Sanatn Gc

Boris Groys

 2014 Hayalperest Yaymevi

SANAT KURAMLARI
SANATIN GC
Yazar: Boris Groys
Orijinal ad: Art Power,
2013, The MiT Press
evirmen: F. Candil Erdoan
Genel Yayn Ynetmeni: mazan Kurtaran
Editr: Doc. Dr. Mehmet Ustnipek, Gney Aldoan
Sayfa Dizeni: Himmet Doan

Sertifika No: 22641

ISBN: 978-605-86077-8- l
Kitabn her trl yayn haklan
Fikir ve Sanat Eserleri Yasas gereince Hayalperest Yaynevi'ne aittir.
Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen
alnt ve kopya edilemez, oaltlamaz ve yaynlanamaz.
Bask ve Cilt:
Kenan Ofset / Hamit Ik
Sertifika No: 12641
Davutpaa Cad Gven Sanayi Sitesi
No: 258 Zeytinburnu Topkap Istanbul
enel Datm:
izlenim Sanat Yaymevi
info@i.zlenimyayinevi.com
Hayalperest Yaynevi
Emniyet Evleri Mah. elebi Mehmet Sk. No:3/A 4. Levent
Kathane / Istanbul
Tef& Faks: (0212) 270 00 20
www.facebook.com/hayalperestkitap
www.hayalperest.corn.tr
Online Sat: www.artkitap.com

SANATIN GC
Boris Groys

HP
AE
yR
E

As

LT

.
. .
iiNDEKiLER
GR ..........................................................................................7
KISIM 1
Eit Estetik Haklarn Mant................................................19
Yeni zerine ..........................................................................29
Kratrlk zerine ...............................................................49
Biyopolitika anda Sanat:
Sanat Yaptndan Sanat Dokmantasyonuna .......................59
Sanatsal Bir Aygt Olarak konaknclk:
ikonaknc Film Stratejileri ..................................................71
Grntden Grnt Dosyasna,
Grnt Dosyasndan Grntye:
Dijitalleme anda Sanat ...................................................85
Yaptn Birden Fazla Sahibinin Olmas ................................95
Turistik Yeniden retim anda Kent..............................103
Eletirel Dnceler ............................................................113

KISIM 2
Savata Sanat .......................................................................123
Kahramann Bedeni:
Adolf Hitler'in Sanat Kuram .............................................. 133
Kitleleri Eitmek:
Sosyalist Gereki Sanat .....................................................143
eitliliin tesi:
Kltrel almalar ve Post-Komnist teki .....................153
zelletirmeler veya
Post-Komnist Yapay Cennetler .........................................169
Avrupa ve tekiler ..............................................................177
Notlar ...................................................................................187
Kaynaklar .............................................................................190

Girit
--

ODERN ve ada sanatla ilgili metinlerin ounu okuyan bi

rinin rendii ilk ey udur: hem modem sanat hem de -hatta
byk lde- ada sanat, kkten oulcudur. Bu gerek, farkl ku
aklardan sanatlarn, kratrlerin ve kuramclarn birlikte almas
neticesinde, zel bir fenomen olarak modem sanat yazm olasln
-rnein birinin Rnesans ve Barok sanat zerine yazabilecei ekilde
yazm- kati suretle imkansz klyor gibi grnyor. Ayn zamanda
belirli bir modem sanat yaptnn (burada modem sanat derken a
da sanat da kastediyorum) modem sanatn tamamn temsil eden bir
rnek gibi gsterilip tanmlanmasn da imkansz klyor. Bu tarz her
giriim, annda tezat bir rnekle karlatrlabiliyor. O yzden sanat
tarihileri, en bandan beri, ilgi alanlarm daraltmaya, belirli sanat
akmlarna, ekollere ve eilimlere veya daha da iyisi, ayr ayr sanat
lann yaptlarna younlamaya mahk1mlarm gibi grnyor. Mo
dem sanatn her tr genellemeyi at iddias, halen yaplabilen tek
genelleme saylyor. Burada da gzle grlebilen farklar dnda hibir
ey bulunmuyor. Bu nedenle kiinin bir tercihte bulunmas, tarafn
semesi, kendini adamas ve sanat piyasasndaki ticari baanlanndan
faydalanmak amacyla, bakalannn baars pahasna birilerinin sev
dii sanatlarn reklamn yapmakla, tek tarafl olmakla sulanmann
kanlmazln kabullenmesi gerekiyor. Baka bir deyile: Modem ve
ada sanatn sahip olduu iddia edilen oulculuk, bu sanatla ilgili
herhangi bir sylemi bo ve faydasz klyor. Srf bu gerek bile oul
culuk dogmasn tartma konusu klmaya yetiyor.
Her modem sanat akmnn bir kar akma yol at, sanat kuram
sal erevede tanmlayan bir forml gelitirmeye ynelik her giriimin
sanatlarn bu tanmn dnda kalacak bir sanat yapt retme giriimi
ne neden olduu ve benzeri sylemler elbette dorudur. Baz sanat
lar ve sanat eletirmenleri sanatn gerek kaynan sanatnn kendini

SANATIN GC

ifade ediindeki znellikte bulurlarken dier sanatlar ve sanat eletir

menleri sanatn, retimi ve yaylm srasndaki nesnel, fiziki durumlan
konu olarak ilemesini art kotular. Kimi sanatlar sanatn zerkliin
de srar ederlerken kimileri siyasi katlmda bulundular. Daha nemsiz
bir dzeyde ise; baz sanatlar soyut sanat yapmaya balarken bazlan
an gereki olmaya balad. Dolaysyla her modem sanat yaptnn,
u ya da bu ekilde, dier modem sanat yaptlanyla elimesi hedefle
nerek tasarland sylenebilir. Ancak bu, elbette, modern sanatn bu
nedenle oulculat, dierleriyle elimeyen sanat yaptlarnn ger
ekten modern veya uygun kabul edilmedii anlamna gelmez. Mo
dem sanat sadece ortaya klarndan nce sanat saylmayan eyleri
bnyesinde toplayan bir makine gibi almad; ayn 2-amanda varolan
sanatsal kalplan naif bir ekilde, dnce iermeden ve sofistike olma
yan (tartmaya olanak salamayan) tarzda taklit eden ve aykn, pro
vakatif, meydan okuyan unsurlan banndrmayan hereyi dlayan bir
makine gibi de alt. Bu u anlama gelir: Modem sanat, oulcu bir alan
deildir; kesinlikle eliki mantna gre yaplanan bir alandr. Her tezin
kendi antiteziyle yzlemesinin beklendii bir alandr. deal durumda,
tezin ve antitezin temsili, sonuta sfr elde edecek kadar mkemmel
bir dengeye sahip olmaldr. Modern sanat Aydnlanma a'nn ve ate
izm ile hmanizm aydnlanmasnn rndr. Tann'nn lm, dn
yadaki her eyden daha kudretli, sonsuz bir varlk gibi alglanabilecek
hibir gc:m kalmad anlamna gelir. Nitekim ateist, hmanist, aydn
modern dnya, g dengesine inanr -ve modern sanat, bu inancn bir
ifadesidir. G dengesine duyulan inancn dzenleyici bir karakteri
vardr -ve dolaysyla modem sanatn da kendi gc, duruu, tavn var
dr: G dengesini kuran veya srdren her eyi onaylar ve bu dengeyi
bozan herhangi bir eyi dlama ya da ezmeye alma eilimindedir.
Aslnda sanat, her zaman, olas en byk gc, btnyle dnyay
yneten gc -ilahi bir g ya da doann gc olabilir- temsil etmeye
alt. Nitekim gcn temsili olarak sanat, bilindii gibi, yetkisini yine
bu gten ald. Bu balamda, sanat her zaman, dolaysz veya dolay
l yollardan eletirel olmutur nk sonlu siyasi gc, sonsuz olann
-Tann, doa, kader, yaam, lm- grntleriyle/imgeleriyle karlat
m. Artk modem devlet de nihai hedefin g dengesi olduunu akl
yor -ama elbette bunu hibir zaman gerekten baaramyor. Dolaysyla
sanatn, kendi btnl dahilinde, devletin kusurlu dengeleyici g
cn aan, topik bir g dengesi grnts sunmaya alt syle
nebilir. Modem devletin ekillendirdii gler dengesinin etkisini ven
ilk dnr olan Hegel, modernite srecinde sanatn gemie ait bir

GiRiS 1 9

ey haline geldiine inanyordu. Yani g dengesinin gsterilebilecei

ni, bir grnt/imge eklinde sunulabileceini tahayyl edemiyordu.
Sonucu sfr kan, birbirini gideren hakiki gler dengesinin yalnzca
dnlebildiine, grlemediine inanyordu. Ama modem sanat, g
cn mkemmel dengesinin de, sfrn da grselletirilmesinin mmkn
olduunu gsterdi.
Hibir grntnn sonsuz gcn temsili olma ilevi yoksa o zaman
tm gntler eittir. Aynca, ada sanatta, sanatn telosu olarak tm
grntlerin eitlii sz konusudur. Ancak tm grntlerin eitlii,
estetik beeni dzeyindeki oulcu, demokratik eitlii aar. Herhangi
zel bir beeniyle rtmeyen, bireysel beeniye, "yksek" beeniye,
marjinal beeniye veya kitlelerin beenisine hitap eden sonsuz sayda
grnt/imge fazlas vardr. Bu nedenle de istenmeyen, beenilmeyen
grntlerin fazlalndan sz etmek her zaman mmkndr -ada
sanatn srekli yapt da budur. Bir keresinde Malevich, sanatnn
dstlyle mcadele ettiini sylemiti. Broodthaers ise -sanatsal
almalanna baladnda- samimiyetten uzak bir eyler yapmak is
tediini dile getirmiti. Samimiyetten uzak olmak, bu balamda, tm
beenilerin tesinde -hatta kiinin kendi beenisinin de tesinde- bir
sanatsal retim yapmak anlamna gelir. ada sanat, oulcu beeniyi
de ieren bir beeni anldr. Bu anlamda bir oulcu demokrasi
anldr, demokratik eitlik anldr. Bu arlk demokratik bee
ni ve g dengesi arasnda ayn anda hem denge kurar hem de denge
bozar. ada sanatn ayrt edici zellii de, aslnda, bu paradokstur.
Paradoksun somut bir hali gibi grlebilecek tek alan sanat alan
deildir. Zaten klasik modemite erevesinde, ancak zellikle ada
sanat balamnda, her sanat eseri ayn anda bnyesinde hem tezi hem
de antitezi banndran birer paradoks nesne haline gelmeye balad. Ni
tekim Duchamp'n eme'si ayn anda hem bir sanat yaptdr hem de
sanat yapt deildir. Keza Malevich'in Siyah Kare'si de ayn anda hem
katksz bir geometrik ekil hem de bir resimdir. Ama kendi iinde
elimenin, paradoksun sanatsal somutluk kazanmas, zellikle kinci
Dnya Sava sonrasnda gelien ada sanattaki uygulamalarla bala
d. Bu noktada birka rnek vermek gerekirse; ayn anda hem gereki
hem soyut (Gerhard Richter) diye tanmlanabilen resimlerle, ayn anda
hem geleneksel bir heykel hem de hazr yapt (Fischli/Weiss) olarak
tanmlanabilen nesnelerle karlatk. Aynca hem belgesel hem kur
gusal olmay hedefleyen sanat yaptlanyla ve sistemin snrlann ama
duygusuyla -ayn zamanda bu snrlann iinde kalrken- politik olmak
isteyen sanatsal mdahalelerle de karlatk. Bu tip elikilerin ve bu

10

SANATIN GC

elikileri temsil eden, aslnda somutlatran sanat yaptlarnn says

istediiniz kadar artrlabilirmi gibi grnyor. Bu sanat yapdan, iz
leyiciyi potansiyel bir sonsuz yorum oulluuna davet ettii, anlam
genilettii, herhangi zel bir ideolojiyi, kuram yahut inan izleyiciye
zorla kabul ettirmedii yanlsamas yaratabiliyor.
Ancak bu sonsuz oulcu grnm, elbette, yalnzca bir yanlsama
dr. Fiilen ortada tek doru yorum vardr; o da, izleyiciye zorla unu
kabul ettirdikleridir: paradoks nesneler olarak bu yaptlar, mkemmel
dzeyde paradoksal, manta aykm, kendi iinde elien tepkiler veril
mesini art koar. Bu durumda, paradoksal olmayan yahut yalnzca ks
men paradoksal olan herhangi bir tepkinin indirgeyici ve aslnda yanl
addedilmesi gerekir. Bir paradoks iin uygun tek yorum, paradoksal
bir yorumdur. Nitekim modem sanatla ilgili baa klmas gereken
derin zorluk, paradoksal, kendi iinde elien yorumlan uygun ve do
ru kabul etmek konusundaki isteksizliimize dayanr. Bu isteksizliin
stesinden gelinmelidir -ancak bu sayede modem ve ada sanatn ne
olduunu, yani, g dengesini yneten paradoksun aa kt yer
olduunu grebiliriz. Aslnda, paradoks nesne olmak, her ada sa
nat yaptna dolayl olarak uygulanan normatif bir arttr. ada sanat
yapt, paradoksall -en radikal z elikileri ierebildii, tez ve an
titez arasndaki mkemmel g dengesini kurup srdrmeye katkda
bulunabildii- orannda iyidir. Bu balamda en radikal ekilde taraf
tutan sanat yapdan bile bir btn olarak sanat alannda bozulmu g
dengesini dzeltmeye yardm ediyorsa "iyi" addedilebilir.
Tek tarafl ve saldrgan olmak, elbette, en azndan lml olmak ve
g dengesini srdrmeyi gzetmek kadar moderndir. Modem dev
rimci veya ayn ekilde totaliter akmlar ve devletler de g dengesini
kurmay hedefler ama bunun yalnzca bitmek bilmeyen mcadeleler
le, atmalarla, savalarla bulunabileceine inanr. Bylesine dinamik,
devrimci bir g dengesinin hizmetine sunulan sanat, ister istemez,
siyasi propaganda haline gelir. Byle bir sanat, kendini gcn temsiline
indirgemez -gerek g dengesinin kendini gsterebilmesinin tek yolu
olarak yorumlad g mcadelesine katlr. Artk, bu kitapta topla
nan denemelerimin, bugnn sanat dnyasnda zel bir g dengesine
dahil olma -yani, siyasi propaganda ilevi gren sanat iin sanat dnya
snda daha fazla alan bulma- arzusuyla gdlendiini itiraf etmeliyim.
Modemite koullan altnda bir sanat yapt iki ekilde retilip ka
muoyuna sunulabilir: ticari bir mal olarak veya siyasi propaganda arac
olarak. Bu iki rejim altnda retilen yaptlarn nicelikleri aa yukan
birbiriyle eitmi gibi grnebilir. Ama ada sanat sahnesinin ko-

GR

11

ullan altnda sanatn tarihine bir ticaret olarak daha fazla, bir siyasi
propaganda olarak ise ok daha az dikkat edilir. Sovyetler Birlii'nin ve
dier eski sosyalist devletlerin resmi sanatnn yan sra gayri resmi sa
nat da, ada sanat tarihinin ve mzecilik sisteminin odak noktalar
nn tamamen dnda kalmtr. Ayns, devlet destekli Nazi Almanyas
veya faist talya sanat iin de sylenebilir. Ayns, batl komnist par
tiler, zellikle de Fransz Komnist Partisi tarafndan desteklenen ve
propaganda arac olarak kullanlan Bat Avrupa sanat iin de sylene
bilir. Tek istisna, Sovyet Rusya'da kstl serbest piyasann geici olarak
yeniden alanmas srasnda uygulanan yeni ekonomi politikas (NEP)
altnda yaratlan Rus Konstrktivizmi'dir. Standart sanat piyasas ko
ullan dnda retilen, siyaset gdl bu sanatn ihmal edilmesinin,
elbette, bir nedeni vardr: kinci Dnya Sava'nn sona ermesinden ve
zellikle eski sosyalist Dou Avrupa lkelerinde rejimin deimesinden
sonra sanatn retimine ve yaylmna ilikin ticari sistem, siyasi sistemi
basklad. Sanat mefhumu sanat piyasas mefhumuyla neredeyse e an
laml olmaya balad, yle ki piyasa koullan dnda retilen yaptlar,
kurumsal olarak benimsenen sanat alanndan fiilen dland. Sregelen
bu dlama, genellikle ahlaki terimlerle dile getirilir: Gerek topya
c sanatn "samimi" siyasi isteklerini "sapknlatran" yirminci yzyln
"totaliter" sanatyla uramak konusunda etik adan ok kayglym
gibi grnr. "Samimi sanat"tan farkl olarak bu "sapkn sanat" mefhu
mu, elbette, baya sorunludur -ok tuhaf bir ekilde bu szck, ayn
sapknlk mefhumu baka balamlarda kullanldnda hemen knayan
yazarlar tarafndan defalarca kullanlmaktadr. Serbest piyasann ahlaki
boyutlanna ynelik en ar yarg bile, kimsenin o piyasa koullannda
retilen, halen retilmekte olan sanatn eletirel ve tarihsel deerlen
dirmenin dnda tutulmas gerektii sonucuna varmasna yol ama
mtr ki bu ilgintir. Sosyalist lkelerdeki muhalif sanatn hakim sanat
kuram tarafndan ihmal edilmesi eilimi yalnzca resmi deil gayri
resmf zihniyetin de ayrt edici zelliidir.
Ancak, piyasa d "totaliter" sanatn ahlaki boyutlar hakknda d
nlebilecek eylerin, aslnda, olan bitenle pek bir ilikisi yoktur. Si
yaset gdl sanatn sanat dnyasndaki temsilinin, bu sanatn ahlaki
ya da estetik adan iyi veya kt olup olmad sorgulamasyla hibir
ilgisi yoktur; tpk kimsenin Duchamp'n eme'sinin ahlaki veya este
tik adan iyi yahut kt olup olmadn sorgulamayaca gibi. Meta,
hazr yapt olarak, sanat dnyasnda snrsz kabul grmtr; oysa si
yasi propaganda grmemitir. Bylece sanat dnyasnda, ekonomi ve
siyaset arasndaki g dengesi bozulur. Yani, standart sanat piyasas

12 1 SANATIN GC

koullan altnda retilmeyen sanatn dlanmasnn yalnzca tek bir da

yana olduuna ilikin kukulardan kanlamaz: Hakim sanat syle
mi, sanan, sanat piyasasna gre belirler ve bu piyasann dnda kalan
herhangi bir mekanizmayla retilen ve yaylan sanat anlaym dlar.
Sanatnn byle alglannn, sanatn metalamasn eletirmeyi he
defleyen -ve metalatrlmas hususunda bizzat sanatn eletirel olma
sn isteyen- pek ok sanat kuramcs ve sanat tarafndan paylalma
s son derece manidardr. Ama metalama eletirisini ada sanatn
temel. hatta biricik hedefi olarak alglamak sadece sanat piyasasnn
gcn tekrar teyit etmek olur -hatta bu teyit bir eletiri eklini alr. Bu
perspektifte sanat tamamen gsz, znde herhangi bir seim kriteri
ve ikin bir gelime mant olmayan bir eymi gibi anlalr. Bu
zmleme tarzna gre, sanat dnyas, "son tahlilde," onu ekillendiren
kapsama ve dlama kriterlerini ona dikte eden eitli ticari menfaatler
tarafndan tamamen igal edilmitir. Bu erevede retilip sunulan bir
yapt, piyasann gcne btnyle boyun emi, sadece eletirel ve z
eletirel bir meta haline gelme becerisiyle kendini dier ticari mallar
dan farkllatrm, mutsuz, strapl bir metadr. Bu z eletirel meta
mefhumu da, elbette, btnyle paradoksaldr. (z) eletirel sanat ya
pt, hakim modem ve ada sanat paradigmasyla mkemmel uyum
lu bir paradoks nesnedir. Dolaysyla, bu paradigma iinden baknca,
bylesine (z) eletiri yapabilen sanatn aleyhine sylenecek pek birey
yoktur -ama bu sanatn gerekten siyasi sanat olarak anlalp anlala
mayacana ilikin de bir soru ortaya kar.
u sorular, sanatla yahut eletiriyle uraan herkesin elbette ilgi
sini eker: Bir eyin sanat olup olmadna kim karar verir? Bir sanat
yaptnn iyi veya kt olduuna kim karar verir? Sanat m, kratr
m, sanat eletirmeni mi, koleksiyoner mi, btnyle sanat sistemi mi,
sanat piyasas m, kamuoyu mu? Ancak, her ne kadar cazip olsa da,
bu soru bana yanl geliyor. Sanatla ilgili bir eylere karar veren kim
olursa olsun hata yapabilir; kamuoyu, demokratik halk hata yapabilir
-ve aslnda halihazrda tarihte ok kereler hata yapmlardr. Avangart
sanatn tamamnn halkn beenisine aykn -hatta ve zellikle halkn
beenisi adna yapldklarnda- olduunu unutmamamz gerekir. De
mek ki: Sanat izleyicisinin demokratiklemesi, bir cevap deil. Halkn
eitilmesi de bir cevap deil nk iyi sanat yaptlarnn hepsi, halen ve
daima, eitimin ileri srd her tr kurala kar klarak retilmitir.
Mevcut sanat piyasas kurallarnn ve sanat kurumlarnn eletirilme
si, elbette merudur ve gereklidir ama bu eletiri, sadece, dikkatimizi
bu kurumlarn grmezden geldii ilgin veya uygun sanat yaptlarna

GRi 13

ekmeyi amalyorsa anlamldr. Hepimizin iyi bildii gibi, byle bir

eletiri baanl olursa grmezden gelinen sanat anlaynn bu kurum
lara dahil edilmesine yol aar -ve bylece, tmyle, bu kurumlann is
tikrarnn artmasn salar. Sanat piyasasnn kendi bnyesinde yapt
z eletiri, bunu bir dereceye kadar gelitirebilir -ama znde piyasay
deitiremez.
Sanat, yalnzca, sanat piyasasnn dnda yahut piyasann tesine
geilerek yapldnda -dorudan siyasi propaganda balamnda- siyasi
bir etkisi olur. Bu trden sanat, eski Sovyet lkelerinde yaplmtr.
imdiki rnekler ise kreselleme kart uluslararas eylemler bala
mnda ilev gren slamc videolar veya afileri iermektedir. Bu tr
sanat uygulamalar, elbette, devletten yahut siyasi ve dini oluumlar
dan ekonomik destek almaktadr. Ama retim, deerlendirme ve da
tm yaklam piyasa mantn izlemez. Zira byle yaptlar birer meta
saylmaz. Ozellikle Sovyet tipi sosyalist ekonomi kurallar altnda re
tilen sanat yaptlar ticari mal deildir nk en ufak bir piyasas bile
yoktur. Bu sanat yaptlar potansiyel alc olduklar varsaylan bireysel
tketiciler iin deil ideolojik mesajlarn benimseyip zmsemesi ge
reken kitleler iin retilmilerdir.
Elbette, propaganda sanatnn basit bir siyasi tasann -imaj yarat
mak- olduu ne srlebilir. Bu, sanatn siyasi propaganda balamnda
da en az sanat piyasasndaki kadar gsz olduu anlamna gelir. Bu
yarg, bir bakma hem dorudur hem de doru deildir. Propaganda
sanat kapsamnda alan sanatlar -ada "ynetim" ve "i idaresi"
terimleriyle konumak gerekirse- birer ierik salayc deillerdir. Onlar
zel bir ideolojik hedefin reklamn yaparlar -ve sanatlarn bu hedefin
hizmetine sunarlar. Ama bu hedefin bizatihi kendisi nedir? Her ideoloji
belirli bir "vizyon", belirli bir gelecek imgesi -ister cennet ister komnist
toplum veya srekli devrim imgesi olsun- zerine kuruludur. te, piya
sa mallan ve siyasi propaganda arasndaki temel fark iaret eden ey de
budur. Bu piyasay "gizli bir el" ynetir ki bu el, yalnzca, karanlk bir
phedir; grntlerin/imgelerin dolamn salar ama kendi grnt
s yoktur. Oysa ideolojinin gc nihayetinde daima vizyonun gcdr.
Bu, herhangi siyasi yahut dini bir ideolojiye hizmet eden sanatnn,
nnde sonunda, sanata hizmet ettii anlamna gelir. te bu yzden
sanat, ayn zamanda ideolojik vizyon zerine de kurulu olan rejime,
sanat piyasasna meydan okuyabildiinden daha etkin bir ekilde mey
dan okuyabilir. Sanat, ideoloji ile ayn topraklarda alr. Bylece, sa
natn olumlayc ve eletirel potansiyeli kendini siyasi balamda, piyasa
balamndakinden daha gl ve retken bir ekilde kantlar.

14

SANATIN GC

Sanat yapt, ideolojik rejim altnda da bir paradoks nesnedir. Yani,

her ideolojik vizyon, yalnzca vaat edilmi bir imgedir -gelecek olan e
yin imgesidir. deolojik vizyonun maddeletirilmesi, gerekletirilmesi
daima ertelenmelidir -tarihin apokaliptik sonuna yahut gelecekte ula
lacak topluma ertelenebilir. ideoloji gdl sanat, bu tecil siyasetiyle
ban ister istemez kopartr nk sanat her zaman "burada ve imdi"
yaplr. Elbette, ideoloji gdl sanat, her zaman, bir n fikir edin
me, doru bir gelecek vizyonuna ilikin ngr olarak yorumlanabi
lir. Ama bu sanat, sz konusu vizyonun parodisi, eletirisi, yergisi -bu
ideolojik vizyon gerekletirilip hayat bulsa bile dnyada hibir eyin
deimeyeceinin kant- olarak da grlebilir. Sanat yaptnn ideolo
jik vizyonu ikame etmesi, ariv ve tarihsel bellein r.e kt dnyevi
dnemin, sonsuz umudun beslendii kutsal dnemi ikame etmesi de
mektir. Vaat edilen vizyona duyulan inan kaybedildikten sonra geriye
sanat kalr. Bu, ideoloji gdl -ister dini ister komnist ister faist ol
sun- sanatn halihazrda her zaman ayn anda hem olumlayc hem de
eletirel olduu anlamna gelir. Dini veya siyasi ideolojiye klavuzluk
eden vizyonu sunan her sanat yapt, bu vizyonu dnyeviletirir -ve bu
sayede yapt bir paradoks nesne haline gelir.
deoloji gdl sanat, artk, basite gemie veya ideolojik ve siyasi
adan marjinal eylemlere ait bir ey deil. Gnmzn ana akm Bat
sanat, giderek daha fazla ideolojik propaganda ilevi gryor. Aynca
bu sanat, ilgili yapt ille de satn almay dnmeyenler iin ve kitle
ler iin yaplyor, sergileniyor -dorusu, nl uluslararas bienallerde,
trienallerde ve benzeri sergilerde dzenli olarak gsterildike bu sanat
satn almayan kesimin says srekli artyor ve baskn bir sanat izleyicisi
kesimini onlar oluturuyorlar. Bu sergiler, salt benlik sunumu yaplan
ve sanat piyasas deerlerinin yceltildii alanlarla kartrlmamaldr.
Bu yerler, daha ziyade elikili, aykn sanat eilimleri, estetik tavr
lar ve temsil stratejileri arasndaki g dengesini -bu dengenin idealize
edilmi, dzenlenmi bir grntsn/imgesini oluturmak iin- hem
yaratmann hem de gstermenin tekrar ve tekrar denendii alanlardr.
Geleneksel olarak ideolojinin iktidanna kar verilen mcadele im
genin ve grntnn iktidanna kar verilen mcadele eklini ald.
ideoloji kart, eletirel, aydn dnce daima imgeden kurtulmaya,
anlan yok etmeye veya en azndan -imgeleri grnmeyen, salt rasyo
nel kavramlarla deitirmek amacyla- yapbozuma uratmaya alt.
Hegel'in sanatn gemie ait bir ey olduuna ve amzn kavram a
haline geldiine ilikin beyan ikonaknc Aydnlanma'nn Hristiyan
ikonasevicilii karsndaki zaferinin ilanyd. Elbette, Hegel bu tany

GR

15

koyduu srada haklyd ama kavramsal sanat olasln gzden kar

d. Modem sanat, dorudan ona ynelen ikonaknc tavrlar sahiple
nerek ve bunlan yeni sanatsal retim ekillerine dntrerek gcn
tekrar ve tekrar kantlad. Modem sanat yapt kendini daha derin an
lamda bir paradoks nesne -ayn anda hem bir imge hem de imgenin
eletirisi- olarak da konumlandrd.
Bu, radikal dnyevileme ve ideolojisizletirme koullan altnda
-sanat piyasasnda sadece meta olmann tesine geen bir perspektif
le- sanatn yaamn srdrme ansn garantiledi. ddialara gre post
ideolojik olan amzn da kendi imgesi var: mkemmel g dengesi
nin grnts olan prestijli uluslararas sergiler. Herhangi bir imgeden
kurtulmaya duyulan arzu, yalnzca yeni bir imge sayesinde gerekleti
rilebilir -imgenin eletirisinin imgesi. lerleyen sayfalardaki denemele
rin dorudan ya da dolayl znesini, ite bu temel figr -modem sanat
yaptlar dediimiz paradoks nesneleri reten ikonaknc sanatsal yak
lam- tekil ediyor.

KISIM 1

Etit Estetik Haklarn Mant

--

ANATIN dandan gelen basklara direnme becerisi hakknda ko

numak istersek, ilk nce u sorunun sorulmas gerekir: Sanatn
kendine ait, savunulmaya deer bir topra var m? Sanatn zerklii,
yakn tarihli pek ok sanatsal-kuramsal tartmada inkar edildi. Bu sy
lemler doruysa, sanat herhangi bir direniin kayna olamaz. En iyi
durumda sanat sadece tasann iin, halihazrda mevcut muhalif, zgr
letirici siyasi hareketlerin estetize edilmesi iin kullanlabilir -yani, en
iyi ihtimalle sadece siyasetin tamamlaycs olabilir. Can alc soru ben
ce u: Sanatn kendine ait herhangi bir gc var m, yoksa yalnzca d
gleri mi ssleyebiliyor? Bunlar baskc gler mi, yoksa zgrletirici
gler mi? Nitekim sanat ve direni arasndaki ilikiyle ilgili yaplan
tartmalar balamnda, temel mesele bana sanatn zerklii meselesiy
mi gibi geliyor. Bu soruya yantm ise u: Evet, sanatn zerkliinden
bahsedebiliriz ve evet, sanatn zerk bir direni gc de var.
Elbette, sanatn byle bir zerkliinin olmas mevcut sanat kurum
larnn, sanat sisteminin, sanat dnyasnn veya sanat piyasasnn da
kelimenin tam anlamyla zerk olduunun dnlebilecei anlamna
gelmez. Sanat sisteminin ilevini yerine getirmesi iin belli bal estetik
deer yarglan, belli bal seim kriterleri, dahil etme ve dlama kural
lan gibi eyler zerinde durulur. Tm bu deer yarglan, kriterler ve
kurallar, tabii ki, zerk deildir. Bunlar, daha ziyade, egemen toplumsal
anlamalar ve iktidar yaplann yanstr. Gvenle unu syleyebiliriz:
Btnyle sanat dnyasn dzenleyebilen katksz bir estetik, znde
sanat olan, zerk deerler sistemi gibi bir ey sz konusu deildir. Bu
igr yznden pek ok sanat ve kuramc sanatn zerk olmad
sonucuna vard nk sanatn zerkliinin estetik deer yargsnn
zerkliine bal olduu dnlyordu -halen de byle dnl
yor. Ancak, ahsen, sanatn zerk olmasn salayan eyin kesinlikle

20

SANATIN GC

bu zde var olan, saf estetik deer yargsnn eksiklii olduunu ileri
sryorum. Sanatn hkm srd alan, herhangi bir estetik yargnn
olmamas veya daha ziyade, reddedilmesi erevesinde ilenip dzen
leniyor. Nitekim sanatn zerklii, zerk bir beeni hiyerarisini a
ntrmaz -ama bu tr her hiyerarinin ortadan kaldnlmasn ve tm
sanat yapttan iin eit estetik haklar rejiminin kurulmasn ima eder.
Sanat dnyas, tm grsel biim, nesne ve medyalar arasndaki temel
eitliin toplumsal olarak kodlanm manifestosu gibi grlmelidir.
Ancak tm sanat yaptlarnn temelde bir eitlie sahip olduuna yne
lik bir varsaym dahilinde, her deer yargs, her reddedi veya kabulle
ni, sanatn zerkliinin baml glerce ihlal edilmesini -d glerin
ve iktidarlann uygulad basncn da etkisiyle- onaylanmak anlamna
gelebilir. Sanatn zerklii adna, yani tm sanat biimleri ve medyann
eitlii adna direni olaslnn nn aan ite bu kabuldr. Ancak,
elbette, burada "sanat"n, modemite boyunca meydana gelen uzun bir
kabullenilme savann sonucu olarak anlalmasn neriyorum.
Sanat ve siyaset, balarda, tek bir mnasebetle birbirine balyd:
her iki dnya da bir kabullenilme mcadelesi veriyordu. Hegel'le ilgi
li bir yorumunda Alexander Kojeve'in tanmlad gibi, bu mcadele
modemite srecinde genellikle piyasa gleri tarafndan dzenlenen
olaan mal paylam ve datm mcadelesini geride brakmaktadr.
Burada tehlikeli olan, sadece belirli bir arzunun tatmin edilmesi deil
ayn zamanda bunun toplumsal adan meru da kabul edilmesidir1.
Siyaset, eitli kar gruplarnn, hem gemite hem de bugn, kabulle
nilmek iin kyasya dvtkleri bir alan iken, klasik avangart sanat
lar daha nce meru grlmeyen bireysel yaklamlarn ve sanatsal
yntemlerin kabullenilmesinden memnunlard. Klasik avangart, tm
iaretlerin, formlarn ve eylerin meru birer sanatsal arzu nesnesi ve
aynca meru birer sanatsal temsil nesnesi olarak kabullenilmesi iin
mcadele verdi. Fakat her iki mcadele ekli de aslnda birbiriyle ili
kiliydi ve her ikisi de eitli ilgileri olan insanlara (daha dorusu tm
biim ve sanatsal yntemlere) nihayetinde eit haklar tanmay ama
ediniyordu.
Halihazrda klasik avangart, sanatta, eit haklar bahedilen tm
muhtemel resimsel formlarn birbiri ardnca sraland sonsuz bir
ufuk at. Pe pee gelien, ilkel sanat yaptlar da denilen, soyut
formlarn ve gnlk yaamdan alnan basit nesnelerin hepsi, eskiden
yalnzca tarihi adan ayncalkl olan sanatsal bayaptlara atfedilen
trde bir n elde etti. Kitle kltr, elence ve kitsch imgelerinin ge
leneksel yksek sanat balamnda eit statler kazanmasyla, sanat

ESTETiK HAKLARIN MANTIGI

21

pratiindeki bu eitlenme yirminci yzylda giderek daha fazla be

lirginlemeye balad. Ayn zamanda, bu eit estetik haklar siyaseti,
modem sanatn tm grsel biimler ve medya arasnda tesis edilmesi
iin urat bu estetik eitlik mcadelesi, sinizmin ve yeterince pa
radoksal olarak elitizmin ifadesi saylp sk sk eletirildi -halen de
eletiriliyor. Bu eletiri, modem sanat -hakiki bir sanat sevgisinin
olmad, hakiki bir siyasi katlm, siyasi meguliyet iermedii gibi
nedenlerle- drt yandan kuatt. Ama aslnda, estetik dzeyindeki,
estetik deer dzeyindeki bu eit haklar siyaseti, her siyasi meguliyet
asndan gerekli bir narttr. Akas, ada zgrleme siyaseti,
siyasi ve ekonomik aznlklann dlanmasna kar yrtlen bir ka
tlm siyasetidir. Ancak bu katlm mcadelesinin baanya ulamas,
yalnzca, dlanan aznlklarn akladklan isteklerin, yksek estetik
deerler adna uygulanan her tr estetik sansr yoluyla daha bandan
basklanmamas ve reddedilmemesi kaydyla mmkn olur. Sadece
tm estetik formlarn ve medyann estetik dzeyde eit olduu n
varsaym altnda imgeler arasndaki -dardan dayatlan ve kltrel,
toplumsal, siyasi veya ekonomik eitsizlikleri yanstan- fiili eitsizlie
direnmek mmkndr.
Kojeve'nin halihazrda iaret etmi olduu gibi, bireysel kabulle
nilme mcadelelerinin altnda yatan eitlik mant belirginletiinde
bu mcadelelerin bir lde kendi samimi ciddiyetlerinden ve pat
lamaya hazr hallerinden vazgemeleri gerektii izlenimini yaratr. 2
Bu nedenle kinci Dnya Sava'ndan nce bile Kojeve, -kabullenil
mek iin verilen siyasi mcadeleler balamnda- tarihin sonundan
bahsedebiliyordu. O zamandan beri sregelen tarihin sonu sylemi,
zellikle sanat sahnesine damgasn vurdu. nsanlar, u sralar tm
biimlerin ve eylerin "prensipte" zaten sanat yapt olarak grld
n sylemeye alarak srarla sanat tarihinin sonuna gnderme
yapyorlar. Bu nermeyle, sanatta kabullenilme ve eitlik mcadelesi
mantksal sonuna ulam oldu -dolaysyla miadn doldurdu ve l
zumsuz olmaya balad. Tartld gibi btn imgelerin halihazrda
eit deerde olduu kabul edilmi olsayd, bu, grne baklrsa, sa
naty tabular ykma, makul olmann snrlarn ama, ok etme veya
kkrtma olaslklarndan mahrum ederdi. Onun yerine, tarih sona
erene kadar her sanat, pek oklar arasndan sadece geliigzel bir
imgeyi retmekten sorumlu tutulmaya balad. Gerekten byle ol
sayd, tm imgelerin eit haklara sahip olmas rejimi yalnzca modem
sanat tarihinin izledii mantn telosu olarak deil nihai yadsnmas
olarak da addedilirdi.

22

SANATIN GC

Bu yzden, bizler artk zel baz sanat yaptlarnn kymetli, tekil

bayaptlar olarak saygnlk kazand bir dneme duyulan nostalji
ataklarna ahit oluyoruz. te yandan, sanat dnyasnn bakahraman
larnn ou, sanat tarihinin sonundan sonra, sanat yaptlannn kalite
sini tartmak konusunda artk elde kalan tek kriterin sanat piyasasn
daki baars olduuna inanyorlar. Elbette, sanat, sregelen eitli
siyasi mcadeleler balamnda sanat siyasi bir enstrman gibi -bir tr
siyasi katlm eylemi gibi- de kullanabilir. Ama byle bir siyasi kat
lm, ounlukla sanatla ilgisi olmayan bir ey, siyasi karlar ve baka
hedefler dorultusunda sanat buna alet etmeye almak gibi grlr.
in kts, sanatnn siyasi profil aray yznden yapt sadece rek
lam saylp, byle bir hamle umursanmayabilir. Siyasi katlm sayesin
de medyann ilgisini ekip bunu ticari karlar iin kullanma phesi,
sanat siyasiletirmeye ynelik en hrsl abalara bile ket vurur.
Tm grsel biimlerin ve medyann estetik deer balamnda eit
olmas, iyi sanat ve kt sanat arasndaki tm farklarn silindii an
lamna gelmez. Durum tam tersidir. yi sanat, kesinlikle, bu eitliin
onaylanmasn hedefleyen uygulamadr. Byle bir onaylama gerek
lidir nk biimsel estetik eitlik, retimleri ve datmlar bala
mnda medyann ve biimlerin olgusal eitliini salamaz. Bugnn
sanatnn, tm sanat biimlerinin yapsal eitlii ve olgusal eitsizlii
arasndaki bolukta icra edildii sylenebilir. te bu yzden, -tm
yaptlar eit estetik haklara sahip olsalar bile- "iyi sanat" olabilir ve
vardr. yi sanat yapt, tam olarak, olgusal eitsizlik koullarna ra
men tm imgelerin yapsal eitlie sahip olduunu onaylayan yapt
tr. Bu onaylama tavn, daima balamsaldr ve tarihi bakmdan z
gndr ama ayn zamanda bu tavrn daha fazla tekrarlanmas iin
rnek tekil ettiinden paradigmatik nemi vardr. Nitekim sanat
adna yaplan toplumsal yahut siyasi eletirinin, yapld ana zg
tarihsel balamn aan, onaylayc bir boyutu vardr. Dayatlan de
erler hiyerarisini toplumsal, kltrel, siyasi veya ekonomik adan
eletirmek suretiyle sanat, gerekten zerk olmasnn tek garantisinin
estetik eitliin salanmas olduunu onaylar.
Ancien regime sanatlan bir bayapt, soyut gzellik ve hakikat idea
lannn nihai grnts olarak kendi bana var olan bir imge yaratmak
niyetindeydi. te yandan modernite sanatlarnda sonsuz bir imgeler
dizisi rnei sunma eilimi var -Kandinski'nin soyut kompozisyonlar
la; Duchamp'n hazr yaptlarla; Warhol'un kitle kltr ikonlaryla
yapt gibi. Bu imgelerin sonraki dnemlerin sanatsal retimine olan
etkisinin kayna, sadece zel olmalarna deil, sonsuz sayda imge

ESTETK HAKLARIN MANTl<':il 1 23

eitlilii potansiyelinin bulunduu konusunda rnek tekil eden bir

ilev yklenme kapasitelerine de dayanyor. Bu imgeler yalnzca kendi
lerini sunmakla kalmyor, ayn zamanda, bitmek tkenmek bilmeyen
imge ynn iaret eden birer gsterge veya imgeler arasndaki eit
duruu sergileyen birer temsilci gibi de davranyor. Siyasi ve sanatsal
temsiliyet balamlannda bu numunelere byleyiciliklerini ve sahip
olduklan nemi veren de, bu kapsamn dnda kalan sonsuz sayda
imgeye yaplan gndermedir.
Dolaysyla sanatnn bugn kendine referans ald ey yce ha
kikatin "dey" sonsuzluu deil estetik adan eit imgelerin "yatay"
sonsuzluudur. Kukusuz, bu sonsuzluk gndermelerinin ustalkla ya
plmas. zel bir temsil balamnda kullanlmasnn etkin ve verimli
olup olmayacann stratejik adan ince elenip sk dokunmas gere
kir. Sanatlann uluslararas sanat sahnesi balamna oturttuklan baz
imgeler belirli bir etnik veya kltrel kkeni iaret eder. Bu imgeler,
yerellie ilikin her eyden kanan mevcut kitle iletiim aralannm
uygulad kuralc estetik kontrol karsnda direnirler. Bu arada baz
sanatlar, kendi sosyal evrelerinin folklorik ve yerel boyutlanndan
kama yolu olarak, kitle iletiim aralannn rettii imgeleri kendi bl
gesel kltrlerinin balamna naklederler. Bu iki sanatsal strateji ilk
bata tezatm gibi grnr: bir yaklam ulusal kltrel kimlii vur
gularken imgeleri vurgularken dieri, aksine, her eyin uluslararas,
kresel ve medya balantl olmasn tercih eder. Ama bu iki strateji
de sadece grnrde zttr: her ikisi de zel bir kltrel balamdan
dlanan eyleri referans alr. lk stratejideki dlama, blgesel imgelere
kar aynmc bir tutum sergiler; ikincisi ise kitle iletiim aralarnn
rettii imgeleri hedef alr. Ama her ikisinde de sz konusu imgeler
sonsuz, "topik" estetik eitlik hkmdarlna iaret eden rnekler
dir. Bu rnekler, ada sanatn her zaman ex negativo, her koulda
refleksinin srf eletirel olmak adna eletirel davranmay benimsemek
olduu gibi yanl sonular karmamza neden olabilir. Ama durum
asla u deildir: eletirel tavn olan btn rnekler, eit estetik haklarla
talandrlm sonsuz imgeler hkmdarlnn tekil, btnyle pozi
tif, onaylayc, zgrletirici ve topik vizyonuna atfta bulunur.
Estetik eitlik adna yaplan bu tr eletiri, artk, her zamankinden
daha fazla gereklidir. ada kitle iletiim aralan son derece yaygn ve
en gl -ada sanat sistemimizden ok daha kapsaml ve etkin-imge
retim aralan olarak gndeme damgasn vurdu. Sava, terr ve her
tr afet imgelerini, sanatlarn sanatsal becerilerinin rekabet edemeye
cei bir retim dzeyinde durmakszn besliyoruz. Bu arada siyaset de

24

SANATIN GC

medya eliyle retilen imgelem alanna el atm durumda. Bugnlerde,

btn nemli siyasetiler kamuoyunun nne kmak suretiyle binler
ce imge oluturuyor. Dolaysyla bu siyasetiler, artk, performanslan
nn estetiine gre deerlendiriliyorlar. "erik" ve "konu"nun "medya
da grnmek"le maskelendiinin belinisi olarak grlen bu duruma
atlar yaklyor. Ancak siyasetin giderek daha fazla estetize edilme
si bize ayn zamanda siyasi performanslar sanatsal terimlerle analiz
etme ve eletirme ans da tanyor. Yani, medya gdl siyaset, sa
natn topraklannda ilenip yeeriyor. ilk bakta medyadaki imgelerin
eitlilii, neredeyse llemez deilse de muazzam boyutlara varm
gibi grnebilir. Siyaset ve sava imgeleri, reklamclk, ticari sinema
ve elence alanlanndaki imgelerle toplandnda sanatnn -gnmz
modernitesinin son zanaatkannn- bu imge oluturma makinelerinin
stnlyle mcadele etme ans kalmam gibi grnr. Ama gerek
hayatta medyada dnp duran imgelerin eidi hayli snrldr. Ak
as, ticari kitle iletiim aralar tarafndan etkin bir ekilde yaylm ve
smrlm saylmas iin imgelerin, kitle iletiim aralann neredeyse
totolojikletirerek, geni bir izleyici kitlesi tarafndan kolaylkla tanna
bilir ve ayrt edilebilir olmas gerekir. Kitle iletiim aralarnda dnp
duran imgelerin eitlilii, rnein mzelerde korunan veya ada sa
nat tarafndan retilen imgeler silsilesine nazaran fazlasyla kstldr.
te bu yzden mzeleri ve genel olarak sanat kurumlarn, ada kitle
iletiim aralannn grsel daarcnn eski alann sanatsal mirasyla
eletirel bir ekilde kyaslanabildii, estetik eitliin gstergesi olan sa
natsal vizyonlan ve projeleri yeniden kefedebildiimiz yerler olarak
grp korumak gerekir.
Hem sanat dnyasndakiler hem de genel olarak kamuoyu, mze
lere, bugn, giderek artan bir kukuculukla ve gvensizlikle yakla
yor. Drt bir yandan, srekli, mzenin kurumsal snrlannn ada
sanata gerek yaamda kendini gsterecek zgrl verecek ekilde
daraltlmas, yapsnn bozulmas veya sadece kaldrlmas gerektiine
ilikin szler duyuluyor. Mzenin feshedilmesine ynelik bu anlar,
eski avangart stratejileri izliyormu ve sonuta ada sanat topluluk
larnca cansiperane bir ekilde bara baslm gibi grnyor. Ama
grn aldatcdr. Mze sisteminin feshedilmesine ynelik bu an
larn balam, anlam ve ilevi, ilk bakta bu anlarn diksiyonu ok
tandk grnse bile, avangart dnemden bu yana kkl bir deiim
geirmitir. On dokuzuncu yzylda ve yirminci yzyln ilk yansn
da, mzeler yaygn beenileri tanmlad ve somutlatrd. Bu artlarda
mzeye ilikin her kar k, yaygn sanat retimi normlanna da

ESTETK HAKLARIN MANTIGI

25

-ve ayn sebeple yeni, r aan sanatn evrim geirebildii temele

de- kar kmak anlamna geliyordu. Ancak amzda mze, inkar
edilemez bir ekilde, kuralc rolnden syrlmtr. Artk halk, sanat
mefhumu konusunda reklamdan, MTV videolarndan, video oyunla
rndan ve ok izlenen Hollywood yapmlarndan yararlanyor. ada
beeniyi medyann yaratt bu balamda, bir kurum olarak mzeyi
feshetme ve yrrlkten kaldrma ars, ister istemez, avangart d
nem srasnda dile getirildiinde tad anlamdan tamamen farkl
bir anlam tayor. Bugn, insanlar "gerek hayat"tan bahsettiklerinde
ifade ettikleri ey genellikle kresel medya piyasasdr. Bunun anlam
da udur: Mzeye ynelik protestolar, artk, estetik eitlik adna nor
matif (kuralc) beeniye kar verilen mcadelenin bir paras deil
dir; aksine, mevcut yaygn beenileri sabitleme ve pekitirme amac
gtmektedir.
Bununla birlikte medyada, sanat kurumlan halen uzmanlarn, sanat
piyasasndakilerin ve sanat otoritesi kabul edilen birka kiinin genel
olarak neyin sanat kabul edileceine, zel olarak ise neyin "iyi" sanat
saylacana ilikin ilk yarglarn bildirip seim yaptklar yer olarak
betimleniyor. Bu seim srecinin, yaptlarn geni bir izleyici kitlesi
nin bak asndan akl sr ermez, etrefil ve son tahlilde bantsz
grnmesi gerektii kriterine dayand varsaylyor. Dolaysyla insan,
niin birilerinin neyin sanat olup olmadna karar vermesi gerektii
ni merak ediyor. Sanat olarak kabul edilmesini yahut takdir edilmesi
ni dilediimiz eyi bir arac olmakszn, kratrlerin ve sanat eletir
menlerinin dayatmac tavsiyeleriyle ynlendirilmeksizin, niin sadece
kendi kendimize seemiyoruz? Sanat, tpk dier rnler gibi serbest
piyasada meruiyet kazanmay niin reddediyor? Kitle iletiim ara
lan perspektifinden baknca geleneksel mze sisteminin beklentileri,
tarihi bakmdan modas gemi, dnyada olup bitenlerden bihaber,
samimiyetsiz, hatta ksmen acayip grnyor. ada sanat ise medya
kanallar araclyla yaylmak istedii iin mzeyi ortadan kaldrmaya
gnll kitle iletiim ann cazibesine kaplmaya hevesli olduunu
tekrar ve tekrar ortaya koyuyor. Elbette, birok sanatnn medyaya,
halkla daha yaygn bir iletiime ve siyasete girmeye -baka bir deyile
mzenin snrlan dndaki "gerek hayat"la megul olmaya- bu denli
hazr olmas olduka anlalabilir bir durum. Bu tr bir alm, sanat
larn ok daha geni bir izleyici kitlesine hitap etmelerine ve onlarn
akllarn elmelerine imkan verir; ayn zamanda bu, iyi de bir para
kazanma yoludur -sanat, eskiden, devletten veya zel sponsorlardan
para almak iin adeta yalvarrd. Keza, sanatya yeni bir g elde etme

26

SANATIN GC

hissi verir; sanaty topluma uyum gstermeye ve silik bir medya fi

gr olarak clz varoluuyla yetinmeye zorlamaktansa ona kamusal
varlk kazandm. O yzden mzeden kurtulma ars, fiilen, sanat
gnmz kitle iletiim aralarnn oluturduu estetik normlara uygun
hale getirerek paketleyip ticariletirme ars anlamna gelir.
"Mzeletirilmi" gemiin terk edilmesi, ayn zamanda, u ann ve
gncelin radikal bir kabul olarak grlp cokuyla karlanr. Ancak
sanat sisteminin kapal alanlarnn dndaki byk dnyaya almak,
aksine, adan ve gncelin ne olduuna ilikin bir krleme yaratr.
Kresel medya piyasas izleyicinin zellikle gemile imdiki zaman
karlatrmasn, bylece imdiki zamanda gerekten yeni ve gerek
ten de ada olan eyin ne olduunu saptamasn mmkn klan ta
rihsel bellekten yoksundur. Medya piyasasndaki rn yelpazesi, g
nmzde sunulanla gemite mevcut olan eyleri kyaslama olasln
engeller ve yelpazedeki rnler yeni ticari rnlerle durmakszn yer
deitirir. Sonuta, yenilik ve gncellik kavramlar, o srada moda olan
eyler balamnda tartlr. Ancak moda olan ey, apak ve tartlmaz
bir ekilde kendisidir. Kitle iletiim aralar anda yaamlarmzn
ekseriyetle moda tarafndan ekillendii konusunda hemfikir olmak
bylesine kolayken, hemen u anda, neyin modaya uygun olduunu
kesin olarak sylememiz istendiinde nasl da aklmz karr! Sahiden,
her an neyin moda olduunu kim syleyebilir? rnein, Berlin'de bir
eyler moda olmaya baladnda biri kp hemen bu eilimin, diyelim
ki, Tokyo'da veya Los Angeles'ta halihazrda moda olan eye kyasla
uzun zamandr demode olduuna dikkat ekebilir. Aynca, ayn Berlin
modasnn daha ileri bir tarihte Los Angeles veya Tokyo sokaklarn
istila etmeyeceine dair kim garanti verebilir? piyasa deerlendirmesi
yapmaya gelince bizler, fiilen, piyasann szde uluslararas moda guru
larnn verdii tavsiyelerin kr vicdanna kalm durumdayz. Herkesin
bildii gibi, kresel piyasalar, iyz hakknda tek bana aratrma
yaplamayacak kadar geni olduundan sradan bir tketicinin bu tip
tavsiyelerin doruluuna karar vermesi mmkn deildir. Dolaysyla
medya piyasas, e zamanl olarak hem acmazszca yeni eylerle bom
bardmana uratt hem de srekli "ayn"nn geri dnne tanklk
ettirdii izlenimi vererek bireyi endielendirir. Sanatta yeni hibir e
yin olmadna ilikin benzer ikayetin kkeni, sanat srekli yeni gibi
grnmeye almakla sulayan muhalif grle ayndr. Tek referans
noktas medya olmaya devam ettike, gzlemci, ona eski ile yeni veya
ayn ile farkl arasndaki aynn etkin ekilde belirleme imkan salayan
bir karlatrma balamndan yoksun kalr.

ESTETK HAKLARIN MANTIGI 1 27

Aslnda, yalnzca mze gzlemciye eski ile yeni, gemi ile imdi
ki zaman arasndaki fark ayrt etme frsat verir. Mzeler eskiyen, za
man amna urayan imgelerin ve bu arada demode olan nesnelerin
bir araya getirilip gsterildii tarihsel bellek depolandr. Bu bakmdan
sadece mze gerekten neyin farkl, yeni ve ada olduunu kendi
gzlerimizle grmemize imkan veren sistematik bir tarihsel karla
trma mekan olarak hizmet verebilir. Neyse ki, ayns, medyann bizi
bkmadan usanmadan bombardmana uratt kltrel farkllklann
veya kltrel kimliin deerlendirilmesi iin de geerlidir. Bu iddialan
eletirel bir ekilde sorgulamak iin, yine, karlatrma yapabilmeyi
salayan baz erevelere ihtiya duyanz. Bu tr bir karlatrmann
mmkn olmad tm farkllk ve kimlik iddialan aslsz ve ii bo
kalr. Aynca, bir mzede yaplan her nemli sanat sergisi, bu tip bir
kyaslama imkan sunar; aka kararlatnlm ve uygulanm olmasa
bile her mze sergisi, sanat sistemi kapsamnda belgelenerek sergiler
tarihine geer, kendisini adeta bu tarihe kazr.
Elbette kratrlerin ve eletirmenlerin izledii karlatrma stra
tejileri de srayla eletirilebilir ama bu tr bir eletiri, sadece bunlar
da sanat belleinde kaytl eski kratoryal stratejilerle mukayese edi
lebildikleri iin mmkndr. Baka bir deyile, bu tuhaf mzeden
kurtulma, hatta mze sistemini feshetme fikri gnmz medyasnda
durmakszn karlatmz farkllk ve yenilik iddialann eletirel bir
ekilde sorgulama olaslnn nn kesecektir. Bu, ayn zamanda,
ada kratoryal projelerin ne srd tespit kriterinin kitle iletiim
aralannda hakim kriterlere nazaran niin bylesine sk deitiini ve
farkl olduunu da aklar. Burada mesele, kratrlerin ve sanat ca
miasnn geni halk kitlelerinden tamamen farkl, ayncalkl ve elitist
beenilere sahip olmas deil, mzenin, tekrar ve tekrar, medyann
dayattndan farkl sonulara vanlan bir dn-bugn kyaslamas yn
temi sunmasdr. Gvenecei tek ey medya olsayd, ister istemez, tek
bir gzlemci bile byle bir karlatrmay yapacak durumda olamaz
d. O yzden, gnn sonunda, medyann, mzenin imdiki zamanda
neyin tam anlamyla ada olduuna ilikin tehisini benimseyerek
noktay koymas pek de artc deil nk medya, tehis koymak
konusunda yetkin deil.
Bylece gnmz mzelerinin aslnda yalnzca gemiin izleri
ni toplamas deil ayn zamanda eski ile yeni arasnda karlatrma
yapmak suretiyle imdiki zaman tespit etmesi tasarlanyor. Buradaki
"yeni" salt farkl bir eyler deil, daha ziyade tarihi adan belirli bir
balamdaki btn imgelerin temel estetik eitliini yeniden dorula-

28

SANATIN GC

yan bir eydir. Kitle iletiim aratan izleyiciyi farkl, r aan, tahrik
edici, hakiki ve otantik sanatla karlatrma iddiasn srekli yeniliyor.
Oysa sanat sistemi, bu tip her iddiay baltalayan estetik eitlik vaadinde
bulunmay srdryor. Mze ise hala bize gemiin siyasi ve toplum
sal eitlik temal almalarn hatrlatan, ada beeni diktatrlne
direnmeyi reten ilk ve nde gelen tek yer.

..

Yeni Uzerine
--

SANATTA yeninin imkanszl hakkndaki sylem son birka on

yllk zaman dilimi iinde zellikle yaygnlamaya ve etkin olmaya
balad. Bunun en ilgin zellii, yeninin szmona sonu hakknda
duyulan olumlu yndeki heyecann nemli bir mutluluk -bu sylemin
ada kltrel evrede rettii belli bir isel tatmin- hissi vermesidir.
Aynca, tarihin sonu hakknda duyulan o ilk postmodem keder de sona
ermitir. Artk, tarihi, ilerleme fikrini, topik gelecei -geleneksel yeni
fenomeniyle ilikili her eyi- kaybetmekten dolay mutluymuuz gibi
grnyoruz. Tarihsel balamda yeni olmak zorunluluundan kurtul
mak, yaamn, vaktiyle baskn olan, gereklii kontrol altna almaya,
ideolojikletirmeye ve resmfletirmeye eilimli tarihi anlatlar karsn
da kazand byk bir zafer gibi grlyor. Sanat tarihini ilk kez m
zelerimizde temsil edildii haliyle tecrbe ettiimizi farz edersek sanat
tarihinden -hatta byle olunca tarihten de- kurtulmak gibi anlalan
"yeni"den kurtulmak, mzeden kurtulma frsat saylarak evvela sanat
dnyas tarafndan tecrbe edilmitir. Mzeden kurtulmak poplerle
mek, canlanmak ve yerleik sanat dnyasnn kapal dairesinin dn
da, mze duvarlannn dnda var olmak anlamna gelir. Bu yzden,
sanatta yeni olann sonu hakknda duyulan bu pozitif heyecan bana,
her ey bir yana, tm tarihsel yaplann ve dncelerin, eski ile yeni
muhalefetinin tesinde, sanat yaamn iine sokma vaadiyle ilikiliy
mi gibi geliyor.
Sanatlar ve sanat kuramclan, benzer ekilde, sonunda tarihin ar
yknden, bir sonraki adm atma gerekliliinden ve tarihsel olarak ye
ninin tarih yasalarna ve gerekliliklerine uymas zorunluluundan kur
tulmu olmaktan memnunlar. Bunun yerine sanatlar ve kuramclar,
siyasi ve kltrel bakmdan toplumsal gereklikle megul olmak isti
yorlar; kendi kltrel kimliklerini yanstmak, bireysel arzularn ifade
etmek ve bunun gibi eyleri hayata geirmek istiyorlar. Ama her eyden

30

SANATIN GC

nce -mzecilik sistemi ve sanat piyasas tarafndan temsil edilen so

yut, l tarihi yaplarn aksine- kendilerinin hakikaten canl ve gerek
olduklarn gstermek istiyorlar. Elbette bu tamamen meru bir arzu.
Ancak hakiki ve yaayan bir sanat retme arzusunu tatmin edebilmek
iin u soruyu yantlamamz gerekiyor: Ne zaman ve hangi koullar
altnda sanat en canl, diri haliyle grnr?
Modemitede, kkleri derine uzanan, gerek yaam adna yaplan
bir tarih lini, mze lini, ktphane lini veya daha genel olarak ar
iv lini gelenei vardr. Modem yazarlarn ve sanatlarn byk bir
ounluunun youn nefret duyduu yerler, ktphane ve mzedir.
Rousseau, nl antik skenderiye Ktphanesi'nin yklna hayran
dr; Goethe'nin Faust'u, ktphaneden (ve oradaki kitaplar okuma
zorunluluundan) kaabilme vaadi karlnda eytanla imzalanan
anlamaya dayanarak yazlmtr. Modern sanatlarn ve kuramclarn
metinlerinde mze ok kereler sanat mezarl, mze kratrleri ise
mezar kazclar olarak betimlenmitir. Bu gelenee gre, mzenin -ve
mzenin ekillendirdii sanat tarihinin- lm, hakiki, yaayan sana
tn dirilii, hakiki gereklie, yaama, byk teki'ne dn olarak
yorumlanmaldr: Mze lrse, bu lm, len mzenin lm olur.
Sanki Msr esaretinden kam ve artk gerek yaamn vaat edilmi
topraklarna doru yola kmaya hazrmz gibi, aniden zgrleiriz.
Sanatn Msr esaretinin niin u anda sona erdii ok belli olmasa bile
btn bunlar olduka anlalrdr.
Bununla beraber, u sralar ilgilendiim soru, dediim gibi, daha
farkl: Sanat neden lmekten ok yaamak istiyor? Sanat iin, yaamak
veya yaam gibi grnmek ne anlama geliyor? Mze koleksiyonu
oluturmann isel mantnn, sanaty gerek hayata -yaama- gir
meye ve canlym, diriymi gibi grnen bir sanat yapmaya zorlad
m gstermeye alacam. Ayrca "yayor olmann," aslnda, aa
be yukar, yeni olmaktan baka bir anlama gelmediini de gstermeye
alacam.
Tarihsel bellek ve tarihsel bellein temsili hakkndaki saysz sy
lem, bana, gereklik ve mze arasnda var olan btnleyici ilikiyi
gzden karyormu gibi geliyor. Mze, "gerek" tarihin alternatifi
olmad gibi zerk tarihsel geliim yasalarna gre duvarlar dnda
"gerekten" meydana gelen olaylarn belgesi ve yansmas da deildir.
Akas tam tersidir: "gerekliin" kendisinin mzeyle ilikisi alter
natif ve ikincildir -"gerek" yalnzca mze koleksiyonuyla karlat
rlarak tanmlanabilir. Bu, mze koleksiyonunda yaplan herhangi bir
deiikliin gerekliin kendisine ilikin algmzda deiim yarataca

YEN ZERNE 1 31

anlamna gelir -zaten gereklik, henz derlenip bir araya getirilmemi

her eyin toplam olarak bu balamda tanmlanabilir. O yzden tari
hin mze duvarlar dnda meydana gelen, tamamen zerk bir sre
olduu dnlemez. Gereklik imgemiz, mze bilgimize baldr ve
tabidir.
Bir rnek, gereklik ve mze arasndaki ilikinin karlkl olduu
nu aka gsterir: sanat mzesi rnei. Modem mzenin ortaya k
ndan sonra modem sanatlar (tm protestolarna ve kzgnlklarna
ramen) ncelikli olarak mzelerin koleksiyonlar iin -en azndan
szde yksek sanat balamnda alyorlarsa- altklarn biliyorlar
d. Bu sanatlar, bandan beri, yaptlarnn mze koleksiyonlarna
alnacan biliyorlard -ve aslnda bunu istiyorlard. Dinozorlar doa
tarihi mzelerinde bir temsillerinin yer alacan bile bilmiyorken sa
natlar sanat tarihi mzelerinde er ge temsil edilebileceklerini bilir
ler. Dinozorlarn davranlar -en azndan belli bir anlamda- gelecekte
modem mzelerde temsil edilme ekillerine gre biimlenmezken mo
dem sanatnn davran ve tutumu, byle bir olasln bilgisine sahip
olmaktan dolay, azmsanmayacak ekilde etkilenir. Mzenin yalnzca
gerek hayattan, koleksiyonlann dndan gelen eyleri kabul ettikleri
aikardr ve bu, sanatlann niin gerek ve canl yaptlar retmek is
tediklerini aklar.
Halihazrda mzede sunulanlar, otomatikman gemie ait, san
ki l eylermi gibi grlr. Mzenin dnda, mzenin iinde su
nulan formlar, konumlan ve yaklamlar dndrten eylerle kar
lasaydk bunu gerek veya yaayan bir ey gibi deil daha ziyade
l bir gemiin l kopyas olarak grrdk. O yzden bir sanat
(sanatlarn ounun dedii gibi) mzeden kurtulmak, yaamn iine
girmek, gerek olmak, hakikaten yaayan bir sanat yapmak istediini
sylerse, bu, yalnzca o sanatnn koleksiyonlarda yer almak istedii
anlamna gelir. nk koleksiyonlarda yer almay mmkn klan tek
yol, halihazrda koleksiyona girmi yaptlardan farkl bir eyler ret
mek amacyla mzenin snrlarm amak ve yaama katlmaktr. Yine:
"Yeni", yalnzca mze tedrisatndan gemi bir bak tarafndan gerek,
u ana ait ve canl olarak tanmlanabilir. Halihazrda koleksivonlara
girmi yaptlarn benzerlerini yapyorsanz, sanatnz mze tarafndan
salt kitsch olarak nitelendirilir ve reddedilir. Mzecilie uygun ekilde
grselletirilmi l replikalardan ibaret u sanal dinozorlar, bildiimiz
gibi, Jurassic Park balamnda -oyalanma, elence balamnda- sergile
nebilir ancak elbette mzede deil. Bu adan, mze, kiliseye benzer:
aziz olmak iin nce gnahkar olmanz gerekir -aksi halde Tanr'nn

32 1

SANATIN GC

belleindeki arivlerde, kariyer yapma ans olmayan sradan, dzgn

bir insan olarak kalrsnz. te bu yzden, paradoksal bir ekilde, ken
dinizi ne kadar mzeden bamszlatrmak isterseniz mzenin kolek
siyon oluturma mantnn buyruuna o kadar girmi olursunuz.
Elbette bu "yeni", "gerek ve yaayan" yorumu eski avangart me
tinlerin ounda bulunan, kkleri derinlere uzanan bir kanaatle -yani
yaama giden yolun yalnzca mzenin yklmas ve bizimle u an ara
snda duran gemiin radikal, esrik bir ekilde silinmesi sayesinde a
labildii fikriyle- elimektedir. Yeniye ilikin bu vizyon, rnein Kazi
mir Malevich'in ksa ancak nemli bir metninde gl bir ekilde ifade
edilmitir: 1919 tarihli "Mze Hakknda" adl makale. O zamanlar yeni
Sovyet hkmeti eski Rus mzelerinin ve sanat koleksiyonlannn i
savata tahrip edilmesinden, devlet kurumlannn ve ekonominin ge
nel olarak kmesinden korkuyordu; Komnist Parti bu koleksiyonlan
korumaya alarak karlk verdi. Metninde, Malevich, devleti, sanat
koleksiyonlann koruyucu bir tutumda bulunmamaya ararak Sav
yet iktidannn mze yanda siyasetini protesto ediyordu nk tahrip
edilmeleri gerek, yaayan sanata giden yolu aabilirdi. zellikle yle
yazmt:
Hayat ne yaptn biliyor ve yok etme abas iindeyse kimse ona mda
hale etmemeli nk onu engelleyerek iimizde doan yeni hayat kav
ramna giden yola ket vuruyoruz. Bir cesedi yaknca bir gram kl elde
ederiz: buna gre binlerce mezar, kimyagerin sadece bir rafna sabi
lecektir. Zaten l olan gemi btn alan yakmalann teklif ederek
muhafazakarlara bir ayncalk tanyabilir ve bir eczane kurabiliriz.
Ardndan Malevich ne demek istediine ilikin somut bir rnek ve
riyordu:
Rubens'in ve sanatnn kllerini -insanlarda birfikirler yn gelitirecek
ve genellikle asl temsilden daha canl olacak (ve daha az yer kapla
yacakY- inceleyecek insanlar asndan da ama (bu eczanenin amac)
ayn olacak.
Rubens rnei Malevich asndan tesadf deildi; daha nceki pek
ok manifestosunda amzda "koca kl bir Vens" resmi yapmann
artk imkansz olduunu ifade etmiti. Malevi.ch, -o zamanlar sanatta
yeninin en tannm sembollerinden biri haline gelen- Siyah Kare'siy
le ilgili yazd eski bir metninde "siyah karemde Eros'un sevgilisi

YEN ZERNE

1 33

Psyche'nin tatl tebessmnn belirmesi" gibi bir ansn olmadn ve

yaptn -Siyah Kare- "asla seviilecek bir dek gibi kullanlamayaca
n"2 yazd. Malevich monoton sevime ritellerinden, en az, monoton
mze koleksiyonlar kadar nefret ediyordu. Ama en nemlisi, yeni,
orijinal, yeniliki sanatn gemi alkanlklarla ve geleneklerle yneti
len mze koleksiyonlar asndan kabul edilemez olduu gryd;
ifadesinin altnda yatan buydu. Aslnda Malevich'in dneminde durum
tam tersiydi ve dorusu, modem bir kurum olarak mzenin doduu
on sekizinci yzyln sonundan beri durum byleydi. Modemite sz
konusuysa, mze koleksiyonlar kesin, normatif, kkleri gemie uza
nan bir beeni tarafndan ynetilmez. Koleksiyon oluturmak, daha
ziyade, mze sistemini ncelikle belli bal tarihsel dnemlerin -ada
dnem de dahil- karakteristik zelliklerini barndran tm nesneleri
toplamaya zorlayan bir tarihsel temsil fikridir. Tarihsel temsil mefhu
mu asla sorgulanmamtr -hatta srasyla yeni, hakiki dzeyde ada
ve gncel geinen olduka yakn tarihli postmodem makalelerde bile.
Bu makaleler, dnemimizi temsil etmek asndan kimin ve neyin yete
rince yeni olduunu sormaktan teye gitmez.
Gemiin izleri derlenmeseydi, gemi dnemlerin sanat mzeler
de koruma altna alnmasayd eskiye sadk kalmak, gelenekleri takip
etmek ve dnemin ykc gayretlerine direnmek anlaml olur muydu
-hatta bir tr ahlaki zorunluluk haline gelir miydi? Mzesi olmayan
kltrler, Levi-Strauss'un da tanmlad gibi, "souk kltrler"dir ve
bu kltrler srekli gemii yeniden reterek kltrel kimliklerinin
bakirliini korumaya alr. Bunu yaparlar nk kaytszln tarihsel
bellein tamamen kaybedilmesi tehdidinde bulunduunu hissederler.
Ayrca gemie ilikin nesneler toplanp mzelerde korunduunda eski
tarzlann, formlarn, alkanlklarn ve geleneklerin yinelenerek oal
tlmas gereksizleir. Dahas, eski ve geleneksel olann yinelenmesi,
toplumsal adan yasaklanr veya en azndan ho karlanmayan bir
uygulama halini alr. Modem sanatn en genel forml, "Artk yeni
eyler yapacak kadar zgrm," deildir. Daha ziyade, "Bir daha eski
olan yapmam imkansz"dr. Malevich'in dedii gibi, koca kl Vens
resmi yapmak imkanszlat. Ama bu sadece mzenin varl yznden
imkanszlat. Rubens'in yaptlar gerekten yaklsayd, Malevich'in
nerdii gibi, aslnda sanatlarn nne tekrar koca kl Vens resim
leri yapabilecekleri bir yol alacakt. Avangart strateji, daha byk bir
zgrle kavumakla deil yeni bir tabunun -artk yok olmad, aksi
ne srekli gz nnde kald iin eskinin tekrarlanmasn yasaklayan
"mze tabusu"- ortaya kmasyla balad.

