tr nh
Tr nh ca con ngi l hot ng tch cc
phc tp, bao gm nhiu qu trnh khc nhau v c
mi quan h qua li vi nhau, l cc qu trnh: ghi
nh, gn gi, nhn li v nh li.
2.1. Qu trnh ghi nh
y l giai on u tin ca mt hot ng
nh c th no . Ghi nh l qu trnh hnh thnh du
vt "n tng" ca i tng m ta ang tri gic (tc l
ti liu phi ghi nh) trn v no, ng thi cng l
qu trnh hnh thnh mi lin h gia ti liu mi vi
ti liu c c, cng nh mi lin h gia cc b
phn ca bn thn ti liu mi vi nhau. iu ny lm
cho ghi nh khc vi tri gic, mc d ghi nh khi u

ng thi vi qu trnh tri gic ti liu. C nhiu hnh


thc ghi nh khc nhau. Cn c vo mc ch ca vic
ghi nh c th chia thnh hai loi l: ghi nh khng
ch nh v ghi nh c ch nh
a. Ghi nh khng ch nh
Ghi nh khng ch nh l loi ghi nh c
thc hin m khng cn phi t ra mc ch ghi nh
t trc; n khng i hi mt s n lc ch no, m
dng nh c thc hin mt cch t nhin. Nhng
khng phi mi s kin, hin tng u c ghi nh
mt cch khng ch nh nh nhau. Trc ht, bn
vng v lu di ca ghi nh khng ch nh ph
thuc vo mu sc, s di ng v cc c im khc
ca i tng. Ghi nh khng ch nh c bit c
hiu qu khi n c gn vi nhng cm xc r rng
v mnh m. Hng th c vai tr to ln i vi ghi nh
khng ch nh.
Ghi nh khng ch nh c ngha to ln
trong i sng, n m rng v lm phong ph kinh
nghim sng ca con ngi m khng i hi mt s
n lc c bit no.
Cc cng trnh nghin cu v tm l hc s

phm ch ra rng: vic t ra nhim v phi ghi nh


ti liu hc tp mt cch qu sm thng nh hng
xu n s thng hiu ti liu. Trong trng hp ny
nhim v c bn ca hc sinh l suy ngh v ti liu
mi, cn vic ghi nh ti liu mi din ra mt cch
khng ch nh, trong chnh qu trnh suy ngh. Ci g
c lin quan vi mc ch ca hot ng, vi ni dung
c bn ca hot ng th s ghi nh mt cch khng
ch nh.
b . Ghi nh c ch nh
Ghi nh c ch nh l loi ghi nh theo mt
mc ch nh t trc; n i hi mt s n lc
ch nht nh, cng nh nhng th thut v cc bin
php ghi nh. Hiu qu ca ghi nh c ch nh ph
thuc nhiu vo ng c, mc ch ca s ghi nh.
Hot ng hc tp ca hc sinh v ging dy ca gio
vin ch yu c da trn loi ghi nh c ch nh.
Thng thng c hai cch ghi nh c ch nh sau:
ghi nh my mc v ghi nh c ngha.
- Ghi nh my mc l loi ghi nh da trn
s lp i lp li ti liu nhiu ln mt cch gin n.
S hc vt l mt biu hin in hnh ca loi ghi nh

ny. Ni chung, hc sinh nh my mc trong nhng


trng hp sau: a) Khng th hiu hoc li khng
chu tm hiu ngha ca ti liu; b) Cc phn ti liu
ri rc, khng c quan h lgc vi nhau; c) Gio vin
thng xuyn yu cu tr li ng tng cu tng ch
trong sch gio khoa. Ghi nh my mc thng dn
n s lnh hi tri thc mt cch hnh thc v tn nhiu
thi gian. Tuy vy, ghi nh my mc tr nn hu ch
trong trng hp ta phai ghi nh nhng ti liu khng
c ni dung khi qut, v d nh s in thoi, s ti
khon ngn hng, ngy thng nm sinh, v.v...
- Ghi nh c ngha l loi ghi nh da trn
s thng hiu ni dung ca ti liu, trn s nhn thc
c nhng mi lin h lgc gia cc b phn ca ti
liu . Loi ghi nh ny gn lin vi qu trnh t duy.
Mt hnh thc in hnh ca loi ghi nh ny trong hot
ng hc tp l phng php ghi nh theo im ta.
Ghi nh c ngha l loi ghi nh ch yu trong hot
ng hc tp ca hc sinh, n bo m lnh hi tri
thc mt cch su sc, bn vng v nu qun th cng
d nh li hn. N tn t thi gian hn so vi ghi nh
my mc, nhng li tiu hao nng lng thn kinh
nhiu hn.

c. Hc thuc lng v thut nh


C nhiu trng hp ta phi hc thuc lng
mt ti liu no , v d hc thuc lng cc nh
ngha, nh lut, cc bi kho, cc t nc ngoi, hay
gio n, v.v... Hc thuc lng l s kt hp ghi nh c
ngha vi ghi nh my mc, ngha l ghi nh my
mc trn c s thng hiu ti liu ghi nh. N hon
ton khc vi hc vt. Thut nh l s ghi nh c ch
nh bng cch t to ra mi lin h b ngoi, gi to
d nh, v d ta t cc t cn nh thnh mt cu
c vn iu d nh.
2.2. Qu trnh gn gi
Gn gi l qu trnh cng c vng chc nhng
du vt hnh thnh c trn v no trong qu trnh
ghi nh. C hai hnh thc gn gi: tiu cc v tch cc.
Gn gi tiu cc l s gn gi c da trn s tri gic
i tri gic li nhiu ln i vi ti liu mt cch gin
n. Cn gn gi tch cc l s gn gi c thc hin
bng cch nh li (ti hin) trong c ti liu ghi
nh, m khng phi tri gic li ti liu .
Trong hot ng hc tp ca hc sinh, qu
trnh gn gi c gi l n tp. Kinh nghim "i truy,

v trao" ca hc sinh chnh l mt cch n tp tch cc.


2.3. Qu trnh nhn li v nh li
Kt qu ca qu trnh ghi nh v gn gi c
thc hin trong qu trnh nhn li v nh li. Nhn li
l s nh li mt i tng no trong iu kin tri
gic li i tng . Nhn li din ra l do ci c
tri gic trong lc ny ging vi ci tri gic trc y.
Khi tri gic li ci tri gic trc y, ta s xut hin
mt cm gic "quen thuc" c bit, chnh cm gic
ny l c s ca s nhn li. Nh li l biu hin cao
ca tr nh tt, l kh nng lm sng li nhng hnh
nh ca s vt hin tng c ghi nh trc y
m khng cn da vo s tri gic li nhng i tng
gy nn hnh nh .
Nhn li v nh li u c th khng ch nh
hoc ch nh.
Khi nh li c ch nh i hi phi c s
khc phc nhng kh khn nht nh, phi c s n
lc ch th gi l s hi tng. Khi nh li cc hnh
nh c c khu tr trong khng gian v thi gian th
gi l hi c. Trong hi c, Chng ta khng ch nh li
cc i tng qua, m cn t chng vo mt thi

gian v a im nht nh.


3. S qun v cch chng qun
3.1. Qun v quy lut ca s qun
Qun l biu hin ca s khng nhn li hay
nh li c hoc l nhn li nh li sai. S qun
din ra theo mt s quy lut nht nh:
- Ngi ta thng qun nhng ci khng lin
quan hoc t lin quan n i sng ca mnh, nhng
ci khng ph hp vi hng th, nhu cu, s thch ca
c nhn.
- Ni chung nhng ci t c cng c hoc
khng c s dng thng xuyn trong hot ng
hng ngy ca c nhn th cng d b qun.
- Ngi ta cng hay qun khi gp nhng kch
thch mi l hoc nhng kch thch mnh.
- S qun din ra theo mt trnh t xc nh:
chi tit qun trc chnh qun sau. Trong chi tit th
chi tit no ph hp vi hng th c nhn, gy c
n tng cm xc su sc th lu qun hn ("Ming
ngon nh lu, n au nh i").

- S qun din ra vi tc khng ng u:


giai on u mi ghi nh, tc qun kh nhanh
v tc qun gim dn v sau (Ebin Gao ch ra
quy lut ny).
Trn thc t c nhng iu b qun " vnh
vin", c nhng iu ch b qun tm thi, c nhng
trng hp ch qun b phn, khng c s qun hon
tuyt i. D ta kh c th nhn li hoc nh li mt
iu g th trn v no chng ta vn cn li mt
du vt no v iu y. Trong mt s trng hp,
s qun l cn thit. V th v mt mt no , qun l
hin tng hp l v c ch. Song cn phi chng qun
nhng iu cn phi gi gn v cng c trong kho tng
k c ca mi ngi.
3.2. Cch chng qun
Nhng bin php c bn chng qun l:
- Phi tin hnh n tp ngay sau khi nh ti
liu. T quy lut Ebin Gao, chng ta cn ch t chc
cho hc sinh ti hin bi hc, lm bi tp ng dng
ngay sau khi hc, l bin php quan trng gi
gn v cng c tri thc trong tr nh (hnh thc "xo bi"
l cn thit i vi hc sinh).

- Phi n xen k, khng nn ch n lin tc


mt loi ti liu, mt mn hc.
- Cn tin hnh n tp thng xuyn, n ri
rc, phn tn ra nhiu t, khng nn n tp trng lin
tc trong mt thi gian di.
- Phi n tp mt cch tch cc, c th l tch
cc nh li v t duy khi n tp; vn dng nhiu gic
quan vo vic n tp (mt xem ti liu, ming c, tay
vit); tch cc vn dng, luyn tp thc hnh khi n tp.
- n tp kt hp vi ngh ngi hp l.
- Cn thay i cc hnh thc v phng php
n tp c th t hiu qu cao.
4. Phn loi tr nh
Tr nh c chia lm rt nhiu loi theo cc tiu ch
khc nhau, trong c nm cch phn chia ph bin
nh sau: - Cn c vo ngun gc hnh thnh tr nh ta
c: tr nh ging loi v tr nh c th.
- Cn c vo ni dung phn nh ca tr nh ta
c: tr nh vn ng, tr nh cm xc, tr nh hnh nh,
tr nh t ng - lgc.

- Cn c vo tnh mc ch ca tr nh ta c:
tr nh khng ch nh v tr nh c ch nh.
- Cn c theo thi gian cng c v gn gi ti liu ta c:
tr nh ngn hn v tr nh di hn.
- Cn c theo gic quan ch o trong tr nh
ta c: tr nh bng mt, bng tai, bng tay...
Theo cc tiu ch trn chng ta c cc loi tr
nh di y:
4.1. Tr nh ging loi v tr nh c th
Tr nh ging loi l loi tr nh c hnh
thnh trong qu trnh pht trin chng loi, mang tnh
chung cho c ging loi v c biu hin di hnh
thc nhng bn nng, nhng phn x khng iu
kin. Cn tr nh c th l loi tr nh c hnh thnh
trong qu trnh pht trin c th, khng mang tnh cht
ging loi, m mang tnh cht c th. ng vt loi tr
nh ny c biu hin nhng k xo, nhng phn
x c iu kin. con ngi, tr nh c th c biu
hin kho tng kinh nghim c nhn phong ph ca
mi chng ta.
4.2. Tr nh vn ng, tr nh cm xc, tr nh hnh

nh v tr nh t ng lgic
a. Tr nh vn ng
Loi tr nh ny phn nh nhng c ng v
nhng h thng c ng. ngha to ln ca loi tr
nh ny l ch: n l c s hnh thnh nhng k
xo thc hnh v lao ng khc nhau: i ng, vit
lch, v.v... s "kho chn kho tay", nhng "bn tay
vng" l nhng du hiu ca tr nh vn ng tt.
b . Tr nh cm xc
Loi tr nh phn nh nhng rung cm, tri
nghim ca con ngi. Nhng rung cm, tri nghim
c gi li trong tr nh bc l nh l nhng tn hiu
hoc kch thch hnh ng, hoc km hm hnh ng
m trc y gy nn nhng rung cm dng tnh
hoc m tnh. Kh nng ng cm vi ngi khc, vi
cc nhn vt trong sch... u c da trn c s
ca tr nh cm xc.
c. Tr nh hnh nh
l loi tr nh phn nh nhng hnh nh,
biu tng th gic, thnh gic, khu gic, v gic ca
cc s vt, hin tng tc ng vo ta trc y.

Loi tr nh ny c th t n trnh pht trin cao


mt cch l thng trong iu kin n phi b tr
hoc thay th cho nhng loi tr nh b mt, chng
hn nh nhng ngi m, ic,... N tht c bit pht
trin nhng ngi lm ngh "ngh thut". i khi ta
gp nhng ngi gi l tr nh th gic, ngha l loi tr
nh m biu tng ca n ny sinh trong c mt cch
sng ng, ta nh s vt, hin tng ang c trc
mt, ta nh con ngi "nhn thy" nhng vt khng
c trc mt, "nghe thy" nhng m thanh khng c
trong hin ti - l loi biu tng c bit, rt chi
tit, y nh l hnh nh ca tri gic vy.
d. Tr nh t ng - lgc
Loi tr nh ny phn nh nhng ngh, t
tng ca con ngi. ngh, t tng khng th tn
ti bn ngoi ngn ng c v vy ngi ta gi loi tr
nh ny l tr nh t ng - lgc.
H thng tn hiu th hai c vai tr chnh trong
loi tr nh ny. y l loi tr nh c trng cho con
ngi, con vt khng c. Trn c s s pht trin
ca cc loi tr nh k trn, tr nh t ng - lgc tr
thnh loi tr nh ch o con ngi, n gi vai tr

chnh trong s lnh hi tri thc ca hc sinh trong qu


trnh dy hc.
4.3. Tr nh khng ch nh v tr nh c ch nh
Tr nh khng ch nh l loi tr nh m
trong vic ghi nh, gn gi v ti hin mt ci g
c thc hin khng theo mc ch nh trc. Cn
tr nh c ch nh th ngc li, ngha l c din ra
theo nhng mc ch xc nh. Hai loi tr nh ny l
hai mc pht trin ni tip nhau ca tr nh, chng
u gi vai tr quan trng i vi i sng v hot
ng ca mi ngi.
4.4. Tr nh ngn hn v tr nh di hn
Gn y, trong vic nghin cu ngi ta ch nhiu
n giai on u tin ca vic ghi nh, n vic cng
c cc du vt ca cc tc ng bn ngoi v n bn
thn qu trnh hnh thnh cc du vt . Mun cho
mt ti liu no c cng c trong tr nh th n
cn c ch th ch bin mt cch thch hp. Vic
ch bin i hi mt thi gian nht nh, gi l thi
gian cng c ("gn cht") cc du vt. Nu thi gian
ny din ra ngn ngi chc lt v do du vt c
gi li cng ch trong mt thi gian ngn ngi, th

gi l tr nh ngn hn. Tr nh ngn hn c con


ngi s dng trong trng hp phi thc hin nhng
hnh ng, nhng thao tc cp bch, nht thi. Sau
khi hnh ng hay thao tc c thc hin th tr nh
tr nn khng cn thit na. V vy ngi ta cn gi tr
nh ngn hn l tr nh tc nghip. Nu thi gian cng
c cc du vt c ko di sau nhiu ln lp li v ti
hin n, v do , nhng du vt y c gn gi di
lu, th gi l tr nh di hn. Tu theo nhim v v
yu cu c th trong tng hot ng ca con ngi m
c hai loi tr nh ny u c vai tr quan trng trong
i sng v trong cng tc ca chng ta.
4.5. Tr nh bng mt, bng tai, bng tay...
Mi ngi chng ta thng thin v vic s
dng mt loi gic quan no l chnh trong qu
trnh ghi nh, gn gi v ti hin (bng mt, bng tai,
bng tay...). l mt c im c nhn ca tr nh
mi ngi m khi rn luyn tr nh ta cn phi tnh
n.
D nhin, tt c cc loi tr nh trn y u
lin h qua li vi nhau, bi v cc tiu chun phn loi
tr nh trn y u lin quan n cc mt khc nhau

trong hot ng ca con ngi, cc mt ny c biu


hin khng phi mt cch ring l, m thnh mt th
thng nht. Ngoi ra, gia cc loi tr nh trong cng
mt tiu chun phn loi cng c mi quan h mt
thit vi nhau.

Created by AM Word2CHM

CU HI N TP

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 4: HOT NG NHN THC

1. Ngn ng l g? Phn tch cc chc nng


c bn ca ngn ng.
2. Trnh by cc dng hot ng ngn ng v
rt ra ngha gio dc t cc dng hot ng ngn
ng.
3. Vai tr ca ngn ng i vi nhn thc.
4. Tr nh l g? Tr nh bao gm cc qu
trnh no? 5. Trnh by cc loi tr nh v nu ngha
ca chng i vi hc tp.
Bi tp
1. Ngi ta ngh hc sinh ghi nh cc dy
t sau y khi c chng mt ln:
a. nh, m, khn, go, n
b. xu, xe, thng, roi, d
c. bn, m, mui, hnh, rau.

Dy t no s c hc sinh ghi nh tt
nht? Ti sao? Mi lin h c to ra trong vic ghi
nh dy t gi l g?
2. Trong mt thc nghim, ngi ta c
cng mt mu chuyn nh nhau cho hai nhm hc
sinh. Nhm th nht c giao nhim v: Hy k li
mu chuyn cng y bao nhiu cng tt by
nhiu. Nhm th hai khng c giao mt nhim v
c bit no c.
Nhm no k li y hn? Ti sao? Trong
trng hp loi ghi nh no din ra?
3. Ngi ta yu cu hc sinh hc thuc lng
ln lt (sau vi tun) hai mu chuyn c kh
ngang nhau. Vi cu chuyn th nht, ngi ta dn
hc sinh l s phi k li vo ngy hm sau; cn vi
cu chuyn th hai ngi ta dn cn phi lun lun
ghi nh n. Sau 4 tun l, khi hc sinh hc thuc
lng, ngi ta tin hnh kim tra li.
Hc sinh ghi nh v k li mu chuyn no
tt hn? Yu t tm l no gi vai tr quyt nh y?
4. Ngi ta a ra cho hc sinh mt s mnh

, mi mnh tun theo mt quy tc ng php nht


nh v yu cu hc sinh hy xc nh xem mi mnh
ph hp vi quy tc ng php no. Sau hc sinh
phi t mnh a ra nhng v d theo nhng quy tc
ng php . Ngi ta khng yu cu hc sinh phi
ghi nh cc mnh , nhng ngy hm sau li yu
cu hc sinh phi nh li cc mnh a ra v
nhng mnh m hc sinh t ngh ra.
Theo bn, hc sinh nh c nhng mnh
no tt hn? Ti sao? C th rt ra kt lun thc
tin no t nghin cu trn?
5. Trong lot thc nghim th nht, ngi ta
yu cu hc sinh gii cc bi ton s hc v sau
bt ng yu cu nh li cc s c a ra trong
d kin ca bi ton. Trong lot thc nghim th hai,
ngi ta yu cu hc sinh t ngh ra cc bi ton m
trong c s dng cc s cho sn. Trong lot
thc nghim th ba, ngi ta cng yu cu hc sinh t
ngh ra cc bi ton nhng cc s khng cho sn. Hai
lot thc nghim sau cng u c tin hnh nh
thc nghim u.
Cc kt qu ch ra rng, hiu qu ghi nh

trong trng hp sau cng l cao hn hn (gp gn 2


ln) so vi hai trng hp u.
Hy gii thch nguyn nhn v hiu qu trn.
Loi ghi nh no din ra trong c 3 trng hp
thc nghim trn? C th s dng cc kt qu nh th
no trong cng tc vi hc sinh?
6. Cc cng thc nghin cu ch ra rng,
khi ghi nh ti liu m c xy dng cng ca ti
liu phi nh, th sau 9 ngy ti liu b qun mt
24,8%, cn nu khng c s xy dng cng, th b
qun 43,2%, ngha l bn vng ca vic ghi nh
trong trng hp u ln gn gp hai ln so vi
trng hp sau.
Hy gii thch xem, vic lp cng khi hc
thuc ti liu c vai tr nh th no?
7. Trong cc thc nghim nhm nghin cu
hin tng lin tng (hc sinh ni ln t u tin
xut hin trong u khi nhn c t - kch thch),
ngi ta thu c cc lin h sau: trng - en; tho
nguyn - bin c; ci bt - ngi bt; thp - cao; tu bay con chim; qu to - qu l; ch ngha x hi - ch
ngha t bn; ma - gi; gh - bn; cng - tr; mi -

li.
Hy xc nh xem mi lin tng trn thuc
loi lin tng no? Tng loi lin tng c vai tr
nh th no trong dy hc?
8. Hai nh son kch ni chuyn vi nhau:
- Khi ti vit mt cnh no , ti nghe thy
n. Ti nghe thy ging ni ca tng nhn vt ang
hnh ng.
- Cn ti li nhn thy ci cnh , nhn thy
cc nhn vt ang i. ang hnh ng... Anh c bit l
ti ang u khng? gia tng cui cng.
y mun ni n cc kiu tr nh no?
9. Hy kim tra tr nh my mc th gic v
thnh gic ca hc sinh bng phng php ca
A.P.Nhechaiep.
Phng tin cn thit:
1) Vi tm ba c 40 x 20cm c ghi mt lot
cc s gm 2 ch s, mi tm ba gm 12 s c
ghi m, r rng. C th l nhng s nh sau:
64 28 83 57 87 68 46 37 39 52 74 49

73 67 91 43 81 62 32 27 53 85 17 94
54 93 71 58 35 82 61 47 97 21 19 34
C th ly bt k s no t 21 n 94, khng
chn cc s nh 20, 30, 22, 33 v nhng s tng t.
2) ng h bm giy.
Cch tin hnh: C th cho hc sinh xem (th
gic) hoc nghe (thnh gic) cc s phi ghi nh mt
ln hay nhiu ln. Tt nht l phi hp vi c hai.
Nu c cho hc sinh nghe, th ni: "By gi
ti s c cho cc em nghe 12 s c hai ch s.
Khng c ghi chp g c. Khi no ti c xong v ra
hiu th cc em bt u ghi li nhng s m mnh
nh c, khng cn theo ng th t. No, ch
nh? (c thong th, r rng, lot s n cch lot s
kia 30 giy).
Nu a cho hc sinh xem cc s th ni: "Ti
s cho cc em xem cc tm phiu c ghi sn 12 s.
Cc em hy nhn k v c ghi nh. Khng c ghi
chp g c. Sau 30 giy ti s ct i v theo lnh ca
ti, cc em hy ghi ra giy nhng s nh c

khng cn ghi theo th t no c. No, chun b nh!"