34

SANATIN GC

Mze, yeni olann neye benzemesi gerektiini dikte etmez,

Sokrates'in ona yapmamas gerekenleri syleyen ama asla yapmas ge
rekenleri sylemeyen cini gibi ilev grerek sadece neye benzememesi
gerektiini gsterir. Bu uursuz sese veya varla "isel kratr" adn
verebiliriz. Her modern sanatnn, artk neyin yaplmasnn mmkn
olmadn yani neyin koleksiyonlara giremediini syleyen bir isel
kratr vardr. Mze bize, sanat asndan gerek, canl, u ana ait
grnmenin -yani, zaten mzeye alnm, zaten koleksiyona girmi bir
sanat gibi grnememenin- ne anlama geldiine ilikin olduka net bir
tanm yapar. Mevcudiyet, bu tanmda, sadece yokluun kart olarak
saptanmamtr. Mevcut olmas iin sanatn u ana ait grnmesi gerekir.
Bu da mzede sunulduu gibi eski, gemie ait, l bir sanat yaptna
benzeyemeyecei anlamna gelir.
Hatta modern mze koullan altnda, henz retilmi sanatn ye
niliinin, eski sanatla karlatnlmas sonucunda sonradan tespit edil
mediini de syleyebiliriz. Bu karlatrma daha ziyade yeni sanat ya
pt ortaya kmadan nce yaplr -ve yeni sanat yaptn neredeyse bu
retir. Modem sanat yapt daha o retilmeden nce koleksiyona alnr.
Avangart sanat, belirli bir burjuva beenisini (rnein Bourdieu'nun
ne srd gibi) ifade ettii iin deil bir bakma hibir beeniyi -hi
bir kamusal beeniyi, bireysel beeniyi, hatta sanatlann kendi be
enilerini bile- ifade etmedii iin, elitist dnen aznln sanatdr.
Avangart sanat elitisttir nk halkn maruz braklmad bir bask ve
zorlama altnda domutur. Halk asndan her ey -veya en azndan
ou ey- yeni olabilir nk bunlar halihazrda mze koleksiyonlan
na girmi bile olsalar henz bilinmemektedir. Bu gzlem, -yeni ve teki
arasndaki veya yeni ile farkl arasndaki- yeni fenomeninin daha iyi
kavranabilmesini salamak asndan gerekli merkezi aynn yapmaya
yol aar.
Aslnda yeni olmak, genellikle, bir farkl olma ve yakn zamanda
retilmi olma kombinasyonu gibi anlalyor. Bir arabaya, dier ara
balardan farklysa ve ayn zamanda otomobil sanayisi tarafndan en
yakn zamanda retilmi, son model arabaysa ona yeni bir araba de
riz. Ancak S0ren Kierkegaard'n -zellikle Philosophische Brocken adl
metninde- iaret etti_i gibi yeni olmak, farkl olmakla ayn ey deildir.
Kierkegaard, yeni mefhumu ile farkl mefhumunu daha titiz bir ekilde
karlatm, iaret ettii temel husus, yalnzca zel bir farkn farkna
vanlp ayrt edilebildiidir nk bu fark fark olarak ayrt etmeyi ve
tanmay zaten becerebilmekteyizdir. O yzden hibir farkl ey asla
yeni olamaz -nk gerekten yeni olsayd farkl olarak tanmlanamaz-

YEN ZERNE

35

d. Farkna varmak, her zaman, hatrlamaktr. Ama farkna varlan, ha

trlanan bir farkllk da belli ki yeni bir farkllk deildir3 . Dolaysyla,
Kierkegaard'a gre ortada yeni araba diye bir ey yoktur. Hatta araba
olduka yeni olsa bile bu araba ile daha nce retilmi arabalar ara
sndaki fark, yeni olmak deildir nk bu fark bir izleyici tarafndan
fark edilebilmektedir. Bu, yeni mefhumunun, sonraki yllarda gelien
kuramsal sanat syleminde pratikteki nemi ve ilikisi korunsa bile,
u veya bu ekilde, niin bask altna alndm anlalr klar. Bu tr
basklamalar, yakn tarihli kltr kuramlarnda hakim olan yapsalc ve
yapsalclk sonras dnce tipleri balamnda Farkllk ve tekilik ile
megul olmaktan kaynaklanan bir etkidir. Ama Kierkegaard iin yeni,
fark olmayan bir farkllktr ya da farklln tesine gemi bir farktr
-nceden bilinen herhangi bir yapsal kodla ilikisi olmad iin fark
na varamadmz bir farktr.
Kierkegaard, bu farkll aklamak iin sa figrn rnek verir.
yle ki Kierkegaard sa figrnn, ilk bata, o tarihsel zaman dilimin
de yaayan dier sradan insanlar gibi grndn ifade eder. Ba
ka bir deyile, o dnemde yaayan ve sa figryle karlaan nesnel
bir gzlemci, sa ile sradan bir insan arasnda gzle grlr, somut
bir fark -sadece sa'nn basit bir adam olmadn deil ayn zamanda
Tanr'nn olu olduunu da ima eden gzle grlr bir fark- bulamaz
d. Nitekim Kierkegaard iin Hristiyanlk sa'nn tanrsallnn fark
edilmesinin imkanszl -sa'nn farkl biri olduunun fark edilmesinin
imkanszl- zerine kuruludur. Dahas, bu, sa'nn srf farkl olma
dn ve gerekten yeni olduunu ifade eder -ve bu da Hristiyanln
farkll olmayan bir farkn ya da farklln tesine gemi bir farkn
ak bir kant, beyandr. Bu nedenle Kierkegaard'a gre yeni, ancak
sradan, "farksz" ve zde -teki deil Ayn olan- bir evrede ortaya
kabilir. Lakin o zaman farklln tesindeki bu farkla nasl baa k
laca sorusu akla gelir. Yeni, kendini nasl belli edebilir?
Kierkegaard'n tanmlad ekliyle sa figrne daha yakndan bak
tmzda, artk "hazr yapt" dediimiz eyle olduka benzer grnme
si arpcdr. Kierkegaard'a gre Tanr ile insan arasndaki fark grsel
terimlerle tanmlanabilen ve nesnel olarak saptanabilen bir ey deil
dir. sa figrn, sa'nn ilahiliini fark etmeden ilahi balamna koya
rz -ve onu gerekten yeni klan da budur. Ancak ayn ey Duchamp'n
hazr yaptlar iin de sylenebilir. te, farklln tesine geen farkla
-artk sanat yapt ile sradan, dnyevi nesne arasndaki fark olarak an
lalsn- byle baa kyoruz. Buna gre, Duchamp'n eme'sinin, di
er nesneler arasnda bir tr sa olduunu ve hazr yapt sanatnn sanat

36

SANATIN GC

dnyas iin bir tr Histiyanlk olduunu syleyebiliriz. Hristiyanlk

bir insan figrn alr ve deitirilmemi bu figr pagan tanrlarn
Panteon'una, din balamna oturtur. Mze -bir sanat mekan veya tm
sanat sistemi- de sanat yapt ile basit eyler arasndaki farkn tesine
geen farklarn retilebildii yahut sahnelenebildii bir yer ilevi grr.
Bahsettiim gibi, yeni bir sanat yapt eski, geleneksel, halihazrda
koleksiyonlara girmi sanatsal formlar yineleyemez. Gnmzde, ger
ekten yeni olmak iin sanat yapt, sanat nesneleri ve sradan eyler
arasndaki eski farkllklar bile yineleyemez. Bu farkllklar yinelemek
suretiyle yeni bir sanat yapt deil yalnzca farkl bir sanat yapt ya
ratmak mmkndr. Bu yeni sanat yapt, dier tm sradan, dnyevi
eylere veya popler kltrn dier tm sradan n1nleine zel bir
balamda benziyorsa gerekten yeni ve diri grnr. Sadece bu du
rumda yeni sanat eseri mze duvarlar dndaki dnyann gstereni
olarak ilev grr. Bu yeni, sonsuzun snrlarn aan bir etki yaratmak
kaydyla -mzenin dndaki gereklie ynelik sonsuz bir manzara
aarsa- tecrbe edilebilir. Bu sonsuzluk etkisi ise sadece mze iinde
retilebilir veya daha da iyisi, sahnelenebilir: gerekliin kendisi ba
lamnda gerei yalnzca sonu olan bir ey olarak tecrbe edebiliiz
nk kendimiz faniyiz. Mzenin kk, kontrol edilebilir alan izle
yicinin mze duvarlarnn dndaki dnyay muhteem, sonsuz, esrik
gibi hayal etmesine imkan verir. Aslnda bu, mzenin birincil ilevidir:
mzenin dn sonsuzmu gibi hayal etmemize izin vermek. Yeni sanat
yaptlar, mzenin iinde, dardaki sonsuz manzaraya alan sembo
lik pencereler gibi ilev grr. Ama elbette yeni sanat yaptlar bu ilevi
artk yeni deil, sadece farkl olmaya; sradan eylerle arasndaki me
safe zamanla fazlasyla belli olmaya balamadan hemen nce yalnzca
nispeten ksa bir sreliine yerine getirebilir. Daha sonra, romantik
sonsuz gerek hissini yenilemek zere eski yeniyi yeni yeniyle deitir
me ihtiyac doar.
Nitekim bugnn yeni sanatn reten ve sahneleyen -baka bir de
yile "gnmz" reten- bir makine olarak mze, artk, sanat tarihini
temsil eden bir mekan olmaktan kmtr. Bu balamda mze, ilk kez,
diri grnme, imdi ve burada olma etkisi retir. Mze perspektifinden
baktmzda yaam gerekten diri ve canl grnr nk yine sadece
mzede imdi ve burada ortaya kan yeni farkllklar -farkllklarn
tesine geen farklar- retebiliriz. Yeni farkllklar retebilme olasl
nn gerek hayatta karl yoktur nk gerek hayatta yalnzca eski
farkllklar -farkna varabildiimiz farklar- bulabiliriz. Yeni farkllklar
retmek iin "olmayan gerekliin" kltrel dzeyde farkna varld

YEN ZERNE 1 37

ve kodland bir mekana ihtiya duyanz. Yaam ve lm arasndaki

fark, aslnda, Tanr ile sradan insan arasndaki veya sanat yapt ile salt
bir "ey" arasndaki farkla ayndr -bu, sylediim gibi, toplumsal a
dan "gerek d" mekan olarak tannan mzede veya arivde tecrbe
edilebilen, farklln tesine geen bir farktr. Tekrarlyorum, yaam
bugn diri, canl grnmektedir ve yalnzca ariv, mze, ktphane
perspektifinden bakldnda gerekten diri ve canldr. Gerek hayatta
sadece l farkllklarla -yeni ve eski araba arasndaki fark gibi- kar
karyayz.
Pek uzak olmayan bir gemite, fotoraf ve video sanatyla birlikte
yldz ykselen hazr yapt teknii modemitede kendine bir yer edinir
ken mzenin kmesine ve l:mne yol amas bekleniyordu. Mze
koleksiyonunun kapal mekan, seri retilen hazr yaptlar, fotoraflar
ve nihai ayrmaya yol aan medya imgeleri yznden her an boulma
tehdidiyle yz yzeymi gibi grnyordu. phesiz bu ngr, akla
yatknln belirli bir mze mefhumuna -mze koleksiyonlarnn is
tisnai, toplumsal dzeyde ayrcalkl statlerinden memnun olduklar
nk yaamdaki normal, dnyevi eylerden farkl, ok zel eyler,
yani sanat yaptlan ierdikleri fikrine- borluydu. Mzeler bu tip zel
ve harika eyleri alp barndrmak iin kurulmularsa ve bu ifadenin
yanl olduu da henz kantlanmadysa, o zaman, mzelerin kesin
likle lmle yz yze gelecei akla uygun bir yaklam gibi gnr.
mgeleri retmenin sanat dehas gerektiren gizemli bir sre olmad
na dair kantlar hazrlayarak geleneksel mze bilimi ve sanat tarihi
sylemlerinin aslsz olduunu net bir ekilde ispatladklan sylenen
hazr yaptlar, fotoraf ve video sanat deerli pratiklerdir.
Douglas Crimp'in "On the Museum's Ruins" adl nl denemesin
de Walter Benjamin'e atf yaparak ifade ettii ey tam olarak budur:
"Yeniden retim teknolojisi yznden postmodem sanat aurasn kay
betti. znel yaratma kurgusu, halihazrda mevcut imgelerin itenlikle
haczedilmesine, alntlanmasna, biriktirilmesine ve yinelenmesine yol
at. Mzenin istikrarl syleminde esas tekil eden orijinallik, zgn
lk ve u ana ait olma kavramlarnn alt boaltld. "4 Bu yeni sanatsal
retim teknikleri, yeniden retim pratii sayesinde mzenin kavramsal
erevelerinin -znel, bireysel yaratclk kurgusuna dayal olarak yap
landnlan- dzenini bozup nihayetinde mzenin ykmna yol aarak
bunlar ayntnr. Mzenin kavramsal erevelerinin aslsz olmas y
znden eklemek gerekir ki, bunu yaparak iyi de eder: bu ereveler,
Crimp'in Foucault'ya yapt atflarla iddia ettii gibi, aslnda tutarsz
bir yapt karmaasndan baka bir eyin bulunmad, yaratc znelli-

38

SANATIN GC

in geici bir tezahr olarak anlalan, tarihsel bir temsil ileri srerler.
Nitekim Crimp, kendi neslinin dier pek ok yazan gibi, sanata ilikin
romantik kavram eletirisinin, ncelikle abartl ve ayn zamanda an
gereksinimlerini karlamayan sanat kavram temelinde merulatrm
gibi grnen mze kurumunu da ieren "bir kurum olarak sanat'' ele
tirisi olduuna inanr.
nl bayaptlan verek sanat merulatran benzersizlik -ve fark
llk- retorii, uzun bir sre geleneksel sanat tarihi sylemini tartl
maz kld. Bu sylemin aslnda mzecilik temelli sanat koleksiyonu
oluturmak asndan mutlak bir merulatrma salayp salamad
yine de sorgulanmaktadr, o yzden sanat tarihinin eletirel analizi
ayn zamanda kurum olarak mzenin eletirisi ilevini de yklenmi
tir. Tek tek sanat yaptlar, sanatsal kalitesinin stnl veya baka bir
ifadeyle, eser sahibinin yaratc dehasn belli etmesi baznda kendini
dier her eyden ayn bir tarafa koyabilseydi, o zaman mze tamamen
fuzuli bir eye dnmez miydi? ayet byle bir ey varsa, ustalkla
yaplm bir resmi, enikonu dnyevi bir mekanda bile -ve en etkin
ekilde- fark edebilir, gereken takdiri gsterebiliriz.
Bununla beraber, mze kurumunun, hele ki ada sanat mzele
rinin son on yl iinde tank olduumuz hzl geliimi, sanat yapt ile
dnyevi nesneler arasndaki gzle grlr farklarn hzla kaybolma
syla -yirminci yzyl avangartlar tarafndan zellikle de 1960'lardan
bu yana sistematik bir ekilde uygulanan silme ilemi sonucunda
paralellik gsterir. Bir sanat yapt grsel adan dnyevi bir nesne
den ne kadar az farklysa, oluunun sanat balam ile mzecilik d,
gnlk, dnyevi balam arasnda net bir aynn izecek hale gelmesi
o kadar arttr. Bir sanat yapt "normal bir ey" gibi grnd za
man mzenin balamsallna ve korumasna ihtiya duyar. phe
siz, mzenin hamilik ilevi gnlk yaamda kendini zaten belli ede
cek olan geleneksel sanat asndan da nemlidir nk mzeler, bu
tr yaptlar zamanla meydana gelen fiziksel hasardan da korur. Bu
sanatn kabul konusuna gelirsek mze, zararl deilse de, gereksiz
dir: Yaptlar ve onlarn gnlk, dnyevi ortamlar arasndaki eliki
-yaptn yerine geen eliki- mzede ekseriyetle kaybolur. Bilakis,
kendi ortamndaki grsel uyaranlar yznden evresinden farklla
mayan yapt ise sadece mzede hakikaten alglanabilir hale gelir. Sa
nat yapt ve dnyevi ey arasndaki grsel farkn ortadan kaldrlmas
olarak anlalan sanatsal avangart stratejiler, ite bu yzden, doru
dan, sz konusu fark kurumsal adan emniyete alan mzelerin ina
edilmesine yol aar.

YEN ZERNE

39

Mzenin kurum olarak kertilmesi ve meniyetinin kaldnlmas

yle dursun, daha sonra gelien sanatn empatik kavrayna dayal
eletiri, aslnda, ada sanatn kurumsallatnlmas ve "mzeletiril
mesi" konusunda kuramsal bir dayanak salar. Sradan nesnelere m
zede gerek hayatta sahip olmadklan bir ayrma -farkn tesindeki
fark- vaat edilir. Bu vaat, sz konusu nesneler bu vaade ne kadar az
"layksa", yani ne kadar az gsterili ve sradysa, o kadar fazla geerli
ve gvenilirdir. Modem mze, yeni kutsal amayla damgalanan ayrca
lkl bir dehann rn yaptlarn deil, daha ziyade, aksi halde ksa s
rede mze duvarlar dndaki gerekliin iinde boulacak olan silik,
sradan ve gnlk nesnelerin douunu mjdeler. Mzenin btnl
gerekten hi bozulmam olsayd o zaman sanatn normal, gnlk,
sradan olan yeni, canl ve diri gsterme ans ortadan kalkard. "Yaa
mn iinde" olduunu baanyla iddia etmesi iin sanatn farkl -all
madk, artc, ayrcalkl- olmas gerekir; tarih, sanatn bunu yalnzca
klasik, mitolojik, dini geleneklerden faydalanarak ve gnlk hayatla
ilgili deneyimlerin banalliiyle balarn kopartarak yapabildiini is
patlar. Gnmzn baanl (ve hakkyla yaplan) kitle kltr imgesi
retimi, uzayl saldnlanyla, kyamet ve kefaret mitleriyle, insanst
sper glerle donatlm kahramanlarla ve benzeriyle megul oluyor.
Btn bunlar kesinlikle byleyici ve yol gsterici. Geri arada bir biri
kp normal sradan, banal eylerden de holanmay ve bunlan d
nmeyi tercih edebilir. Ama kltrmzde, bu istek sadece mzede
karlanabilir. te yandan gerek hayatta, hayranlk uyandracak nesne
olarak bize sadece sra d olan sunulur.
Ancak bu, ayn zamanda, yeninin halen mmkn olduu anlam
na da gelir nk sanat tarihinin, konunun ve ieriin ve benzeri pek
ok eyin szde sonu gelmi olmasna ramen mze hala yerindedir.
Mzenin darda olan bitenle ilikisi, temelde, geici deil uzam
saldr. Dorusunu sylemek gerekirse, yenilik zaman iinde deil,
uzamda meydana gelir: mze koleksiyonu ile d dnya arasndaki
fiziksel snrlarn te yannda. Bu snrlar, kelimenin tam anlamyla
ve metaforik olarak, herhangi bir zamanda, farkl noktalarda ve farkl
ynlerde geebilme becerimiz vardr. Bu, aynca, yeni kavramn tarih
kavramndan ve yenileme kavramn tarihsel izgiselliiyle ilikisin
den ayrtrabildiimiz -ve aslnda ayrtrmak zorunda olduumuz
anlamna da gelir. Sanatsal yenilenme, geici izgisellik terimleriyle
deil de mze mekan ve dars arasndaki uzamsal iliki balamn
da dnld zaman ilerleme ve modernitenin topyalar mefhu
munun postmodem eletirisi anlamszlar. "Yeni", tarihsel dzlem-

40 1 SANATIN GC

de yaamn iindeki gizli bir kaynaktan ortaya kmad gibi, gizli

bir tarihsel telos vaadi olarak da domaz. Yeninin retimi, temelde
fiziksel, maddesel bir ilemin, koleksiyon oluturmak iin derlenip
bir araya getirilen eler ile derlenmeyen eler arasndaki snrlann
kaymasnn bir sonucudur sadece: baz nesneler mze sistemine ka
tlrken bazlan mze sisteminin ve sahasnn dna, sz gelimi, pe
atlr. Bu tr bir kayma, sanat nesnelerinin, mze dndaki alanlarda
dolamda olan nemsiz eylerle ve popler kltr imgeleriyle ayn,
mzeletirilmi gemiten farkl grnmesini salayan gsterenleri
(belirleyicileri) kullanarak yineleyen bir inovasyon, aklk, sonsuz
luk etkisi retir. Dolaysyla, tarihsel dizgede kabul edilebilir saylan
tm farklarn tesinde yeni farklarn retilmesi sayesinde, daha nce
bahsettiim gibi, sanat tarihi anlatsnn szde sonunu hayli aan bir
"yeni" kavram elde edebiliriz.
Mzenin fiziksel varl, sanatta yeninin retiminin tarihin szde
tm sonlarn aabilmesini salar, bunun kesin nedeni evrensel ve
saydam mze mekanna ilikin modem idealin (evrensel sanat ta
rihinin temsili olarak), gerekletirilemez ve tamamen ideolojik ol
duunu gstermesidir. Modernitede sanat, sanat tarihinin btnn
temsil eden ve olas tm sanat yaptlarnn karlatrlmasna, grsel
farklarn saptanmasna imkan veren evrensel, homojen mekan yarat
maya ynelik bir evrensel mze fikri altnda gelimitir. Evrenselli
e inanan bu vizyon, nl "Le musee lmaginaire" kavram sayesinde
Andre Malraux tarafndan gayet iyi aklanmtr. Bu tr bir evrensel
mze vizyonu, tarihsel dizgede saptanm tm farklar kabul etmeye
muktedir bir "tarihsel zbilinlilik" kavramn somutlatrrken ku
ramsal kken bakmndan Hegelcidir. Sanat ve evrensel mze arasn
daki ilikinin mant, Hegelci Mutlak Ruh mantm izler: bilgi ve
bellein znesi, tm diyalektik geliim tarihi boyunca tekine, farkl
ya, yeniye duyulan arzu tarafndan gdlenmektedir -ama bu tarihin
sonunda sz konusu tekiliin, gerekte, arzunun kendi devinimiyle
retildiinin kefetmesi ve kabul edilmesi gerekir. Tarihin bu biti
noktasnda zne, tekindeki kendi imgesini fark eder. Dolaysyla di
yebiliriz ki, mzenin tekisi, doas gerei mze koleksiyon sorum
lusu veya kratrn arzu nesnesidir ve evrensel mzenin tekinin
gerek kkeni olduunun anlald an, mze, Mutlak Mze haline
gelir ve tarihinin muhtemelen sonuna ular. Velhasl Duchamp'n
hazr yapt teknii, Hegelci terimlerle, evrensel mzenin ileriye yne
lik tarihsel geliimine son veren bir i atma eylemi olduu eklinde
yorumlanabilir.

YEN ZERNE

41

Dolaysyla hazr yaptn sanat tarihinin u noktas olduunu iaret

ederek sanatn sonunun geldiini aklayan yakn tarihli sylemler hi
bir suretle tesadfi deildir. Arthur Danto'nun sanatn, sanat tarihin
den bir sre nce sona erdiini5 iaret ederken kullanmay en sevdii
rnek Warhol'un Brillo Kutulan'dr. Thierry de Duve ise hazr yaptlar
yznden sanat tarihinin sona ermesinin ardndan kiisel beeniye
dn6 kastederek "Duchamp'tan sonra Kant"tan bahseder. Aslnda
Hegel asndan sanatn sonu, estetik derslerinde de tartt gibi, ok
daha erken bir zamanda gereklemitir: kendi formunu, kendi hu
kukunu vatandalarnn yaamlarna sokan ve bylece sanatn sami
mi toplumu ekillendirme ilevini kaybettiren yeni modem devletin
ortaya kmasyla ayn zamanda meydana gelmitil'7. Hegelci modem
devlet, gzle grlr ve deneysel tm farkhhklan bir sisteme balar
-bunlan fark eder, kabul eder ve genel hukuk sistemi iinde her birine
uygun bir yer verir. tekinin modem hukuk tarafndan siyasi ve adli
adan bu ekilde tannmas eyleminden sonra sanat, tekine tekili
i aklamak, onu ekillendirmek ve tarihsel temsil sistemine kazmak
gibi ilevlerini kaybeder. Bylece hukuk stnlk kazand anda, sa
nat imkanszlar: Hukuk, halihazrda mevcut tm farkllklan temsil
eder, bu temsiliyet sayesinde sanat fuzuli klar. Elbette baz farkllk
lann daima temsil edilemez dzeyde kalaca veya en azndan hukuk
tarafndan temsil edilemeyecei ve dolaysyla sanatn hi olmazsa sis
teme dahil olmam tekinin temsil edilmesi ilevini elinde tutaca
ne srlebilir. Ama bu durumda sanat, sadece hukuka hizmet eden
ikincil bir rol stlenir: Hegel'e gre, farkllklann orijinal bir ekilde
kendilerini ortaya koymalan suretiyle mevcut olmay ve modem hu
kukun etkisi altnda, her durumda, modas gemi formlar yaratmay
ieren bir hakiki sanat rol.
Ama dediim gibi, Kierkegaard farkllklan temsil etme grevi st
lenen kurumlann ayn zamanda nasl farkllklar -nceden var olan
farklann tesine geen- yarattn bize dolayl olarak gsterebilir.
Bu noktada, bu yeni farklln -farklln tesine geen bu farkll
n- daha nce sylediim farkllk olduunu ok kesin ve ak bir
ekilde ifade edebilirim. Bu, formda deil zamanda yaanan bir fark
llktr -yani, mnferit "eylerin" beklenen yaam sresi iinde oiduu
kadar tarihsel boyutta da yerine getirecekleri grevlerdeki farkllktr.
Kierkegaard'n "yeni farkllk" tanmn hatrlayalm: ona gre sa ve o
dnemde yaayan sradan bir insan arasndaki fark, sanat ve hukukla
temsil edilebilen yapsal bir fark deil sradan insan mrnn ksal
ve ilahi varoluun sonsuzluu arasndaki kavranlamaz farkt. Sradan

42 1 SANATIN GC

bir eyi hazr yapt olarak mzenin dndan ieri tarsam bu eyin
formunu deitirmem ama onun beklenen yaam sresini deitiririm
ve ona belirli bir tarihsellik atfederim. Sanat yapt daha uzun yaar
ve orijinal formunu, mzede, sradan bir nesnenin "gerek yaamda"
koruyacandan daha uzun sre korur. te bu yzden sradan bir ey
mzede gerek hayattakinden daha "diri" ve daha "gerek" grnr.
Sradan bir eyi gerek hayatta grdmde hemen lmne -krlp
atld zamana- ilikin tahminler yapann. Fani bir yaam beklentisi,
aslnda, sradan hayatn tanmdr. Bu yzden sradan bir eyin bekle
nen yaam sresini uzatrsam hibir eyi deitirmeden, bir ekilde,
her eyi deitirmi olurum.
Bir mze esinin ve "gerek bir eyin" beklenen y1am sresindeki
bu kavranlamaz farkllk, hayal gcmz "eylerin" d grntlerin
den bakm, restorasyon ve genellikle manevi destek -mze elerinin
temel zne- mekanizmalarna doru ynlendirir. Bu greceli yaam
beklentisi meselesi, dikkatimizi elerin mzede toplanmasn ve by
lece uzun mrl olmalarnn saland toplumsal, siyasi koullara da
eker. Bu arada mzenin davran kurallar sistemi ve tabular, nesneyi
korumaya ynelik destei gzle grlr ancak tecrbe edilemez klar.
Bu gzle grlrlk indirgenemez. yi bilindii gibi, modem sanat,
yaptn isel, maddi yann saydam klmann tm yollarn denedi. Ama
mze izleyicileri olarak grebildiimiz, halen yalnzca sanat yaptnn
yzeyidir: mze ziyareti koullan altnda, bu yzeyin ardnda daima
gizli kalan bir eyler olur. Mzedeki bir izleyicinin, sanat yaptnn
zn eriilmez ve bakir tutma ilevi gren, bu sayede "sonsuza ka
dar" sergilenebilmesine imkan veren temel kstlamalara daima boyun
emesi gerekir. Burada ilgin bir "ierideki dars" vakas karmza
kar. Sanat yapt maddi destei "mzeden" alr ama bu destek grsel
letirilemez -grselletirilebilir deildir. Mzenin maddi koruma siste
minin yam sra manevi desteinin de anlalmas zor, gzle grlmez
ve mze izleyicisinden gizli olmas gerekir. Belli bir balamda, mze
duvarlarnn iinde, dndaki sonsuz dnyadakinden ok daha radi
kal, eriilemeyen bir sonsuzlukla kar karya kalrz.
Mzeletirilmi sanat yaptnn ald manevi destek effaflatnla
masa da onu etrefil, gizli ve gzle grlmez klmak gene de mmkn
dr. Bu tip bir stratejinin ada sanat balamndaki ilevini anlamak
iin, rnein iki svireli sanatnn, Peter Fischli ve David Weiss'n
yaptlarn ele alabiliriz. u anki amalanma uygun ok zet bir tanm
vermem yeterli olur: Fischli ve Weiss, hazr yaptlara ok benzeyen
nesneler -gnlk yaamda her yerde grdnze benzer nesneler8-

YEN ZERNE

1 43

sergilerler. Aslnda bu nesneler "gerek" hazr yaptlar deil simlas

yonlandr: poliretan -hafif plastik bir malzeme- ile yaplmlardr ama
yle bir hassasiyetle yontulmulardr ki (zarif svire hassasiyeti) onlar
bir mzede, bir sergi balamnda grdnzde Fischli ve Weiss ta
rafndan yaplan bu nesneler ile gerek hazr yaptlar ayrt etmekte
baya zorlanrsnz. Bu nesneleri, diyelim ki, Fischli ve Weiss'n atl
yesinde grseydiniz elinize alp tartabilirdiniz. Bu, sergilenen nesnele
re dokunmak yasak olduu iin mzede gerekletirmenin imkansz
olduu bir deneyimdir. Ayn eyi mzede yaparsanz, hemen alarm
sistemi devreye girer, nce mze personeli sonra da polis gelir. Bu ba
lamda, sanat ile sanat olmayan arasndaki tezat pekitiren eyin son
rnekteki polis olduunu syleyebiliriz ve polisin sanat tarihinin so
nundan haberi yoktur.
Fischli ve Weiss, rettikleri bu formlar mze mekannda gzler
nne sererken hazr yaptlarn kendi maddeselliklerini gizlediklerini
ve bir ekilde engellediklerini ortaya koyarlar. Yine de bu gizlilik -by
le bir manevi destein grselletirilmemesi- Fischli ve Weiss'n yaptla
r sayesinde, yaptlarnn "gerek" ile "simle edilen" arasndaki gzle
grlmeyen fark aka ima etmesi suretiyle mzede sergilenir. Mze
izleyicisi, yaptlara elik eden ve Fischli ile Weiss tarafndan sergile
nen nesnelerin "gerek" deil "simle edilen" hazr yaptlar olduunu
aklayan metinlerle bilgilendirilir. Ama mze izleyicisi bu bilgiyi test
edemez nk bu, gizli isel zle, sergilenen elerin mzeden ald
manevi destekle -gzle grlen formla deil- ilgilidir. Bu, "gerek" ile
"simle edilen" arasndaki yeni tanlan sz konusu farkn, form d
zeyinde mevcut bir grsel fark temsil etmedii anlamna gelir. Manevi
destek sanat yaptlarnn hepsinde bu rnekteki kadar net aa kmaz
-avangart sanat tarihi boyunca pek ok sanat ve kuramc aa km
olmasn istediyse bile. Bu fark, daha ziyade, sadece mzede anlalma
s gerekten zor ve temsil edilmesi mmkn olmayacak bir ekilde var
edilebilir. Hazr yapt tekniini simle ederek Fischli ve Weiss, aa
karmakszn, gzle grlr klmakszn, temsil etmeksizin manevi
destee dikkat eker. "Gerek" ve "simle edilen" arasndaki fark, "ayn
edilemez" sadece retilir nk dnyadaki her nesne, ayn anda hem
"gerek" hem de "simle edilen" ekliyle grlebilir. Gerek ve simle
edilen arasndaki fark, "gerek" deil yalnzca "simle edilen" olduu
phesi uyandran zel bir "ey" veya imge kullanarak retip gstere
biliriz. Sradan bir eyi mze balamna koymak, manevi destek, bu
eyin maddi varolu koullan hakknda kesintisiz bir phe uyandr
mak anlamna gelir. Fischli ve Weiss'n yapt, mzede anlalmas zor

44

SANATIN GC

bir sonsuzluun bulunduunu ispatlar -bu sonsuzluk, sergilenen her

eyin simle edildii, sahte olduu, d formunun ne srdnden
baka bir isel ze sahip olduu ve benzeri hakknda sonsuz bir kuku,
sonsuz bir kuruntudur. Bu, ayn zamanda, "gzle grlr gerekliin
btnyle" mzeye aktarlmasnn -hatta dlenmesinin bile- mm
kn olmad anlamna gelir. Ne de o eski Nietzschevari hayalin, ger
ekliin mzeyle zdelemesinin salanmas iin dnyann btnyle
estetize edilmesi hayalinin gerekletirilmesi mmkndr. Mze, ken
di anlalmazlklanm, gzle grlemeyenlerini, farkllklarn retir;
kendine ait bir "ieride gizlenmi dar" retir. Yaptlarn bir yandan
uzun mrl olmalarm salarken bir yandan da zgnlklerini teh
likeye atan mze, iinde sergilenen bu yaptlara verdii gizli destek
hususunda yalnzca kuku, belirsizlik ve endie atmosferi yaratabilir.
Derlenip toplanarak koleksiyona alnan ve mzeye konan eylerin
mrlerinin uzun olmasna ynelik verilen bu yapay teminat, her za
man bir simlasyondur; bu uzun mrllk sadece sergilenen eyin
gizli isel znn dayanklln emniyet altna alacak ekilde, teknik
olarak gdlenmesiyle baarlabilir: Her koruma ayn zamanda ister
istemez simlasyon olan teknik bir gdlemedir. Yine de bir sanat
yaptnn bu yapay uzun mrll sadece grecelidir. Her sanat
yaptnn ld, bozulduu, dald, yapsnn bozulduu -ille de
kuramsal olmas gerekmez malzeme dzeyinde de- bir zaman vardr
ve o gn gelir. Hegelci evrensel mze vizyonu, Tanr'nn bahettii
ruhsal sonsuzluunun yerine fiziksel sonsuzluu koyar. Fakat byle
bir sonsuzluk, elbette, yanlsamadr. Zaten mzenin kendisi de geici
bir eydir -mze koleksiyonlanna alnan sanat yaptlan, koruma altna
alnmalannn amacna uygun olarak, gnlk yaamn tehlikelerinden
ve genel deiimden saknlm olsa bile. Dolaysyla salad koruma
ve destek, nihai adan baarl olamaz ya da sadece geici bir baa
r gsterebilir. Sanat nesneleri savalarla, afetlerle, kazalarla, zamanla
tahrip olur. Bu fiziksel kader, madde olarak sanat nesnelerinin km
senemez bu dnyevilii, sanat tarihinin her olaslm snrlandrr -bu
snr, ayn zamanda tarihin sonunun ztt olarak da ilev grr. Srf
madde dzeyinde sanat balam, tamamen kontrol edemeyeceimiz,
aklayamayacamz veya ngremeyeceimiz ekilde daimi olarak
deiir, yle ki bu deiim bize her zaman artc gelir. Tarihsel bo
yutta isel atma, mzedeki nesnelerin gizli, aklanamayan madde
selliine baldr. Sanatn fiziki kaderi kmsenemedii gibi akla
namad iin de tekrar sanat tarihine dnlmelidir; sanat tarihi tekrar
gzden geirilmeli ve her zaman yeniden yazlmaldr.

YEN ZERNE

1 45

Tek tek sanat yaptlannn maddesel mevcudiyeti bir sreliine ga

rantilenmi olsa da, sanat yaptnn yapt olma stats daima bir mze
koleksiyonunda yer almasna baldr. Ancak bu balam uzun bir
sre dengede tutmak olduka zordur -aslnda imkanszdr. Mzenin
asl paradoksu belki de budur: mze koleksiyonu insan eliyle yapl
m eylerin korunmasna hizmet eder ama bu koleksiyonun kendisi,
her zaman, istikrarszdr; srekli deiir ve ak halindedir. Koleksi
yon oluturmaya ynelik toplama ve derleme ii, -her ne kadar bir za
mandan kama teebbs olsa da- zaman iinde mkemmelleen bir
olaydr. Mze sergisi daima ak halindedir: yalnzca ilerlemekle ve b
ymekle kalmaz ayn zamanda kendini farkl ekillerde deitirir. Ne
ticede eski ile yeni arasndaki aynn yapmak ve "eylere" sanat yapt
stats atfetmek iin gelitirilen ereve de zamanla deiir. rnein
Mike Bidlo veya Shirley Levine gibi sanatlar, -kendine mal etme tek
nii yoluyla- yapta verilen manevi destein eklini deitirir ve belli
bal sanat formlanna yklenen tarihsel misyonda kayma yaratlabile
ceini ispatlar. nl sanat yaptlann kopyalamak veya tekrarlamak, ta
rihsel bellein tm srasn ve dzenini bozar. Ortalama bir izleyicinin,
diyelim ki, orijinal bir Picasso yaptyla Mike Bidlo'nun kendine mal
ettii Picasso yapt arasndaki fark ayrt etmesi imkanszdr. O yz
den imdi, Duchamp'n hazr yapt vakasnda veya Fischli ile Weiss'n
hazr yapt simlasyonlannda olduu gibi, grsel olmayan bir farkla ve
bu balamda, henz retilmi bir farkla kar karyayz -Picasso'nun
yapt ile bu yaptn Bidlo tarafndan retilen kopyas arasndaki fark.
Bu fark, yine, sadece mzenin iinde -belli bir tarihsel temsil dzeni
iinde- anlam kazanabilir ve gsterilebilir.
D formunda herhangi bir deiiklik yaplmakszn halihazrda
mevcut sanat yaptlann yeni balamlara koyarak yaptn grntsn
de yaplan deiiklikler, almlanmasnda bir fark meydana getirebilir.
Bir sredir, "kalc koleksiyonlann yer ald mekan olarak mze" sta
ts, yava yava, "uluslararas kratrlerin dzenledii byk lekli
gezici sergiler ile mnferit sanatlarn rettii byk lekli enstalas
yonlar iin sahne olarak mze" statsne doru kayyor. Bu tr her
byk sergi veya enstalasyon, tarihi yeniden yaplandryor ve yeni ko
leksiyon kriterleri neriyor; tarihsel bellei yeni bir sralama ve dzenle
tasarlamaya niyetleniyor. Bu gezici sergiler ve enstalasyonlar aslnda,
dnyeviliklerini ak bir ekilde ortaya koyan geici mzelerdir. Gele
neksel modemist ve ada sanat stratejileri arasndaki farkn tanm
lanmas nispeten kolaydr. Modemist gelenekte sanat balam istikrarl
grnr -idealize edilmi evrensel mze balamdr. novasyon, bu is-

46

SANATIN GC

tikrarl balama yeni bir form, yeni bir "ey" koyulmasna dayandnlr.
amzda, balam deiken ve istikrarsz bir ey gibi alglanyor. O
yzden ada sanat stratejisi baka, yeni ve ilgin grnen zel bir
form -ki, bu form daha nce koleksiyonlara girmi de olabilir- veya
"ey" yapabilen zel bir balam yaratmaya dayanyor. Geleneksel sanat,
form dzeyinde retiliyordu. ada sanat balam, ereve, arka plan
veya yeni bir kuramsal yorum dzeyinde retiliyor. Ama ama ayn:
farkl ve yeni grnmesini salamak iin form ile tarihsel arka plan
arasnda bir tezat yaratmak.
Dolaysyla, Fischli ve Weiss, ada izleyiciye tamamen tandk ge
len hazr yaptlarn artk rahatlkla sergileyebilirler. Bunlarn standart
hazr yaptlardan fark, dediim gibi, gzle grlemez nk yaptn
isel z, malzemesi tecrbe edilemez. Sadece u anlatlabilir: fark
kavramak veya daha da iyisi, fark tahayyl etmek iin bir hikayeyi,
bu sahte hazr yapdan yapt klan tarihin dinlenmesi gerekir. Asln
da, Fischli ve Weiss'm bu yaptlarnn gerekten "yaplm" olmas bile
gerekmez; bu yaptlar iin "modellere" farkl bir ekilde bakmamz
mmkn klan hikayeyi dinlemek yeterlidir. Srekli deien mze su
numlar, bizi, en nihayetinde, btn arivleri belirli bir zaman aral
nda ieriden tahrip ederek tm kimliklerin yapsn sken ve tm
tarihi dzenlerin, snflandrmalarn altn boaltan Heraklitosu ak
tahayyl etmeye zorlar. Ancak Heraklitosu byle bir vizyonun ger
eklemesi, sadece mze iinde, arivlerin iinde mmkndr nk
yalnzca orada belli bir dereceye kadar "yce" olan bu eylerin ykmn
tahayyl etmemize izin verecek ekilde kurulmu arivsel bir dzen,
kimlik ve snflandrma vardr. Tarihsel dizge asndan hi bir fark arz
etmeyen ancak algsal farklar sunan "gerekliin" kendisi balamnda
bu tr bir yce vizyonunun gereklemesi imkanszdr. Aynca, sergile
rinin srekli deimesi sayesinde mze, yaptlarn o gizli, fark edilmesi
g isel zn -onu aa vurmadan- izleyicilere sunabilir.
Bugn, video ve sinema enstalasyonlan gibi anlatya dayal sanat
formlarnn mze balamnda giderek artan baarlarn izleyebili
yor olmamz tesadf deildir. Video enstelasyonlar, mzeye "harika
gece"yi getirmitir -en nemli ilevleri belki de budur. Geleneksel
olarak izleyicinin, koleksiyonerin, kratrn sembolik mlk gibi
ilev gren mze mekan, kendi "kurumsal" n kaybetmitir.
Mze, anlalmas g, karanlk ve video grntsnden yani sanat
yaptnn gizli isel znden, formunun iinde gizli elektrikli, bil
gisayar teknolojisinden yaylan a bamldr. Eski zamanlardaki
gibi mzede sergilenen, mze tarafndan aydnlatlmas, incelenme-

YEN ZERNE 1 47

si ve yarglanmas gereken ey, sanat nesnesi deildir; daha ziyade

teknolojiyle retilmi bu grnt mze alannn karanlna kendi
n getirmitir -o da sadece belirli bir sreliine. zleyicinin ensta
lasyon "alrken" video enstalasyonun maddeselliine, isel zne
zorla girmeye kalkrsa, polis mdahalesinden ok daha verimli bir
ekilde elektrik akmyla leceini dikkate almak da ayrca ilgintir.
Malum, eskiden, benzer ekilde, bir Yunan tapnann yasak blge
lerine zorla girmeye kalkan birinin Zeus'un imek akan yldrm
larna hedef olaca varsaylyordu.
Dahas var: yapt artk sadece kontrol etmekle kalmaz, izleyi
cinin sanat yapt hakknda tefekkre dalmak iin harcad sreyi de
kontrol eder. Klasik mzede ziyareti tefekkr sresi zerinde nere
deyse tamamen kontrol sahibidir. Tefekkr her an yanda brakabilir,
sonra dnp kald yerden devam edebilir. Resim, izleyicinin bakn
dan kamaya ynelik bir giriimde bulunmadan olduu yerde durur.
Hareketli grntlerle bu artk o kadar uzun srmez -bu sre izleyi
cinin kontrolnden kmtr. Bir videonun nnden ayrldmzda
genellikle bir eyleri kannz. Artk mze -eskiden her yeri tamamen
gzle grlr olan bu mekan- kaan tefekkr frsatn telafi edemedi
imiz bir yer -daha nce baktmz eyi izlemek iin ayn yere dne
mediimiz bir yer- haline gelir. Gerek hayatta, standart sergi ziyareti
koullar yznden, izleyici, ou zaman, sergide yer alan ve toplam
uzunluklar bir mze ziyareti sresini aan videolarn hepsini fiziksel
olarak izleyemez. Dolaysyla, video ve sinema enstalasyonunun mze
ye girmesi, zamann sona eren bir mefhum olduunu kantlad gibi
popler kltrmzdeki video ve film dolamnn, normal koullar al
tnda gizli kalan k kaynayla mesafesini de ortaya koyar. Daha iyisi:
film -ki uzunluu, sanki kural gibi, ortalama mze ziyareti sresinden
daha uzundur- mzedeki artlardan dolay izleyici asndan mulak,
btn alglanamayan, grlmeyen bir ey halini alr ve anlalmas
gleir. Filmin bir sinema salonu yerine mzede gsterilmesi sonu
cunda, burada, film almlamasna ynelik yeni bir fark ortaya kar.
aret etmeye altm eyi zetlemem gerekirse: Modern mze,
koleksiyona giren ve girmeyen eyler arasndaki her yeni fark tantma
ya yetkin bir mekandr. Bu fark yenidir nk halihazrda mevcut her
hangi bir grsel fark temsil etmez. Mze kapsamna alnacak nesnenin
seimi ilgintir; yapt mevcut farkllklar sadece saptayp yeniden ifa
de etmekle kalmaz ayn zamanda kendini temelsiz, aklanamaz, gayri
meru olarak da sunarsa, bizim amzdan uygun olarak kabul edilir.
Bu tr seimler, izleyiciye, dnyann sonsuzluuna ynelik bir pano-

48

SANATIN GC

rama sunar. Dahas: bu tr farktan tantarak mze, izleyicinin ilgisini

"eylerin" grsel formundan gizli manevi zne ve yaam beklentisine
kaydm. Buradaki yeni ilevler tekinin yeniden sunumu ve anlal
mas g olann aamal olarak akla kavumas iin atlan admlar
dan biri deildir; daha ziyade anlalmaz olann anlalmaz kaldna,
gerek ve simle edilen arasndaki farkn mulakln koruduuna,
eylerin uzun mrllnn daima tehlike altnda olduuna, eylerin
isel doas hakkndaki kukunun alamazlna ilikin yeni bir ha
trlatmadr. Veya baka bir deyile: Mze, yceyi banalin iine sokma
olasl sunar. ncil'de, gnein altnda yeni hibir eyin olmadna
ilikin o nl ifadeyi hatrlarsnz. Bu, elbette dorudur ama mzenin
iinde gne yoktur. Mzenin, her zaman, yenilik yapilabilecek ve bu
yeniliin sergilenebilecei muhtemelen tek mekan olmasnn -ve byle
kalmasnn- nedeni de muhtemelen budur.

Kratrlk zerine
--

ORA TRN ii sanat yaptlarn sergi mekanna koymaktan iba

rettir. Sanatnn halihazrda sanat yapt mertebesine ulamam
nesneleri sergileme ayrcal varken kratr sanatdan ayran ey
budur. Bu durumda sergi mekanna konulmak suretiyle yapt tam ola
rak bu staty kazanr. Duchamp, pisuan sergilerken, kratr deil
sanatdr nk pisuan bir sergi erevesinde sunma karannn sonu
cu olarak bu nesne bir sanat yaptna dnmtr. Kratr bu frsat
tan mahrum braklmtr. Kratr sadece "Duchamp'n pisuan" olan
-yani halihazrda sanat stats kazanm- bir pisuan sergileyebilir. K
ratr sanat yapt mertebesine ulamam, imzasz bir pisuan elbette
kolaylkla sergileyebilir ama bu, sadece sergilenen yaptlan "balama
oturtmaya" hizmet eden veya baka baz yan ilevleri yerine getiren,
Avrupa'ya zg belirli bir tasann dnemine ynelik bir rnek gibi
grlecektir. Bu pisuann sanat stats kazanabilmesinin hibir yolu
yoktur -ve sergi sona erdikten sonra mzeye dnmeyecek, geldii yere
geri gidecektir. Kratr sergiye koyabilir ama sanat olmayan bir eyi
gsterme eylemiyle onu sanata dntren sihirli bir yetenei yoktur.
Bu g, kltrel greneklere gre, tek bana sanatya aittir.
Durum her zaman byle olmamtr. Aslnda sanat, sanatlardan
ok kratrlerin kararlaryla sanat haline gelmitir. ilk sanat mzeleri,
on dokuzuncu yzyln banda var olmaya ve devrimlerin, savala
nn, emperyal fetihlerle Avrupal olmayan kltrlerin talan edilmesinin
sonucu olarak on dokuzuncu yzyl boyunca kurumsallamaya bala
mtr. Her tr "gzel" ilevsel nesne -eskiden eitli dini ayinlerde kul
lanlan, iktidardakilerin odalann ssleyen veya kiisel zenginlii ifade
eden- toplanp derlenmi ve sanat yapdan -yani ilevselliinden arn
dnlm, insan derin dncelere srkleyen zerk nesneler- eklinde
sergilenmitir. Bu mzeleri yneten kratrler, iktidarn yahut dinin
geleneksel ikonlanna kar yneltilen ikonaknc eylemler yznden,

50

SANATIN GC

bu ikonlan salt sanat yaptna indiregeyerek sanat "yarattlar." Sanat,

znde, "sadece" sanatt. Hal byle olunca bu alg, tm dini ikonlarn
"dind, dnyevi eyler" -sadece gzel nesneler; salt sanat yapt olarak
sanat-olduu dnlen Avrupa Aydnlanmas gelenei iinde kendine
yer edindi. O zaman soru u: Kratrler sergileme eylemi ile sanat ya
ratma gcn neden kaybetti ve bu g neden sanatlarn eline geti?
Yant ok belli: Pisuar sergilerken Duchamp mze kratrlerinin
yapt gibi, kutsal bir ikonun deerini drmedi; daha ziyade seri
retilmi nesneyi alp sanat yapt mertebesine kard. Bu ekilde ser
ginin sembolik ekonomideki rol deiti. Eskiden kutsal nesnelerin
deeri, onlar sanat klacak ekilde drlrd; bugn ise aksine,
dnyevi nesnelere, onlar sanat klacak deerler kazandrlyor. zn
de ikonaknclk olan ey, ikonasevicilie dnm durumda. Ama
sembolik ekonomideki bu kayma, on dokuzuncu yzyl kratrleri ve
sanat eletirmenleri tarafndan zaten tetiklenmiti.
Her sergi, izleyiciyi sergi boyunca belli bir nizamda ynlendirerek
bir hikaye anlatr; sergi mekan her zaman bir anlat mekandr. Ge
leneksel sanat mzesi, sanatn ortaya k hikayesini ve ardndan ya
anan zaferleri anlatrd. Sanat yaptlar bu hikayeyi kronolojik olarak
anlatacak ekilde sralanrd -bylece eskiden sahip olduu dini veya
temsili nemini kaybeder ve yeni anlamlar kazanrd. Mze yeni bir
ibadet alan gibi grlmeye balaynca sanatlar mzeye zel alma
lar yapmaya baladlar: Artk tarihi adan nemli nesnelerin sanata
hizmet etsinler diye sahip olduklar deerlerinin drlmesine gerek
yoktu. Onun yerine iddia edilen sanatsal deeri somutlatrd iin
yepyeni, dnyevi nesneler, sanat yaptlar addedildiler. Bu nesnelerin
bir gemii yoktu; din veya iktidar tarafndan hibir ekilde meru k
lnmamt. En fazla, mehul deerleriyle sadece birer "basit, gndelik
hayat" gstergesi olarak kabul edilebilirdi. Nitekim sanat tarihi kayt
larna gemeleri, bu nesnelerin deerlerinin drld deil geer
liliklerinin kabul edildii anlamna geliyordu. Dolaysyla mzeler Ay
dnlanma dneminden ilham alan ikonaknc mekanlardan romantik
ikonasevici mekanlara doru dnm geirdiler. Bir nesneyi sanat ya
pt olarak sergilemek artk onun dnyeviliini deil takdis edilmilii
ni gsteriyordu. Duchamp sradan eylere sanat yapt diyerek, ikona
sevicilikle kutsama mekanizmasn aa vurduunda, bu dnm
gayet net bir sona ulatrd.
Yllar getike sanatlar sanatn tmden zerk olduunu -sadece
kutsal gemiinden deil sanat tarihinden de bamsz olduunu- iddia
etmeye baladlar nk her imgenin bir hikayeyle btnletirilmesi,

KRATRLK ZERNE

51

her imgenin zel bir anlatnn grsel aklamas olarak benimsenmesi,

bu hikaye imgenin bakalamnn veya kutsanmasnn zafert olsa bile,
ikonaknc bir eylemdi. Modem sanat geleneine gre bir gnt/
imge kendi adna konumaldr; sessiz bir tefekkrle karsnda duran
izleyiciyi kendi deeri konusunda hemen ikna etmelidir. Yaptn ser
gilendii koullar beyaz duvarlara ve iyi bir aydnlatmaya indirgenmi
olmaldr. Kuramsal ve anlatsal sylem dikkat datr, o yzden buna
bir son verilmelidir. Onaylayc sylem ve uygun sergileme koulla
nnn bile sanat yaptnn sahip olduu zgn mesaj saptrd d
nlr. Sonu olarak: Duchamp'tan sonra bile herhangi bir nesneyi bir
sanat yapt olarak sergileme eylemi ikircikli, yani ksmen ikonasevici
ksmen ikonaknc olmay srdrmtr.
Kratr sanat yaptlanm retemez ama yerletirir, balama oturtur
ve anlatya dntrr -ki bu durum, yaptlann mutlaka ilikilendi
rilmelerine yol aar. Dolaysyla modem sanat kratrleri knamaya
balar nk kratr fig, sergileme pratiinin karanlk, tehlikeli,
ikonaknc yannn ete kemie bnm hali, sanatnn sergileme
yoluyla sanat yaratan ykc, kt ikizi gibi alglanr: mzeler srekli
mezarlklara, kratrler de levazmatlara benzetilir. Bu hakaretlerle
(kurumsal eletiri klfna sokulan) sanatlar, halkn genelini kendi
saflanna ekerler nk halk sanat tarihini btnyle bilmez; duymak
bile istemez. Halk, dorudan sanat yaptlannn karsna gemek ve
dolaysz etkilerine maruz kalmak ister. Halkn geneli, tek tek sanat
yaptlannn sahip olduu, gzlerinin nne serildiini varsaydklan
zerk manaya sebatla inanr. Kratn her araclk ve dolaymlama
giriimi kuku uyandrr nk kratr, sanat yaptyla izleyici ara
snda duran, halkn gcn elinden almak amacyla izleyicinin algs
n sinsice gdleyen biri gibi glr. te bu yzden, halk asndan
sanat piyasas mzeden daha zevklidir. Piyasada dolamda olan sanat
yaptlan dierlerinden aynlmam, balamdan kopanlmam, bir k
ratn etkisine maruz kalmamtr -dolaysyla, doalannda var olan
deeri gzler nne serecekleri, belli ki henz saf kalm bir frsatlar
vardr. Sonu olarak sanat piyasas, bir nesnenin doasnda olan, zn
de mevcut niteliklerden biri olan deere duyulan inan anlamna gelen
ve Marx'n meta fetiizmi diye adlandrd ey iin verilebilecek u bir
rnektir. Bylece kratrler iin bir tenzil ve sknt dnemi -modem
sanat dnemi- balamtr. Kratrler, yaadklan tenzili baarl bir e
kilde iselletirerek durumu gayet iyi idare ettiler.
Bugn bile birok kratrden tek bir hedef dorultusunda, yani
sanat yaptlannn her birinin en arpc k altnda gzel grnmesini

52

SANATIN GC

salamaya altklarm duyarz. Ya da farkl bir ekilde ifade etmek

gerekirse, en iyi kratrlk, kratrlk yapmamaktr. Bu perspektif
ten baknca zm, sanat yaptn izleyicinin dorudan karsna ge
mesine imkan verecek ekilde, tek bana brakmakm gibi grn
yor. Bununla beraber, mehur beyaz kp bile bu ama iin yeterlidir.
Genellikle izleyicinin yaptn uzamsal evresinden kendini tamamen
soyutlamas ve hem kendini hem de dnyay yadsyarak tam bir tefek
kre kaptrmas nerilir. Sadece bu koullar altnda bile -yani herhangi
bir kratrlk almasnn tesinde- zgn ve gerekten baarl bir
sanat yaptyla karlalabilir. Byle bir tefekkr, sanat yapt sergilen
meden geliemez ancak inkar edilemez bir hakikat olarak kalr. Gior
gio Agamben "imge znde tezahr, grnrlk vey2 suret olan bir
mahluktur" 1 diye yazar. Ama sanat yaptnn zne ilikin bu tanm,
beton bir sanat yaptnn bile grnrl konusunda kesin bir ey
sylemek iin yeterli olmaz. Bir sanat yapt, tanm gerei, aslnda ken
dini sunamaz ve izleyiciyi tefekkre zorlayamaz; gerekli canllktan,
dirilikten, enerjiden ve salktan yoksundur. Sanat yaptlan gerekten
hasta ve aresiz grnr -hastane alanlannn ziyaretiyi alp yatalak
bir hastann yanna gtrmesi gibi izleyicinin sanat yaptna doru s
rklenmesi gerekir. Aslnda "kratr [curator]" kelimesinin etimolojik
olarak "cure [iyiletirmek, ifa]" kelimesiyle ilikili olmas tesadf de
ildir. Kratrlk [curating] iyiletirmektir [curing]. Kratrlk sreci
imgelerin gszln, kendini ortaya koymak konusundaki yeter
sizliini iyiletirir. Sanat yaptnn dardan gelecek yardma ihtiyac
vardr; grnr olmak iin bir sergiye ve kratre ihtiyac vardr. Hasta
grntnn/imgenin salkl grnmesini salayan ila -grnty ke
limenin tam anlamyla grnr klan ve bunu en iyi k altnda yapan
sergidir. Dolaysyla, ikonasevicilik de grntnn/imgenin salkl ve
gl grnmesine baml olduu iin kratrlk uygulamas, belli
bir dereceye kadar, ikonaseviciliin hizmetkardr.
Ama ayn zamanda kratrlk uygulamas, medikal yapaylnn
izleyiciden btnyle gizlenememesi asndan ikonasevicilii baltalar.
Bu adan kratrlk, programlanabilir bir ikonasevicilik olsa da, far
knda olmakszn, ikonaknc olarak kalr. Dorusu, grnty/imge
yi ktletirirken bile iyiletirmesi bakmndan kratrlk bir takviye
ila veya "farmakon" (Derrida'nn kullanmna gre)2 gibi davranr. Sa
nat gibi kratrlk de ayn anda hem ikonakmc hem de ikonasevici
olmaktan kaamaz. Lakin bu ifade u soruyu iaret eder: Doru k
ratrlk uygulamas hangisidir? Yaplan kratrlk uygulamalarnn
kendini asla tmyle gizlemesi mmkn olmad iin kratrln

KRATRLK ZERNE 1

53

ana hedefi, uygulamalann bariz bir ekilde grnr klarak kendisini

grselletirmek olmaldr. Grselletirme vasiyeti, aslnda sanat tekil
eden ve gdleyen eydir. Sanat balamnda yer ald iin kratoryal
uygulama da grnrlk kazanma mantndan synlamaz.
Kratrln grselletirilmesi, ikonaknc potansiyelinin de e za
manl olarak harekete geirilmesini gerektirir. ada ikonaknclk,
elbette, ncelikli olarak dini ikonlan deil sanatn kendisini hedefleye
bilir ve hatta hedeflemelidir. Sanat yaptn zenle seilmi dier nes
nelerle ayn balama oturtarak ve hepsini zel bir anlatya dahil ederek
kontroll bir ortama koymak suretiyle kratr, ikonaknc bir tavr
sergiler. Bu tavr, yeterince ak gsterilirse kratrlk, sanat dine d
ntrmeye kar koyarak dnyevi kklerine dner ve sanat ateizminin
ifadesi haline gelir. Sanatn fetiletirilmesi, mzenin dnda, baka bir
deyile, kratrn yetki alanna giren blgenin dnda gerekleir. Sa
nat yaptlan, artk, mzede gsterilmenin bir sonucu olarak deil sanat
piyasasndaki ve kitle iletiim aralanndaki dolamlan sayesinde ikon
lar. Bu koullar altnda, bir sanat yaptnn kratrlk uygulamasn
dan gemesi, onun tarihe geri dnmesi, zerk yaptn bir resme -kendi
bnyesinde bir deer tamayan ama tarihi bir anlatyla dandan deer
katlm bir resme- dnmesi anlamna gelir.
Orhan Pamuk'un Benim Adm Knnz adl roman, ikonakmc bir
kltr iinde, yani on altnc yzyl slami Trkiyesi'nde (Osmanl m
paratorluu topraklannda), sanatlanna yer arayan bir grup sanatya
deinir. ktidardakiler bu sanatlara, kitaplann enfes minyatrlerle
ssleme grevi verir; akabinde kitaplar resmi veya zel koleksiyonlara
alnr. Bu sanatlar, tm imgeleri yasaklamak isteyen radikal slamc
(ikonaknc) muhalifler tarafndan giderek artan bir zulme uramakla
kalmazlar ayn zamanda Rnesans'taki Batl ressamlarla, zellikle de
ahsi ikonaseviciliklerini ak bir ekilde beyan eden Venediklililerle
rekabet iindedirler. Lakin romann kahramanlan bu ikonasevicilii
paylaamazlar nk imgelerin zerkliine inanmyorlardr. Bylece
sanatn gvenli topraklann terk etmeksizin, tutarl, drst bir iko
naknc bak kazanma yolu bulmay denerler. Aslnda sanata ilikin
kuramsal yaklam, ada kratorlk uygulamalan asndan iyi bir
tavsiye olabilecek bir Trk padiah onlara u yolu gsterir:
Hikayeyi tamamlamayan bir resmi dnmeye altmda o resmin
sonunda bir put olaca geliyor aklma nk olmayan hikayeye ina
namayacamza gre, resme, o eye inanacaz o zaman. Peygam
berimiz krdrmadan nce Kabe'dehi putlara tapmak gibi bir ey bu.