Ch quan st xem hc sinh c phi nhm
tnh cc s c nghe hay nhn hay khng, c phi
sa cha cc s ghi ra giy hay khng (cho php
hc sinh sa cha, nhng iu ny phi c tnh
n khi phn tch). C th hi thm hc sinh b
sung cho nhng iu quan st v mc tin tng
vo tnh chnh xc ca tr nh hc sinh. Sau ln th
hai, hc sinh c cm thy mt cch ch quan rng ghi
nh cc s d dng hn khng - khi ghi nh bng
th gic hay bng thnh gic.
Ch s nh gi l s lng cc s c nh
li chnh xc sau khi nghe v sau khi xem.
Phn tch kt qu
1) Xc nh xem cc con s c ghi nh
theo trnh t no: gim dn, tng dn, v.v...
2. Xc nh xem hc sinh xy dng nhng
mi lin h nh th no trong vic ghi nh my mc
cc thnh phn ri rc ca ti liu.
3. nh gi hc sinh theo thang bc sau: i
vi tr nh thnh gic th cao nht l nh c 7 s v

thp nht l 2 s, Khi nh li ln th hai, th cao nht


l 8 v thp nht l 1. i vi tr nh th gic th cao
nht l 9 v thp nht l 3; Khi nh li ln th hai th
cao nht l 10 v thp nht l 0.

Created by AM Word2CHM

Chng 5: TN H CM V CH

GIO TRNH TM L HC I CNG

I. TNH CM
CU HI N TP
II. CH
CU HI N TP
Created by AM Word2CHM

I. TNH CM

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 5: TN H CM V CH

Trong khi phn nh th gii khch quan, con


ngi khng ch nhn thc th gii m cn t thi
ca mnh i vi n na. Xem nhng bc tranh
p, nghe nhng bn nhc hay chng ta khng ch tri
gic (nhn, nghe...) chng m cn c nhng "rung
ng", nhng "ro rc", nhng "xao xuyn" km theo
na. Nhng hin tng tm l biu th thi ca con
ngi i vi nhng ci m h thn thc c, hoc
tm ra c gi l xc cm v tnh cm ca con ngi.
i sng tnh cm ca con ngi rt phong ph v
phc tp, c th hin di nhiu hnh thc, nhiu
mc khc nhau, c nh hng su sc n ton
b cc qu trnh v hot ng tm l khc ca con
ngi. N ng vai tr ng lc ca tm l con ngi.
1. nh ngha v tnh cm
Tnh cm l nhng thi th hin s rung
cm ca con ngi i vi nhng s vt, hin tng
ca hin thc, phn nh ngha ca chng trong mi

lin quan vi nhu cu v ng c ca con ngi.


Nh vy, tnh cm l mt dng phn nh tm
l mi - phn nh cm xc. S phn nh cm xc,
ngoi nhng c im ging vi s phn nh nhn
thc - u l s phn nh hin thc khch quan, u
mang tnh ch th v c bn cht x hi - lch s, li
mang nhng c im khc cn bn vi s phn nh
nhn thc.
- Th nht:Xt v i tng phn nh th qu
trnh nhn thc phn nh bn thn s vt hin tng
trong hin thc khch quan; cn tnh cm phn nh
mi quan h gia cc s vt, hin tng gn vi nhu
cu, ng c ca con ngi.
- Th hai: Xt v phm vi phn nh.
Bt c s vt, hin tng trong hin thc
khch quan tc ng vo cc gic quan ca ta u
c phn nh (nhn thc) vi nhng mc sng
t, y , chnh xc khc nhau.
Nhng tnh cm ch t thi bng s rung
cm vi nhng s vt hin tng m c lin quan vi
s tho mn hay khng tho mn gn vi nhu cu,

ng c ca con ngi.
- Th ba: Xt v phng thc phn nh th
nhn thc phn nh hin thc khch quan di hnh
thc nhng hnh nh (cm gic, tri gic; nhng biu
tng, tr nh, tng tng), nhng khi nim (t
duy); cn tnh cm phn nh hin thc khch quan
di hnh thc nhng rung ng, nhng tri nghim.
- Th t: Mc th hin tnh ch th trong
tnh cm cao hn, m mu sc c nhn hn so vi
nhn thc.
- Th nm: Tnh cm so vi nhn thc kh
hnh thnh, hnh thnh lu di, phc tp hn v c
din ra theo nhng quy lut khc vi qu trnh nhn
thc.
T s khc nhau chng ta ch trong khi
ra nhng con ng, nhng bin php xy dng,
gio dc tnh cm ng cho hc sinh, trnh s dng
nhng bin php hnh thnh tri thc vo vic hnh
thnh tnh cm. "Dy khoa hc t nhin, ta c th dng
nh l, dng cng thc. Nhng xy dng con ngi,
xy dng tnh cm khng th theo cng thc c".

c mt tnh cm no nh: tnh yu T


quc, qu hng, tnh bn, tnh gia nh... phi c v
c biu hin qua nhng xc cm ng loi. Ni nh
th c ngha tnh cm c hnh thnh v biu hin
qua xc cm. Xc cm v tnh cm u biu th thi
ca con ngi i vi th gii, nhng xc cm v tnh
cm cng c nhng im khc nhau.

Tnh cm
- Ch c con ngi

xc Cm
- C c Con ngi v
ng vt

- L mt thuc tnh tm l
- L mt qu trnh tm l
- C tnh cht xc nh v
n nh
- Thng hay trng
thi tim tng
- Xut hin sau
- Thc hin chc nng
x hi (gip con ngi
nh hng v thch nghi

- C tnh cht nht thi,


ph thuc vo tnh
hung a dng - Lun
lun trng thi hin
thc
- Xut hin trc
- Thc hin chc nng
sinh vt (gip c th

vi x hi vi t cch

nh hng v thch

mt nhn cch).

ng vi mi trng bn
ngoi vi t cch mt

- Gn lin vi phn x c
iu kin vi ng hnh
thuc h thng tn hiu
th hai.

c th).
- Gn lin vi phn x
khng iu kin, vi
bn nng.

Tuy khc nhau, nhng xc cm v tnh cm c


quan h mt thit vi nhau: Tnh cm c hnh thnh
t nhng xc cm ng loi (do s tng hp ha,
ng hnh ha, khi qut ho cc cm xc m
thnh) v c th hin qua cc cm xc. Ni cch
khc, xc cm l c s, l phng tin biu hin ca
tnh cm; ngc li, tnh cm c nh hng tr li, chi
phi cc cm xc ca con ngi.
2. c im tnh cm
Tnh cm vi t cch l mt c trng ca
tm l ngi, c nhng c im sau y:
a. Tnh nhn thc
Tnh cm c pht trin trn c s nhng

xc cm trong s tc ng qua li vi l tr, trong mi


quan h ngi - ngi. Tnh nhn thc ca tnh cm
th hin vic nhn thc c i tng, nguyn
nhn gy nn tnh cm cho mnh. Yu t nhn thc
rung ng v phn nh cm xc l ba yu t lm ny
sinh tnh cm. Nhn thc c xem l "ci l" ca tnh
cm. N lm cho tnh cm bao gi cng c i tng
xc nh, "tnh c i tng ca tnh cm tm thy s
biu hin cho mnh ch, chnh cc tnh cm c
phn bit tu theo phm vi i tng m chng c
quan h ti".
b . Tnh x hi
Tnh cm ch c con ngi, n mang tnh x
hi, thc hin chc nng x hi v hnh thnh trong
mi trng x hi ch khng phi l nhng phn ng
sinh l n thun. Bn cht ca con ngi c hiu
nh l "tng ha ca cc mi quan h x hi". Tnh
cm ny sinh trong qu trnh con ngi ci to t
nhin bng lao ng x hi v trong s giao tip gia
con ngi vi nhau nh l mt thnh vin ca mt
nhm, mt tp th, mt cng ng nht nh.
c. Tnh n nh

So vi xc cm th tnh cm l nhng thi


n nh ca con ngi i vi hin thc xung quanh v
vi bn thn, ch khng phi l thi nht thi c
tnh tnh hung. Chnh v vy, tnh cm l mt thuc tnh
tm l, mt c trng quan trng nht ca tm l con
ngi. N tim tng trong con ngi v khi no c
iu kin n s bc l ton b nhng tnh cm ca h.
V d lng yu nc, tnh bn... Do tnh cm c tnh n
nh nn nu bit c nhng c im v tnh cm
ca mt ngi no ta c th phn on c tnh
cm ca h i vi mi ngi xung quanh. d. Tnh
chn tht
Tnh cm phn nh chnh ni tm thc ca
con ngi cho d ngi y c c tnh che du bng
nhng "ng tc gi" bn ngoi. (Chng hn bo
khng vui, nhng thc ra vui n tri).
e. Tnh "i cc" (hay tnh hai mt)
Thng th s tha mn nhu cu ca con
ngi mu thun vi nhau. Trong hon cnh ny th
nhng nhu cu ny c tha mn, cn s tha mn
cc nhu cu khc b kim hm. Tng ng vi iu
cc tnh cm ca con ngi tr thnh nhng tnh cm

i cc hay "hai mt" ngha l, tnh cht i lp nhau:


vui - bun; yu - ght; s hi - can m; dng tnh m tnh... thiu s rung ng tng phn th n s dn
n s bo ha v bun t, n iu.
g. Tnh khi qut
Tnh cm c c l do tng hp ha, ng
hnh ha, khi qut ha nhng xc cm ng loi.
Tnh khi qut ca tnh cm biu hin ch, tnh cm
l thi ca con ngi i vi c mt loi (hay mt
phm tr) cc s vt, hin tng ch khng phi vi
ng s vt hin tng nh: lng yu nc, tnh gia
nh, tnh bn...
3. Cc mc ca i sng tnh cm
i sng tnh cm ca con ngi v cng
phong ph v a dng to thnh mt mt quan trng
ca hot ng c nhn. Tnh cht phong ph v a
dng khng ch hiu qua cc cm xc m cn
nhng mc khc nhau ca i sng tnh cm c
nhn.
a. Mu sc xc cm ca cm gic. y l
mc thp nht ca phn nh cm xc. N l mt

sc thi ca cm xc i km theo qu trnh cm gic.


V d: cm gic v mu xanh gy cho ta xc cm d
chu. cm gic mu gy cho ta cm xc ro rc,
nhc nhi.
b. Xc cm
y l mt mc phn nh cm xc cao
hn, n l s th nghim trc tip ca mt tnh cm
no trong mt hon cnh xc nh.
Tuy nhin, ty theo cng , tnh n nh
(thi gian tn ti) v tnh thc cao hay thp ngi ta
li chia xc cm ni chung lm hai loi:
* Xc ng: l mt dng ca xc cm c
cng rt mnh, xy ra trong mt thi gian ngn v
khi xy ra xc ng con ngi thng khng lm ch
c bn thn mnh ("c gin mt khn"), khng
thc c hu qu hnh ng ca mnh.
* Tm trng: l mt dng khc ca xc cm,
n c cng va phi hoc tng i yu, tn ti
trong mt thi gian tng i di, c khi hng thng,
hng nm v con ngi khng thc c nguyn
nhn gy ra n. Tm trng l mt trng thi xc cm

chung bao trm ln ton b cc rung ng v lm nn


cho hot ng ca cn ngi, c nh hng r rt
n ton b hnh vi ca h trong mt thi gian kh
di, nh hng tch cc, tiu cc n i sng tnh
cm ca con ngi. Ngun gc ca tm trng rt khc
nhau: c nhng ngun gc gn v nhng ngun gc
xa. Ngun gc ch yu gy tm trng l v tr ca c
nhn trong x hi.
c. Tnh cm
l thi n nh ca con ngi i vi
hin thc xung quanh v i vi bn thn mnh, n l
mt thuc tnh tm l ca nhn cch. Tnh cm c mt
loi c bit, c cng rt mnh, thi gian tn ti
kh di v c thc rt r rng - s say m, c
nhng say m tch cc (say m hc tp, nghin cu)
v c nhng say m tiu cc thng gi l am m
(am m c - bc, ru ch...).
- Ngi ta cn phn chia tnh cm thnh tnh
cm cp thp v tnh cm cp cao, tnh cm cp thp
l nhng tnh cm c lin quan ti s tha mn hay
khng tha mn nhng nhu cu sinh l. Tnh cm cp
cao gm c tnh cm o c, tnh cm tr tu, tnh

cm thm m, tnh cm hnh ng...


- Tnh cm o c: l nhng tnh cm c lin
quan n s tha mn hay khng tha mn nhng
nhu cu o c ca con ngi. Tnh cm o c
biu hin thi ca con ngi i vi nhng ngi
khc, i vi tp th v i vi bn thn. V d: tnh yu
t quc, tinh thn quc t, tnh cm ngha v...
Tnh cm tr tu: l nhng tnh cm ny sinh
trong qu trnh hot ng tr c, n lin quan n
nhng qu trnh nhn thc v sng to, lin quan n
s tha mn hay khng tha mn nhu cu nhn thc
ca con ngi.
- Tnh cm thm m. l nhng tnh cm c lin quan ti
nhu cu thm m, nhu cu v ci p, th hin thi
thm m ca con ngi i vi t nhin, x hi, lao
ng... Tnh cm thm m cng nh tnh cm o c
c quy nh bi x hi, n phn nh trnh pht
trin ca x hi.
- Tnh cm hot ng: l s th hin thi
ca con ngi i vi hot ng nht nh, lin quan
n s tha mn hay khng tha mn nhu cu hot
ng . Lao ng l c s tn ti ca cn ngi. V

vy, thi cm xc dng tnh i vi lao ng nh


lng yu lao ng, s tn trng ngi lao ng...
tn ti v pht trin con ngi cn phi hot ng.
Hot ng ca con ngi bao gi cng c mc ch v
con ngi lun t thi i vi i tng hot ng
.
- Tnh cm mang tnh cht th gii quan,
nhn sinh quan l mc cao nht ca tnh cm con
ngi. mc ny tnh cm c c im rt bn
vng v n nh, c tnh khi qut cao, c tnh t gic
v tnh thc cao tr thnh mt quan im, mt
nguyn tc trong thi v hnh vi ca c nhn. V d:
lng yu nc, tinh thn tng thn tng i, tnh giai
cp...
4. Cc quy lut ca i sng tnh cm
i sng tnh cm ca con ngi v cng
phong ph a dng v cng rt phc tp, iu
c th hin qua cc quy lut ca tnh cm.
a. Quy lut "ly lan"
Con ngi lun lun sng trong x hi, trong
cc mi quan h ngi - ngi. V vy, xc cm, tnh

cm ca ngi ny c th truyn "ly"sang ngi


khc. Trong i sng hng ngy ta thng thy hin
tng "vui ly", "bun ly", "cm thng", "ng cm"...
Nn tng Ca quy lut ny l tnh x hi trong tnh cm
con ngi.Tuy nhin, vic "ly lan" tnh cm t ch th
ny sang ch th khc khng l con ng ch yu
hnh thnh tnh cm.
b . Quy lut thch ng
Tng t nh trong qu trnh cm gic, trong
xc cm, tnh cm cng c hin tng thch ng.
Ngha l mt xc cm, tnhcm no c lp i lp
la nhiu ln vi mt cng vkhng thay i th cui
cng cng s b suy yu, b lng xung. l hin
tng thng c gi l s "chai dn" ca tnh cm.
c. Quy lut "tng phn" hay "cm ng"
Ging nh cm gic, tnh cm cng c s
tng phn. Trong qu trnh hnh thnh hoc biu hin
tnh cm, s xut in hoc suy yu ca mt tnh cm
ny c th l tng hoc gim mt tnh cm khc xy ra
ng thi hoc ni tip nhau l hin tng "cm
ng" hay "tng phn" trong tnh cm. Ngi ta vn
dng quy lut ny trong vn hc, ngh thut, cng yu

nhn vt chnh din bao nhiu cng ght nhn vt


phn din by nhiu...
d. Quy lut "di chuvn "
Tnh cm ca con ngi c th di chuyn t
mt i tng ny sang mt i tng khc c lin
quan ti i tng gy nn tnh cm trc , chng
hn hin tng "gin c chm tht", "ght nhau ght
c tng ti h hng", "v cy m dy qun".
e. Quy lut "pha trn"
Trong i sng tnh cm ca mt con ngi c th,
nhiu khi hai tnh cm i cc nhau c th cng xy ra
mt lc nhng khng loi tr nhau m chng "pha
trn" vo nhau. v d: "gin m thng", "bi trng hay
ght cng v hay yu"...
g. Quy lut v s hnh thnh tnh cm
- Xc cm l c s ca tnh cm, tnh cm
c hnh thnh do qu trnh tng hp ha ng hnh
ha v khi qut ha. nhng xc cm ng loi, chng
hn tnh cm m con; lng yu t quc, tnh yu qu
hng...

- Tnh cm c xy dng t nhng xc cm,


nhng khi c hnh thnh th tnh cm lai chi phi
v th hin qua cc xc cm a dng.
5. Vai tr ca tnh cm trong nhn cch con ngi
Tnh cm c vai tr to ln trong i sng trong
hot ng ca con ngi.
a. Tnh cm i vi nhn thc
i vi nhn thc, tnh cm l ngun ng
lc mnh m kch thch con ngi tm ti i vi kt
qu ca nhn thc. Ngc li, nhn thc nh hng,
iu khin, iu chnh tnh cm i ng hng. Nhn
thc v tnh cm l hai mt ca mt vn nhn sinh
quan thng nht ca con ngi.
b . Tnh cm i vi hnh ng
Tnh cm chim v tr quan trng trong s
nhng ng lc v nhn t iu chnh hnh vi v hot
ng ca con ngi. Tnh cm ny sinh, biu hin,
thc y con ngi hot ng, gip con ngi vt
qua nhng kh khn tr ngi gp phi trong qu trnh
hot ng.

c. tnh cm i vi cc thuc tnh tm l khc


Tnh cm c mi quan h v chi phi ton b
cc thuc tnh tm l ca nhn cch. Tnh cm chi phi
tt c cc biu hin ca xu hng nhn cch: nhu cu,
hng th, l tng, th gii quan. nim tin; tnh cm l
mt nhn li ca tnh cch; l iu kin v ng lc
hnh thnh nng lc; l yu t c quan h qua li vi
kh cht con ngi.
d. Tnh cm i vi ngh dy hc
Tnh cm gi mt v tr v cng quan trng, n
va l iu kin, va l ni dung, va l phng tin
gio dc. Ti nng ca nh gio dc ph thuc rt
nhiu vo lng yu ngh v tnh thng yu tui tr,
thiu lng yu ngh, yu tr su sc th thy gio kh
tr thnh nh gio dc tt.

Created by AM Word2CHM

CU HI N TP

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 5: TN H CM V CH

1. Phn tch khi nim tnh cm. So snh tnh


cm vi nhn thc 2. Phn tch cc c im ca tnh
cm con ngi.
3. Hy nu v phn tch cc quy lut ca tnh
cm, t rt ra ngha trong ngh dy hc.
4. Nu vai tr v ngha ca tnh cm i vi
cuc sng con ngi v i vi cc hin tng tm l
khc.
Bi tp
1. Di y l nhng v d khc nhau v tnh
cm: Hy xc nh xem nhng tnh cm no thuc v
tnh cm tr tu nhng tnh cm no thuc v tnh cm
o c, nhng tnh cm no thuc v tnh cm thm
m? Ti sao?
Ngc nhin - Tnh khi hi
Tnh bn - Lng tin Tnh cm vi ci

p - S cng tm S khm phc Tnh cm bi ly Tnh cm trch nhim S hoi nghi S ma mai - S xu h
Tnh tn c - Tnh ghen t
Tnh cm vui nhn - Lng trc
n 2. Cn c theo thi gian
tn ti v cng , ngi ta
phn chia cc th nghim
cm xc thnh nhng loi
no? Theo cc du hiu ,
hy phn chia cc th nghim
di y: Tnh yu bn vng
vi ngh thut B kch thch
Bun ru - Trng tri Gin d Lo s
au kh - Say m khoa hc Khip s - c
c Trm ut
3. Hin tng no trong lnh vc tnh cm
c th hin trong v d di y? N c gi l g?
"Ti khng bit - mt thiu n vit - ti yu anh
hay l cm gin anh. C l nhng tnh cm trong ti

c ho trn mt cch l thng. Ti t t cu hi:


Ti sao ti li c th yu anh? Ti khng tm c cu
tr li. Nhng khng, c l c nhng c s cm
gin. C th l anh gip ti hiu c chnh bn
thn mnh v iu gy cho ti ci trng thi phi l
trn i vi anh".
4. Hy phn bit trong s nhng c im
di y. nhng c im no l ca tnh cm, nhng
c im no l ca xc cm? a) l mt qu trnh tm
l; b) c tnh cht nht thi, a dng; c) ch c ngi;
d) l mt thuc tnh tm l; e) dng tim tng; g)
trng thi hin thc; h) c c ngi ln vt, e) n
nh v xc nh.
5. Cc cu ca dao v th sau ni ln quy lut
no ca tnh cm?
"Yu nhau yu c ng i
Ght nhau ght c tng chi h hng".
"Qua nh ng nn trng nh nh bao nhiu ngi
thng mnh by nhiu".
"Ngt bi nh lc ng cay..."

6. Th nh gi cc phn ng xc cm v cc
trng thi c biu hin hc sinh trong mt hot
ng no (hc tp. lao ng, hp lp...) bng
phng php quan st ca Platnp v Dinchenc.
Dung c cn thit
- Mt bng nh gi gim nh cc th hin
ca cm xc (theo mu 1).
- Mt phiu nh gi gim nh (theo mu 2).
Cc ch s bn ngoi

TT

n v

im s v

Xc cm m tnh
mnh

Xc cm m t
yu

Ming

Gc ming sa
xung nhiu

Gc ming s
xung t

Mt

Ci nhn rt
khng hi lng

Ci nhn l v
khng hi ln

Lng my

Nhu li, dch v


gc mi, cau c

Nhn nhm n
li

Sc mt

ln hoc ti i

Hi ti, hay h

C ng ca

Rt cng, rt
khng t nhin,

Hi cng, kh
t nhin ho

tay

hoc lng tng,


mnh

Ging ni v
ni dung pht
biu

Rt mnh, rt
khng hi lng

hi hn lon,
mnh m

Hi mnh, h
kh chu

7
Ru mau, ri
H hp

lon, hay ngng


th

Hi mau, thn
thong nn th

Cch tin hnh: C mt nhm (3 - 5 ngi)


gim nh vin cng quan st v nh gi hc sinh.
Nhm ny quan st hc sinh trong qu trnh hot ng
v nh gi trng thi cm xc ca hc sinh bng
im s theo "Bng nh gi gim nh cc th hin
cm xc" (mu 1).
Mu 2. Phiu nh gi gim nh
H tn:
Ngy:
Lp:
Cc ch s bn
ngoi

im s

Nhn xt

1. Ming
2. Mt
3. Lng my
4. Sc mt
5. C ng ca
tay
6. Ging ni v
ni dung pht
biu
7. H hp
Tng s im
im

trung

bnh

Cch tnh ton v phn tch kt qu. Mi gim


nh vin nh gi theo bng tng ch s ring l vo
"Phiu nh gi gim nh" (mu 2).
Mi gim nh vin tnh im s trung bnh
tc l im s ch trng thi xc cm chung ca hc

sinh. bng cch ly tng s im chia cho 7.


S yu v (mt) ca cc im s tt c cc
gim nh vin s l gi tr ni ln trng thi cm xc
nh l phn ng xc cm ca hc sinh i vi hot
ng.
7. Hy tp nhn xt tm trng bn trong ca con ngi
qua nt mt ca h: Dng c: B nh chun ca E.
Izard (hnh di).
Cch tin hnh: Cho hc sinh quan st tng tm nh
v ni trng thi cm xc bn trong ca ngi trong
nh.
nh gi. Tnh s lng cu tr li ng.

Created by AM Word2CHM

II. CH

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 5: TN H CM V CH

1. ch
1.1. nh ngha v ch
ch l mt nng ng ca thc, biu hin
nng lc thc hin nhng hnh ng c mc ch,
i hi phi c s n lc khc phc kh khn bn
ngoi v bn trong.
Nng lc ny khng phi t nhin ai cng c
nh nhau - ni cch khc, ch l mt phm cht tm
l ca c nhn, mt thuc tnh tm l ca nhn cch.
Ngi ta thng ni: Anh ny khng c ch; Ch ny
c ch cao; Ch kia km ch,...
L mt hin tng tm l, ch cng l mt s
phn nh hin thc khch quan thng qua mc ch
ca hnh ng, nhng mc ch khng c sn m
c con ngi nhn thc mt cch t gic, mc ch
y do cc iu kin ca hin thc khch quan quy
nh.

ch l mt nng ng ca thc, ch l
hnh thc tm l iu chnh hnh vi tch cc nht ca
con ngi, l nng lc tm l cho php con ngi vt
qua mi kh khn, tr ngi thc hin n cng mc
ch xc nh. "S d nh vy l v ch kt hp
c trong mnh c mt nng ng ca tr tu ln mt
nng ng ca tnh cm o c. " ch - l mt
hot ng ca tr tu v tnh cm o c".
Nng lc kim sot, iu chnh hnh vi mt
cch c thc ny sinh trong hot ng lao ng.
ng vt khng c ch. ch l mt c trng ca
tm l ngi, bi v con vt ch thch ng mt cch th
ng vi thin nhin, cn con ngi bng lao ng mt loi hot ng c thc - chinh phc v ci
bin thin nhin. ch con ngi c hnh thnh
trong qu trnh lao ng. Ngay c hot ng lao ng
n gin nht (v d, vic sn bt nguyn thu...) cng
i hi con ngi phi c phm cht ch nht nh,
n hnh thnh nn con ngi nhng phm cht ch
nht nh, Ph. nghen ni: "Loi ngi cng cch
xa loi vt th tc ng ca con ngi vo gii t nhin
cng mang tnh cht ca mt hot ng c tnh ton
trc, tin hnh mt cch c phng hng vo

nhng mc ch nht nh, ra t trc.


ch ca con ngi c hnh thnh v bin
i tu theo nhng iu kin x hi - lch s, tu theo
nhng iu kin vt cht ca i sng x hi. Tnh
cht ca nhng mc ch v nhng thc y i vi
hnh ng ca con ngi c quyt nh bi thnh
h i din cho quyn li ca giai cp no. Xu hng
ca ch khc nhau trong nhng thi i khc nhau v
nhng i din ca cc giai cp khc nhau.
Trong x hi XHCN, nhng quan h c xy
dng trn nguyn tc gip ln nhau, hp tc vi
nhau. y c s phi hp hi ho gia mc ch ca
c nhn v mc ch ca x hi.
Trong khi thc c mi lin h gn b
mnh vi tp th, c nhn phc tng hot ng chung
ca x hi, ca tp th, bt quyn li ca c nhn phc
tng nhng quyn li ca dn tc, v vy khng th t
ra cho mnh nhng mc ch i lp vi nhng mc
ch ca tp th.
Gi tr chn chnh ca ch khng phi ch
ch ch nh th no (cao hay thp, mnh hay yu)
m th hin ch n hng vo ci g. Cho nn cn

phi phn bit mc ch (hay cng ch) vi


ni dung o c ca ch.
Ch C nhng ch c gio dc v o c mi c
th gip con ngi thc hin c nhng chuyn bin
ln lao trong s nghip ca mnh.
1.2. ch v cc c im tm 1 khc ca nhn
cch
ch khng phi l thuc tnh tch ri ca con
ngi, n lin h cht ch vi cc mt, cc chc nng
khc ca tm l con ngi.
a. Nhn thc vi ch
Nhn thc ca con ngi hng vo lnh hi,
phn tch, tru tng ho v khi qut ho cc tri thc
tip thu t mi trng xung quanh, nhng kin thc
ny c cng c trong tr nh v ch bin trong t
duy. Ngha l ni dung ca ch nm trong cc khi
nim, cc biu tng do t duy v tng tng mang
li. Nhng tri thc ny thng bo nhng ci c trong
th gii xung quanh chng ta. Nh vy, nhn thc lm
cho ch c ni dung. ng thi., ch l c ch khi
ng v c ch, ch cn iu chnh hnh vi, ngha l

hng mt cch c thc vo cc n lc ca bn thn


nhm t mc ch cn thit. l s iu chnh ca
ch v hnh vi, hng mt cch c thc s n lc tr
tu v th cht vo vic t ti mc ch hoc kim ch
hot ng khi cn thit.
Khi chng ta ni gia ch v nhn thc c
quan h th khng c ngha l con ngi ta nhn thc
ci g th hnh ng nh th. Nhng con ngi ta mt
khi c nhng suy ngh chn chn v mc ch cuc
sng th h phi bng mi cch t c mc ch
ra, c ngha l con ngi s phi c s n lc
ch. Trong i sng hng ngy chng ta c th gp
nhng ngi m h c s hot ng rt mnh m,
th hin s kin tr vn ti mc ch.,nhng bn
thn mc ch khng quan trng, khng c ngha
x hi. S n lc ln ca h tr nn v ch, v h khng
nhn thc c ngha.
b . ch vi tnh cm
Tnh cm v ch c quan h mt thit, ch
l mt hot ng ca tnh cm.
Trong i sng hng ngy, hot ng ca
con ngi, tnh cm thc hin vai tr kch thch hnh

ng. ng thi nhng rung ng c th l phng


tin km hm hnh ng. Nhng bn thn tnh cm
cng chu s kim sot ca ch, v thc t c khi con
ngi ta hnh ng tri ngc vi tnh cm; Chng
hn con ngi ta u tranh vi nhng mt mt, vi s
tc gin, vi nim vui, ni kh v.v... lm c iu
l nh ch.
1.3. Cc phm cht c bn ca ch
l tnh mc ch, tnh c lp, tnh quyt
on, tnh kin tr tnh t ch.
a. Tnh mc ch
T nh mc ch l phm cht quan trng ca ch,
l k nng ca con ngi bit ra cho hot ng v
cuc sng ca mnh mc ch. Bit iu khin hnh vi
ca mnh phc tng cc mc ch - Nhng tnh mc
ch ca ngi ln ph thuc vo th gii quan v
nhng nguyn tc o c ca ngi - Tnh mc
ch cn mang tnh giai cp. V vy m khi xem xt tnh
mc ch khng phi xem xt gc hnh thc m
phi xt mt ni dung.
V d: ch ca bn cp ca git ngi khc

vi ch ca nhng ngi chin s cch mng.


Khc ch ngi chin s cch mng bit
t mc ch l v nhn dn v T quc, v s nghip
gii phng dn tc...
V vy, nh trng phi thng xuyn gio dc t
tng o c cho hc sinh, gip cho cc em tr
thnh ngi sng. lm vic c mc ch cao p.
b . Tnh c lp
l nng lc quyt nh v thc hin hnh
ng d nh m khng chu nh hng ca ngi
khc. Tnh c lp th hin ch con ngi c th t
b kin ca mnh phc tng ngi khc (nhng
l kin ng).
iu ng ch l tnh c lp y khng
ging vi tnh bng bnh, tnh bo th, ngha l bt
lun kin ca ngi khc ng hay sai h u ph
nh gi nguyn kin ca mnh. Tnh c lp - khng
c ngha l khng phc tng kin ca ngi khc,
ca tp th. Song cng khng c ngha l phi "a dua",
"gi chiu no theo chiu " hay bt chc mt cch
khng c thc.

Tnh c lp gip cho con ngi hnh thnh


c nim tin vo sc mnh ca mnh.
c. Tnh quyt on
L kh nng a ra c nhng quyt nh
kp thi, khng dao ng, khng ph thuc vo ngi
khc.
Tnh quyt on khng phi th hin hnh
ng thiu suy ngh, m l nhng hnh ng c cn
nhc, c cn c. Con ngi c tnh quyt on l c
nim tin vo s thnh cng, vo s ng n ca
nhng suy ngh ca mnh.
Tin ca tnh quyt on l tnh dng cm,
ngha l s nht nht, mm yu th khng th c c
tnh quyt on. Ngi c tnh quyt on lun lun c
hnh ng dt khot, nhanh, ng lc, khng dao
ng. Ngc li ngi khng c tnh quyt on
thng hay do d, dao ng v hnh ng khng
ng lc, khng kp thi v hay hoi nghi.
d. Tnh b n b (hay kin tr)
Phm cht ny c biu hin k nng vt
kh khn t mc ch khng tnh thi gian ngn

hay di min t mc ch t ra. Khng bao gi cm


thy mt mi, chn nn, nhng kh khn khng lm
h nht ch m cn lm tng ngh lc vt qua kh
khn. Phm cht bn b rt cn i vi ngi lm cng
tc gio dc. Song chng ta cng cn phn bit ngi
c tnh bn b, do dai khc vi ngi c tnh l lm,
bng bnh, km ch.
Tnh bng bnh hc sinh c biu hin
r nht l thi phn ng ca cc em i vi ngi
ln khi c thi thiu t nh hoc tnh ng nh
ca a tr c gia nh nung chiu, t cc em
quan nim sai v phm cht ny, cc em nh gi tnh
bng bnh, nng nu, ng nh l th hin tnh cng
rn, tnh c lp, khng dao ng.
e. Tnh t ch
L kh nng lm ch bn thn, duy tr c
s kim sot cc hnh vi ca bn thn: nh chin
thng vi nhng thc y khng mong mun, khng
lnh mnh, tnh t ch l kh nng kim sot, lm ch
c nhng xc ng, cm xc (s hi, gin d) xy
ra khng ng lc, khng cn thit ca mi ngi.
Tnh t ch gip con ngi khc phc c

tnh cc cn cng nh cc trng thi tm l khc (bun


chn, hoang mang, dao ng, hoi nghi...), nhng
trng thi tm l ny thng ny sinh trong cng tc,
trong quan h vi ng nghip, trong quan h gia c
nhn vi c nhn.
Tnh t ch ca con ngi c hiu l s
kim ch nhng cm xc, xc ng trong tnh cm. Khi
kim ch nhng cm xc ngi ta gn lin n vi
nhng phn ng ngn ng v phi ngn ng.
S d c nhng cch hiu b hp nh vy v
phm cht ch ny thng biu hin r nht trong
phm vi iu khin, iu chnh cc cm xc - thc ra
n cn c kh nng iu khin, iu chnh hnh vi con
ngi trong giao tip.
2. Hnh ng ch
2.1. Khi nim v hnh ng ch
Hnh ng ch l hnh ng c thc, c
ch tm, i hi n lc khc phc kh khn, thc hin
n cng mc ch ra. Hnh ng ch c cc
c im:
- Ngun kch thch hnh ng ch khng trc

tip quyt nh hnh ng bng cng vt l m


thng qua c ch ng c ho hnh ng, trong
ch th nhn thc ngha ca kch thch t quyt
nh c hnh ng hay khng.
- Tnh mc ch ca hnh ng ch.
Trc khi hnh ng con ngi t hi "hnh
ng t mc ch g" ngha l con ngi phi
thc c mc ch ca hnh ng, ch s gip con
ngi ta t c mc ch - thc c mc ch
ca hnh ng l c im c bn, in hnh ca
hnh ng ch. Nu mt i c im ny th khng
th gi l hnh ng ch.
V d: Ngi ta so snh hnh ng ca con
ong v con ngi. Mc vch ra ci khc c bn gia
con ong gii nht v nh kin trc s ti nht l nh
kin trc s trc khi xy dng tng tng sp th
xy dng tng trong c mnh ri. Mc vit: "Mt con
nhn lm ng tc ging nh ng tc ca ngi th
dt, l con ong vi nhng ngn t sp ca mnh cn
kho hn nh kin trc s nhiu. Nhng iu phn
bit trc tin gia mt nh kin trc s ti nht v
con ong l trc khi xy dng tng ngn trong t ong

th xy dng tng ngn trong c ca mnh ri. Kt


qu m cui cng lao ng t c tr tng tng
ca ngi lao ng quan nim trc ri. Khng
phi con ngi ch thc hin mt s thay i hnh thc
trong nhng vt liu t nhin khng thi m ng thi
con ngi cn thc hin mc ch ca bn thn mnh
v c thc mc ch y nh mt quy lut quyt
nh phng thc hot ng ca con ngi v bt
ch con ngi ph thuc vo n".
- Trong hnh ng ch, con ngi la chn
phng tin v bin php hnh ng sao cho thc
hin c mc ch v t hiu qu cao.
Khc vi con vt, con ngi ch ng tc
ng vo t nhin v mi trng to ra nhng sn
phm phc v nhu cu ca mnh. Trong qu trnh hnh
ng con ngi ta bit dng nhng cng c sn c v
sng to ra cng c hnh ng v con ngi bit
la chn bin php hnh ng.
- C s theo di, kim tra,.iu chnh, iu
khin, c s n lc ch khc phc nhng kh
khn trong qu trnh thc hin mc ch. N lc ch
th hin trong hnh ng l km hm, tng gim

cng ca hnh ng - N lc ch ch cn th
hin ch c th chuyn t trng thi hnh ng sang
trng thi khng hnh ng v ngc li v.v....
Khi xt, nh gi s n lc ch ca mt
ngi th bao gi ngi ta cng xt ni dung o c
ca hnh ng y. iu ni ln rng hnh ng
ch no ph hp vi s pht trin ca x hi th hnh
ng ch chn chnh v ngc li.
Hnh ng ch c th gm ba loi:
+ Hnh ng ch n gin: l nhng
hnh ng c mc ch r rng.
Loi hnh ng ny cn gi l hnh ng c
ch nh, hay hnh ng t .
+ Hnh ng ch cp bch: l hnh ng xy
ra trong mt thi gian ngn, i hi phi c s n lc,
s quyt nh chp nhong.
+ Hnh ng ch phc tp: y l loi hnh
ng ch in hnh m trong n th hin tt c cc
c im ca hnh ng ch.
2.2. Cc giai on ca hnh ng ch

T vic phn tch cu trc ca hnh ng


ch cho php ta phn chia hnh ng ch thnh ba
giai on sau:
a. Giai on chun b
y l giai on hnh ng tr tu, giai on
suy ngh. Giai on ny bao gm:
+ t ra v thc r rng v mc ch hnh
ng, + Lp k hoch v tm ra phng php thc
hin, + Quyt nh hnh ng.
Nhu cu l yu t kch thch, gy ra mi hnh
ng. Nhu cu gm nhiu mc khc nhau:
+ Mc thp - hng. mc ny mi
ch phn nh trong thc, ngha l cn m m, cha
r rng.
Nhu cu mc hng l nhu cu cn cha
r rng, cha phn nh mt cch y .
+ Mc cao hn - mun - so vi hng
th nhu cu biu hin r rng hn, xc nh c i
tng ca nhu cu, nhng cha xc nh phng
cch thc hin mc ch.

+ Mc nh l nhu cu c thc
mt cch y , con ngi xc nh c mc
ch ca hnh ng. Chng hn khi ta ni nh lm
vic g ngha l ngi ta sn sng hnh ng.
Nhng con ngi ta c nhiu nhu cu khc
nhau cng mt lc, do cng mt lc phi ra
nhiu mc ch khc nhau cho hnh ng ca mnh.
Thc t con ngi khi hnh ng ch c th thc hin
mt hay hai mc ch no . Chnh v vy trong qu
trnh ra mc ch hnh ng tt yu phi din ra
cuc u tranh bn thn chn ly mt trong hai
mc ch. Nhu cu mt khi thc mt cch su sc
n s tr thnh ng c ca hnh ng. V vy m s
u tranh bn thn cn gi l u tranh ng c.
S u tranh ng c c c din ra di
nhiu hnh thc nh u tranh gia nhu cu c nhn
v nhu cu tp th, gia tnh cm vi l tr; gia ci
sng v ci cht.
Trong u tranh ng c th vn hiu bit, vn
kinh nghim kh nng nhn thc v tnh cm ca
nhn cch gi mt vai tr quan trng. S khuyn co
ca ngi ln, ngi c uy tn c ngha nht nh

trong vic xc nh, u tranh ng c. Sau khi xc


nh c mc ch, th khu tip theo s l lp k
hoch thc hin mc ch.
thc hin c mc ch bng nhiu
phng tin khc nhau, m ngi ta chn phng
tin no hp l nht, mang li hiu qu. Khi lp k
hoch ngi ta lng trc nhng thun li v kh
khn s xy ra, l nhng kh khn ch quan v kh
khn khch quan. Chnh y s din ra s u tranh
bn thn. Kt qu ca cuc u tranh ny l a n
mt quyt nh hnh ng.
Sau khi quyt nh hnh ng, s cng
thng ny sinh trong qu trnh u tranh bn thn, u
tranh ng c c gim xung, lc ny con ngi s
cm thy thoi mi, d chu mt khi quyt nh ph
hp vi nguyn vng ca bn thn, ph hp vi mc
ch ra.
b . Giai on thc hin
y l giai on tip theo sau khi quyt
nh.
Giai on ny i hi s n lc ln lao,

nhng n lc cha m phi c ch.


Qu hnh thc hin quyt nh c th c hai
hnh thc hnh ng bn ngoi - hnh ng bn trong,
c th gi l hnh ng ch bn ngoi v hnh
ng ch bn trong. Nu con ngi ta i chch khi
con ng nh tc lch mc ch th l hnh
ng thiu ch.
Song chng ta cng lu rng, i khi trong
iu kin hon cnh thay i, v vic thc hin quyt
nh trc y tr nn khng hp l na th phi t b
mt cch c thc ci quyt nh trc l vic lm cn
thit. Vic lm ny phi c ch mi c th thc hin
c. Khi mc ch t c, nhng kh khn
vt qua c con ngi ta s cm thy tho mn v
mt o c v bn hnh nhng hot ng mi.
c. Giai on nh gi kt qu ca hnh ng
Sau khi hnh ng ch c thc hin,
con ngi bao gi cng nh gi cc kt qu t
c, nh gi l rt kinh nghim cho nhng hnh
ng tip theo.
- nh gi kt qu hnh ng l i chiu kt

qu t c vi mc ch nh. S nh gi c th
xy ra hai trng thi: nh gi xu thng km theo
nhng rung cm xu h, hi hn, cha tho mn;
nh gi tt xy vi nhng rung cm tho mn, hi
lng, sung sng.
S nh gi hnh ng c ngha thc tin
to ln trong hot ng ca con ngi. N c th tr
thnh ng c, kch thch i vi hot ng tip theo:
nh gi xu dn n vic nh ch hoc sa cha
hnh ng hin ti, nh gi tt s kch thch vic tip
tc tng cng hnh ng ang thc hin.
Qua s phn tch mt hnh ng in hnh
thy trong giai on u tin c s tham gia ca nhiu
yu t tm l, t duy c vai tr v cng quan trng, giai
on (thnh phn) th hai th cc k nng, k xo, nng
lc t chc gi vai tr quyt nh. Khi gp kh khn, tr
ngi th vai tr tch cc li thuc v t duy. V khc phc
kh khn l gii quyt vn . Mun gii quyt vn
cn n lc ch. Sang giai on th ba (thnh phn
th ba) ca hnh ng ch lin quan n t duy, cm
xc, xu hng v tnh cch ca con ngi. Tm li,
nhn cch ca con ngi c bc l r rng trong
cc giai on ca mt hnh ng ch.

3. Hnh ng t ng ho
3.1. Hnh ng t ng ho l g?
Trong cuc sng hng ngy ca con ngi th
hnh ng ch c vai tr quan trng, thiu n s
khng c v nh vy con ngi s khng c mt
hnh ng no.
Tuy vy, khng c ngha ton b hot ng
ca con ngi lc no cng phi c ch. Bn cnh
con ngi cn phi c loi hnh ng khc phi hp,
h tr cho hnh ng ch. l hnh ng t ng
ho.
Hnh ng t ng ho l mt hnh ng c
thc, c ch nhng do c lp i lp li hay do
luyn tp m v sau tr thnh nhng hnh ng t
ng ngha l khng cn c s kim sot trc tip ca
thc m vn c thc hin c kt qu.
V d: Ban u mi hc an len, th hnh
ng an len l hnh ng c thc, nhng khi thnh
tho th n tr thnh hnh ng t ng ho. Lc by
gi c th va ni chuyn va an len.
C hai loi hnh ng t ng ho: k xo v

thi quen.
S ging nhau v khc nhau gia k xo v
thi quen:
K xo
-Mang tnh cht k thut
- c nh gi v
mt thao tc
- t gn vi tnh hung
- C th t bn vng
nu khng thng
xuyn luyn tp cng
c
- Con ng hnh
thnh ch yu ca k
xo l luyn tp c
mc ch v c h
thng

Thi quen
- Mang tnh cht nhu
cu, np sng
- c nh gi v
mt o c.
- Lun gn vi tnh
hung c th.
- Bn vng, n su
vo np sng.
- Hnh thnh bng
nhiu con ng
nh rn luyn, bt
chc

3.2. Quy lut hnh thnh k xo


a. Quy lut v tin b khng ng u

- Quy lut tin b khng ng u: Trong qu


trnh luyn tp k xo c s tin b khng ng u:
+ C loi k xo khi mi luyn tp th tin b
nhanh, sau chm dn.
+ C nhng k xo khi mi bt u luyn tp
th s tin b chm, nhng n mt giai on nht
nh n li tng nhanh.
+ C nhng trng hp khi bt u luyn tp
th s tin b tm thi li li, sau tng dn.
Nm c quy lut trn, khi hnh thnh k xo
cn bnh tnh, kin tr, khng nng vi, khng ch quan
luyn tp c kt qu.
b . Quy lut "nh" ca phng php luyn tp
Mi phng php luyn tp k xo ch em li
mt kt qu cao nht c th c i vi n, gi l "nh"
(trn) ca phng Php . Mun t c kt qu
cao hn phi thay i phng php luyn tp c
"nh" cao hn.
c. Quy lut v s tc ng qua li gia k xo c v k
xo mi

Trong qu trnh luyn tp k xo mi, nhng k


xo c c ngi hc nh hng n s hnh
thnh k xo mi, s nh hng ny c th tt hoc
xu. Nu nh hng tt th lm cho qu trnh thnh k
xo mi nhanh hn, d dng hn, bn vng hn,
ngi ta gi l s di chuyn k xo. V d: Bit ting
Php, hay ting Nga th hc ting Anh s nhanh hn.
Cn khi k xo c nh hng xu n s hnh
thnh k xo mi, gy cn tr, kh khn cho s hnh
thnh k xo s l s giao thoa k xo,...
d. Quy lut dp tt k xo
Khi k xo c hnh thnh, nu khng
c s dng, luyn tp, cng c thng xuyn th s
b suy yu v cui cng s b dp tt. Chng hn mt
ngoi ng no nu khng c s dng thng
xuyn th k nng s dng ngoi ng s b mai mt
i.
Quy lut ny cho chng ta thy vai tr quan
trng ca vic "vn n, v luyn".
Vic hnh thnh thi quen c thc hin
bng con ng khc nhau. Mt trong nhng con

ng l s lp i lp li mt cch n gin cc c
ng v hnh ng khng ch nh c ny sinh
trong cc trng thi tm l nht nh ca con ngi.
Chng hn c nhng hc sinh hay "ni leo" trong lp,
hay c em hay ngm bt trong mm khi suy ngm
iu g - hoc c ngi hay dng nhng ngn tay
"g trng" trn mt bn - c ngi hay vo trn giy
hoc di chuyn vt t ch n sang ch kia khi ang
st rut; hoc c ngi c thi quen khi ni chuyn
hay vung tay v.v...
Nhng thi quen ny do lp i lp li nhiu
ln nhng c ch, hnh ng khng ch nh. C
nhng thi quen do bt chc trong qu trnh sng.
V d: Tr em bt chc ngi ln ung c
ph, ht thuc... dn dn tr thnh thi quen c hi
cc em.
Nhng c con ng th ba l thi quen
c hnh thnh - do s gio dc v t gio dc.
Nhng thi quen ny tt - c li cho hot ng hc tp,
rn luyn ca hc sinh. Mun gio dc - hnh thnh
thi quen tt bn thn mi hc sinh phi t mc ch
khi hnh thnh thi quen. l hnh thnh thi quen c

nhng hnh vi vn minh, giao tip c vn ho vi mi


ngi, vi thy c... Mun lm c iu cn ch
n cc iu kin c bn sau:
+ Phi lm cho hc sinh tin tng vo s cn
thit phi c nhng thi quen y.
+ T chc nhng iu kin khch quan thc
y s hnh thnh thi quen.
+ Phi c s kim sot ca hc sinh i vi
vic thc hin nghim chnh cc hnh ng cn phi
chuyn thnh thi quen.
+ u tranh tch cc, kin quyt gt b nhng
thi quen xu.
+ Cng c nhng thi quen tt ang c
hnh thnh bng nhng cm xc dng tnh hc
sinh qua s khch l, khuyn khch v.v... ca nh gio.