54

SANATIN GC

... Gdvurlann yapt gibi, Hazreti sa'nn ayn zamanda -haa- Allah
olduuna inansaydm, o zaman, . . . insan resmi yapp duvara asmay
kabul edebilecektim. Duvara aslan her resme, en sonunda.farkna var
madan tapmaya balayacamz anlyorsun, deil mi?3
Gl ikonaknc eilimler ve akmlar, doal olarak, Hristiyan Bat'da
da grlyordu -bilhassa yirminci yzyl modem sanatnda... Dorusu,
modem sanatn byk bir ksm ikonaknclk sayesinde yaratld. Asl
na baklrsa, avangart, Hristiyanlktaki ehitlik imgesinin yerine geen
imgeyi ehit etti. Avangart, geleneksel resmi nce, Orta a resimlerinde
betimlenen ikence sahneleine konu edilen azizlerin yaadklarn a
ntran her tr ikenceye tabi tuttu. Bylece yapt, -hem sembolik olarak
hem de kelimenin tam anlamyla- dikildi, kesildi, paraland, kazld,
delindi, kir pas iinde srklendi ve elence anlaynn merhametine
brakld. u halde, tarihsel avangardn durmakszn ikonaknc dili kul
lanmas hi de tesadf deildi. Avangart sanatlar yklan geleneklerden,
bozulan anlamalardan, tahrip edilen sanatsal miraslardan ve imha edi
len eski deerlerden bahsederler. konaknc tavr, burada, eski ikonlar
daha ok imha ederken daha az yeni imge -ya da tercih ederseniz, yeni
ikonlar ve yeni idoller- reten bir sanatsal yntem olarak kullanlm
tr. Uzun bir sre Hristiyan gelenekle bilenen ikonografik imgelemimiz,
armhtaki sa grntsyle betimlenen malubiyet imgesinde gizli za
feri fark etmekten ekinmez. Aslnda burada malubiyet, daha en ban
dan beri bir zaferdir. Modem sanat, bir retim ekli olarak benimsedii
ikonaknclktan nemli lde faydalanmtr.
Geri, modemizm ann bandan sonuna kadar, ikonaknc bir
imge retildii, duvara asld veya bir sergi alannda sunulduu her
an idollemitir. Nedeni aktr: modem sanat, zellikle imgenin tasvi
re ynelik kullanm ve anlat ilevine kar sert bir mcadele vermitir.
Bu mcadelenin sonucu, padiahn nsezisini gayet iyi aklar. Modem
sanat, imgenin zerk ve kendi kendine yeten yapsn gstermek iin
kullanlan imge dndaki her eyin imgesini sadeletirmek istedi -ama
byle yaparak, sadece, hakim olan ikonaseverlii pekitirmi ve onay
lam oldu. Bylece ikonaknclk, ikonaseverliin emri altna girdi:
imgenin bu sembolik ehitlii, ona duyduumuz inanc glendirdi.
Padiahn ne srd, bir nebze g alglanan bu ikonaknc stra
teji -imgeyi salt resime dntren- aslna ok daha verimli ve etkindir.
En azndan Magritte'ten beri bir pipo imgesine baktmzda gerek
bir pipoyla deil temsil ettii eyle ilgilendiimizi biliyoruz. Orada
byle bir pipo yoktur; bu pipo mevcut deildir; olmad haliyle be-

KRATRLK ZERNE 1 55

timlenmitir. Bu bilgiye ramen halen bir sanat yaptna baktmzda

dorudan ve derhal "sanat"la karlaacamza inanmaya meyilliyiz.
Sanat yaptlann, sanatn enkamasyonu (ete kemie brnmesi) gibi
gryoruz. Sanat ve sanat olmayan arasndaki nl aynn, genellikle,
sanatn iine girip canlandrd nesneler ve sanatn iine girip canlan
drmad nesneler arasndaki aynn gibi anlalr. Yaptlann, tannlarn
ilerine girip canlandrdklarna inanlan dini imgelere benzer ekilde,
birer sanat idolne dnme ekli de budur.
te yandan sanat ateizmi, sanat yaptlarnn enkamasyon olarak de
il salt belge, resim veya sanatn "gsterenleri" olarak kavranmasdr.
Sanata atfta bulunabilirler ancak kendileri sanat deildir. Bu strate
ji l 960'lardan bu yana bir ekilde pek ok sanat tarafndan benim
senmitir. Sanatsal projeler, performanslar ve eylemler dzenli olarak
belgelenmitir; bu belgeler, sergi alanlarnda, mzelerde sergilenerek,
projeyi, performans, eylemi temsil etmitir. Bununla beraber bu tr
belgeler, kendileri birer sanat yapt olmakszn sadece sanat olan a
lmaya gnderme yapar. Bu dokmantasyon tipi, genellikle, belirli
bir projeyi veya eylemi anlatmak amacyla, sanatsal bir enstalasyon
erevesinde sunulur. Geleneksel yollarla retilen resimler, sanat nes
neleri, fotoraflar veya videolar da bu tr enstalasyonlar erevesinde
sunulabilir. Bu durumda, herkesin kabul edecei gibi, yaptlar eskiden
sahip olduklar sanat statsn kaybeder. Onun yerine enstalasyonun
anlatt hikayenin belgeleri, resimleri haline gelir. Bugnn sanat iz
leyicilerinin, sanat projesi veya eylemi olan yapt hakknda bilgi veren
ama byle yaparak, sadece, sanat yaptnn olmadn dorulayan sa
nat dokmantasyonuyla giderek daha fazla karlat sylenebilir.
Bu betimleyici ve anlatsal tavr, sergi salonlarnda kendine bir yol
amay baarm olsa bile bu dahil olma durumu hibir suretle sanat
ateziminin zaferini iaret etmez. Sanat inancn kaybetse bile, tpk
inancn kaybetmi Katolik bir rahibin gerekletirdii ayinlerin etkisiz
ve geersiz olmamas gibi, sradan eyleri sanata dntrd sihirli
yeteneini kaybetmez. Bu arada enstalasyonun kendisi sanat merte
besiyle kutsanmtr: enstalasyon, sanatsal bir form olarak benimsen
mitir ve ada sanatta giderek daha fazla nc rol stlenmektedir.
Dolaysyla her bir imge ve nesne zerklik statsn kaybetse bile,
enstalasyonun btn bu staty geri kazanr. Marcel Broodthaers,
Musee d'Art Modeme, Departement des Aigles adl yaptn 1973'te Ds
seldorftaki Kunsthalle'de sunduu srada, enstalasyondaki her bir nes
nenin yanna "Bu bir sanat yapt deildir," yazl etiketler koydu. Tm
enstalasyon, buna ramen, meru bir ekilde sanat yapt sayld.

56 1 SANATIN GC

Tam bu noktada, ada sanatn giderek merkezine doru ilerle

yen bamsz kratr figr oyuna giriyor. Sadede gelmek gerekirse,
bamsz kratr ada sanatnn yapt her eyi yapyor. Bamsz
kratr, dnyay geziyor ve sanatsal enstalasyonlarla kyaslanabilecek
-kyaslanabilir nk bunlar, bireysel kratryal projeler, kararlar ve
eylemlerin sonulandr- sergiler dzenliyor. Bu sergilerde/enstalas
yonlarda sunulan sanat yaptlar ise kratoryal projenin belgelenmesi
roln stleniyor. Yine de bu tip kratoryal projeler, hibir ekilde
ikonasevici olmayp imgenin zerk deerini yceltmeyi hedeflemiyor.
Molly Nesbit, Hans Ulrich Obrist ve Rirkrit Tiravanija tarafndan
dzenlenerek, 2003'te gerekletirilen 50. Venedik Bienali'nde su
nulan "topya stasyonu" adl sergi, iyi bir rnektir. Proje hakknda
yaplan eletirel ve genel tartmalar, topya kavramnn hala geerli
olup olmad; krtrler tarafndan ileri srlen topya vizyonunun
gerekten doru anlalp anlalmad ve benzeri meseleleri vurgulu
yordu. Yine de, gayet ak bir ekilde ikonaknc olan bu 'kratoryal
bir projenin en eski uluslararas sanat sergilerinden birinde sunula
bildii' gerei, bana, dier dncelerden ok daha nemliymi gibi
geliyor. Bu sergi ikonakmcyd nk sanat yaptlarn, zerk deerle
rini vurgulamakszn, toplumsal topya arayndaki belgeler, izimler
gibi kulland. Klasik Rus avangardnn, sanatn "yeni insan" ve "yeni
hayat" araynn belgelenmesi olarak grld radikal ikonaknc
yaklamn paylayordu. Yine de en nemlisi, "topya stasyonu," sa
natsal bir proje deil kratoryal bir projeydi. Bu, ikonaknc tavr ile
sanatsal deer atfetme yaklamnn bir arada olamayaca -ve bu yz
den geersiz klnd- anlamna geliyordu. Hal byleyken, halen, bu
vakada topya kavramnn istismar edildii nk kavramn estetize
edilip elitist bir sanat balamna oturtulduu varsaylabilir. Ayn dere
cede sanatn da istismar edildii sylenebilir: kratrlerin ahsi topya
vizyonunu resimleme ilevi grmtr. Nitekim her iki durumda da
izleyici istismarla yzlemelidir; bu, sanatn istismar da olabilir, sa
natla istismar etmek de. Dorusu burada istismar, ikonaknclk yerine
kullanlan baka bir kelimedir sadece.
Bamsz kratr, radikal dzeyde dnyevilemi bir sanatdr. Bir
sanatdr nk sanatlarn yapt her eyi yapar. Ama artk emrin
de sihirli dntrc gleri olmayan, nesnelere sanatsal mertebeler
bahedemeyen, sanat aurasn kaybetmi bir sanatdr. Nesneleri
-sanat nesneleri dahil- sanatn iyilii iin kullanamaz, daha ziyade on
lar istismar eder, dnyeviletirir. Yine de, bamsz kratr figrn
gnmz sanat asndan bu kadar ekici ve bylesine vazgeilmez

KRATRlK ZERNE 1 57

klan ey, kesinlikle budur. ada kratr, atalarnn sihirli tuhaflk

larndan muzdarip olmayp bir de modem sanatnn meru miras
sdr. ada kratr bir sanatdr ama ateisttir ve tepeden trnaa
"normal"dir. Bu kratr, sanatn, dindlatnlmasnda, dnyevile
tirilmesinde, istismar edilmesinde etkili biridir. Elbette kendisinden
nceki mze kratr gibi bamsz kratrn de sanat piyasasna
baml olmak konusunda -bunun iin n hazrlk yaplm olsa bile
elinden bir ey gelmez. Bir sanat yaptnn deeri, mzede sunuldu
unda veya bamsz kratrlerin dzenledii eitli geici sergilerde
sk sk grnmesiyle artar -bylece, daha nce de olduu gibi hakim
ikonasevicilik hkm srmeye devam eder. Bu ikonaseviciliin anlal
m ve kabullenilmi olduu dnlebilir.
Bir sanat yaptnn piyasa deeri, anlatsal ve tarihsel deerini tam
olarak karlamaz. Yaptn geleneksel "mze deeri," sanat piyasasnda
ki deeriyle kesinlikle ayn deildir. Bir sanat almas, izleyeni mem
nun edebilir, onda hayranlk uyandrabilir, yapta sahip olma arzusu
nu tahrik edebilir -btn bunlarn zel bir tarihsel bants yoktur ve
mzenin anlatc zelliiyle de ilgisizdir. Buna karlk; pek ok sanat
yapt halkn geneline etrefil, skc ve bunaltc gelebilir ama bunlara
mzede bir yer verilmitir nk "tarihsel adan yeni" veya en azndan
belirli bir dnemle "ilikili"dirler ve bu yzden sanat tarihinin belirli
bir blmn aklarken kullanlacak grsel e olma grevini stle
nebilirler. Yaygn kan, mzedeki sanat yapt "l" olduu iin, yaptn
orada bulunmasnn idol mertebesine ykselme ansn kaybettirdii
anlamna geldii eklinde yorumlanabilecei ynndedir; nitekim pa
gan idollerine "canl ve diri" olduklar iin sayg gsterilirdi. Mzenin
ikonaknc tavn, kesinlikle, "yaayan" idolleri sanat tarihinin "l" re
simlerine dntrmektir. Bu yzden, geleneksel mze kratrnn,
bamsz kratrle ayn ekilde imgeleri her zaman ifte istismara
uratt sylenebilir. Bir yanda mzedeki imgeler estetize edilmitir
ve sanata dntrlmtr; te yanda bunlar sanat tarihinin grsel
betimleri dzeyine indirgenmi ve bylece sanat yapt olma statleri
ellerinden alnmtr.
mgelere uygulanan bu ifte istismar, bu ifte ikonaknc tavr he
nz ksa bir sre nce aklk kazanmaya balad nk artk sanat ta
rihi klliyatn anlatmak yerine, bamsz kratrler, birbirlerine kendi
muhalif, tutarsz hikayelerini anlatyorlar. stelik bu hikayeler geici
sergiler (ki her birinin kendi zaman kstlamalar vardr) araclyla an
latlyor ve yann kalm, hatta sklkla etrefil bir belgeleme sistemiyle
kaydediliyor. Zaten izleyiciye ifte istismar sunan kratryal proje iin

58

SANATIN GC

hazrlanan sergi katalou, bir baka istismar daha retebiliyor. Ama

sanat yaptlar, hibir suretle, sadece bu oklu istismarn bir sonucu
olarak grnrlk kazanmyor. mgeler, Heidegger'in Sanat Eserinin
Kkeni adl kitabnda tanmlad gibi, sonralan u "sanat ii" yznden
orijinal grntlerinin kirletilmesi sebebiyle kendi arzusuyla Varolu
unu temize ekmek suretiyle domuyor. stismar gibi eylerden ok
daha fazlas onlar grnr klyor.

Biyopolitika anda Sanat:

Sanat Yaptndan Sanat Dokmantasyonuna
--

ON yllarda, sanat dnyasn ilgisini sanat yaptnda ekip sanat

dokmantasyonuna kaydrdg gderek daha fazla bell olmaya ba
lad. Bu kayma, bilhassa bugn sanatta srmekte olan daha kapsaml
dnmn belirtisidir ve bu nedenle daha ayrntl bir analizi hak
etmektedir.
Sanat yapt, geleneksel olarak, sanatn bnyesinde ekillendirdi
i ve sanat hzla grnr klan bir eymi gibi alglanr. Bir sergiye
gittiimizde, genellikle orada greceimiz eyin -resim, heykel, desen,
fotoraf, video, hazr yapt veya enstalasyon- sanat olduunu varsaya
rz. Sanat yaptlar, elbette, kendileri dnda her eye yle ya da byle
gnderme yapabilirler -yani, gerek hayatta var olan nesnelere veya
zel siyasi konulara- ama sanata gnderme yapamazlar nk ken
dileri sanattr. Ancak sergilerde veya mzede grdklerimiz, yaptla
ilgili geleneksel varsaymn hayli yanltc olduunu kantlyor. Sanat
mekanlarnda, bugn, sadece sanat yaptlaryla deil giderek daha fazla
sanat dokmantasyonuyla karlayoruz. Bu sonuncusu resim, desen,
fotoraf, video, metin ve enstalasyon eklinde -yani sanatta geleneksel
olarak sunulan tm formlarla ve aralarla ayn ekilde- olabiliyor ama
sanat dokmantasyonu durumunda bu ara, sanat var etmiyor sadece
onu belgeliyor. Sanat dokmantasyonu, tanm itibaryla, sanat deildir;
sadece sanata gnderme yapar ve bu ekilde sanatn, artk orada mevcut
olmadn ve hemen grnmediini, onun yerine namevcut ve gizli
olduunu net bir ekilde ortaya koyar.
Sanat dokmantasyonu, en az iki farkl yolla sanata gnderme ya
par. Tiyatro performanslaryla ayn ekilde belgelenen performansla
ra, geici enstalasyonlara veya oluumlara gnderme yapabilir. Bu tip
durumlarda, bu almalarn belirli bir zamanda gereklemi ve g-

60 1 SANATIN GC

rolm sanat etkinlikleri olduu ve daha sonra sergilenen dokman

tasyonun sadece anlan anmsatmaya yarayan bir yntem olarak kulla
nld sylenebilir. Byle bir anmsatmann gerekten mmkn olup
olmad, elbette, ucu ak bir sorudur. Daha nce deilse bile yap
bozumun gndeme gelmesinden sonra, gemi etkinliklerin ve olayla
rn bu dolaysz yolla anmsatlabildiine ilikin iddialarn, en azndan,
problemli ve tartmaya ak olduunun gz nnde bulundurulmas
gerektiinin farkna vardk. Gelin grtin ki bu arada, gemi bir sanat
etkinliini sunma iddias tamayan sanat dokmasyonu giderek daha
fazla retilip sergilenmeye balad. rnekler arasnda gnlk yaamdan
alnm kark ve deikenlik gsteren sanatsal giriimleri, allmadk
yaam koullarnn yaratlmas, eitli kltrlerde ve sosyal evrelerde
sanat almlamasna ynelik sanatsal keifler ve siyasi gdl sanatsal
eylemlere ynelik uzun, etrefil tartma ve analiz sreleri yer alyor.
Bu sanatsal faaliyetlerin hibiri, sanat dokmantasyonu dnda baka
bir yntemle sunulamaz nk en bandan beri bu faaliyetler sanatn
kendini ifa etmesine imkan veren bir sanat yapt retmeye hizmet
etmez. Neticede, bu tr sanat, nesne formunda grtinmez -"yaratc"
bir etkinliin sonucu veya rtin deildir. Burada sanat, daha ziyade,
sz konusu etkinliin kendisidir; olduu haliyle sadece bir sanat pra
tiidir. Buna bal olarak sanat dokmantasyonu ne gemi bir sanat
etkinliini var etmektir ne de bir sanat yaptnn ortaya kacan vaat
eder; bilakis, baka bir ekilde temsil edilemeyen bir sanatsal faaliyete
gnderme yapabilmenin olas tek yoludur.
Yine de, sanat dokmentasyonunu "basit" bir sanat yapt olarak
snflandrmak, orijinalliini, sanat sunmaktan ok sanat belgeledi
ine ilikin mutlak ve ayrt edici zelliini grmezden gelir ve yanl
anlalmasna neden olur. Kendilerini sanat yaptlarndan ok sanat
dokmasyonu retmeye adayanlar asndan sanat, yaamla zdetir
nk yaam, znde hibir nihai sonucu olmayan saf bir etkinliktir.
Bu tr bir sonucun var edilmesi -diyelim ki sanat yapt eklinde- ni
hai bir rtin yaratmak suretiyle yadsnan ve tketilen salt ilevsel bir
sre olarak hayat -ki bu lmle edeerdir- anlayn ima edecektir.
Mzelerin geleneksel olarak mezarlklarla karlatrlmas tesadf de
ildir: sanat yaamn nihai sonucu olarak sunmakla yaam tek kalem
de yok eder. Sanat dokmantasyonu, aksine, sanatsal bir arac, sanat
mekannda dorudan sunmaya kalkmakszn, yaamn kendisine,
yani saf bir etkinlie, olduu haliyle sanatsal yaama atfta bulunacak
ekilde kullanmaya kalkmay iaret eder. Sanat bir yaam formu hali
ne gelirken sanat yapt sanat d bir ey, bu yaam formunun salt bir

SANAT YAPITINDAN SANAT DOKMANTASYONUNA

1 61

dokmantasyonu haline gelir. Sanatn biyopolitikletii nk sanatsal

yntemleri, saf bir etkinlik olarak yaam retmek ve belgelemek iin
kullanmaya balad sylenebilir. Dorusu, bir sanat formu olarak sa
nat dokmantasyonu, sadece, yaamn kendisinin teknik ve sanatsal
mdahale nesnesi haline geldii biyopolitika a olan bugnn koul
lan altnda gelitirilebilirdi. Bu ekilde yine sanat ve yaam arasndaki
ilikiye ynelik -gnmz sanatnn sadece yaam betimlemeyip veya
onu sanat rn olarak sunmayp, yaamn kendisi haline gelme he
vesiyle tanmlanan, tamamen yeni bir balamda- soru karmza kar.
Geleneksel olarak sanat saf, derin dnceler ieren, "gzel" sanat
ve uygulamal sanat -yani tasann-olarak ikiye aynlmt. Gzel sanat,
gereklikle deil gereklik imgeleriyle ilgiliydi. Uygulamal sanat ise ger
ek hayattaki eyleri ina edip dzenliyordu. Bu balamda sanat, ayn
zamanda kuramsal ve uygulamal olarak ikiye aynlabilecek bilime ben
zer. Gzel sanat ve kuramsal bilim arasndaki fark, bilimin gereklii
imgeler baznda yarglamak iin gereklik imgelerini mmkn olduun
ca effaf bir ekilde yaratmak istemesi, sanatn ise baka bir yol izleyip
kendi maddeselliini, imgelerin zerkliini, anlalmazln ve bu anla
lma eksiklii yznden imgelerin gereklii uygun bir ekilde retmek
konusundaki yetersizliini konu olarak ilemesidir. Sanatsal imgelerin
-gerekstc ve soyut sanattan doan "fantastik", "gereki olmayan"
sanat ve gereklik arasndaki boluu konu edinmesi istenir. Hatta ger
ekliin aslna sadk kalnarak yeniden retilmesi olarak anlalan medya
bile -fotoraf ve film gibi- bir bakma, aslna sadk kalnarak gereklii
yeniden retebilme becerisine duyulan inanc sarsma yollarn aratran
bir balamda kullanlr. Bylece "saf' sanat, kendini, gsteren dzeyin
de kurgular. Burada gsterenin gnderme yapt ey -gereklik, anlam,
gsterilen- aksine, aslnda yaama ait olduu iin sanatn hkmnn
getii sahadan karlan ey olarak yorumlanr. Gelin grn ki uygula
mal sanatn yaamla megul olduu sylenemez. evremiz byk oran
da mimarlk, kent planlamas, rn tasarm, reklamclk ve moda gibi
uygulamal sanatlarla ekillendirilmi olsa da tm bu tasann rnleriyle
ilgilenip baa kmann en iyi yolunu bulma ii yaama braklmtr. Saf
bir etkinlik, saf sreklilik olarak yaam, rnlere veya forma bal olarak
deien sonular almaya ynelmeyi srdren geleneksel sanatlar asn
dan zne eriilmesi imkansz bir eydir.
Ancak, biyopolitik amzda bu durum deiiyor nk bizzat ya
am sresi bu politika trnn temel ilgi alanna giriyor. Biyopolitika,
genellikle, en azndan potansiyeli asdan, canl bedeni dntrme
yi, dzeltmeyi hedefleyen bilimsel ve teknolojik genetik maniplasyon

62

SANATIN GC

stratejileriyle kantmlr. Bununla beraber bu stratejiler birer tasarm

meselesidir -sz konusu canl bir organizma olsa bile. Biyopolitik tek
nolojilerin gerek baars, daha ok yaam sresini ekillendirmeye
-yaam zaman iinde meydana gelen saf bir etkinlik olarak ekillendir
meye- dayanr. Doumdan lme kadar olan srecin alma sresi ve
bo zamanlar arasndaki ilikinin dzenlenmesi suretiyle yaam boyu
tbbi bakmla denetlendii veya hatta tbbi bakmla sona erdirildii
gnmzde bireyin yaam sresi ciddi ekilde ekillendirtlmekte ve
yapay olarak uzatlmaktadr. Michel Foucault ve Giorgio Agamben'den
Antonio Negri ve Michael Hardt'a kadar pek ok yazar, biyopolitikann,
siyasi irade ve teknolojinin bir eyleri deitirme gcnn aa kt
hakiki bir alan olduu hakknda benzer balamda metinler yazm
lardr. Bu demek oluyor ki, yaamn artk Tanra Fortuna'nn deneti
mindeki bir sre, doal bir olay, kader deil, yapay yollarla retilen
ve tasarlanan zaman gibi anlalmas, yaam otomatikman siyasiletirir
nk yaam, mr ekillendirmeye ynelik teknik ve sanatsal karar
lar her zaman siyasidir. Bu yeni biyopolitika koullan altnda -yaam
sresinin bile yapay olarak tasarland koullar altnda- yaplan sanat,
baka konularda ok yardmc olamaz ama bu yapayl ak ve net bir
tema olarak alp kullanabilir. Bununla beraber artk zaman, sreklilik
ve dolaysyla yaam da dorudan bir sergi salonunda sunulamaz ama
belgelenebilir. Modem biyopolitikada hakim ara, bu yzden, planla
may, yargy ve emirleri, bilirkii raporlarm, istatistik anketlerini ve
proje planlarm ieren brokratik, teknolojik bir dokmantasyondur.
Sanatn, bir yaam olarak kendisine atfta bulunmak istedii zaman
ayn dokmantasyonu kullanmas da hi tesadf deildir.
Akas, modem teknolojinin bir zellii de, artk doal yahut
organik ile teknoloji kullanlarak yaplan yapay retim arasnda salt
grsellie dayanarak net bir ayrm gzetemez hale gelmemizdir. Gene
tii deitirmi gdalarla ve ayn zamanda yaamn ne zaman balayp
ne zaman sona erdiine karar verme kriterleri hakkndaki zellikle u
gnlerde younluk kazanan eitli tartmalarla bu ispatlanmtr. Ba
ka bir ekilde ifade etmek gerekirse: Bugn, insan, rnein suni dl
lenme gibi teknolojik yollarla balatlan bir "yaam" ile yaamn "doal"
seyri arasndaki fark nasl anlar yahut bu doal seyri, yaam "doal"
lmn tesine tayan teknolojiye baml yntemlerden nasl ayrt
eder? Taraflar yaam ve lm arasndaki izginin tam olarak nereye
izileceine karar veremedike bu tartmalar uzar gider. Yakn tarihli
bilim kurgu filmlerinin neredeyse hepsinin ana temas doal ve yapay
arasndaki bu ayrmn yaplamamasna dayanr: canl bir varln d

SANAT YAPITINDAN SANAT DOKMANTASYONUNA

1 63

yzeyi, aslnda bir makineyi gizleyebilir; tam tersine, bir makinenin

yzeyi, canl bir varl gizleyebilir; rnein bir yarat. 1 Gerekten ya
ayan bir varlk ile onun yapay dublor arasndaki farkllk, sadece d
gcnn bir rn, gzlemlemek suretiyle ne onaylanabilen ne de aksi
ispatlanabilen bir kuku veya faraziye olarak kabul edilir. Ancak yaa
yan varlk yeniden retilebilirse ve yerine istenilen ekilde baka bir
ey konulabilirse o zaman esizliini, zaman iinde tekrarlanamayan
mevcudiyetini -canl bir eyi canl bir ey klan biricikliini, yinelene
meyen mrn- kaybeder. Dokmantasyonun canl bir eyin yaamn
bu ekilde reterek vazgeilmez hale geldii nokta da tam olarak bu
dur: dokmantasyon bir nesnenin mevcudiyetini tarihe adeta kazr, bu
mevcudiyete bir mr ve -bu nesnenin "aslnda" canl m yoksa yapay
m olduundan bamsz bir ekilde- nesneye de yaam verir.
Canl ve yapay arasndaki fark, bu yzden, bilhassa anlatsal bir
farktr. Gzlemlenemez; yalnzca anlatlabilir, yalnzca belgelenebilir:
anlat yoluyla bir nesneye tarihsel gemi, bir menei, bir kken ka
zandmlabilir. Teknik dokmantasyon, tesadfi bir ekilde, asla tarih
olarak deil zel artlar ve koullar altnda belirli nesneleri retmek
iin gerekli bir talimatlar sistemi olarak kurgulanmtr. Sanatsal dok
mantasyon, ister gerek ister kurgu olsun, aksine, ncelikli olarak an
latsaldr ve bu yzden canl olunan srenin tekrarlanamazln hisset
tirir. Yapay olan, yani gemi bir sanat etkinliinin dokmantasyonu,
etkinliin kkenine, "yaplma" ynelik tarihin anlatlmas sayesinde
canl, doal klnabilir. Sanat dokmantasyonu bu yzden yapay yerine
gerek eylerin yaplmas sanatdr, teknik bir uygulama deil canl bir
etkinliktir: biyopolitika ile ayn anda gelien bir biyosanattr.
Sanat dokmantasyonunun bu temel ilevi, Ridley Scott'n Bla
de Runner [Bak Sn]adl filminde arpc bir ekilde gsterilmitir.
Filmde, yapay olarak retilen, replikant (kopya) denilen insanlara re
tildikleri anda "doal kkenlerini" belgeledii varsaylan fotoraflardan
ibaret baz belgeler -ailelerine, yaadklar yerlere ve benzeri eylere
ilikin sahte fotoraflar- verilir. Bu belgeler kurgusal olmasna ramen
replikantlara, onlan "ilerindekinin" yan sra "dardaki" "doal" in
sanlardan da farksz klan bir yaam -znellik- katar. Replikantlar, bu
dokmantasyon sayesinde tarihe getikleri, yaam kazandklar iin bu
hayat btn ynleriyle bireysel bir ekilde yaamay srdrrler. Ni
hayet filmin kahramannn doal ve yapay arasnda var olan, nesnel bir
ekilde saptanabilen "gerek" aynn araynn nafile olduu kantlanr
nk hepimizin grd ve anlad gibi, bu aynn sadece sanatsal
olarak belgelenmi bir anlat sayesinde yaplabilir.

64 1 SANATIN GC

Yaamn belgelenebilen ama hzl bir ekilde tecrube edilemeyen

bir ey olduu gerei yeni bir keif deildir. Hatta bunun aslnda ya
amn tanm olduu iddia edilebilir: yaam belgelenebilir ama fiziki
olarak var edilemez. Homo Sacer [Kutsal nsan) adl kitabnda Giorgio
Agamben, "plak yaam"n henz siyasi yahut kltrel herhangi bir
temsiliyetinin baarlamadna iaret eder. 2 Agamben, toplama kam
pn plak yaamn kltrel temsili olarak grmemizi nerir nk
buradaki mahkumlar, tm siyasi temsil formlarndan arndrlmtr
-onlarla ilgili sylenebilecek tek ey sadece hayatta olduklardr. Bu
yzden oradakiler yalnzca ldrulebilirler, bir mahkeme tarafndan
yarglanmazlar veya dini bir ayinle kutsanmazlar. Agamben, tm ya
salarn dnda kalan ancak yine de yasalara sk skya bal olan bu
trde bir yaamn, balbana paradigmatik olduuna inanr. Byle bir
tanm iin sylenecek pek ok ey olsa bile toplama kamplarndaki ya
amn genellikle gzlemleme ve dleme glerimizin tesinde bir ey
olduunu hatrlatmak gerekir. Bir toplama kampnda, yaamn raporu
tutulabilir -belgelenebilir- ama bu yaam bir gre sunulamaz. 3 Sanat
dokmantasyonu, canl etkinliin yapay olanla nasl deitirilebildii
ni ve yapay olann anlat yoluyla nasl canl klnabildiini gstererek
biyopolitikann genel hatlarm tanmlar. Birka rnek, farkl dokman
tasyon stratejilerini aklayacaktr.
1970'lerin sonu, 1980'lerin banda Moskoval Kollektivnye Deys
tviya (Kolektif Eylem Grubu), byk bir ksmn sanat Andrey
Monastyrsky'nin hazrlad, sadece grup yelerinin ve davet edilen
birka misafirin katld grupla birlikte Moskova dnda bir dizi
performans dzenledi. Bu performanslar fotoraf ve metin eklinde
belgelenerek geni bir izleyici kitlesi iin eriilebilir klmd4 . Metinler
performanslar, onlara dahil olan kiilerin deneyimleri, dnceleri ve
duygulan kadar iyi tanmlamyordu ama arpcyd -neticede gl
bir anlatsal, edebi karakteri vard. Hayli minimalist olan bu perfor
manslar beyaz, karla kapl bir tarlada -Kazimir Mallevich'in Rus avan
gardnn alametifarikas haline gelen suprematist resimlerindeki beyaz
arkaplan artran beyaz bir yzeyde- gerekletirildi. Ayn zaman
da, Malevich'in radikal "nesnel olmayan" sanatnn sembol; tamamen
doal ve tamamen anlatsal olanla arada gelien radikal krlmann
sembol olarak tantt bu beyaz arkaplann nemi tamamen dn
trlmt. Suprematist "yapay" beyaz arkaplan "doal" Rus kan ile
e tutmak suretiyle -zellikle suprematizmin beyazna baka bir soyk
t [jeneoloji) atfeden (daha ziyade dayatan) anlatsal bir metin kul
lanarak- Malevich'in "nesnel olmayan" sanatnn hayattaki konumunu

SANAT YAPITINDAN SANAT DOKMANTASYONUNA

65

deitirdi. Malevich'in resimleri, bu performansta, zerk sanat yapt

karakterini kaybetmi ve yaanm bir deneyimin -Rusya'daki karlar
iinde- dokmantasyonu olarak yeniden yorumlanmt.
Rus avangardnn bu ekilde yeniden yorumlanmasnn bir rnei
de, dnemin Moskoval baka bir sanatsnn, Francisco Infante'nin
Malevich'in suprematist kompozisyonlarndan birini kar stne yayarak
yapt Posvyashchenie (thaO adl performans almasdr. Resmin sanat
tarihinin dna kp gerek hayata, yaamn iine girmesi sonucunda
-Blade Runner'daki replikantlarla olduu gibi- Malevich'in resmine kur
gusal bir jeneoloji atfedilmitir. Sanat yaptnn byle bir yaam dok
mantasyonuna dnmesi, bazlar tarihsel balamda olduka akla yatkn
olan baka jeneoloji trlerinin de kefedilebildii veya uydurulabildii
bir alan amtr: rnein suprematist resimlerin beyaz arkaplam ayn
zamanda her tr teknolojik, brokratik veya sanatsal dokmantasyonda
arka plan hizmeti gren beyaz kat paras olarak da yorumlanabilir.
Bu balamda, kann ayn zamanda dokmantasyonun arka plan olduu
sylenebilir ve bylece anlat yaztlar retme oyunu hayli geniletilebilir.
Byle bir anlat yaztlar dramas, Sophie Calle'nin "Les aveugles"
[Kr] ve "Kr Renk" adl enstalasyonlannda sahnelenir. 1986 tarihli "Les
aveugles," sanatnn doutan grmeyen kiilere gzellik kavramlar
m tanmlamalarn sorarak yapt bir anketi belgeler. ou yant, bu
grmeyen insanlarn gerek, grnen dnyay zellikle izlenimci bir
yaklamla betimlediini duyduu figratif sanat yaptlarna gnderme
yapmaktadr. Enstalasyonunda sanat, gzleri grmeyenler tarafndan
tanmlanan haliyle resimleri yeniden betimler bu sanat yaptlarn tanm
lanan halleriyle karlatm. 1991 tarihli "Kr Renk" iin Calle gzleri
. grmeyen insanlara ne grdklerini sordu ve sonra yantlan Kazimir
Malevich, Yves Klein, Gerhard Richter, Piero Manzoni ve Ad Reinhardt
gibi sanatlar tarafndan yaplan tek renkli resimlerin stndeki metin
lerle yan yana koyarak panolara yazd. Sosyolojik bir aratrma sonucu
olarak sunulan bu sanat dokmantasyonlannda, sanat, hi bilinmeyen
bir jeneolojiyi geleneksel figratif, mimetik sanatn nispeten bilinen r
neklerinin yan sra ekseriyetle yapay, soyut ve zerk olduu dnlen
modem resim rneklerine de atfta bulunuyordu. Gzleri krmeyen biri
iin mimetik, figratif resimler tamamen kurgusal, yapay yollarla yap
landrlm -hatta zerk de denilebilen- bir hal alyordu. Bunun aksine
modemist tek renkli resimler, kendilerini gzleri grmeyenlerin bak
asna ilikin doru betimlemeler sunuyordu. te bu noktada, belirli bir
sanat yaptn anlama boyutumuzun, yaptn zel bir yaam durumunun
belgesi olarak ilev grmesine bal olduu aklk kazanyor.

66 1 SANATIN GC

Son olarak, Carsten Hller'in performansndan da burada bahset

memiz gerekir: 2001 ylnda Brksel'deki Atomium'da yer alan Bau
douin!Boudewijn Deneyi: Byk lekli, Kaderci Olmayan Sapma Deneyi.
Bir grup insan, Atomium'u oluturan krelerden birinin iine kapatl
d, tm gn d dnyadan kopmu ekilde burada geirdiler. Hller,
genellikle modemist mimarinin "soyut" minimalist alanlarn radikal
deneyimler yaanacak alanlara dntrmekle meguldr -ki bu da
dokmantasyon araclyla sanat yaama dntrmenin baka bir
yoludur. Bu rnekte, performans iin topik bir d somutlatran,
akla hemen ev ve aile ortamn getirmeyen bir mekan semiti. Bu
nunla birlikte ncelikle bu yapt, bir grup insan kapal bir mekanda
uzun saatler boyunca bir arada kalmaya zorlamas y:..nden Big Brot
her [Biri Bizi Gzetliyor] gibi ticari televizyon programlarn antn
yordu. Ancak bu performansla, ticari bir televizyon program ile sanat
dokmantasyonu arasndaki fark zellikle aklk kazanr. Zira televiz
yon bir yere kapatlm insanlarn grntsn defalarca gsterdike,
izleyici, ekim yaplmayan gizli alanlarda, "gerek" yaamn yaand
ksmlarda neler olup bittiini sorgular ve maniple edildii konusun
da kuku duymaya balar. Bunun aksine Hller'in performans gs
terilmez, onun yerine -zellikle katlmclarn, izleyicilerin grmedii
eyin ne olduunu ak bir ekilde tanmladklar anlatlan yoluyla
yalnzca belgelenir. te bundan sonra yaam, anlatlan ve belgelenen
ancak gsterilemeyen veya var edilemeyen bir ey eklinde anlalr. Bu
sonu, dolaysz bir grsel sunumun, yani kontrol edilemeyen yaamn
temsiline ilikin dokmantasyonun akla yatkn bulunmasn salar.

Aurann Topolojisi
Yukardaki rneklerin bazlar, sanat dokmantasyonunun analiziy
le zellikle ilikilidir nk sanat tarihinde herkese bilinen nl sanat
yaptlarnn yeni bir balamda nasl kullanlabildiklerini -sanat olarak
deil dokmantasyon olarak- gsterir. Aynca sanat yapt ile sanat do
kmantasyonu arasndaki farkn yan sra sanat dokmantasyonun
retilme srelerini de ortaya koyar. Ancak ok nemli bir soru halen
yantszdr: yaam sadece anlat yoluyla belgeleniyorsa ve gsterilemi
yorsa o zaman bu tip bir dokmantasyon, doasndan sapmakszn, bir
sanat mekannda nasl gsterilebilir? Sanat dokmantasyonu genellikle
enstalasyon balamnda sergilenir. Bununla beraber enstalasyon yal
nzca grntler/imgeler, metinler veya onu oluturan dier unsurlar
dan ibaret deildir; karar verici bir rol oynayan mekann kendisini de
ieren bir sanat formudur. Bu mekan soyut veya ntr deildir, mekann

SANAT YAPITINDAN SANAT DOKMANTASYONUNA

1 67

kendisi bir sanat yaptdr ve ayn zamanda bir yaam alandr. Bir
enstalasyonun ieriindeki dokmantasyonu belirli bir mekan iinde
kitabe gibi konumlandrmak da bu yzden ntr bir gsterme eylemi
deildir; anlatnn zaman dzeyinde baard eyi mekan dzeyinde
baaran bir eylemdir: yaama adeta kaznmak. Bu mekanizmann ile
me ynteminin en iyi tanm Walter Benjamin'in, yerden ve balamdan
bamsz bir ekilde sanat yaptnn orijinali ile teknik kopyas arasnda
aynn yapmak niyetiyle ortaya att aura kavramdr.
Benjamin'in "Mekanik Yeniden retim anda Sanat Yapt" adl
makalesi, ncelikle, aura kavramyla n kazanmtr. O zamandan beri
aura kavramnn, zellikle modern ada, orijinalin kaderini karakte
rize eden nl "aurann kayb" deyimi sayesinde felsefede uzun bir
kariyeri olmutur. Aurann kaybna yaplan bu vurgu, bir yandan me
rudur ve akas Benjamin'in metninin genel amacna uygundur. te
yandan aurann kaybedilmeden veya kaybedilmesi zorunlu olmadan
nce nasl meydana geldii sorusu yant ister. Burada, elbette, auradan
genel anlamda dini veya teozofik bir kavram olarak deil Benjamin'in
kulland zel anlamda bahsediyoruz. Benjamin'in metnini detayl bir
ekilde okunursa, aurann yalnzca modern yeniden retim teknoloji
sinden dolay doduu aklk kazanr -baka bir deyile, kaybolduu
anda ve kaybolma nedeniyle ayn neden yznden ortaya kar.
Makalesinde Benjamin, orijinal ve kopya arasnda maddesel, grsel,
ampirik aynn yapmann artk mmkn olmad mkemmel yeniden
retim olaslyla ie balar. Benjamin, metninde, bu mkemmellik
konusunda srekli srar eder. Teknik yeniden retimden, orijinal ya
ptn materyal kalitesini her haliyle korumann mmkn olduu "en
mkemmel yeniden retim" olarak bahseder. 5 O zaman da bugn de
var olan yeniden retim tekniklerinin aslnda orijinal ile kopya arasn
da ampirik aynn yapmay imkansz klan bir mkemmellik derece
sini baarp baarmad kesinlikle kukuya aktr. Benjamin'e gre,
bu kadar mkemmel bir yeniden retilebilirlie veya mkemmel bir
klonlamaya ynelik ideal olaslk, aslnda, onun dneminde mevcut
olan teknik olaslklardan daha nemlidir. Ortaya koyduu soru udur:
orijinal ve kopyas arasndaki fiziksel ayn.mm ortadan kaldnlmas biz
zat bu aynnn ortadan kaldrlmas anlamna m gelir?
Benjamin bu soruya yant olumsuzdur. Orijinal ve kopya arasndaki
herhangi fiziksel bir ayn.mm ortadan kalmas -veya en azndan ortadan
kalkma potansiyeli- byle bir aynn olmad anlamna gelmez; aynn
gii.nmezdir ama hi de azmsanacak trden bir aynn deildir: orijinal
olanda kopyada olmayan bir aura vardr. Bylece aura mefhumu orijinal

68

SANATIN GC

ve kopya arasnda aynn yapmak asndan nemli bir kriter olarak ge

rekli hale gelir nk yeniden retim teknolojisi tm fiziksel kriterleri
ie yaramaz klmtr. Bu, aura kavramnn ve bizzat aurann yalnzca
moderniteye ait terimler olduu anlamna gelir. Aura, Benjamin'e gre,
sanat yaptnn iinde bulunduu ortamla ilikisidir -d balamyla
kurduu ilikidir. Bir sanat yaptnn ruhu bedeninde deildir; daha zi
yade, sanat yaptnn bedeni aurasnda, ruhunda bulunur.
Ruh ve beden arasndaki ilikinin bu topolojisi, geleneksel olarak,
ruhani bilgide, teozofide ve burada peine dmenin uygun olmayaca
benzer dnce ekollerinde nemli bir yer tutar. Benjamin asndan
nemli olan, orijinal ile kopya arasndaki aynnn istisnai bir ekilde
topolojik olduunun anlalmasdr ve bu tamamen yaptn maddi do
asndan bamszdr. Orijinalin belirli bir yeri vardr; u yer sayesinde
orijinal, bu benzersiz nesne adeta tarihe kaznr. Kopya ise aksine, sa
naldr, yersiz yurtsuzdur, tarihsellii yoktur: bandan itibaren sadece
potansiyel bir okluk gibi grnr. Bir eyleri yeniden retmek, onu
yerinden yurdundan etmektir; yeniden retim, sanat yaptn topolo
jik adan belirsiz dngler ana aktanr. Benjamin'in formlleri gayet
iyi bilinir: "En etkin dzeydeki yeniden retimde bile eksik bir yan
vardr: sanat yaptnn imdi ve buradal, baka deyile, bulunduu
yerde "biricik olma" niteliini tayan varl. 6 yle devam eder: "z
gn yaptn 'imdi ve burada'l, o yapta ilikin bir otantiklik kavram
yaratr ve kendilik bilincine ve kimlie sahip bir ey olmakla birlikte
bu nesneye, u ana kadar aktarlan bir gelenek mefhumu esasna daya
mr. "7 Kopya, orijinalden farkl olduu iin deil yersiz yurtsuz olduu
ve neticede tarihe gemedii iin otantik olmamann eksikliini eker.
Velhasl, aurann kaybedilmesinin nedeni, Benjamin asndan, ke
sinlikle byle bir teknik yeniden retim deildir. Aurann kayb, sadece
yeni bir estetik beeninin -orijinalin kopyasn veya reprodksiyonunu
tercih eden modem tketicinin beenisi- gelimesiyle balar. Bugnn
sanat tketicileri sanatn onlara getirilmesini -tanmasn- tercih edi
yorlar. Bu tketici tr orijinali orijinallii iinde tecrbe etmek zere
kalkp gitmek, baka bir yere seyahat etmek, baka bir balama yer
letirilmek istemiyorlar. Daha ziyade, orijinal yaptn onlarn ayana
gelmesini istiyorlar; aslnda geliyor da ancak gelen sadece yaptn kop
yas oluyor. Orijinal ve kopya arasnda topolojik bir aynn sz konusu;
izleyicinin bu topolojik hareketi de sz konusu aynn iaret ediyor.
Sanat yaptna doru yola dersek, orijinal bir yapt bizi karlar. Sa
nat yaptn bize gelmeye zorlarsak o zaman gelen bir kopya olur. Bu
nedenle Benjamin'in almasnda orijinal ile kopya arasndaki aynnn

SANAT YAPITINDAN SANAT DOKMANTASYONUNA

69

bir iddet boyutu da vardr. Aslnda Benjamin sadece aurann kaybn

dan deil tahrip edilerek yklmasndan da6 bahseder. Auray tahrip
eden bu iddet, aurann grlmedii gereiyle azalmaz. Benjamin'in
dncesine gre, aksine, orijinal yapta verilen maddi hasar ok daha
az iddetlidir nk orijinal yaptn bedeninde brakt izler yine de
yaptn tarihinde kendisine bir yer edinir. Orijinalin yerinden yurdun
dan edilmesi ve daha yakna getirmek iin olduu yerden alnmas ise
aksine, iddetin gnmezliini ve bu sayede giderek daha tahrip edici
ekilde bir kullanmn temsil eder; nk yerinden edilmek, ardnda
hibir maddi iz brakmaz.
Benjamin'in orijinal ile kopya arasndaki ayrma ynelik bu yeni
yorumu, bylece, sadece orijinalden kopya retmenin deil kopyadan
orijinal retme olaslna da yol aar. Dorusu, orijinal ile kopya ara
sndaki aynn yalnzca topoljik ve balamsal olduu zaman durum sa
dece orijinali olduu yerden almak ve yerinden yurdundan etmek deil
kopyaya bir yer edindirme olasl haline de gelir. Benjamin, sekler
aydnlanma fig hakknda yazarken ve bu trden bir sekler aydn
lanmaya yol aabilen yaam formlanna atfta bulunurken, tm dikkat
leri bu olasla ekmeye alr: "Okur, dnr, aylak ve jlaneur de
tpk afyonke, hayalperest ve kendinden gemi insan gibi aydn ki
ilere mektir."9 Bu sekler aydnlanma figrlerinin ayn zamanda ha
reket ve eylem figrleri -zellikle de jlaneur- olduu gerei karsnda
pekala aknla dlebilir. Flaneur, her eyin ayana gelmesini talep
etmez; o onlara gider. Bu adan jlaneur, "ey"lerin aurasn tahrip et
mez onlara sayg duyar. Veya daha ziyade, sadece onun sayesinde aura
tekrar gn yzne kar. Sekler aydnlanma figr, modem kitle ile
tiim aralan araclyla kopyann belirsiz bir dngsel topoloji iine
yerletirilmesinden kaynaklanan "aurann kayb"nn tersidir. Bununla
beraber, enstalasyonun da sekler aydnlanma figrleri arasnda say
labilmesinin nedeni imdi netlik kazanmtr nk izleyiciyi jlaneur'e
dntrr.
Tanm itibanyla sanat dokmantasyonu yeniden retilebilen im
geleri ve metinleri ierir, enstalasyon araclyla orijinalin, yaayann,
tarihsel olann aurasn devralr. Enstalasyon iinde dokmantasyon
kendine bir yer edinir -tarihsel bir olayn 'imdi ve burada' olma halini.
Orijinal ile kopya arasndaki ayrm tamamen topolojik ve durumsal
olduu iin enstalasyona konulan btn belgeler birer orijinal haline
gelir. Yeniden retim, orijinalin kopyalann karmak suretiyle yapl
yorsa enstalasyon kopyalann orijinallerini retir. Bu u anlama gelir:
Modem ve ada sanatn kaderi hibir ekilde "aurann kayb"na in-

70

SANATIN GC

dirgenemez. Onun yerine (post)modemite, yerinden alp (yeni) yeri

ne koyarak, yerinden yurdundan edip yeni bir yer edindirerek, auray
kaldnp yine ykleyerek karmak bir oyun sahneye koyar. Modem
a eskisinden ayran ey, basit bir ekilde, modem yaptn orijinalli
inin maddeselliinin doasna gre deil aurasna, balamna, tarihsel
konumuna baklarak saptanmasdr. Neticede Benjamin'in vurgulad
gibi orijinallik yitip gitmemitir -deiken bir hal almtr. Aksi takdir
de orijinalliin ebedi olan deeri orijinal olmamann ebedi deer(sizli)
i ile yer deitirmi olurdu -geri baz sanat kuramlannda bu oldu.
Gelgelelim ebedi deeri olan kopyalann mr, ebedi deeri olan ori
jinallerden uzun deildir. Orijinallik ve auraya sahip olmak, canl ve
diri olmakla ayn anlama gelir. Ama hayat, canl bir varln "iinde
sahip olduu" bir ey deildir. Daha ziyade belirli bir varln yaam
balamna -yaam sresine veya yaam alanna- kayt edilmesi, adeta
kaznmasdr.
Bu durum, sanat dokmantasyonunun imdi neden bir biyopoliti
ka alan gibi hizmet verdiinin daha derin sebepleri olduunu ortaya
koyar -ve modem biyopolitikann daha derin boyutlann da aa ka
rr. te yandan, modem a, srekli olarak yapay, teknik imkanlarla
retileni ve taklit edilen gerei veya benzersiz, biricik olann yeniden
retilebilirliini (ne kadar ayns olabilirse) ikame eder. Gnmzde
klonlamann biyopolitikann alametifarikas haline gelmesi tesadf de
ildir; klonlama sz konusu olduunda -bunun gereklemi olmas
veya bir fantezi olarak kalmas hi fark etmez- kesinlikle anladmz
yaamn, el deitirip ikame edilmesidir ki ada teknolojinin gerek
tehdidi olarak grdmz ey de budur. Bu tehdit karsnda tepki
olarak, her ne kadar yaam adna mcadele ediyor bile olsa bu tip a
balann nafile olduu aikarsa da, yasal dzenlemelerle ve yasaklarla
yaamn el deitirmesini nlemeye alan muhafazakar, savunmac
stratejiler gelitirilmitir. Burada gzden kaan, modem an, gayet
ak bir ekilde, yapay ve yeniden retilen eylerden yaayan ve orijinal
eyler retme stratejilerine de sahip olduudur. Bu sanat dokman
tasyonu ve enstalasyon uygulamalar, zellikle biyopolitikann nnde
yeni bir yol aar: modemiteyle kavga etmek yerine durum ve balam
baznda, yapay olan canl bir eylere, tekrarlanan bir eyleri ei benze
ri olmayan bir eylere dntrmeyi mmkn klan direni ve kayda
geme stratejileri gelitirmek.

Sanatsal Bir Aygt Olarak konakrclk:

konakrc Film Strateiileri
--

Filmin hi bir zaman kutsal bir balam olmad. En bandan beri

dnyevi ve ticari yaamn bulank derinliklerinde gelien film, her za
man ucuz kitlesel elencenin yolda sayld. Yirminci yzyln totaliter
rejimlerinin filmi yceltme giriimleri bile hibir zaman gerekten baarl
olmad -tm bu giriimler eitli propaganda amalan dorultusunda ksa
mrl film ekimleriyle sonuland. Bunun nedenlerini ille de "bir ara
olarak filmin" doasnda bulmak mmkn deildir: film, sadece, ok ge
domutur. Film doduu sralarda kltr zaten kutsama potansiyelini
amt. O yzden sinemann sekler kklerini filmin douuna vakfet
mek, ilk bakta, filmle ikonakncl btnletirmek asndan uygun
dmyormu gibiydi. En iyi ihtimalle film, tarihi ikonaknclk sahnele
rini beyaz perdede gsterme veya canlandrma becerisine sahip ama ken
disi asla ikonaknc olamayacak bir ey gibi grnyordu.
Yine de iddia edilebilen ey, bir ara olarak filmin tarihi boyunca ak
bir ekilde resim, heykel, mimari ve hatta tiyatro ile opera gibi dier sanat
larla mcadeleye srklendiiydi. Bu sanatlarn hepsi, gnmz klt
rnde halen aritstokrat, "yksek" sanat statsne sahip olmalarna _neden
olan kutsal kkenleriyle vnebilirler. Fakat bu yksek kltr deerleri
nin yklmas, filmde yineleyen ekilde betimlendi ve cokuyla karlan
d. Dolaysyla sinemasal ikonaknclk, farkl sanat disiplinleri arasndaki
atmalara nazaran daha az oranda dini veya ideolojik mcadeleyle ili
kilendirildi ve ilendi; bu, filmin kendi kutsal blgesine deil dier sanat
sal disiplinlere kar yrtt bir ikonaknclkt. Ayn sebeple, eitli
sanatsal disiplinler arasndaki uzun husumet tarihi boyunca film, sekler
bir modemite ikonu olarak davranma ayrcal kazand. Geleneksel sanat
hanedanna nakledilen film, giderek, ikonaknc tavrlarn znesi haline
geldi: video, bilgisayar ve DVD gibi yeni teknolojiler araclyla film im
gesinin hareketli ak durduruldu ve paralara ayrld.