Created by AM Word2CHM

CU HI N TP

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 5: TN H CM V CH

1. ch l g? Y ch c quan h vi cc chc
nng tm l khc nh th no?
2. Hnh ng ch l g? c im ca hnh
ng ch. Th phn tch mt hnh ng ch ca mt
nhn vt no trong mt tc phm vn hc nu r
c cu trc ca mt hnh ng ch in hnh.
3. Phn tch s khc bit gia k xo v thi
quen. Nu cc quy lut hnh thnh k xo v ngha
ca vic hiu bit quy lut trong dy hc.
Bi tp
1. Hy nh du "x" vo bn cnh nhng c
im ca hnh ng ch m bn cho l ng.
Mt hnh ng ch l mt hnh ng c
mc ch a) c mc ch;
b) mi m, khc thng;

c) chnh xc, hp l;
d) c s khc phc kh khn;
e) c s la chn phng tin, bin php;
g) t ng ho;
h) c a, d v e.
2. on trch di y ni ln Phng Vn
Bng ang giai on no trong hnh ng ch.
a) hnh thnh mc ch;
b) u tranh ng c,
c) quyt nh;
d) thc hin.
ng, Anh ng nhn anh . Anh va bo
anh khng nhn cng c c m.
Bng ly bn tay to v th ca mnh chi chi
m tc ri bi ca v
- Thi ng khc na. i gc n c lm sao u m
em khc gm th ny.
Ming ni vy, nhng thc ra chnh Bng

cng thy bun khng km g v. ng nh li ni:


Bng c th t chi, v nu vy th y cng ch mi l
ln u tin Bng t chi cng tc ca ng giao cho.
Bng mi ci v c hai thng. Hai thng tri quan
h v chng vi bao nhiu rng buc v hnh phc.
Bng an i, ng vin v v cng l t ng
vin mnh. Anh khng ng mnh li phi chuyn cng
tc mt cch t ngt nh vy. Khi ng ch B th
on v ng ch cn b t chc bo cho anh tin y,
anh lng ngi:
- Cc ng ch quyt nh ri ?
- ng ch B th on lc u:
- Cha quyt nh hn u. Cn tu cu.
Bng im lng mt lc:
- Cc ng ch cho ti hai ngy suy ngh. By
gi ti cha tr li ngay c u.
(sng gia nhng ngi anh hng)
3. Sai lm trong quan im c nu di
y l ch no? Trong thc t hnh ng ch ca
con ngi do ci g quy nh? Hc thuyt Mc - Lnin

gii quyt vn t do ch nh th no?


Cng nh hin tng tm l khc, ch c
quy nh mt cch cht ch, c nguyn nhn xc nh.
Nhng i vi con ngi th dng nh vic la chn
mc ch, v sau l hnh ng nhm t mc ch
ch ph thuc vo h, ch khng ph thuc vo ci
g khc ngoi mun ca bn thn h (Ti lm nh
vy l v ti mun nh th!).
Quan nim nh th v bn cht ca ch
l c s ca nhng l thuyt duy tm (nh ch lun
v.v...) v ch. Nhng ngi theo cc thuyt ny cho
rng: ngun gc tnh tch cc ca
Con ngi, ngun gc ca cc quyt nh ca h, ca
s t do la chn cc kh nng, cc con ng, cc
mc ch v phng tin l bn thn ch.
4. Di y l nhng v d v hnh ng
ch. Hy phn tch cc hnh ng , ch ra nhng
ng c dn tr n cc hnh ng , v hy vch
ra nhng giai on no ca hnh ng ch c th
hin trong cc trng hp .
a) Hc sinh B l thnh vin ca Ban Bin tp

bo tng. Cc bn bo cho em bit l 5h chiu


nay em phi n lp cng cc bn chun b cho s
bo ti. Mt bn khc ca B l L r B tham gia i
bng ca phng thi u vi phng bn cng vo
5h chiu nay. B suy tnh hi lu: n lp lm bo
hay i bng? Cui cng em quyt nh n lp.
b) Trong mt m thiu nin ang t tp
sn khu tp th G, mt thiu nin ln ang ht thuc
l, v em bt u cha thuc ra mi cc em khc. Mt
vi em, mc d c n o nhng cm thuc ht.
Em thiu nin ln ni vi cc em t chi khng
ht thuc nh sau: "S ! Th m cng i l n
ng!". Chu nh hng ca nhng li ch giu v
ca p lc xung quanh, cc thiu nin ny cng phn
vn. Nhng ri mt em trong s ny chng li: "S
ci g c ch?". Cuc tn cng b ngng li, v ni bn
khon: cm hay khng cm thuc, cng bin mt.
5. Trong mt cng trnh nghin cu cc hc
sinh lp 7 - 8, ngi ta hi hc sinh: ngi nh th
no th c gi l ngi vng vng (kin nh), ngi
nh th no th c gi l ngi c lp, v.v... Mt s
hc sinh gi ngi vng vng l ngi "trong khi
tranh ci khng bao gi chu nhng b ai c". "khng

bao gi nghe ngi khc c, lun lun lm theo


mnh", "khng quan tm n li khuyn ca bn b";
cn ngi c lp l ngi "sng theo mnh, khng
phi nghe theo ai c".
Sai lm ca cc cu tr li trn l ch no? Nhng
hc sinh khng thy c mt quan trng no
ca mt hnh ng ch chn chnh?
6. Hy cho bit nhng phm cht ch no
c m t trong cc v d di y?
a. Bt c cng vic g Hng cng lm n
cng. Cha bao gi em khng lm bi tp m c gio
cho v nh. Sc hc ca em mc trung bnh, nhng
em ngi hc v lm vic cng thng cho n khi no
lm xong bi mi thi. i vi cc cng vic khc,
Hng cng nh vy. C mt ln cc bn trong lp
quyt nh ghi chp kt qu theo di thi tit hng
ngy. Sau mt thng, nhiu em b d cng vic
ny, nhng Hng ghi thi tit sut c nm hc, mc
d khng phi lc no em cng thch vic .
b. Mt hc sinh thc hin mt cng vic va
sc, khng c s gip v kim tra thng xuyn
ca ngi khc, em bit tm vic cho mnh v t chc

hot ng ca mnh; bit rt lui kin ca mnh, ch


khng t ra bng bnh trong trng hp mnh khng
ng; bit s dng thi quen hnh ng c lp
c hnh thnh vo nhng iu kin mi, nhng
cng mt loi ca hot ng.
7. tt c mi lp, c bit cc lp ln, u
c nhng hc sinh mun t gio dc ch ca mnh v
cc phm cht ch ca tnh cch. Nhng khng phi
tt c nhng em ny u bit rng, mun nh vy th
cn phi lm g, v cc em s dng cc th thut
khng ng hay nhng bi tp gi to, tch ri khi
i sng (nhy t gc hai xung, cho dng in chy
qua thn th, v.v...).
Vi t cch l gio vin, bn s bt u cng
tc vi cc em ny t ci g? Bn s hng dn cc
em cc phng php v th thut t gio dc ch
no?
8. nghin cu c im ca ch hc sinh,
ngi ta ngh cc em dng ht sc bp chic l
xo ca ci lc k v gi nguyn tnh trng bp cht
ti a cng lu cng tt, cho n khi no mi mt mi
thi. Kt qu thc nghim nh sau:

L tui

Thi gian bp (giy)


Em trai

8 9 tui

Em gi

28,4

18,8

10 11 tui

35,6

Hy cho bit phm cht no ca ch c


th nghim trong thc nghim trn?

Created by AM Word2CHM

Chng 6: NHN CCH V S HNH


THNH NHN CCH
GIO TRNH TM L HC I CNG

I. KHI NIM CHUNG V NHN CCH


II. CC THUC TNH C BN CA NHN CCH
III. S HNH THNH V PHT TRIN NHN CCH
CU HI N TP
TI LIU THAM KHO
Created by AM Word2CHM

I. KHI NIM CHUNG V NHN CCH

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 6: NHN CCH V S HNH THNH


NHN CCH

1. Khi nim
Nhn cch l mt trong nhng t ch con
ngi v cng ch ni v con ngi c pht trin
ti mt trnh nht nh. Do yu cu, mc ch v ni
dung nghin cu ca mnh, cc nh tm l hc s
dng cc thut ng khc nh c nhn, c tnh hay ch
th ch con ngi. Nhng mi khi nim c ni
hm ring. hiu nh ngha nhn cch, trc ht
cn phn bit cc khi nim nu trn.
1.1. Khi nim con ngi
Con ngi va l mt thc th t nhin, va
l mt thc th x hi. V mt sinh hc, con ngi
thuc lp ng vt c v, c dng ng thng, c i
bn tay l cng c nhn thc v lao ng, c b c
ngi pht trin cc k cao v tinh vi. L thc th sinh
vt, con ngi chu s chi phi ca quy lut t nhin.
Nhng ci sinh vt trong con ngi khng

thun tu l ci sinh vt ci t nhin m n b ci x


hi quy nh mt cch trc tip. C. Mc vit: "Con
ngi khng phi ch l thc th t nhin. N l thc
th t nhin c tnh ngi".
V mt x hi, con ngi va l ch th va l
khch th ca cc quan h x hi, c kh nng k tha
nn vn minh nhn loi. Do , s pht trin ca con
ngi ch yu b chi phi bi quy lut x hi. Con
ngi l mt ch th c thc v y chnh l im
khc nhau c bn nht gia con ngi vi con vt. V
vn ny C. Mc vit: "con ngi ch khc con vt
hin tng duy nht l trong con ngi c thc
thay th bn nng". Cng c th nh ngha con ngi
l mt thc th sinh vt - x hi v vn ho.
- Khi nim c nhn: C th l t ch i din
ca mt loi.
C th ni c th ng vt, mt c th ngi,
nhng c th ngi c gi l c nhn.
Nh vy, c nhn l thut ng ch mt con
ngi vi t cch i din loi ngi. Ni n c nhn
l ni n mt con ngi c th ca mt cng ng, l
thnh vin ca x hi v phn bit n vi c nhn

khc, vi cng ng.


- Khi nim c tnh dng ch ci c o
khng lp li v nhng c im tm l v sinh l ca
mi c nhn, nhn cch. Nh tm l hc Nga X.L.
Rubinstin vit: "Con ngi l c tnh do n c nhng
thuc tnh c bit, khng lp li".
Khi nim ch th: Khi c nhn thc hin mt
hot ng nht nh mt cch c thc v c mc
ch, nhn thc v ci to th gii xung quanh trong
qu trnh hot ng , th c gi l ch th.
1.2. Khi nim nhn cch
Nhn cch c nghin cu di nhiu gc
khc nhau thuc nhiu ngnh khoa hc x hi khc
nhau, trong c khoa hc tm l. y l vn rt
phc tp nn ngay trong tm l hc cng c nhiu nh
ngha v quan nim khc nhau v nhn cch. Nhn
cch l mt trong nhng t c nht ca khoa hc tm
l. Ngay t nm 1927, G.W. Allport dn ra gn 50
nh ngha khc nhau ca cc nh tm l hc v nhn
cch v hin nay c rt nhiu l thuyt khc nhau v
nhn cch trong khoa hc tm l. C th nu mt s
nhm quan im l thuyt nh sau: - Quan im sinh

vt ho nhn cch: coi bn cht nhn cch nm trong


cc c im hnh th (Kretchmev), gc mt (C.
Lombrozo), th tng (Sheldon), bn nng v thc
(S. Freud)...
- Quan im x hi hc ho nhn cch: ly
cc quan im x hi (gia nh, h hng, lng xm...)
thay th mt cch n gin, my mc cc thuc tnh
tm l ca c nhn .
- C nhng quan nim ch ch n ci
chung, b qua ci ring, ci n nht ca con ngi,
ng nht nhn cch vi con ngi. Ngc li, mt s
quan im khc li ch ch tnh n nht c mt
khng hai ca nhn cch.
- Cc nh tm l hc khoa hc cho rng, khi
nim nhn cch l mt phm tr x hi, c bn cht x
hi - lch s, ngha l ni dung ca nhn cch l ni
dung ca nhng iu kin lch s c th ca x hi c
th chuyn vo thnh c im nhn cch ca tng
ngi. C th nu ln mt s nh ngha nhn cch
nh sau: + "Nhn cch l mt c nhn c thc,
chim mt v tr nht nh trong x hi v ang thc
hin mt vai tr x hi nht nh" (A.G. Covaliv).

+ "Nhn cch l con ngi vi t cch l k mang ton


b thuc tnh v phm cht tm l, quy nh hnh thc
ca hot ng v hnh vi c ngha x hi" (E.V.
Srkhva).
+ "Nhn cch l h thng nhng phm gi x
hi ca c nhn th hin nhng phm cht bn trong
ca c nhn, mi quan h qua li ca c nhn vi cc
c nhn khc, vi tp th, x hi, vi th gii xung
quanh v mi quan h ca c nhn vi cng vic trong
qu kh, hin ti v tng lai".
+ "Nhn cch ca con ngi l mc ph
hp gia thang gi tr v thc o gi tr ca ngi y
vi thang gi tr v thc o gi tr ca cng ng v x
hi; ph hp cng cao, nhn cch cng ln".
T nhng iu trnh b y trn, c th nu ln
mt nh ngha v nhn cch nh sau: Nhn cch l t
hp nhng c im, nhng thuc tnh tm l ca c
nhn, quy nh hnh vi x hi v gi tr x hi ca c
nhn .
Nh vy, nhn cch l s tng ho khng
phi cc c im c th ca con ngi m ch l
nhng c im quy nh con ngi nh l mt thnh

vin ca x hi, ni ln b mt tm l - x hi, gi tr v


ct cch lm ngi ca mi c nhn. Nhng thuc
tnh tm l to thnh nhn cch thng biu hin trn
ba cp : cp bn trong c nhn, cp lin c
nhn v cp biu hin ra hot ng v cc sn
phm ca n.
T nh ngha trn cho ta thy ch c th dng
t nhn cch cho con ngi v ch t mt giai on
pht trin nht nh no . V th ngi ta khng ni
"nhn cch ca con vt" hay "nhn cch ca mt tr s
sinh, mt tr hai tui". Nhng li c th ni n nhn
cch ca mt hc sinh tiu hc, nhn cch ca mt
sinh vin. Con ngi c sinh ra cha phi l
mt nhn cch, m trong qu trnh sinh sng v hot
ng, giao lu ca mnh trong x hi, con ngi tr
thnh mt nhn cch. Nhn cch c hnh thnh
khng dng li, khng c nh, n c th c pht
trin i n hon thin, c th b suy thoi. X.L.
Rubinstin vit: "Con ngi l nhn cch do n xc
nh quan h ca mnh vi nhng ngi xung quanh
mt cch c thc" v ng cng nu tng rng,
nhn cch l sn phm tng i ca s pht trin x
hi - lch s v ca s tin ho c th ca con ngi.

2. Cc c im c bn ca nhn cch
Hin nay, trong cc ti liu, gio trnh tm l
hc thng nu ln bn c im c bn ca nhn
cch: tnh n nh, tnh thng nht, tnh tch cc v tnh
giao lu ca nhn cch.
a. Tnh n nh ca nhn cch
Di nh hng ca cuc sng v gio dc,
tng thuc tnh to nn nhn cch c th c bin
i, c chuyn ho, nhng trong tng th th chng
to thnh mt cu trc trn vn ca nhn cch. Cu
trc ny tng i n nh ni ln b mt tm l - x hi
ca c nhn y trong mt khong thi gian no ca
cuc i con ngi. Nh c tnh n nh tng i ny
ca nhn cch, ngi ta c th nh gi c gi tr
x hi ca mt nhn cch no thi im hin ti
v c th d on trc c hnh vi ca n trong
nhng tnh hung nht nh.
b . Tnh thng nht ca nhn cch
Nhn cch l mt chnh th thng nht ca
cc thuc tnh hay cc phm cht v nng lc ca con
ngi. Cc thuc tnh c lin quan, kt hp cht

ch vi nhau to thnh mt h thng nht ch khng


phi l mt php cng n gin cc thuc tnh ring
l. V vy khi xem xt, nh gi mt nt no ca
nhn cch phi xt n trong mi lin h vi cc thuc
tnh khc ca nhn cch v ton b nhn cch. Chng
hn, tinh thn dng cm ca mt chin s cnh st
lm nhim v bo v dn khc xa vi s dng cm
ca mt k trong mt bng cp, khi nh gi v mt
o c ca nhn cch. V vy, khng c gio dc
nhn cch theo "tng phn", tng thuc tnh ring l
tch bch m phi gio dc con ngi nh mt nhn
cch hon chnh.
c. Tnh tch cc ca nhn cch
Nhn cch l mt sn phm ca x hi. Nhn
cch khng ch l khch th chu s tc ng ca cc
mi quan h x hi, m iu quan trng hn l n ch
ng tham gia vo cc mi quan h , l ch th ca
cc mi quan h x hi y, ngha l n c tnh tch cc
ca mnh. Tnh tch cc ca nhn cch biu hin
nhng hot ng mun hnh mun v vi mc ch ci
to th gii xung quanh v ci to chnh bn thn
mnh. Nu khng hot ng, con ngi khng th tn
ti, nhn cch ca h khng th c hnh thnh v

pht trin. Gi tr ch thc ca nhn cch, chc nng


x hi v ct cch lm ngi ca c nhn th hin r
nt tnh tch cc ca nhn cch. Nh vy, c nhn
c coi l nhn cch khi n tch cc hot ng v
giao lu trong x hi mt cch c thc. Do u c
c tnh tch cc ca nhn cch. Theo quan nim
ca tm l hc th ngun gc tnh tch cc ca nhn
cch chnh l nhu cu. Tnh tch cc ca nhn cch th
hin trong qu trnh tho mn nhu cu ca n. Khc
vi ng vt v bng hot ng lao ng ca mnh,
con ngi khng tho mn nhu cu bng cc i
tng c sn m lun lun sng to ra nhng i
tng mi, cc phng thc mi tho mn nhu
cu vt cht v tinh thn ngy cng phong ph, a
dng v ngy cng cao ca mnh.
d. Tnh giao lu ca nhn cch
Nhn cch ch c th tn ti trong s giao lu
vi nhng nhn cch khc. V l do no m ngay t
lc mi sinh con ngi b tch khi x hi loi ngi
th khng th tn ti v pht trin nh mt nhn cch.
Chng hn, mt a tr mi sinh b b ri ngoi
rng c cc con vt nui hay mt a tr b nui
di hm t lc cn rt b khng c tip xc, giao

lu vi nhng nhn cch khc th khng th tr thnh


mt nhn cch. Nh vy, nhn cch khng th tn ti,
khng th hnh thnh v pht trin bn ngoi s giao
tip, bn ngoi x hi loi ngi. Nhu cu giao lu hay
giao tip c xut hin rt sm v c th coi nh mt
nhu cu bm sinh ca con ngi. Nhu cu ca con
ngi trc ht l nhu cu v ngi khc. V sao vy?
Bi v ch c thng qua giao tip c nhn mi c th
gia nhp cc mi quan h vi cc c nhn khc trong
cc nhm x hi v quan h vi ton x hi. Qua giao
tip, c nhn lnh hi c cc chun mc o c v
h thng gi tr x hi v cng nh c giao tip, mi c
nhn c nhn nhn, c nh gi theo quan nim
v gi tr, o c ca thi i c nhn ang sng.
Trn c s , c nhn t iu chnh, iu khin bn
thn theo cc chun mc x hi v cng qua giao tip
mi c nhn c th tham gia ng gp nhng gi tr
phm cht nhn cch ca mnh cho s pht trin x
hi.
c im ny ca nhn cch l c s tm l
hc cho nhiu phng php bin php gio dc tr,
c bit l nguyn tc gio dc trong tp th v bng
tp th do nh gio dc Nga A.X.Macarenc xng.

3. Cu trc tm l ca nhn cch


Cu trc l s thng nht ton vn cc phn
t v s lin h v mi mt gia chng. Cu trc tm l
ca nhn cch cng vy. Theo nh tm l hc Nga K.K.
Platnp th nhn cch khng phi l v nh, khng
phi l ci ti vi nhng c im ca nhn cch v
tnh b b vo trong . Nhn cch c mt cu trc nht
nh. Nhn cch bao gm cc phn t v cc phn t
lin h vi nhau theo cch thc khc nhau. Chnh cc
phn t kt hp li bng s lin h theo mt cch thc
to nn nhn cch ton vn. Nhn cch cng c nh
hng ngc tr li cc phn t v cc mi lin h
gia cc phn t. T c th ni, cu trc nhn cch
l s sp xp cc thuc tnh hay cc thnh phn ca
nhn cch thnh mt chnh th trn vn tng i n
nh trong mt lin h v quan h nht nh. C nhiu
quan im khc nhau v cu trc nhn cch tu thuc
vo quan nim ca mi tc gi v bn cht ca nhn
cch. C tc gi xem xt cu trc nhn cch gm ba,
bn hay nm thnh phn. C th nu ra mt s loi
cu trc nhn cch sau: Loi cu trc hai phn:
+ Trong ti liu tm l hc Vit Nam a ra
quan nim cho rng cu trc nhn cch gm hai thnh

phn c bn l c v ti hay cn gi l phm cht v


nng lc.
+ Quan nim cu trc nhn cch c hai tng:
Tng "ni" sng t gm thc, t thc, thc nhm
v tng "su" ti tm bao gm tim thc, v thc.
Loi cu trc ba thnh phn:
+ S. Phrt quan nim cu trc nhn cch gm
ba phn: ci n, ci ti v ci siu ti. Mi b phn
hot ng theo nguyn tc nht nh v c lin h cht
ch vi nhau.
+ A.G. Covalip cho rng trong cu trc ca
nhn cch bao gm ba thnh phn l cc qu trnh
tm l, cc trng thi tm l v cc thuc tnh tm l c
nhn.
+ Quan im coi nhn cch bao gm ba lnh
vc c bn; nhn thc (bao gm c tri thc v nng
lc tr tu), tnh cm (rung cm, thi ) v l tr (phm
cht ch, k nng, k xo, thi quen).
Loi cu trc bn thnh phn:
+ K.K. Platnp nu ln bn tiu cu trc ca

nhn cch nh sau:


* Tiu cu trc c ngun gc sinh hc (bao
gm kh cht, gii tnh, la tui v c c nhng c
im bnh l).
* Tiu cu trc v c im ca cc qu trnh
tm l nh cc phm cht ca cm gic, tri gic, tr
nh, t duy; nhng phm cht ca ch; nhng c
im ca xc cm, tnh cm.
* Tiu cu trc v vn kinh nghim gm cc tri
thc, k nng, k xo, nng lc,
* Tiu cu trc xu hng nhn cch: nhu cu,
hng th, l tng, th gii quan, nim tin...
+ Quan im coi nhn cch gm bn nhm
thuc tnh tm l in hnh ca c nhn: xu hng, tnh
cch, kh cht v nng lc (nhng thuc tnh ny ang
c tha nhn tng i rng ri nn s c phn
tch chi tit mc 2).
+ Theo nh tm l hc Vit Nam, Phm Minh
Hc th nhn cch con ngi bao gm bn b phn
sau: * Xu hng ca nhn cch: l h thng nhng
thc y quy nh tnh la chn ca cc thi v tnh

tch cc ca con ngi. Xu hng ca nhn cch bao


gm nhiu thuc tnh khc nhau, bao gm mt h
thng cc nhu cu, hng th, nim tin, l tng tc
ng qua li vi nhau. Trong c mt thnh phn
no chim u th v c ngha ch o, ng thi
cc thnh phn khc gi vai tr lm ch da, lm nn.
* Nhng kh nng ca nhn cch: bao gm mt h
thng cc nng lc, m bo cho s thnh cng ca
hot ng. Cc nng lc c nhn l tin tm l m
bo cho nhng xu hng ca nhn cch tr thnh
hin thc, chng c lin quan v tc ng qua li vi
nhau. Thng thng, c mt nng lc no chim
u th cn nhng nng lc khc th ph thuc vo n
v tng cng cho n (tc nng lc ch o). R rng
l, cu trc ca xu hng nhn cch s nh hng
n tnh cht ca mi tng quan gia cc nng lc
ca n. V phn mnh, s phn ho ca cc nng lc
s li nh hng n thi la chn ca nhn cch
i vi hin thc.
* Phong cch, hnh vi ca nhn cch: Phong
cch, cng nh cc c im tm l trong hnh vi ca
nhn cch l do tnh cch v kh cht ca nhn cch
quy nh. Tnh cch l h thng thi ca con

ngi i vi th gii xung quanh v bn thn. c


th hin trong hnh vi ca h. Tnh cch to nn phong
cch hnh vi ca con ngi trong mi trng x hi v
phng thc gii quyt nhng nhim v thc t ca
h. Kh cht l nhng thuc tnh c th quy nh ng
thi ca hot ng tm l con ngi, quy nh sc thi
th hin bn ngoi ca i sng tinh thn ca h.
* H thng iu khin ca nhn cch: H
thng ny thng c gi l ci "ti" ca nhn cch.
"Ci ti" l mt cu to t thc ca nhn cch, n
thc hin s iu chnh: tng cng hay lm gim bt
hot ng, t kim tra v sa cha cc hnh vi v hot
ng, d kin v hoch nh cuc sng v hot ng
ca c nhn. Tu theo mc pht trin m h thng
t iu chnh ny c cng c v con ngi tr thnh
ch nhn ca cc sc mnh ca mnh. Tu thuc vo
s gio dc v li sng ca a tr v ngi ln m
phm cht ca "ci ti" c xc nh, kh nng t
iu chnh cc sc mnh v phng tin ca bn thn
c xc nh Biu tng v "ci ti" ca bn thn s
quy nh mc k vng, mc tnh tch cc tng
ng ca nhn cch cng nh mc pht trin ca
cc nng lc.

- Loi cu trc nm thnh phn:


Nh tm l hc Cng ho Sc J. Stfanvic
a ra cu trc nhn cch gm nm c im:
+ c im tnh tch cc - ng c ca nhn
cch nh xu hng, nguyn vng, hng th, k hoch
sng.
+ c im lp trng - quan h ca nhn
cch th hin mt gi tr ca nhn cch bao gm lp
trng, l tng v quan im sng.
+ c im v mt hnh ng ca nhn cch
bao gm tri thc k xo thi quen.
+ c im t iu chnh ca nhn cch gm
t thc, t nh gi, t ph bnh ca nhn cch.
+ c im v ng thi ca nhn cch th
hin kh cht
Sau y chng ta phn tch chi tit hn v
quan im cu trc nhn cch ca cc nh tm l hc
Vit Nam c th d dng vn dng trong cng tc
gio dc th h tr nc ta. l quan im coi cu
trc nhn cch gm hai mt thng nht vi nhau l

c v ti (phm cht v nng lc). C th biu din


cu trc theo bng sau:
Phm cht (c)

Nng lc (Ti)

- Phm cht x hi (o
c, chnh tr) nh: th
gii quan. l tng. nim
tin, lp trng, thi

- Nng lc x hi ho:
kh nng thch ng. ho
nhp, tnh mm do c
ng, linh hot trong
cuc sng

- Phm cht c nhn

- Nng lc ch th ho:
kh nng th hin tnh

(o c t cch: ci
nt. thi quen. cc ham

c o, c sc, kh
nng th hin ci ring,

mun)

ci bn lnh ca c
nhn

- Phm cht ch: tnh

- Nng lc hnh ng:

mc ch, tnh t ch,


tnh k lut, tnh qu
quyt, tnh ph phn

kh nng hnh ng c
mc ch, ch ng tch
cc c hiu qu

- Cung cch ng x: tc
phong, l tit, tnh kh

- Nng lc giao tip:


kh nng thit lp v
duy tr mi quan h vi

ngi khc
4. Cc kiu nhn cch
Kiu nhn cch c hiu l loi nhn cch
c nhng c trng ring bit phn bit nhn cch
ny vi nhn cch khc. C nhiu cch phn loi khc
nhau tu thuc vo quan im l thuyt v vo tiu ch
phn loi. C th nu ra mt s loi kiu nhn cch
sau: 4. 1. Phn loi nhn cch theo nh hng gi tr
- Cn c vo cc nh hng gi tr trong h
thng sng ca c nhn c th phn ra nm kiu nhn
cch c bn cua con ngi: + Ngi l thuyt + Ngi
chnh tr
+ Ngi kinh t
+ Ngi thm m
+ Ngi v tha.
Trong cch phn loi ny, tc gi mi ch m t cc
biu hin c trng ca cc loi nhn cch, nhng
cha l gii c s ho nhp ca cc loi nhn cch
vo x hi cng nh v tr, vai tr ca tng loi nhn
cch.

Da vo nh hng gi tr trong quan h


gia con ngi vi con ngi, cc nh tm l hc M
phn ra ba kiu nhn cch: + Kiu ngi nhng
nhn (b p o), + Kiu ngi cng kch (mnh m),
+ Kiu ngi h hng (lnh lng).
4.2. Phn loi nhn cch qua giao tip
+ Ngi thch sng bng ni tm,
+ Ngi thch giao tip hnh thc,
+ Ngi nhy cm,
+ Ngi ba hoa.
4.3. Phn loi nhn cch qua s bc l ca bn thn
trong cc mi quan h (H.J. Eysenck)
+ Kiu nhn cch hng ni,
+ Kiu nhn cch hng ngoi.

Created by AM Word2CHM

II. CC THUC TNH C BN CA NHN


CCH
GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 6: NHN CCH V S HNH THNH
NHN CCH

1. Xu hng
1.1. Khi nim v xu hng
Con ngi va l mt thc th t nhin va l
mt thc th x hi. Vi t cch l mt thc th x hi,
con ngi lun c mi quan h tch cc, qua li vi
mi trng xung quanh - ni con ngi sng v hot
ng. Trong mi trng x hi phong ph v a dng
con ngi bao gi cng hng ti mt mc tiu
no c ngha i vi bn thn mnh. S hng ti
mc tiu din ra trong mt thi gian tng i lu
di v kh n nh do c th tr thnh ng lc thc
y con ngi hnh ng nhm chim lnh mc tiu
, quy nh phng hng c bn trong hnh vi, quy
nh b mt o c ca c nhn, quy nh mc ch
ca c cuc i. l xu hng ca c nhn Trong
cuc sng v hot ng, mi c nhn t ra cho mnh
nhng mc tiu v vin cnh khc nhau, c thi la
chn khc nhau vi nhng gi tr x hi xung quanh.

Xu hng ca mi ngi khc nhau l khc nhau. Xu


hng l thuc tnh ca nhn cch.
Xu hng ca c nhn l nh hng ti i
tng trong mt thi gian l u di nhm tho mn
nhng nhu cu hay hng th hoc vn ti mc tiu
cao p m c nhn ly lm l sng ca mnh. (A.G.
Cvalip) 1.2. Vai tr ca xu hng
Xu hng quy nh phng hng c bn
trong hnh vi, quy nh b mt o c cng nh mc
ch cuc i ca c nhn do chim v tr trung tm
trong cu trc nhn cch.
Xu hng to ng c ca hot ng, nh
hng, chi phi, iu khin, iu chnh hot ng.
Xu hng v tnh cch: Xu hng quy nh
tnh cch ca con ngi pht trin theo hng no.
Tnh cch ca con ngi c n nh v vng vng
khi xu hng c n nh. Thng th cui tui thanh
nin tnh cch tng i n nh.
Xu hng v nng lc: y l mi quan h
hai chiu. Xu hng xc nh chiu hng pht trin
ca nng lc. Ngc li, nng lc gip cho nhng

mc tiu ca xu hng c kh nng bin thnh hin


thc. Sau nhng kt qu t c nh nng lc s
tr li cng c, kch thch xu hng.
Xu hng v kh cht: Xu hng c th gp
phn pht trin nhng mt tt, hn ch, khc phc
nhng thiu st ca tng kiu kh cht.
1.3. Nhng mt biu hin ch yu ca xu hng
a. Nhu cu
* Khi nim
tn ti v pht trin, mi c th sng u cn c
nhng iu kin v phng tin nht nh do mi
trng em li. Ging nh cc c th sng khc,
tn ti v hot ng, con ngi cng cn c nhng
iu kin v phng tin nht nh. Tt c nhng i
hi y gi l nhu cu ca c nhn. Nhu cu biu th s
gn b ca c nhn vi th gii xung quanh. Ngc
li, tt c mi hot ng ca con ngi u nhm tho
mn hng lot nhu cu ngy cng cao trong cuc
sng ca con ngi.
Nhu cu l s th hin mi quan h tch cc ca c
nhn i vi hon cnh, l nhng i hi m c nhn

thy cn c tho mn tn ti v pht trin.


* c im
+ Nhu cu bao gi cng c i tng (tnh i
tng ca nhu cu)
Nhu cu bao gi cng l nhu cu v mt ci
g c th.
Cng l s i hi tho mn nhu cu
nhng ban u i tng c th cha c th, r rng.
Tuy nhin, i tng ca nhu cu cng c xc nh
c th, ngha ca nhu cu i vi i sng ca c
nhn v x hi cng c nhn thc su sc th nhu
cu cng chng ny sinh, cng c v pht trin.
i tng ca nhu cu nhng ngi khc
nhau l khc nhau. Ngi c nhu cu ny, ngi c
nhu cu khc. Ngay trong cng mt loi nhu cu, i
tng ca nhu cu ngi ny cng khc i tng
nhu cu ca ngi khc.
Chnh tnh i tng ca nhu cu thc y
con ngi hot ng, sng to ra th gii i tng
tho mn nhng nhu cu ngy cng cao ca con
ngi. Cng nh c im ny m nhu cu kch thch

sn xut pht trin, to nn mi quan h gia "cung v


cu", th hin mi quan h tch cc ca c nhn vi
hon cnh. Cng c nhiu nhu cu v cng c nhiu
i tng ca nhu cu s cng kch thch sn xut
pht trin.
+ Ni dung ca nhu cu do nhng iu kin
v phng thc tho mn n quy nh.
Chnh iu kin sng quy nh ni dung i
tng ca nhu cu hay ni cch khc nhu cu l s
phn nh nhng iu kin sng. X hi cng pht
trin, sn xut cng pht trin do nhu cu cng pht
trin v ngc li nhu cu cng pht trin, kch thch
sn xut cng pht trin.
Ni dung ca nhu cu do iu kin tho mn
n quy nh. iu kin tho mn nhu cu ca con
ngi nm trong x hi, do nhu cu ca con ngi
mang tnh x hi. Cc nhu cu lao ng, hc tp, tip
thu tri thc, nghin cu khoa hc, thng thc vn hc
ngh thut, nhu cu giao tip... mang tnh x hi r rt.
Ngay trong nhng nhu cu thun tu mang tnh c
nhn hoc nhng nhu cu dng nh ch lin quan
n nhng chc nng sinh vt ca c th con ngi

trn thc t vn mang tnh x hi. (Con ngi khng


tho mn mt cch tu tin, bn nng nh con vt m
t nhiu u c thc).
Ni dung c th ca nhu cu cn ph thuc
vo phng thc tho mn n.
C. Mc vit: "i l i, song ci i c
tho mn bng tht chn vi cch dng dao v da th
khc hn ci i bt buc Phi nut bng tht sng vi
cch dng tay, mng v rng".
Nhu cu con ngi ph thuc vo iu kin
v phng thc tho mn nhu cu do mun ci to
nhu cu phi cn c vo iu kin c th ca x hi,
gia nh, bn thn. Mun ci to nhng nhu cu xu
con ngi cn ci to c s lm ny sinh ra n.
Mun ny sinh nhng nhu cu tt phi to ra nhng
iu kin v phng thc sinh hot tng ng vi n.
+ Nhu cu mang tnh chu k
Khi mt nhu cu no c tho mn,
khng c ngha l nhu cu y chm dt m n vn tip
tc ti din, nu ngi ta vn cn sng v pht trin
trong iu kin v phng thc sinh hot nh c. S

ti din thng mang tnh chu k. Tnh chu k ny do


s bin i c tnh chu k ca hon cnh xung quanh
v ca trng thi c th gy ra.
b . Hng th
* Khi nim
Hng th l thi c bit ca c nhn i
vi i tng no va c ngha trong i sng
va c kh nng mang li khoi Cm.
Hng th lun c hai yu t.
i tng phi c ngha i vi i sng c
nhn (yu t nhn thc). i tng c kh nng hp
dn, to ra nhng khoi cm (yu t cm xc). Chnh v
c im ny m hng th li cun con ngi hng
v pha n, to ra tm l kht khao tip cn v i su
tm hiu n. y l c trng quan trng ca hng th
gip ta phn bit nhu cu v hng th v khng th
ng nht nhu cu v hng th tuy nhu cu v hng
th c mi quan h mt thit.
* Vai tr ca hng th
+ Hng th lm tng hiu qu ca hot ng

nhn thc, hot ng tr tu.


Khi c hng th vi mt i tng no , c
nhn c s tp trung cao ca ch , tnh cm,
hng ton b qu trnh nhn thc vo i tng
khin qu trnh ny nhy bn v su sc.
Khi hng th, ch khng ch nh xut hin
nhanh, ch c ch nh c duy tr d dng.
Tnh tch cc tr tu ca hc sinh c nh
hng v duy tr bi hng th. Hc sinh khng th
chim lnh c i tng m n khng hng th. N
c th ghi nh nhng s kin do nh hng ca s
s hi hay ln trnh s nhc nh ca tht bi
nhng s hc tp nh thm khng c hiu qu. Mun
a tr c th biu hin s tng tng v phng
php sng to trong lnh vc no th n cn phi
ham m su sc lnh vc ny v iu ch c th
m bo c nh hng th. Nu nhn thc chiu
su ca i tng tr thnh s cn thit, thit thn vi
a tr th nhng n lc thng xuyn vt ra ngoi
phm vi tri thc hin c s tr thnh cuc phiu lu
y xo ng i vi n.
- Hng th lm tng sc lm vic

Do ngha v c bit do s hp dn ca i
tng m c nhn lm vic say sa, do dai, bn b,
kh nng khc phc kh khn ln.
- Hng th lm ny sinh kht vng hnh ng v hnh
ng sng to.
Khi hng th, con ngi khng ch dng li
ch tch cc tm hiu, thng thc, chim ngng v
p ca i tng m cn tch cc hot ng theo
hng ph hp vi hng th . Hng th khng ch
dng s thch th v b ngoi, s t m mang tnh
hiu k. Hng th chn chnh lun thc y con ngi
hnh ng, hnh ng sng to chim lnh i
tng .
c. L tng
* Khi nim
Khi ni n l tng trong i sng c nhn
ngi ta thng ngh ti l mt mc tiu cao p,
c phn nh vo u c con ngi di hnh thc
mt hnh nh mu mc v hon chun c tc dng li
cun mnh m ton b cuc sng ca c nhn trong
mt thi gian tng i lu di vo hot ng ti

mc tiu .
Theo cc nh duy tm: l tng l l tng,
cuc sng l cuc sng, l tng khc cuc sng, tch
ri khi cuc sng.
Theo cc nh duy vt bin chng: l tng cao
hn hin thc, i trc hin thc nhng xut pht t
hin thc cuc sng, l hnh nh ca hin thc.
* c im ca l tng
L tng va mang tnh hin thc va mang
tnh lng mn.
- Tnh hin thc: Mc tiu ca l tng c
nho nn t nhng cht liu c trong hin thc cuc
sng. Khi xy dng l tng, c nhn u cn c vo
nhng iu kin ch quan v khch quan. L tng l
hnh nh ca hin thc.
Tnh lng mn: Mc tiu ca l tng bao gi
cng thuc v ngy mai, thuc v tng lai. L tng
th hin mun ca con ngi vn ti mt ci g
hon chnh v mu mc nhng cha t ti c. Ci
m c nhn t c trong hnh ng th ci
khng cn l l tng na m l hin thc. T hin

thc c nhn li mun t ti ci tt p, ci hon


chnh, mu mc hn. C th ni, con ngi khng
bao gi t c l tng mt cch tuyt i c.
Trong l tng, ngi ta tc b i nhng g
l khng ct yu cha hon thin, nhn mnh ci p,
ci hon thin.
L tng lun c ngi mang n t im
bng nhng mu sc ti sng, rc r nht.
Tuy nhin, thiu cht lng mn, l tng ch
cn l nhng c mun tm thng nhng nu l
tng khng xut pht t hin thc cuc sng, thiu
c s hin thc, xa vi, bay bng qu mc th n mt
lc no s ch cn l nhng c mun vin vng
m thi.
xy dng l tng v vn ti l tng cn
c s thng nht hi ho gia ba yu t: nhn thc
su, tnh cm nng chy v ch kin cng.
L tng mang tnh x hi, lch s, giai cp.
c. Chc nng ca l tng
- L tng l biu hin v biu hin tp trung

nht ca xu hng c nhn (l tng xc nh mc


ch cuc sng ca c nhn, mc tiu v chiu hng
pht trin ca c nhn).
- L tng l ng lc thc y, iu khin
ton b hot ng ca con ngi.
- L tng c xy dng t nhn thc y
+ tnh cm su sc + ch mnh m o to cho con
ngi c mt sc mnh phi thng vt qua mi kh
khn tr ngi, thm ch khng s hi sinh t c.
- L tng trc tip chi phi s hnh thnh,
pht trin tm l c nhn: l tng c nh hng quyt
nh n s hnh thnh v pht trin ca nhu cu,
hng th. vn ti l tng cao p ca i mnh
c khi c nhn phi t iu chnh, hu b mt s nhu
cu hng th khng ph hp, hnh thnh nhng nhu
cu, hng th mi ph hp. Do yu cu ca l tng,
c nhn thy cn phi trau di nhiu nng lc mi,
sa i tnh tnh cho ph hp vi tnh cht cng vic.
d. Th gii quan, nim im
* Khi nim
Th gii quan l h thng cc quan im v

t nhin, v x hi v bn thn c hnh thnh mi


ngi v xc nh phng chm hnh ng ngi
.
Nim tin l th gii quan c kim
nghim, th nghim.
Trc nhng vn v t nhin, v x hi, v
bn thn, mi ngi mi giai cp c nhng quan im
nhn nhn khc nhau do s hnh ng khc nhau.
Th gii quan mang tnh giai cp r rt.
Khng c th gii quan ca mi giai cp.
Th gii quan c th thay i khi iu kin
sng, mi trng sng thay i. Trong x hi tn ti
nhiu th gii quan khc nhau v tn ti nhiu h thng
quan im khc nhau. Giai cp no i din cho
phng thc sn xut tin b nht s c th gii quan
khoa hc nht.
* Vai tr ca th gii quan
Th gii quan l kim ch nam cho mi hot
ng nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi.
Do th gii quan khc nhau, ngi ta nhn thc v th
gii khc nhau thm ch c th tri ngc nhau. Do

hnh ng s khc nhau.