72

SANATIN GC

Tarihsel balamda ikonaknc tavr, hibir zaman, imgenin gerekli

ine ynelik kukucu bir yaklamn ifadesi olmad. Mzenin dini sap
knlklann tarihi kant olduuna ynelik iyi niyetli konumalarla giderek
artan bu tip kukucu bir tavr, dini sapknlklara duyulan tarafsz meraka
yneltildi -ancak neyse ki kantlar imha edilmedi. Bu srete sadece teki
adna deil, daha yakn tarihli tannlar adna da saygszlk yaplmtr. ko
naknchn amac eski tannlann glerini kaybettiini ve bundan sonra
dnya zerindeki tapnaklann, imgelerini savunamayacak olduklarn
kantlamaktr. Bylece ikonaknc eski tannlann otoritesiyle yararak ve
kendi gcn ortaya koyarak tannlann iddialarn nasl ciddiye aldn
gsterir. Ayn dorultuda, birka rnekten bahsetmek gerekirse, pagan
dinlerine ait tapnaklar, Hristiyanlk adna tahrip edilrr.ilerdir, Katolik
kiliseleri Hristiyanhn Protestan yorumu adna yamalanmtr ve daha
sonra, her tr Hristiyan kilisesi akla duyulan inan (Akl Dini) -ki ncil'in
Tann'snn otoritesinden daha gl olduu dnlyordu- adna ha
rap edilmitir. Hmanistik adan tanmlanan insan imgesiyle akland
ekliyle akln gc de daha sonra retim gcn artrmaya, teknoloji
nin gcnn her eye yetmesini salamaya ve toplum tmden harekete
geirmeye ynelik -en azndan Ona ve Dou Avrupa'da- devlet destek
li giriimler adna ikonaknc saldnlara uramtr. Sadece ksa bir sre
nce, bu kez ok daha gl bir inan ve din, "denetimsiz tketim dini"
adna Sosyalizm idollerinin trensel bir ekilde drlp dalmasna
ve ortadan kaldnlmasma ahit olduk. Teknolojik ilerleme, bir noktada,
talebin arz yaratt sylemine sadk kalnarak tketime baml olacak
ekilde gelitirilmi gibi grnyor. O yzden, bugnn koullan altnda,
en azndan onlara kar da yeni bir ikonaknc fke doana kadar, son
tanrmz ticari markalar olarak kalacak.
Neticede ikonakmcln eski deerlerin srekli yok edilip yerlerine
yenilerinin koyulduu bir sre sonucunda deerleri yeniden belirleyen,
tarihi bir inovasyon mekanizmas ilevi grd sylenebilir. Bu durum,
en azndan tarih Nietzsche geleneinde artan g tarihi olarak algland
srece neden ikonaknc tavrn her zaman ayn tarihsel yn iaret etti
ini de aklar. Bu perspektiften baknca ikonakmclk, ynn her ne
getirecek olursa olsun gelecee evirmek amacyla yoluna kan tm de
modelemi., gszlemi, anlamn yitirmi her eyi temizleyerek srekli
trmanan, ilerici bir hareket gibi grnr. te bu yzden ikonaknclk
eletirisi, allageldii gibi azda tepkisel bir tat brakr.
Gelin grn ki, ikonaknclk ve tarihsel ilerleme arasndaki bu yakn
iliki, sadece eskiye deil yeniye de hitap eden ikonaknclk asndan
mantken ok da gerekli deildir. Misyonlar dorultusunda yeni tarn-

KONAKIRICI FLM STRATEJLER

73

lann mritleri, ister ilk Hristiyanlar, ister devrimciler, ister Marxistler,

hatta tketim kltr ve modann ehidi iek ocuklar olsun, ilk olarak,
kendi sembollerinin kutsalln aalamak ve eziyet ekmek zorunda
drlar. Esas itibaryla, bu zulm, yeni tannlann yeterince gl olmad
na veya en azndan eski tanrlar kadar gl olmadna ynelik bir
iarettir. Pek ok durumda bu tavrn tamamen etkin ve verimli olduu
kantlanmtr: yeni dini akmlar bastrlm ve eski tanrlar tekrar g ka
zanmtr. Elbette, ok arzu edilirse, bu hikaye Hegelci bir ekilde dei
tirilebilir ve ilerici gidiata tepkisel destek veren kurnaz bir akln kant
gibi grlebilir. Ancak ikonaknc olarak grlen yeni akmlar dzeyinde
ele alnmasndan ziyade bu basklama ve ykm tavrlar genel olarak ye
ninin ehit edilii gibi grlr. Dorusu, ou din eskiden yaanan ehit
lik durumlarm betimleyen grntlerden/imgelerden ibaret ikonografik
kurallar her zaman tevik etmitir. Bu balamda, her dinin kendine zg
ikonografisinin, bu din iin kurban edilebilecek herhangi bir ikonaknc
tavra herkesten nce sahip olduu sylenebilir. Buradaki ykm ng
rlen asl ykmdan ayrt etmeyi salayan temel unsur, istenen, kutsanan
ve desteklenen eyin yok olu, k (ikinci ykm) yerine sakalma (bi
rinci ykm) olmasdr. Bu fark, galip olann ve bozguna urayann tezat
konumlan baznda eitlenebilir -gzlemcinin tamamen kiisel tarih viz
yonuna bal olarak bu ikisini hangisiyle ilikilendirmeyi tercih edecei
konusunda seme zgrl vardr.
Tarih, ayn zamanda, yenilenmelerin (innovations) ounun dirili
grnmnde, dirililerin ounun da yenilenme grnmnde olmas
suretiyle yenilenmeden ok dirili uydurmacasdr. konaknclk ve e
hitlik arasnda aynn yapmak iin konuyu daha yakndan irdeleyen biri,
en nihayetinde hangi tarihsel gcn galip geldiini saptama umudunu za
manla yitirir. Bu konuda, "en nihayetinde" hakknda hibir soru olamaz:
tarih kendini, elle tutulur hibir kapsayc yn olmakszn deerlerin
yeniden ele alnd bir sre silsilesi olarak sunar. Dahas, malubiyetin
gerekten bir k ve d m yoksa iktidarn pekitii bir zafer mi
olduunu bilmemizin hibir yolu yoktur. Malubiyet ve ehitlik, zafer
de eksik olan bir vaat ierir. Zafer, statko sayesinde ahsi "kendine mal
etme" srecine nclk ederken malubiyetin statkoya yeniden deer
biebilen nihai zafere dnmesi mmkndr. Dorusu, en azndan sa
ldnden beri, ikonaknc tavr, esas itibaryla kendini kurban gibi g
rnenin kutsanmas olarak ortaya koymann bir hata olduunu kantlad.
Hristiyan gelenei nda, ikoraknc tavrn ardnda brakt ykm im
gesi, ileri bir tarihte dirilmesinden veya "gerekten" yeni ina edilmesin
den ok nce, kendiliinden kurbann kazand zaferin imgesine dn-

74 1

SANATIN GC

trld. Hristiyanln hatn saylr bir sre iinde tedrisattan geirerek

hazrlad ikonografik imgelemimizin, ank, malubiyet iindeki zaferi
onaylamadan nce daha fazla beklemesine gerek yoktur: burada malu
biyet, en bandan beri, zaferle eitlenmitir.
Bu mekanizmann Hristiyanlk sonras modem dnyada nasl bir
ilev yklendii, tarihteki avangart rneklerle aka gsterilebilir.
Avangardn, imgenin, Hristiyanla zg ehitlik imgesiyle yer dei
tiren bir ehit edilme sahnesinden baka bir ey olmad sylenebilir.
Buna karn, avangart, geleneksel imgenin bedenini, ortaa Hristi
yanlk 1 ikonografisinde sa'nn bedeninin maruz kald ikenceyi ha
trlatan her tr ikenceye tabi tutar. Avangart sanatlann uygulad
bu muamelede imge, -hem sembolik dzeyde hem de kdime anlamy
la- testereyle kesilmi, biilmi, parampara edilmi, delinmi, ivilen
mi, kir pas iinde srklenmi ve alaylara maruz kalmtr. Aynca,
tarihsel avangardn manifestolannda kulland szcklerin ikonak
nc dili yeniden retmesi de tesadf deildir. Bu manifestolarda gele
neklerden kurtulmaktan, alkanlklan krmaktan, eski sanat ortadan
kaldrmaktan ve modas gemi deerlerin kkn kurutmaktan bah
sedildiini grrz. Bu, hibir ekilde, masum imgelerin bedenlerini
zalimce hrpalamaya yol aan sadist drtlerle gdlenmi bir tutum
deildir. Ne de tm bu hasann ve ykmn, yeni imgelerin ortaya k
masna ve yeni deerlerin tantlmasna yol amas amalanmaktadr.
Mesele, bunun da tesinde, yeni deerlerin ikonlan olarak hizmet eden
imgelerin kendi kendilerini yok etmesi ve kendi enkazlannn altnda
kalmasdr. Avangardn gznde ikonaknc tavr, yeni imgeler -veya
gerekten yeni ikonlar- yaratmak iin eski ikonlan tahrip etmek sure
tiyle uygulanan sanatsal bir arac temsil eder.
Bununla beraber, ikonakncl stratejik bir sanatsal ara olarak
kullanma olasl, avangardn odak noktasn ilettii mesajdan kulla
nlan araca kaydrmas yznden ortaya kmtr. Belirli bir mesaj ta
yan eski imgelerin yok edilmesi, yeni bir mesaj tayan yeni imgelerin
yaratlmasnn deil herhangi "ruhani" bir mesajn ardnda sakl mad
deselliin vurgulanmas anlamna gelir. Sanat reten ey, imge zel
bir "bilincin" aklamas gibi hizmet veren sanatsal mesajlar aktarmay
brakrsa grnr klnabilir. Bu yzden, avangardn sanatsal uygula
masnda, ikonaknc tavnn, eskimi ve gszlemi olan kanp ata
rak glnn stnln ne srme yntemi olmas amalanmtr.
Lakin bu, sanatsal ara olarak ikonakncln gcn spatlamak adna
uygulanm olsa da yeni bir dini veya ideolojik mesajn peinde d
mek asndan pek fazla uygulanmamtr. rnein Malevich'in "res-

KONAKIRICI FLM STRATEJLER

75

min sprematizmi" derken -saf, fiziksel forma dayanan ve ruh zerinde

stnlk kuran bir resim yapmay kasteder2- sanatyla baarmay mit
ettii ey bellidir. Bununla, avangardn, u ana kadar, ok uzun bir
sredir eli kolu bal olan gl sanatsal aralann -materyal sfatyla
zayf, donuk aralann "ruhu" karsnda kazand zaferi kutlad sy
lenebilir. u halde, eski ikonlan tahrip etme sreci yenilerini -bu du
rumda, maddeselliin ikonlanm- yaratma srecine benzer. Bu sayede
imge, ruhun tezahr edecei bir yer olma roln saf maddenin tezahr
edecei bir yer haline gelecek ekilde deitirir ve bakalam geirir.
Ancak resim ve heykel gibi sanatlarda ruhaniden maddesele doru ya
anan bu gei, en nihayetinde daha geni bir izleyici kitlesinin kavrama
kapasitesinin tesinde kalr -ne de bu sanatsal disiplinlerin yeterince g
l olduu anlalr. Gerek dnm noktas, filmdir. Bu balamda Walter
Benjamin paralama ve kolaj uygulamalannn -baka bir deyile imgenin
tam anlamyla ehit oluunun- filmde gsterildikleri an hzla kabul edil
diine ama geleneksel sanatlar balamnda ayn izleyici tarafndan fke ve
reddedile karlandna zaten iaret etmitir. Benjamin'in bu fenomen
iin yapt aklama, yeni bir sanatsal ara olarak filmin kltrel adan
serbest, bamsz olduudur: sanatsal aracn deiimi, bylece, yeni sa
natsal stratejilerin gelitirilmesini mazur gsterir3 .
Ayrca, film, eski sanatsal disiplinlerden ok daha glym gibi
grnr. Bunun nedeni yalnzca yeniden retilebilirliine ve kitlesel
ticari datm sistemine dayanmaz: Film, ayn zamanda, ruhla e tutu
luyor gibidir nk o da zaman iinde devinim geirmektedir. Buna
gre, film, bilinle ayn alma sistemine sahiptir; aynca, bilin ak
nn yerine geebilme becerisiyle de bunu ispatlar. Gilles Deleuze'un
doru bir ekilde gzlemledii gibi, film izleyicilerini ruhsal adan bi
rer otomata dntrr: Film, izleyicinin beyninin iini aarak kendi
bilin akn oraya aktanr. 4 Lakin bu, filmin temel zelliinin derin
bir ekilde kararszlk ve deikenlik olduunu ortaya koyar. Bir yanda
film hareketin kutsanmasdr ve dier tm sanat disipleri karsnda
sahip olunan stnln kantdr; dier yanda ise izleyiciyi paralel
olmayan bir fiziksel ve zihinsel devinimsizlik durumuna getirir. kona
knc stratejiler de dahil olmak zere eitli film stratejilerini zorunlu
klan da ite bu kararszlk ve deikenliktir.
Gerekten de hareket ortam olarak film, en byk baanlan sabit
kltr hazinelerini ve antlan olduu gibi korumak olan dier tm sa
nat disiplinleri karsnda sahip olduu stnln, bu antlarn ykl
n kutlayarak ve sahneleyerek gstermeye isteklidir. Ayn zamanda bu
eilim, filmin, vita contemplativa (dalgn yaam) karsnda vita activann

76 j SANATIN GC

(aktif yaam) stnlne duyulan modem inanca yap.p kaldn da

gsterir. Her tr ikonaseviciliin kkeni, en nihayetinde, esas itibanyla
btnleyici bir yaklama ve kutsal addedilen zel nesnelere ulalmaz,
hayranlk verici tefekkr nesneleri gibi muamele etmeye duyulan genel
hevese dayanr. Bu eilimin temel dayana, sz konusu nesneleri do
kunulmuluktan, iine nfuz edilmesinden ve daha genel olarak gnlk
hayatn pratiklerine entegre edilmenin dnyeviliinden koruyan tabu
lardr. Oysa filmde hibir eye, kiinin hareketin genel akma kaplp
srklenmekten kurtanlmasn gerektiren bir kutsallk atfedilmemitir.
Filmin gsterdii her ey harekete evrilir ve bylece dnyeviletirilir. Bu
balamda film karmakln praksis, Lebensdrang, elan vital ve arzu fel
sefeleriyle aklar; film, Marx ve Nietzsche'nin izinden giderken, on do
kuzuncu yzyln sonundaki ve yirminci yzyln bandaki -baka bir
deyile sanatsal bir disiplin olarak filmin doduu dnemler srasnda
Avrupa insanlk tarihi imgeleminde yer etmi fikirlerin atmasna ili
kin bir geit trenidir. imdiye kadar hkm sren gereklikten ziyade
idealann gelitirme becerisi olan pasif tefekkr tavnnm, fiziksel glerin
sahip olduu muhtemelen hareketlerin vlmesiyle yer deitirdii a
dr bu. Dolaysyla, bu tapnma eyleminde film, merkezi bir rol oynar. En
bandan beri film hzla hareket eden her eyi -trenler, arabalar, uaklar
kutsamtr ama ayn zamanda yzeyin altnda kalan grnmeyen eyleri
de -baklar, bombalar, kurunlar- kutsamay ihmal etmemitir.
Benzer ekilde, doduu gnden beri film, ykmn hakiki safahat
n sahnelemek iin, geleneksel olarak sayg duyulan kltr hazineleri
dahil olmak zere, eski kltrn ruhunu iinde banndran tiyatro ve
opera gibi halk gsterilerini de bo gemeden hareketsiz duran veya
aslan her eyi ykan abartl komedilerden faydaland. izleyicilerin
kahkahalarla glme arzusunu kkrtacak ekilde tasarlanan, ykm,
enkaz ve harabe grntleri ieren bu sinema sahneleri Bakhtin'in
karnavaln zalim, ykc ynlerini hem vurgulayan hem de onaylayan
nl kuramn anmsatr5 . Sirklerin ve kamavallann nceki tm sanat
formlar arasnda zellikle ilk yllarnda yalnzca film tarafndan bu ka
dar olumlu karlanmas ve saygya mazhar olmas artc deildir.
Bakhtin, karnaval ciddi, duygusal veya devrimci duyarllktan ziyade
zevk aurasnn yzeye kt ikonaknc bir kutlama olarak tanmlyor
du; eski sisteme ait ikonlarn, yerlerine geecek yeni sistemin ikonlan
tarafndan iddete uramasna neden olmak yerine karnaval, bizleri,
statkonun d srasnda elenmeye davet ediyordu. Bakhtin, ayn
ca, modem ada Avrupa kltrnn genel bir karnaval kltr halini
alma eklini, geleneksel olarak karnavaln "gerek" toplumsal pratikle-

KONAKIRICI FLM STRATEJLER 1 77

rin dn nasl telafi ettiini de yazmaktadr. Bakhtin, rneklerini

edebiyat alanndan semi olsa da yapt kamavallarn sanat tanm.
lan, film tarihi boyunca retilen en nl imgelerin bazlarna ilikin
stratejilere gayet rahat uygulanabilmektedir.
Bakhtin'in karnaval kuram, doas gerei aykn ikonaknc karna
val fikrinin film alannda nasl uygulandn da vurgular. Tarihsel kar
navallar, tm halka enlik formundaki bu kolektif ikonaknc eylemde
yer alma ans sunan, katlmc bir etkinlikti. Fakat bir kez ikonaknclk
stratejik bir ekilde sanatsal bir ara olarak kullanldnda topluluk oto
matik olarak bu etkinlikten dland ve izleyici haline geldi. Dorusunu
sylemek gerekirse film byle bir hareketi cokuyla kutlarken bir yanda
da paradoksal olarak izleyiciyi geleneksel sanat formlaryla asla ulalama
yan yeni bir devinimsizlie gdler. Bir sergiyi gezerken yahut sergideki
metinleri okurken nispeten zgr bir ekilde dolamak mmkndr ama
sinema sahnesinde izleyici karanlkta oturur ve oturduu yere adeta ya
pr. Sinemaya giden birinin durumu aslnda filmin bizzat beyan ettii,
muazzam bir vita contemplativa parodisine benzer nk sinema sistemi,
vita contemplativa durumunu en radikal eletiri perspektifinden -inat
bir Nietzschevari eletiri diyebiliriz- bakldnda grld haliyle, yani
gerek hayattaki bireysel yetersizliin simgesi ve bunu telafi eden bir te
sellinin iareti olarak, bireysel inisiyatifin azalmasnn ve yaama duyu
lan arpk ehvetin rn olarak somutlatrr. Bu, filmi kendi aleyhine
ynelten yeni bir ikonaknc hareketi gelitiren herhangi bir eletirinin
balang noktasdr. zleyicinin pasifliine ilikin eletiri, ncelikle filmi
izleyici kitlesini harekete geirmek, izleyicinin siyasi devinimini salamak
veya ona bir hareket zerketmek iin kullanmaya ynelik eitli giriimlere
yol aar. rnein izleyiciyi kkrtma ve onu pasif, dalgn durumundan
karma abas iindeki Sergei Eisenstein, estetik ok ile siyasi propagan
day birletirmek konusunda nemli bir rnektir.
Fakat zaman getike, izleyiciyi pasifize eden filmin hareketinin ke
sinlikle yanlsama olduu giderek daha netlik kazand. Bu gr, Guy
Debord'un yazd, gerek konulan gerekse retorik figrlerinin yanklar
nn kitle kltr hakknda yaplan tartmalarda bugn bile devam ettii
Gsteri Toplumu adl kitabndan baka hibir yerde bu kadar iyi formle
edilmemitir. Hi de yersiz olmayan bir ekilde Debord, gnmz toplu
munu elektronik medyann tanmlad gibi, topyekun bir sinema etkinli
i olarak tanmlar. Debord'a gre, btn dnya insanlarn birbirinden ve
gerek hayattan tamamen izole olduu ve sonuta halis muhlis edilgen bir
varolua mahkum edildii bir sinema sahnesine dnmtr. 6 In girum
imus nocte et consumimur igni (1978) adl son filminde canl bir ekilde

78

SANATIN GC

gsterdii gibi bu durum estetik okla, duygulann kzmasyla, hareket

kabiliyetinin younlamasyla, anan sratle veya ileri boyutlarda siyasi
propagandayla ank daha fazla dzeltilemez. Onun yerine gerekli olan
ey, film sayesinde meydana gelen hareket yanlsamasnn ortadan kald
rlmasdr; yalnzca ondan sonra izleyiciler hareket edebilme becerilerini
yeniden kefetme frsat elde edeceklerdir. Gerek toplumsal hareket ad
na filmsel hareketin durdurulmas gereklidir.
Bu, filme kar balatlan ikonaknc hareketin balangcn ve sonu
olarak da filmin ehit ediliini iaret eder. Bu ikonaknc protesto, dier
tm ikonaknc hareketlere neden olan ayn kkten tremitir; hareket
ve etkin olmak adna yrtlen pasif, dalgn davran akkanlklanna
kar isyan temsil eder. Ama filmin sz konusu olduu durumlarda bu
protestonun getirisi, ilk bakta paradoksalm gibi grnebilir. Film
grntleri aslnda hareket eden grntler olduklar iin filme kar
gerekletirilen ikonakmc tavrn ilk sonulan talama ve filmin doal
dinamizminin kesintiye uramasdr. Filmi ehit eden bu enstrmanlar
video, bilgisayar ve DVD gibi eitli yeni teknolojilerdir. Bu yeni dijital
teknolojiler, filmin hareketinin ne gerek ne de maddesel olduuna
ilikin kantlar sunarak filmin akn herhangi bir anda durdurmay
mmkn klarlar ama bu, dijital olarak birebir taklit edilebilen bir ya
nlsamadr. ilerleyen sayfalarda, her iki ikonaknc tavr da ele alyo
rum -film araclyla genel dini veya kltrel ikonlarn yklmas ve
filmin hareketinin kendisini bir yanlsama olarak ortaya koymak.
imdi gelin, ikonakrc uygulamalarn btn ynlerini ierdiinin el
bette iddia edilemeyecei ancak bu uygulamalarn mantna ilikin n
grler sunabilecek rnekler nda eitli film stratejilerini irdeleyelim.
Luis Buf.uel tarafndan ekilen Un chien anda!ou [Endls Kpei)
adl filmdeki (1929) ikiye kesilen gz imgesi kendi trnn en nl
film ikonlarndan biridir. Bu sahne sadece zel bir imgenin ykm
n deil tefekkre dayal tavrn basklanmasn da mjdeler. Dalgn,
kuramsal bak dnyay bir btn olarak gzlemlemekte kararldr ve
bylece kendini saf haliyle ruhsal, bedenden arnm bir varlk gibi
yanstarak maddeselliine, psikolojik durumuna gnderme yaplr. Bu
durum, her grme eylemini fiziksel ve ayet ok arzu edilirse, rne
in Merleau Pony'nin sonralan dnyay gzle tetkik etmek eklinde
aklad bir sre olan kr bir etkinlie dntrr7 . Bu dnm,
dini veya estetik bir mesafeden grsel hayranl izlemenin btny
le mmkn olmad, meta-ikonaknc bir tavr olarak tanmlanabilir.
Film, gz saf bir madde -bylece yok edilmezse temasa kar hassas
gibi gsterir. Fiziksel, maddesel gcn tefekkrn kkn kurutmak

KONAKIRICI FLM STRATEJLER

1 79

konusunda ne kadar gl olduunun bir kant olarak bu hareket im

gesi, dnyann saf maddeselliinin tezahr gibi davranr.
Bu kr, tamamen saf bir maddesellie sahip, ykc g Cecil B.
DeMille'nin 1949 tarihli filmi Samson ve De!ilah'daki Samson figrn
de -daha naif bir ekilde- somutlatrlmtr. Filmin kilit sahnesinde
Samson, bir kafir tapnan iinde duran tm putlarla birlikte ykar
-bylece eski dzenin sembolik k salanm olur. Fakat Samson
yalnzca yeni bir dinin neferi olarak betimlenmemitir; kr bir titandr,
depremle ayn ykma neden olan bir bedendir. Bu devrimci, ikonak
nc kalabalkla ayn sarsc davranlarla Sergei Eisenstein'n filmlerin
de karlarz. Toplumsal ve siyasi eylem hkmdarlnda yaayan
bu insan ynlar, insanlk tarihini gizlice yneten, bilin dzeyinde
alglanan kr, fiziki gleri -tam anlamyla Marxist tarih felsefesi
nin tanmlad gibi- temsil ederler. Tarihsel olarak bu kitleler bireyi
(Eisenstein'n October [Ekim] adl filminde bu ar antdr) lmsz
letirmek amacyla tasarlanm andan ykmak iin harekete geerler.
Ama bu anonim ykm iinin kltrn materyal "lgnl"nn ifas
olarak karlanmasyla geni bir alana yaylan neeye, anlarnda itiraf
etmi olduu gibi8 Eisenstein'n bunun gibi ikonaknc eylemleri izler
ken hissettii sadist, rntgenci haz da elik eder.
konakncln bu erotik, sadist bileeni Fritz ung'n Metropolis adl
filminde (1926), "Sahte Maria"nn yakld nl sahnede ok daha g
l bir ekilde duyumsanabilir. Ancak burada, kitlelerin patlak veren kr
fkesi devrimci deil kar devrimcidir: devrimci eylemler yapan bir cad
gibi yaklmasna ramen Maria, Fransz Devrimi'nden beri allageldii
gibi zgrlk, cumhuriyet ve devrim ideallerini kuanan sembolik bir
kadn figr olarak kullanlmtr. Ancak yaklrken, kitleleri "cezbetme"
becerisi olan bu gzel, hayranlk uyandnc kadn figr bir robot olarak
gsterilir. Alevler, mekanik, insani olmayan yapsn ortaya karacak e
kilde maskesini drerek devrimin kadn putunu yok eder. Tm sahne,
zellikle "Sahte Maria"nn acya duyarsz bir robot olduunun ve canl bir
insan olmadnn halen farknda olmadmz ilk anlarda figrn etrafn
da btnyle barbarlk dolu bir ember oluturur. Bu devrimci putun ve
fat, sahneye geliiyle baba ve oul, st ve alt snf uzlamasn salayarak
toplumsal uyumu yeniden tesis eden gerek Maria'nn nne temiz bir
yol aar. Dolaysyla, burada ikonaknclk yeni bir sosyal devrim inanc
na hizmet etmektense geleneksel Hristiyan deerlerinin restorasyonuyla
ilgili bir eylemde bulunur. Yine de ung, ikonaknc kitlelerin Eisenste
in'nkilerden farkl olmadn betimlemek iin bu sinema tekniini kul
lanmtr: her iki durumda da kalabalk, birincil fiziksel gtr.

80

SANATIN GC

Erken dnemde ekilmi bu filmler ile en yeni din olan kreselle

menin ikonu olarak barolde yer alan Dnya gezegeninin dnya d
gler tarafndan yok edildii yakn tarihli film arasnda dorudan bir
ba vardr. Armageddon (1998, ynetmeni Michael Bay) adl bu filmde
ykc kitle, doa yasalanna gre davranan ve sahip olduu tm mede
niyetlerin yan sra gezegenimizin nemine de btnyle ilgisiz kalan,
tamamen saf, kozmik g eklinde karmza kar. Filmde Paris kenti
gibi medeniyet ikonlannm yok edilmesi, ncelikle insanla ait tm
medeniyetlerin ve ikonografilerinin faniliinin grselletirilmesi olarak
gzler nne serilmitir. Independence Day [Kurtulu Gn] (1996, y
netmen Roland Emmerich) adl filmde gsterilen yaratklar ise zeki ve
medeni varlklar olarak betimlenmi olabilir ama eylemleri, farkl k
kenleri olan tm yaratklarn imha edilmesine ynelik isel bir drty
le gdlenmektedir. Filmin New York'un haritadan silindii kilit sah
nesinde izleyici Emmerich'in Steven Spielberg'in yaratklarn dnyaya
geliini betimledii Close Encounters of the Third Kind [nc Trle
Yakn likiler] adl filmin nl sahneleriyle girdii dolayl polemii
kolaylkla fark edebilir. Spielberg, yaratklarn yksek zekasyla barl
doay otomatikman ilikilendirirken Kurtulu Gn'ndeki yaratklarn
stn zekas tamamen eytani olana duyulan snrsz itahla ilikilen
dirimitir. Burada teki, bir ortak yahut dost olarak deil lmcl bir
tehdit olarak betimlenmitir.
Bu dnm, Tim Burton tarafndan ok daha byk bir netlik ve
tutarllkla ilenir. Mars Attacks! [lgn Marsllar) adl filminde (1996)
Marshlann liderinin, Dnyallarn sersemce ve hmanist hasletlerle a
lanm karlama gsterisinin simgesi olarak uurulan bar gvercini
ni vurarak sergiledii ikonaknc tavr sayesinde ykcla olan eilimi
aa kar. nsan tr iin bu ikonaknc tavr yeni bir aydnlanma dal
gasndan ok fiziksel imhay haber verir. Gvercinlere kar gsterilen
iddetle snrlanmayan ayn tehdit, grntlere/imgelere kar gsteri
len iddetle de kendini belli eder. Burton'n Batman (1989) filmindeki
anti kahraman Joker, soyut davurumcu bir tarzla zerlerini boyamak
suretiyle mzedeki klasik resimleri yok eden avangart, ikonaknc bir
sanat gibi sunulur. Dahas, resimlerin stn boyamakla ilgili tm
sekans neeli bir mzikle, videoklip tarznda, Bakhtin'in kamavallama
tanmyla byk uyumluluk gsteren sanatsal ikonakncla ilikin bir
mise-en-scene (mizansen) gibi ekilmitir. Ancak karnaval geleneine
mal ederek ntrletirmek ve ikonaknc tavra kltrel bir nem atfet
mek yerine bu sahnenin karnavallatnlm havas sadece eylemin su
oluunu vurgulamakta ve suu radikalletirmektedir.

KONAKIRICI FLM STRATEJLER

81

Tracey Moffatt'n ksa filmi Artist [Sanat] ( 1999) her biri bir sanat
nn hikayesini anlatan, nl veya az bilinen pek ok filmden alntlar
ierir. Bu hikayelerin her biri bayapt retmeyi uman bir sanatyla
balar; ardndan sanatnn bitmi sanat yaptn gururla sunmasyla
devam eder ve hayal krklna urayan, umutsuz sanatnn yapt
bizzat tahrip etmesiyle son bulur. Film kolajnn sonunda Moffatt, uy
gun ekim grntlerini kullanarak sanatsal ykma ilikin hakiki bir
elence ortam sahneler. Farkl tarzlardaki resimler ve heykeller par
alanm, yaklm, ezilmi ve patlatlmtr. Bu film kolaj, sinemann
geleneksel sanat formlarna ceza veren yaklamna ilikin net bir zet
sunar. Ama ynetmen, bu ykm srecinde filmin znesinin sanat ol
duundan bahsedilmesine izin vermez. Filmlerin her birini paralara
aym, hareketlerini geciktirir ve bu eitli paralan kantnp yeni bir
canavars film vcuda getirmek iin filmleri belirli bir tarz yanstacak
ekilde montajlayarak zneleri tannmaz hale getirmenin de tesinde
bozar. Sonuta ortaya kan film kolajnn, akas, bir sinema salo
nunda gsterilmesi deil galeriler veya mzeler gibi geleneksel sanat
mekanlarnda sunulmas amalanmtr. Tracey Moffatt'n filmi yalnz
ca sanatn maruz kald istismar yanstmakla kalmaz ayn zamanda
kvrak bir edayla, sanatn ektii acnn intikamn da zorla alr.
Daha yakn tarihli dier filmlerde, ikonakncla ynelik sahneler
hibir suretle bir kutlama olay deildir. Gnmz sinemas halen dev
rimci ikonaknclk geleneinden beslense de devrimci deildir. Her
zaman olduu gibi film de, eylem ve iddet arzusuyla dolu bir dn
yada barn, dengenin veya huzurun ulalamazlnn -ayn sebeple
bize gvenli, derin dnceler uyandran ve ikonasevici bir varolu
sunacak olan fiziki koullarn olmadnn- dile getirilmesine asla bir
son vermez. imdiye kadar olduu gibi fimde de statko rutin bir e
kilde alt st edilir ve ironi, hareketsiz imgelerin gcne gvenen ge
leneksel sanat formlarnn bandan aa boca edilir -barn simgesi
gvercin Picasso'nun bir o kadar nl resminde model olarak kullanl
m olsa bile. imdi fark, artk ikonaknchn insanln eski putlarn
hakimiyetinden kurtulma umutlarnn ifadesi olduunun dnlme
mesidir. Halihazrda mevcut baskn hmanistik ikonografi, nplandaki
insanln yerine getiinden ikonaknc tavr artk kukusuz radikal,
insafszca eytani, habis yaratklarn, vampirlerin ii ve delirmi insa
nms makinelerin ifadesi olarak grlr. ikonakncln tanmnn bu
ekilde yn deitirmesi, sadece ve tamamen, ideolojideki mevcut kay
mann zorlamasyla gereklememitir; ayn zamanda sanatsal bir ara
olarak film iinde yaanan gelimelerden de etkilenmitir. konaknc

82

SANATIN GC

tavr artk elence kapsamnda kendine daha fazla karlk bulur. Fela
ket destanlar, yaratklar ve dnyann sonu hakkndaki filmler, vampir
filmleri, genellikle potansiyel gie rekoru kran filmler olarak alglanr
-ki kesinlikle de yledir nk sinemaya zg hareket yanlsamasn
en radikal ekilde kullanrlar. Bu, ticari film endstrisinin kendi iin
de, kkleri derine uzanan, sinemasal harekete bir son vermeye kararl
nemli bir tavnn, ikin bir film eletirisinin domasna yol aar.
Hakiki eletirelliin bir ifadesi ve ilk kez zirveye vard nokta olarak,
fkeli tavr ve yksek hula oaltlm ekimlerine ramen her bir ha
reketin sonunu -filmin kendi hareketi de dahil- cesur bir ekilde beyaz
perdeye yanstan bir filme, Matrix'e (1999, ynetmenler Andy ve l.arry
Wachovski) dnp bakmamu gerekir. Film sona ererken, filmin kahra
man Neo, gzle grnen tm gereklii saysallatrlm bir film eri
di gibi alglayabilme becerisi kazanr; dnyann grsel yzeyi zerinde
yukardan aa doru yamur gibi durmaksun akan hareketli kodlar
grr. Filmsel hareketin maruz kald yap bozumcu tavr ne boyutta
olusa olsun izleyiciye, bunun yaamn, maddenin, hatta ruhun deil, bi
lakis dijital bir kodun cansu hareketinin meydana getirdii bir hareket
olduu gsterilir. Burada, 1920'lerin ve 1930'lann ilk dnem devrimci
filmlerine kyasla farkl bir kuku ve karlnda farkl bir ekilde den
gelenmi ikonaknc bir tavrla megul olmaya balaru9. Sahnede eyta
ni yaratklar, yabanclar ve dnyay yneten malim genies'le savaan, bir
neo-Budist olarak neo-gnostik kahraman Neo, artk fiziksel dnya adna
ruha kar mcadele veren biri deil simlasyonun eletirisi adna fizik
sel dnya yanlsamasna kar mcadeleye girien bir eylemcidir. Filmin
sonuna doru Neo, "Seilmi kii, o," cmlesiyle kutsanr. Neo'nun yeni,
gnostik sa olarak greve arldn kantlamann yolu kesinlikle sine
masal hareketi kesmek ve bylece ona demek zere olan kurunlarn
havada asl kalmasn salamaktr.
Burada sinema endstrisinin nesillerdir sayg duyulan yaygn eleti
risi Hollywood tarafndan kendi temasn oluturacak kadar benimsen
mi -ve bylece radikalletirilmi- gibi grnyor. Hepimizin iyi bildii
gibi, eletiriler sinema endstrisini tahrik edici bir yanlsama yaratmakla
ve gereklii maskeleyip, gizleyip, irkinliini reddedecek ekilde tasar
lanm harika bir dnya sureti sahnelemekle sular. Daha sonra Matrix
evrilir ve temelde aynsn syler. Bunun dnda, bu durumda, n
mzde parodisi sergilenen ey, sinematografik adan, "gerek" hayattan,
gnlk yaamdan daha az sahte bir mise-en-scene (mizansen) zerine ku
rulmutur. The Truman Show veya daha kapsaml olarak Matrix gibi film
lerde bu szde gereklik sanki yan sinematografik teknikler kullanlarak,

KONAKIRICI FLM STRATEJLER

83

baka bir deyile gerek dnyann altnda gizli bir stdyo varm gibi
retilen uzun sreli bir "reality ov" eklinde sunulur. Bu tip filmlerin
bakahramanlan, tm tutkulan yalnzca iinde yaadklar kltr deil
gnlk yaamlarn da etkileyen dnyann da yapay, retilmi bir yanl
sama olduunu ortaya koymak olan birer aydnlanma ve medya eletirisi
kahramanlar veya hepsi bir arada zel detektiflerdir.
Elbette, metafizik niteliklerine ramen Matrix de kitlesel elence
arenasnn tuzana dmtr ve Hristiyan deerleri kesinlikle bu
balama geit vermez -ki Monty Piton'un Life of Brian [Brian'n Ha
yat] adl filminde (1979) bu gr hem ironik hem de ikna edici bir
ekilde ilenmitir. Bu film yalnzca bir parodi olup sa'nn dnyevi
hayatn anlatmakla kalmaz ayn zamanda sa'nn armhtaki lm
n kamavallatnlm bir videoklip tarznda betimler. Bu sahne (kendi
asndan hayli elendirici olmasnn yan sra), sa'nn ehit oluunu
elence sahasna kanalize eden sekin bir ikonaknc tavn temsil eder.
Fakat gnmzde, film makul bir yksek sanat balamna -baka bir
deyile eskinin neeli, kamavallatnlm ykma ak olmas istenen
devrimci sinema balamna- nakledildiinde filme kar daha arbal
ikonaknc tavrlar uygulanmas kabul grr.
Kltrmzde, bir grntye/imgeye bakarken geirdiimiz zama
nn uzunluunu kontrol etmemize imkan veren, emrimize sunulmu iki
farkl ana modelimiz var: imgenin sergi mekannda sabit durmas veya
izleyicinin sinema salonunda sabit durmas. Hareketli imgeler mzeye
veya sanat sergisi alanna getirildiinde her iki model de baarsz olur.
mgeler, hareket etmeye devam edecektir-ama izleyiciler de yle. Geen
yllar iinde video sanat bu iki hareket formu arasndaki husumeti z
mek amacyla eitli giriimlerde bulundu. Bugn, gemite olduu gibi,
yaygn strateji mnferit film veya video sekanslann mmkn mertebe
ksa tutup izleyicinin bir yapt nnde geirdii zamann mzedeki "iyi"
bir resim nnde geirmesi beklenen ortalama sreyi amamasn sa
lamaktr. Bu stratejinin uygunsuz yahut sakncal bir yan yoktur ancak
hareketli grntlerin/imgelerin sanat mekanna nakledilmesi zerine
izleyicide gelien belirsizlik hissini aka gidermek konusunda karl
m bir frsat temsil eder. Bu mesele, zel bir grntnn/imgenin sade
ce -hi deilse bile- ok minimal ekilde deitii ve bu adan kasvetli,
duraan bir grntnn/imgenin mze iindeki allageldik sunumuna
benzeyen filmlerle dikkat ekici bir ekilde halledilir.
Bu tip "hareketsiz" filmlerin nc (ve film grntsn duraan
bir grnt haline getirme ekliyle kesinlikle ikonaknc etkisi olan)
rneklerinden biri de Andy Warhol'un Empire State Building [Empire

84 j SANATIN GC

State Binas] adl almasdr ( 1964) -ki filmin sahibinin sanat dnya
snda son derece etkin olduu dnlrse bu durum pek artc sa
ylmaz. Film her saat banda belli belirsiz deien sabit grntlerden
ibaretti. Sinema izleyicisinin aksine, ancak sergilere gitme alkanl
olan biri sklma riskini gze alarak bu filmin sinema tadnda bir ensta
lasyonun paras olduunu grebilirdi. Sadece izin verildii iin deil
ayn zamanda sergi alannda zgr bir ekilde dolat farz edildii
iin de sergi izleyicisi istedii an odadan kabilir ve daha sonra geri
dnebilir. Oysa bir sinema izleyicisi, aksine, Warhol'un sergilenen fil
mi konusunda hareketli mi yoksa hareketsiz bir grnt m ierdiini
filmin sonunda ak bir ekilde syleyemez nk filmdeki belli bal
baz olaylan karm olma olasln her zaman kabu etmek zorun
da kalacaktr. Ancak bir sergi balamnda tanabilen ve tanamayan
grntler/imgeler arasndaki ilikiyi bariz bir mesele haline getiren
ey de tam olarak bu belirsizlik halidir. Zamann filmde gsterilen bir
imgenin hareketiyle aktarlan biz zaman dilimi olarak deneyimlenme
sine son verilir ve onun yerine filme konu olan imgenin sahip olduu
belirsiz, sorunlu sreklilik eklinde alglanr 10.
Ayns, DerekJarman'n nl filmi Blue [Mavi] (1993) iin ve aynca
Douglas Gordon tarafndan ekilen, en bandan beri bir film ensta
lasyonu olarak tasarlanm Feature Film [Uzun Film] (1999) iin de
sylenebilir. Gordon'un almasnda sanat Hitchcock'un bayapt
Vertigo'yu [lm Korkusu] temel alp hibir ey sunmayan ancak sa
dece orijinal film mziini ieren, mzik aldnda orkestra efi imge
sinin bu mzii idare ettii bir filmle deitirdi. Srenin geri kalannda
ekran siyaht: burada mziin hareketi film grntsnn hareketiyle
yer deitirmiti. Dolaysyla mzik, bu yaptta, filmin hareketini izle
yen, grnrde olmasa bile gerek hayatta deneyimlenen "hakiki" ha
reket yanlsamasn yaratan bir kod gibi davranr. Bu, ikonaknc tavrn
dnp dolap geldii ayn noktay temsil eder: film tarihinin banda
saldn altnda olan, izleyicinin hareketsiz tefekkr konumu iken fil
min tarihinin de sona ermesiyle artk o da kendi hareketini kaybeder
ve siyah bir dikdrtgene dnr. Daha iyi bir uyum salama hissi
edinmeye alan bireyin enstalasyonun durduu karanlk mekanda
tereddtle dolarken aklna Bunuel'in filmindeki -karanlkta dnya
nn alaca ekli vaat eden bir tavr olarak- yrtk gz grntsnn/
imgesinin gelmemesi pek mmkn deildir.

Grntden Grnt Dosyasna,

Grnt Dosyasndan Grntye:
Diiitalleme anda Sanat
--

RNTNN/MGENN dijitallemesi ilk bata mzeden veya

genel olarak herhangi bir sergi mekanndan kamann -grnty
zgrletirmenin- yolu gibi dnld. Ama son yllarda geleneksel
sanat kurumlan balamnda dijital grntlerin varlnn arttn g
ryoruz. Dolaysyla u soru ortaya kyor: Bu gerek bize dijitalleme
ve bu kurumlar hakknda ne anlatyor?
Dijital blnmenin her iki yannda da belli bir honutsuzluk his
sedilebilir. Bir yanda, zgrleen dijital grnt mze ve sergi duvar
lan iinde yeni bir tutuklulua, yeni bir hapsedilie mahkum edilmi
gibidir. Dier yanda, sanat sistemi orijinaller yerine bunlarn dijital
kopyalann sergileyerek birok eyi riske atm gibidir. Elbette, ser
gi mekannda gsterilen dijital fotoraflann veya videolann -onlardan
nceki hazr yaptlar veya analog filmler ve fotoraflar gibi- amann
kaybn, modem orijinallik mefhumuna ynelik postmodem bir ku
kuculuu ifa ettii ileri srlebilir. Ama byle bir ifann gnmz
mzelerinde ve sergi mekanlarnda karlatmz devasa miktarlar
daki dijital grntleri retmek ve sergilemek iin yeterli bir neden
olduundan da kuku duyulabilir ve sorulabilir: ada enformasyon
anda serbeste dolamalanna izin vermek yerine niin btn bu g
rntleri sergilememiz gerekiyor?
Dijitalleme grntnn herhangi bir sergileme pratiinden bam
sz olmasna imkan vermi gibi grnyor. Grntler, artk, dijital
grntlerin, yani, nternet veya cep telefonu alan gibi ada ileti
im yollarnn sahip olduu geni alanda hzl ve anonim bir ekilde,
herhangi kratoryal bir kontrol olmakszn kendilerini oluturabilme,

86 j SANATIN GC

oaltabilme ve databilme becerisine sahiptir. Bu balamda dijital g

rntlerden gerekten gl grntler, sadece kendi yaamsallna
ve gcne bal olan, doasna gre kendini gsterme becerisine sahip
grseller eklinde bahsedebiliriz. Elbette son derece gl herhangi bir
grntnn ardnda gizli kratoryal pratik ve belli bal gizli gndemler
olduu her zaman varsaylabilir -ama byle bir varsaym "nesnel olarak"
kantlanamayan bir kuku olarak kalr. O yzden u sylenebilir: Dijital
grnt -sergilenmek, grlmek iin herhangi bir ilave kratryal des
tee ihtiya duymamas balamnda- hakikaten gl bir grntdr.
Fakat u soru akla gelir: Dijital grnt tm grnmleri sayesinde kim
liini dengeleyebilmek balamnda da gl bir grnt mdr? Gl
bir grnt zaman iinde sadece kendi kimliini garantileyebilirse ger
ekten gl addedilir -aksi halde yine zel bir mekana, zel bir sunum
balamna bal olarak deien zayf bir grntyle urarz.
imdi biri kp grnt dosyas olarak dijital grntnn kendi
bana gl olarak tanmlanamayacan syleyebilir nk grn
t dosyas datm srecinin zellii nedeniyle az veya ok ayn kal
maktadr. Ama grnt dosyas bir grnt deildir -grnt dosyas
"grnmeyen"dir. Sadece Matrix filminin kahramanlar dijital kodlar
grdkleri gibi grnt dosyalarn da grebilirler. Grnt dosyas
ile bu grnt dosyasnn grselletirilmesi efekti olarak ortaya kan
grnt -bir bilgisayar tarafndan kodlanan bir efekt- arasndaki iliki,
orijinal ile kopya arasndaki iliki gibi yorumlanabilir. Dijital grn
t grnmeyen grnt dosyasnn, grnmeyen verinin grnr bir
kopyasdr. Bu balamda dijital grnt bir Bizans ikonu gibi -grn
meyen Tanr'nn grnr kopyas gibi- ilev grr. Dijitalleme orijinal
ve kopya arasnda artk herhangi bir farkn kalmad ve hepimizin
orijinalin enformasyon alarndaki kopyalarna sahip olduumuz ya
nlsamasn yaratr. Ama orijinal olmadan kopya olamaz. Orijinal ve
kopya arasndaki fark, dijitalleme durumunda, yalnzca orijinal ve
rinin grnmez olmas gereiyle ortadan kalkar: bilgisayarn iinde,
grntnn ardndaki grnmeyen alandadr.
Dolaysyla u soru ortaya kar: Dijital grntnn, verinin, bu
grntnn iindeki bu zel durumunu kavramamz nasl mmkn
olabilir? Ortalama bir izleyicinin Matrix kahramanlar gibi dijital g
rntnn ardndaki grnmeyen alana girmesini -dorudan dijital ve
rinin kendisiyle karlamasn- salayacak sihirli haplar yoktur. Byle
bir izleyicinin veriyi dorudan beyne aktaracak ve onu baka bir filmde
yapld gibi -Johnny Mnemonic [Beynimdeki Dman]- saf, grselle
tirilmeyen cefa tarznda deneyimlemesini salayacak hibir teknii de

DJTALLEME AGINDA SANAT j 87

yoktur. (Aslnda saf cefa, bildiimiz gibi, en uygun "Grnmeyen" de

neyimidir.) Bu balamda, ikonaknc dinlertn grntyle baa kma
ekli muhtemelen bize yardmc olabilir. Bu dinlere gre "Grnme
yen" olan kendini dnyada herhangi zel bir grnt yoluyla deil tm
grnmler ve mdahalelerin tarihi yoluyla gsterir. Byle bir tarih
ister istemez mulaktr: Grnmeyen'in (kutsal kitap diliyle sylemek
gerekirse: iaretlerin ve mucizelerin) grnmlerini/tezahrlerini veya
mdahalelerini grnr dnyann topografyasnda ayn ayn belgeler
-ama ayn zamanda zel bir grntnn/imgenin Grnmeyen'in g
rntlerVimgeleri olarak kabul edilmesi tuzana dmekten saknarak
bunlar, tm tezahrleri ve mdahaleleri birbirleriyle ilikilendirecek
bir ekilde belgeler. "Grnmeyen" bu grselletirmenin oaltlmas
yoluyla kesinlikle grnmeyen olarak kalr.
Benzer ekilde dijital grntlere bakarsak her seferinde grnme
yen verinin yeni bir grselletirilmesi olayyla karlarz. Dolaysyla
yle diyebiliriz: Dijital grnt bir kopyadr -ama grselletirilmesi
olay orijinal bir olaydr nk dijital kopya grnr hibir orijinali ol
mayan bir kopyadr. Daha ileri aamada bu u anlama gelir: Dijital bir
grnty, grlmesi amacyla, sadece sergilemek gerekmez, sahnele
mek, canlandrmak da gerekir. Burada grntnn partisyonu, genel
likle bilindii gibi, alnan mzie benzemeyen -nk partisyonunun
kendisi sessiztir- bir besteye benzer ilev grr. Mziin sese dnmesi
iin alnmas ve notalara can verilmesi gerekir. Dolaysyla dijitalletir
menin grsel sanatlar performans sanatna dntrd sylenebilir.
Ama bir eyleri canlandrmak onu yorumlamak, ona ihanet etmek, onu
arptmaktr. Her performans bir yorumlamadr ve her yorumlama bir
ihanet, bir istismardr. Durum, zellikle grnmeyen orijinal vakasnda
iyice zorlar: orijinal grnrse bir kopyayla kyaslanabilir -dolaysyla
kopya dzeltilebilir ve ihanet hissi azaltlr. Ama orijinal grnmezse
byle bir kyaslama mmkn olmaz -herhangi bir grselletirme belirsiz
ve mulak kalr. Burada yine kratr figr ortaya kar -ve eskisin
den ok daha gl bir hale gelir nk kratr artk sadece sergileyen
deildir, grntye can veren kiiye de dnmtr. Kratr sadece
aslnda orada olan ama grlmeyen bir grnty sergilemez. ada
kratr daha ziyade grnmeyeni grnr hale getirir.
Bu ekilde yaparak kratr, meydana getirilen grnty nemli
oranda deitiren seenekler hazrlar. Kratr bunu her eyden nce
grnt verisini grselletirmek iin kullanlmas gereken teknolojiyi
seerek yapar. Enformasyon teknolojisi bugnlerde srekli deiiyor
-yazlm, donanm- her ey bir ak iinde. Bu yzden grnt zaten

88 1 SANATIN GC

farkl, yeni bir teknolojiyi kullanan her grselletirme eylemiyle d

ntrlm durumda. Gnmz teknolojisi nesiller balamnda d
nyor -bilgisayar neslinden, fotoraf ve video donanm neslinden
bahsediyoruz. Ama bir yerde nesil varsa, orada nesil atmas, dipal
mcadele de vardr. Yeni bir yazlm kullanarak eski metin dosyalar
n veya grnt dosyalann aktarmaya kalkan biri mevcut teknolo
ji stndeki dipal kompleksin gcn tecrbe edecektir -ou veri
yok edilir, karanlkta kaybolur. u biyolojik metafor her eyi aklar:
Sadece hayat deil, ki bu balamda hreti ktdr, gya doann kar
snda olan teknoloji de benzer retmeyen bir yeniden retim arac
haline gelmitir. Ama teknoloji ayn verinin farkl grselletirmelerinin
grsel kimliini korumay garantileyebiliyorsa da grnmlerinin ba
lam deitii iin bu grntler yine de birbirine benzemeyeceklerdir.
"Mekanik Yeniden retim anda Sanat Yapt" adl nl makale
sinde Walter Benjamin teknik adan mkemmel benzerlikte yeniden
retim yapma olaslnn artk orijinal ve kopya arasnda maddi bir
aynn brakmadn varsayar. Yine de ayn zamanda orijinal ve kopya
arasndaki bir fark, geerliliini korur. Benjamin'e gre geleneksel sa
nat yapt orijinal yerinden bir sergi mekanna tandnda veya kopya
landnda aurasn kaybeder. Ama amann kayb, zellikle bir grn
t dosyasnn grselletirilmesi durumunda belirgin olur. Geleneksel
"analog" bir orijinal bir yerden baka bir yere tanrsa ayn mekann,
ayn topografyann -ayn grnr dnyann- bir paras olarak kalr.
Aksine, dijital orijinal -dijital veri dosyas- grselletirildii zaman g
rnmezlik alanndan, "grnt-olmama" statsnden grnrlk ala
nna, "grnt" statsne tanr. Dolaysyla burada gerek bir aura
kayb ynmz olur -nk hibir eyin Grnmeyen'inkinden daha
fazla auras yoktur. "Grnmeyen"in grselletirilmesi, en radikal dn
yeviletirme yoludur. Dijital verinin grselletirilmesi -Yahudilikte ya
hut islamiyet'te grnmeyen Tann'y betimleme yahut grselletirme
giriimiyle kyaslanabilir- kutsal olana saygszlktr, bir kfrdr. Bu
radikal dnyeviletime eyleminin, rnein Bizans ikonlar durumunda
gerekletii gibi, bu dnyeviletirmenin sonulan, grselin yinelene
bilirliini dayatacak bir dizi kuralla telafi edilemez. Zaten sylendii
gibi, modem teknoloji byle bir homojenlik salayamaz.
Benjamin'in ileri seviye bir teknolojinin orijinal ve kopya arasndaki
maddi kimlii koruyabildii varsaym daha sonra yaanan teknolojik
gelimelerle geerliliini yitirmitir. Asl teknolojik geliim aksi ynde
ilerlemitir -bir kopyann retildii ve datld koullarn eitlilii,
buna bal olarak da sonuta elde edilen grsel grntlerin eitlilii

DJTALLEME AGINDA SANAT 1 89

ynnde. ntemet'in temel karakteristii kesinlikle Net'de tm sem

bollere, szcklere ve grntlere bir adres atand gereini ierir:
Belirli bir topolojide yer edinen, blgelere aynlm bir yerlere konum
landnlrlar. Bu, ntemet'teki dijital verinin kaderinin, kuak farkla
nnn ve karlk gelen kaymalann da tesinde esas itibanyla zel do
nanmn, sunucunun, yazlmn, taraycnn veya benzerinin kalitesine
bal olduu anlamna gelir. Mnferit dosyalar deitirilebilir, farkl
ekillerde yorumlanabilir veya hatta okunamaz hale bile getirilebilir
Ayn zamanda bilgisayar virslerinin saldrsna maruz kalabilirler, ka
zara silinebilirler veya eskiyip kullanlmaz hale gelebilirler. Bu ekilde,
ntemet'teki dosyalar tpk herhangi bir hikaye gibi makul veya ger
ekten kaybolup giden ahsi hikayelerinin kahramanlan haline gelir.
Dorusunu sylemek gerekirse byle hikayeler srekli anlatlr: Belirli
dosyalann artk nasl okunamaz hale geldii, belirli web sitelerinin na
sl ortadan kaybolduu ve benzeri gibi.
Dijitalleen grntlerin -fotoraflann, videolann- gnmzde
dolamda olduu sosyal mekan, ayn zamanda olduka heterojen bir
mekandr. Biri kp video kaydedicinin yardmyla videolan grselle
tirebilir ama ayn zamanda bilgisayar ekrannda, cep telefonunda oyna
tabilir, video enstalasyon balamnda televizyona, ekrana projeksiyon
la da yanstabilir. Tm bu hallerde, ayn video dosyas her bir yzeyde
farkl grnr -gsterildii ok farkl sosyal balamlardan bahsetmiyo
rum bile. Dijitalletirme, yani, grnty "yazmak" zgrce dolama
girmesi ve kendini yayabilmesi iin grntnn yeniden retilebilir
hale gelmesine yardmc olur. Bu yzden dijitalletirme grntnn
ona aktanlan pasifliini tedavi eden bir ilatr. Ama ayn zamanda diji
tallemi grnt, tedavi edilirken -grntnn tedavisini destekleyen
bir abayla grnty kendine benzemeyen bir hale getirmenin art
olarak- ona daha fazla kimliksizlik bular -ki bu kanlmazdr.
Baka bir ekilde sylemek gerekirse: Dijital grntnn mze
ye, sergi mekanna geri getirilmesi kanlmazlar. Burada sunulduu
her an dijitallemi grnt yeniden yaratlr. Sadece geleneksel sergi
mekan, hem yazlm hem de donanm konusunda grnt verisinin
materyalle ilgili ynn yanstmamza olanak tanyan kaplan aar. Ge
leneksel Marxist terimlerle konumak gerekirse: Dtjitali sergi mekanna
koymak, izleyici asndan yalnzca speryapy deil ayn zamanda di
jitallemenin materyal zeminini de yanstmay mmkn klar.
Bu durum zellikle videoyla yakndan ilikilidir nk video bu
arada grsel iletiimin lider arac haline gelmitir. Video grntleri
sanat sergisi mekanna konulduu zaman genellikle bu mekanla ili-

90

SANATIN GC

kilendirdiimiz beklentilerimizi hemen altst eder. Geleneksel sanat

mekannda, izleyici -en azndan ideal durumda- kendi tefekkrnn
sresi konusunda tam kontrol sahibidir: zel bir grsel karsndaki
dnme sresini sonra geri gelip ayn grnty kald yerden izle
meye devam etmek zere yanda kesebilir. zleyici yokken hareketsiz
grnt kendisinin ayns olarak kalr. Grntnn kimliinin zaman
la retilmesi kltrmzde "yksek sanat"a gnderme yaptmz eyi
tekil eder. Sradan, "normal" yaamlarmzda, dnmeye atfedilen
zaman ak bir ekilde bizzat yaam tarafndan dikte edilmitir. Gerek
hayata ilikin grntler bakmndan dnme sresi zerinde ege
menlik yahut idari g sahibi deilizdir: Yaamda, belirli olaylara ve
belirli grntlere, sresini kontrol edemediimiz ekilde, her zaman,
kazara tank oluruz. Bu yzden sanat, btnyle, bir an elinde tut
ma, belirsiz bir sreliine o an karmama isteiyle balar. Dolaysy
la mze -ve genellikle kural gibi, hareketsiz grntlerin sergilendii
mze mekan- gerek gerekesine kavuur: zleyicinin ilgisini koruma
sresini ynetme becerisi salar. Bununla birlikte bu durum hareketli
grntlerin mzeye girmesiyle sert bir biimde deiir nk bun
lar izleyicinin nlerinde durup anlan izlemesi iin gerekli olan sreyi
dayatmaya balar -ki mzenin allageldik egemenliini elinden alr.
Kltrmzde zaman zerindeki kontrol ele geirmemize izin ve
ren iki farkl modelimiz vardr: mzedeki grntnn hareketsiz ol
mas ve sinema salonundaki izleyicinin hareketsiz olmas. Gelin grn
ki her iki model de hareketli grntler mze mekanna aktarldnda
baarsz olur. Bu durumda, grntler hareket ederek geer -ama izle
yici de hareket etmeyi srdrr. Kimse bir sergileme alannda ok uzun
saatler oturup kalmaz yahut dolamaz; daha ziyade herkes, mekanda
baka izleyicilerin izinden gider; yaptn nnde bir sre durur, ona
yaklap veya ondan biraz uzaklap farkl perspektiflerden bakar. z
leyicinin sergi mekanndaki hareketi geliigzel durdurulamaz nk
bu, sanat sistemi iinde algnn ilevinin temelini tekil eder. Aynca, bir
ziyaretiyi kapsaml bir sergi balamnda yer alan tm videolar veya
filmleri bandan sonuna kadar izlemeye zorlamaya kalkmak daha en
bandan baarsz olmaya mahkOm bir giriimdir -ortalama bir sergi
ziyaretinin sresi yeterince uzun deildir.
Bunun sinema salonu yahut mze ziyaretinden beklenen eylerin
birbiriyle elitii bir duruma neden olduu aikardr. Bir video ensta
lasyon karsnda ziyareti temelde ne yapacan fazla bilmez: Durmal
ve gzlerinin nnde akp giden bu sinema benzeri grnty izlemeli
midir yoksa mzelerde olduu gibi, bu hareketli grntlerin grn-

DJTALLEME AGINDA SANAT 1 91

dkleri kadar ok deimeyeceklerine itimat ederek gvenle mekanda

dolamaya devam m etmelidir? Her iki zm de akas tatmin edici
deildir -aslnda gerek birer zm bile deillerdir. Bu alternatifsiz
durumda uygun veya tatmin edici hibir zm olamayacan hemen
fark etmeye zorlar. Durmak veya devam etmek konusundaki bireysel
kararlar, tedirginlik verici birer taviz olarak kalr -bu kararlarn zaman
la yine gzden geirilmesi gerekir.
Dijitallemi hareketli grntleri sergi mekanna getirerek ilave
estetik deer yaratan grntlerin hareketi ile izleyicinin hareketi e
zamanl meydana geldiinde, elde edilen ite bu temel belirsizliktir. Bir
video enstalasyonu sz konusu olduunda, izleyici ve sanat arasnda,
dnme sresinin kontrolne sahip olma mcadelesi doar. Sonu
olarak fiili tefekkr sresi srekli olarak yeniden mzakere edilmelidir.
Dolaysyla bir video enstalasyonun estetik deeri ncelikli olarak g
rntnn potansiyel grnmezliinin ak bir ekilde ele alnmasna,
izleyicinin sergileme mekannda gsterdii dikkatin sresi zerinde
kontrolnn bulunmamasna ve eskiden tamamen grnrln bas
kn geldii yanlsamasna dayanr. zleyicinin tm grsel kontrol ele
geirememesi durumu, hareketli grntlerin halihazrda retilebilme
hznn anmasyla daha da ktye gitmitir.
izleyicinin eskiden, geleneksel bir sanat yaptn "tketirken" bu
yaptn retim sresiyle ilikili olarak uygun bir, i idaresi terimiyle
konumak gerekirse, zaman ve enerji yatnn yapmas gerekirdi. Sa
nat, bir resim ya da heykel yapmak iin daha ok zaman ve efor har
camak zorunda kalyor ancak izleyicinin bu yapt bir bakta ve aba
harcamadan tketmesine izin veriliyordu. Bu, tketicinin, izleyicinin,
koleksiyonerin ar fiziksel i gcyle retilmek zorunda olan resim
ve heykel satcs olarak sanat-zanaatkar zerindeki geleneksel s
tnln aklyor. Geici ekonomi bakmndan sanatnn kendisi
ni izleyiciyle ayn kefeye koyduu, ayn zamanda sanatnn grselleri
neredeyse hemen retmesine imkan salayan fotorafn ve hazr yapt
tekniinin gndeme gelmesine kadar durum byle deildi. Ama artk
hareketli grntler retebilen dijital kamera, sanatnn ok fazla va
kit harcamasna gerek kalkmakszn yaptn rettii anda grnty
kaydedebiliyor ve otomatik olarak databiliyor. Bu, sanatya bariz bir
zaman brakyor: Artk izleyicinin grntlere bakmak iin sanatnn
onlar retmek zorunda olduundan daha fazla zaman harcamas ge
rekiyor. Yine: Bu, izleyicinin grnty "anlamas" iin gereken tefek
kr sresinin bilinli bir ekilde uzatlmas durumu deildir -bilinli
tefekkr sresinden tamamen izleyici sorumludur. Bu daha ziyade bir

92 1

SANATIN GC

izleyicinin video materyalini kendi btnl iinde izleyebilmesi iin

bile gerekli olan sredir -ve ada teknik, ok ksa bir sre iinde
kayda deer uzunlukta bir video-yapt hazrlamay mmkn klar. te
bu yzden izleyicinin video enstalasyon deneyimi, sergilenen yaptn
kimliksizliine ve hatta grnr olmamasna ilikin bir deneyimdir.
Video-yapt sergisi her ziyaret edildiinde potansiyel olarak ayn vide
onun baka bir kesitiyle karlalr ki bu, o yaptn her seferinde farkl
olduu anlamna gelir -ve ayn zamanda ksmen izleyicinin gznden
kurtularak kendini grnmez klar.
Benzer olmayan video grntleri kendini deyim yerindeyse, daha
teknik bir dzeyde sunar. Zaten sylendii gibi: zel teknik paramet
reler deiirse, grnt de deiir. Eski teknolojinin, her gsterimde
grntnn btn rneklerinin birbirinin ayns olacak ekilde kalma
sn salayacak tarzda korunmas mmkn olabilir mi? Orijinal grn
tnn retildii orijinal teknolojinin bu anlamda korunmas, algy g
rntye odaklanmaktan uzaklatnp sz konusu grntnn retildii
teknik koullara kaydm. Tepki gsterdiimiz ilk ey, eski fotoraflara
veya videolara baktmzda grlen eski moda fotoraf ekimi veya
video kayt teknolojisidir. Sanat, aslnda, bu efekti retmeyi amala
mamtr ancak yaptn daha sonraki teknolojik gelimelerle retilen
rnlerle kyaslama olaslndan yoksundur.
Orijinal teknoloji kullanlarak yeniden retildiyse grntnn ken
disi muhtemelen gzden kanlacaktr. Byle olunca bu grnty yeni
teknoloji rn bir araca, yazlma ve donanma aktarma karan anla
labilir hale gelir yle ki grnt yalnzca gemiteki haliyle deil ayn
zamanda ada bir grnt olarak da ilginlemeye balar. Bu yarg
lama dizisiyle, gelin grn ki, ayn dilemma-ada tiyatronun kendini
kurtaramamasnda da karmza kar. nk neyin daha iyi olduunu
bilen yoktur: a ortaya koymak m yoksa performans araclyla oyu
nun bireyselliini ortaya koymak m? Ancak her bir performansn bir
dieri tarafndan engellenmesi suretiyle bu parametrelerden birini sergi
lemesi kanlmazdr. Bununla beraber teknik kstlamalar da retici bir
ekilde kullanlabilir -dijital grntnn teknik kalitesiyle, monitrn
veya projeksiyon yaplan yzeyin malzeme kalitesiyle, izleyicinin video
grntsne ilikin algsn nemli oranda deitirdiini bildiimiz d
andan gelen kla her dzeyde oynanabilir. Bylece dijitallemi bir
grntnn her sunumu grntnn yeniden yaratlmas haline gelir.
Bu yine unu gsterir: Kopya diye bir ey yoktur. Dijitallemi
grntler dnyasnda, sadece orijinallerle megul oluruz -olmayan,
grnmeyen dijital orijinalin orijinal sunumlaryla. Sergileme ilemi,

DJTALLEME AGINDA SANAT 1 93

kopyalama mantn tersine evmr: Kopyay orijinale dntrr.

Ama bu orijinal, ksmen grnmezdir ve her eyiyle asl orijinalin ay
ns deildir. imdi, grntye her iki tedaviyi -onu dijitalletirmek ve
dzenleyip sergilemek- de uygulamann neden anlaml olduu anla
lr hale geliyor. Bu ifte tedavi, iki tedavinin ayn ayn uygulanmasn
dan daha verimli deildir; grnty gerekten gl klmaz. Bilakis:
bu ifte tedaviyi uygulayarak grnmezlik blgelerinin, kiinin sahip
olduu grsel kontrol eksikliinin, grntnn kimliini dengeleme
nin imkanszlnn -sadece sergileme mekanndaki nesnelerle veya
serbest dolama giren dijitallemi grntlerle ilgilenen birinin ok
da farkna varmayaca- farkna varlmaya balanr. Ama bu, ada,
postdijital kratoryal uygulamann geleneksel sergileme yaklamnn
sadece metaforik olarak yapabildii eyi yapabildii anlamna gelir:
"Grnmeyen''i sergilemek.