Ton b nhng thuc tnh tm l c nhn c
bit l l tng u c hnh thnh v pht trin di
nh sng ca th gii quan.
2. Tnh cch
2.1. Khi nim
Trong cuc sng, mi ngi c nhng phn
ng ring bit khc nhau i vi nhng tc ng ca
th gii khch quan (t nhin v x hi) v th gii ch
quan. Trong thi i vi ngi khc, c ngi lun
t ra du dng, lch thip, c ngi li th l cc cn.
C ngi xi li, phng khong nhng c ngi li
keo kit, bn xn. Trong thi i vi lao ng, c
ngi thng cn c, chu kh, c ngi li li
bing, ngi kh.... Nhng phn ng ring bit ny
c cng c trong thc tin, trong kinh nghim tr
thnh n nh, bn vng th gi l nhng nt tnh cch.
Tng hp nhiu nt tnh cch chng ta c tnh cch.
T "xapakmep" (ting Nga), "character" (ting
Anh) dch t ting Hi Lp "charakter" c ngha l "nt",
"du tch", "c im". Song khi nim tnh cch khng

phi bao gm tt c nhng nt, nhng c im tiu


biu ca con ngi. Khi dng khi nim tnh cch l
chng ta mun nh gi hnh vi ca con ngi trong
quan h ca con ngi vi ngi khc, vi th gii
bn ngoi v khi chng ta mun ni v khng phi
nhng hnh vi ngu nhin m l nhng hnh vi m
chng biu th quan h x hi ca ngi .
Mi ngi u c quan h nhiu v vi thc
tin v do c nhiu c im hay thuc tnh c
nhn. Nhng trong s nhng c im y, c ngha
ln nht l nhng c im no ca c nhn nu ln
c c trng ca con ngi c th coi nh l mt
thnh vin ca x hi. Tng ng vi chng l nhng
hnh thc ring bit, c o ca hnh vi l s biu
hin ca nhng mi quan h trn.
Tnh cch l mt phong cch c th ca mi
ngun phn nh lch s tc ng ca nhng iu kin
sng v gio dc biu th thi c th ca ngi
i vi hin thc khch quan cch x
s,nhng c im trong hnh vi x hi ca ngi
(A.G. Covalip) 2.2. c im c trng ca tnh
cch

a. Ni dung v hnh thc ca tnh cch


Ni dung ca tnh cch l h thng thi
ca c nhn i vi hin thc: thi i vi t nhin,
i vi x hi, i vi lo ng, i vi bn thn. H
thng thi ny c mi quan h tng h vi nhau.
Trong cc loi thi th thi i vi nhng ngi
xung quanh l chnh, n s chi phi cc mi quan h
khc.
Hnh thc ca tnh cch l nhng phng
thc hnh ng, kiu hnh vi x hi ca con ngi.
Gia h thng thi (ni dung ca tnh
cch) v phng thc hnh ng, kiu hnh vi x hi
(hnh thc ca tnh cch) c mi quan h bin chng,
tc ng chi phi ln nhau.
b . S kt hp gia cc thuc tnh trong cu trc tnh
cch l s kt hp c o mang tnh c th.
Mi tnh cch c nhiu nt tnh cch. Mi nt
tnh cch c ngha ring tu thuc vo s kt hp ca
n vi nhng nt tnh cch khc ca c nhn. S kt
hp khc nhau gia cc nt tnh cch s to nn
nhng tnh cch khc nhau.

c. Ci chung v ci ring trong tnh cch


Tnh cch l mt hin tng x hi - lch s.
Do khng th c tnh cch chung chung cho mi
tng lp, giai cp, tch khi khng gian, thi gian
sng. Song c nhn c tnh cch li l mt thnh vin
ca x hi v lin quan vi x hi bng cc quan h
khc nhau.
Nhng iu kin kinh t, x hi, vn ho
chung to nn cho tnh cch nhng nt chung. Ci
chung trong tnh cch l nhng nt chung cho mt
nhm ngi. Nhng nt ny phn nh nhng iu
kin chung trong cuc sng ca nhm ngi y v
biu hin nhiu hay t tng i din ca nhm y.
Mi thi k lch s mi ch x hi, mi giai cp c
nhng nt tnh cch in hnh ring.
Nh vy l trong tnh cch ca mt con ngi
c th c th tch ra nhng nt tnh cch chung ca c
loi ngi, ca dn tc, ca giai cp v nhng nt c
bit c trng cho c nhn y. Chng thm quyn vo
nhau to thnh mt sc thi tm l thng nht, c o
ca tnh cch.
d. S hnh thnh tnh cch

Tnh cch khng phi c di truyn, khng


phi l bm sinh cng khng phi l mt thuc tnh
bt bin ca con ngi. Tnh cch c hnh thnh
trong tin trnh sng, n ph thuc vo cch sng ca
con ngi, phn nh nhng iu kin sng v l hnh
nh ca cuc sng ca con ngi. Tuy nhin con
ngi khng phi l i tng th ng, chu nhng
tc ng ca nhng iu kin sng v hon cnh bn
ngoi. Con ngi l ch th ca hot ng, c hnh
ng tng h, tch cc vi mi trng. Khng nhng
mi trng bin i con ngi m con ngi cng
tch cc tc ng n mi trng, bin i mi trng,
khc phc v ci to nhng hon cnh sng khng
thun li. Khng phi t bn thn mi trng m
chnh l hot ng ca con ngi vi mi trng
ng vai tr quyt nh trong vic hnh thnh tnh cch
ca h.
2.3. Cu trc ca tnh cch
S kt hp c o ca cc nt tnh cch to
nn cu trc tnh cch. khng phi l s kt hp
my mc, php tnh cng n gin ca cc thuc tnh,
ca cc nt tnh cch m l s ho nhp vo nhau, kt
hp vi nhau mt cch c o to nn mt cu trc

ton vn, thng nht. Nhng khng th nghin cu v


hiu mt nguyn th phc tp nh tnh cch nu nh
khng tch ra trong tnh cch y nhng mt ring l
hay nhng biu hin in hnh.
a. Xu hng.:thnh phn ch o
Mt trong nhng mt quan trng nht ca tnh
cch l nhng nt tnh cch ni ln xu hng ca
nhn cch.
Xu hng quy nh tnh cch con ngi pht
trin theo hng no. Khi con ngi t ra cho mnh
mc ch, mc tiu no trong cuc sng (xu hng) h
s hng thi v hnh vi ca mnh (tnh cch) vo
mc ch, mc tiu . Tnh cch ca con ngi n
nh v vng vng (con ngi c bn lnh) khi xu
hng c hnh thnh v n nh. Nhu cu v hng
th quy nh nn thi la chn i vi cc mt khc
nhau trong cuc sng, xc nh tnh c o trong tnh
cch. L tng, th gii quan, nim tin quy nh nn
ni dung o c trong thi , gip c nhn nh
hng ng n trong cuc sng v quy nh nguyn
tc ca hnh vi khin con ngi tr nn vng vng
trong mi tnh hung.

b . Tnh cm: thnh phn ct li, b ao trm ca tnh


cch
K.. Usinxki: "Khng c ci g, khng mt li
no, thm ch mt hnh vi no ca chng ta li biu th
bn thn v thi ca ta vi th gii bn ngoi mt
cch r rng v hon ton nh cm xc ca chng ta".
C th ni, ni no c quan h tnh cm gia
con ngi v con ngi vi nhau th u c quan h
tnh cm gia con ngi v con ngi. Quan h no
trong x hi cng c quan h tnh cm xen vo. Tt c
nhng tnh cm nh lng yu nc, yu qu hng,
tnh lng, ngha xm, tnh yu gia nhng ngi rut
tht tnh bn, tnh yu, tnh ng ch bao trm ln cuc
sng c nhn v o c con ngi c xy dng
trn c s tnh cm gn b gia con ngi v con
ngi.
i sng tnh cm ca con ngi nh th
no th s quy nh t cch o c v t th tc
phong ca ngi nh th y.
Khi con ngi mt i nhng quan h tnh
cm, ngi ta cng mt lun c tnh ngi. Mt i
nhng tnh cm tt p cng l mt i nhng phm

cht, tnh cch ni ring, nhn cch ni chung.


c. ch: mt sc mnh ca tnh cch.
ch th hin trong tnh cch theo hai chiu:
+ Thc y hnh ng: l s quyt tm,
tnh qu quyt, lng dng cm.
+ Kim ch hnh ng: l s t ch, t
kim ch t c mc ch.
Nhng nt ch ca tnh cch c ngha c
bit quan trng i vi hnh vi ca con ngi, quy nh
hiu qu ca mi thi , hnh vi. Cc phm cht ch
quy nh cng v s cng rn ca tnh cch ni
chung. Tu thuc vo s pht trin nhng nt ch ca
tnh cch con ngi m ngi ta ni n nhng tnh
cch mnh hay yu.
Nh ch con ngi mi chuyn c ni
dung bn trong ca tnh cch (h thng thi i vi
hin thc) thnh kiu hnh vi x hi, kiu x th bn
ngoi v tnh cch mi c bc l mt cch trn vn,
sc nt, bn lnh ca con ngi mi c biu hin r
rng.

Nu con ngi c xu hng ng nhng


khng c ch thc hin nhng mc tiu tt p
th mc tiu cng khng c gi tr g.
d. Kh cht mt c ng ca tnh cch
Kh cht l s th hin sc thi hot ng tm
l ca c nhn v cng , tc , nhp to nn
bc tranh hnh vi ca c nhn , lm m nt tnh
c th ca nhn cch.
Kh cht c nh hng n s d dng hay
kh khn ca vic hnh thnh v pht trin nt tnh
cch ny hay khc ca c nhn.
Kh cht khng quy nh con ng pht trin ca cc
c im c trng ca tnh cch mt cch mt chiu
v hn na mt cch nh mnh. Bn thn kh cht
c ci t di nh hng ca tnh cch. Nhng ni
dung bn trong ca tnh cch khi biu hin ra bn
ngoi thng mang sc thi ca loi kh cht ny hay
khc gp phn to nn tnh c o, ring bit trong
tnh cch mi ngi.
e. Kiu hnh vi: mt hin thc ca tnh cch.
Nh kiu hnh vi m tnh cch tn ti. H

thng hnh vi, c ch, cch ni nng ca c nhn l s


th hin ra bn ngoi mt cch c th h thng thi
ca h, l s th hin ca tnh cch c nhn. Do
nh gi tnh cch phi thng qua kiu hnh vi. Tnh
cch khng c th hin ra hnh vi th cng s mt
dn.
Tuy nhin, khng phi tt c mi hnh vi, c
ch, cch ni nng ca c nhn u biu hin tnh
cch m ch nhng hnh vi, c ch, cch ni nng
tr thnh thi quen, tr thnh "kiu ring" ca c
nhn mi biu hin tnh cch ca h.
Tm li. Khi xt tnh cch phi xt ton b
chnh th ca n.
Tch ring mt mt no u khng c
ngha. Nhng trong thc t ngi ta c th gi tnh
cch bng nt tiu biu ca thnh phn c trong cu
trc. V d: Ch A giu tnh cm; Anh B giu ngh lc...
3. Nng lc
3. 1. Khi nim
Trong a s cc hot ng, c mt thc t l
bt k ngi bnh thng no cng c th tip thu mt

s kin thc, k nng. Song trong nhng iu kin bn


ngoi nh nhau th nhng ngi khc nhau c th tip
thu nhng kin thc, k nng nhng mc vi
nhng tc , nhp khc nhau. Thc t trn l do
nng lc ca h khc nhau. Ngoi ra c mt s lnh
vc hot ng ch nhng ngi c nng lc nht nh
mi c th t c kt qu.
Nng lc l tng hp nhng thuc tnh tm l
c o ca c nhn p ng yu cu c trng ca
hot ng v m bo cho hot ng t kt qu
cao.
3.2. Cc mc nng lc
a. Nng lc: Khi nim dng ch mt mc
nht nh ca nng lc, biu th s hon thnh c
kt qu mt hot ng no , nhiu ngi c th t
c.
b. Ti nng: Mc nng lc cao hn c
c trng bi s t c nhng thnh tch ln, t
ngi c th snh c. Ti nng l ton b nhng
nng lc cho php con ngi thu c nhng sn
phm hot ng c c im l c o v mi m,
c s hon chnh cao v c ngha x hi ln. c

im ca ti nng l trnh sng to cao khi thc


hin mt hot ng no . Hot ng sng to nhm
sn sinh ra mt ci g c tnh cht mi m m
trc y cha h c. Hot ng sng to khng
hng con ngi vo vic thch ng vi nhng ch
nh x hi, vi nhng lgic... c hnh thnh m
hng con ngi vo s ci to ci c, to ra ci mi.
c. Thin ti: l mc nng lc mc cao
nht, biu th s hon thnh mt cch hon chnh
nht, cao nht, kit xut nht, c mt khng hai trong
mt lnh vc hot ng no , to ra mt thi i mi
trong lnh vc hot ng ca mnh. Hot ng sng
to ca thin ti bao gi cng bt buc phi c ngha
tch cc ngha x hi.
3.3. Cu trc ca nng lc
a. Cu trc ca nng lc mang tnh c ng
C nhng thuc tnh tm l va nm trong cu
trc ca nng lc ny va nm trong cu trc ca nng
lc khc. Thc t cho thy, c nhn c nhiu nng lc
c th tham gia tt hot ng A no nhng ng
thi c th hon thnh yu cu ca hot ng B. Do
, mi con ngi c th c nhiu nng lc ch khng

b tri buc vo mt loi nng lc, mt loi hot ng.


Tnh c ng ca nng lc cn th hin kh nng b
tr ca cc thnh phn trong cu trc.
Cu trc ca nng lc v tnh cch u va
n nh va c ng nhng s c ng trong cu trc
nng lc cao hn nhiu. Chnh tnh c ng ca nng
lc gip con ngi d dng hot ng trong nhiu lnh
vc khc nhau.
b . Cc thnh phn trong cu trc nng lc
Theo A.G. Covalip, nng lc bao gm nhng
thnh phn: - Thnh phn ch o: bao gm nhng
thuc tnh quy nh phng hng hot ng ca con
ngi.
- Thnh phn ch da: bao gm nhng thuc
tnh c tnh cht l cng c ca hot ng
- Thnh phn lm nn: bao gm nhng thuc
tnh b sung, h tr.
nhng nng lc khc nhau, cc thnh phn
ch o, ch da, lm nn s khc nhau.
K.K. Platonp cng chia nh vy nhng cch

gi khc: - Thnh phn c bn


- Thnh phn ch da
- Thnh phn lm nn.
c. c im v s1ng v cht lng ca nng lc
Nng lc ca mi ngi mang nhng nt
ring bit. Nng lc ca mi ngi khng ai ging ai,
khng bao gi lp li c v s lng v cht lng.
VI. Lnin: "Hi vng n ch ngha cng sn c
s ngang bng nhau v nng lc v sc lc l iu
khng tng".
V s lng: ngi c nhiu, ngi c t
nng lc.
V cht lng: nng lc ca ngi ny khc
nng lc ca ngi khc trc ht v kiu loi nng
lc. Ngi c nng lc m nhc, ngi c nng lc
hi ho, ngi c nng lc th thao hoc khoa hc...
C th ni, trong x hi c bao nhiu lnh vc hot
ng th c by nhiu kiu loi nng lc khc nhau.
Ngay trong cng mt kiu loi nng lc, nng lc ca
ngi ny cng khc nng lc ngi khc.

3.4. Tin t nhin v iu kin x hi ca s hnh


thnh v pht trin ng lc
a Tin tnhin ca nng lc
Thng khi ni n tin t nhin ca nng
lc l ngi ta ni n yu t t cht. Thc t y l
vn phc tp v trong yu t t cht c: - Ci bm
sinh: sinh ra c.
- Ci di truyn: ci tn ti v pht trin trn c
s n ca b m.
- Ci t to: ci c nhn thu c, khc th h
b m.
T cht: Nhng c im ring ca c nhn
v gii phu sinh l c bit ca h thn kinh v nhng
chc nng ca chng c biu hin trong giai on
hot ng u tin ca con ngi. Trong cuc sng,
trong hot ng, t cht lun bin i ch khng c
nh.
Quan im ca tm l hc mcxt: Cc hot
ng chc nng ca no v trong cu trc c th ni
chung khng c ngha hin nhin i vi s pht
trin nng lc ca con ngi. T cht khng quyt

nh nng lc nhng tu cht c nh hng n s


pht trin nng lc, l tin t nhin, tin vt cht
ca s pht trin nng lc.
X L. Rubinstein: Nng lc khng c quy
nh trc nhng khng th a t ngoi vo mt
cch n gin. Trong cc c nhn phi c tin tc
l iu kin bn trong cho s pht trin. T cht nh
hng nh th no?
- nh hng n chiu hng v tc ca
s hnh thnh v pht trin nng lc: nhng ngi c
t cht ph hp vi s pht trin nng lc tng ng
vi t cht th s d dng pht trin nng lc y v
d t c thnh tch hn nhng ngi khng c t
cht ph hp.
- V vai tr ca tin t nhin cng cn
nhn mnh l khi t n mc thin ti th tin
t nhin ny kh quan trng. Nhng nh hng ny
ti s pht trin ti nng ang cn trong tnh trng t
pht.
Tuy nhin t cht l iu kin cn ch cha
ca s pht trin nng lc. Mt ngi c t cht tt
nhng nu khng tham gia nhng hot ng thch

hp th nng lc cng khng th pht trin c b .


iu kin x hi ca nng lc
y l iu kin quan trng v quyt nh.
- Nng lc va l nguyn nhn va l kt qu
ca s phn cng lao ng.
C. Mc: S khc bit ti hoa ca con ngi
khng ch l nguyn nhn m cn l kt qu ca s
phn cng lao ng.
T thi thng c cho ti nay u c s phn
cng lao ng. Phn cng theo sc kho, kh nng,
trnh . Nh vy l kh nng, trnh , nng lc chnh
l nguyn nhn ca s phn cng lao ng. Mt khc,
chnh lao ng vi nhng yu cu c trng ring ca
n pht trin nng lc. Do nng lc l kt qu
ca s phn cng lao ng.
Nng lc ca con ngi pht trin theo trnh
pht trin ca khoa hc k thut.
T nn sn xut th cng, nn sn xut vi
cc nh my nh n nn sn xut i cng nghip,
nng lc ca con ngi khng ngng pht trin.

Trnh pht trin ca khoa hc, k thut i


hi con ngi phi c nng lc tng ng, ph hp
p ng vi trnh khoa hc k thut. Do v
nh m nng lc pht trin.
Nng lc ph thuc vo ch x hi.
V.I. L nin: "Ch t bn bp nght, vi dp
v lm thui cht bit bao thin ti trong cng nhn v
nhn dn lao ng. Nhng thin ti ny mai mt i
trong cnh ngho tng, bn cng v b ch p c
tnh".
Ch phong kin: "Ch ti lin vi ch tai
mt vn".
Trc Cch mng thng Tm, nhn dn ta
cm khng n, o khng mc ly u ra iu
kin hc hnh. Do nng lc khng c iu kin
pht trin.
X hi chng ta khuyn khch, to iu kin
cho mi ngi u c c hi pht trin ti nng ca
mnh.
- Hot ng c nhn

Hot ng ni chung, hot ng lao ng ni


ring l ng lc sng to con ngi.
Thng qua hot ng:
+ C nhn hiu c mnh, bit c kh
nng ca mnh; + Lm cho c nhn thch ng vi yu
cu ca hot ng; + Hnh thnh cho mnh nhng
thuc tnh cn cha c hoc cha pht trin tng
xng vi yu cu ca hot ng; + Hot ng l nhn
t quyt nh s hnh thnh, pht trin nng lc.
4. Kh cht
4.1. Khi nim
Tm l con ngi mang tnh ch th. Trong s
nhng c im tm l ca c nhn nhm phn bit
ngi ny vi ngi khc kh cht c v tr quan trng
nht.
T thi c i xa xa, ngi ta nhn thy
c nhng khc bit c nhn r rt trong nhng c
im bn ngoi ca hnh vi: mt s ngi th nhanh
nhn, hot bt, ci m, d thch nghi. Mt s ngi
khc. ngc li, chm chp, khp kn. kh thch nghi...
Mt s ngi thng bnh thn, ung dung. Mt s

ngi khc ngc li lun vi vng. tt bt.


Ngi ta cng nhn thy rng nhng c im ch
thun tu l nhng biu hin b ngoi ca hnh vi
khng lin quan g n vic con ngi c yu nc,
tn trng mi ngi, yu lao ng, khim tn, trung
thc, chm ch hay khng. Ni tm li, nhng c
im ny khng nh gi v mt o c ca con
ngi m ch phn nh sc thi hot ng tm l ca
con ngi v mt cng , tc , nhp ca
nhng ng tc, c ch, cch i ng... m thi. l
kh cht.
Kh cht khng nh trc gi tr o c, gi
tr x hi ca c nhn nh mt nhn cch. Ngi c
kh cht khc nhau c th c chung mt gi tr o
c, gi tr x hi nh nhau. Ngc li c nhng
ngi c cng kh cht nh nhau nhng c th rt
khc nhau v gi tr o c, gi tr x hi.
Kh cht khng nh trc nhng nt tnh
cch m ch c lin h cht ch vi tnh cch. Cc nt
tnh cch khi th hin ra bn ngoi di hnh thc cc
hnh vi x hi thng mang sc thi ca mt kh cht
ny hay kh cht khc.

Kh cht khng nh trc trnh ca nng


lc. Nhng ngi c cng kh cht c th c nng lc
khc nhau. Nhng ngi c cng mt loi nng lc c
th thuc nhiu kh cht khc nhau. Nh vy l khng
mt thuc tnh no ca nhn cch li do kh cht tin
nh c nhng s th hin ca tt c cc thuc tnh
ca nhn cch u b ph thuc vo kh cht trong
nhng mc nht nh Kh cht l tng th nhng
c im tm l c nhn th hin r hot ng tm l
ca con ngi.
- Mt vi nt v lch s nghin cu kh cht
Trong lch s, ngi ta ghi li tn tui ca
Hypcrt ngi Hi Lp (460 - 356 TCN), ngi pht
hin ra cc kh cht.
Theo Hypcrt trong c th con ngi c bn
cht lng (mu, cht nhn, mt vng v mt en). Tu
thuc vo mi quan h ca bn cht dch y m quyt
nh hnh vi ca con ngi. Sau ny do tn gi ca
cc cht dch chim u th trong c th m c tn gi
cc kiu kh cht.
Xngght (mu - nng) - Kiu Xnganh (kiu
hot) Phlch (cht nhn - lnh lo) - Kiu Phlmatic

(kiu trm) Cle (mt vng - kh ro) - Kiu Clric


(kiu nng) Mlangcle (mt en - m t) - Kiu
Mlangclic (kiu u t) Bc s ngi La M l Galen
(200 - 130 TCN) hon thin l thuyt ca Hypcrt
v t mi ngi c phn chia thnh bn loi
tng ng vi bn nhm kh cht vi cc c im
khc nhau.
- Kiu Xnganh (kiu linh hot):
+ D thay i thi quen
+ D thay i tm trng
+ L ngi yu i, nhanh nhn, nhanh tr
nhng t kin nhn.
- Kiu Phlmatic (kiu trm):
+ Ngi km nhanh nhn
+ Hng phn cm xc yu
+ Bnh tnh v kin nh
+ Thi quen, k xo n nh, kh thay i.
- Kiu Clric (kiu nng):
+ Cm xc biu hin rt r, nht l nhng

cm xc tiu cc
+ Hay nng ny d s nng ny qua i nhanh
+ Nhanh nhn, c ngh lc, kin quyt.
+ Khi vui sng hay au kh u rung ng
mnh lit, su sc
- Kiu Mlangclic (kiu u t):
+ Cm xc mang tnh mm yu. Bt k tht bi
no cng gy c ch, lun u su;
+ Mi rung ng din ra chm chp nhng
kh su sc; + Thng l , th ng.
Khoa hc pht trin ln gt b kin cho
rng kh cht ph thuc vo quan h, vo t l gia cc
cht dch trong c th nhng cho rng chia bn kiu
kh cht trn l kh chnh xc, ng n v mt tm l.
Do cch phn chia trn vn gi nguyn ngha.
Sau c t tng cho rng kh cht ca con
ngi ph thuc vo cc c im sinh hc (hot
ng ca h tim mch, th tng...).
Thuyt thn kinh do nh sinh l hc v i
ngi Nga I.P. Pplp gii thch mt cch thc s

khoa hc v kh cht. Cc cng trnh nghin cu khoa


hc ca ng i n kt lun: C s sinh l ca kh cht
l kiu hot ng thn kinh cp cao hay kiu h thn
kinh. Ton b hot ng ca h thn kinh cng nh
ca tng t bo thn kinh u da vo hai qu trnh c
bn l hng phn v c ch. Qu trnh hng phn v
c ch ca nhng ngi khc nhau th khc nhau v
cng , tnh linh hot, tnh cn bng. Cn c vo ba
thuc tnh c bn (cng , tnh linh hot, tnh cn
bng) ca hai qu trnh thn kinh c bn Pplp
xp ra bn kiu thn kinh c bn, c s ca bn kiu
kh cht.
4.2. Cc kiu kh cht in hnh v c s sinh 1 ca
chng
a. Cc kiu hot ng thn kinh cp cao (HTKCC) c
b n
Pplp tm ra 4 kiu HTKCC c bn:
+ Kiu mnh, cn bng, linh hot
+ Kiu mnh, cn bng. khng linh hot
+ kiu mnh, khng cn bng

+ Kiu yu.
b . Cc kiu kh cht in hnh v c im
- Kiu hot (kiu Xnganh) (mnh, cn bng,
linh hot): + Kiu ngi linh hot, hng hi, si ni.
tho vt v y sng to (nhng ch lc no ngi
hng th) + Lun hng v tp th.
+ Lun sng lc quan, vui v, ci m, thin
ch v a d dm + Tch cc hc tp, lao ng v cng
tc x hi + Lun mun thay i n tng, khng chu
c nhng hot ng n iu ko di.
+ Tm tnh thng hay thay i nhng ch
yu l trng thi thoi mi, cn bng.
+ D quen, d thch nghi
+ Nhng tht bi v nhng iu kh chu i
vi h c tnh cht nh nhng.
Nhng i in: Naplng, Lcmantp,
Mda.
Nhng hc sinh thuc kiu kh cht ny l
nhng hc sinh: + C tc phong nhanh nhn, hot bt,
vui v, d ham m, lc quan + Quan h rng ri, d

thn, d gn
+ Trong hc tp cc em tip thu nhanh. mnh
dn pht biu kin, rt ni trong tp th, thch tham
gia hot ng, d di chuyn ch ; + D nhn thy thiu
st v d tip thu ph bnh Nhc im ca nhng
hc sinh c kiu kh cht ny l: nhn thc rng m
khng su; thiu kin tr, bn b, chng chn, d phn
tn sc lc.
Kiu trm (kiu Phlmatic) (mnh, cn bng,
khng linh hot):
+ Thng bnh thn v thng bng. Lun
thong th, ung dung, nh c, khng bao gi hp tp.
+ Chn chn, t b kch ng. Lun bnh tnh
gii quyt kh khn trong cuc sng. Thc hin mi
vic chu o, thn trng. + Thch trt t, ngn np v
hon cnh quen thuc + t ci m, t biu hin r rt
cc cm xc v trng thi tnh Cm Nhc im ca
kiu kh cht ny l: c tnh v khng linh hot. Thch
nghi chm vi mi trng.
Nhng i din: M.I. Cutudp, I. Niutn, nh
th A.Crlp.

Nhng em hc sinh kiu kh cht ny thng


l nhng hc sinh: + Cn c, chu kh, chm ch hc
tp + Nhn thc khng nhanh nhng chc v su +
Nghim tc trong hc tp v c tinh thn trch nhim
vi cng vic nhng phn ng chm vi nhng tc
ng.
Nhc im ca nhng hc sinh c kiu kh cht ny
l:
Thng c v kn o, t ci m, t chan ho
vi bn b, vi nhng hot ng si ni.
Khi thay i gi hc, mn hc, s di chuyn
ch thng chm.
Thiu linh hot, chm chp. Thng do d,
b l c hi.
- Kiu nng (kiu Clric) (mnh, khng cn
bng): + Thng nhanh nhn, nng ny, t
+ Rt tch cc, say m
+ Phn ng mnh v kin quyt
+ Cc rung cm din ra vi nhp iu nhanh +
Cm xc bc l r rt qua nt mt, ngn ng

+ Thng l ngi tht th, thng thn, khng


quanh co.
Tnh phn ng mnh thng ln t tnh tch
cc. c bit say m trong cng vic nhng
nhiu khi li mt cn bng, d c nhng thay
i t ngt trong tm trng. c nhng cm
xc bt pht.
+ D bc, d xp
+ Gay gt, cc cn
Cc i din: A. Puskin, nh qun s A.E.
Xuvrp, nh cch mng M. Rbespie.
Nhng em hc sinh thuc kiu kh cht ny l
nhng hc sinh:
+ Hay xung phong nhn nhim v v quyt
tm lm cho bng c bt chp kh khn.
+ Thng l nhng hc sinh hng hi, i u.
+ cc em hay hng th vi nhng hot ng c tnh
cht ng.
+ Hng hi, si ni nhng thiu kin tr hay
vi vng, hp tp.

+ i vi bn hay nhit tnh, hay gip


nhng cng hay cu gt khi khng va .
+ D b khch
+ Tnh t kim ch km. Hay t i, d ni
nng, d pht khng dn n hnh ng v t chc, v
k lut bt chp hu qu.
- Kiu u t (kiu Mlangcle) (kiu thn kinh
yu): + Kiu ngi c thin hng ngm ngh su
+ Nhy cm, a su. a cm
+ t ci m, d b c ch, d bi quan, lo lng,
d b mch lng, hay ngh ngi mt cch m yu.
+ Lng tng, vng v trong hon cnh mi
Theo Pplp, nhng ngi thuc kiu kh cht ny l
loi ngi c "tnh au kh" cao.
Nhng i din: Ggn, P.I. Traicpxki.
Nhng hc sinh thuc kiu kh cht ny l
nhng hc sinh: + B ngoi u m, yu ui, hay lo
lng
+ Rt r, nht nht hay t ti, khp kn

+ Nhn thc chm nhng su sc


+ Suy ngh chn chn, bit nhn xa trng rng
+ Giu n tng, nhy bn, tinh t
+ Xa lnh/ khng thch nhng hot ng no
nhit + c im ni bt l hin du, d cm thng vi
mi ngi + Tnh cm t nh, bn vng
+ Thng m mng, m chm trong th gii
ni tm + Kin tr chu ng, khc phc kh khn.
Trong hon cnh quen thuc, bnh thng h lm vic
tt, t kt qu cao.

Created by AM Word2CHM

III. S HNH THNH V PHT TRIN NHN


CCH
GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 6: NHN CCH V S HNH THNH
NHN CCH

1. Cc yu t chi phi s hnh thnh v pht trin


nhn cch
Theo quan im tm l hc mcxt, khng
phi con ngi mi c sinh ra c sn nhn cch
v cng khng phi n c bc l dn dn t cc
bn nng nguyn thu. Nhn cch l mt cu to tm l
mi c hnh thnh v pht trin trong qu trnh
sng, hot ng v giao tip ca mi ngi. Nh V.I.
L nin khng nh: "cng vi dng sa m, con
ngi hp th tm l, o c ca x hi m n l
thnh vin". Nh tm l hc X vit ni ting A.N.
Lonchip cng ch ra rng: nhn cch c th l nhn
cch con ngi sinh thnh v pht trin theo con
ng t bn ngoi chuyn vo ni tm, t cc quan
h vi th gii t nhin, th gii vt, nn vn ho x
hi do cc th h trc to ra. cc quan h x hi m
n gn b. Trong qu trnh hnh thnh, nhn cch b
chi phi bi nhiu yu t: yu t sinh th. mi trng

x hi, gio dc v t gio dc, hot ng, giao tip.


Sau y s phn tch tng yu t v vai tr ca chng
trong vic hnh thnh v pht trin nhn cch.
1.1. Yu t sinh th
Khng th c nhn cch tru tng bn
ngoi mt con ngi bng xng, bng tht m l
nhn cch ca mt con ngi c th sng trong mt
x hi c th. Ngay t lc tr em ra i u C nhng
c im hnh thi - sinh l ca con ngi bao gm
cc c im bm sinh v di truyn. Nhng thuc tnh
sinh hc c ngay t lc a tr mi sinh gi l nhng
thuc tnh bm sinh. Nhng c im, nhng thuc
tnh sinh hc ca cha, m c ghi li trong h thng
gen truyn li cho con ci c gi l di truyn. Yu t
sinh th bao gm cc c im hnh th nh cu trc
gii phu - sinh l, c im c th, c im ca h
thn kinh v cc t cht.
Vy nhng yu t sinh hc ny c vai tr nh
th no trong s hnh thnh v pht trin nhn cch?
Theo quan im tm l hc mcxt th di truyn vi cc
c im sinh hc nu trn khng quyt nh chiu
hng cng nh gii hn pht trin ca nhn cch

con ngi. Mc d nhng c im sinh hc c th


nh hng mnh n qu trnh hnh thnh ti nng,
xc cm, sc kho th cht... trong giai on u ca
qu trnh pht trin con ngi nhng n ch ng vai
tr to nn tin cho s pht trin nhn cch.
1.2. Yu t mi trng
Mi trng l h thng cc hon cnh bn
ngoi, cc iu kin t nhin v x hi xung quanh cn
thit cho hot ng sng v pht trin ca con ngi.
C th phn thnh hai loi: mi trng t nhin v mi
trng x hi.
Mi trng t nhin bao gm cc iu kin t
nhin - h sinh thi phc v cho cc hot ng sinh
sng ca con ngi. Hon cnh a l. nc, khng
kh, t ai, ng vt, thc vt, kh hu, thi tit,... u
thuc mi trng t nhin.
- Mi trng x hi bao gm c mt h thng
quan h chnh tr kinh t, x hi - lch s. vn ho, gio
dc,... c thit lp. Con ngi ho nhp c vi x
hi qua mi trng ny. Tc ng ca mi trng x
hi n s hnh thnh v pht trin nhn cch qua cc
mi quan h x hi m mi c nhn tham gia tch cc

vo cc mi quan h . Cc mi quan h gia cc c


nhn c thit lp li do cc quan h sn xut, quan
h kinh t quyt nh.
S hnh thnh v pht trin nhn cch ch c
th thc hin trong mt mi trng nht nh. Mi
trng t nhin v mi trng x hi u tc ng n
con ngi mt cch t pht hay t gic, nhng trc
ht phi ni n mi trng x hi m c bit l gio
dc c tc ng mnh m n mi c nhn. V sao vy
v mi trng gp phn to nn mc ch, ng c,
phng tin v iu kin cho hot ng v giao lu
ca c nhn. Qua con ngi chim lnh c cc
kinh nghim x hi loi ngi. Chnh trong qu trnh
ny sinh, hnh thnh v pht trin nhn cch ca
mnh. Tuy nhin, con ngi khng phi l mt thc th
th ng trc cc tc ng ca mi trng m l mt
ch th tch cc. Tnh cht v mc nh hng ca
mi trng cn ph thuc vo cc c im tm l bn
trong ca c nhn (xu hng, nng lc, thi ...) v
vo mc c nhn tham gia ci to mi trng.
y c s tc ng qua li gia cc nhn cch v mi
trng. Nhng tc ng ca mi trng hay hon
cnh c phn nh vo nhn cch. Chnh trong

qu trnh con ngi tc ng ci bin hon cnh


nhm phc v cho li ch ca mnh v x hi th cng
l qu trnh ci to chnh bn thn mnh. Ni v mi
quan h ny, C. Mc vit: "Hon cnh sng to
ra con ngi, trong chng mc m con ngi sng
to ra hon cnh".
Vy mi trng c vai tr nh th no trong
s hnh thnh v pht trin nhn cch? Khi xem xt
mi trng t nhin v mi trng x hi; khi xem xt
yu t sinh vt v yu t x hi th Ci quyt nh s
hnh thnh v pht trin tm l nhn cch l mi
trng x hi, l yu t x hi. Trong mi trng x hi
rng ln th gio dc, hot ng, giao tip vi t
cch nh l nhng phng thc hay cc con ng
c vai tr quyt nh qu trnh hnh thnh v pht trin
nhn cch. Sau y chng ta s phn tch tng con
ng hnh thnh v pht trin nhn cch.
1.3. Gio dc v t gio dc
Mi trng x hi tc ng n mi c nhn
mt cch t pht v t gic nhng ch yu bng con
ng t gic l gio dc.
Gio dc l mt hot ng chuyn mn ca

x hi nhm hnh thnh v pht trin nhn cch con


ngi theo nhng yu cu ca x hi trong nhng giai
on lch s nht nh. T gio dc thng c hiu
theo ngha rng v ngha hp: Theo ngha rng, gio
dc l ton b tc ng ca gia nh, nh trng, x
hi bao gm c dy hc v cch tc ng gio dc
khc n con ngi.
Theo ngha hp, gio dc c th xem nh l
mt qu trnh tc ng n th h tr v mt t tng,
o c, hnh vi... nhm hnh thnh thi , nim tin,
thi quen c x ng n trong gia nh, nh trng
v x hi.
Trong s hnh thnh v pht trin nhn cch
th gio dc gi vai tr ch o (theo quan im Tm l
hc mcxt). Vai tr ch o ca gio dc c th
hin nhng im sau: Gio dc vch phng
hng cho s hnh thnh v pht trin nhn cch. V
gio dc l qu trnh tc ng c mc tiu xc nh,
hnh thnh mt mu ngi c th cho x hi - mt m
hnh nhn cch pht trin, p ng nhng yu cu ca
x hi trong mt giai on lch s nht nh. iu
c th hin qua

Vic thc hin mc tiu gio dc, o to ca


nh trng v cc t chc gio dc ngoi nh trng.
Thng qua gio dc, th h trc truyn li
cho th h sau nhng kinh nghim x hi - lch s
c kt tinh trong cc sn phm vn ho vt cht v
tinh thn ca nhn loi. Th h tr lnh hi nhng kinh
nghim bin chng thnh kinh nghim ca bn
thn v to nn nhn cch ca mnh.
- Gio dc c th em li cho con ngi
nhng ci m cc yu t bm sinh - di truyn hay mi
trng t nhin khng th em li c. V d a tr
c sinh ra, theo thi gian n c tng trng,
nhng t n khng th bit c, bit vit nu n khng
c hc ch.
- Gio dc c th pht huy ti a cc mt
mnh ca cc yu t khc chi phi s hnh thnh nhn
cch nh cc yu t th cht (bm sinh di truyn), yu
t hon cnh sng, yu t x hi. - Gio dc c th b
p cho nhng thiu ht, hn ch do cc yu t bm
sinh - di truyn khng bnh thng, hon cnh b tai
nn hay chin tranh gy nn (nh ngi b khuyt tt,
b bnh hoc do hon cnh khng thun li).

- Gio dc c th un nn nhng sai lch ca


nhn cch v mt mt no so vi cc chun mc,
o tc ng t pht ca mi trng gy nn v lm
cho n pht trin theo hng mong mun ca x hi
(gio dc li).
Gio dc c th n trc s pht trin, n
"hoch nh nhn cch tng lai" tc ng hnh
thnh v pht trin ph hp vi s pht trin ca x
hi. Nh vy, gio dc khng ch tnh n trnh hin
ti ca s pht trin nhn cch m cn a n bc
pht trin tip theo.
Nhng im nu trn cho thy, khng th c
s pht trin tm l, nhn cch ca tr em ngoi dy
hc v gio dc.
Gio dc gi vai tr ch o i vi s hnh
thnh v pht trin nhn cch, song khng nn tuyt
i ho vai tr ca gio dc. Gio dc khng phi l
vn nng, bi v gio dc ch vch ra phng hng
cho s hnh thnh v pht trin nhn cch v thc y
qu trnh hnh thnh v pht trin theo hng . Cn
c nhn c pht trin theo hng hay khng v
pht trin n trnh no th gio dc khng quyt

nh trc tip c m ci quyt nh trc tip li chnh


l hot ng v giao tip ca mi c nhn. Do , cn
phi tin hnh gio dc trong mi quan h hu c vi
vic t chc hot ng, t chc quan h giao tip, hot
ng cng nhau trong cc mi quan h x hi, quan
h nhm v tp th. c bit, con ngi l thc th
tch cc, c th t hnh thnh v bin i nhn cch
ca mnh mt cch c thc, c kh nng t ci to
chnh bn thn mnh, c nhu cu t khng nh, t
thc, t iu chnh cho nn con ngi c hot ng t
gio dc. Hot ng ny l qu trnh con ngi bit t
kim ch mnh, bit hng nhu cu, hng th, gi tr
ca mnh cho ph hp vi nhng chun mc o c,
gi tr Ca x hi. V vy gio dc khng c tch ri
vi t gio dc, t rn luyn, t hon thin nhn cch
mi c nhn.
1.4. Hot ng v giao tip
Mi tc ng c mc ch t gic ca gio
dc s khng c hiu qu, nu c nhn con ngi
khng tip nhn tc ng , nu h khng trc tip
tham gia vo hot ng hnh thnh nhn cch ca
mnh. Do , hot ng ca c nhn mi l yu t
quyt nh trc tip i vi s hnh thnh v pht trin

nhn cch.
a. Hot ng ca c nhn
- Hot ng l phng thc tn ti ca con
ngi. Hot ng ca con ngi l hot ng c mc
ch, mang tnh x hi, mang tnh cng ng, c
thc hin bng nhng thao tc nht nh vi nhng
cng c nht nh. V vy, mi loi hot ng c nhng
yu cu nht nh v i hi con ngi nhng phm
cht tm l nht nh. Qu trnh tham gia hot ng
lm cho con ngi hnh thnh nhng phm cht . V
th, nhn cch ca h c hnh thnh v pht trin.
Thng qua hai qu trnh i tng ho v ch
th ho trong hot ng m nhn cch c bc l v
hnh thnh. Con ng lnh hi kinh nghim x hi v
lch s bng hot ng ca bn thn hnh thnh
nhn cch. Mt khc, cng thng qua hot ng con
ngi xut tm "lc lng bn cht" (sc mnh ca
thn kinh, c bp, tr tu, nng lc,...) vo x hi, "to
nn s i din nhn cch ca mnh" ngi khc
trong x hi. y l s sng to, l nhng ng gp
ca nhn cch vo s pht trin ca x hi.
- Hiu c mi quan h gia hot ng v

nhn cch nn hot ng phi c coi l mt


phng tin gio dc c bn. Nhng khng phi tt
c cc giai on hay thi k pht trin v cng khng
phi cc dng hot ng u c tc ng nh nhau
n s hnh thnh v pht trin nhn cch. Theo quan
im ca nh tm l hc ni ting A.N. Lnchip th
c nhng dng hot ng ng vai tr ch yu (gi l
hot ng ch o) trong s pht trin nhn cch cn
cc dng hot ng khc ng vai tr th yu. Do
cn phi hiu r, s hnh thnh v pht trin nhn
cch ca mi ngi ph thuc vo hot ng ch o
mi thi k nht nh. Mun hnh thnh nhn cch,
con ngi phi tham gia vo cc dng hot ng khc
nhau, trong c bit ch ti vai tr ca hot ng
ch o. V th phi la chn, t Chc v hng dn
cc hot ng m bo tnh gio dc v tnh hiu qu
i vi vic hnh thnh v pht trin nhn cch. Hot
ng c vai tr quyt nh trc tip n s hnh thnh
v pht trin nhn cch nh vy nn trong cng tc
gio dc cn ch thay i lm phong ph ni dung,
hnh thc, cch thc t chc hot ng li cun c
nhn tham gia tch cc, t gic vo cc hot ng .
Hot ng ca con ngi lun lun mang

tnh cht x hi, tnh cng ng. iu cng c ngha


l hot ng lun lun gn lin vi giao tip. V th,
giao tip cng l mt con ng c bn hnh thnh
v pht trin nhn cch.
b . Giao tip v nhn cch
Giao tip l mt trong nhng con ng c
bn hnh thnh v pht trin nhn cch. Lin quan
n vn ny, nh tm l hc X vit B.F. Lmp
vit: "Khi chng ta nghin cu li sng ca mt c
nhn c th, chng ta khng th ch gii hn s
phn tch xem n lm ci g v nh th no, m chng
ta cn phi nghin cu xem n giao tip vi ai v nh
th no".
Trong hot ng c i tng th i tng l
nhng vt th nn mi quan h din ra ch yu gia
ch th vi khch th. Qua qu trnh ch th ho, con
ngi lnh hi c nhng tri thc k nng, k xo... l
ch yu hnh thnh mt nng lc ca nhn cch.
Cn trong giao tip, i tng li l ngi khc, nhn
cch khc nn mi quan h y li din ra rt sng
ng gia ch th vi ch th. Mi quan h ny din ra
rt phc tp th hin mi quan h ngi - ngi. Qua

giao tip, con ngi c th lnh hi mt cch trc tip


v nhanh chng nhng chun mc i x vi ngi
khc, vi x hi ng thi m ngi ang sng v
hot ng, ngha l qua giao tip lin quan nhiu hn
n vic hnh thnh mt o c ca nhn cch.
Giao tip l iu kin tn ti ca mi c nhn v ca
c x hi loi ngi. Ch c mi quan h gia cc c
nhn vi nhau mi hnh thnh nn x hi loi ngi.
Mi c nhn khng th pht trin bnh thng theo
kiu ngi v khng th tr thnh nhn cch nu
khng c giao tip vi nhng ngi khc. Giao tip
l mt trong nhng nhu cu x hi c bn nht v xut
hin sm nht hay c th ni l nhu cu bm sinh ca
con ngi. Nu nhu cu ny khng c tho mn s
gy ra hu qu nng n (bnh "hospitalism" c ngha
l "bnh do nm vin"). Giao tip l mt nhn t hay
con ng c bn hnh thnh v pht trin nhn
cch. Ni v tm quan trng ca vn ny, C. Mc
vit: "S pht trin ca mt c nhn c quy nh bi
s pht trin ca tt c cc c nhn khc m n giao
lu mt cch trc tip hoc gin tip vi h".
Qua con ng giao tip, con ngi gia nhp
vo cc quan h x hi, lnh hi nn vn ho x hi,

lnh hi cc chun mc x hi v "tng ho cc quan


h x hi" thnh bn cht con ngi. C th ni c th
hn rng, y, con ngi hc c cch nh gi
hnh vi v thi , lnh hi c cc tiu chun o
c mt cch trc tip t cuc sng, kim tra v vn
dng nhng tiu chun vo thc tin, n dn hnh
thnh nguyn tc o c trong cuc sng ca mnh.
Nh vy, nhng phm cht nhn cch quan trng nh
tinh thn trch nhim. ngha v, tnh nguyn tc, tnh
trung thc, lng nhn i... c biu hin v c hnh
thnh chnh trong qu trnh giao tip. Cng nh c
giao tip, con ngi mi c th ng gp sc lc v
ti nng ca mnh cho s pht trin x hi.
Trong qu trnh giao tip, con ngi khng
ch nhn thc c ngi khc, m cn nhn thc
c chnh bn thn mnh. Khi tip xc, con ngi
thy c nhng ci c ngi khc, t so snh i
chiu vi nhng ci mnh lm, vi cc chun mc x
hi nn thu nhn c nhng thng tin cn thit
hnh thnh s nh gi bn thn nh mt nhn cch,
hnh thnh mt thi gi tr - cm xc nht nh
i vi bn thn... R rng l qua giao tip, con ngi
hnh thnh kh nng t thc.