Yaptn Birden Fazla Sahibinin Olmas

--

ELK de bildiimiz anlamda bir lm yoktur. Sadece belgeler el

deitiriyordur.
-Don Delillo, Beyaz Grlt
Uzun bir sre serginin toplumsal ilevi son derece belirgindi: sa
nat daha sonra bir serginin kratr tarafndan seilen ve sergilenen
veya reddedilen sanat yapdan retirdi. Sanatnn zerk bir eser sahibi
olduu dnlrd. Serginin kratr, aksine, eser sahibi ve halk
arasnda araclk yapan biriydi ama kendisi bir eser sahibi deildi. By
lece saygn sanat ve kratr rolleri net bir ekilde aynlmt: sanat
yaratmla ilgileniyordu; kratr seimle. Kratr yalnzca eitli sanat
larn zaten retmi olduu yapt deposundan seim yapabiliyordu.
Bu, yaratmn birincil, seimin ikincil olduunun dnld anla
mna geliyordu. Dolaysyla sanat ve kratr arasnda kanlmaz bir
atma ortaya kt; buna eser sahiplii ve araclk yapmak arasnda,
birey ve kurum arasnda, birincil ve ikincil arasnda yaanlan atma
muamelesi yapld. Ancak o a artk kesinlikle kapand. Sanat ve k
ratr arasndaki iliki asli bir deiim geirdi. Bu deiim eski atma
lan zmemi olsa da bu atmalar tamamen farkl bir ekle brnd.
Bu durumun neden deitiini ifade etmek kolay: sanat bugn
yaratm ve seim arasndaki bir zdelikle tanmlanyor. En azndan
Duchamp'tan beri sanat yaptn semek, sanat yaptn yaratmakla ayn
duruma denk geliyor. Bu, elbette, o zamandan beri sanatn tamamnn
bir seim eylemine dnt anlamna gelmiyor: Duchamp'tan beri,
bir nesneyi retmek, reticisinin bir sanat olduunu dndrmek
asndan artk yeterli deildir. Sanat artk kendi yapt nesneyi seip
bunun bir sanat yapt olduunu syleyebilir. Buna gre Duchamp'tan
beri, birinin kendi rettii nesne ile bakas tarafndan retilmi nesne
arasnda artk herhangi bir fark yoktur -her ikisi de sanat yapt ola
rak deerlendirilmek zere seilmitir. Bugn, bir eser sahibi, seim

96 1 SANATIN GC

yapan, onaylayan kiidir. Duchamp'tan beri eser sahibi kratr haline

gelmitir. Sanat ncelikle kendisinin kratrdr nk kendi sa
natn kendisi seer. Ayn zamanda bakalarnnkini de seer: baka
nesneleri, baka sanatlar. En azndan 1960'lardan beri sanatlar ki
isel seim uygulamalarn gstermek amacyla enstalasyonlar rettiler.
Yine de bu enstalasyonlar, bakalar tarafndan yaplan nesnelerin de
sanatlar tarafndan yaplan nesneler gibi temsil edilebildii -ve edil
dii-, sanatlarn kratrln yapt sergilerden baka bir ey de
ildir. Buna gre, kratrler de sadece nce sanatlar tarafndan sei
len nesneleri sergileme grevinden kurtulmulardr. Bugn kratrler
dorudan "hayattan" alnm nesnelerle sanatlar tarafindan seilen ve
imzalanan sanat nesnelerini birletirmek konusunda kendilerini zgr
hissetmektedirler. Ksacas, yaratm ve seim arasnda bir kez zdelik
salandktan sonra sanat ve kratr rolleri de zdelemeye balam
tr. (Kratr desteiyle yaplm) Sergi ve (sanatsal) enstalasyon arasn
da halen bir aynn yaplmaktadr ama znde bu hkmszdr.
Bu yzden u eski sorunun yeniden sorulmas gerekir: Sanat ya
pt nedir? Gnmz sanat uygulamalarnn bu soruya verdii cevap
son derece dolambasz ve aktr: sanat yapt, sergilenen nesnedir.
Sergilenmeyen nesne sanat yapt deildir ama sanat yapt olarak ser
gilenme potansiyeli tayan bir nesnedir. Bugn sanattan "ada sa
nat" diye bahsetmemiz tesadf deildir. Sanat olduunun dnlmesi
iin sergilenmesi gereken ey, aslnda zaten sanattr. Bu yzden artk
bugn sanatn temel birimi nesne olarak sanat yapt deil nesnelerin
sergilendii sanat mekandr: sergileme ve enstalasyon mekan. Bug
nn sanat belirli ve zel eylerin toplam deil belirli ve zel yerlerin
topolojisidir. Velhasl enstalasyon, dier tm geleneksel sanat formla
rn asimile eden olduka obur ve agzl bir sanat formudur: resim,
desen, fotoraf, metin, nesne, hazr yapt, film ve kaytlar. Btn bu
sanat nesneleri bir kratr veya sanat tarafndan mekan iinde tama
men zel, bireysel, znel bir srayla dizilmektedir. Nitekim ank sanat
yahut kratrn egemen olduu zel seim stratejisini halka ak bir
ekilde gsterme ans vardr.
Bir enstalasyonun tekniinin ve malzemesinin ne olduu sorusu
gndeme geldii iin enstalasyonun sanat stats de ounlukla red
dedilir. Bu soru gndeme gelir nk geleneksel sanat tamamen mal
zeme zelinde tanmlanmtr: tuval, ta veya film. Bir enstalasyonun
teknii ise mekann kendisidir ve bu dier yaptlar arasnda enstalasyo
nun hibir suretle "tinsel" olmad anlamna gelir. Bilakis: Enstalasyon
tamamen maddeseldir nk uzamsaldr. Enstalasyon, bilhassa refah

YAPITIN BRDEN FAZLA SAHBNN OLMASI

1 97

iinde yaadmz medeniyetin maddiliini ortaya koyar nk aksi

takdirde medeniyetimizde yalnzca dolamda kalacak olan her eyi ka
lc klar. Dolaysyla enstalasyon aksi durumda medyadaki yzeysel
grsel dolamnn arasnda fark edilmeden kalm olacak medeniyete
ilikin tm unsurlar gzler nne serer. Bu da sanatnn yapt zerin
deki egemenliini gsterir: bu egemenliin seim stratejilerini nasl ta
nmladn ve uyguladn da. te bu yzden enstalasyon, ekonomik
veya baka toplumsal kurallarla dzenlendii ekliyle, eyler arasnda
ki ilikinin bir temsili deildir; bilakis, enstalasyon, "eyler" arasnda
ki ilikilerin ve znel dzen ile kurallarn, en azndan gerek hayatta
"darda bir yerlerde" varolduklannm varsaylmasnn gerekip gerek
mediinin sorgulanmasn salamak amacyla kabul edilip kullanlmas
konusunda bir frsat sunar.
Konuyla ilgili yazn dnyasnda yakn zamanda tekrar ve tekrar
gndeme gelen bir yanl anlalmay ortadan kaldrma frsatndan fay
dalanmamz gerekir. Israrla gnmzde sanatn sonuna gelindii ve bu
yzden sanat tarihinin yerini yeni bir alann -grsel almalar- almas
gerektii iddia ediliyor. Grsel almalarn resimsel zmleme ala
nn geniletecei varsaylyor: sanatsal grntlerin/imgelerin istisnai
olarak dikkate alnmasndan ok, szmona mevcut tm grntleri/
imgeleri ieren daha geni, daha ak bir alana hitap ettii ve sanata ili
kin eski kavramn snrlarn cretkar bir ekilde at varsaylr. Eski
snrlan amak, kesinlikle etkileyicidir ve her zaman ho karlanr. Bu
durumda, gelin grn ki, snrlarn almas gibi grnen ey hi de bir
genileme deil ilgili mekanlarn leinin klmesi haline gelir. Be
lirttiimiz gibi, sanat sadece imgelerden ibaret deildir, fayda salayan
her tr nesneyi, metni ve benzerini ieren olas her eyi kapsar. "Sanat
sal imgeler" aynn yoktur; daha ziyade, her imge sanatsal balamda
kullanlabilir. Sanat tarihini grsel almalara dntrmek, bylece,
onun alma alann geniletmek deil onu ciddi oranda daraltmaktr
nk sanat geleneksel bak asyla "imge" olduu dnlebilen
eyle kstlar. Aksine, bir enstalasyon sahasnda sunulabilen her ey
grsel sanatlarn ilgi alanna dahildir. Bu adan mnferit her imge,
ayn zamanda bir enstalasyondur; tek bir imgeye indirgenmi basit bir
enstalasyondur. Dolaysyla enstalasyon imgenin bir alternatifi deil,
kesinlikle, geleneksel imge kavram tekrar benimsenirse kaybedilen
imge kavramnn geniletilmi halidir. mge kavramn geniletmek is
tiyorsak tartmamz gereken ey kesinlikle enstalasyondur nk tm
imgelerin ve imge olmayan eylerin uzamsal nesneler gibi ilev grmesi
gerektiinden, mekana-uzama ilikin evrensel kurallan tanmlar. Pek

98 1 SANATIN GC

ok adan klavuzluk edici bir ada sanat formu olarak enstalasyona

gei, sanat yapt olarak tanmladmz eyin tanmn deitirir. En
nemli ve kapsaml deiim ise sanatta eser sahipliine ilikin anlay
mzda olur.
Bugn, allageldik sanatsal znellik kltne, eser sahibi figrne,
eser sahibinin imzasna giderek daha fazla kar kyoruz. Bu isyan
kendini, grnr ifadesini egemenlik sahibi eser sahibi figrnde bu
lan, sanat sistemin iktidar yaplanna kar bir ayaklanma olarak g
ryor. Eletirmenler, srekli, sanatsal deha diye bir ey olmadn ve
sonuta sanatnn eser sahiplii statsne ilikin sorgulamann onun
deha olduunu varsayan bir gereklikte tretilemeyeceini ortaya koy
maya alyorlar. Eser sahibi olarak addedilmek stratejik yldzlar ina
etmek ve bylece onlann srtndan ticari karlar elde etmek amacyla
daha ok sanat kurumlan, sanat piyasas ve sanat eletirmenleri tara
fndan kullanlan bir dzen gibi grlyor. Bu sebeple eser sahibi fig
rune kar verilen mcadele tarihsel olarak temel ticari karlan temsil
eden, demokratik olmayan, keyfi ayrcalk ve aslsz hiyerari sistemine
kar verilen bir mcadele olarak anlalyor. Doal olarak eser sahibi
figrne kar balatlan bu isyan nl eser sahiplerinin aklad eser
sahiplii eletirisiyle son buluyor nk onlar, geleneksel eser sahibi
figrnn sahip olduu iktidardan annyorlar. lk bakta bunu kraln
katilinin yeni kral ilan edildii nl kral ldrme sreci gibi grebili
riz. Ancak durum bu kadar basit deildir. Bu polemik daha ziyade sa
nat dnyasnda gerekleen ama henz uygun ekilde analiz edilmemi
gerek sreleri yanstr.
Sanatlann sahip olduu allagelen eser sahiplii hakimiyeti fiilen
yok olmutur; dolaysyla bu tip bir eser sahipliine kar isyan etmek
aslnda ok da anlaml deildir. Bir sanat sergisi sz konusu olduun
da, ok sayda eser sahipliiyle karlayoruz. Aslnda her sanat sergi
sinde bir veya daha fazla sayda sanat tarafndan -ahsi retimleri ve/
veya hazr yapt yn arasndan- seilen eyler sergileniyor. Sanat
lann setii bu nesneler daha sonra bir veya daha fazla sayda kratr
tarafndan seiliyor. Bylece kratrler bu kusursuz seime dahil ya
ptlann eser sahiplii sorumluluunu paylayorlar. Ek olarak, bu k
ratrler bir komisyon, bir kurum veya demek tarafndan seilip finanse
ediliyorlar; bylece bu kurum, demek ve komisyonlar da sonuta elde
kalan nesneler zerindeki sanatsal ykmllkleri ve eser sahipliine
ilikin sorumluluklan stleniyorlar. Seilen nesneler amaca uygun e
kilde seilmi bir mekanda sunuluyor; byle bir mekan seimi ki bir
kurumun i veya d mekanlarna yaylabilir, sonu zerinde mhim

YAPITIN BRDEN FAZLA SAHBNN OLMASI j 99

bir rol oynuyor. Bylece mekan seimi de sanatsal, yaratc srecin bir
paras oluyor; ayns mimari sorumluluu ve mimart seiminin so
rumluluunu paylatrmak suretiyle mekann mimarisinin seimi iin
de geerli. O veya bu ekilde bir sonuta bir serginin almasn sala
yan bu eser sahiplii mefhumu, birlikte alnan sanatsal kararlar listesi
istee gre geniletilebilir.
Nesnenin sergilenmesine ilikin bu seenek, seim ve karar sreci
bir sanatsal yaratm eylemi olarak kabul edilirse, o zaman her kiisel
sergi de byle bir karar, seenek ve seim srecinin sonucunda alyor
demektir. Hal byle olunca, sonuta bireysel, tek bana hakim olu
nan bir eser sahipliine indirgenmelertne imkan vermeksizin birbiriyle
btnleen, birbiri zerine eklenen ve birbiriyle kesien birden fazla,
tamamen farkl, heterojen eser sahipleri ortaya kar. st ste gelen bu
ok katmanl, heterojen eser sahipleri son yllarda yaplan her byk
serginin karakteristiidir; ve zamanla bu daha da anlalr bir hal alr.
rnein, yakn tarihli bir Venedik Bienali'nde eitli kratrler daha
kapsaml bir sergi erevesinde kendi sergilerini amaya davet edildi
ler. Dolaysyla sonu, kratr tarafndan dzenlenen bir sergi ile sa
natsal bir enstalasyon arasnda melez bir eydi: davet edilen kratrler
halkn gznde birer sanatydlar. Mnferit sanatlarn, meslektala
rnn yaptlarm kendi yaptlaryla btnletirmeleri ve bylece halka
kratr gibi grnmeleri sk yaanan bir durumdur. Sonu itibaryla
bugn sanat balamnda ilev grd ekliyle eser sahiplii praksisi
film, mzik ve tiyatrodakine giderek daha fazla benziyor. Bir film, ti
yatro prodksiyonunun veya bir konserin eser sahiplii de birden fazla
kiiye aittir; yazarlar, besteciler, ynetmenler, oyuncular, kameraman
lar, orkestra efleri ve daha pek ok baka katlmc arasnda bllr.
Yapmclar da hibir ekilde unutulmamaldr. Filmin sonunda, izle
yiciler koltuklarndan kalkm ka doru ilerlerken grnen, filmin
yapmnda emei geenlerin isimlerinin yer ald uzun liste amz
da sanat sisteminin kaamad bir ey olan eser sahipliinin kadertni
aka ortaya koymaktadr.
Bu yeni eser sahiplii rejimi altnda sanat, artk rettii nesneler
zerinden deerlendirtlemez ama katld sergiler ve projeler zerin
den deerlendirilebilir. Bugn bir sanaty tanmak, resimlerine bak
mak deil zgemiini okumak anlamna gelir. Eser sahipliinin sadece
ksmi bir ey olduu varsaylr. Dolaysyla rnleri zerinden deil
nemli sergilere katlm zertnden tartlr; artk, sadece bir oyuncu
hangi prodksiyonda ve hangi filmde rol aldna gre deerlendirilir.
Bugne kadar yapt almalar grmek, incelemek iin bir sanatnn

100

1 SANATIN GC

atlyesine giden birine bile genellikle sanatnn katld sergilerin,

etkinliklerin belgelerinin yan sra planlanan ama hi gereklemeyen
sergilerin, etkinliklerin, projelerin ve enstalasyonlarn belgelerini de
ieren bir CD gsteriliyor. Bugn iin tipik saylan bu atlye ziyareti
deneyimi, yeni eser sahiplii tanm balamnda sanat yapt stats
nn nasl deitiini ortaya koyuyor. Sergilenmemi bir sanat yapt,
sanat yapt saylmaz; onun yerine sanat dokmantasyonu haline gel
mitir. Bu dokmantasyonlar ya oktan yaplm bir sergiye ya da gele
cekte yaplacak bir sergi iin hazrlanm projeye gnderme yapar. Can
alc yn de budur: bugn sanat yapt sanat gstermekle kalmaz, ade
ta sanat vaat eder. Sanat Manifesta balnn da halihazrda ifade ettii
gibi yalnzca bir sergide "tecelli eder". Bir nesne henz sergilenmedii
mddete ve en ksa zamanda sergilenmeyecekse artk onun bir sanat
yapt olduu dnlemez. Ya gemie ait bir sanatn hatras ya da
gelecee ilikin bir sanat vaadidir ama her iki perspektiften de sadece
basit bir sanat dokmantasyonudur.
Dolaysyla mzenin de ilevi deitirilmitir. Eskiden mze, bugn
olduu gibi, halka ak bir ariv ilevi gryordu. Ama zel bir ariv
tryd bu. Tipik tarih arivi gemite yaanm olaylara gnderme
yapan belgeler ierirler; belgeledii yaamn lml, gelip geici oldu
unu farz eder. Dorusu lmszn belgelenmesi gerekmez, sadece
lmlnn belgelenmeye ihtiyac vardr. Geleneksel mze hakkndaki
varsaym, aksine, her dnem iin eit oranda sonsuz sanatsal dee
re sahip ve gnmz izleyicisini byleyebilen, ikna edebilen sanat
yaptlarn barndrdyd. Dernek ki, sadece gemii belgelemekle
kalmyor, sanat imdi ve buradaym gibi karp ortaya koyuyordu.
Bylece geleneksel mze paradoksal bir sonsuz mevcudiyet, dnyevi
lmszlk arivi gibi ilev gryordu ve bu yapt dier tarih ve kl
trel arivlerden olduka farklyd. Sanatn malzemesinin -tuval, kat
ve film- gelip geici olduu dnlebilirdi ama sanatn kendisi son
suza kadar geerliydi.
Bugn mze, aksine, dier arivlere giderek daha fazla benziyor
nk mzenin toplad sanat dokmantasyonu halka sunulduun
da bu dokmantasyon ille de sanat gibi grnmyor. Mzenin sabit
sergisi, artk -en azndan daha az sklkla- duraan, kalc bir sergi gibi
sunulmuyor. Onun yerine mze, giderek daha fazla geici sergilerin
gsterildii bir yer haline geliyor. Geleneksel mzenin zel doasn ta
nmlayan derleyip, toplayp sergileme uyumu bylece sarslm oluyor.
Mze koleksiyonu bugn kratrn bireysel tavrn, sanatla megul
oluuna ilikin bireysel stratejisini ifade edecek ekilde gelitirdii bir

YAPITIN BRDEN FAZLA SAHBNN OLMASI 1 101

sergileme programyla btnletirerek bir arada kullanabilecei ham

madde belgeseli olarak grlyor. Bununla beraber kratrle birlik
te sanatnn da mzeyi kendi beenisine uygun ekilde btn olarak
yahut ksmen ekillendirme frsat var. Bu koullar altnda mze, bir
emanetiye, artk znde herhangi bir dokmantasyondan fark kal
mam bir sanat dokmantasyonu arivine ve zel sanatsal projelerin
uyguland halka ak bir yere dntrld. Byle bir yer olarak
mze, ncelikle tasanm, mimarisi bakmndan dier yerlerden farkl
dr. Son yllarda ilginin mze koleksiyonundan mze mimarisine kay
mas hi de tesadf deildir.
Hal byleyken bile mze bugn dnyevi lmszlk vaadinden
tamamen vazgemi deildir. Mzelerde ve dier sanat kurumlann
da toplanan sanat dokmantasyonu her zaman sanat olarak yine ser
gilenebilir. Bu, mzelerde toplanan sanat projelerini dier arivlerde
toplanan yaam projelerinden farkl klar: sanatn sanat olduunun
farkna varmak onu sergilemek demektir. Mze bunu yapabilir. Ka
bul edilmelidir ki bir yaam projesini mzenin dndaki gereklikte
tekrar sunmak mmkndr ama sadece proje en nihayetinde sanat
sal bir projeyle ilgiliyse bu mmkndr. Sanat dokmantasyonun bu
ekilde yeniden kefedilmesi gelin grn ki sadece olaslktr nk
camia, birden fazla eser sahipliine odaklanmay srdrr. Eski sanat
belgeleri yeniden ele alnp baka medyalara aktanlm, dzenlenmi,
yerletirilmi ve farkl mekanlarda sunulmutur. Bu tip koullar altn
da bireysel, saf bir eser sahipliinden bahsetmek anlamszdr. Sanat
dokmantasyonu olarak sergilenen sanat yapt canl ve diri tutulur
nk zaten birden fazla olan eser sahibi says giderek artmakta ve
hzla oalmaktadr; eser sahibi saysndaki bu artn ve katlanmann
yaand yer ise gnmz mzesidir.
Kendi kendini arivlemek suretiyle sanat yaptnn sanat dokman
tasyonuna dnmesi ayn zamanda sanatn bugn medeniyetimizin
sanatsal balamda derleyip toplad dier olaylara ve projelere ili
kin muazzam dokmantasyon rezervinden yararlanmasna imkan ve
rir. eitli projelerin doru bir ekilde hazrlanmas ve belgelenmesi
modem insann temel etkinliidir. ster i yaamyla, ister siyasetle,
isterse kltrle ie girimek isteyen birinin ilk yapmas gereken ey,
bir ya da daha fazla sorumlu yetkilinin onayna sunmak zere uygun
bir proje veya bu projenin finansmann planlamaktr. Orijinal ekliyle
proje reddedilirse halen kabul edilebilecek ekilde deitirilir. Proje
tmden reddedilirse kiinin yeni bir proje teklif etmekten baka ans
yoktur. Sonu itibanyla toplumumuzun her bir yesi srekli yeni pro-

102

SANATIN GC

jeler oluturmak, bunlan tartmak ve reddetmekle meguldr. Deer

lendirmeler yazhr; bteler titizlikle hesaplanr; komisyonlar kurulur;
komiteler oluturulur ve kararlar ahnr. Bu arada adalanmz arasn
da says hi de az olmayan bir grup bu tr projeler, teklifler, raporlar
ve bteler dnda baka bir ey okumaz. Gelin grn ki bu projelerin
ou hayata geirilmez. Gerek u ki ou umut vaat etmeyen, finanse
edilmesi zor veya genellikle bir btn olarak bu ahmann formle
edilmesinin bo bir ura olduunu sylemesi yeterli bir veya daha
fazla sayda uzman asndan gereksiz ve istenmeyen bir proje gibi g
rlr.
Bu ahma hibir ekilde temelsiz deildir; bununla ilikili ahma
lann miktan da zamanla anmaktadr. eitli komitelere, komisyonlara
ve yetkililere sunulan proje dokmantasyonu potansiyel deerlendiri
cileri etkilemek amacyla giderek anan bir verimlilikle tasarlanmakta
ve byk bir aynntyla hazrlanmaktadr. Sonuta, proje hazrlamak ve
planlamak, toplumumuz asndan nemi henz yeterince anlalma
m zerk bir sanat formu olmaya doru geliim gstermektedir. Ger
ekletirip gerekletirilmediine baklmakszn her proje bah bana
arpc ve yol gsterici, benzersiz bir gelecek vizyonu sunmaktadr. Ge
lin grn ki, medeniyetimizin srekli rettii proje tekliflerinin ou,
reddedildikten sonra kaybolur veya bir kenara athr. Proje hazrlamak
ve planlamak eklindeki bu sanat formu konusundaki zensiz yakla
m, olduka pimanlk vericidir, gerekten de yle nk bu teklifler
de harcanan gelecek vizyonlann ve umutlann inceleyip anlamamz
nler; oysa bunlar, toplumumuz hakknda baka her eyden daha fazla
sz syleyebilir. Sanat sisteminin iinde bir belgenin sergilenmesi ona
can vermeye yeterli olduundan sanat arivi gemite bir ara gerek
letirilmi veya gelecekte bir ara gerekletirilecek olan bu tr projeleri
ieren bir ariv olmaya ama en nemlisi asla tam anlamyla gerekle
tirilemeyecek topik projelerden ibaret bir ariv olmaya zellikle uy
gundur. Mevcut ekonomik ve siyasi gereklikte baanszha mahkum
bu topik projeler, srekli el ve yazar deitiren bu proje dokmantas
yonunun iinde sanat koruyabilir ve canl tutabilir.

Turistik Yeniden retim anda Kent

--

TfiNTLER genellike gelecek projeleri olarak doarlar: nsalar doa

I'\..nn kadm glennden kamak ve kendlennn ekllendnp kont
rol edebilecekleri yeni bir gelecek kurmak iin taradan kente tanrlar.
Gnmze kadar insanlk tarihinin tm ak, taradan kente tanmak
la -aslnda tarihin kendi ynn borlu olduu bir dinamiktir- tanm
lanmtr. Tarada yaam srekli uyumun ve "doal" rahatln altn a
olarak slplatnlm olsa da yaamn doada geirilmi byle ssl
hatralar insanlarn setikleri tarihsel yolda ilerlemelerini asla snrlan
drmamtr. Bu balamda kent kendiliinden doal dzenin dnda
vuku bulan bir olu erdemi sayesinde aslen topik bir boyuta sahiptir.
Kent, ou-topos'ta [Yun. olmayan-yer] konumlanmtr. Kent duvarlar,
eskiden, topik -ou-topian [Yun. olmayan-yere ait]- karakterini ak bir
ekilde gsterircesine kentin kurulduu yerin snrlarn izerdi. Do
rusunu sylemek gerekirse, Tibet kenti Lhasa, kutsal kent Kuds veya
Hindistan'daki ambala rneklerinde olduu gibi bir kentin ne kadar
topik olduuna iaret edilmek isteniyorsa bu kente eriim ve giri o ka
dar zorlatnlrd. Geleneksel olarak kentler gelecekte yollarn kendileri
tayin etmek ister ve kendilerini dnyann geri kalanndan soyutlard. Bu
yzden gerek bir kent sadece topik deildir ayn zamanda turisti de
yoktur: zamann iinde hareket ettike mekandan uzaklar.
Doayla mcadele, elbette, kentin iinde de sona ermez. Metod ze
rine Konuma adl makalesinin banda Descartes, tarihsel evrim geiren
kentler doal dzenin irrasyonellie kar btnyle baklk sahibi
olmadklan iin sz konusu mevkide yeni, rasyonel ve eksiksiz bir ken
tin ina edilmesi halinde bu eski kentlerin tamamen yok edilmesinin
gerektiini zaten gzlenmiti. 1 Daha sonralan, Le Corbusier'den yerine
yeni bir rasyonel kentin ina edilecei bir alan amak zere Paris'in
yklmas iini organize etmesi istendi. Dolaysyla bir kent ortamnn
tamamen rasyonel, effaf ve kontrol edilebiir olmasna ynelik topik

104 1 SANATIN GC

d, kent yaamnn egemen olduu her alann bitmek tkenmek bil

meden dnmesiyle aa kan tarihsel dinamizmi zincirlerinden
kurtard: topya aray kenti, kendisini devaml olarak basklayp
yok etme srecine zorlar -ki ite bu yzden kent devrimler, toplumsal
olaylar, srekli yeni balanglar, gelip geici modalar ve durmakszn
deien yaam tarzlar iin doal bir sahne haline gelir. Bir gvenlik
cenneti olarak kurulan kent ksa srede su, dengesizlik, ykm, anar
i ve terrizmin sahnesi olur. Buna bal olarak kent, modemitenin,
hi kukusuz topik taraflar yerine distopik taraflarn barna basp
onaylamas vastasyla -kentsel gerileme, tehlike ve akldan kmayan
rknlkler- kendini bir topya ve distopya karm olarak sunar.
Bu sonsuz gelip geicilik kenti, edebiyatta sk sk betimlenmi ve si
nemada da sahnelenmitir: sz gelimi, Blade Runner [Bak Srt) veya
Terminatr I ve II'den tandmz, patlayan yahut yerle bir edilen her
eye izin verilen nk insanlarn usanmakszn gelecekteki gelime
ler, daha sonra olmas beklenen eyler iin alan amaya abalamakla
megul olduu kenttir bu. O gelecein var tekrar tekrar engellenir ve
ertelenir nk evvelce ina edilmi kent dokusundan geriye kalanlar,
mevcut hazrlanma evresini tamamlamay imkansz hale getirerek asla
btnyle ortadan kaldrlamaz. Kentlerimizde herhangi bir kalnt
mevcudiyetini srdryorsa, bunlarn bulunduklar yerlerde, uzun bir
sredir ina edilecei vaadinde bulunulan bireylere yer amaya hazr
lanlyordur; son zmn srekli ertelenmesinin, sonu gelmeyen d
zenlemelerin, sonsuz onarmn ve yeni kstlamalarn paralar halinde
srekli benimsenip durmasnn nedeni budur.
Bununla beraber, modem zamanlarda ideal kent aray, yani bu to
pik drt, zayflayarak geliimini srdrmt ve turizmin bysnn
glgesinde kald. Bugn, kentimizde bize sunulan yaamla tatmin ol
mamaya baladmzda artk onu deitirmek, kkten yenilemek veya
yeniden kurmak istemeyiz; onun yerine yaadmz kentte zlediimiz
eylerin arayyla baka bir kente tanrz -ksa sreliine veya ebedi
yen. Kentler arasnda gidip gelebiliyor olmak -tm turizm ve g aynn
ularyla- bizim kentle kurduumuz iliki kadar kentlerin de kendileriyle
ilikisini radikal bir ekilde deitirir. Kreselleme ve hareket halinde
olmak, kentsel ou-toposu kresellemi mekan topografisi olarak yeni
den ele alarak kentin topik karakterini sorgulamaya yol amtr. Kre
selleen dnya hakkndaki grlerini aklarken McLuhan'n "kresel
ky" -kresel kente kart olarak- terimini kullanmas tesadf deildir.
Bir turist ve berzer ekilde gmen asndan, temel sorun haline gelen
ey bir kez daha iinde kentin yer ald taradr.

TURSTK YENDEN RETM AGINDA KENT

105

Kente ynelik ak bir topya kart tavnn domas ncelikle mo

dem turizmin -ki artk romantik turizm olarak ifade edeceim- ilk
evresinde oldu. On dokuzuncu yzyldaki haliyle romantik turizm,
yaygn ekilde turist ynn kendine eken cazibe oda halinde grl
meye balayan kentte bir fel durumu yaratt. Romantik turist evrensel
topik modellerin deil kltrel farkllklarn ve yerel benzerliklerin
arayndayd. Bak as topik deil muhafazakard -gelecee deil
gemi kkenlere yneltilmiti. Romantik turizm geicilii kalcla,
fanilii zamanszla, gelip geicilii antsalla dntrmek zere ta
sarlanm bir makineydi. Turist bir kentten getii zaman o yeri tari
hi olmayan, ebedi, her zaman orada duran ve imdi iinden getii
haliyle de durmaya devam edecek eyler ynndan ibaret bir mekan
gibi grr; turistin bir kentin dnmn adm adm izleyip kaydn
tutma veya kenti gelecee srkleyen topik drty alglama becerisi
yoktur. Bu yzden romantik turizmin, bize baarlm gibi gstermek
suretiyle topyay kesinlikle ortadan kaldrd sylenebilir. Turistik
bak, gr mesafesine giren her eyi romantikletirir, antlatnr ve
lmszletirir. Dolaysyla kent, bu maddesellemi topyaya, roman
tik turistin Medusa'nnki gibi talatran bakna uyum salar.
Velhasl bir kentin antlar bulunduklar yerde ylece durup tu
ristlerin anlan grmelerini beklemez; onun yerine bu antlar yaratan
turizmdir. Bir kenti antlatran turizmdir: gelip geen turistin bak
acmaszca akan, biteviye deien kent yaamn antsal bir ebedi imge
ye dntrr. Artmakta olan turizm hacmi de antsallatrma srecini
hzlandrr.
Artk bizler rotasndan km bir ebediyet patlamasnn veya ksa
ve z bir ekilde ifade etmek gerekirse, kentlerimizin ebediletirilmesi
nin tanklaryz. Artk sadece Eyfel Kulesi veya Kln Katedrali gibi nl
antlar deil, aslnda bizde ainalk hissi uyandran her ey korunmak
iin feryat ediyormu gibi grnyor. rnein New Yok'a gidip Gney
Bronx'u ziyaret ederken birbirine ate eden (veya en azndan birbir
lerine ate edeceklermi gibi bakan) uyuturucu satclarn grd
nzde bile bu sahneler arbal bir antsallk amasyla kaplanyor. Sizi
arpan ilk ey, evet, bunlarn daima orada olma ekilleri ve -tm bu
renkli tiplerin, resimsel kent harabelerinin ve her kede ba gsteren
tehlikenin- orada kalacak olma ekilleridir. Daha ileri bir tarihte, gaze
telerde bu blgenin "nezihlemesi" iin yenilendiini okuyacak olsanz
tepkiniz, Kln Katedrali'nin veya Eyfel Kulesi'nin bir maazann ube
sini amak amacyla ykldn duyduunuzda hissedeceinize benzer
bir ok ve znt olurdu. Otantik, benzersiz ve farkl bir hayatn yok

106

SANATIN GC

edilmekte ve bir kez daha her eyin dzleip sradanlamak zere ol

duunu dnrsnz; eskiden antsal ve ebedi olan ey ksa bir sre
iinde geri dndrlemeyecek ekilde kaybedilir. Ama bu tip atlar
yakmak ocuka olacaktr. Gidip, imdi nezihletirilmi olan bu ala
n bir kez daha ziyaret ettiinizde yle dersiniz: Buradaki her ey ne
kadar yavan, irkin ve sradan! -akas her zaman bu kadar yavan
olmal ve daima da byle kalmal. Bu alan hemen yeniden antsallat
nlr -nk seyahat eden biri bu banallii ve gndelik yaam, estetik
adan istisnai zellikleri olan eylerin antsallyla ayn dorultuda
tecrbe eder. Bir antn sahip olduu asl niteliklerin rehberliinden
ziyade antsallk duygumuz romantik turistin bak asyla zincirlerin
den kurtulan acmasz antsallatrma, antsall ortadan kaldrma ve
yeniden antsallatrma srelerinden treyerek ortaya kar.
Bu arada, estetik deneyimlerin arayyla dnyay gezen turist fi
grn felsefi adan -Yarg Gcnn Eletirisi adl metninde yer alan
yce kuram kapsamnda- deerlendiren ilk dnr Kant'tr. Kant,
romantik turisti kendi lmn bile muhtemel bir var noktas gibi
alglayan ve bunu deneyimleme kapasitesine yce bir olay gibi sahip
kan biri olarak tarif eder. Matematiksel ycelik timsali olarak Kant,
normal insan orantlarn cce gibi gsteren bir fenomeni, dalan ve
okyanuslar rnek verir. Dinamik ycelik rnekleri olarak dorudan
yaamlarmz tehdit eden ykc gleriyle frtnalar, volkanik patla
malar ve dier afetler gibi muazzam doa olaylarn ne srer. Romatik
turistin ziyaret ettii var noktalan olarak bu tehditler, kendi ilerinde
yce deildir -tpk kent antlar gibi onlar da doalar gerei antsal
deildir. Kant'a gre ycelik "doal olan hibir eyin" iinde deil bizi
tehdit eden eyleri korkusuzca yarglamak ve bunlardan haz almak
konusunda "iimizde sahip olduumuz kapasite"de yatar2 Dolaysyla
Kant'a gre "akln sonsuz fikirlerinin znesi", doann karsnda ken
di stnln, yceliini onaylamak amacyla sra d irenlik ve
tehlike arayyla srekli seyahatler yapmaya girien turisttir. Ama bu
bilimsel eserin baka bir blmnde Kant, ayn zamanda, hibir ekil
de ycelik addetmedii ve "ekinmeden" "buzlu zirvelere tapan herke
sin aptal olduunu" dnerek3 tm yaamlarn dalarda geirenlere,
rnein Alplerde yaayanlara da dikkat eker. Dorusunu sylemek
gerekirse Kant'n anda romantik turistin bak, da sakinlerininkin
den radikal bir ekilde farklyd. Kresellemi bakyla turist, rnein
svire kyls figrne, manzarann bir paras gibi bakar -ve bylece
bu figr onu rahatsz etmez. Yakn evresinin bakmyla ve dier ile
riyle megul olan svire kyls iin romantik turist, sadece, ciddiye

TURSTK YENDEN RETM A(;INDA KENT f 107

alamayaca bir sersem, bir aptaldr. Ancak bu arada, gayet iyi bildii
miz gibi, bu durum yine tamamen deimitir. Herhangi bir blgenin
yerlileri halen uluslararas seyahatler yapan turistleri aptal addetmesine
ramen, yine de onlara evrilen kresellemi bak asimile etmek ve
kendi yaam tarzlarn ziyaretilerinin, seyyahlarn ve turistlerin este
tik tercihlerine uydurmak gerektiini hissederler -kukusuz ekonomik
nedenler yznden. Aynca, da sakinleri de artk seyahat etmeye ba
lam ve onlar da turiste dnmlerdir.
Bizim yaadmz zamanlar, bu yzden post-romantik, yani rahat,
btncl turizmin, kentsel ou-topos ile dnyann topografyas arasn
daki ilikiler konusunda tarihte yeni bir evreye iaret ettii bir adr.
Bu yeni evrenin karakterize edilmesi aslnda hi zor deil: mnferit ro
mantik turistlerin yerine, imdi, doduklar yerlerden ayrlarak dnya
evresinde seyahatler gerekletiren, her tr yerel kltrden gelen her
tarz insan, ey, iaret ve grnt gemitir. Dnyay gezen romantik
seyyahlar ile yerel bazl, yerinden kmldamayan halk arasndaki sert
ayrm hzla silinmeye balamtr. Kentler artk turistin gelmesini bek
lemez -kendilerini dnya leinde yeniden retmek ve drt bir yana
almak iin onlar da kresel dolama katlmaya balar. Bu esnada
kentlerin hareketleri ve yaygnlamalar romantik turistlerin bugne
kadar becerebildiinden ok daha hzl olur. Bu gerek, tm kentlerin
artk giderek daha fazla birbirlerine benzediine ve bir turistin yeni
bir kente vardnda baka kentlerde karlat eylerin aynsna bak
may brakmasyla sonulanan bir ekilde homojenlemeye baladna
ilikin yaygn feryada yol aar. Tm ada kentler arasndaki bu ben
zeme deneyimi genellikle gzlemcinin kreselleme srecinin yerel
kltrel duyarllklar ve zellikleri, kimlikleri, farkllklar sildiini
varsaymasna neden olur. Oysa aslnda bu ayrmlar ortadan kalkma
mtr ama onlar da srayla bir yolculua kalkm, kendilerini yeniden
retmeye ve darya almaya balamtr.
Bir sredir in mutfann tadna yalnzca in'de deil NewYork'ta,
Paris'te ve Dortmund'da da varabiliriz. in yemeklerinin tadnn hangi
kltrel evrelerde en iyi olduuna ilikin bir tartmann yant artk
mutlaka "in" deildir. Bugn in'e gitsek ve in kentlerinde egzotik
deneyimler yaayamasak, bu, sz konusu yerlerin Bat kkenli ulusla
raras modem mimari tarafndan fazlasyla ekillendirilmesinden kay
naklanr; ama bunun nedenleri arasnda en fazla tank olunacak ey
lerden biri de ziyaretilerin "otantik in yaamna" Amerika'dan veya
Avrupa'dan, inlilere zg zelliklerin bulunabildii herhangi bir kent
veya kasabadan aina olmalardr. Dolaysyla, yerel zellikler yok olup

108

1 SANATIN GC

gitmekten ok aslnda kreselleirler. eitli kentler arasndaki farklar

kent ii farklara dnmtr. Bu dnya kenti, belirli bir kentin yerel
herhangi bir zelliini nispeten hzl bir ekilde dnya apnda dier
tm kentlere yayp oaltan bir yeniden retim makinesi gibi alr.
Bylece geen zaman iinde herhangi zel bir kent dierleri iin pro
totip tekil edecek ekilde rnek alnmakszn aslnda birbirinden ok
farkl olan kentler, birbirine benzemeye balar. New York'un mahalle
lerinden birinde yeni bir rap mzii arks yaplr yaplmaz hemen di
er kentlerdeki mzik ortamn etkilemeye balar -tpk Hindistan'da
ki meditasyon merkezlerinin hzla oalp tm dnyaya yaylmas gibi.
Ama hepsinden nemlisi, vakitlerinin ounu yolda -bir sergiden
dierine, bir projeden dierine, bir dersten sonrakine veya bir yerel
kltrel balamdan tekine geerek- geirenler bugnn sanatlar
ve aydnlardr. Bugnn kltr camiasnn tm etkin katlmclarnn,
bir gsteri alanndan dierine tanmaya hazrlanp yaptlarn eit bir
ikna gcyle sunarak -nerede olurlarsa olsunlar- yaratc almalarn
kresel apta izleyicilerin nne karmas beklenmektedir. Bu ekilde
yolda geen bir hayat, eit oranda umut ve korkuyla ilikilendirilir.
te yandan sanatlara artk yerel beenilerin egemenliindeki bask
y nispeten acsz bir yolla dindirme olasl verilir. Modem iletiim
yntemleri sa olsun, sanatlar, yakn evrelerinin beenilerine ve
kltrel oryantasyonuna uyum salamak yerine dnyann her yerinde
kendileriyle ayn kafada olan arkadalar bulabilmektedir. Bu, laf ara
snda, sklkla mteessir olunan ada sanatn siyasetle ilikisini kes
mi olma halini bir ekilde aklamaktadr. Eskiden sanatlar, kendi
kltrlerinden olan kiiler arasnda yaptlarna karlk bulamamaktan
kaynaklanan eksiklii gelecee ilikin zlemlerine k tutan projeler
reterek, bir gn yaptlarn daha fazla takdir eden izleyicilerin ortaya
kmasn salayacak siyasi deiiklikleri hayal ederek telafi ederlerdi.
Bugn topik gd yn deitirdi -onaylanma ve kabullenilme, artk
zaman iinde deil mekana bal olarak salanyor: Kreselleme, gele
cei topyann cereyan ettii yer olarak deitirdi. O yzden, gelecee
dayal avangart politikalar uygulamaktansa imdi, paradoksal bir e
kilde, grnrde romantik turizm anda lm olan topik boyutun
fitilini yeniden ateleyerek seyahat, g ve gebe hayat politikalarna
sarlyoruz.
Bu durum, seyyahlar olarak bizlerin artk gzlemciler olduumuz
anlamna geliyor, ancak yol arkadalarmzla aramzda yerel farkllklar
pek yok nk hepimiz dnya kentinde yaayarak bibirimizin ayns
haline gelmemizi salayan daimi bir kresel seyahate kendimizi kap-

TURSTK YENDEN RETM A(;INDA KENT 1 109

trm durumdayz. Dahas, gnmz kent mimarisi artk onlara bakan

izleyicilerden daha hzl hareket etmeye balad. Bu mimari, turistler
den ok nce neredeyse daima var noktasna ulam ve yerlemi
oluyor. Turistler ve mimari arasndaki yarta artk kaybeden turistler
dir. Turistler gittikleri her yerde ayn mimariyle karlamaktan dolay
sinirleniyorlarsa da belirli bir mimari tipinin apayr kltrel dzenlere
sahip geni bir mesafede ne kadar baanl olduunun ispatlandn
grnce de aknlk duyarlar. Artk, bilhassa, kltrel balama ve g
rld koullara baklmakszn ayn dzeyde baar elde eden sanat
retimi konusunda yetkin sanatsal stratejilerin cazibesine kaplmaya
ve bu stratejilerin bizleri ikna etmesine hazrz. Bugnlerde bizleri
byleyen ey yerel farkllklar, kltrel kimlikler, benzerlikler deil
kesinlikle, sunulduklar her yerde kendilerine zg kimlii ve btn
l inatla ortaya koymay baaran sanatsal formlardr. Hepimiz dier
turistleri gzlemleme becerisi olan turistlere dntmzden dolay
tm bu eyler, treler ve uygulamalar konusunda bizleri zellikle et
kileyen ey yeniden retilme, yaygnlatrlma, kendini koruma ve en
deiik yerel koullar altnda bile hayatta kalma kapasiteleridir.
Hal byleyken, eski topya ve aydnlanma stratejilerinin yerini ar
tk postromantik, topyekO.n turizm stratejileri alyor. Gereksiz mimari
ve sanatsal sluplar, siyasi nyarglar, dini mitler ve geleneksel tre
ler artk hibir ekilde evrensellik adna almas gereken eyler deil
turistik adan yeniden retilmesi ve kresel olarak yaygnlatrlmas
gereken eyler anlamna geliyor. Bugnn dnya kenti, evrensel olma
dan homojenlemitir. Eskiden fikirlerin ve yaratcln evrenselliine
erimenin evrensel olarak her yerde geerli olmak ve evrensel doruluk
adna, yerel geleneklerin almasna bal olduuna inanlyordu. Neti
cede, radikal avangardn gklere kard bu topya indirgemeciydi:
evrenselliini ve kresel anlamda her yerde geerli olduunu iddia et
mek iin herkes tm tarihsel ve yerel zelliklerinden annm saf, doal
formuna sahip olmak istiyordu. Klasik modernist sanatn ilerleme ekli
de buydu -nce bir eyleri zne indirge, sonra da onu dnya geneline
yay. Bugnn sanat ve mimarisi ise aksine, nce evrensel dzeyde ge
erli olan bir ze indirgenmek konusunda cam bile sklmadan kresel
apta yaylmtr. Kresel a oluturma, hareket halinde olmak, tana
bilirlik, yeniden retim ve datm olaslklar form ve ierii evrensel
letirmek konusunda yaplan geleneksel arlan btnyle demode
klmtr. Bugnlerde herhangi bir kltrel fenomen kendi evrensellii
konusunda aklama yapmas gerekmeksizin hzla yaylabilir. Medya
yoluyla evrensel olarak yaylmas sayesinde, ne olursa olsun her tr

110

SANATIN GC

yerel fikir, evrensel dncenin yerine geiyor. Sanatsal formun evren

sellii, ne olursa olsun her tr yerel formun kresel boyutta yeniden
retilmesi sayesinde yerinden ediliyor. Sonuta, bugnn izleyicileri
srekli ayn kent ortamyla karlarken bu ortamlarn herhangi bir
balamda "evrensel" olup olmadn sylemek imkanszdr. Postmo
dern dnemde Bauhaus'un izinden giden tm mimari yaklamlar
monoton ve indirgemeci olmakla eletirilmitir -mimarinin tm yerel
kimlikleri nce eit dzeye getirmesi ve sonra da silmesi gibi. Ama
bugn, yerel sluplarda grlen bu bolluk ayn kresel tutumu, tpk
uluslararas slubun eskiden yapt gibi genele yayyor.
Nitekim topyekun turizmin sonucu olarak artk bizler btnyle
yeni ve gnmze uygun bir gelimeye, tm evrenselliini kaybet
mi bir homojenliin douuna tanklk ediyoruz. Buna bal olarak
topyekun turizm balamnda bir kere daha topyayla karlayoruz
ama bu, lkenin geri kalanndan tecrit edilmi ve kalan topograf
ya zerine snr ekerek kendini soyutlayan, statik, hareketsiz kent
topyasndan radikal bir ekilde farkldr. Dolaysyla artk hepimiz,
yaamann ve seyahat etmenin ayn anlama gelmeye balad, kentte
yaayanlarla ziyaretiler arasnda alglanabilir hibir farkn kalmad
bir dnya kentinde yayoruz. Ebedi evrensel dzen topyas srekli
kresel hareket halinde olmak topyasyla yer deitirdi. O halde bu
topyann distopik boyutu da deiti -terrist hcre evleri ve sentetik
psikoaktif uyuturucular, sz gelimi Prada butikleri gibi, artk dnya
genelinde her ehirde yaygn bir ekilde bulunuyor.
lgintir, yirminci yzyln hemen banda Rus avangardna dahil
eitli radikal topyaclar tm apartmanlarn ve evlerin, ilk olarak,
tasann asndan birbirinin ayn, ikinci olarak ise tanabilir olduu
"gelecein kentlerine" ynelik planlar ne srdler. alacak bir ekil
de tasanmlan, turistik seyahat ile van noktasn e anlaml klyordu.
Benzer bir anlayla air Velimir Khlebnikov, Rusya'da yaayan herke
sin tekerleklere monte edilen, her yere serbeste gidebilme ve her eyi
grebilme imkan veren ve hibir ekilde bakalar tarafndan grl
melerine engel olunmayan cam hcrelerde banndmlmasn nerdi. Bu
durumda turist ve kent sakini zdeleiyordu -ve tm turistler dier
turistleri grebiliyorlard. Tesadfen, tek tek her bireyi, uzayda bite
viye dolamasn salayacak ve bir gezegenden dierine umasna izin
verecek farkl kozmik gemilerin iine koymay nerdiinde Kazimir
Malevich, Khlebnikov'un projesini bir adm teye tamt. Bu teklifi,
insan znesini geri dn olmayan bir ekilde, asla sona ermeyen,
znenin kendisinin ant halini alaca -her zaman ayn hcrede, kendi

TURSTiK YENDEN RETM AGINDA KENT 1 111

z mal iinde izole edilmi- bir seyahate km ebedi turiste dn

trecekti. Uzay gemisi Enterprise'n [Atlgan] srekli hareket halinde
olan, topik, her zaman k hznda yol almasna ramen -ve belki de
bu yzden- dizinin btn blmleri boyunca hi deimeyerek hep
ayn kalan antsal bir mekan halini ald popler televizyon dizisi Star
Treh'te [Uzay Yolu] de analojik adan benzer bir vizyonla karla
rz. Bu rnekte topya, hareket halinde olmamak ve seyahat etmek,
duraan ve gebe hayat, konfor ve tehlike, kent ve tara -Dnya ge
zegeninin yzey topografisinin ebedi kentin ou-topos'uyla zdeleti
i btncl bir mekan yaratmak suretiyle- arasndaki husumeti ama
stratejisini izler.
Doay amaya ynelik byle bir topya, arpc bir tarzla Alman
Romantizmi srecinde zaten dnlmtr. Bunun kant, Hegel'in
rencisi, Karl Rosenkranz tarafndan yazlan Astetik des Hasslichen
[irkinliin Estetii] adl (1853) metinde bulunabilir:
rnein Dnya'mz ele alalm, bir "beden" olarak gzel olmas iin
mkemmel bir hre eklinde olmas gerekirdi. Ama deil. Yzeyindeki
hntlann olduka dzensiz olmasnn yannda her iki kutuptan da bask
ve ekvatorun evresi boyunca ihinleiyor. Tamamen saf bir stereometrih
bak asndan Dnya'nn kabuk profili, hesaplanamayan, srekli deien
her eit konturuyla en geliigzel knt ve knt kamaasn gzlerimi
zin nne seriyor. Nitekim dzensiz ykseklikleri ve derinlikleriyle Ay'n
yzeyinin de ilgi ektii noktada gzel olup olmad ve benzeri grleri
ifade etmek konusunda bir o kadar aciziz4.
Bu metnin yazld dnemde insanolu, teknolojik adan uzay se
yahati yapma olaslndan ok uzaktr. Her eye ramen burada, avan
gart topyann veya bilim kurgu filminin ruhu ile estetik konusundaki
tm dncelerin temsil edildii fikir tek vcutta toplanm, dnya
dndan henz gelen ve hemen ardndan uygun bir mesafeden gzlem
yaparak galaksimizin grn hakknda estetik yargya varan bir ya
banc gibi betimlenmitir. Elbette, bu yabanc aka klasik beenilere
sahip olmakla sulanm, ite bu yzden gezegenimizin ve evresinin
zellikle harika olduu kansna varmak konusunda baarsz olmu
tur. Ancak yabancnn nihai estetik yargs ne olursa olsun, fark etmez,
bir ey ok ak ve nettir: siyah renkli kozmik uzayn ou-topvs'unda
srekli devinim iinde olan dnyamzn topografyasna glgesi hayal
meyal den drt drtlk bir kent sakininin, evresine turistik ve este
tik bir mesafeden baknn ilk ciddi tezahrdr.

Eletirel Dnceler
--

R sredir sanat eletirmeni sanat dnyasnn meru temsilcisi gibi

grlyor. Sanat, kratr, galeri sahibi ve koleksiyoner gibi sanat
eletirmeni de bir alta veya sanat camiasnda gerekleen baka bir et
kinlikte ne zaman boy gsterse, hi kimse onun orada ne yaptn merak
etmiyor. Sanat hakknda bir eylerin yazlmasnn art olduu herhangi
bir ispat veya aklama gerektirmeyecek kadar aikarm gibi grlyor.
Sanat yaptlarnn yannda -elik eden kk kitapkta, katalogda, sanat
dergisinde veya baka bir yerde- bir metin bulunmad zaman yaptlar
savunmasz, kayp ve plak dnyaya gelmi addediliyor. Metinsiz g
rntler/imgeler halka ak alanlardaki plak bir insan gibi utandrl
yor. En azndan, sanatnn ad ve yaptn balnn yazld (en kt
durumda okunabilen eyin "simsiz" olduu) etiketler eklinde metin
ierikli bir "bikiniye" ihtiya duyuyorlar. Sadece zel bir koleksiyonun
mahremiyeti sanat yaptnn tamamen plak olmasna izin veriyor.
Sanat eletirmeninin -"sanat yorumcusu" belki de bunu sylemenin
daha iyi bir yolu olur- ilevinin sanat yaptlar iin bu tr koruyucu
giysi-metinler hazrlamaktan ibaret olduu dnlyor. Bunlar, ilk
andan beri, ille de okunmak iin yazlm metinler olmuyorlar. Sanat
yorumcusunun rol, ak ve anlalr bir tanm bekleyen varsa, tam
anlamyla yanl anlalmtr. Aslnda daha hermetik ve opak bir ak
lama daha iyi olacak: fazlasyla destekleyici olan iyi metinler, sanat
yaptnn plak olduu izlenimi brakmasn salar. Elbette, effafl
ziyadesiyle fazla olduu iin zellikle opak efekt verilenler de vardr.
Byle metinler her moda tasarmcsnn gayet iyi bildii bir hile olup,
en iyi korumay salar. Her halkarda sanat yorumunu okumaya al
mak, herhangi biri iin naif bir tavr olur. Neyse ki, sanat camiasnda
birka kii bu fikri kefetmi ve buna deinmitir.
Nitekim ayn anda hem zaruri hem de lzumsuz olan sanat yo
rumu kendini bugn kafa kantrc bir konumda bulur. Fiziksel

114

SANATIN GC

mevcudiyeti dnda kimse ondan ne beklediini veya ne isteyeceini

gerekten bilmez. Bu karklk ada eletirinin soyaacnn kkle
rinden kaynaklanr: sanat dnyasnda eletirinin konumu herhangi
bir ispat veya aklama gerektirmeyecek kadar aikardr. Genellik
le bilindii gibi sanat eletirmeni figr on sekizinci yzyln sonu,
on dokuzuncu yzyln banda, hogrl, demokratik bir halkn
yava yava g kazanmasyla birlikte ortaya kt. O sralarda, ele
tirmenin kesinlikle sanat dnyasnn temsilcisi deil zamanla ve ede
bi imkanlarla dier tm iyi eitimli gzlemcilerin olaca gibi, ilevi
tam anlamyla halk adna sanat yaptlarm yarglamak ve eletirmek
olan harici bir gzlemci olduu dnlyordu: Beeni estetik bir
"saduyunun" ifadesi gibi grlyordu. Sanat eletir:neninin kan
s rtlemez olmalyd, yani sanatya kar hibir minnet borcu
tamamal, mecburiyet hissetmemeliydi. Mesafesini korumayan bir
eletiri, eletirmenin sanat camias tarafndan bozulduu ve profes
yonel sorumluluklarn ihmal ettii anlamna gelirdi: Kamusal alan
adna nyargsz, tarafsz, karsz sanat eletirisi yaplmasna ynelik
bu talep Kant'n, modemiteye ilikin gerekten nemli ilk estetik in
celemesi olan nc eletirisinde ne srd eydi.
Gelin grn ki, bu tzel ideal, tarihsel avangardn sanat eletirisinin
ihanetine urad. Avangart sanat bilinli bir ekilde halkn yarg gc
olmaktan feragat etti. Eskiden olduu gibi halka hitap etmiyordu ama
onun yerine olmas gerektii -veya en azndan olabildii- gibi yeni bir
insanla sesleniyordu. Avangart sanat kabul edilebilecei farkl, yeni bir
beeriyet ngryordu -saf rengin ve formun (Kandinsky) gizli anlam
n idrak edebilecek, imgelemini ve hatta gnlk yaamn kat geometri
yasalar (Malevich, Mondrian, Konstrktivistler, Bauhaus) balamnda
alglayabilecek, pisuar sanat yapt (Duchamp) olarak kabul edebilecek
bir beeriyet. Avangart bylece daha nce mevcut hibir toplumsal farka
indirgenemeyen bir toplumsal kopu ortaya koyuyordu.
Bu yeni, yapay fark, gerek avangart sanat yaptdr. Artk sanat
yaptn yarglayan gzlemci deildir, bilakis, halkn yarglayan -ve
sklkla knayan- sanat yaptdr. Bu stratejiye genellikle elitist dendi
ama herkesi ayn oranda dlarken herkese eit derecede ak bir elit
nermede bulunuyordu. Seilmi olmak, otomatikman tahakkm
veya hatta ustalk anlamna gelmiyordu. Her birey sanat yaptnn
tarafn tutup halkn geri kalann karsna almakta -kendini tesis
edilmekte olan yeni insanlk arasnda saymakta- zgrdr. Tarihsel
avangardn eitli sanat eletirmenleri tam da bunu yaptlar. Toplum
adna eletiri yapmak yerine sanat adna toplum eletirisi yapmak

ELETREL DNCELER 1 115

gndeme geldi: Sanat yapt yarg ve karar nesnesi deildir; onun

yerine toplumda ve dnyada hedeflenen eletiriden kopu noktas
olarak ele alnr.
Avangardn ihanetiyle bugn sanat eletirmenine, eski devlet daire
si miras kalmtr. Sanat adna toplumu eletirirken halk adna sanat
yarglamaya dayanan bu paradoksal grev, ada eletiri syleminde
derin bir yank aar. Bugnn eletirel sylemi bu blnmenin iki ya
nnda bir kpr kurma giriimi veya en azndan yar gizleme abas
olarak okunabilir. rnein, eletirmenin, kltrel homojenlik yanl
samasna kar karak sanatn, mevcut toplumsal farklar ve statleri
konu olarak ilemesine ynelik talebi vardr. Bu kulaa kesinlikle ok
avangart geliyor ama unutulan ey avangardn zaten mevcut farkllkla
r konu edinmeyip daha nce mevcut olmayanlar ortaya karddr.
Halk, Malevich'in Suprematizmi ve Duchamp'n Dadaizminin karsn
da ayn oranda aknla dmtr ve aslnda eitli avangart projele
rin demokratik momenti olan ey tam olarak bu, genel tabirle, anlalr
olmama halidir -snf, rk veya cinsiyet gzetmeksizin artmak. Bu
projeler, var olan toplumsal farkllklar ortadan kaldracak ve bu ne
denle kltrel birlik yaratacak konumda deildir; ama mevcut halleriy
le farkllklar fazlasyla belirleyecek olduka radikal ve yeni ayrmlar
da gndeme getirebilmitir.
Sanatn modemist "zerkliinden" feragat edip toplumsal eletiri
arac haline gelmesini istemenin kendi iinde yanl bir yan yoktur
ama bahsedilmeden geilen ey, eletiren bak asnn bu gereklilik
yznden krletii, sradanlat ve sonuta imkansz klnddr.
Kendi farkllklarn yapay yollarla retmek iin zerklik becerisinden
feragat ettiinde sanat, radikal bir eletiri yapmak amacyla toplumu
olduu haliyle znesi yapma becerisini de kaybeder. Sanat asndan
elinde kalan, toplumun zaten kendisine ynelttii veya rettii bir
eletiriyi grselletirmektir. Sanatn mevcut toplumsal farkllklar ad
na yaplmasn talep etmek aslnda toplumsal eletiri kisvesi altnda
toplumun mevcut yapsnn onaylanmasn talep etmektir.
Bizim amzda sanat, genellikle, toplumsal iletiim ekli olarak an
lalmaktadr; tm insanlarn iletiim kurmak istediklerinin ve iletiime
dayal bir kabullenilme abas iinde olduklarnn herhangi bir ispat
veya aklama gerektirmeyecek kadar aikar olduu dnlmektedir.
ada sanat eletirisi sylemi, nl "teki"ni belirli kltrel benzerlik
ler ve kimlikler balamnda deil arzu, iktidar, libido, bilin d, gerek
eklinde anlyorsa da sanat halen bu teki ile iletiim kurma, ona ses ve
ekil verme giriimi olarak yorumlanmaktadr. letiim kurma giriimi

116

f SANATIN GC

baanl olmasa bile buna duyulan arzu, icazeti gvence altna almaya
yetmektedir. Bilindn ve tekilii ifade etmek konusundaki samimi
niyetin egemenliinde olduu dnlrse klasik avangart almalar
da onaylanmaktadr: sonuta ortaya kan sanatn ortalama bir gzlemci
asndan anlalmaz oluu, "radikal teki"nin iletiimsel uzla salama
snn imkansz olmas yznden mazur grlr.
Fakat her ne koul altnda olursa olsun kendini aktarma arzusu du
yan, iletiim halinde olmak isteyen bu "teki", elbette, yeterince "teki"
deildir. Klasik avangard ilgin ve radikal klan ey, kesinlikle bilin
li bir ekilde uzak durulan alldk ancak uzlalm sosyal iletiimdi:
kendi kendini aforoz etmiti. Avangardn "anlalamazl" sadece bir
iletiim kopukluunun etkisi deildi. Grsel lisan da dahil olmak ze
re lisan sadece bir iletiim yntemi olarak deil ayn zamanda stratejik
bir iletiim kurmama yntemi veya hatta kendini aforoz etmek, yani,
iletiim kuran topluluktan gnll bir ekilde ayrlmak iin de kulla
nlabilir. Kendini aforoz etme stratejisi, kesinlikle merudur. Toplumla
arasna eletirel mesafe koymak isteyen biri bunun iin kendisi ve te
ki arasnda linguistik bir engel kurmak isteyebilir. Sanatn zerklii bu
kendini aforoz etme hareketinden baka bir ey deildir. Bu, farkllklar
zerinde iktidar kurma, strateji belirleme meselesidir -eski farkllklann
stesinden gelmek yahut onlarla iletiim kurmak yerine yenileri retilir.
Sosyal iletiimden uzaklamak, genellikle ironik bir ekilde gerek
lerden kamak eklinde tanmlanan modem sanat araclyla salanr.
Ancak her ka bir geri geli izler: Nitekim Rousseaucu kahraman
nce Paris'ten ayrlr ve Paris'e dnmek zere ormanlarda, ayrlarda
babo dolar; kentin ortasna bir giyotin kurar ve eski stleri ile mes
lektalann radikal bir eletiriye mahkom eder, yani, balann keserek
idam eder. Layyla yaplan her devrim, mevcut toplumu yeni, yapay
bir toplumla deitirmeye kalkr. Sanatsal drt, bu noktada daima
karar verici bir rol oynar. u ana kadar yeni bir insanlk retmek iin
yaplan, hayal kmklyla karlanan bunca giriim birok eletirme
nin avangarda fazla umut balamak konusundaki endielerine aklk
getirmektedir. Onun yerine, avangard dengeli gereklerin olduu ze
mine ekmek, etrafn evirip onu kapatmak ve geree, mevcut fark
llklara balamak isterler.
Yine de u soru halen yantsz kalr: Mevcut gerek farkllklar ne
lerdir? ou batan aa yapaydr. Gnmzn nemli farkllklann
teknoloji ve moda retmektedir. Bilinli, stratejik bir ekilde retildik
leri -yksek sanat, tasann, sinema, pop mzik veya yeni bir medya,
fark etmez- yerde avangart gelenek yaamaya devam eder (nternet iin

ELETREL DNCELER 1 117

duyulan, klasik avangart dnemini hatrlatan yeni coku, sz konusu

duruma iyi bir rnektir). Toplumcu sanat eletirmenleri, sadece slup
farklan (en azndan yakn zamanlara kadar) olduu gereine krede
rek byle yapay farkllklar tespit etmek konusunda baarl olsalar da
teknik veya modayla ilgili farkllklann stne gitmezler. Dolaysyla,
avangardn domasndan yllar sonra ada sanat kuram sylemi s
knt yaamaya devam eder nk yapay, bilinli olarak retilen fark
llklarn halen bir ayrcal yoktur. Tarihsel avangart anda olduu
gibi yapay, estetik farkllklar ortaya koyan sanatlar, zellikle ticari
ve stratejik karlarla motive olduklar iin, sitemlere maruz kalrlar.
Rabet grene, modaya uygun olana cokuyla ve umutla tepki verme
nin, onu yeni ve ilgin bir toplumsal farkllk frsat gibi grmenin,
"ciddi" kuramlar asndan "yakksz" olduu dnlr.
Eletirmenin kendisini zel sanatsal konumlarla tanmlamaktaki
gnlszl kuramsal olarak sanatn sonuna vardmz fikrine puan
kazandm. rnein Arthur Danto, Sanatn Sonundan Sonra adl ma
kalesinde, sanatn zn ve ilevini tanmlamaya niyetlenen avangart
programlarn sonunda tahamml edilemez bir hal aldn ileri srer.
Avangart slupta dnen eletirmenlerin -Amerikallar balamnda
bunun rnei Clement Greenberg'tir- srekli yapmay denedii gibi
belirli bir sanat trne kuramsal adan ayrcalk tanmak artk mm
kn deildir. Bu yzylda sanatn geliimi her eyi greceletiren, her
eyi her zaman mmkn klan ve artk yarglann eletirel zemine otur
masna izin vermeyen bir oulculuk iinde sona ermitir. Bu analiz
kesinlikle akla yatkn grnmektedir. Ama bugnn oulculuu ba
tan aa yapaydr -yani avangart bir rndr. Tek bir modem sanat
yapt bile devasa bir ada farkllatrma ve ayrtrma makinesidir.
Eletirmenler, Greenberg'in yapt gibi, belirli sanat yaptlann
kuram ve sanat politikalar alanndaki snrlann yeni izgilerini izme
frsat olarak grmemi olsalard bugn hibir oulculuumuz olma
yacakt nk bu sanatsal oulculuun zaten mevcut bir toplumsal
oulculua indirgenmesi kesinlikle mmkn deildir. Toplumcu
sanat eletirmenleri bile sanat eletirisiyle ilgili "doal" ve "toplumsal
olarak kodlanm" arasnda kendi ayrmlarn yapabiliyorlar nk bu
(yapay) ayrmlan modemist farkllatrma balamna hazr-yaptlar
gibi yerletiriyorlar. Danto, Warhol'un Brillo Kutulan'ndan elde ettii
tm sonularn genel hatlann karmaya ve bu sanat yaptnn kesin
likle yeni bir an balangc olduunu dnmeye giritiinde Gre
enberg'inkiyle ayn hamleyi yapar. Bugnn oulculuu, tekil hibir
pozisyonun bir dierinin karsnda tartmaya yer brakmayacak e-

118

SANATIN GC

kilde ayrcalk sahibi olamayaca anlamna gelir. Fakat iki pozisyon

arasndaki tm farklar, deer asndan eit deildir; baz farklar, di
erlerinden daha ilgintir. Bu tarz ilgin farklar, hak ettii ilgiyi grr
-hangi tarafn tutulduu nemli deildir. oulculuk durumuna geii
salayan yeni ilgin farklar yaratacak ekilde saylan artnlr. Bu fark
llklar katksz bir ekilde yapay olduklan iin farkllatrma srecine
doal, tarihsel bir son biilemez.
Bugnn sanat eletirmeninin sanatta zel bir tavn artk tutkuyla
mdafaa etmemesinin ve kuram ile kltr politikalanna fazla ilgi duy
mamasnn gerek nedeni belki de kuramsal olmaktan ok psikolojik
tir. ncelikle, byle yaparak, taraf tutan eletirmen, sanat tarafndan
yan yolda brakldn hisseder. Sanatnn yannda yer almaya bala
dktan sonra eletirmenin, sanatnn minnettarlm kazanacam ve
onun srda olacan varsaymak zor deil. Ancak iler byle yrmez.
Eletirmenin metninin, yapt potansiyel hayranlanndan izole etmek
konusundaki koruyucu gc. -dolaysyla ou sanatnn inand-,
aleyhinde konuanlann gcne kyasla daha azm gibi grnr. Titiz
ve sk bir kuramsal tanmlar yapmak, ticari adan kt.dr. Nitekim
birok sanat plak bir sanat yaptnn metin giyinmi bir sanat ya
ptndan daha batan kanc olaca umuduyla kuramsal yorumlara
kar kendilerini korumaya alrlar. Aslnda, sanatlar eletiri metinle
rinde rabet gren popler formllerin kullanlmasn tercih ederler:
bu yapt "tansiyon ykl." ve "eletirel" (nasl ve neden olduuna ilikin
hibir ipucu verilmeksizin); bu sanat "toplumsal kodlann yapsn
bozuyor", "allagelmi grme biimimizi sorguluyor," unun ya da
bunun "detaylandrmasn yapyor." Bazen de sanatlar kiisel tarihle
rini anlatmak ve hibir eyin, en nemsiz nesnelerin bile onlara derin,
ahsi bir anlam katan baklanndan kamadn gstermek iin ahsen
konumay tercih ediyorlar (birok sergide, gzlemci, karlnda hi
bir maddi tazminat almakszn sosyal hizmet uzman veya psikiyatrist
yerine konulmu olduu hissini tayor yle ki Uya Kabakov'un ensta
lasyonlannda ve farkl bir ekilde Tony Oursler'in video yaptlannda
genellikle bu etkinin bir parodisi sunuluyor).
te yandan, eletirmenin halka dnme ve kendini onun meru id
dialanmn savunucusu olarak sunma giriimleri, hibir eye yol amaz:
o eski ihanet balanmamtr. Halk hala eletirmeni sanat endstrisin
den biri, bir halkla ilikiler eleman gibi grr. Oysa ironik bir biimde
eletirmen bu endstrideki en az tahakkm sahibi kiidir. Eletirmen
bir katalog metni yazdnda, eletirisini yapt sanatnn sergisini aan
kiiler ona deme yapar ve yazd metni dzenler. Gazete veya dergi

ELETREL DNCELER 1 119

iin bir metin yazdnda okuyucunun zaten sz etmeye deer olduu

nu varsayd bir sergi hakknda bilgi veriyordur. Nitekim eletirmenin,
halihazrda sektrde kendine yer edinmemi bir sanat hakknda metin
kaleme almak konusunda gerek bir ans yoktur; sanat dnyasndaki
baka birileri sanatnn sergi amay hak ettiine zaten karar vermitir.
Eletirmenin en azndan olumsuz bir eletiri yapabilecei sylenerek bu
duruma itiraz edilebilir. Bu kesinlikle dorudur ama bir fark yaratmaz.
Sanatsal devrimlere, akmlara ve kar akmlara sahne olan onlarca yl
boyunca halk, nihayet bu yzylda, olumsuz eletirinin olumlu eleti
riden hibir farknn olmad grne uyum salad. Bir eletiri met
ninde nemli olan, hangi sanatlardan bahsedildii ve nerede, ne kadar
sre konuulduklandr. Geri kalan her ey ise lafgzaftr.
Bu duruma tepki olarak, bugn, sanat eletirisi, akas tarzn ber
bat eden ac, hsrana uram, nihilistik bir ruh haline brnd. Bu bir
utantr nk yine de sanat sistemi bir yazar iin o kadar da kt bir
yer deildir. Bu metinlerin ounun okunmad dorudur -ama tam
da bu nedenle prensipte kii istedii her eyi yazabilir. Sanat yaptnn
farkl balamlarna aklk getirmek bahanesine snan eit eit ku
ramlar, entelektel denemeler, retorik stratejiler, slupsal dayanaklar,
akademik bilgi, ahsi hikayeler ve toplumun her kesiminden verilen
rnekler ayn metin iinde istenilen ekilde -kltrmzde yazarlarn
akademide ve kitle iletiim aralarnda yapmasnn mmkn olmad
bir ekilde- birletirilebilir. Neredeyse baka hibir yer, metnin saf me
tinselliini sanat eletirisindeki kadar bariz sergilemez. Sanat sistemi,
yazan renci kitlelerine bir tr "bilgi" aktarmasna ynelik talepten
koruduu gibi O.]. Simpson davasndan bahseden makaleler arasn
da okuyucular kendine ekme rekabetine girmekten de korur. Sanat
dnyas iinde halkn yeri nispeten azdr: byk bir halk forumunun
yaratt bask burada yoktur. Bu yzden metnin halkn fikirleriyle r
tmesi gerekmez. Elbette, moda da bir fikir, dnce rn olarak
doar ama bu mutlak bir fikir deildir -bazen otantiklik hissi, bazen
siyasi bir duyarllk vurgusu veya bazen zel tutkular giysilere yan
stlr. Revata olan modadan holanmayan birileri hep vardr nk
eskisini beenmilerdir, yenisini bekliyorlardr veya her iki durum da
onlar iin geerlidir.
Ancak her ey bir yana, sanat eletirmeni hata yapamaz. Elbette,
eletirmen, srekli belirli bir sanat formunu yanl yarglamakla veya
yanl yorumlamakla sulanmaya maruz kalr. Ama bu sitem ve serze
ni yersizdir. Yazd bir metinde timsah timsahtan baka bir varlk
olarak tanmlarsa biyolog hata yapabilir ki bu timsah asndan byk

120

SANATIN GC

bir sorun saylmaz nk timsahlar eletiri metinlerini okumaz ve do

laysyla metinler onlarn davranlarn etkilemez. Fakat tersine, sanat
eletirmenin yargs ve kuramsal yaklam dorultusunda yaptn
uyarlayp deitirebilir. Sanatnn yapt ve eletirmenin yargs arasn
da bir boluk olutuunda ille de eletirmenin yanl bir yargda bulun
duu sylenemez. Belki sanat eletirmeni yanl okumutur. Ancak
her iki durum da o kadar kt deildir: Baka bir sanat eletirmeni
doru okuyabilir. Baudelaire'in Constantin Guys'a veya Greenberg'in
Jules Olitski'ye gereinden fazla deer verdiini dnmek yanl olur
nk kuramsal arlkla yapt kendi deerini yaratr ve bu da baka
sanatlar tevik eder.
Gelitirdii kuramsal farkllklar aklamak iin sanat eletirmeni
nin hangi sanat yaptlarn rnek gsterdii de nemli deildir. eit
li imgeler eletirmenin amalarna uygunmu gibi grnse de nemli
olan sz konusu farkllktr -ve bu farkllk yaptlarn zerinde deil,
farkn kullanl ekillerinde kendini belli eder. Kuramsal metinleri
destekleyecek faydal resimler konusunda bir eksiklik sz konusu de
ildir; nitekim bugn muazzam bir grnt/imge retimi yapldn
gzlemliyoruz. (Sanatlar, bunu giderek daha fazla fark ettiler ve artk
kendileri de yazmaya baladlar. Grntlerin/imgelerin retimi on
lar asndan asli bir hedef olmaktan ok bir vesile vazifesi gryor.)
Grnt/imge ve metin arasndaki iliki deiti. Daha nce bu iliki
yaptla ilgili iyi bir aklama yapmak asndan nemli gibi grn
yordu. Bugn bir eletiri metni iin iyi bir resim kayna sunmann
nemli olduu grnyor ki bu durum, hakknda yorum yaplan bir
grntnn/imgenin artk resimli metinler kadar ilgimizi ekmediini
gsteriyor. Sanat eletirmeninin halkn beeni kriterlerine ihanet et
mesi onu bir sanatya dntrd. Bu srete, st dzey yarglarda
bulunma iddias ortadan kalkt. Sanat eletirisi, kendi bana bir sanata
dnt iin henz nnde uzun bir yol var; ara olarak kulland
lisan ve kullanmaya elverili geni grnt/imge zeminiyle sanat eleti
risi, biraz da zorlamayla, sanatta, sinemada veya tasarmda bir grenek
haline geldi. Nitekim sanat ile kratr ve kratr ile sanat eletirmeni
arasndaki geleneksel aynn yok olmaya doru yol alrken sanat ve
sanat eletirmeni arasndaki izginin yava yava silinmesi sreci de
kendini tamamlad. Sadece kltr politikalar alannda retilen yeni,
yapay snrlar nemli ki bunlar da her durum iin ayn ayn, belirli bir
niyet gzeterek ve stratejik olarak iziliyorlar.