Nh vy, c th khng nh rng, giao tip l


hnh thc c trng cho mi quan h ngi - ngi, l
nhn t c bn ca vic hnh thnh v pht trin tm l,
thc, nhn cch. Giao tip v hot ng ca con
ngi ch c th din ra trong cng ng, trong nhm
v tp th.
Con ngi l mt thc th x hi. Nhn cch
ca n c hnh thnh v pht trin ch trong mt mi
trng x hi c th nht nh m con ngi ang
sng v hot ng. Mi trng gm gia nh, lng
xm, ph phng, nh trng, cc nhm x hi, cc
cng ng v cc tp th (i nhi ng, i thiu nin,
on thanh nin...) m n l thnh vin. Vy th no l
nhm v th no l tp th?
Nhm l mt tp hp ngi c thng nht
li theo nhng mc ch chung. Tu theo tiu chun
phn loi m ngi ta phn thnh nhm nh v nhm
ln; nhm chnh thc v nhm khng chnh thc;
nhm thc v nhm quy c... Nhm c th pht trin
thnh tp th. Tp th l mt nhm ngi, l mt b
phn ca x hi, c thng nht li theo nhng mc
ch chung, tun theo cc mc ch ca x hi. Nh
vy, trong nh trng ph thng th mt hc sinh c

th l thnh vin ca nhiu nhm hay nhiu tp th


khc nhau.
Nhm v tp th c vai tr to ln trong vic
hnh thnh v pht trin nhn cch. Trong nhm v tp
th, mi c nhn c iu kin thun li nht hot
ng cng nhau (vui chi, hc tp lao ng,...), tip
xc trc tip vi nhau v trn c s thit lp cc
quan h gia c nhn ny vi c nhn khc, gia
nhm ny vi nhm khc. "S phong ph thc s v
mt tinh thn ca c nhn hon ton ph thuc vo s
phong ph ca nhng mi lin h hin thc ca h".
V th, cc nh hng ca x hi, cc mi quan h x
hi thng qua cc nhm v tp th tc ng n tng
c nhn. Ngc li, mi c nhn tc ng n cng
ng, n x hi, n c nhn khc cng thng qua
cc nhm v tp th m n l thnh vin.
Tc ng ca nhm v tp th n nhn cch
cc hot ng cng nhau, qua d lun tp th, truyn
thng tp th, qua cc phong tro thi ua, qua cc hnh
thc hi hp, sinh hot cu lc b v.v...V vy, vn dng
nguyn tc gio dc trong tp th v bng tp th c
bit c ngha trong vic hnh thnh v pht trin nhn
cch.

Tm li bn yu t sinh th, mi trng x


hi. gio dc v t gio dc, hot ng v giao tip
u tc ng n s hnh thnh v pht trin nhn
cch, nhng c vai tr khng ging nhau. Theo quan
im tm l hc mcxt th, yu t sinh th gi vai tr
lm tin , yu t mi trng x hi c vai tr quyt
nh yu t gio dc v t gio dc gi vai tr ch o,
yu t hot ng v giao tip ca c nhn c vai tr
quyt nh trc tip i vi s hnh thnh v pht trin
nhn cch.
2. S hon thin nhn cch
C nhn hot ng v giao tip trong cc mi
quan h x hi, di tc ng ch o ca gio dc
s a ti hnh thnh mt cu trc nhn cch tng
i n nh v t ti mt trnh pht trin nht nh.
Trong qu trnh sng, nhn cch tip tc bin i v
hon thin dn thng qua vic c nhn t thc, t
rn luyn, t gio dc, t hon thin nhn cch ca
mnh trnh Cao hn, p ng nhng yu cu
ngy cng cao ca cuc sng, ca x hi. Mt khc,
trong cuc sng, nhng thi im nht nh vo
nhng hon cnh c th, trong nhng bc ngot ca
cuc i, hoc c nhng mu thun gay gt gia c

nhn v x hi, c nhn c th c nhng chch hng


trong s bin i nhng nt nhn cch so vi chun
mc chung, thang gi tr chung ca x hi. iu c
th dn n s phn li, suy thoi nhn cch, khi i
hi c nhn phi c thi la chn, t iu khin, t
iu chnh, t rn luyn theo nhng chun mc chn
chnh, ph hp vi quy lut khch quan ca x hi.

Created by AM Word2CHM

CU HI N TP

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 6: NHN CCH V S HNH THNH


NHN CCH

1. Phn tch cc biu hin ca xu hng nhn


cch.
2. Tnh cch l g? Nu cu trc ca tnh cch.
3. Tnh by c im cc loi kh cht con
ngi. Ly v d minh ho?
4. C s t nhin v iu kin x hi ca
nng lc.
5. Hy phn bit khi nim nhn cch vi cc
khi nim con ngi, c nhn, c tnh.
6. Phn tch cc c im c bn ca nhn
cch.
7. Trnh by cc kiu loi v cu trc nhn
Cch.
8. Phn tch cc yu t chi phi s hnh thnh
v pht trin nhn cch.

Bi tp
1. Hy xc nh xem nhng c im no
c k di y l c trng cho mt c th, nhng
c im no di y l c trng cho mt nhn
cch? V l gii ti sao?
Tn tm, th l, tc phn ng vn ng cao, tc
lnh hi cc k xo cao, khim tn, ngay tht, mm
mng, bng bnh, hay phn ng, t nhy cm vi s
nh gi ca x hi, linh hot, nhp hot ng
nhanh.
2. Ct bn tri lit k cc thuc tnh ca mt
c th v ca mt nhn cch, cn ct bn phi lit k
cc du hiu c bn ca chng.
a) Hy tm nhng du hiu ct bn phi c
trng cho nhng thuc tnh tng ng bn tri.
b) Nhng thuc tnh no ct bn tri c
trng cho mt c th, v nhng thuc tnh no c
trng cho mt nhn cch?

1 Li bing

2. Hng tnh cao


3. Tnh cm xc cao
4. Tn tm
5. Chn chn
6. Cn thn.
7. Hay phn ng
8. Tinh thn trnh nhim
9. Tnh cao

1. c trng cho thc c


2. Xc nh xu hng v

3. Phn nh quan h i

4. c th hin trong n

5. Khng th nh gi nh

6. Phn nh quan h i

7. Khng ph thuc vo

10. Gi di

3. Cc trng phi tm l hc khc nhau quan


nim mt cch khc nhau v ngun gc tnh tch cc
ca nhn cch.
Hy ch ra nhng lun im di y l ca
nhng trng phi no?
a. Ngun gc c bn ca tnh tch cc ca
nhn cch l hng v thc c sn i vi s
khoi cm, n quyt nh mi loi hot ng sng to

c th c ca con ngi.
b. Ngun gc c bn ca tnh tch cc ca
nhn cch l h thng cc ng c v thi c
thc, c hnh thnh tu thuc vo cc quan h x hi
v cc iu kin gio dc.
c. Ngun gc c bn ca tnh tch cc ca
nhn cch l nhng tc ng vn ho v x hi, chng
hnh thnh nn con ngi mt cch t pht nhng
kch thch v thc nht nh; nhng kch thch ny
gip cho con ngi thch ng c vi nhng i hi
ca x hi.
4. Phn tch nhng lun im c bn ca tm
l hc mcxt v s hnh thnh nhn cch trong hai cu
th ca H Ch tch: Hin d phi u l tnh sn
Phn nhiu do gio dc m nn
(Na m)
5. Trong nhng c im sau y, c im no thuc
v kh cht, thuc v xu hng, thuc v tnh cch v
thuc v nng lc: khim tn, ti nng, cn thn, nht
nht, nng ny, u t, c nim tin, v gii, ht hay, d
thch nghi vi mi trng mi, say m ngh nghip,

tnh yu cu cao, hng th hc tp.


6. Hy xc nh nhng nt tnh cch no di
y th hin: a) thi i vi ngi khc; b thi
i vi lao ng; c) thi i vi bn thn: Tnh cm
trch nhim Lng trung thc Lng nhn o Tnh
khim tn Tnh ch k Tnh sng to Tnh li bing
Tnh cn thn Tnh kn o Tnh qung giao Tnh
hoang ph Tnh t cao 7. Hy ch ra trong on m t
c im nhn cch di y nhng chi tit no th
hin cc nt tnh cch, nhng chi tit no th hin cc
thuc tnh ca kh cht? Ti sao?
Quyn ln 8 tui. B l mt em gi hot bt,
yu i, si ni, tt bng nhng hay t nnh, c lm
mnh ni bt trong tp th c mi ngi khen.
Em l ngi qung giao, nhng rt hay hn gin. Em
hng th vi nhiu th, nhng hng th ca em khng
n nh. chng ngui i. Em ch nhiu n v ngoi
ca mnh: ngi hng gi trc gng, thay i cc
bm tc tht i tht li chic n... Em hot ng tch
cc trong tp th nhng nu trong cng tc chung phi
ph thuc vo mt bn no th mt ngay s ho
hng vi cng vic, tr nn bng quan vi mi vic.

8. Hy tm hiu tnh cch ca hc sinh bng


trc nghim Ayxenc (H. J. Eysenck, 1964).
Vt liu: Mt bn in sn cc cu hi ca
Eysenck (c th lm cng mt lc vi nhiu hc sinh,
khi cn c nhiu bn cu hi in sc) Tt c c 57
cu hi sau y: 1) Em (bn) c thng xuyn b li
cun vo nhng cm tng, nhng n tng mi m
hoc i tm ngun cam xc mnh m gii bun v
lm cho mnh phn chn ln khng?
2) Em (bn) c thng xuyn cm thy cn c
nhng ngi hp tm ng ng vin v an i
mnh khng?
3) Em (bn) l ngi v t, khng bn tm
n iu g phi khng?
4) Em (bn) cm thy rt kh khn khi phi t
b nhng nh ca mnh hoc phi tr li ngi
khc ch "khng" phi khng?
5) Em (bn) c cn nhc, suy tnh trc khi
hnh ng hay khng?
6) Khi ha lm mt vic g, em (bn) c
lun lun gi li ha khng? (bt k li ha c

thun li vi mnh hay khng?) 7) Em (bn) thng


hay thay i tm trng: lc vui, lc bun Phi khng?
8) Em (bn) c hay ni nng, hnh ng mt
cch bt pht, vi vng khng suy ngh khng?
9) C khi no em (bn) cm thy mnh l
ngi bt hnh m khng c nguyn nhn r rng
khng?
10) Em (bn) c th xp mnh vo loi ngi
khng bao gi phi lng tng, p ng, m lun lun
sn sng i p vi mi nhn xt hoc bt chp tt
c tranh ci n cng hay khng?
11) Em (bn) c cm thy rt r, ngng
ngng khi mun bt chuyn vi mt bn khc gii d
mn cha quen bit hay khng?
12) Thnh thong em (bn) c ni nng, tc
gin phi khng?
13) Em (bn) c hnh ng mt cch bng
bt, nng ni hay khng?
14) Em (bn) c hay n hn vi nhng li ni
hay vic lm m ng l khng nn ni hay lm nh

vy khng?
15) Em (bn) thch c sch hn l tr chuyn vi
ngi khc phi khng?
16) Em (bn) c d pht khng?
17) Em (bn) c thch thng xuyn c mt
trong nhm, hi ca mnh khng?
18) Em (bn) hay c nhng ngh m em
(bn) mun giu khng cho ngi khc bit phi
khng?
19) C ng i khi em (bn) l ngi y
nhit tnh vi mi cng vic, nhng cng c lc hon
ton chn chng, u oi phi khng?
20) Em (bn) c thch th rng c t bn
nhng l bn thn hay khng?
21) Em (bn) c hay m c khng?
22) Lc ngi ta qut tho em (bn), th em
(bn) cng qut li phi khng?
23) Em (bn) c thy mnh day dt mi khi c
sai lm khng?

24) Tt c mi thi quen ca em (bn) u tt


v hp vi mong mun ca em (bn) phi khng?
25) Em (bn) c kh nng lm ch c tnh
cm ca mnh v hon ton vui v trong cc bui hp
phi khng?
26) Em (bn) c cho mnh l ngi nhy cm
v d hng phn khng?
27) Ngi ta c cho em (bn) l ngi hot
bt, vui v khng?
28) Sau khi lm xong mt cng vic quan
trng no , em (bn) c thng hay cm thy mnh
c th lm c vic tt hn khng?
29) Trong m ng em (bn) thng im
lng phi khng?
30) i khi em (bn) cng hay thu dt
chuyn phi khng?
31) Em (bn) thng khng ng c v c
nhiu ngh ln xn trong u phi khng?
32) Nu em (bn) mun bit mt iu g th
em (bn) t tm ly trong sch bo ch khng i hi

ngi khc phi khng?


33) C bao gi em (bn) hi hp khng?
34) Em (bn) c thch nhng cng vic i hi
s ch thng xuyn khng?
35) Em (bn) c hay run s khng?
36) Nu khng b kim tra th em (bn) c
chu mua v tu hay xe khng?
37) Em (bn) c thy kh chu khi sng trong
mt tp th m mi ngi hay giu ct nhau khng?
38) Em (bn) c hay bc tc khng?
39) Em (bn) c thch nhng cng vic phi
lm gp khng?
40) Em (bn) c hi hp trc mt s vic
khng hoc c th xy ra khng?
41) Em (bn) i ng ung dung, thong th
phi khng?
42) C khi no em (bn) n ch hn, hoc i
lm, i hc mun hay khng?
43) Em (bn) c hay thy nhng cn c mng

khng?
44) C ng em (bn) l ngi thch ni
chuyn n mc khng bao gi b l c hi ni
chuyn c vi nhng ngi khng quen bit khng?
45) C ni au no lm em (bn) lo lng
khng?
46) Em (bn) c cm thy mnh rt hnh phc
nu nh trong mt thi gian i khng c tip xc
rng ri vi mi ngi khng?
47) Em (bn) c th gi mnh l ngi d xc
ng, d phn ng khng?
48) Trong s nhng ngi quen, c ngi
m em (bn) khng a thch mt cch cng khai phi
khng?
49) Em (bn) c cho mnh l ngi hon ton
t tin khng?
50) Em (bn) c d pht khi mi ngi ch
ra nhng li lm ca mnh trong cng tc hay cc thiu
st ring t ca mnh hay khng?
51) Em (bn) cho rng kh c c nim vui

tht s trong bui lin hoan phi khng?


52) Cm gic thp km hn ngi khc c
lm em (bn) kh chu khng?
53) Em (bn) c d dng lm cho nhm b
bn ca mnh ang bun chn tr nn si ni, vui v
c khng?
54) Em (bn) c thng hay ni v nhng
iu m em (bn) cha hiu k khng?
55) Em (bn) c lo lng v sc kho ca
mnh khng?
56) Em (bn) c thch tru chc ngi khc
khng?
57) Em (bn) c b mt ng khng?
Cch tin hnh: Bo hc sinh ghi tn, tui,
lp hc ca mnh vo u t phiu, sau c k 57
cu hi ghi trong t phiu. Nu thy iu no ng vi
bn thn mnh th ghi du "+" trc s th t ca cu
hi , cn nu iu no khng ng vi bn thn th
ghi du "-" trc s th t ca cu hi tng ng.
Hy tr li mt cch trung thc. khng b qung. Gp

cc cu khng quen thuc hy c tr li theo cch


ngh ca mnh. Hy tr li theo nhng ngh ny sinh
trong u trc tin (ch tc tr li: 2 - 3 cu trong
1 pht).
Cch chm im:
a) Cho mi cu 1 im, nu nhng cu hi
sau y tr li l c ("+,): 1, 3, 8, 10, 13, 17, 22, 25, 27,
39, 44, 46, 49, 53, 56. Cho mi cu 1 im, nu nhng
cu hi sau y tr li l khng ("-"): 5, 15, 20, 29, 32,
34, 37, 41, 51.
b. Cho mi cu 1 im, nu cc cu hi sau
y tr li l c ("+,); khng cho im no nu tr li l
khng ("-"): 2, 4, 7, 9, 11, 14, 16, 19, 21, 23, 26, 28, 31,
33, 35, 38, 40, 43, 47, 50. 52, 55, 57.
c Cho mi cu 1 im, nu cc cu hi sau
y tr li l c ("+"): 6. 24, 36. Cho mi cu 1 im,
nu cc cu hi sau y tr li l khng ("-"): 12, 18,
30, 42. 48. 54.
Cch nh gi: tm hiu tnh cch, th ch
cn s dng cc im s thuc mc a v c trn y
thi.

Cc im s thuc mc c c chc nng kim


tra "tnh trung thc" ca cc cu tr li. Nu tng s
im ca cc cu hi trong mc ny ln hn 4 th c
ngha l ngi tr li khng hon ton trung thc vi
bn thn mnh, v t phiu tr li ca h khng c gi
tr.
Cc im s trong mc a ni ln mc
hng ngoi v hng ni trong tnh cch ca ngi
tr li. Nu tng s im thuc mc a ln hn 12 th
c ngha l ngi tr li c tnh cch hng ngoi, cn
nh hn 12 th c ngha l h c tnh cch hng ni.
9. Cc v d di y ni v cc nng lc, k
xo hoc tri thc ca con ngi. Hy ch ra nhng du
hiu c trng cho nng lc v xc nh xem nhng
trng hp no ni v nng lc? a. Chiu di cnh tay
ca v s
b. Nguyn vng mun c cng n vic lm
thng xuyn.
c. S hiu bit rng v mt lnh vc no .
c. c quan st th hin ch: con ngi c
th nhn thy mt cch c h thng nhiu iu quan

trng i vi cng tc, trong cc s vt hin tng hay


b mt ca con ngi.
d. Lc co ca c tay.
e. Mt hc sinh trnh by rt tt mt bi th
c luyn tp vi thy gio.
f. Mt ngi ghi nh nhanh chng c hnh
dng, mu sc ln ca s vt.
g. Mt ngi nhanh chng nm c cc c
ng, t th hnh ng mi.
h. Mt hc sinh k li rt hay mt bi hc
thuc lng.
i. Tnh yu cu cao.
k. Mt ngi phn bit rt gii cc mi v ghi
nh chng mt cch chnh xc.

Created by AM Word2CHM

TI LIU THAM KHO

GIO TRNH TM L HC I CNG Chng 6: NHN CCH V S HNH THNH


NHN CCH

A.N. Lnchip. Hot ng - giao tip - nhn


cch. NXB Gio dc, H Ni, 1989.
Phm Minh Hc, L Khanh, Trn Trng Thu.
Tm l hc Tp I. NXB Gio dc H Ni, 1988.
M.Reuchlin. Tm l hc i cng - Tp I, II.
NXB Th gii. H Ni, 1995.
Trn Trng Thu (ch bin). Bi tp thc hnh
Tm l hc. NXB Gio dc, H Ni, 1990.
Nguyn Quang Un, Trn Hu Luyn, Trn
Quc Thnh.
Tm l hc i cng. NXB Gio dc, H Ni,
1995.

Created by AM Word2CHM

MC LC

Chng mt: TM L HC L MT KHOA HC


I. i tng. nhim v ca tm l hc
1. Vi nt v lch s hnh thnh v
pht trin tm tlhc.
2. i tng, nhim v ca tm l
hc 3. Cc quan im c bn trong
tm l hc hin i..
II. Bn cht. chcc nng phn loi cc hin
tng tm l.
1. Bn cht ca tm l ngi
2. Chc nng ca tm l
3. Phn loi hin tng tm t III.
Phng php nghin cu tm l
1. Nguyn tc phng php lun ca
vic nghin cu tm l 2. Phng
php nghin cu tm l IV. V tr vai

tr ca tm l hc trongcuc sng
v hot ng
1. V tr ca tm t hc trong h thng
khoa hc 2. ngha ca tm t hc
tronglcuc sng v hot ng ca
con ngi Cu hi n tp
Bi tp
Chng hai: HOT NG, GIAO TIP V S HNH
THNH, PHT TRIN TM L
I. Hot ng
1. Khi nim hot ng
2. Cc c im ca hot ng
3. Cu trc ca hot ng
4. Cc dng hot ng
II. Giao tip
1. Khi nim giao tip
2. Phn loi giao tip
III.Tm ml l sn phm ca hot ng v

giao tip
1. Mi quan h gia hot ng v
giao tip 2. Vai tr ca hot ng v
giao tip trong s hnh thnh v pht
trin tm l Cu hi n tp
Bi tp
Chng ba: S HNH THH V PHT TRIN TM L,
THC
I. S hnh thnh v pht trin tm l
1. S ny sinh v hnh thnh tm l v
phng din loi ngi 2. S pht
trin tm l v phng din c th
II. S hnh thnh v pht trin thc
1. Khi nim chung v thc
2. Cc cp thc.
3. s hnh thnh v pht trin thc
4. Ch - iu kin tm l ca hot ng c
thc Cu hi n tp Bi tp
Chng bn: HOT NG NHN THC

I Nhn thc cm tnh


1. Cm gic
2. Tri gic
Cu hi n tp
Bi tp.
II. Nhn thc l tnh
1. T duy
2. Tng tng
Cu hi n tp
Bi tp
III. Ngn ng v hot ng nhn thc 146
1. Khi nim chung v ngn ng
2. Cc dng hot ng ngn ng
3. Vai tr ca ngn ng i vi hot
ng nhn thc IV. Tr nh
1. Khi nim chung v tr nh
2. Cc qu trnh c bn ca tr nh

3. S qun v cch chng qun


4. Phn loi tr nh
Cu hi n tp
Bi tp
Chng nm: TNH CM V CH
I. Tnh cm
1. nh ngha v tnh cm.
2. c im tnh cm
3. Cc mc ca i sng tnh
cm 4. Cc quy lut ca i sng
tnh cm.
5. Vai tr ca tnh cm trong nhn
cch con ngi Cu hi n tp
Bi tp
II. ch
1. ch
2. Hnh ng ch

3. Hnh ng t ng ho
Cu hi n tp
Bi tp
Chng su: NHN CCH V S HNH THNH, PHT
TRIN NHN CCH
I. Khi nim chung v nhn cch
1. Khi nim 9
2. Cc c im c bn ca nhn
cch 3. Cu trc tm l ca nhn
cch 4. Cc kiu nhn cch
II. Cc thuc tnh c bn ca nhn cch
1. Xu hng
2. Tnh cch
3. Nng lc
Kh cht
III. S hnh thnh v pht trin nhn cch
1. Cc yu t chi phi s hnh thnh
v pht trin nhn cch 2. S hon

thin nhn cch


Cu hi n tp
Bi tp
Ti liu tham kho
---//---

GIO TRNH TM L HC I CNG


Tc gi:
NGUYN XUN THC (Ch bin) NGUYN QUANG
UN - NGUYN VN THC - TRN QUC THNH HONG ANH L TH BNG "V KIM THANH
NGUYN KIM QU NGUYN TH HU - NGUYN
C SN
Nh Xut bn i hc S Phm
Chu trch nhim xut bn:
Gim c: INH NGC BO
Tng bin tp: L A Ngi nhn xt:
PGS.TS TRN HU LUYN - PGS.TS O TH OANH
Bin tp v sa bi: NGUYN HNG NGA
K thut vi tnh: TRNH CAO HI

Trnh by ba: PHM VIT QUANG


M s: 01.01.541/681 H.2007
S ng k KHXB: 30 2007/CXB/541-120/HSP,
ngy 4/1/2007.
In xong v np lu chiu thng 9 nm 2007.

Created by AM Word2CHM

You might also like