KISIM 2

Savata Sanat
--

ANAT ile sava veya sanat ile terr arasndaki iliki, en kibar haliy
le, her zaman elikili bir iliki olmutur. Doru; sanatn gelimesi
iin sknet ve sakinlie ihtiyac vardr. Hal byle olunca, o kadar
eyin arasnda, sava kahramanlarn ve destans baanlann gklere
karmak iin sanat defalarca bu sknetten faydalanmtr. Savan
grkeminin ve cefasnn temsili uzun bir sre boyunca sanatn tercih
ettii bir konuydu. Ama klasik an sanatlar savata olanlarn sa
dece anlatcs veya izeriydi -eskiden sanat asla savayla boy l
mezdi. Sava ile sanat arasndaki i blm olduka ak ve netti.
Sava gerekten dvt ve sanat da anlatarak veya betimleyerek bu
dv tasvir etti.
Nitekim sava ile sanat karlkl olarak birbirlerine bamlydlar.
Sanatnn sanatsal bir konu olarak savaya ihtiyac vard. Ama sava
nn sanatya daha fazla ihtiyac vard. Her ne olursa olsun sanat yapt
iin daha barl baka bir konu bal bulabilirdi. Ancak yalnzca bir
sanat savaya n bahetmeye ve bu n gelecek nesiller iin gvence
altna almaya muktedirdi. Belli bir balamda, destans bir eyleme tank
lk etme ve onu insanolunun belleine kazma gcne sahip sanat
olmazsa, gemite yaanm bu destans savama eylemi de beyhude ve
anlamsz olurdu. Fakat bizim dnemimizde bu durum esasl bir ekil
de deiti: Artk ada savann n kazanmak ve baanlann evrensel
bellee kazmak iin sanatya ihtiyac kalmamtr. ada medya, bu
amalan gerekletirmek zere ada sanatnn emrine girmitir. Her
terr eylemi, her sava durumu medya tarafndan hemen kaydedilmek
te, sunulmakta, tanmlanmakta, betimlenmekte, anlatlmakta ve yorum
lanmaktadr. Bu kapsaml medya makinesi neredeyse otomatik alr.
Eyleme dkmek iin hibir sanatsal mdahale, sanatsal karar alnmasn
gerektirmez. ada bir sanatnn veya terristin bir dmeye basmas,
bombay patlatan dmeye basarak medya makinesini de altm.

124 1 SANATIN GC

Akas, ada kitle iletiim aralar en kapsaml ve en gl imge

retim makineleri olarak gndeme oturmutur -ada sanat sistemin
den ok daha kapsaml ve verimlidir. Sava, terr ve her tr afet g
rntlerini/imgelerini sanatnn rekabet edemedii bir retim ve da
tm dzeyinde srekli besliyoruz. Bu yzden sanatnn -gnmz
modemitesinin bu son zanaatkarnn- ticari olarak gdlenen bu imge
oluturma makinelerinin stnlyle rekabete girme ans hi yok
gibi grnyor.
Bunun da tesinde, terristler ve savalar da bizzat birer sanat gibi
davranmaya balyorlar. zellikle video sanat, ada sanatlar asndan
nemli bir seenek haline gelmi durumda. Bin Ladin, d dnyayla n
celikle bu yntem araclyla iletiim kuruyordu: Hepimiz onu ilk etapta
bir video sanats olarak tanyoruz. Ayns ba kesme grntlerini, ter
ristlerin itiraflarn ve benzerini ieren videolar iin de sylenebilir: Btn
bu olaylarda, olaylan, bilinli olarak ve sanatsal bakmdan kendilerine
zg, kolaylkla ayrt edilebilen estetik zelliklerle grntledik. Artk,
bir sanatnn sava veya terr eylemlerini temsil eden yaptlar retmesini
bekleyen savalarmz yok: Onun yerine, sava eyleminin kendisi, ken
di dokmantasyonuyla, kendi temsiliyetiyle e zamanl cereyan ediyor.
Bir temsiliyet arac olarak sanatn ilevi ve gereklik ile bellek arasnda
ki arabulucu olarak sanatnn rol burada tamamen ortadan kaldrl
m durumdadr. Ayns Badat'taki Ebu Gureyb hapishanesinde ekilen
nl fotoraflar ve videolar iin de sylenebilir. Bu videolar ve fotoraflar
1960'lardaki ve 1970'lerdeki alternatif, ykc Avrupa ve Amerika sanat
ile film yapmlarna benzeyen acayip ve tekinsiz estetii sergiliyor. yle
ki ikonografik ve slupsal benzerlik, aslnda, gz alcdr (Viyana Aksiyo
nizmi, Pasolini ve saire). Her iki rnekte de hedef, toplumsal uzlalarn
saland sistem tarafndan, allageldii gibi, gizlenen plak, krlgan,
imrenilen bedenin gizemini ortadan kaldrmaktr. Ama elbette, 60'lann
ve 70'lerin ykc sanatnn, sanatnn iinde bulunduu kltrn ege
menliinde ynetilen geleneksel inan ve uzla dizisinin altn boaltmak
gibi bir hedefi vard. Ebu Gureyb'ta ekilen grntlerin amac, kendi
mizden emin bir ekilde syleyebiliriz ki, tamamen sapknlktr. Ayn y
kc estetik, bir iddet eylemiyle, tekini aalama eylemiyle (kendinle
dalga geebilmeyi de ieren bir kendini sorgulama eylemi yerine) farkl,
baka bir kltre saldrmak ve kertmek -faillerin kendi kltrlerinin
muhafazakar deerlerini sorgulamakszn- iin kullanlmtr. Fakat her
durumda, terr, imge retimi ve datm hususunda savan taraflar
hakknda bahsetmeye deer olan ey bir sanatnn mdahalesi olmaks
zn bunlarn retilip dolama sokulabilmesidir.

SAVATA SANAT 1 125

imdi gelin, bu tr imgelerin retimi konusundaki tm etik ve si

yasi dnceleri, deerlendirmeleri bir yana brakalm; inanyorum ki
bu dncelerin aa yukan ayn olduu aikar. imdi, burada ada
kollektif bellein ikonlan haline gelen gnlntler/imgeler hakknda
konutuumuzu ifade etmek benim amdan nemli. Terrist videolar
ve Ebu Gureyb hapishanesinde ekilen videolar bilincimizde ve hatta
bilinaltmzda herhangi bir ada sanatnn yaptlanndan ok fazla
yer etti. Sanatnn imge retimi pratiinin dnda braklmas sanat
sistemi asndan zellikle sknt vericidir nk en azndan moder
nitenin ilk dnemlerinden beri sanatlar radikal, cretkar, tabu knc,
tm snrlann ve kstlamalann tesine geen kiiler olmak istemiler
dir. Avangart sanat sylemi, avangart mefhumu da dahil olmak zere,
askeri disipline ait birok kavram kullanlabilir klmtr. Ortalkta bir
"patlayan" normlar, "yklan" gelenekler, "ihlal edilen" veya "inenen"
tabular, "uygulanan" sanat stratejileri, "saldnlan" kurumlar ve benzeri
konuulup durmaktadr. Bundan yola karak modem sanatn daha
nce olduu gibi resimleyerek, verek veya eletirerek savala bera
ber ilerlemekle kalmayp savan kendisini balattn da grebiliriz.
Klasik avangardn sanatlan kendilerini tm geleneksel sanat formla
rnn yadsnmasndan, yklmasndan, kknn kurutulmasndan so
rumlu ajanlar gibi grdler. Hegelci diyalektikten ilhamla ve Bakunin
ile Nietszche gibi yazarlann "aktif nihilizm" bal altnda yaymasyla
gelien nl "yadsmak yaratmaktr" vecizesi dorultusunda avangart
sanatlar kendilerini eskilerini ykarak yeni ikonlar yaratmak konu
sunda yetkilendirilmi hissettiler. Modem bir sanat yapt ne kadar
radikal olduuna, sanatnn sanatsal gelenei ykmak konusunda ne
kadar ileri gittiine gre tartlp deerlendirildi. Bu arada bizzat moder
nite bunun demode olduunu yeteri sklkta aklamasna ramen bu
gne kadar radikallik kriteri sanat deerlendirmemizle bantsndan
hibir ey kaybetmemitir. Sanatn bu ynde devam ettiren bir sanat
iin sylenebilecek en kt ey ise "zararsz" olduuydu -halen de yle.
Bu, modem sanatn iddetle, terrizmle birden fazla elikili ilikisi
olduu anlamna gelir. Sanatnn baskc, devlet tarafndan rgtlen
mi bir gce tepki verdiini sylemeye neredeyse gerek yok. Sanatsal
almalarn modemite geleneine adam sanatlar, devlet basks
karsnda bireysel egemenliklerini korumak iin kendilerini bu gele
nei izlemeye zorlanm gibi hissedeceklerdir. Fakat sanatnn birey
sel ve devrimci iddete kar tavr daha karmaktr, belli bir dereceye
kadar bireyin devlet zerindeki egemenliinin radikal bir olumlamas
n yapar. Modem sanat, modem devrimci ve bireysel iddet arasndaki

126

SANATIN GC

kkleri derinlere uzanan isel su ortaklnn ardnda uzun bir gemi

ve tarih yatmaktadr. ki durumda da radikal yadsnma-yadsma eyle
mi, ister sanat ister siyasi alanda olsun, zgn yaratclkla ayn kefeye
konur. Bu su ortakl sklkla rekabet eklinde sonulanr.
Nitekim sanat ve siyaset en azndan bir temel noktada birbirine ba
lanr: her ikisi de onaylanma mcadelesinin srdrld alanlardr.
Alexander Kojeve'nin ada Hegel yorumunda tanmlad gibi, bu
onaylanma mcadelesi modemitede genellikle piyasa gleri tarafndan
dzenlenen mal datm mcadelesini basklar. Sanatn bu iten kazanc
sadece belirli bir arzunun tatmin edilmesi deil ayn zamanda toplumsal
adan da meru kabul edilmektir. Siyaset eitli gruplarn, hem gemi
te hem de bugn, onaylanma mcadelesi verdii bir arenayken klasik
avangardn sanatlar daha nce meru olmad dnlen tm bireysel
formlarn ve sanatsal yntemlerin onaylanmas iin arpmlardr. Baka
bir deyile klasik avangart tm grsel iaretlerin, formlarn ve medyann
meru sanatsal arzu nesneleri olarak benimsenmesini salamak iin, yani
sanatta temsil edilmek iin mcadele vermitir. Her iki mcadele biimi
de doalar gerei birbirleriyle bal ve ilikilidir; her ikisinin de amac e
itli karlar olan herkesin ve ayrca her mcadele biiminin, modemite
balamnda znde iddet olduunun anlalmasdr.
Benzer eyleri, Don DeLillo terristlerin ve yazarlarn toplam sfr
olan bir oyunla megul olduklar Mao II adl romannda yazar: var olan
eyleri radikal bir ekilde yadsyarak her iki grup da toplumun d
gcn ele geirmeye -ve bylece toplumu deitirmeye- muktedir bir
anlat yaratmak ister. Bu balamda terristler ve yazarlar rakiptirler -ve
DeLillo'nun belirttiine gre, bugnn medyas terristlerin eylemleri
ni hibir yazarn ne sremeyecei derecede gl bir anlat yaratmak
iin kullandndan artk yazar yenilmitir. Ama elbette bu rekabet
tr yazardan ok sanatnn durumunda ok daha aikardr. ada
sanat, terristle ayn medyay, onun gibi kullanr: fotoraf, video,
film. Ayn zamanda sanatnn terristten daha ileriye gidemeyecei de
bellidir; sanat radikal tavr sz konusu olduunda terristle rekabet
edemez. Gerekstc Manifesto'sunda Andre Breton barl bir kala
bala ate edilen terrist bir eylemin zgn bir ekilde Gerekstc,
sanatsal bir tavr olacan aklyordu. Bugn bu tavr, son gelimeler
dorultusunda ok gerilerde braklm gibi grnyor. Festival ek
liyle gerekletirilen sembolik takas yaklam asndan, Marcel Ma
uss veya Georges Bataille tarafndan tanmland gibi, bu, ykm ve z
ykm konusundaki radikal olma rekabeti asndan sanatn ak bir
ekilde kaybeden tarafta olduu anlamna gelmektedir.

SAVATA SANAT

1 127

Ama sanat ve terrizmi veya sanat ve sava karlatrmak iin kulla

nlan bu popler yntem bana znde sorunluymu gibi geliyor. imdi
mantkszl nerede grdm aklamaya alacam. Avangart sa
nat, yani modemite sanat ikonakncyd. Bu konuda hi kuku yok.
Ancak terrizmin ikonaknc olduunu syleyebilir miyiz? Hayr; ter
rizm daha ziyade ikonasevicidir. Terristin Terristlerin veya sava
larn gl imgeler -"gerek", "doru", bizim amzdan zamanmzn
kresel siyasi bir gereklii olan gizli, korkun gerekliin "ikonlar"
olduklanm kabul etme eiliminde olduumuz imgeler- retme hede
fi gder. Syleyeceim u: Bu imgeler, kolektif imgelemimizi yneten
ada siyasi teolojinin putlardr. Bu imgeler glerini, inandnclk
lanm ok etkin ve verimli bir ahlaki antaj formundan alr. mgeye,
mimesise, temsile ynelik modem ve postmodem eletirilerin yapld
onlarca yldan sonra bu tr terr ve ikence grntlerinin/imgeleri
nin doru olmadn, gerek olmadn sylerken bir ekilde kendi
mizden utanrz. Bunlarn doru olmadklarn syleyemeyiz nk bu
grntlerin gerek bir hayata -sona erdii bu grntlerle belgelenen
bir hayat- mal olduunu biliriz. Magritte, kolaylkla, resmi yaplan bir
elmann gerek bir elma olmadn veya resmi yaplan bir piponun
gerek bir pipo olmadn syleyebildi. Ama videoya ekilmi bir kafa
kesme grntsnn gerek bir kafa kesme olmadn nasl syleyebi
liriz? Ya da Ebu Gureyb hapishanesinde videoya ekilen aalama g
rntlerinin gerek olmadklarn nasl syleyebiliriz? Nitekim fotoraf
ve sinemann doruluunu savunan naif inana kar yneltilen ve yl
lardr sren temsil eletirisinden sonra, imdi yine, fotoraflanm ve
videoya kaydedilmi grntlerin bazlannn sorgulanmakszn doru
olduklarn kabul etmeye hazrz.
Bu u demektir: Terrist, sava radikaldir -ama sanatnn radikal
olmasyla ayn anlama gelen bir radikallik sz konusu deildir. Yapt
ey ikonaknclk deildir. Daha ziyade grntye/imgeye duyulan
inanc pekitirmek, ikonasevici cazibeyi, ikonasevici arzuyu pekitir
mek ister. ikonaknc tarihi sona erdirmek, temsiliyet eletirisine son
vermek iin istisnai, radikal ltler getirir. Burada tarihsel bakmdan
olduka yeni bir stratejiyle karlarz. Dorusu, geleneksel sava
onu yceltebilen, onu olumlu, uygun, ekici bir ekilde sunabilen g
rntlerle ilgileniyordu. Bizlerin, elbette, resimde byle idealletirme
leri eletiren, bu tr yaklamlan zen gemii uzun bir geleneksel
birikimimiz var. Ama ada savann resimsel stratejisi, ok ve deh
et stratejisi; resimsel bir gzda verme stratejisidir. Tabii ki bu sade
ce modem sanat tarihinin uzun bir sre sknt, zulm, irkinleme

128

1 SANATIN GC

imgeleri retmesinden sonra mmkn olmutur. Geleneksel temsili

yet eletirisi idealletirilmi geleneksel grntnn/imgenin yzeyinin
ardnda sakl irkin ve dehet verici bir eyler olmas gerektii ku
kusuyla gdlenmiti. Nitekim ada sanat bize tam olarak bunu
-kukularmzn, endiemizin imgesi olan bu gizli irkinlii- gsterir.
Kesinlikle bu yzden kendimizi bu grntlerin doru olduunu
hemen kabul etmeye mecbur hissederiz. Grdmz bu eyler, zan
nettiimiz kadar ktdr -belki daha da kt. En kt kukularmz
doru kmtr: mgenin ardndaki gizli gereklik, bize, zannettiimiz
irkinlikte gsterilmitir. O yzden eletirel yolculuumuzun sona er
diine, eletirel grevimizin yerine getirildiine, eletirel aydnlar ola
rak misyonumuzun baaryla tamamlandna ynelik bir his duyarz.
imdi, siyasetin asl kendini su yzne karmaktadr -ve kendi bala
rna yeterine korkun olduklar iin daha fazla ileri gitmemize gerek
olmadan ada siyasi teolojinin yeni ikonlarn, yeni putlarn tasav
vur edebiliriz. O yzden bu putlar yorumlamak yeterlidir -onlar ele
tirmek artk anlaml deildir. Bu durum, terr ve sava grntlerine
atfedilen birok yakn tarihli yaymda ifade edilen, grnmeyenin her
iki yannda da onaya kan lmn cazibesini aklar.
te bu yzden sanatdan daha radikal olsa da, terristin modem
sanatnn baarl bir rakibi olduuna inanmyorum. Daha ziyade, g
ml imge retimi makinesiyle doru ve gerek olduunu iddia eden
grntler yaratmaya alt iin -temsiliyete ilikin herhangi bir ele
tirinin tesinde- bu terrist veya terrist kart savann modem sanat
nn dman olduunu dnyorum. Bugnn birok yazan terr ve
sava grntlerinin aslnda gerein geri dnnn iareti olduunu
-geen yzylda uyguland gibi, gntnn/imgenin eletirisinin so
nunun grsel kant olduunu- ilan eder. Fakat sannn bu eletiriden
vazgemek iin ok erken. Elbette gnderme yaptm bu grntlerin
baz ilkel, ampirik dorulan vardr: Belirli baz olaylan belgelerler ve bel
gesel deerleri zmlenebilir, aratrlabilir, onaylanabilir veya reddedi
lebilir. Belirli bir grntnn/imgenin ampirik olarak doru mu yoksa
simle edilmi, deitirilmi yahut yanllanm m olduunu tayin et
meye yarayan baz teknik yntemler vardr. Ancak bu ampirik hakikat
ve grntlerin/imgelerin, diyelim ki, adli kant gibi ampirik kullanm
ile sembolik mbadele balamnda medya ekonomisi iindeki sembolik
deeri arasnda bir aynn yapmamz antr.
ada medya alarnda srekli dnp duran ve televizyon izleyici
si iin neredeyse kalmas imkansz bir hale gelen terr ve terr kart
grntler/imgeler temel olarak ampirik, kriminal bir soruturma ba-

SAVATA SANAT 1

129

lamnda gsterilmez. levleri, o veya bu ampirik hadiseden daha fazla

bir eyler gstermektir; siyasi ycenin evrensel olarak her yerde geerli
olan imgelerini retirler. Yce mefhumu, bizim amzdan, ilk etapta,
svire dalarn ve denizlerdeki boralar yce imgesinin rnekleri ola
rak kullanan Kant'n zmlemesiyle balantldr. Ayn zamandaJean
Franois Lyotard tarafndan avangart ve yce arasndaki iliki zerine
yazlan metinle de balantldr. Ama aslnda, yce mefhumunun k
keni Edmund Burke\in yce ve gzel zerine yazd metne dayanr
-ve burada Burke, Aydnlanma'dan yzyllar nce yaygn olan halka
ak idam etme ve ikence olaylarn ycenin rnei olarak kullanr.
Ama Aydnlanma hanedannn devrimci Paris'in ortasnda giyotinle ya
plan toplu idamlarn halk nnde adeta sergilenircesine gerekletiril
mesiyle kurulduunu da unutmamamz gerekir.
Tinin Fenomenolojisi adl kitabnda Hegel, bu sergileme halinin
insanlar arasnda gerek bir eitlik yarattn nk bu ekilde hi
kimsenin lmnn daha ilahi, yksek bir anlam olduunun iddia
edilemeyeceinin aka netlik kazandn yazar. On dokuzuncu ve
yirminci yzyllar srasnda ycenin kitleler halinde apolitikletirildii
bir sre yaand. imdi gerein deil ama siyasi ycenin dnn
tecrbe ediyoruz -ycenin yeniden politikletirilmesi eklinde. a
da siyaset artk kendini -yirminci yzyldaki totaliter devletlerin ha
len yapt gibi- "gzel" olarak ortaya koymuyor. Onun yerine ada
siyaset kendini yine "yce" olarak -yani, irkin, itici, ekilmez, dehet
verici olarak- sunuyor. Hatta daha da fazlas: ada dnyann tm
siyasi iktidarlar, siyasi ycenin giderek daha fazla retilmesi iine -en
gl, en korkun imgeyi retmek konusunda yarrcasna- kendini
kaptrm durumda. Sanki Nazi Almanyas'ndaki Auschwitz grnt
lerini kullanarak veya Stalin dnemindeki Sovyetler Birlii Gulaglar
nn grntlerini kullanarak kendi reklamlarn yapacaklarm gibi bir
durum sz konusu. Bu, yeni bir strateji tr. Ama grnd kadar
da yeni saylmaz.
Aslnda Burke'n iaret etmeye alt nokta ite tam olarak buy
du: iddetin dehet veren, yce imgesi, her ne olursa olsun yine de
sadece bir imgedir. Terr imgesi de retilir, grntlenir -ve estetik
adan incelenebilir, temsiliyet eletirisi balamnda eletirilebilir. Bu
eletirellik tr herhangi bir ahlaki duyarllk noksanlnn gstergesi
deildir. Ahlaki duyarllk, belirli bir grnt/imge sayesinde belgele
nen mnferit, ampirik bir olayla ilikilendirildii yerde ortaya kar.
Bir grnt/imge medyada dolama girip siyasi ycenin temsiliyetine
ilikin sembolik bir deer kazand anda dier her grntyle/imgeyle

130 1 SANATIN GC

birlikte sanat eletirisinin konusu olabilir. Bu sanat eletirisi kuramsal

olabilir. Ama sanatn kendisiyle de -modemist sanat balamnda bir
gelenek haline gelerek- ortaya koyulabilir. Bana, bu eletiri tr zaten
sanat dnyasnda yer alyor gibi geliyor ama adn burada zikretme
meyi yelerim nk ada imge retimi ve datm rejimini ada
medyada yer ald ekliyle tehis etmeye ynelterek beni bu makale
nin asl hedefinden uzaklatracaktr. Sadece ada temsiliyet eletiri
sinin hedefinin iki katmanl olduunu sylemeyi tercih ediyorum. ilki,
bu eletiri, bizleri sava ve terr gerekliiyle yzlemekten koruyan
her tr sansre ve grnt/imge basklamasna yneltilmi olmasdr.
Bu sansr tr, elbette, halen mevcuttur. Kendini "ahlaki deerlerin"
ve "aile haklarnn" savunusunu merulatran bir konuma getiren bu
sansr tr bugn cereyan eden savalarla ilgili haber yorumlarna
uygulanabilir -ve bu grntlerin medyadaki sunumlarmnm steril
lemesini talep edebilir. Ama bizlerin, bu iddet grntlerinin yeni
"siyasi yce putlar" olarak kullanmn analiz eden ve en gl grn
tnn sembolik hatta ticari rekabet ortamndaki yerini irdeleyen bir
eletiriye ihtiyacmz var.
Bana, sanat balam asndan zellikle bu ikinci eletiri tr daha
uygunmu gibi geliyor. Bugnn medya piyasalarnn gcne kyasla
sanat dnyas kk, kendi iine kapal ve hatta konuyla ilgisiz gibi
grnyor. Ama aslnda medyada dnp duran grtlerin/imgelerin
eitlilii ada sanatta dnp duranlarn eitliliine kyasla bir hayli
kstldr. Dorusunu sylemek gerekirse, ticari kitle iletiim aralarn
da etkin ve verimli bir ekilde oaltlp yaylmas iin grntlerin/
imgelerin geni bir hedef izleyici kitlesi tarafndan kolayca tannabilir
olmas gerekiyor ki bu da kitle iletiim aralarnn gereksiz tekrar ya
ynlar yapmalarna yol ayor. Kitle iletiim aralarnda dolama soku
lan grntlerin/imgelerin eitlilii, bu yzden, modem sanat mze
lerinde koruma altna alman veya ada sanatta retilen grntlerin/
imgelerin yaylmndan ok daha byk oranda kstlanmtr.
Duchamp'tan beri modem sanat, "sradan eyleri" sanat yapt mer
tebesine ykseltmeyi i edindi. Bu ykseltme eilimi, sanat yaptnn
sadece gerek, sradan bir varlktan daha yksek ve daha iyi bir eyler
olduu yanlsamas yaratt. Ama ayn zamanda modem sanat gereklik
adna uzun bir z eletiri dneminden de geti. "Sanat" ad bu ba
lamda daha ziyade bir itham, bir aalama olarak kullanld. Bir eyin
"sadece sradan sanat" olduunu sylemek, onun sadece sradan bir
nesne olduunu sylemekten daha da byk bir hakarettir. Modem
ve ada sanatn eitleyici gc iki ekilde alr -bir eyin ayn anda

SAVASTA SANAT 1 131

hem deerini takdir eder hem de onu deersizletirir. Bu u anlama

gelir: Sava ve terrizmin rettii imgelerin sembolik dzeyde yalnzca
sanat olduklann sylemek onlan yceltmek veya kutsallatrmak deil
eletirmektir.
Artk neredeyse her yerde izleyebildiimiz siyasi ycenin imgeleri
karsnda bylenmek aheserlere, gerek, doru bir imgeye duyulan
zel bir zlem, bir nostalji vakas olarak yorumlanabilir. Medya -mze
veya sanat sistemi deil- byle ezici, hemen ikna edebilen, gerekten
gl grntlere/imgelere duyulan hasretin giderilmesinin beklendii
yer gibi grlyor. Burada siyasi gerekliin temsili olduunu iddia
eden bir tr "reality ov"la -en radikal halleriyle- kar karyayz. Ama
bu iddia, yalnzca ada medya balamnda temsiliyetin eletirisini
yapmay beceremediimiz gerei sayesinde varln srdrebiliyor.
Bunun nedeniyse olduka basit: Medya bize sadece u anda gerekle
mekte olan eyin imgesini gsteriyor. Kitle iletiim aralannm aksine
sanat kurumlan gemi ile bugn, orijinal vaat ile bu vaadin ada
dnemde gerekletirilmesi arasnda tarihi mukayese yapan yerlerdir;
bylece eletirel sylemin yetkinliine ve yntemlerine ilikin son ka
ran kendi iradesine brakr -nk bunun gibi her sylemin kyaslan
maya, bir ereveye ve kyaslanma tekniine ihtiyac vardr. Mevcut
kltr iklimimiz dorultusunda sanat kurumlan, pratikte, aslnda ken
di mevcudiyetimizden ve bugnmzden bir adm geri giderek synla
bildiimiz, dier tarihsel alarla kyaslama yapabildiimiz tek yerdir.
Bu anlamda sanat balam yeri doldurulmas imkansz, neredeyse de
itirilemez bir balamdr nk zellikle eletirel analize son derece
uygundur ve medya gdl zamann ruhunun iddialanyla mcadele
eder. Sanat kurumlan, temsiliyet eletirisine ve yce eletirisine ilikin
tm tarihi bize hatrlatan bir yerdir -bylece bu tarihsel arka plan ile
iinde bulunduumuz zaman karlatrabiliriz.

Kahramann Bedeni:
Adolf Hitler'in Sanat Kuram

--

U gnlerde kahramanlardan ve kahramanlktan bahseden herkes

kendini faizmi, nasyonal sosyalizmi ve Hitler'i dnmekten pek
a koyamaz. Faizm kahramanlk retimini siyasi bir program dze
yinde uygulamtr. Fakat kahraman nedir? Kahraman, kahraman ol
mayandan ayran nedir? Kahramanlk eylemi, kahramann bedenini
aratan, teknikten, ortamdan mesaja dntrr. Bu balamda kah
ramann bedeni siyasetiden, bilim adamndan, giriimciden, filozof
tan, zetle, sahip olduklar toplumsal ilevin ardnda gizlenen kii
lerin bedenlerinden farkldr. Beden ancak kendini dorudan ortaya
koyduunda, genellikle oynad toplumsal rollerin kabuunu knp
patlattnda sonuta kahramann bedeni ortaya kar. Byle patlay
c bedenler, rnein, talyan Ftristler tarafndan yceltildi ve sergi
lendi. Bunlar, sanatnn imge reticisi, yani, sanat piyasas iin yapt
reten geleneksel "tedariki" rolnden kurtularak onun yerine kendi
bedenini imge kld. Bunlar huzurlu, dingin bedenler deildi; savaan,
evkli, duygularm belli eden, titrek, patlamaya hazr -baka bir ifadey
le kahramans- bedenlerdi. Antik dnemin kahramanlarnn an bir
tutkunun dizginlerinden kurtulmu ve yok etmeye yahut yok edilmeye
hazr, byle bedenleri vard. talyan Faizmi ve Alman Nasyonal Sosya
lizmi beden aracm mesaj klan sanatsal program benimsedi ve siyasi
bir mesaj hazrlad. Fikirlerden, kuramlardan ve programlardan deil
bedenlerden -atletler, greiler ve askerler- yanaydlar.
Bedeni mesaj klmak her eyin tesinde bir arena, bir sahne gerektirir
-veya alternatif olarak, modem bir habercilikle, medya tarafndan yara
tlm bir halk gerektirir. te bu yzden bugn, her zaman aka belli
olmasa bile, kahramanln yaygn bir alam kapsayacak ekilde geri d
nn deneyimliyoruz nk her eyin nihai olarak tamamen bedene

134

1 SANATIN GC

bal olduu bir dnya tiyatrosunda yayoruz. Bu dnya tiyatrosunda,

tm sylemler ksa konumalar, sloganlar ve haykrlara indirgenmi
durumda. Bugnn medya nlleri, yaptklan veya syledikleri eylerle
deil tamamen bedenleri sayesinde nl oldular. Bunlar, bir mcadele
iinde, tehlikeyle kar karya, byk zahmetler altnda olduklann ka
ntlayan atletlerin, onlar kuatan tutkuyla titreyen rock mzii yapan
nllerin, modellerin, aktrlerin, siyasetilerin -ve bakalarnn beden
leriyle birlikte kendi bedenini de havaya uuran intihar bombaclannn
bedenleridir. Medyann belgeledii, yorumlad ve nlendirdii btn
bu bedenler kolektif imgelemimizi ynetmektedir.
Faizm beden an balatt ve bir siyasi program olarak faizm,
kltrel ana akmdan dlanm olsa bile bu a yaamay srdr
yoruz. Dorusunu sylemek gerekirse, siyasi bir program olarak ya
anan bu ciddi kayma kendi medyamzn gerekliini kabullenmeyi
beceremediimizin bir iaretidir. Hepsinden nemlisi u hayati sorula
n sormaktan ekiniyoruz: Bir medya nlsnn kahramans bedenini
izleyicinin hi de kahramans olmayan bedeninden ayran ey nedir?
Kahraman kahraman olmayandan ayran sihirli snr izgisi, tamamen
bedensel dzlemde, nereden geiyor? ideolojik dzlemde, aslnda
medyann gerekliinde demokratik eitliin var olmadnn kabul
edilmesi yznden bu sorular ortaya kyor. Bugnn medya gdl
demokrasi anlay asndan tm ideolojiler, kuramlar ve sylemler
eittir -ve dolaysyla bantsz ve alakaszdr. Yine de bedenlerin hep
si, bu kapsamda, en az eit olanlardr.
Nasyonal Sosyalizm ve Hitler'in, elbette, bu sorular iin bir yant
vard: rk. Hitler'in dedii gibi:
Varolunu savunurken her rk doal olarak ona verilen deerlerden ve
glerden destek alr. Sadece kahraman olmaya uygun kii kahramanca
du.nr ve davranr. .. Doas gerei tamamen sradan olan canllarsa -r
nein fiziksel adan kahramanlara zg hibir zellii olmayan- sa
kalma mcadelelerinde de kahramanca olmayan tavrlar sergilerler. Bu
nunla beraber, bu ancak, rnein, bir topluluun kahramanlara zg niteli
i tamayan unsurlannn gayet kahramanca bir ekilde, tam da bu eilimi
sergilemek Zere eitilmesiyle mmkn olur, duygusal dZeyde kahraman
ca olan ey, hararl bir tavrla dier unsurlan hendi eilimine tabi klabilir.
Aklndaki bu ideolojiyle Hitler Alman halkn gzlemledi; Alman
halk, "eitli rksal birimlerden" ibaret olduu iin koulsuz ve art
sz ekilde kahramans olarak karakterize edilemiyor, bu yzden de

ADOLF HTLER'N SANAT KURAM! 1 135

"Halk'mzn miras ald rksal bileim tarafndan saptanan becerile

rimizin normal kapsamnda olduunun" kabul edilmesi gerekiyordu.
Yine de Hitler bu gzlemden tatmin olmamt ve Nasyonal Sosyalizm'i
yle tanmlad: "Halk'mzn, iinde bulunan eitli unsurlar ynnn
dnda, nce Alman Halk'n yaratan rknin radikal doasna kkleri
uzanan kahramanlkla yzlemesi ve kendi ifadesini bulmas konu
sunda siyasi ve kltrel liderlik yapmas gerekir. Nasyonal Sosyalizm
kendini kan, rk ve kiilik deerine saygnn yan sra sonsuz seim
yasalarn da stn bir ekilde retmeye adamtr.... " 1
Neticede Hitler kendini Alman Halk'nn eitimcisi, kou gibi gr
yordu. Star Wars (Yldz Savalar] filmindeki Jedi valyeleri gibi o da
Alman Halk'nm bedenindeki, kefedilmesi ve harekete geirilmesi ge
reken gizli, rksal gleri saptamann peindeydi. Yakn tarihli pek ok
film, kesinlikle bu tr eitmen figrleriyle kaynyor.Her tr filmde yer
alan -ucuz B snf filmlerden Matrix veya Kil! Bill'e- saysz kung fu
retmeni, himayesi altndakileri o gne kadar rendikleri, duyduklar ve
dndkleri her eyi unutmay, bedenlerinin genetik adan donatlm
olduu, kaderleri olan gleri kefetmek iin sadece bedenlerinde giz
lenen, onlara devredilen drtlere gvenmeyi retmeye alyor. Ger
ek hayatta da binlerce danman atletlere, siyasetilere ve giriimcilere
kendilerine gvenmelerini, kendi bedenlerini kefetmelerini, spontan ve
igdsel davranmalarn salk veriyor.Kiinin kendi bedenini kefetmesi
bu yzden amzn en byk sanat haline gelmi bulunuyor.
nc Reich dneminde bu sanatn devletin resmi sanat olaca
akland. Hitler asndan durum uydu: "Sanat kiiyi fanatiklie mec
bur eden yce bir misyondur." 2 Ayrca: "Sanat asla insanolundan ayr
tutulamaz. ... Yaamn dier taraflar eitim sayesinde retilebiliyorsa
da sanat isel olmak zorundadr. "3 Hitler iin gerek sanat kahraman
rk, kahraman bedeni gzler nne sermeyi ve onu iktidara getirmeyi
hedefler. Bu sanat, elbette, sadece doas gerei kendilerine kahraman
lk bahedilen kiiler iin mmkndr, bu gerek sanat tr, kendi
iinde kahramanlk tayan bir misyondur. Dolaysyla sanat kahra
manla bir tutulur hale gelir. Bu yzden Hitler sanat yalnzca basit bir
"kahramanln betimlenmesi" ii olarak deil kendi iinde kahraman
ln yatt bir eylem olarak grmtr nk gereklie ve Halk'n
yaamna ekil vermektedir. Onu gerekletiren kiinin bedeninden
ayr tutulamad iin ayn zamanda bedenin de eylemi olan bu eylem,
yalnzca imdi deil her zaman yle olduunun kabul edilmesi gereken
bir sanat-kahramann iidir. Hitler'in bak asna gre, kahramanca
olmayan "modem" sanat bu sonsuz deere asla sahip olamazd nk

136

1 SANATIN GC

sanatnn bedeni dzeyinde kahramanca bir saptama ortaya koymad

gibi kendini bir kuram, bir sylem, uluslararas slup ve moda da
yanana oturtmaya alyordu. Neticede kuram, sylem ve eletirellik
sanatnn bedenini ihmal etmeye ve gizlemeye eilimli bu an yapay
fenomen zelliklerinden biri olduu iin modem sanat daha yksek,
gerek misyonuna ihanet ediyor ve baarsz oluyordu.
te bu yzden Hitler sanatn, konuyu saf kuram balamnda ele
alan sanat eletirisinin emrinde olmaktan kurtulmasnn sanat politika
larnn temel grevi olacan aklad ve kendini bu zgrlk savan
mmkn mertebe en insafsz ekilde vermeye adad. Mevcut sanatn
yerine sonsuz deere sahip kahramans bir sanat retmek istiyordu.
Kukusuz, sanatn ebedi deerine bu denli srarl vurgu yapmann reji
min acmaszln hakl gstermek amacyla sarfedilen bo laflar, ssl
retorik szler olduu sylenebilirdi. Bu gr, ancak Hitler'in "evre
mizde bizi saran bunca fakirliin, istein, sefaletin ve umutsuzluun
olduu bir zamanda kendimize sanat kurban etme izni verebilir mi
yiz?"" diye sorarak sonsuz deeri olacak sanat yaratmak uruna siyasi
hedeflerini kurban etmek konusunda partisinin taraftarlarm harekete
geirmek iin ayn argmanlar kulland fark edildiinde inandr
cln kaybetmiti. Sorduu sonunun yant, elbette, "zin verebiliriz
ve vermeliyiz" idi -ve bu yzden Hitler Nasyonal Sosyalist Parti'nin,
nc Reich'n iktidarm ve yntemlerini sadece ordu ve ekonomi
asndan deil sanat asndan da seferber etmek konusunda gnlsz
yeleri tarafndan sanat takdir etmek konusunda eksik olmakla su
land. nk Hitler'in de tartt gibi, nc Reich sadece sonsuz
deere sahip sanat retseydi sonsuza kadar var olabilirdi. Hi kuku
yok ki Hitler tek bana sonsuzluk perspektifini devletin nihai gerek
esi olarak gryordu. Dolaysyla sonsuz deeri olan sanat yapt re
timi, siyaset u pek nemli sonsuzluk testinden gemeyi umuyorsa,
siyasetin nihai greviydi. Sonsuzluk kavram, Hitler'in kahramanlk
sanat -kahramanlk eylemi olarak sanat- hakkndaki dncelerinin
ekirdeini oluturuyordu. Kahramanlk, sonsuz n iin yaamaya
ve sonsuza kadar var olmaya gnll olmaktan baka bir ey deildi.
Kahramanca eylem dolaysz, dnyevi hedeflerin stnlyle tanm
lanyordu ve gelecek tm zamanlar iin sonsuz bir rol modeliydi. te
tam bu noktada, sanata atfedilen merkezilik ve nfuz, bu sonsuzluk
kavramn ayrntlaryla ele almay bizim amzdan anlaml klyor.
Her eyden nce Hitler sonsuzluktan asla bireysel ruhun lmsz
l balamnda bahsetmedi. Hitler'in bahsettii sonsuzluk, Hristi
yanlk sonras gelien, btn ynleriyle modem, yani tamamen madde-

ADOLF HTLER'N SANAT KURAM! 1

137

sel, cismani bir sonsuzluktu -yklan her medeniyetin ardnda brakt

kahntlann, harabelerin sahip olduu sonsuzluktu. Her medeniyetten
ok daha kalc olan bu maddesel "artklar", daha sonra kahramans,
sanatsal, yaratc bir eylemin izlerinin tannmas konusunda ya byle
nen ve aknlk duyan ya da sadece bitkin bir kaytszlk iinde duran
gzlemciler retebiliyorlard. Dolaysyla Hitler, sanatn sonsuz deeri
denildiinde sonraki nesillerden bir gzlemcinin zerinde sanatn b
rakt etkiyi anlyordu. Hitler'in ilk grevi olarak grp arad ey
gelecek nesilden bir gzlemcinin sahip olduu bu bakt -ve Hitler bu
baktan, kendisinin de var olduu sz konusu gemiin antlannn
estetik yargsna iliin bir onay almay umuyordu. Dolaysyla Hitler
kendi mevcudiyetine ve yaad dneme arkeolojik bir perspektiften
-gelecek neslin arkeologlannn ve sanatla ilgilenen bir flaneur'n pers
pektifinden - bakyordu ve bu perspektiften nihai estetik onay almay
umuyordu. inde bulunduu dneme ilikin bu arkeolojik perspektif,
Hitler'i byk bir hassasiyetle yaad gne balyordu. imdi ne ka
dar kendileri olduu sorusunun, aslnda tarihsel perspektifte modemi
te dneminin pek ok yazann ve sanatsn etkiledii grlebiliyordu.
Bununla beraber, Hitler, tam bu noktada sanatsal modemizmin
ana akmndan aynlyordu. Tipik modem sanat, bakalanna kendi
gzlemleri zerinden bilgi aktaran bir modern dnya gzlemcisi, bir
raportrdr. Bu balamda modern sanat bir kuramcyla, eletirmenle
veya yazarla ayn dzlemde ilerler. Hitler ise aksine, gzlem yapmak
istemedi; gzlemlenmek istedi. Sadece gzlemlenmek de deil, hayran
olunmak hatta bir kahraman olarak idolletirilmek istedi. Sanat, sa
natlan ve sanat yaptlann hayranlk nesneleri olarak alglad -gzlem
yahut analiz zneleri olarak deil. Ona gre gzlemciler, izleyiciler,
eletirmenler, yazarlar ve arkeologlar her zaman baka insanlard. By
lece Hitler asndan hayati nem tayan soru u haline geldi: Bir sa
nat-kahraman olarak, gelecein gzlemcisinin, gelecein arkeolou
nun yarglan karsnda kendini nasl bir adm daha ne geirebilirdi?
u anda yapt ilerin belirsiz, tanmsz bir sonsuz gelecekte hayranlk
uyandrmas ve idolletirilmesini salamak iin ne yapabilirdi? Gelece
in gzlemcisi, ilk olarak sanatsnn ruhuna hemen erimesi imkansz
olan, sanatnn niyetlerini ve gdlerini bilmeyen -ve dolaysyla ge
miin kuramsal syleminden yahut siyasi propagandasndan pek et
kilenmeyen- byk bir bilinmeyendir. Gelecein gzlemcileri sanat
yaptnn dsal, cismani, maddesel grnm baznda mnhasran
yarglamaya geecektir; yaptn anlam, ierii ve orijinal yoruma dayal
erevesi onlar asndan muhakkak ok yabanc olacaktr. Hitler iin

138

1 SANATIN GC

sanatn sanat olarak onaylanmas, bu yzden, ruhani bir gelenek, bir

zneden dierine, bir nesilden dierine aktanlan bir kltr meselesi
deildir. Sadece bu neden yznden Hitler, radikal modemitenin r
n olarak grlmelidir nk kltrn, zaman iinde "ruhani olarak"
kuaktan kuaa aktanlan bir ey olduuna inanmaz. Tann'nn lme
sinden beri Hitler'in grne gre, kltrn ruhu, gelenein ruhu ve
dolaysyla olas herhangi bir kltrel anlam ya da dnem, sonlu ve
lml bir eye dnmt. Hitler'in bahsettii sonsuzluk bu yzden
ruhani deil fiziksel bir sonsuzluktu -kltrn ve ruhun tesinde bir
sonsuzluk. Dolaysyla sanatn sonsuz deerine ilikin sorular, fizik ya
salanndan biri ve gzlemcinin bedeni haline gelmiti.
Nitekim Hitler, sanatta kahramanla ilikin eyler aramay, hi bir
ekilde, zafer dolu gemiin yapay bir stilizasyonu olarak alglama
mt. Teknik modemitenin rnlerine sanat tarihinin daarcndan
dn alnan demode sanatsal sluplan uygulamaya alan gemiin
tamamen yapsal bir ekilde taklit edilmesini hararetle reddetmiti.
Hitler, bu tr giriimleri, sanatlan yaamakta olduklan tarihsel d
neme uygun sanatsal bir mkemmellii baarmaya ynelik gerek he
deflerinden alkoyan bir gemie geri ekilme olarak grmt. Bu tarz
geriletici eilimler hakknda yorumda bulunurken Hitler tamamen iro
nik davranmt. Bunlara kar kt polemiklerinde, hep allageldii
gibi, modemizmin temsilcilerinin -ona gre "Yahudiler"- rnek verildi
i argmanlar kullanmaktan holanyordu. Nitekim yle sylyordu:
Romantik anlaylannn sersemlettii dnya sayesinde nesilden nesile
aktanlan gelenee balayc bir miras olarak Nasyonal Sosyalist dev
rime h ile bir "theutsche Kunst" [arkaik bir yazmla "Alman sanat",
Alm. ev. Notu] sunma zorunluluklan olduuna inanan bu nostaijik
insanlann aniden ortaya kmalanna kar Nasyonal Sosyalist devlet
kendini korumaldr. Onlar hibir zaman Nasyonal Sosyalist olmad
lar. Ne Yahudilerin her zaman sama ve gln bulduu Alman d
dnyasnda ya.adlar ne de burjuva Rnesans'nn ilahi kalabal
arasna dindar ve naif bir ekilde hantlar . ... Nitekim bugn gerek
Alman Rnesans' slubunda tren istasyon/an, sokak levhalan, Gotik
harflerde yaz karakterleri, Walther von Vogelweide'den serbeste al
np uyarlanm ark szleri, Gretchen ve Faust'a dayarak hazrlanm
moda tasanmlan sunuyorlar. ... Hayr, beyler! ... Ya.amlanmzn
dier alanlannda olduu gibi, sanat alannda da Alman ruhunun ge
limesi iin tam yetki verdik, modem aa Orta a'a dneceiz diye
kesinlikle iddet uygulayamayz.5

ADOLF HTLER'N SANAT KURAMI

139

Tam da bu nc Reich sanat iin hangi slubun uygun oldu

u sorusu, Hitler'in temelde hataya dt konulardan biriydi nk
slubun, sanat tpk yeni kavramnn yapt gibi rten bir parola
olduunu dnyordu. Hitler'e gre sanat yapt, sadece zelse, ok
somutsa, imdiki zaman meselesine mkemmel bir yant vermeyi baa
nyorsa iyi bir yaptt -kendini eski veya yeni, evrensel slubun rnei
olarak ortaya koyuyorsa o yapt ktyd. Fakat bir izleyici, bu somut
sanat yaptnn olas en mkemmel zel, somut yant vermeyi baanp
baarmadn nasl saptar? Hem eskiye hem de yeniye, "Ortaa'a" ve
"modeme" ilikin bilinen tm estetik yarg kriterlerinin geersiz, hatta
sanat asndan zararl olduklan dnlyorsa sanat nasl retilebi
lir ve takdir edilebilir? Doru bir estetik deerlendirme yapmas iin
izleyicinin sadece belirli bir beeniye -yani, iyi, doru, net bir bee
niye- sahip olmas gerekir. Bu u demektir: sanat yaptn, herhangi
ilave bir aklama, kuram ve yorumu kullanmadan, uygun bir ekilde
yarglayp deerlendirmek iin yargda bulunacak kiinin "sonsuz" be
eniye sahip olmas gerekir -yani geen onca adan daha kalc olan
bir beeniye sahip olmas gereklidir. Yaptlannn yaadklan dnem
den sonra da kabul grp deerlendirilmeye ve yarglanmaya devam
etmesini istiyorlarsa sanatlann kendilerinin de bu beeniye sahip ol
mas amr. Tam bu noktada sanatn nasl sonsuzlaabilecei anlalr
bir hal alr: alar boyunca geerli olan sanat ve sanat yaptlan sadece,
nce, sanat izleyiciyle ayn beeniye sahip olursa ve ardndan bu be
eninin alar boyunca srecei kesinleirse retilebilir. Hem sanat
y hem de izleyiciyi balayan, estetik beeniyi sabitlemeye ynelik bu
temel gereksinimden kama giriimlerinin hepsi Hitler tarafndan sert
bir ekilde reddedilmitir. Ne sylem ne de eitim, sanat ile izleyici
arasndaki olas bir arabulucu olarak grlp sorgulanr nk byle
eyler her zaman yzeysel, geleneksel ve geicidirler. Btn dnce
ve yorumlar bir yana sadece sanatnn beenisi ve olas izleyicinin be
enisi arasnda var olan zdelik ile benzerlik, sanat yaptnn mkem
mel olduu algsn salayabilir.
Fakat sanat ya da izleyici, kendi zamanna baml tm beenileri
hem birletiren hem de grmezden gelen byle zgn bir beeniyi na
sl mlkiyetine geirebilir? Hitler'in sanat kuramnn temel sorusu bu
dur ve bu soruya verdii yant ise rktr. Yalnzca rk kavram Hitler'in
sanat ile izleyici arasnda tam anlamyla doal, kuramsal olmayan,
laf dolandrmayan bir birlik salama olasln ispatsz kabul ettirme
sini mmkn klmtr. Dorusunu sylemek gerekirse: modem sanat
sylemi, kuramla an yklenen varlnn yoruma baml olduu ko-

140 1 SANATIN GC

nusunda ikayetler alyordu. Bugn bile, tm kuramlar, tm yorum

lan ve tm sylemleri reddetmeye ve sonunda saf sanat yapt algsna
odaklanmaya ynelik srarl arlar yaplyor. Bununla beraber kendi
mizi saf sanat algsna atlamamza ynelik bu sonsuz talepler, sz ko
nusu sanat algs trnn gelimesini neyin kesinlikle salayaca soru
sunu yantsz ve karlksz brakyor. Byle bir sanat fenomeni sylemi
hakknda hibir bilgisi olmayan biri, sanat nasl deerlendirebilir ve
ona tepki verebilir? Hakknda bilgi sahibi olunmayan byle bir alg,
sanatnn yaratmyla izleyicinin onu takdir etmesi arasnda ba kuran
hibir sylemin bulunmamas durumunda sanat yaptnn deeri hak
knda nasl bir estetik yargya yol aabilir? Sadece rk kuram, sanatn
tm kuramlarn tesinde nasl alglanabileceini bize aklayabilirmi
gibi grnyor.
Irk kuram asndan bakldnda tm analiz, sylem dzeyinden
beden dzeyine doru yer deitiriyor ve dnyor. Hitler'in bak
asna gre sanat yapt bir beyan deil baka bir bedenden, yani sa
natnn bedeninden tretilen bir bedendir. Dolaysyla sanatn takdir
edilmesi ve deerlendirilmesi, iki beden arasnda kurulan dolaysz te
masn etkisidir: sanat yaptnn bedeni ve izleyicinin bedeni. Sanatla
ilgili her ey, bu yzden, tam anlamyla fiziksel dzeydedir. O yzden
izleyicinin sanatnn yaptn anlayabilecei ve yapt tm sylemler
den bamsz bir ekilde, sadece kendi bedeni sanatnnkiyle benzer
yapda olduu iin -ve bu yzden d uyaranlara ayn fiziksel tepkileri
verecek ekilde donatld iin- doru bir ekilde alglayabilecei sy
lenebilir. Sanatsal beeni, bu drtsel fiziksel tepkilerden ibarettir. Do
laysyla sadece ayn rka -yani insan rkna- ait reticiler ve tketiciler
olduklarndan, insanlarn insanf sanat anlayp bundan zevk alabildii
sylenebilir. Bu kurama paye verirsek, dnya d varlklar insan eliyle
yaplan sanat tanyp, alglayp, bundan haz duyacak konumda olmaz
lar nk insan rkyla, insan bedeniyle ve insan drtleriyle aralarnda
olmas gereken balar yoktur. Farkl insanlarn beeni yarglan azm
sanmayacak oranda olgusal farklar ierir ve elbette Hitler de insanln
tamamen tek bir rktan ibaret olduuna inanmaz. Neticede insanln
farkl rklardan ibaret olduunu ve bu yzden farkl rklardan gelen
insanlarn beenilerinin de farkl olduunu varsayyordu. Bu, sanatn
sonsuz olmas iin bedenin kendisinin sonsuz bir bileen sunmas ge
rektii anlamna gelir. Sonsuz beden bileeni, bedenin kendisinde i
selletirdii bu sonsuzluk, rktr. Sadece rksal bakmdan kahramanlara
zg bir zellikle talandrlan izleyici, gemi dnemlerin sanatndaki
kahramanlk unsurunu fark edebilir.

ADOLF HTLER'N SANAT KURAMI 1 141

Dolaysyla, Hitler'e gre, rk kuram ve sanat tarihi doal, grn

meyen bir birlik oluturur. Ona gre rklar, sanatn nasl tarih tesi
olabildiini -yani niin gelecek nesillerin gemiin sanatndan haz du
yabildiini- aklamak iin gerekli olduklar iin vardrlar. Irk kuram,
tarihle, kltrle ve sanat eletirisiyle iliki iinde olan bir zerk sanat
kuramdr. Aslnda sanata duyulan inancn sorgulanmas, modem
inancn da sorgulanmas sayesinde nihai olarak gelip beden olgusuna
varmtr. amzn bu sorgulamaya verdii en yaygn yant, Tann'nn
lmdr -ruhun, akln, kuramn, felsefenin, bilimin, tarihin lm
olarak kavranr. Sanata bu tr tensel karlklarla gnderme yapmak,
bugn, sanatn olumsuzlanmas olarak herhangi yorumlayc bir sa
nat sylemini reddetmeye, yani izleyicinin bedeninin sanat yaptna
spontan tepkiler verdiinin yalanlanmasna hizmet eder. Dnemin ok
sayda modem ve ada yazan Hitler'in 1937 ylnda yapt konu
malardan birindeki ak ifadeyle hem fikir olacaktr: "Kltrmzn
rdne dair iaretlerden biri, yakn bir gemite ahit olduumuz,
sanata ilikin kuramsal metinlerin saysndaki anormal arttr."6
Hitler'e gre, sanatn sonsuz deerini tesis edip yerletirme hedefi
ne, sadece, rksal miras gelecein izleyicisinin bedenini sanata doru
tepki verecek ekilde dengelemek ve sabitlemek suretiyle ulalabilirdi.
Hitler'in sanat kuramnn temeli ve orijinal zellii ite burada sakldr:
tartmay sanatnn retimi dzeyinden izleyicinin retimi dzeyine
tamtr. Bu yzden, ona gre, bu i iyi sanat retimiyle ilgili olmak
tan ok -ki her ey bir yana zaten iyi sanat yaptlar vardr- uzak bir ge
lecekte bile, bu sanata doru tepki verecek izleyici kitleleri retmekle
ilgilidir. nc Reich'n retmek istedii doru sanat yapt, sanattaki
kahramanlkla ilgili unsuru tanma ve takdir etme konumunda olan bir
sanat izleyicisi retir. Bir kez daha, Hitler asndan, sanat yapt hibir
ekilde kahramann pasif bir betimlemesi olamaz. Ona gre ve onun
rnodemitenin ocuu olmas balamnda, sanat bir kahramandr. Sa
natsal yaratm eylemi, ister bir sanat yapt isterse bir devlet yaratma
eylemi olsun, hi fark etmez, kendi iinde etkin, aktif, kahramanca
bir eylemdir. Bu yaratc eylem ne kadar muhteem olursa yaratcs
nn kahramanl da o kadar net bir ekilde kantlanr nk byle
bir eylem, daha nce de dediimiz gibi, ruhani deil, tam anlamyla
fiziksel bir eylemdir. Kahraman bir rkn yaratmlan o rka ait bedenler
tarafndan retilen antlarda gzlemlenebilir ve bunlara hayranlk du
yulabilir. Nihai sanat yapt, kahramanca uygulanan politikalarla kah
raman bir rkn yesi klnan izleyicidir. Gerek politika sanat, Hitler
asndan, kahraman bedenlerin srekli retim yapmas sanatdr.

142

1 SANATIN GC

Hitler'in bu dorultuda giritii sanatsal abalann pratik sonula

n ok iyi biliniyor ve bunlardan biraz bahsetmek gerekiyor. Belki u
yeterli olur: Sanat balamnda sz konusu yapt kendini bir indirge
me, ykm, geri ekilme yapt olarak ortaya koyar. Baka bir ekilde
sylemek gerekirse, sanatsal bir yntemle Halk'n bedeniyle ve devlet
le alma frsat elde eder etmez Hitler, hemen, kuramsal dzlemde
modern sanat "dejenere" olmakla sulad, polemik yaratan, ok sert
bir program uygulamaya balad. nc Reich'n gerek faaliyeti, in
sanlann sebatla yok edilmesini veya onlan srekli, Giorgio Agamben'in
dedii ekliyle "plak hayat" dzeyine indirgemeyi ieriyordu. Tm
yapc niyetler, kahraman bir rk retecei varsaylan rksal slaha y
nelik tm yzyllk programlar, en nihayetinde salt birer kuram olarak
kaldlar.
Tarihsel adan Hitler, balad hibir iin sonunu getiremeyen -in
dirgemenin ve yok etmenin bile- bir kaybeden figrnn ete kemie
brnm rneidir. artc bir ekilde Hitler sadece siyasi ve askeri
adan deil ayn zamanda ahlaki adan da tek kelimeyle kaybetmeyi
baarmtr -ki bu, tarihi bir haan olarak neredeyse ei benzeri bulun
mayan bir eydir; gerek hayatta yenilgi genellikle ahlaki zafer kazanl
masyla dengelenir veya tam tersi olur. Mutlak ve kusursuz bir kaybe
den olarak, bu balamda, Hitler'in amz asndan zel bir cazibesi
vardr nk modem sanat daima bu kaybeden figrn kullanmakta
ve adeta kutlamaktadr -Hitler, modem sanat ylesine hararetli bir e
kilde lanetledii iin bu eilim bir hayli fazladr. Modem imgelemde
zafer kazanarak deil olaanst bir malubiyete urayarak yerlerini
edinen poete maudit [lanetli air] ve artiste rate [baansz sanat] fi
grne hayranlk duymay rendik. Modern kltrn bize sunduu
kaybedenler arasndaki bu yanta Hitler, sehven olsa da, istisnai bir
ekilde baanl olmutu.

Kitleleri Eitmek:
Sosyalist Gereki Sanat

--

930'lann bandan Sovyetler Birlii'nin dalmasna kadar Sosyalist

Gerekilik tm Sovyet sanatlar iin resmf olarak onaylanan tek
yaratc yntemdi. l 920'lerde Sovyet sanatn karakterize eden pek ok
rakip estetik programa, 23 Nisan 1932'de Merkez Komite'nin mevcut
tm sanat gruplann datan ve yaratc ilerle uraan tm Sovyet i
ilerinin uzmanhklanna gre sanatlar, mimarlar ve benzeri iin zel
oluturulmu niter "yaratc birlikler" kapsamnda organize edilme
lerini aklayan bir karar yaymlamasyla aniden son verildi. Sosyalist
Gerekilik 1934'te dzenlenen Birinci Yazarlar Birlii Kongresi'nde
uygulanmas mecburi bir yntem aklad ve yntem, akabinde ba
lang formlasyonlannda herhangi nemli bir deiiklik yapmakszn,
grsel sanatlar da dahil olmak zere, dier tm sanatlan kapsayacak
ekilde geniletildi. Standart resmf tanma gre Sosyalist Gereki sa
nat yapt "form asndan gereki, ierik asndan Sosyalist" olmak
zorundadr. Grnte basit bu formlasyon, aslnda bir hayli mu
ammahdr. Bir form, sylendii gibi, nasl gereki olabilir? "Sosyalist
ierik" aslnda ne demek? Bu anlalmas g formlasyonu somut sa
natsal uygulamaya evirmek kolay bir grev deildi ve bu sorulara ve
rilen cevaplar her bir Sovyet sanatnn kaderini tayin etti. Sanatlann
alma hakkn -ve baz durumlarda yaama hakkn- belirledi.
Sosyalist Gerekilik'in Stalin dnemindeki ilk uygulan srasn
da sanatlann saysnn yan sra Sosyalist Gereki dzende dlanan
sanatsal ara ve sluplann da says srekli artmt. l 930'lann orta
sndan beri resmf olarak kabul edilebilir yntemler, kapsam giderek
daha da daraltlacak ekilde tanmland. Bu dar yorum ve sk dlama
politikas 1952'de Stalin lene kadar srd. zlme de denilen ve
l 950'lerin sonunda balayarak, Sovyetler Birlii'nin dalmasna kadar

144 1

SANATIN GC

devam eden, Sovyet sisteminin Stalincilikten ksmen annd dnem

den sonra Sosyalist Gerekilik'in yorumu daha kapsayc olmaya ba
lad. Ancak dlamaya ynelik ilk politikalar, gerekten homojen veya
biraz daha uyumlu bir Sosyalist Gerekilik estetiinin domasna asla
izin vermedi. Sonraki kapsayc politikalar ise gerek bir akla ve
sanatsal oulculua hibir zaman yol amad. Stalin ldkten sonra,
Sovyetler Birlii'nde gayrt resmi bir sanat ortam dodu ama bu resmi
sanat kurumlan tarafndan onaylanmad ve benimsenmedi. Otoriteler
tarafndan tolerans gsterildi ama bu ortamn sanatlarnn yapt
almalar Sosyalist Gerekilik'in asla yeterince kapsayc olmadn
gsterircesine, hibir zaman sergilenmedi ya da yaymlanmad.
Sovyet Sosyalist Gerekilik anlaynn sk ve net ekilde tanm
lanm sanatsal bir slup olmas istenmiti ama ayn zamanda tm Sov
yet sanatlar, hatta edebiyat, grsel sanatlar, tiyatro ve sinema dahil
farkl ortamlarda alan tm sanatlar iin birleik, tek dzenli bir
yntem olmas hedeflenmiti. Bu iki niyet de, elbette, birbirine ztt.
Bir sanatsal slup, ayn ortamda retilmi dier sanatsal sluplarla kar
latnlamyorsa, onun estetik zelliinin yan sra sanatsal deeri de
mulak kalr. Sovyet sanatlar asndan temel referans noktas burju
va Bat'yd. Sovyet ideolojisindeki otoritelerin temel kaygsysa Sovyet
Sosyalist sanatnn, gemiin sanatsal deerlerini reddeden formalist,
rm bir sanat olarak anlalan kapitalist Bat'nn sanatna benze
memesiydi. Aksine Sovyetler, gemi tm dnemlerin sanatsal miras
na tahsis edilmi bir program hazrladlar: Gemie ait sanat reddet
mek yerine sanatlar bunu yeni Sosyalist sanata hizmet edecek ekilde
kullanmalydlar. 1920'lerin sonu ve 1930'lann banda meydana gelen
yeni Sosyalist Gereklik balamnda sanatsal mirasn rol hakknda ya
plan tartma, Sosyalist Gereki sanatn gelecekteki geliimi asndan
belirleyiciydi. Bu tartma halen modemist, formalist programlann y
netmekte olduu, 1920'lerin sanatndan ncelikli olarak her bir sanat
yaptnn ieriiyle ilgilenen Sosyalist Gereki sanata doru yaanan
asli kaymay iaret ediyordu.
Avangart sanatlann ve kuramclarn sanatsal mirasa kar taknd
tutum, Kazimir Malevich tarafndan 1919'ta yazlan "Mze Hakknda"
adl ksa ancak nemli bir makalede gl bir ekilde ifade edilmiti.
O srada, yeni Sovyet hkmeti Rusya'daki eski mzelerin ve sanat
koleksiyonlannn i sava yznden tahrip edilmesinden, devlet ku
rumlannn ve ekonominin genelinin kmesinden korkuyorlard. Ko
mnist Parti, bu koleksiyonlar emniyet altna alp korumaya alarak
karlk verdi. Metninde Malevich, devleti sanat koleksiyonlan adna

SOSYALST GEREK SANAT 1

145

mdahalede bulunmamaya ararak bu mze ncesi politikaya kar

tepkisini ortaya koyuyordu nk yok edilmelerinin gerek, yaayan,
canl bir sanatn nndeki yolu aabileceine inanyordu. zellikle
yle yazmt:
Hayat ne yaptm biliyor ve yok etme abas iindeyse kimse ona mda
hale etmemeli nk onu engelleyerek iimizde doan yeni hayat kav
ramna giden yola ket vuruyoruz:. Bir cesedi yaknca bir gram kl eldr
ederiz: buna gre binlerce mezar, kimyagerin sadece bir rafna sabi
lecektir. Zaten l olan gemi btn alan yakmalanm teklif ederek
muhafazakarlara bir ayncalk tanyabilir ve bir eczane kurabiliriz.

Ardndan Malevich ne demek istediine ilikin somut bir rnek ve

riyordu:
Rubens'in ve sanatnn kllerini -insanlarda bir fikirler yn gelitirecek
ve genellikle asl temsilden daha canl olacak (ve daha az yer kapla
yacak) 1 - inceleyecek insanlar asndan da ama (bu eczanenin amac)
ayn olacak.

Malevich bu yeni, devrimci zamanlarn yeni ve devrimci sanat

formlanyla temsil edilmesi gerektiine inanyordu. Bu fikri, elbette,
1920'lerin "sol cenahtaki" baka sanatlan da paylayordu. Fakat
onlann eletirileri, gerek devrimin sanatsal formlar dzeyinde deil
daha ok bunlann toplumsal kullanm dzeyinde meydana geldiini
ne sryordu. Eski ynetici snf tarafndan el konulan, zafer kazanan
prolaterya tarafndan dzenlenen ve yeni Sosyalist devletin hizmetine
verilen eski sanatsal formlar doas itibanyla yeni bir hal alyordu n
k yeni bir ierikle doldurulmulard ve tamamen farkl bir balamda
kullanlyorlard. Bu balamda, grnrde eski olan bu formlar, avan
gart tarafndan yaratlan ama burjuva toplumu tarafndan ayn balam
da kullanlan formlardan bile daha yeni olmaya balad. "Sanatta for
malist eilimlere" ynelik proto-postmodem bu eletirellik, dnemin
etkileyici sanat eletirmeni Yakov Tugendkhold tarafndan u ekilde
formle edildi: "Proleter ve proleter olmayan sanat arasnda meydana
gelen aynn formda deil bu formun kullanlma fikrinde bulunabilir.
Lokomotifler ve makineler burada da Bat'dakiyle ayn; bu bizim for
mumuz. Bizim sanayilememiz ve Bat'nn sanayilemesi arasndaki
fark ise, buradaki lokomotiflerin ve makinelerin sahibinin prolaterya
olduu gereinde yatyor; bu da bizim ieriirniz."2 l 930'lar boyunca

146

1 SANATIN GC

bu argman srekli tekrarland. Rus avangart sanatlan ve kuramc

lan gemi dnemlerdeki sanatlara nihilist bir yaklamla bakmakla,
kendi siyasi hedefleri dorultusunda prolateryay ve Komnist partiyi
sanatsal miras kullanmaktan alkoymakla sulandlar. Buna gre, Sos
yalist Gerekilik ilk bata kltrel gelenein tahrip edilmesine kar
yneltilen bir acil kurtarma operasyonu gibi sunuldu. Yllar sonra,
o dnemlerde resmi kltr politikalanndan sorumlu olan, Politbro
yesi Andrei Judanov, tamamen sanatla ilgili meselelere deindii ko
numasnda unlar yledi:
Klasik resim mirasn savunurken Merkez Komite "muhafazakar" m
davrand, "gelenekselcilik" veya uepigonizm" ya da baka bir eylerin
etkisi altnda myd? Bu dpedz samalk! ... Biz Bolevikler kltrel
miras reddetmeyiz. Aksine, igc, bilim ve kltrde byk atlmlar
gerekletimek iin Sovyet toplumunun alan insanlanna ilham veren
leri semek amacyla tm uluslann, tm dnemlerin kltrel mirasn
eletirel ve ciddi bir ekilde zmseriz. 3
Sanatsal mirasn rolne ilikin bu tartma Sosyalist Gerekilik
estetiinin gelimesi iin gerekli ereveyi oluturdu nk Sosyalist
Gereki bir yaptn hem Sosyalist hem de Gereki olmak iin kar
lamas gereken baz yapsal kriterleri belirleyip ortaya koydu. Sosyalist
Gerekiliin yrrle girmesi, klasik sanat retimi modellerine d
n adna sanatta formalizme kar uzun ve sancl bir mcadele ba
latt. Bu ekilde Sosyalist gereki sanat, klasik formun modemist "ar
ptmalarnn" tm izlerinden giderek daha fazla annd -yle ki srecin
sonunda slup burjuva Bat sanatndan kolaylkla ayrt edilebilir hale
geldi. Sovyet sanatlar da zellikle Sosyalist ve Batl deilmi gibi g
rnen her eyi -resmi geitler ve gsteriler, Komnist Parti'nin ve lider
lerinin toplantlan, yeni toplumu fiziki bazda ina eden mutlu iiler
konu olarak ilemeye gayret ettiler. Bu balamda Sosyalist Gerekilik
tarafndan yrrle sokulan klasik mimetik imgeye dsal dn daha
ziyade yanltcyd. Sosyalist Gerekilik yaam olduu gibi betimle
meyi desteklemiyordu nk yaam, Sosyalist Gereki kuram tarafn
dan srekli ak ve geliim -zellikle resmi olarak da formle edildii
gibi, "devrimci geliim"- halinde olan bir ey olarak yorumlanyordu.
Sosyalist Gerekilik, henz varolmam ama yaratlmasn gerekli
grd ve Komnist gelecein bir paras haline gelmesini amalad
eylerin geliimine ynelmiti. Sosyalist Gerekilik, diyalektik bir
yntem gibi anlalyordu. "Diyalektik yntem asndan nemli olan,"

SOSYALST GEREK SANAT 1 147

diyordu Stalin, "belli bir anda kalc gibi grnen, fakat aslnda snp
gitmeye balam olan deildir, bilakis belli bir anda kalc gibi grn
mese de, oluan ve geliendir nk diyalektik yntem sadece oluan
ve gelieni yenilemez sayar kabul eder."4 Tabii ki neyin leceine ve
neyin doabileceine karar verme hakk Komnist Parti'ye aitti.
Bu mutlak gereklik betimlemesinin, Komnist dnyann domakta
olduuna ilikin iaretlerin farkna varlmas iin tm tarihsel geliimin
kavranmasnn ima edildii dnld ve bu yaklam, resmi olarak
"gerekilikten" ayntnlmas gereken bir "natralizm" olmakla sulan
d. Doru olan yapma becerisi, mevcut ve tarihsel gereklerin Sosya
list seimi, Sosyalist sanatnn en nemli nitelii olarak kabul edildi.
Stalin dneminin lider devlet sanatlarndan biri olan Boris loganson,
l 930'da dzenlenen Birinci Sovyet Sanatlar Konvansiyonu'nda yap
t konumasnda unlar syledi: "Bir gerek, dorunun btnn
temsil etmez; sadece sanatn gerek dorusundan elde edilen, koklanp
znn karlmas gereken bir hammaddedir -tavuk, tyleriyle pii
rilmemelidir. "5 Sosyalist Gereki sanatta yaratcln yerinin, resim
tekniinde deil "resmi dzenleme" eklinde olduunu da savundu
-sylemek istedii, ressamn almasnn znde fotorafnn al
masndan farkl olmadyd. Sosyalist Gereki bir resim, bir tr sa
nal fotoraftr -gereki olmaldr ama gerekten yaanan bir sahnenin
salt yansmasndan daha fazlasn kapsayacak bir gerekilie sahip ol
maldr. Ama, imgeyi grsel adan inanlabilir klacak trde fotoraf
kalitesine sahip, tm gereklerin Sosyalist yaamn gerekleri olacak
ekilde dzenlendii bir gelecein dnyas imgesi retmekti. Sonu
olarak Sosyalist Gerekilik ierik asndan deil sadece form asn
dan gereki olmak zorundayd.
Dsal olarak klasie dn de yanltcyd. Sosyalist Gereki sa
nat mzeler, galeriler, zel koleksiyon sahipleri ve sanat eksperleri iin
retilmiyordu. Sosyalist Gerekiliin gndeme gelmesi, sanat piyasas
da dahil olmak zere, serbest piyasann feshedilmesiyle ayn zamana
denk geliyordu. Sosyalist devlet, sadece tek bir sanat tryle -kitleleri
kendine eken, onlar eiten, onlara ilham veren, onlar ynlendiren,
toplumsal adan yararl sanatla- ilgileniyordu. Neticede Sosyalist Ger
eki sanat, kitlesel yeniden retim, datm ve tketim iin yaplyor
du -ve odaklanlarak bireysel dncelere dalmak iin retilmiyordu.
Bu, geleneksel kalite kriterine gre fazla iyi veya fazla mkemmel gr
nen resimlerin veya heykellerin Sovyet sanat eletirmenleri tarafndan
neden "formalist" addedildiini de aklyor. Sosyalist Gereki sanat
yapt estetik olarak kabul edilebilir bir mirasa gnderme yapmak zo-

148 1

SANATIN GC

rundayd ama ayn zamanda bunu, sanat yapt ile halk arasnda ok
byk bir mesafe yaratmadan o miras izleyici kitlesine aacak ekilde
yapmas gerekiyordu.
Elbette, 1920'lerdeki Rus avangard tarafndan kenara atldklarn
hisseden birok geleneksel sanat, yaptlarnn kabul grmesini sala
mak iin siyasi ideolojideki bu deiimi kukusuz istismar ettiler. Bir
ok Sovyet sanat, on dokuzuncu yzyl geleneine uygun manzara
resimleri, portreler ve i mekan sahnelerini betimledikleri almalar
yapmay srdryordu. Ama Alexander Deineka, Alexander Geras
simov, hatta Isaak Brodsky gibi lider Sosyalist Gereki sanatlarn
resimleri ncelikli olarak afi, renkli fotoraf veya sinema estetiine
gnderme yapyordu. Aslnda bu sanatlarn yapt baarl resimler,
lke genelinde her yerde grlebiliyor, saysz afite ve ok sayda ki
tapta tekrar tekrar kullanlabiliyordu. Bunlar popler "liste ba" al
malard -ve bunlar eletirmek, szleri ok da gzel olmayan bir pop
arksn eletirmek kadar gereksiz bir aba olurdu. Stalinist Rusya'da
kitlesel datma ve yaylma girebilme becerisi ncelikli estetik nitelik
haline geldi. Resim ve heykel, grsel sanatlar sistemine hakim olsa bile
her ikisi de Bat'daki salt fotoraf veya salt sinema retimine kyasla
daha kitlesel lekte retiliyor ve yeniden retiliyordu. Binlerce Sovyet
sanat, resmi onay alm Sosyalist Gereki nesnelerin, figrlerin ve
kompozisyonlarn aynsn tekrarlayp duruyorlard; kendilerine resmi
onayla kurumsallam bu modeller zerinde sadece ufak deiiklikler
yapma ve birbirinin ayns gibi grnen eitlemeler retme izni veri
yorlard ve bu eitlemelerdeki deiiklikleri, konuyla ilgili bilgisi ol
mayan izleyiciler neredeyse hibir zaman fark etmiyorlard. Bu yzden
Sovyetler Birlii ayn sanat tarafndan retilmi gibi grnen boyan
m ya da yontulmu imgelere doymu durumdayd.
Sosyalist Gerekilik, kresel ticari kitle kltrnn, dnm nok
tas olan atlm gerekletirdii bir dnemde dodu; belirleyici g ha
line geldi ve o zamandan bu yana da sahip olduu konumu korudu.
Stalin andaki resmi kltr, bu kresel kitle kltrnn bir parasy
d ve dnya apnda uyanan beklentilerle beslendi. Kolaylkla yeniden
retilip datlabilen yeni medyaya duyulan an ilgi 1930'larda yay
gnlat. Kendilerine has eitli yntemlerle Fransz Gerekstcl,
Belika Byl Gerekilii, Alman Yeni Gerekilii, talyan Novecen
to akm ve o zamann dier btn gerekilik formlar gnn byk
oranda genileyen kitle iletiim aralarndan tretilen tekniklerden ve
imgelerden istifade etti. Ancak bu benzerliklere ramen Stalinist kltr
Bat'daki emsalinden farkl bir ekilde yaplandrld. Batl kitle klt-

SOSYALST GEREK SANAT 1

149

r.nde piyasa hakimiyeti kurulurken, hatta tanmlanrken Stalinist kl

tr ticari olmad gibi ticaret kart bile deildi. Bu kltrn amac,
halk memnun etmek deil onu eitmek, ona ilham vermek, klavuzluk
etmekti. (Baka bir deyile sanat form asndan gereki, ierik asn
dan sosyalist olmalyd.) Pratikte bu durum, ierii, hedefleri ideolojik
olarak belirlenmi ve kitleleri yeniden eitmeyi amalam olmasna
ramen sanatn form dzeyinde kitlelerin algs asndan eriilebilir
olmas gerektii anlamna geliyordu.
1939 tarihli, "Avangart ve Kitsch" adl makalesinde Clement Gre
enberg, avangart sanat ile kitle kltr. ("kitsch" diye tabir ettii) ara
sndaki farka herkes tarafndan bilinen o nl tanm getirmeye giriti.
Kitlesel hitsch, Greenberg'in belirttii gibi, sanatn etkilerini kullanrken
avangart sanatsal aralan aratrmaktadr. 6 Bu dorultuda, Greenberg,
Stalin andaki Sosyalist Gerekiliin yan sra dier tm totaliter sa
nat formlann, Bat'nn ticari kitle kltryle ayn kefeye koydu. Her
ikisinin de sanatsal pratiklerle megul olmak yerine izleyicileri ze
rinde maksimum etki brakmakla uramay hedeflediini kantlad.
Greenberg asndan avangart ethos, bylece kitle kltr.ne ynelik
uzak ve eletirel bir tavr sergilemek zorunda brakld. Ama aslnda
klasik Avrupa ve Rus avangard sanatlan imgelerin kitlesel retimi ve
dalm sayesinde sunulan yeni olaslklann cazibesine ok fazla kapl
mlard. Avangart, aslnda, ticari kitle kltrnn sadece bir ynn
onaylamamt: kitlesel beeniyi tevik edici tavnn. Yine de modem
sanatlar da orta snfn elitist "iyi" beenisini reddediyordu. Avangart
sanatlar, onlann beenilerini paylaacak ve dnyaya onlann gzn
den bakacak yeni bir halk, yeni bir insan tipi yaratmay umuyorlard.
Sanat deil insan deitirmenin peindeydiler. Nihai sanatsal eylem,
eski gzlerle bakacak eski halk iin yeni imgeler retmek deil, yeni
gzlerle bakacak yeni bir halk yaratmak olacakt.
Stalin rejimi altndaki Sovyet kltr., insanln deitirilebilecei
ne ve bylece insann maden gibi ilenebildiine ikna olarak gdlenen
avangart inanc devrald. Sovyet kltr. henz yaratlmam kitlelere hi
tap eden bir kltrd. Bu kltrn ekonomik adan -baka bir deyile
karllk bakmndan- kendini kantlamas gerekmiyordu nk Sovyetler
Birlii'nde piyasa lavedilmiti. Dolaysyla kitlelerin mevcut beenileri,
Sosyalist Gerekilik kapsamndaki sanat uygulamalaryla, avangartla ol
duundan daha da alakasz ve uzakt; Bat'daki avangart grup yeleri
eletirel reddedilerini srdrmek ve pekitirmek iin kitle kltryle
ayn ekonomik koullarda almak zorundayd. Bir btn olarak Sovyet
kltr., bu yzden, Greenberg'in Bat tarz kapitalizm koullan altnda

150

1 SANATIN GC

retim yapan sanatn temel etkisi olarak tehis ettii avangart ile kitle
kltr arasndaki aynn ortadan kaldrma giriimi eklinde anlalabi
lir. 7 Dolaysyla bu asli tezatla -rnein retim ve yeniden retim, orijinal
ve kopya, nitelik ve nicelik arasndaki- ilgili dier tm tezatlar Sovyet
kltr erevesiyle bantsn kaybetmitir. Sosyalist Gerekiliin n
celikli ilgi oda sanat yapt deil izleyiciydi. Sovyet sanat, burjuva de
erleri tarafndan daha az bozulmu, daha az yozlam, daha iyi kiiler
haline geldikleri zaman yaptn karsnda haz alabileceklerine insanla
n ikna ederek, nispeten kat bir yntemle retildi. zleyicinin Sosyalist
Gereki bir sanat yaptnn tmleyici paras ve ayn zamanda sanat ey
leminin nihai rn olduu dnld. Sosyalist Gerekilik, Sosyalist
dler gren hayalperestler yaratma giriimiydi.
Yeni bir beeriyetin ve zellikle kendi sanatlan iin yeni bir halkn
yaratlmasn tevik etmek amacyla sanatlar siyasi iktidann saflan
na katldlar. Bu, sanatlar asndan, kukusuz, tehlikeli bir oyundu
ama dlleri ilk bata byk olacakm gibi grnyordu. Sanatlar,
geleneksel olarak siyasi ve sanatsal iradelerini snrlandran ahlaki,
ekonomik, kurumsal, yasal ve estetik tm kstlamalar bir yana atarak
mutlak yaratc zgrlk elde etmeye altlar. Ancak Stalin ldkten
sonra mutlak sanatsal g konusundaki tm fikirler ve dler hzla
hkmn yitirmeye balad. Resmi Sosyalist Gereki sanat, Sovyet
brokrasisinin basit bir paras haline geldi -bu statyle ilintili tm
ayncahklanyla ve kstlamalanyla birlikte. Stalin'den sonra Sovyet sa
natlarn yaam sansre kar verilen mcadelenin barolde olduu
bir sahneye dnt. Bu dramn, resmf adan mmknl kabul
edilen snr izgileri iinde "iyi sanat yaptlan", "hakikaten gereki
sanat yaptlan" veya hatta "modemist sanat yaptlar" retmek konu
sunda izin verilen eylerin erevesini geniletmeyi salamaya alan
pek ok kahraman vard. Bu sanatlar ve anlan destekleyen sanat
eletirmenleri tannmaya balad ve daha byk bir halk kitlesi tara
fndan takdir edilip alklandlar. Elbette bu mcadele ou durumda
sanatlar asndan hi de ho olmayan sonulara yol aan pek ok
bireysel risk tayordu. Ama yine de Stalin sonras Sosyalist Gerekilik
iinde, yeni bir deer sisteminin kendini tesis ettiini sylemek yerinde
olur. Sanat camias, Sosyalist Gerekiliin temel mesajn ve estetiini
tanmlayan sanat yaptlanna deil sansrn snrlanm genileten, yeni
bir r aan, dier sanatlara daha faal olabilecekleri alanlar aan sa
nat yaptlanna deer verdi. Bu genileme srecinin sonunda Sosyalist
Gerekilik snrlanm neredeyse tamamen kaybetti ve Sovyet devletiyle
birlikte paralara aynlp yok oldu.

SOSYALST GEREK SANAT j 151

u gnlerde youn bir Sosyalist Gereki imge retimi yeniden ele

alnp organize ediliyor. Bu sanat yaptlannn retildii eski kriterler
kapsam d tutuluyor: artk, ne yeni bir toplum yaratmak iin ne de
sansre kar mcadele vermek bir kriter saplyor. Bu durumda, a
da mze sisteminin ve ada sanat piyasasnn Sosyalist Gerekiliin
mirasn -aslnda modem, Batl sanat kurumlannn dnda ve hatta
onlara kar durarak retilen ok sayda sanat yaptn- kullanarak ya
paca eyleri bekleyip greceiz.

eitliliin tesi:

Kltrel almalar ve Post-Komnist teki

--

OST-Komnist Dou Avrupa lkelerindeki kltrel durumun a

da kltrel almalar asndan halen kr nokta olduunu sy
lemek yerinde olur. Kltrel almalarn post-Komnist durumunu
aklamak ve kuramsallatrmak konusunda baz temel zorluklar var
dr. Drst olmak gerekirse, kuramsal erevenin ve kltrel alma
lar alanndaki kelime daarcnn Dou Avrupa'nn gerekliklerine
gre basit bir ekilde -bu disiplinin baz temel n kabullerini tekrar
gzden geirmeksizin- dzenlenmesinin, post-Komnist gereklii ta
nmlamay ve tartmay mmkn klmak asndan yeterli olacana
inanmyorum. imdi, byle bir dzenlemenin niin bu kadar zor g
rndn aklamaya alacam.
Kltrel almalar alannda u anda baskn olan kuramsal syle
min, tarihsel geliim konusunu zelden evrensele, modernizm ncesi
kapal toplumlardan, kurallardan, hiyerarilerden, geleneklerden ve
kltrel kimliklerden ak evrensellik alanna, serbest iletiime ve de
mokratik modern devlet vatanda olmaya getiren bir yol olarak grme
eilimi var. ada kltrel almalar, bu imgeyi -eskisi bu imgeye
farkl bir ekilde bakyor ve dolaysyla bu imgenin analizinden farkl
sonular karyor olsa bile- saygdeer Avrupa Aydnlanmas gelene
iyle paylayor. Bu n kabuller altnda ortaya kan temel soru ise y
le: Bu yolda seyahat eden bir bireyle -imdi ve burada- nasl alakadar
olabiliriz? Kkleri Fransz Aydnlanmas dncesine dayanan liberal
siyasi kuramn geleneksel cevab gayet iyi biliniyor: bu yoldaki kiinin
mmkn olduunca hzl ilerlemesi gerekir. Birinin yeterince hzl ol
madn -hatta belki de yola devam etmeden nce dinlendiini- gr
dmz zaman bu kiiyle ilgili gerekli ve uygun tedbirleri almamz
gerekir nk byle biri sadece kendisinin deil tm beeriyetin ev-

154

j SANATIN GC

rensel zgrlk durumuna geiini yavalatp aksatyordur. Beeriyet,

bylesine yava bir hareketi mazur gremez nk mmkn mertebe,
en ksa zamanda zgr ve demoktarik olmak ister.
Demokrasi ve zgrlk adna uygulanan liberal bask ve iddetin
k noktas budur. Gnmzn kltrel almalar disiplininin bu
tr basky reddetmek ve bireysel olarak znenin yava olma, fark
l olma, kendine ait premodem kltrel kimliini el konulamayan
meru bir bagaj gibi gelecee tama hakkn savunmak istemesi gayet
makuldr. Geri, mkemmel, mutlak demokrasi sadece gerekleti
rilmemi deil gerekletirilemeyen de bir ey ise o zaman buna giden
yol, sonu olmayan bir yoldur -ve bu da bylesine sonsuz bir gelecein,
imdi ve burada, homojen kltrel kimlikler konusuP.da homojenli
e, evrensellie zorlanmasn anlamsz klar. znenin gitmekte oldu
u yer yerine gelmekte olduu yerle daha yakndan ilgilenmek ve bu
dorultuda eitlilii, farkll takdir edip deerlendirmek ok daha
iyidir. Bylece, eitlilie ve farklla duyulmakta olan gl ilginin
ilk etapta ahlaki ve siyasi dnceler tarafndan -yani, szde gelime
mi kltrlerin egemen modem devletler tarafndan ilerleme adna
marjinalletirilmesine ve basklanmasna kar savunulmas suretiy
le- dikte edildiini syleyebiliriz. ada kltrel dnce ilerleme
idealini tamamen reddetmemitir. Bu dnce, daha ziyade, modem
tek tip demokrasi dzeninin gereklilikleri ile bu genel dzen iindeki
premodem kltrel kimlikler arasnda bir fikir birlii, bir uzla nok
tas bulmaya urar.
Ama btn bunlann iinde vurgulamak istediim bir husus daha
var. eitlilik ve farkllk sylemi, mantken zel bir estetik tercihi
ni gerekli klar -burada, heterojenlik, karm, geililik asndan
tamamen saf bir estetik tercihi kastediyorum. Bu estetik beeni, as
lnda, 1970'lerin sonu ve 1980'ler boyunca -yani kltrel almalar
disiplinin doduu ve imdiki halini alacak ekilde gelitii zaman
larda- postmodem sanat iin ok karakteristiktir. Bu estetik beeni,
grnrde ok ak, ok kapsaycdr -ve bu balamda gerekten de
mokratiktir. Ama bildiimiz gibi, postmodem beeni, hibir zaman
ilk bakta grnd kadar hogrl deildir. Postmodem estetik
duyarllk, aslnda, evrensel, tek tip, yineleyen, geometrik, minima
list, mnzevi, tekdze, skc -gri, homojen ve indirgemeci olan- her
eyi reddeder. Bauhaus'tan holanmaz, brokratik ve teknik eyler
den holanmaz; klasik avangart, yalnzca btnyle evrenseli ele alan
iddialannn reddedildii ve genel heterojen resmin bir paras haline
geldii koullarda onaylanabilir.

KLTREL ALIMALAR VE POST-KOMNST TEK 1 155

Elbette postmodem duyarllk Komnizm'in gri, tekdze, ilham

vericiymi gibi durmayan grntsnden de iddetle nefret eder -ve
etmelidir de. Aslnda post-Komnist dnyann bugn kr nokta olarak
kalmasnn nedeninin bu olduuna inanyorum. zel estetik eitimi
alan ve zel bir sanatsal duyarllkla eitilen Batl sanat izleyicileri,
sadece post-Komnist dnyaya bakmak istemezler nk grdkleri
ey holarna gitmez. Batl ada izleyicilerin post-Komnist -veya
halen Komnist- Dou ile ilgili beendikleri eyler sadece in'deki Bu
dist tapnaklar, eski Rus kiliseleri, dorudan on dokuzuncu yzyla
nlanm gibi hissettiren Dou Avrupa kentleridir -Komnist veya
pre-Komnist olmayan, genel olarak "eitli" ve "farkl" grnen, he
terojenlik asndan Batl ada beeni erevesine gayet gzel san
eyleri severler. Oysa aksine, Komnist estetik ne farkl ne eitli ne ye
rel ne yeterince renkli grnr -ve bu yzden evrenselliiyle, teki'yi
tektipletiren hkmedici, oulcu, postmodem Batl beeniyle atr.
Fakat imdi kendimize u soruyu soralm: Bu hkmedici postmo
dem beeninin renkli eitlilie olan ilgisinin kkeni nedir? Bunun
olas tek bir yant var: piyasa. Bu, ada piyasa tarafndan ekillendi
rilmi ve piyasa menfaatine ynelik bir beenidir. Bu adan, eitli ve
farkl olana kar duyulan beeninin douunun, artk kreselleen en
formasyon, medya ve elence piyasalarnn l 970'lerde domasyla ve
l 980'ler ile l 990'larda bu piyasalarn genilemesiyle ilikili olduunu
hatrlatmak gerekir. Genileyen her piyasa, bildiimiz gibi, o piyasaya
sunulan ticari mallarn eitlendirilmesini ve farkllatrlmasn gerek
tirir. Bu yzden kltrel eitlilik ve farkllk siyaseti ile syleminin,
yirminci yzyln son on ylnda piyasa gdl kltrel eitlendirme
ve farkllatrma uygulamasyla ilikilendirilmeksizin doru bir ekilde
anlalp yorumlanabileceine inanmyorum. Bu pratik, kendine zg
kltrel kimlii olan biriyle -mevcut siyasi ve kltrel kurumlar ba
lamnda onu basklamann veya onun iin bir temsil esi bulmann
tesinde- ilgilenmek konusunda nc bir seenek sunmutur. Bu
nc seenek, o kltrel kimlii uluslaras medyada ve turizm sek
trnde satmak, metalatrmak, ticariletirmektir. ada postmodem
eletirel sylemi bylesine hzl bir ekilde akla yatkn ve ayn zamanda
bylesine derinden mulak klan ey, kltrel eitlilik ile kltr piya
salarnn eitlendirilmesi arasndaki karklktr. Modem devletin ve
kurumlarnn homojen alanlan fazlasyla eletirilmesine ramen, a
da heterojen piyasa pratiklerini eletirmekten uzak durma -en azndan
bunlar yeterince ciddiye almayarak- eilimi sz konusudur. Postmo
dern eletirel sylemleri duyan birinde, modern devletin somutlatrd-

156

1 SANATIN GC

zel bir evrensel dzen ve paralara aynlan, balan koparlan eitli

"sosyal gereklikler" arasnda seim yapmak zorunda kalm olma izle
nimi vardr. Ama aslnda bu tr gereklikler, tek kelimeyle, yoktur -ve
bu seim yapma izlenimi tamamen hayalidir. Grnte paralara ay
rlm kltrel gereklikler, aslnda, kreselleen piyasalar tarafndan
dolayl bir ekilde birbirine balanmtr. Evrensellik ve eitlilik ara
snda gerek bir seenek yoktur. Daha ziyade, iki farkl evrensellik tr
arasnda seim yapma zorunluluu vardr: zel bir siyasi fikrin evren
sel geerlilii ve ada piyasa yoluyla salanan evrensel eriilebilirlik
arasnda. Her ikisi de -modem devlet ve ada piyasa- eit derecede
evrenseldir. Ama siyasi fikrin evrensellii, d grntsnn tektiplii
ve yinelenebilirlii sayesinde kendisini hzla ortaya ko)an evrenselli
i aka belli eder, dile getirir, grselletirir. Ote yandan, piyasann
evrensellii metalatmlan eitlilik ve farkllk sayesinde perdelenen,
gizli, belirsiz, grselletirilmemi bir evrenselliktir.
Bu yzden postmodem kltrel eitliliin, aslnda, kapitalist piya
salann evrensellii iin kullanlan bir rumuz olduunu syleyebiliriz.
ada enformasyon piyasalarnn kresellemesi sayesinde salama
alnan heterojen kltrel rnlere evrensel boyutta eriebilme durumu
Avrupa'nn gemiindeki -Aydnlanma'dan Komnizm'e- evrensel ve
homojen siyasi projelerle yer deitirmitir. Gemite, evrensel olmak
farkl arka planlan olan insanlan bir araya getirebilecek, zaten mevcut
kltrel kimliklerinin eitliliini aabilecek, herkesin katlabilecei -ka
tlmaya karar verirlerse- bir fikir veya sanatsal bir proje bulmak demek
ti. Bu evrensellik mefhumu isel deiim, isel atlak, gemii reddedip
gelecei kucaklamak kavramyla, tvbe mefhumuyla -eski kimlikten sy
nlp yenisine gei- ilikilendirilmitir. Bununla birlikte bugn evrensel
olmak birinin kimliini sahip olduu haliyle -onu deitirme giriiminde
bulunmakszn- estetize edebilmek anlamna geliyor. Dolaysyla zaten
mevcut olan bu kimlie evrensel eitlilik balamnda bir tr hazr ya
pt muamelesi yaplyor. Bu koul altnda, evrensel, soyut, tek tip bir
hale gelmek sizi estetik adan itici, ticari adan ie yaramaz klyor.
Halihazrda sylediim gibi, ada beeniler asndan bu; evrensel,
estetik balamda batan karc olamayacak kadar gri, skc, alelade,
karizmadan yoksun grnyor ve elendirmiyor.
te bu yzden postmodem beeni, z itibanyla, radikallik kar
t bir beenidir. Radikal siyasi estetik kendini her zaman, Roland
Barthes'n tanmlad 1 ekliyle hem yaznn hem de grsel retoriin "s
fr derecesine" (degre zero) koyar -ve bu da eitliliin ve farklln sfr
derecesine koyulduu anlamna gelir. Sanatsal avangardn -Bauhaus ve

KLTREL ALIMALAR VE POST-KOMNST TEK 1 157

benzeri gibi- bugn bylesine demode grnmesinin nedeni de budur:

Bu sanatsal akmlar ticari piyasa asndan deil siyasi adan bir estetik
duyarllk ierir. u konuda hibir kuku sz konusu olamaz: her to
pik, radikal beeni mnzevi, tektip, tekdze, gri ve skc bir beenidir.
Platon'dan Rnesans'm topyalarna, oradan modem avangart top
yalara kadar tm radikal siyasi ve estetik projeler kendilerini daima
eitliliin sfr derecesinde var etmilerdir. Bu u anlama gelir: Radikal
siyasi ve sanatsal projeleri onaylayp kabul etmeye hazr birinin, bunun
iin zel bir estetik tektiplik -eitlinin kart olarak- tercihinin olmas
gerekir. Bu beeni trnn, belli ki, kitleler tarafndan rabet grme
mesi ve hi ekici olmamas gerekir. Modem topya ve radikal siyaset
tarihilerinin ok iyi bildii paradoksun kaynaklanndan biri de budur.
Bir yanda bu politikalar gerekten demokratiktir nk gerekten ev
renseldir, herkese aktr -hibir ekilde elitist deildir veya ayncalk
tanmaz. Ancak te yanda, dediim gibi, nispeten nadir rastlanan bir
estetik beeniye hitap eder. te bu yzden radikal demokratik politika
kendini sk sk yeterince mnhasr ve sekinci bir politika gibi sunar.
Kiinin radikal siyaseti kabul etmesi iin kendini radikal estetie ada
m olmas gerekir -bu adanmlk duygusu benzer bir proje, benzer
bir vizyon, benzer bir tarihsel hedef sayesinde bir araya getirilen nispe
ten kapal cemaatler (community) retir. Radikal sanat ve siyaset yolu,
bizi kapal premodern cemaatlerden alp ak toplumlara ve piyasala
ra gtrmez. Daha ziyade bizi nispeten ak toplumlardan alp ortak
adanmlklar baznda kurulan kapal cemaatlere tar.
Gemiteki tm topyalarn uzak adalara veya eriilmesi imkansz
dalara yerlemek zerine kurulu olduunu edebiyat tarihinden bi
liyoruz. Avangart akmlarn ne kadar izole ve kapal olduklann da
-sanatsal programlan gerekten ok ak olsa bile- biliyoruz. Nitekim
burada kapal cemaat veya akmla ilgili -ki bu da gerekten modem bir
paradokstur- deil evrensellie ilikin bir paradoksumuz var. Bu, ra
dikal siyasi ve sanatsal programlarn hazrland durumlarda kltrel
almalar disiplininin tarif ettii standart yoldan farkl bir tarihsel yol
da ilerlememiz gerektii anlamna geliyor: Premodem cemaatten ak
bir evrensel iletiim toplumuna giden yol bu deil. Bu yol, daha ziyade,
ak ve eitlilik arz eden piyasalardan zel, radikal bir projeye adanm
olma ortak paydasnda oluturulan topyac cemaatlere giden yoldur.
Bu yapay, topyac cemaatlerin tarihsel bir gemii yoktur; braktklan
izleri, bir gelenei srdrmek zere korumakla ilgilenmezler. Aksine,
bu evrensel nitelikli cemaatler tarihsel bir atlak, yani ortak bir sebep
uruna eitliliin ve farklln reddedilmesi zerine kurulmutur.

158

SANATIN GC

Siyasi ve ekonomik dzeyde Ekim Devrimi, gemile balarn tmden

koparlmas, bireylerin devrald mirasn mutlak ykm konusunda son
derece baarl olmutur. Her tr mirasla ban bu ekilde koparlmas,
pratik dzeyde, Sovyet iktidar tarafndan zel mlkiyetin ortadan kald
rlmas ve her bireyin malvarhnn kollektif mlkiyete altarlmas yoluyla
gerekletirilmitir. Farkllamam kolektif mlkiyet ynnda kiinin
kendine ait mirasn izini bulmas, kolektif kl yn iinde atalarnn
yaklm bedenlerinin paralarnn izni bulmak kadar zordur. Gemile
balarn bu ekilde btnyle koparlmas, siyaseti olduu kadar sanatsal
avangard da ekillendirir. Avangan mefhumu genellikle ilerleme mefhu
muyla ilikilendirilir. Aslnda "avangan" terimi, askeri yan anlamlan ve
anmlar yznden byle bir yorumlama yapmay gerektirir -eskiden
bu terim, bir kara kuvvetinin nnde ilerleyen birlikleri ifade ediyordu.
Fakat Rus devrimci sanat asndan bu mefhum, l 960'lardan bu yana
dzenli olarak kullanlmaya ve benimsenmeye balad.
Rus sanatlar, kendileri iin hibir zaman avangan teriminini kullan
madlar. Onun yerine Ftrizm, Suprematizm veya Konstrktivizm gibi
adlar kullandlar -ki bu gelecee doru ilerleyen admlar atmak yerine
zaten gelecekte durulduu anlamna geliyordu nk gemile yaanan
radikal krlma, Marxist tabirle snf mcadelesi tarihi, farkl sanat formla
rnn, farkl sluplarn, farkl sanatsal akmlarn tarihi olarak anlalan "ta
rihin sonu" veya sonunun tesi eklinde zaten gereklemiti. Malevich'in
Siyah Kare adl nl yapt, zellikle, hem sanatn hem de yaamn sfr
derecesi olarak -ve bu yzden yaam ve sanat, sanat ve sanat yapt,
izleyici ve sanat projesi arasndaki zdelik noktas olarak- yorumland.
Tarihin sonu, burada, Francis Fukuyama'nn anlad ve yorumla
d trden bir son eklinde yorumlanmaz. 2 Tarihin sonu, piyasann
olas her evrensel siyasi proje zerinde elde ettii nihai zafer yznden
deil, bilakis, son kertede gemiin reddedilmesi, eitlilik tarihinde
son bir yarn almas anlamna gelen, siyasi projenin nihai zaferi
yznden gereklemitir. Tarihin radikal ve apokaliptik sonudur bu
-ada liberal kuramn tanmlad trden bir "tarihin sonu" olay de
ildir. te bu yzden bugnn post-Komnist znesine kalan tek ger
ek miras, -kkeninin bulunduu gerek yer- her tr mirasn, tarihsel
gemile ve herhangi farkl bir kltrel kimlikle arasnda gelien radi
kal, mutlak bir krlma sonucunda tamamen yklmasdr. lkenin ad,
"Rusya" bile silindi ve yerine herhangi kltrel bir gelenekten yoksun,
ntr bir isim benimsendi: Sovyetler Birlii. ada Rusya, yani post
Sovyet vatandalar bylece hibir yerden, sfr derecesinden kp, olas
her tarihin sonuna vardlar.

KLTREL ALlMALAR VE POST-KOMNST TEK

1 159

imdi, kltrel almalar asndan Komnizm ktkten son

ra evrim geiren post-Komnist lkelerin ve halklarnn izledii yolu
aklayp tayin etmenin neden bu kadar zor olduu daha anlalr bir
hal alyor. te yandan bu evrim yolu, kapal bir toplumdan ak top
luma, cemaatten sivil topluma giden o ok bilinen, basmakalp yola
benziyor. u var ki, Komnist camia gemii reddetmek konusunda
pek ok ynden Bat lkelerinden ok daha radikal bir dzeyde mo
derndi. Bu camia istikrarl gelenekleri yznden deil projelerinin ra
dikallii yznden dald. Bunun anlam udur: post-Komnist zne,
egemen kltrel almalar sylemi tarafndan tarif edilenle ayn rotay
izler -ama bu rota zerinde aksi ynde, yani gemiten gelecee doru
deil gelecekten gemie doru, tarihin sonundan, tarih-sonrasndan,
kyamet sonras zaman diliminden tarihsel zaman mefhumuna doru
ilerler. Post-Komnist yaam balangca ynelen, geriye dnk yaa
nan bir yaam, zamann akna kar ynde ilerleyen bir harekettir.
Elbette, ei benzeri olmayan bir tarih deneyimi deildir. Tarihte geri
gitmeyi art koan ok sayda modem apokaliptik, mesihi haber veren,
dini cemaat olduunu biliyoruz. Ayns, 1960'larda ortaya kan baz
avangart sanat akmlan ve aynca siyasi gdl cemaatler iin de syle
nebilir. Balca fark, artk ynn tersine evirmesi gereken -gelecek
ten gemie doru- Rusya gibi bir lkenin corafi bykl ve klt
rel gemiinin zenginliidir. Bu nemli bir farktr. Birok apokaliptik
tarikat, zamanda geri gitmek konusunda yetersiz olduklan iin kolektif
intiharlara kalkmtr. Fakat Rusya kadar byk bir lkenin intihar
seenei yoktur -konuyla ilgili kolektif duygular ne olursa olsun geriye
dnme srecinde yol almas gereklidir.
Komnist lkelerin almasnn, halklan asndan ilk etapta siyasi
adan demokratiklemek deil aniden uluslararas piyasalar tarafn
dan dikte edilmeye balayan yeni ekonomik basklar altnda yaamaya
almak anlamna geldii sylemeden geilir. Bu ayn zamanda ge
mie dn anlamna da gelir nk Dou Avrupa'daki tm Komnist
lkelerin, Rusya'nn da, kapitalist bir gemileri vardr. Ancak ok ya
kn bir zamana kadar Rusya halklannn ounun kapitalizmle ilgili tek
bilgisi, arlkl olarak, devrim ncesi dneme ait, on dokuzuncu yz
yl Rus edebiyat yoluyla edinilenlere dayanyordu. nsanlann banka
lar, krediler, sigorta polieleri veya kiilerin zel mlkiyetindeki ahs
irketleri hakkndaki bilgileri, okulda yaplan Tolstoy, Dostoyevski ve
ehov okumalan -genellikle eski Msr'la ilgili bir eyler okuduklann
da insanlann hissettii duygularla ayn izlenimler brakan- araclyla
renilmiti. Elbette herkes Bat'nn halen kapitalist bir sisteme sahip

160 1 SANATIN GC

olduunun farkndayd; yine de kendilerinin Bat'da deil Sovyetler

Birlii'nde yaadklarnn da bir o kadar farkndalard. Akabinde, btn
bu bankalar, krediler, sigorta polieleri edebi kabirlerinden kmaya ve
geree dnmeye balad; yle ki sradan Rus halklar bu durum kar
snda sanki eski Msr'daki mumyalar mezarlarndan km ve imdi
eski yasalarn tekrar yrrle koyuyorlarm gibi hissediyorlard.
Bunun tesinde -muhtemelen hikayenin en kt ksm bu- Batl
ada kltr piyasalarnn yan sra ada kltrel almalar da Rus
lann, Ukraynallarn ve benzeri lkelere mensup bireylerin szmona
kltrel kimliklerini yeniden kefetmelerini, yeniden tanmlamalann ve
aklamalarn art koar. rnein Rusluklanna veya Ukraynallklan
na ilikin zellikleri gstermeleri istenir ki bu post-Komf.nist znelerde
yoktur ve olamaz nk daha nce de gstermeye altm gibi, bu
tip kltrel kimlikler daha nce var olduysa bile evrenselci yaklam
benimseyen Sovyet toplumu deneyimi tarafndan tamamen silinmitir.
Komnizmin benzersizlii, tarihsel bakmdan kk kurutulan ilk mo
dem medeniyet olduu gereinde yatmaktadr -belki 1930'larn ve
1940'larn ksa mrl Faist rejimleri istisna saylabilir. O zamana ka
dar ldrlen dier tm medeniyetler premodemdir; bu yzden Msr
piramitleri gibi bir ka stn antla belgelenebilen sabit kimlikleri halen
vardr. Fakat Komnist medeniyet sadece modem olan ve herkes ta
rafndan kullanlan eyleri kullanmtr -aslnda, Rus meneili deildir.
Sovyet'in alametifarikas Sovyet Marxizmidir. Ama Marxizmi Bat'ya bir
Rus kltrel kimlii iareti olarak sunmak anlamszdr nk Marxizm,
bariz bir ekilde Batldr ve Rus kl deildir. Marxizmin kullanm
ve Sovyet'e zg anlam sadece zel Sovyet devleti balamnda ilev g
rebilir ve aklanabilir. Artk bu zel balam zld, Marxizm Bat'ya
geri dnd -ve Sovyet kullanmnn izleri yava yava gzden kayboldu.
Post-Komnist zne kendini, mzeden spermarketteki yerine dnen,
Warhol'un nl Coca-Cola iesi gibi hissetmelidir. Mzede bu ie bir
sanat yaptdr ve bir kimlii vardr -ama spermarkete dndnde tp
k dier Coca Cola ielerine benzer. Ne yazk ki tarihsel gemile ban
btnyle kopmas ve sonuta kltrel kimliin silinmesinin d dn
yaya aklanmas, hibir zaman bir savata ya da hapishanede bulunma
m birine sava veya hapishane deneyimini tarif etmeye almak kadar
zordur. te bu yzden kltrel kimlik eksikliini aklamaya almak
yerine post-Komnist zne kendine -Woody Allen'n nl filmindeki
bakahraman Zelig gibi- yeni bir kimlik yaratmay dener.
Post-Komnist znenin fazlasyla iddetli, otantik ve isel gdl
olduu grnen kltrel kimlik aray, aslnda, uluslararas kltr

KLTREL ALIMALAR VE POST-KOMNST TEK

161

piyasalarndaki gerekliliklere kar verilen histerik bir tepkidir. Dou

Avrupallar da artk herkes kadar ulusalc, geleneksel, kltrel adan
tanmlanabilir olmak istiyorlar -ama bunu nasl yapacaklarn halen
bilmiyorlar. Bu yzden, grnrdeki ulusalclklar ada Bat'nn
kltrel beenisinin karakteristii saylan tekilik arayna ynelik bir
uyum salama abas ve bunun yansmasdr. ronik bir ekilde, mev
cut uluslararas piyasa gerekliliklerine ve egemen kltrel beeniye
kar sergilenen bu uyum, Batl kamuoyu tarafndan ounlukla ulu
salcln "yeniden douu", "bastnlm olann dn", tekilie ve
eitlilie duyulan inanc salamlatran ilave bir kant olarak yorumla
nr. Bu ayna etkisinin iyi bir rnei, -Batl "tekilik" beklentilerini yan
stan ve kltrel kimliini yapay yollarla taklit ederek anlan onaylayan
Dou- Sovyetler Birlii'nin dalmasndan hemen sonra Moskova'nn
mimarisinin yeniden ekillendirilmesidir.
Sovyetler Birlii daldktan sonra nispeten ksa bir sre iinde Mas
kova -eskiden Sovyet imdi Rus bakenti- alacak derecede hzl ve de
tayl bir mimari dnme urad. Bu ksa srede birok bina ina edildi
ve yeni ina edilen binalar ile antlar kentin ehresine yeni bir anlam
kazandrd. Sorulacak soru kesinlikle u, "Hangi ekilde?" Sklkla Bat
l gzlemcilerin metinlerinde ve bugnn Rus tipi mimari eletirisinin
daha samimi yapld baz semtlerde gze arpan yant, Moskova'nn
mimarisinin hitsch, onanma ynelik olduu ve her eyden nemlisi geri
letici Rus ulusalcl duyarllna kaplmaya can att ynndedir. Bu
yorumcular, bir rpda, Rusya'nn kapitalizmi sahiplenmesi ile gerileyi
ci, onarc estetii arasnda net bir uyumsuzluk ve eliki karmann Rus
tipi kapitalizmin kant olduunu iddia ederler. Bu szde elikiye en sk
getirilen aklama, mevcut modernizasyon dalgasnn ve onun getirisi
olan bir yn ekonomik ve sosyal basknn nda bu onarc estetik
anlaynn Rusya'nn gemite yaad zaferleri akla getirmek suretiyle
dengeleyici bir unsur olmasnn amalanddr.
ada Moskova'nn estetik profili, muhakkak, ak bir biimde
onanma yneliktir; Batl ada mimariden esinle yaplm birka
alntyla karlalyorsa da bu referanslar daima tarihi eser grnts
verilerek, eklektik bir balama oturtulmutur. zellikle, Moskova'nn
yeni mimarisini en ok temsil eden binalar, ada uluslararas sy
lemin programa dayal olarak reddedildiini iaret edenlerdir. Ancak
Rusya'da, zaten bahsedildii gibi, kapitalizm halihazrda bir restoras
yon, yani lkenin sosyalist geleceinden devrimden nceki, kapitalist
gemiine geri dn olarak deneyimlendi. Bu geri dn tezat tekil
etmekten ziyade mimari restorasyonun Rus tipi kapitalizm ruhuyla

162

1 SANATIN GC

ibirlii iinde olduu anlamna gelir. Rus kronolojisine gre kapita

list gemiin sadece kk bir paras olmaktan ziyade artk tamamen
gemie ait olan modernizm, Sosyalist gelecein zelliidir. Rusya'da
modernizm Sosyalizmle -Bat'da olduu gibi ilerici bir kapitalizmle de
il- ilikilendirilir. Bu, sadece modemist sanatlann sk sk Sosyalist
grleri dile getirmesi yznden deil modemizmin, Sosyalizm'in
Rusya'da egemen olduu dnemde -ki bu aslnda tm yirminci yzyl
anlamna gelir- onunla e zamanl olarak gelimesinin de bir sonucu
dur. te bu yzden yeni Moskova mimarisi, yirminci yzyln moder
nizmini terk ederek lkeyi devrimden nceki zamanlara, rnein, on
dokuzuncu yzyla dndrmenin sinyalini vermek ister.
Dahas, Ruslar modemizmi 1960'lann ve 1970'lerin genel olarak
tamamndan nefret ettikleri Sovyet mimarisiyle ilikilendirirler. Bu on
yl boyunca, Sovyetler Birlii'nin her yerinde muazzam boyutlarda,
hayli geometrik, belirli standartlar getirilmi, gri ve tekdze grnen,
sanatsal becerinin tamamen yok farzedildii mesken nitelikli binalarn
istiflendii geni kentsel yerleim blgeleri peydah oldu. Bu, en olma
dk mimari tercihti. Bu d grne sahip modemizm, artk hor g
rlyor ve reddediliyor nk tekdzelik ile standartl birletiren ve
Sosyalizm'in kiisel beeniyi dikkate almayan karakteristiini somut
latrma gerei duyuluyor. imdilerde savunucularnn byk oranda
sadece Bat'da bulunduu, modernist balamda 1960'larn ve 1970'le
rin muhalif kltrne eilimli ve kart grte olanlarn aslnda ben
zer argmanlar bugn de reddettikleri duyulabiliyor. Rusya'daki eski
muhalif kltr halen "ok Sovyet" -baka bir deyile, fazla kibirli, ho
grsz, doktrine dayal ve modemist- olduu iin yok farzedilmeye
balad. Onun yerine Rusya'da geerli cause celebre, postmodemizm
dir. Dolaysyla on dokuzuncu yzyl eklektikliinin ve tarihselcilii
nin postmodem geri dn Rusya'ya gerek oulculuun, akln,
demokrasinin ve kiisel beeni hakknn geldiinin sinyali olarak -Rus
halkn en azndan Komnist ideolojinin ahlaki vaazlarndan ve mo
demizmin estetik terrnden kurtulduklarn hissettikleri nemli bir
grsel onay gibi- sevinle karlanmaktadr.
Ama bu eitlilik, kapsayclk ve kiisel beeninin zgrlemesi
retoriinin aksine, yeni Moskova slubu, aslnda, tamamen merke
ziletirilmi bir planlamann nindr. Bugnn temsiliyet ve slup
asndan en etkileyici binalar, Moskova'mn Sovyet dnemi sonras
belediye bakam Yurt Luzhkov ve onun tercih ettii heykeltra Zurab
Tsereteli'nin inisiyatifiyle yaplmtr. Stalin ile dikkatle seilerek atan
m kk bir mimarlar zmresi arasndaki yakn ilikinin sonucu ola-

KLTREL AUMALAR VE POST-KOMNST TEK 1

163

rak gelien Stalinist mimari rneinde olduu gibi, bu da en tipik Rus

fenomeni rneklerinden biriydi -yani planlanm, merkeziletirilmi
bir oulculuk vakasyd. Stalinist mimari kendini Rus avangardnn
sert, kat tutumundan mahrum brakrken u anda hakim olan Mosko
va slubu kendini l 960'lann ve 70'lerin modernist tekdzeliinden bir
dereceye kadar uzaklatrmtr. Moskova slubu diriliin diriliidir.
Ama en nemlisi, popler beeniye ve estetik oulculua dn, her
iki durumda da, en nihayetinde devlet destekli bir mise-en-scene (mi
zansen) olduunu kantlamtr.
Bu kontroll oulculuk trnn ilevini yerine getirme ekli so
mut bir rnek sayesinde, yakn tarihlerde tamamlanan bir projeyle,
Moskova'nn merkezindeki Kurtarc Mesih Katedrali'nin yeniden ina
edilmesiyle gayet iyi aklanr. Yeniden ina edilen bu bina, bugn
Moskova'daki en nemli Sovyet dnemi sonras mimari ant saylmak
tadr. Luzhkov, kentin en prestijli projesi olarak katedralin yeniden
ina edilmesine herkesten daha fazla ncelik verdi. Projesinin uygu
lanmas srasnda birka tarihi detayn akla kavuturulmas gerekti.
Katedralin orijinali 1838 ile 1860 yllan arasnda mimar Konstantin
Ton tarafndan, Rusya'nn Napolyon'un ordusu karsnda elde ettii
zaferin simgesi olarak ina edildi; Stalin'in talimat zerine 193l'de
tahrip edilerek yamaland. Tahrip etme ii bittikten hemen sonra bu
orantsz boyutlarda byk katedral etrafl bir ekilde eletirildi ve abi
devi dzeyde kitsch olmasyla dalga geildi. Bu orijinal gr, sonra
ki tm mimari grler tarafndan paylalm olacak ki daha sonra
havaya uurulmasna ilikin karar alnd -sadece ok az bir sanatsal
deeri olduu dnld. Ayn zamanda bu ykm, sembolik bir siyasi
eylemle e anlaml tutuldu; kitsch nitelii yznden -veya kesinlikle bu
sayede- katedral insanlar arasnda bir hayli popler olduu gibi dev
rimden nceki dnemde Rusya'da Rus Ortodoks Kilisesi'nin elindeki
iktidarn en gz alc ifadesi de saylyordu. Velhasl, l 920'lerin sonu ve
l 930'larda ruhban snfna kar yrtlen kampanyann doruk nokta
ya varmasyla ykmna baland, ite bu yzden popler bellekte byle
silinmez bir iz brakt.
Sembolik statsn gz nne alarak, Stalin, Sovyet Komnizmi
nin azametli bir ant olmas ngrlen Sovyet Saray'nn ina edilecei
alan amak zere meydann katedralin ykntlarndan anndnlmasn
tasarlad. Sovyet Saray hibir zaman ina edilmedi -Komnist gelece
in abideletirilmesi fikri asla gerekletirilmedi. Yine de, l 930'lann
ortalarnda Boris Iofan tarafndan tasarlanan ve ok sayda revizyondan
sonra Stalin tarafndan onaylanan saray tasarm, halen, Stalin dnemi-

164

1 SANATIN GC

nin en kaydadeer -ve tek- mimari projesi olarak grlmektedir. Sav

yet Saray aslnda hi ina edilmemi olsa bile proje, bundan sonraki
tm Stalinist mimari yaklama rnek tekil etmitir. Bu, bugn bile
Moskova'nn ufuk izgisinde gze arpan, sava sonras yllarda ina
edilen, dillere destan Stalinist gkdelenlerde kendini belli etmektedir.
O dnemin resmf ideolojisinin Komnizmin Stalinist kltr tarafn
dan hazrlandm ve oktan tasarlandn iddia etmesi gibi Stalin'in
gkdelenleri, doacan mjdelercesine "olmayan" Sovyet Saray'nn
etrafn evreledi. Gelin grn ki, l 960'larda Stalinlemeyi giderme a
lmalar srasnda bu blgede, tam sarayn yaplmas planan yere, dev
boyutlu bir ak yzme havuzunun, Moskva'nn ina etmesine izin ve
rildi; Kurtarc Mesih Katedrali gibi o da daha sonralan ok byk bir
poplerlik kazand. Havuz, k aylarnda bile ak tutuldu; her yl bir
ka ay boyunca, havuzun etrafn ve zerini, altnda cehennem varm
havas veren geni buhar bulutlarnn kaplad grlebiliyordu. Fakat
bu havuz, Moskova halknn kendilerini Stalinist gemiin gnahlarn
dan anndrabildikleri bir yer gibi de grlebilir. yle veya byle, yz
me havuzunu l 960'lann ve 70'lerin "modemist" kltr bilincinin en
dramatik simgesi klan ey, kesinlikle bu anlmaya deer, unutulmaz
konumudur: Mimari sluptan en radikal ekilde vazgeii temsil eder
ve mimarinin "sfr derecesi" olan bu durum berrak bir gn altnda
zgrce yzmek gibidir.
Sovyetler Birlii'nin dalmasnn ardndan bu yzme havuzu bo
altld ve yerine, yklan katedralin birebir kopyas ina edildi. Bu
kopyann orijinaline ne kadar sadk kald, Rusya'da hayli tartlan
ve mcadele edilen bir mesele haline geldi. Fakat sonuta btn id
dialarn altnda yatan niyet, kukusuz, yklan kilisenin mimarisine
mmkn mertebe benzeyen -sembolik adan Rus kltrel kimliinin,
tarihsel gemiin birebir kopyas gibi ilev grecek olan- bir yap ina
etmekti. Yeni Rus ulusalclnn ant yahut Bat kart dncelerin
diriliinin belirtisi olmasndan ziyade, yeniden ina edilen bu katedral
Sovyet evrenselliinin, modemizminin, avangart gemiinin malup
ediliini ve yeni uluslararas kapitalist dzende kolaylkla ayrt edile
bilen bir kimlie, folklorik Rus kimliine dn kutlayacak ekilde
tasarlanmt. ilk bakta ulusal kimlie bu ekilde sembolik dn,
zellikle u durumda sorunsuz olacakm gibi grnyor: tm Sovyet
dnemi srasnda, katedralin kalntlarnn bulunduu yer, sylediim
gibi, metruk, bo bir araziydi -her tr metinle doldurulabilecek beyaz
bir kat gibi. Dolaysyla katedrali eski yerine ina etmek iin mev
cut binalar kaldrmak, ykmak gerekmiyordu. Sovyet dnemi burada

KLTREL ALIMAlAR VE POST-KOMNST TEK 1 165

kendini sevindirici ekilde tarihin kesintiye uramas, mutlak bir olma

ma hali, hiliin maddelemesi, metruk, bo bir arazi eklinde ortaya
koyuyor. O yzden bu metruk alann yok olmas halinde hibirey
deimeyecekmi gibi grnyor: nceki silme ilemi silinecek ve bir
kopya -daha fazla hibir tarihsel kayba maruz kalmadan- orijinaliyle
zdeleecek.
Fakat aslnda, bu batan ina etme ii, gemie ynelik bu hareketin
-eskiden gelecee ynelik iken- sadece lkeyi yine ayn noktaya ge
tirdiini gsteriyor. Rus tarihi panoramasndan baknca bu noktann,
tamemen kendine ait bir isme sahip olduu grlebiliyor: Stalinizm.
Stalin dnemindeki kltr, tam bir devrimsel knlma yaandktan son
ra gemii yeniden dzenleme -tarih plnde Devrim'in ardnda
brakt, tarihin sonundan sonra yeni dnyann yaplandnlmas iin
yararl olabilecek belli bal eyleri bulma- giriimiydi. 1930'lann or
talarnda gelitirilen ve dneme damgasn vuran Stalinist diyalektik
materyalizmin kilit prensibi, szde kartlann (zt kutuplann) birlii ve
mcadelesi ile somutlatnlr. Bu prensibe gre kart iki durum, e za
manl olarak doru ve geerli olabilir. Karlkl darlamak yle dur
sun, "A" ve "A olmayan" dinamik bir ilikiyle birbirine bal olmak
zorundadr: i yapdaki manta dayal bir kartlk, muhalif tarihsel
gler arasndaki, aslnda yaamn hayati nem tayan dinamik ekir
dei olan gerek atmay yanstr. Nitekim yalnzca isel kartlklar
barndran ifadelerin "hayati" ve dolaysyla doru olduu dnlr.
te bu yzden Stalin dnemi dncesi, otomatikman, tutarl ifadenin
aleyhine, kart olann tarafn tutmutur.
elikili olmaya, tutarszla, kartla bylesine vurgu yaplmas,
elbette, Hegel'in diyalektiinden izler tayan meru bir diyalektik ma
teryalizmdir. Yine de, Leninist-Stalinist modelde, Hegel'in varsaymla
nnn aksine, bu kartlk tarihsel olarak asla alamaz ve geriye dnk
olarak da incelenemez. Tm kartlklar durmakszn gsterilmitir,
durmakszn yenileriyle deiim iinde olmutur, durmakszn "bileik
bir btnlk" retmitir. Seilmi tek bir sav zerinde kat bir ekilde
srarc olmak bir su, kartlarn birliine yaplan hain bir saldn saylr.
Stalinist totaliter ynetim sisteminin altnda yatan motifi ve isel gizemi
yaratan, kartlarn birlii ve mcadelesi doktrinidir -totaliter ynetim
sisteminin bu tr, makul tm kartlklarn mutlak suretle birleti
rilmesi iddiasnda bulunur. Stalinizm hibir eyi reddetmez: her eyi
kucaklar ve hak ettii konuma getirir. Tek mesele,-Stalinist zihniye
tin btnyle hogrsz yaklat eyin, kiinin kendi argmannn
mantksal tutarllna, herhangi bir kart konumu dlayacak ekilde

166

1 SANATIN GC

inatla bal olmastdr. Sadece kt niyetler yznden dayatlabilecek

olan byle bir tavrda Stalinist ideoloji yaama ve kolektiflie kart so
rumlulua ilikin bir inkar grr. Bu ideolojinin temel stratejisinin u
tarzda uygulandtt sylenebilir: Stalinizm btn kartttltklan kendi
dnce atst altmda zaten toplamay baardtysa ok eitli olan bu
ztlklardan sadece birini seip militan gibi savunmaktaki ama ne ola
bilir? Sonuta sorgulanan konuma Stalinist ideolojinin btn iinde
zaten iyi baktldmdan byle bir davrann rasyonel hibir aklamas
yoktur. Bu trden inat bir isyan eyleminin tek nedeni, haliyle, Sov
yetler Birlii'ne kar duyulan irrasyonel nefrete ve Stalin'e kar du
yulan kiisel hnta yatmak zorundadr. Bylesine hn ve nefret dolu
birini anlamak ve onunla tarttmak imkansz olduu in ne yaztk ki
mmkn tek are yeniden eitime tabi tutmak veya bertaraf etmektir.
Stalinist diyalektik materyalizm doktrini iinde yapttmtz bu ktsa
tur, Stalin dnemi strasnda tm sanatsal yaratm eklini doas gerei
belirleyen kriterleri formle etmemizi salar: Yani, her bir sanat yaptt
en yksek dzeyde isel estetik kartlklan bnyesinde banndrmaya
almtr. Ayn kriterler dnemin, net bir ekilde tanmlanm, tu
tarl bir ekilde dile getirilmi ve estetik konumu -ki bu konumun asl
doasnn ikincil olduu dnlrd- ak bir ekilde tanmlanabilir
bulunduunda sanat yaptna her zaman alerjik tepkilerin gsterildii
sanat eletirisi stratejierini de belirliyordu. Sanatsal avangardm ayan
beyan ortada olan ve saldrgan estetiinin aksine Stalin dnemi este
tii kendini asla olumlu terimlerle tanmlamad. Ne Stalinist ideoloji
ne de Stalin a siyaseti herhangi bir balamda "dogmatikti." Daha
ziyade, Stalinist devlet iktidan, bireysel sanat projelerinin heterojen
liinin, eitliliinin ve oulculuunun ardndaki -bu projeleri ken
disinin ideolojik adan uygun karma vizyonuna gre sansrleyen,
dzenleyen ve birletiren- gizli el gibi davranyordu. Bu, yeni-eski ka
tedralin ina edildii sembolik boluun sadece bo bir alan olmadt
anlamna gelir. Buras, sanatsal formlann eitlilii ardnda gizlenen
iktidann isel boluudur. te bu yzden, imdiki balamda Stalinist
devlet iktidannn grnmeyen eli ile piyasann grnmeyen elini e
gdmlemek -tammlamak deilse de- ok kolaydtr. Her ikisi de eitli,
heterojen, oulcu yzeyin altndaki ayn bolukta alr. Rus kltrel
kimliinin yeniden douunun gstergesi olmaktan da te katedralin
Moskova'nn merkezindeki kopyast, yeni piyasa koullan altmda Stali
nist kltr pratiklerinin diriliini simgelemektedir.
Postmodem beeninin etkisi olarak Sovyet Stalinist estetiinin di
riliine ilikin ayrntlara girerek biraz uzun anlatmaya altm bu

KLTREL ALIMALAR VE POST-KOMNST TEK 1 167

rnek, sanat ve siyaset arasndaki ilikide zel bir hususu grsel bir
canlandrmayla aklyor. Sanat, elbette, siyasidir. Sanat zerk diye ta
nmlama ve onu siyasi alann tesinde bir yerlere konumlandrma giri
imlerinin hepsi btnyle naiftir. Ama bunlar nda, sanatn siyasi
kararlar asndan arena ilevi gren dier pek ok alan arasnda zel
bir alana indirgenemeyeceini de unutmamamz gerekir; siyasi sylem
lerin, stratejilerin ve kararlann estetik tavrlar, beeniler, tercihler ve
eilimler zerindeki balaycln konu edinmek ok daha nemlidir.
Gstermeye altm gibi, radikal politikalar belirli bir estetik bee
niden -eitliliin sfr derecesi ve evrensel beeni- ayn tutulamaz. te
yandan, liberal, piyasa ynelimli siyaset; eitlilik, farkllk, aklk ve
heterojenlik tercihleriyle ilikilendirilir. Bugn, hala postmodem bee
ni hkm srmektedir. Radikal siyasi projelerin halk tarafndan kabul
grmek konusunda bugn neredeyse hi ans yoktur nk egemen
estetik duyarllkla iliki kurmamaktadr. Fakat zaman deiiyor. Dola
ysyla, yakn gelecekte tekrar yeni bir radikal sanat ve siyaset duyarl
lnn doacak olmas ok mmkndr.

zelletirmeler veya
Post-Komnist Yapay Cennetler
--

D USYA'DA ve genel olarak Dou Avrupa'da Komnist rejim ykl1'.dndan beri yaanan sreleri kukusuz en iyi karakterize eden
terim, zelletirmedir. retim aralannn zel mlkiyete ait olmasnn
tamamen yasaklanmas Rus Bolevikleri ve kuramclan tarafndan nce
Sosyalist, sonra Komnist bir toplum kurmak asndan hayati nem
tayan bir n koul olarak grlyordu. zel malvarlnn tamamen
ulusallatmlmas, Komnist Parti'nin toplumu ekillendirmek ze
re tamamen yeni, benzersiz bir g elde etmek iin gerek duyduu
topyekun toplumsal esneklii salayabildii tek eydi. Her eyden nce
bu, doa -insann doas ve genel olarak doa- karsnda sanatn stn
olduunun kabul edildii, ona stnlk atfedildii anlamna geliyor
du. Sadece insanln zel mlkiyet hakk da dahil olmak zere "do
al haklan" ortadan kaldnldnda ve kiinin kkeniyle, mirasyla ve
"kendi" kltryle "doal" ilikisi kesildiinde insanlar tamamen z
gr ve yeni bir ekilde kendilerini gerekletirebilirlerdi. Artk sadece
mlk olmayan biri zgrd ve her tr toplumsal deneyimi edinmeye
hazrd. zel mlkiyete son verilmesi, doaldan yapaya, ihtiyalar ha
nedanndan (siyasi ve sanatsal) zgrlk hanedanna, gelenekselden
Gesamtkunstwerk'e geii temsil etmektedir. Platon, More ve Campa
nella gibi tarihin byk topyaclan, zel mlkiyetin ortadan kaldrl
mas hakknda dnm ve zel karlan yok etmeyi kolektif siyasi
bir projenin peinden snrszca koulmas asndan gerekli bir nko
ul olarak grmlerdi.
zel mlkiyetin yeniden alanmas, bylece, Komnist uygulama
ya son veren eit oranda hayati bir n koulu temsil eder. Komnist
ynelimleri olan devletin ortadan kalkmas, bu yzden, sadece siyasi
bir olay deildir. Hkmetlerin, siyasi sistemlerin ve iktidar ilikilerinin

170

SANATIN GC

zel mlkiyet haklan zerinde nemli etkilere neden olmakszn dei

tiklerini tarihteki rneklerinden biliyoruz. Bu durumlarda, siyasi yaam
kkl bir dnm geirmi olsa bile, toplumsal ve ekonomik yaam
medeni hukuk ve vatandalk haklan dorultusunda yaplanmay sr
drd. Oysa aksine, Sovyetler Birlii'nin yklmasyla ortada artk geerli
bir toplumsal szleme kalmad. Haklarla megul olunurken -Ameika
Birleik Devletleri'ndeki Vahi Bat dnemindeki gibi- ve yeniden yap
landnlmasnn gerektii konuulurken muazzam byklkteki toprak
lar, metruk arazilere dnt. Baka bir ifadeyle, ne var olan ne de var
olabilen kurallan izleyerek, bu arazilerin parsellenmesi, datlmas ve
zelletirmeye almas gerekmiti. Eskiden Komnist olan Dou Avru
pa lkelerinin komnizmden kurtulma sreci, bu yzden, doal olarak
alldk medeniyet anlamalarnn tmnn tesinde cereyan eden bir
zelletirme dram gibi grlebilir. Bu dramn birok tutkuyu ateledii
ve pek ok kurban rettii gayet iyi biliniyor. Daha nce bask altna
alnan insan doas, kolektif mallann ve varlklann zel mlkiyete ge
irilmesi mcadelesinde ham, kaba iddet eklinde kendini gsteriyor.
Ancak bu mcadele basit bir ekilde zel mlk olmayan bir top
lumdan zel mlk olan bir topluma gei (dn) gibi anlalmama
ldr. Sonuta zelletirme, devletletirme kadar yapay bir siyasi ya
planma olduunu kantlamaktadr. Eskiden Komnizmi tesis etmek
iin devletletirilen ayn e, imdi kapitalizmi tesis etmek iin zel
letiriyor. Her iki durumda da zel mlk, bir dereceye kadar raison
d'etat emrine tabi klnyor -ve bu ekilde kendini yapay bir ey, devlet
planlamasnn bir rn olarak ortaya koyuyor. zel mlkiyetin (ye
niden) alanmas olarak zelletirme, bu yzden, doaya -doa yasa
sna- dnmeye yol amaz. Post-Komnist devlet, Komnist atas gibi,
bir tr sanatsal erstalasyondur. Dolaysyla post-Komnist durum, ka
pitalizmin douunu, ekonomik gelime srecinin "doal" bir sonucu
olarak deil, toplumun yeniden yaplanmasna ynelik tamemen siyasi
bir proje (Rusa: perestroiha) olarak sunmak suretiyle kapitalizmin ya
payln gn yzne karan bir durumdur. Rusya'y da kapsayacak
ekilde, Dou Avrupa'da kapitalizmin tesis edilip yerlemesi de ne eko
nomik bir gerekliliin sonucudur ne de kademeli ve "organik" gelien
tarihsel bir gei srecidir. Daha ziyade, Komnizmi tesis etmekten
kapitalizmi tesis etmeye dntrmek ve bu srecin ana karakterleri
haline gelecek zel mlkiyet sahipleri snfn yapay olarak retmek
amacyla (klasik Marxizm ile tam uyum iinde) alnm siyasi bir karar
dr. Bu yzden "doal bir durum" olarak piyasaya dn deil piyasa
nn kendisinin sahip olduu yapay karakterin ykselii sz konusudur.

ZELLETRMELER VEYA POST-KOMNST YAPAY CENNETLER 1 171

Bu nedenle zelletirme bir gei sreci deil kalc bir durumdur

nk "zel"in, devlete lmcl derecede baml olduunu kefetme
si kesinlikle zelletirme sreci sayesinde olmutur: zel alanlar, ister
istemez, devlet canavarnn kalntlanndan meydana gelmitir. Bu, as
lnda, Sosyalist devletin cesedinin iddetle paralanmas ve zel giri
imcilerin emrine tahsis edilmesidir ki her ikisi de kabile yelerinin
bir araya gelip ayin iin zenle hazrlanm, tanrsal nitelik atfedilmi
bir hayvan yiyecekleri eski kutsal ziyafetleri hatrlatr. Bir yanda byle
bir ziyafet, kutsal nitelik atfedilmi hayvann zelletirilmesini temsil
eder nk herkes ondan kk, zel bir para alr; bir yanda da gelin
grn ki kabilenin stkimliklerinin yaratlyor olmas, bu ziyafeti ke
sinlikle hakl karr.
zelletirmeyi kolektif bir proje olarak karlamay mmkn klan
bu ortak kimlik, zellikle bugn post-Komnist lkelerde retilen sa
natta aka ortaya koyulmaktadr. ncelikle, eskiden Komnizm'le
ynetilen her blgenin sanatlar kendilerini hala henz yrrlkten
kalkm devlet sanatnn glgesi altnda bulmaktadr. Bugn, Stalin,
avuesku veya Tito ile rekabet etmek bir sanat asndan kolay bir
i deildir -tpk Msrl sanatlarn, piramitlerle rekabet etmesinin
bugn her zamankinden daha zor olmas gibi. Dahas, "gerek Sos
yalizm" koullan altnda kolektif mlkiyet, geni bir kolektif tecrbe
haznesiyle beraber gelimitir. Bunun nedeni, yeni Komnist beeriyeti
ekillendirmek iin Sosyalist devletin gzettii eitli siyasi ltlerin
bu nfusun tamamn etkilemi olmasdr. Sonuta, egemenliin devle
tin elinde olduu kolektif bir zihinsel alan retilmitir. Komnist Parti
ynetimi altndaki her zel ruh, resmi ideolojinin hizmetine sunulur
ve devletletirilir. Tpk lm esnasnda Sosyalist devletin zel mlk
edinmeye uygun youn bir ekonomik alan yaratmas gibi resmf Sov
yet ideolojisi de lavedilirken, bireysel kapitalist ruhu retme amacna
uygun olarak zel mlkiyeti mmkn klan, geni kollektif duygular
imparatorluunu miras olarak brakt. Sanatlar asndan bugn bu
miras, kolektif deneyimler sahasna girdiklerinde halkn anlan hemen
anlamas bakmndan byk bir frsat temsil eder. Ama ayn zamanda
nemli ve byk bir riski de gizler nk sanatsal zelletirme, eksik
olduunu ve ortak noktalara eskisinden daha fazla baml hale geldi
ini kantlamaktadr.
Her ne olursa olsun, yine de, bugnn post-Komnist sanat, b
yk oranda, Sovyet ideolojisinin geride brakt zihinsel ve sembo
lik alann zelletirilmesi suretiyle retilir. Kabul edilmesi gerekir ki
bu, balam bakmndan postmodem Bat sanatna benzemez; kendine

172

SANATIN GC

mal etmek veya tercih ederseniz, zelletirmek konusunda uluslararas

ada sanat balamnda nclk eden sanatsal yntem gibi ilev gr
meyi srdrr. ou sanat bugn eitli tarihsel slubu, dini yahut
ideolojik sembol, seri halde retilmi ticari mallan, yaygn reklamlan
ve ayrca belli bal nl sanatlann yaptlann da kendine mal eder.
Kendine mal etme sanat, kendini, tarihin sonundan sonra gelien sa
nat olarak grr: Olay artk yeninin bireysel olarak retilmesiyle ilgili
deil datm ve yaylma mcadelesiyle, mlkiyet haklan zerine ya
plan tartmalarla, zel sembolik kapitali biriktirmek konusunda ya
ratlan bireysel frsatla ilgilidir. Bat sanatnn kendine mal ettii tm
imgeler, nesneler ve sluplar, bugn, aslnda, her zaman zel karlar
dorultusunda ynetilen bir piyasada ticari mallar eklinde dolama
girmitir. Dolaysyla kendine mal etme balamnda sanat, gerek ka
pitale deilse de sembolik kapitale kar saldrgan ve ykc bir tutum
sergiliyormu -izin verilen ve yasaklanan arasndaki snr boyunca iler
leyen, kapitalin yeniden yaylma eklini kefeden bir tr sembolik kor
sanlk peinde- gibi grnr.
Post-Komnist sanat ise aksine, Komnizm gnlerinden kalma
paylam meruiyetinden yararlanr gibi artk kimseye ait olmayan, te
davlden kalkm ancak sadece tarihin arka plnde sessizce duran
imge, sembol ve metin depolanndan aldklanm kendine mal etmekte
dir. Post-Komnist sanat kendi tarihinin sonunu yaam ve geirmi
tir: serbest piyasa ve kapitalist tarihin sonunu deil Sosyalist ve Stali
nist tarihin sonunu. Stalinist tarzdaki gerek Sosyalizmin asl arszl,
her eye ramen, Sovyetler Birlii'nin snf mcadelesinin, devrimin ve
hatta her tr toplumsal eletirinin tarihsel sonunu -halihazrda meyda
na gelmi sava ve smr cehenneminden kurtuluu- iaret ettii ko
nusundaki iddiasyd. Sovyetler Birlii'ndeki gerek koullarn, iyinin
kty yenerek kazand son zaferin ardndan gelien ideal koullarla
benzer olduu ileri srlyordu. Sosyalist kampn kendi kendine ku
rulduu gerek konumun, topyann gerekletirildii yer olduuna
karar verildi. Bunun gerei saptran bir iddia, devlet zoruyla yazd
nlm bir iir, ister kiinin sa kalmak iin giritii isterse kalc bir
devrim yapmak iin giritii mcadele olsun, bask ve maniplasyo
na kar srdrlen bir mcadele olduunu gstermek iin byk bir
aba harcamaya gerek yoktur -o zaman bile gerek olmamtr.
Hal byleyken, dnyann gerek adaletsizliklerine ve yetersizlik
lerine iaret ederek dnyaya nl "Baanld" iddiasn yasaklamak
imkansz olurdu. Gelecein zaten gemite grlm, yaanm eyle
rin tesinde yeni herhangi bir ey getirmeyeceine inand iin gelecek

ZELLESTiRMELER VEYA POST-KOMNST YAPAY CENNETLER 1

173

ile imdiki zaman arasnda tercihini imdiki zamandan yana kullanan

biri, aslnda, tarihin sonundan yani topya kart ile topya, cennet
ile cehennem, lanetlenme ile kurtulu arasndaki benzerlikten bahse
diyordur. Btn bunlara, kyaslanamaz bir radikallie sahip olduunu
dnd bir grntnn/imgenin ya da olayn ne kadar yinelenir
se yinelensin alamadna ahit olan biri inanr. Bu imge, armhta
ki sa, aacn altnda oturan Buddha veya Hegel'in rneinden yola
karsak, atnn srtnda oturan Napolyon imgesi olabilir. Ancak, bu,
Stalinist devletin -herkese eit ekilde uyguland iin kamulatrma,
terr, tmden eitlik konusundaki en radikal formlan yaratan devlet
de deneyimi olabilirdi. Alexandre Kojeve'nin 1930'larda Hegel'in tarih
felsefesi hakknda verdii nl Paris derslerinde Salinizmin tarihin
sonu olacan aklarken ne srd sav da tam olarak buydu. Sa
va sonras dnemde Kojeve'nin halefleri, tekrar tarihin sonunu veya
post-historie ve postmodemizmi konumaya baladlar. Ancak bu kez,
zne artk Stalinizm deil serbest piyasaya dayal kapitalizmin kinci
Dnya Sava'nda ve daha sonra tarihin son perdesini aan souk sa
vata elde ettii zaferdi. Gerek hayatta tarihin devam eden ilerleyiine
dikkat ekilerek tarihin sonu hakndaki sylem bir kez daha rtl
meye alld. Ama gelecek ile imdiki zaman arasnda imdiki zama
nn seilmesi, gereklere dayal savlar tarafndan rtlemedi nk
bu seim hem gereklere dayal hem de ayn eyin biteviye nkset
mesi olabilecei gereine gnderme yapan btn savlan -dolaysyla
tarihsel olarak zaten alm olan- kapsyordu. Akas salkl insan
aklnn gerei olarak mcadelenin devam ettiini sylemekten kolay
bir ey yok. Ancak mcadeleye katlanlann aslnda hi de mcadele
etmediini sadece sava pozisyonu alm halde katlap kemikletikle
rini fark etmek daha zor.
Nitekim post-Komnist sanat, tarihin sonundan sonra bir durum
dan tarihin sonundan sonra baka bir duruma geen bir sanattr: ger
ek Sosyalizmden postmodem kapitalizme; ya da snf mcadelesinin
sonunu takiben gelien evrensel kamulatrma iirinden srekli yine
lenen ayn datm, yaylma, kendine mal etme, zelletirme mca
delelerinin bkknlk veren sonsuzluuna istinaden nihai teslim olua
geen. Bu sonsuzluu kusur olarak gren ve ayn zamanda onun tadn
karan postmodem Bat sanat bazen kavgac, bazen alayc grnmek
ama her durumda eletirel olmak ister. Post-Komnist sanat ise aksine,
Komnist iire derinden bal olduunu kantlar -bu iirden vage
mek yerine onu zelletirir ve geniletir. te bu yzden post-Komnist
sanat sk sk fazlasyla munis grnr, yani, eletirel veya yeterince

174 1 SANATIN GC

radikal deilmi gibi grnr. Gerekten de dlayc, mcadeleci ve

eletirel gereki mant deil kapsayc topik mant izler. Evren
selciliin peinde koan ve tm kartlklarn yer ald bir diyalektik
birlik oluturmaya abalayan ama Batl kapitalizmin tm sembollerine
direndii iin nihayetinde souk savan atmalarnda skp kalan
bu anlay, Komnist ideolojinin bir uzantsdr. Sosyalizmin son evre
sinde ortaya kan bamsz, gayri resmi sanat, tarihin sonu konusunu
daha kapsaml bir ekilde enine boyuna dnmek, tm uluslarn, kl
trlerin, ideolojilerin barl bir ekilde bir arada yaadklar topyay
kapitalist Bat'ya ve gemite kalan Komnizm ncesi tarihi kapsayacak
ekilde geniletmek istemitir.
Vitali Komar ve Alexander Melamid gibi l 960'larda ve 1970'ler
de etkin Rus sanatlar ve daha sonra Slovenyal sanat grubu lrwin
veya ek sanat Milan Kunc, bu zenli kapsama stratejisini izledi. Bu
sanatlar, souk savan siyasi gerekliiyle uyumuyormu gibi gr
len sembollerin, grntlerin, imgelerin ve metinlerin bar iinde bir
arada varlklarn srdrdkleri sanatsal adan pastoral iir tad veren
boluklar yarattlar. Aynca l 960'larn ve l 970'lerin hemen banda Ilya
Kabakov veya Erik Butanov gibi baka sanatlar da Sovyetler Birli
i'ndeki gnlk yaama ilikin kasvetli imgeleri resmi propagandalarda
kullanlan renkli, nee dolu imgelerle kartrdklar yaptlar rettiler.
Souk savan siperlerinin tesindeki ideolojik mutabakatn sanat ala
nndaki stratejiler dorultusunda o dnemlerde dmanlarn da ieril
mesinin amaland geniletilmi ve radikalletirilmi bir topya fikri
ortaya atld. Bu kapsayc siyaset, Komnist rejim bozulduktan sonra
bile Rus ve Dou Avrupal birok sanat tarafndan uygulanp izlen
di. Bunun, eskiden dlanan her eyin kabul edildii gerek Sosyalizm
cennetinin uzants olduu ve genellikle diktatrler, despotlar, terrist
ler akla gelmesine ramen kapitalistlerin, militaristlerin, kreselleme
den kar salayanlarn da eklenmesiyle Komnist topyekun kapsama
talebinin topik bir ekilde radikalletirildii sylenebilir. Bu ekilde
radikalleen topik kapsaycln ironisi olduu dnlr ancak ak
sine, bu daha ziyade farkllklar yerine benzerliklerin peine dm,
tarih sonras dneme zg, pastoral bir iirdir.
Komnizmin yklmasndan sonra yaanan fakirlik bile bugnn
Rus sanatlar tarafndan topik bir ey gibi betimleniyor nk zen
ginlik toplumu blerken fakirlik bir ekilde birletiriyor. zellikle Boris
Mikhailov, Rusya ve Ukrayna'daki gnlk yaam bu ekilde, yani hem
acmaszca hem de sevgiyle betimliyor. Ayn huzurlu bak as Olga
Chernyshova, Dmitri Gutov ve Lyudmila Gorlova'nn videolarnda da

ZELLETRMELER VEYA POST-KOMNST YAPAY CENNETLER 1

175

ak bir ekilde alglanyor; bu sanatlar iin topya, resmi kapitalist

rekabet yznden yerinden edilmi olsa da, Komnizm sonrasnda de
vam eden hayatn gnlk rutininde yaamay srdryor. Kolektif siyasi
protesto tavr ise aksine, Komnizm'in yklmasndan sonra btnyle
zelletirilen, kaytszlk iindeki gnlk yaamda artk yeri olmayan,
sanatsal adan tiyatral nitelikli bir giriim gibi sunulur. rnein, Radek
grubunun yapt bir performansta, Moskova'nn hareketli kent merke
zindeki bir kavakta kardan karya geen kalabalk insan gruhu, sa
natlann gemiteki devrimci liderler gibi ellerinde dvizler ve afilerle
bu pasif kalabaln nne geip yrmesi suretiyle siyasi bir gsteri
yryne katlan kalabalk eklinde yorumland. Cadde geildikten
sonra herkes kendi yoluna gidiyordu. Anatoly Ozmolovsky de l 968'te
Paris'te yaanan olaylara atfta bulunarak Moskova'da kendi siyasi eyle
mini tasarlamt. Siyasi imgelem kendini burada kendine mal etmeye
uygun tarihsel (n)imgelerin depoland yer gibi sunuyordu.
Bu nitelendirme, elbette, eskiden Sovyetler Birlii kapsamnda olan
lkelerde yaplan btn sanatlara atfedilmez ve uygulanmaz. Evrensel,
uluslararas, Komnist topyaya verilen tepki her zaman, hatta ilk ola
rak, gerek Sosyalizm koullan altnda retilenden daha radikal olan
bu topya zerinde dnmeye kalkmak olmuyor. Daha ziyade in
sanlar sklkla bu topyaya ulusal aynmann yaplmas, sabit bir ulusal
ve kltrel kimlik yaratlmas talebiyle karlk veriyorlar. Bu tepki,
Sosyalist dnemin son evresinde zaten ak bir ekilde dikkat ekebili
yordu ancak eski Sovyetler Birlii, eski Yugoslavya ve eski Dou Bloku
topraklannda yeni ulus devletler kurulduktan sonra younluu hzla
artnld -ulusal kltrel kimliklerini aramak bu devletlerin temel etkin
lii haline geldi. Kabul etmek gerekir ki bu ulusal kimlikler, Komnist
imparatorluun kalntlanndan alnp benimsenen kk paralardr
ancak kural gerei, bu gerek hibir zaman aka ifade edilmemitir.
Komnist dnem, aratrlan ulusal kimliin organik tarihsel geliimi
nin travmatik bir ekilde kesintiye uratlmas olarak yorumlanr.
Komnizm, bu yzden dsallatnlmtr, uluslararas zelliin
den uzaklatnlmtr ve birinin zkimliini yabanc bir gce balayan,
kimliin tekrar btnlne kavutuunun sylenebilmesi iin tedavi
olmasn gerektiren travmalann toplam olarak tasvir edilmitir. Eski
Sovyetler Birlii'nin Rus olmayan fertleri ve Dou Avrupa asndan
Komnist partilerin hkm srd dnem, bu nedenle Rus aske
ri gcnn igali altna sz konusu fertlerin yalnzca pasif olarak ac
ektii bir dnem olarak sunulmaktadr. Rus tipi ulusalclk konusun
da uzman kuramclar asndan Komnizm, balangta yabanclann

176

SANATIN GC

(Yahudilerin, Almanlarn, Letonyallann ve saire) iiydi ama Stalinizm

srasnda zaten byk oranda malup edilmiti ve yerine hametli Rus
imparatorluu gemiti. Bu yzdendir ki tm bu lkelerin ulusalclan
kendi tarihsel tanlan konusunda tamamen hemfikirlerdir ve her ne
kadar kendilerini srekli mcadelenin farkl saflannda buluyor olsalar
da daha fazla mcadele etmeye hazrdrlar. Bu kusursuz gr birliin
de keyif kamp aray bozan tek ey, herhangi bir mcadelenin tesine
gemi masals bir topya olarak banl evrenselcilie smsk tutunan
post-Komnist, ya da daha iyisi, post-muhalif sanattr.

Avrupa ve tekiler
--

ON yllarda Avrupal siyasetilerin srekli Avrupa'nn sadece eko

nomik temelli bir kar topluluu deil bundan daha fazlas -yani
iddia edilmesi ve savunulmas gereken belli bal kltrel deerlerin
destekleyicisi- olduunu sylediklerini duyuyoruz. Fakat elbette biliyo
ruz ki siyaset dilinde "daha fazlas" bir kural olarak "daha az" anlamna
geliyor. Geri Avrupal siyasetilerin gerekten sylemek istedikleri ey
Avrupa'nn snrszca genileyemeyecei, genilemesinin art olmad
ancak kltrel deerlerinin bittii yerde snrlanmn da bitmesinin ge
rektiidir. Kltr kavram, fiilen maruz kald ekonomik ve siyasi snr
genilemesini tanmlar; Avrupa kltr uygulanabilirlii kapsam a
sndan ele alnrsa, Avrupalnn ekonomik karlan alam olarak daha
dar bir tanm getirilir. Bylece Avrupa kendini Rusya, in, Hindistan ve
slam lkelerinden ve aynca mttefiki Amerika Birleik Devletleri'nden
de farkllatracaktr, ayn zamanda kendini, Avrupa'ya gelenlerin ok
kr ki uyum salamasnn gerektii zel bir kltrel kimlie sahip, i
yaps balamnda homojenliini koruyan bir deerler cemaati olarak da
sunar. Burada ortaya atmak istediim soru, Avrupa kltrel deerlerine
ilikin byle bir farkllamann, byle bir tanmn cazip olup olmad
deildir. Daha ziyade Avrupa kltrel deerlerinin Avrupal siyasetiler
tarafndan tam olarak nasl ve ne kadar baanl tanmlanddr. Beni
ilgilendiren ikinci ey Avrupa kltrel kimliine ilikin talebin Avru
pa'daki sanatlar zerindeki etkilerinin ne olduudur.
Birinin kendi kltrn uluslararas dzeyde mukayese etme arzu
su kesinlikle tam anlamyla normal ve merudur. Sorulacak soru, basit
bir ekilde, Avrupa rneinde bu giriimin ne kadar baanl olaca
dr. imdi, kural olarak, Avrupa deerleri, kkleri Yahudi-Hristiyan
mirasna ve Avrupa Aydnlanmas geleneine uzanan hmanistik de
erler eklinde tanmlanyor. Avrupa deerlerinin, genel olarak, insan
haklanna sayg, demokrasi, yabanclara gsterilen hogr ve baka
S

178

1 SANATIN GC

kltrlere kar ak olmay ierdii dnlyor. Baka bir ekilde

ifade etmek gerekirse, spesifik bir ekilde Avrupa deerleri olarak ilan
edilen bu deerler aslnda evrensellii kucaklyorlar ve insan, doal
olarak, Avrupal olmayanlann da bunlara sayg duymasn talep ede
biliyor. Asl zorluk, Avrupalnn kltrel kimliini byle deerler ve
benzerleri zerinden tanmlamak isteyen birinin kanlmaz bir ekilde
kar karya kald ey: zel bir kltrel kimlii tanmlamak ve dier
kltrlerle arasnda bir fark tespit etmek asndan bu deerler fazla
syla genel, fazlasyla evrensel kalyor. te yandan Avrupalnn kltrel
geleneinin youn zenginliinin hakkn vermek asndan bu deerler
listesi fazlasyla yavan kayor. Avrupalnn kltrel kimlii sylemi,
bu paradoksu onlarca yldr dolamda tutuyor ve yayyor. Bir yandan
bu paradoksun dolamda olmas muazzam bir entelektel dinamik
duygusu uyandryor ama bir yandan da ilgili sylem her zaman ayn
noktada kalyor. Evrenseli kucaklamak, hmanist deerlere hitap et
mek suretiyle Avrupa iin zel bir kltrel kimlik tanmlama projesi,
dz mantk dzeyinde tutarsz olduu iin baarlamyor.
Mantk erevesinde tutarl her kltrel kimlik tanm dier kltrlerin farkl ancak eit deerde olduunu farzeder. Ancak, evrensel h
manist deerler Avrupa'ya zg zel deerler eklinde tanmlanrsa bu
sadece Avrupal olmayan dier kltrlerin, doas gerei, hmanizm
kart, yani insanlk d, demokrasi kart, hogrsz ve benzeri ol
duklannn dnlmesi gerektii anlamna gelir. Bu tehis gz nne
alndnda Avrupalnn kltrel ve siyasi duyarllnn ister istemez
mulak olduu aka ortaya kar. Bununla ilgili olarak insan hakla
nnn ve demokrasinin evrensel deerler olduu, Avrupallann ise bu
deerlerin ahlaki bakmdan dnya genelinde kabul ettirmesi gerekti
ini hisseden hamileri olduu kabul edilebilir. Bu srete, Avrupallar
kendilerini, ok doru bir ekilde, insan haklarm savunma ve koru
ma kisvesi altnda uyguladklan eski emperyalist yaylma politikasn
srdrdkleri sulamasyla kar karya bulurlar. Ancak insan hak
lannn zellikle Avrupa deeri olarak kabul edilmesiyle ilgili olarak
Avrupallar, Avrupa kltr ortamn soyutlamak ve hmanizm kart
yabanclara kar savunmak iin kendilerini Avrupa dahilinde koru
mak zorunda hissederler. Dolaysyla Avrupa siyaseti emperyalizm ve
izolasyonizm/yalmzclk arasnda -kendinde olduunu iddia etmek is
tedii deerlerin zel-evrensel karakterini yanstrcasna- bocalar.
Avrupa kltrnn bu trden bir zel-evrensel tanm, ok ak bir
ekilde, dier kltrleri kendilerini aklamak konusunda bask altna
alr. Ya evrensel, hmanist deerleri zmsedikleri noktada zaten dibi-

AVRUPA VE TEKLER

179

ne kadar Avrupallatklarn kantlamalar ya da kkeni ille de Yahudi

Hristiyan geleneine deil Budist, Konfiys veya slami geleneklere
uzanan zgn hmanist trelerinin bulunduunu ispatlamalar bekle
nir. Bununla beraber her iki aklama stratejisi de hmanist deerlerin
Avrupa kltr ortamnda en bandan beri blgeselletirilmesi duru
munu sulu kabul eder. Bu blgeselletirme Avrupallar asndan da
ar bir yktr nk sonuta Avrupal olmayan kltrleri, hmanist
olmamakta nitelendirmeye zorunlu olduklarn hissederler ki bu du
rum hmanistik yaklamlaryla tezatlk tekil eder. Aslnda bunu sa
dece, sz konusu deerlein evrensel boyutuna artk inanmyorlarsa ve
bunlarn spesifik olarak Avrupa'ya zg deerler olduunu kabul et
meye hazrlarsa yapabilirler. Neticede kendilerini hmanist deerlein
hamileri eklinde tanmlayan Avrupallar iki nedenden dolay mahup
olurlar: Bir yandan bu deerleri dnya genelinde, gerekiyorsa g kul
lanarak, kabul ettirme zorunluluu hissederler ki aslnda bu hmanist
idealle eliir, bir yandan da bu deerlerin sadece Avrupa'ya zel oldu
unu dndkleri lde hmanist idealin evrenselliinden kuku
duyma eilimindedirler.
Haliyle tipik Avrupallar, her eyi yapabilecek gte olma fantezisi
ve kronik stnlk kompleksi arasnda bocalarlar. Hmanizmin ev
rensel bir deer olduunu beyan eder etmez btn dnya ayaklarnn
dibindeymi gibi gelir nk artk onlar da insanln bir parasdrlar.
Hmanizmin Avrupallara zg bir deer olduunu sylediklerindeyse
kendilerini zayf, mcadele edecek gc olmayan, kolay incinen, ko
runmasz, insan haklan ihlalleriyle, adaletsizliklerle, korkularla dolu
bir denizle evrilmi -hmanist olmayan yabanclarn karsnda terk
edilmi, savunmasz- olduklarn hissederler. Kendi hmanizmleri en
yksek deer iken yapsal bir zayfla, kltrler aras savata nemli
bir dezavantaja dnr. Hakim olan Avrupa kimlii sylemi iki eyi
iddia ettii iin -hmanist deerlerin evrensel olduu ve Avrupa'ya
zel olduu- Avrupal ruh, ahlaki stnlk ve paranoid teki korkusu
arasnda aresizlik iinde kalmtr. Bu i alkantnn Avrupa siyaseti
asndan ne lde fayda salad konusunda bir ey diyemem ama
kukusuz Avrupa sanat asndan bunun olas en iyi nkoul olduu
nu syleyebilirim.
Avrupa hmanizminin kaderi, Avrupa sanatnn kaderiyle en az iki
hususta derinden balanmtr. ilki, Avrupa sanat anlayna hakim
teamllere uygun ekilde, yalnzca insan eliyle yaplan eylerin sanat
kabul edilebilmesidir. kincisi ise neticede sanat yaptnn pratik alan
kullanlabilmesi temelinde deil sadece zerine dnlmesi ve hak-

180 1 SANATIN GC

knda yorum getirilmesi niteliiyle dier nesnelerden ayntnlmasdr.

Sanat yaptn kullanmak, tketmek konusundaki bu tabu, mzeler ve
sanat piyasas da dahil olmak zere Avrupa'daki sanat kurumlannn
hepsinde esas tekil eder. Hmanizmin temel dsturu insann sadece
sonu olarak grlebildiidir ve uygulanan yntemler dorultusunda
Avrupa hmanizminin insanlar ncelikli olarak bir sanat yapt gibi
grd zaten hibir zaman ne srlmez. nsan haklan aslnda sana
tn haklandr ama insana uygulanmtr. Geri Aydnlanma'nn izinden
gidilerek, insan, ncelikli olarak bir zihin ve ruh olarak deil dier
bedenler arasnda yer alan bir beden olarak, yani dier eyler arasnda
duran bir ey olarak tanmlanmtr. eyler dzeyinde, sanat kavram
dnda baka hibir kavram dier eylerin tesindeki belirli eylere
ncelik verilmesine msaade etmez, yani, bu eylere dier eylere bah
edilmeyen zel bir fiziksel dokunulmazlk asaleti katmaz.
te bu yzden sanatn ne olduu sorusu Avrupa kltr bala
mnda sadece sanata zel bir soru deildir. Sanat yaptlarn dier ey
lerden ayrmak iin kullandmz kriterler, insan insan olmayandan
ayrmak iin kullandmz kriterlerden farkl deildir. Her iki sre
de -bell bal eylerin sanat yapt olarak kabul edilmesi ve belli bal
bedenlerin, duru ekillerinin, hareketlerinin, tavrlarnn insan kabul
edilmesi- Avrupa geleneinde birbirine smsk baldr. Nitekim Mic
hel Foucault'nun son yllarda yaplan tartmalarda gndeme getirdii
ve zellikle Giorgio Agamben gibi baka yazarlar tarafndan gelitirilen
biyopolitika kavramnn, bandan beri, eletirel bir eiliminin olma
s srpriz deildir. Bir hayvan -daha kesin sylemek gerekirse canl
bir hayvan- olarak insandan bahsetmek, onun asaletini kmsemek,
onu aalamaktr. nsanlar, sadece sanat yaptlar -ya da daha da iyisi,
kendilerini bir sanat gibi reten sanat yaptlar- olduklar sylenirse
gerekten asil ve deerli olabilirler. Bu insan kavram, her birinin nce
bireysel olarak insanlar, sonra toplumu ve devleti sanat yaptlar ola
rak alglayan tm hmanist topyalarn dayand temeldir. Bylece
u soru ortaya kar: neyi sanat olarak kabul etmeye haznz ve belli
bal eyleri byle kabul etmek asndan elimize hangi kriterler var?
yle grnyor ki tek yant sanatn, insann gerekten hangi insan
olduunu -insan haklan bahedilen ve demokrasinin zneleri olduk
lan dnlebilen insanlar- grmemize izin verecei bir dnm yeri
olduudur.
Ancak, soruyu bu ekilde formle edersek net bir yant alamaya
camz da biliyoruz. zellikle modern sanat geliip olgunlarken
sanat yaptn dier eylerden ak bir ekilde ayrabilmeyi salayan

AVRUPA VE TEKLER 1 181

tm kriterler gzden geii.lip sorguland. Avrupa sanatnn, kat bir

tutumla, kendi kltrden arnma yolunu takip ettii sylenebilir.
Avrupa kltrnde derinlere saplanm geleneksel sanat tanmlama
mekanizmalarnn hepsi eletirel bir ekilde sorguland ve yetersiz ol
duklar akland. Avrupa avangardnda birbiri ardna gelen dalgalar,
sanat yapt olacak eylerin eskiden olduu gibi tanmlanamayacan
aklad. Birok kiinin dnd gibi bu, sanat kavramnn genile
mesi meselesi deildi. Sanatn gelimesi srasnda, giderek daha kap
saml, daha evrensel ve nceki sanat kavramlarna ait baz ksmlarn
yer alabildii yeni bir sanat kavram forml yaratma durumu da sz
konusu deildi. Mesele ne sanat belirlemek asndan eski, demode
olduu varsaylan kriterleri reddetmek veya onlarla ba etmek ne de
bu kriterleri yeni kriterlerle deitirmekti; mesele daha ziyade bu kri
terlerin eitlendirilmesi, farkllatrlmas ve oaltlmasyla alakalyd.
Bazen gzellii yznden bir eyin sanat yapt olduu aklanyor
du, bazen de bir ey zellikle irkin olduu iin sanat yapt saylyordu;
bazen estetik hibir ekilde bir rol oynamyordu; baz eyler mzedeydi
nk orijiraldi veya aksine retildikleri dnemin tipik rneiydi; n
k nemli tarihi kiilikleri ve olaylan kaydetmilerdi veya anlan yapan
lar nemli tarihi kiilikleri ve olaylan betimlemeyi reddetmiti; nk
popler beeniye hitap ediyordu veya popler beeniyi reddediyordu;
nk bandan beri sanat yapt olduklar syleniyordu veya sadece bir
mzede yer almaya balaynca sanat yapt haline gelmilerdi; nk bil
hassa pahalyd veya bilhassa ucuzdu. Birok durumda belli bal sanat
yaptlan sadece tesadfen oraya dtkleri iin orada yer alyorlard ve
bugnn kratrlerinin anlan elemek iin ne enerjileri ne de buna hak
lan vard. Bunlann hepsi ve daha da fazlas bugn bizim amzdan sa
nattr. Baz eyleri sanat olarak kabul etmek zorunda olmamzn mevcut
nedenleri, bu yzden bir kavrama indirgenemez. Avrupa sanatnn dier
kltrlerin sanatndan ak ve net bir ekilde ayrt edilememesinin sebe
bi de budur. Avrupa'daki mzeler on sekizinci yzyln sonu, on doku
zuncu yzyln banda geliip deimeye baladnda hem Avrupa k
kenli olan hem de menei Avrupa olmayan sanat yaptlann -yine btn
bu nesneleri birbirine balayan benzerlikler, kartlklar, zdelikler ve
farkllklar baznda- bnyelerine almay kabul ettiler. Sanat anlaymz,
bu sayede, birok retorik mecazlar, kendimiz ile teki arasndaki snr
lan yok etmeksizin veya yeniden izmeksizin srekli aan eitli meta
forlar ve ad deiimleri tarafndan belirlenmitir. Bir eyleri sanat yapt
olarak kabul etmeye ilikin tm sebepler tikeldir ancak genel retorikleri
hi phesiz Avrupal'dr.

182 f SANATIN GC

Bu retorik, gayet iyi bildiimiz gibi, insanla ilgili alanlara da defalar

ca uygulanmtr. Flaubert, Baudelaire ve Dostoyevski'den Kierkegaard
ve Nietzsche kanalyla Bataille, Foucault ve Deleuze'a ulaan Avrupa
dnce sistemi eskiden eytani, zalim ve gaddar olduu dnlen
eylerin ounun insana dair bir manifesto olduunu kabul etti. Tam
da sanatta olduu gibi, bu yazarlar ve baka pek ok yazar, sadece in
san olduu belli olan eylerin deil insan gibi grnmeyen eylerin de
-ve kesinlikle srf insan gibi grnmedikleri iin- insan olduunu ka
bul ettiler. Onlar asndan mesele yabancy kendi dnyalanna dahil
etmek, bu dnyada kaynatrmak veya asimile etmek deildi, bilakis,
yabancnn dnyasna girmek, onun geleneklerine ayak uydurarak ona
dnmekti. Avrupa geleneinde mevcut saysz baka yazar gibi bu
yazarlar da insan haklan ve demokrasi sylemiyle kolay kolay btn
leemediler ancak bence burada anlatlmasna u an iin gerek yok.
Buna ramen bu yazarlar, Avrupa geleneine sadece bu neden yzn
den belki de baka hi kimsenin olmad kadar aitlerdi nk te
kiyle, yabancyla, hatta tehditkar ve zalim olanla ok derinlerde isel
bir birlik kuruyorlard ve bizi basit hogr kavramndan ok daha
baka, uzak bir boyuta gtryorlard. Btn bu yazarlann alma
lan Avrupa kltrnn kendi iindeki gleri, drtleri ve aksi halde
yabanc topraklarda yerelletirilecek farkl arzu ekillerini tehis etme
giriimiydi. Dolaysyla bu yazarlar, Avrupa kltrlerinin gerek an
lamda biricik olan zelliinin birini ilelebet "yabanc" klmaya, kendisi
dndakini yadsmaya, yok etmeye ve reddetmeye -bunu bildiimiz
kltrlerin bugne kadar yaptndan daha radikal bir ekilde yapma
ya- dayal olduunu gsterdiler. Dorusu, Avrupa tarihi kltrel yanl
malann, birilerinin zgn, otantik geleneklerini srekli reddetmenin
tarihinden baka bir ey deildir.
Bu, kesinlikle, insan haklan ve demokrasi syleminin, doas ge
rei yetersiz, eksik olduu, bu syleme katlmamak gerektii anlam
na gelmiyor. Sadece bu sylemin, bugn ne yazk ki giderek daha sk
gerekletii gibi, Avrupa kltrn dier kltrlerden ayrtrmak
amacna hizmet etmemesi gerektii kastediliyor. Bu deerlerin tanm
gerei sadece Avrupa'ya zg deerler olduklan ne srlrse bunun
karlnda, ister istemez, tekiler, yabanclar insan haklanna saygs
noksan, demokrasi ve hogr kabiliyeti olmayan kimseler olarak ta
nmlanyor. Nitekim bu yabanclar, Avrupa'ya gelir gelmez, szde b
tnlemek amacyla sonu olmayan bir yola sokuluyorlar ki bu yol asla
hedefe varamyor nk yabanclar tarafndan aka kukulu olduu
iddia edilen Avrupa deerleri, her zaman hakikati, isel inanc aa

AVRUPA VE TEKLER 1

183

karmaktansa onu gizlemeye hizmet eden bir ikiyzllk ve sahte

ballk ekli olarak yorumlanabiliyor. Yabanclardan, bugn sadece
gya Avrupallara zg deerleri grnte kabul etmeleri deil bunla
n "iselletirmeleri" de -baans asla "nesnel" bir ekilde deerlendirile
meyen ve dolaysyla sonsuza kadar tamamlanmam bir halde kalmak
zorunda olan bir sre- isteniyor.
nsan haklan ve demokrasi sylemi, yabanclara hibir adalet ve hak
salamyorsa, bu sylem gerek Avrupa gelenei balamnda da adalet
sizdir anlamna gelir nk gsterdiimiz gibi bu syleme uymayan her
eyi grmezden gelir. Avrupa kltrel geleneinin bu "lanetli" ksm,
"saf sanat" balamnda genellikle reddedilir. Siyasetin sanata olduka
yersiz eylerden biri gibi muamele etme ve siyasetle ilikisini grmez
den gelme eilimi gayet iyi bilinmektedir. Bu eilim, bugn bile nemli
oranda artmtr ki bu zellikle mantksz ve inanlmazdr nk artk
siyasi enformasyon da dahil olmak zere pek ok enformasyonun grsel
yntemlerle iletiim kurularak saland bir dnemde yayoruz. Yakn
bir zaman iinde akut bir hal alan siyasal slam hakknda yaplan tart
malarla balantl olarak grselin rol artmtr. Siyasi adan patlamaya
hazr sorunlarn fitili imgeler tarafndan neredeyse istisnai bir ekilde
atelenmitir: Danimarka karikatrleri, trbanl kadnlar, bin I.adin'in
videolan. slami kktendincilik d dnyaya ncelikle video araclyla
hitap etmektedir -slamiyet szm ona grntye/resme/imgeye d
man olmasna ramen. Ancak ok daha kk bir rnek bile bugn
olan biteni ortaya koymaktadr: Televizyonlarda ne zaman okkltrl
lk meselesi tartlsa kanlmaz bir ekilde ten renkleri "orijinal" Avru
pallarn ten renginden farkl olan yoldan gelen geenlerin youn olduu
bir Avrupa kentine ait sokak grseli kullanlyor. Bu durum, kltrn
burada rk iin fiilen kullanlan bir rumuz ilevi grd izlenimi veri
yor. Sonuta, belirli bir sylemi grsele aktarmak onu rklatnyor -asl
niyet bu olmasa bile. Nitekim bugnn siyasetinin, kulland imgelere
baml olduu da son derece aikar bir hal alyor.
Kiinin kendisini tehlikeli, zalim bir yabanc olarak betimlemesi
Avrupa sanatnn geleneksel repertuannn br parasdr. Nitekim Ni
etzsche kendisini bermensch'in temsilcisi, Bataille ise acmasz Aztek
ayinlerinin savunucusu olarak sunmutu. Kendini eytani bir yabanc
gibi sunma gelenei Marquis de Sade ile balad ve kara Romantizm
ile Satan kltnn Avrupa sanatnn balca geneklerinden biri haline
gelmesi srasnda geliti. Bu, her zaman sanatla snrl deildi. On do
kuzuncu yzylda bile sadece terizme sempati duymakla kalmayp
aktif bir ekilde terr eylemleine katlan birok sanat ve aydn vard.

184

SANATIN GC

Gerek u ki, slam lkelerinden g ederek gelen ailelerin Avrupa'da

byyen ocuklarndan ve torunlarndan bazlar, radikal, kktendinci
slami yaklamlarn genellikle bu gen insanlarn Avrupa kltrne
layyla entegre edilmediklerinin iareti olarak yorumlandn aka
ifade ediyorlar. Ama aslnda bunun, tam aksine, bu genlerin Avrupa
kltrne -ama kesinlikle "tehlikeli yaam" arsnda bulunan klt
rn iindeki gelenee- sra d bir mkemmelikte entegre olduklarnn
iareti olup olmad meselesi ortaya kyor. Avrupa kltr ve sana
t gelenei, sahip olduu tm eitlilik ve isel tutarszlklar baznda
anlalp kavranrsa, bu kltre kimin entegre olup olmad sorusu
tamamen farkl bir ekil alr. Avrupa'nn kltrel mirasm kendi b
tnl iinde grmeye hazr olanlar bu mirastan kamann ve Avrupa
kltrune gerekten yabanc, gerekten Avrupal olmayan bir eyler
yapmann muazzam derecede zor ve neredeyse imkansz olduunu
fark edecektir. Avrupa kltrunn tek gc, kesinlikle, durmakszn
kendi tekisini retmesidir. Avrupa kltrunde biricik olan bir ey
varsa o da bu sadece kendini deil kendisinin olas tm alternatiflerini
de retmek ve yeniden retmek konusundaki becerisidir.
Elbette yakn zamanlarda Avrupa sanatnn sonradan kltrel tabu
lan ykma, Avrupa kltrel kimliinin snrlarm ama, siyasi yaam
etkileme ve halkn farkndaln artrma becerilerini kaybettiine ili
kin yaklan atlar duyuyoruz. Bu zamanda sanatn halkn bilin d
zeyi zerindeki etkisini hafife almak, her ey bir yana, sanatn ncelikli
olarak sanat piyasas ve sanat yaptnn da ticari mal gibi tanmland
gereiyle alakaldr. Gerek u ki sanat, sanat piyasas balamnda i
lev grr ve her sanat yapt kukusuz ticari bir maldr. Ancak sanat
yapt sadece ticari bir mal olmakla kalmaz ayn zamanda kamusal alan
iinde yaplan ak bir beyandr. Sanat, onu satn almay dnmeyen
ler iin de yaplr ve sergilenir -dorusu, sanat izleyicileri arasnda ezici
stnl olan kitleyi bu kiiler oluturur. Halka ak bir serginin tipik
ziyaretileri, gsterilmekte olan sanata ticari mal gzyle bakmaz; yle
bakan varsa da ancak birka kiidir. Bu tipik ziyaretiler, daha ziyade
sanatnn, o veya bu ekilde herkesin kendini kamusal alanda sunmak
zorunda olmas yznden bir gzlem nesnesi olarak kendini kamusal
alana yerletirme aralarna tepki verirler. Bu srete sergilerin, biena.1lerin, trienallerin ve benzerinin says istikrarl bir ekilde srekli artar.
ok fazla para ve enerji yatnn yaplan bu farkl sergiler, ilk etapta
sanat yaptlarn satn alanlar iin deil kitleler, muhtemelen asla bir
resim satn almayacak olan anonim ziyaretiler iin alr. ncelikle
alclar iin dzenenen sanat fuarlar bile, giderek alc olmay dn-

AVRUPA VE TEKLER 1 185

meyen insanlar etkileyen kent etkinliklerine dnmtr. Gnm

mzde sanat sistemi uzun bir sredir uzakta durup gzlem ve analiz
yapmak isteyen kitle kltrnn ayrlmaz paras haline geldii bir
yolda ilerlemektedir. stelik sanat piyasasnda alnp satlan mnferit
nesnelerin retimi eklinde deil mimari, tasann ve moday birletiren
bir sergileme praksisi -Bauhaus, Vkhutemas sanatlar ve 1920'ler ile
l 930'lar kadar erken bir dnemde ngrlerde bulunan dier sanat
lar gibi avangardn yol gsterici aydn figrlerinin yaptklarna benzer
ekilde- olarak kitle kltrnn paras haline gelmitir. Ama bu, sa
natn bugn kitle kltryle tamamen zdeletii ve snrlarn aarak
bu sayede zeletiri becerisini tamamen yitirdii anlamna m gelir?
yle olduuna inanmyorum. Kitle kltrnn -veya gelin elence
kltrnn diyelim- sklkla gzden karlan ama tekilik ve yaban
clama sorunlaryla olduka ilikili bir baka boyutu vardr. Kitle kl
tr herkese ayn anda hitap eder. Bir pop mzik konseri ya da film
gsterisi kk izleyici gruplar yaratr. Bu gruplar ksa srelidir ve
geicidir; yeleri birbirini tanmaz; oluumlar keyfidir; btn bu in
sanlarn nereden gelip nereye gittii belirsizdir; birbirlerine syleyecek
pek bir eyleri yoktur veya ok az konuurlar; paylaabilecekleri ortak
hatralar retebilmelerini salayacak mterek bir gemileri, payla
lan bir kimlikleri yoktur -buna ramen bir grupturlar, yani kk bir
toplulukturlar. Bu gruplar, trenle veya uakla seyahat eden gruplar
antnr. Baka bir ekilde ifade etmek gerekirse, bunlar radikal d
zeyde ada topluluklardr -dini cemaatlerden, siyasi gruplardan veya
ii kolektiflerinden ok daha adatrlar. Trm bu geneleneksel top
luluklar, tarihsel balamda ortaya kmlardr ve yelerinin birbirleri
ne ortak bir gemii paylamaktan -belirli bir ii yapmalarn mmkn
klan bir lisan, iman, siyasi inan, eitim paylamndan- treyen bir
paydada bal olduklar varsaylr. Byle topluluklarn daima spesifik
snrlan vardr; bir gemiin paylalmad gruplardan soyutlanmak
iin kendilerini onlara kar kapatrlar.
Kitle kltr ise aksine, paylalan bir gemiin olup olmadna
baklmayan topluluklar oluturur -nkabulleri olmayan yeni bir top
luluk tipi. Genellikle gzden karlan muazzam modernleme potan
siyellerinin kayna da budur. Ancak kitle kltr, bu potansiyeli tam
anlamyla deerlendirip gelitirmeye muktedir deildir nk yaratt
topluluklar kendilerinin bir topluluk olduunu yeterince alglamaz. Bir
konserdeki yahut sinemadaki izleyicilerin bak, ok daha ileriye y
neltilmitir -sahneye yahut beyaz perdeye. Onlar iin kendilerini ve bir
paras olduklar topluluu bulduklar mekan yeterince alglayabilmek

186 1 SANATIN GC

ve bu mekanla ilgili dnebilmek nemlidir. Ancak dorusu, gn

mzde, ilgilenilen gelikin sanatn enstalasyon sanat m yoksa deney
sel bir kratryal uygulama m olduu hakkndaki grler kesinlikle
daha nemlidir. Btn bu durumlarda nesneler zel bir mekanda ser
gilenmez; daha ziyade mekann kendisi algnn balca nesnesi, gerek
sanat yapt haline gelir.
Bu mekan iinde izleyicinin bedeni, izleyicilerin ister istemez far
knda olduklar zel bir pozisyon alr, sergileme mekannn tm d
nldnde kendi pozisyonlarn olduu kadar perspektiflerini de
dnmeye mecbur olduklarn hissederler. Bir sergiyi gezme sresi
pek tabii snrldr. Bu, izleyicinin bireysel perspektifinin daima ksmi
olduu ve eksik kald anlamna gelir nk bir sergi :mekannn on
lara sunduu olas tm pozisyonlar ve perspektifleri deneyecek zaman
yoktur. Mekann btnnde yer alan her eyi kapsayan baklar talep
eden sanatsal bir enstalasyonun izleyicileri bu yzden mcadeleye gir
mek istemez. Bugnn sanat sergileri, enstalasyonlan pe pee incele
yen izleyicilere deil baklar ile btn oday e zamanl dolaabilen
izleyici gruplarna hitap etmektedir. Sanat bugn tamamen yapsal d
zeyde toplumsal ve siyasidir nk bir araya gelme mekan ile topluluk
oluturmak konusuna kafa yorar; bunu da sanatnn aklnda zel bir
siyasi mesaj olup olmadndan bamsz bir ekilde yapar. Ama ayn
zamanda bu ada sanat pratii, yabancnn bugnn kltr iinde
ki konumunu standan siyasi sylemin yaptndan ok daha uygun bir
ekilde gzler nne serer. Birey olarak "benim", btnn bilgisine sa
hip olamadm iin muhakkak tekilerin baklarna kant olabilecek
bir eyleri gzden karm olmam gerekir. Sz konusu tekiler, hibir
ekilde kltrel olarak benden ayrm deildir: Tpk benim onla
rn yapt karsndaki pozisyonlarn aldm hayal edebildiim gibi
onlarn da benim gibi durduklarn hayal edebilirim. Tandk olan ve
yabanc srekli konum deitirirler -ve bu kresel bale isteyince dur
durulamaz nk bu srekli yer deitirme hali, tandk olanla yaban
cy ayntrmamz salamak zere girebileceimiz, bize ak braklm
tek yoldur.

Notlar
Eit Estetik Haklarn Mant
1. Alexandre Kojeve, lntroduction to the Reading of Hegel, Raymond Queneau tarafn
dan derlenmitir. (Ithaca: Comell University Press, 1980), s. 5. ve devam
2. A.g.e., s. 258. ve devam

Yeni zerine
1. Kazimir Malevich, "On the Museum," Kazimir Malevich tarafndan yazlan Essays
on Art, cilt l'de yer almaktadr. (New York: George Wittenberg, 1971), s. 68-72.
2. K. Malevich, "A Letter from Malievich to Benois," Essays on Art, cilt 1, s. 48.
3. S0ren Kierkegaard, Philosophische Brochen (Dsseldorf/Cologne: Eugen Diederichs
Verlag, 1960), s. 34 ve devam ngilizce'ye Philosophical Fragments olarak evril
mitir, Ed. ve ev.: Howard V. Hong ve Edna H. Hong. Aynca giri yazs ile sayfa
notlann da yazmlardr. (Princeton: Princeton University Press, 1998).
4. Douglas Crimp, On the Museum's Ruins (Cambridge, Mass.: MiT Press, 1993), s. 58.
5. Arthur Danto, After the End of Art: Contemporary Art and the Pale of History (Prince
ton: Princeton University Press, 1997), s. 12. ve devam
6. Thierry de Duve, Kant after Duchamp (Cambridge, Mass.: MiT Press, 1998), s. 132.
ve devam
7. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Vorlesungen ber die Aesthetih, cilt 1 (Frankfurt:
Suhrkamp Verlag, 1970), s. 25: "In allen diesen Beziehungen ist und bleibt die
Kunst nach der Seite ihrer hchsten Bestimmung fr uns ein Vergangenes."
8. Bkz. Boris Groys, "Simulated readymades by Fischli/Weiss," Parhett, say 40/41
(1994): 25-39.

Kratrlk zerine
1. Giorgio Agamben, Propfanierungen (Frankfurt: Suhrkamp, 2005), s. 53.
2. Jacques Derrida, La dissemination (Paris. Editions du Seuil, 1972), s. 108. ve devam
3. Orhan Pamuk, My Name Is Red (New York: Alfred Knopf, 2001), s. 109-110.

Biyopolitika anda Sanat: Sanat Yaptndan Sanat

Dokmantasyonuna
1. Bkz: Boris Groys, Unter Verdacht: Eine Phanomenologie der Medien (Mnih: Cari
Hanser Verlag, 2000), s. 54. ve devam
2. Giorgio Agamben, Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life, ev: Daniel Heller
Roazen (Stanford, Kalif.: Stanford University Press, 1998), s. l 66ff; orijinali Homo
sacer: r potere sovrano e la nuda vita (Torino: Giulio Einaudi Editore, 1995).

3. Aynca bkz. Jean-Franois Lyotard, The Different: Phrases in Dispute, ev: Georges
van den Abbeele (Manchester: Manchester University Press; Minneapolis: Minne
sota University Press, 1988); orijinal bask Le Difftrend (Paris: Editions de Minuit,
1983).
4. Bkz. Kollekttvnye Deystvtya: Pojezdkt za gorod, 1977-1998 (Moskova: Ad Marginem,
1998). Aynca bkz. Huben Klocker, "Gesture and the Object. Liberation as Aktion:
A European Component of Performative An," Out of Actions: Between Perfonnance
and the Object, 1949-1979 (sergi katalou) (Los Angeles: The Museum of Comem
porary Art; Viyana: sterreichisches Museum fur Angewandte Kunst; Barselona:
Museu d'Ar Contemporani de Barcelona; ve Tokyo: Museum of Comemporary
Art, 1998-99), s. 166-167.
5. Walter Benjamin, "The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction," 11luminations, ev: Harry Zohn (Londra: Fontana, 1992), s. 214-215. [ngilizce'ye
evirenin notu: ngilizce olan bu nsha, Benjamin'in metninin ikinci versiyonunun
evirisidir. J
6. A.g.e., s. 214.
7. Walter Benjamin, "Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzerbar
keit," Gesammelte Schriften, cilt 1, (Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1974),
s. 437. [ngilizce'ye evirenin notu: burada yer alan ksm, Benjamin'in metninin,
zerinde oynanm Franszca evirisinin, ilk kez, Zeitschrift fer Sozialforschung, cilt
5, Paris, 1936'da yaymland, birinci versiyonundan evirdiimdir.]
8. Walter Benjamin, "The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction," Illu
minations, s. 217.
9. Walter Benjamin, Rtflections: Essays, Aphoisms, Autobiographical Witings, Ed: Peter
Demetz, ev: Edmund Jephcott (New York: Schocken Books, 1986), s. 190; ilk
kez "Der Srrealismus. Die letzte Momentaufnahme der europaischen Intelligenz,"
Die Literarische Welt, 5(1929): 5-7'de yaymlanmtr.

Sanatsal Bir Aygt Olarak konaknclk:

konaknc Film Stratejileri
1. Boris Groys, "Das leidende Bild!rhe Suffering Picture, Das Bild nach dem Letzten
Bild, Ed: Peter Weibel ve Chrislian Meyer (Viyana/Kln: W. Konig, 1991), s. 99-

111.

2. Kazimir Malevich, "Suprematizm. 'Mir kak bespredmetnost', ili vechnyy pokoy"

(Suprematism: The Non-Objective World, or Eternal Quiet), Kazimir Malevich
tarafndan yazlan Sobranie sochineniy, cilt 3'te yer almaktadr. (Moskova: Gileya,
2000), s. 69. ve devam
3. Walter Benjamin, "The Work of An in the Age of Mechanical Reproduction," Illuminations, ev: Harry Zohn (Londra: Fontana, 1992).
4. Bkz. Gilles Deleuze, Cinema 2: The Time-Image (Minneapolis: Athlone, 1989).
5. Mikhail Bakhtin, Rabelais and His World (Cambridge, Mass.: MIT Press, 1968).
6. Guy Debord, The Society of the Spectacle (New York: Zone Books, 1995).
7. Maurice Merleau-Pomy, Visible et Non-Visible (Paris: Gallimard, 1973).
8. Sergei Mikhailovich Eisenstein, Memuary, cilt 1 (Moskova: Trud, 1997), s. 47. _ve
devam
9. Boris Groys, Unter Verdacht: Eine Phanomenologie der Medien (Mnih: Hanser,
2000).
10. Bkz. Gilles Deleuze, Cinema 1: The Movement-Image (Minneapolis: Athlone, 1986).

Turistik Yeniden retim anda Kent

1.
2.
3.
4.

Rene Descartes, Discourse on Method and Meditations (Mineola: Dover, 2003), s. 9ff.
Immanuel Kant, Critique of]udgment (Indianapolis, Ind.: Hacken, 1987), s. 99.
A.g.e., s. 100.
Kari Rosenkranz, Astetik des Hasslichen (The aesthetics of the ugly) (Leipzig: Rec
lam Verlag, 1990), s. 20.

Kahramann Bedeni: Adolf Hitler'in Sanat Kuram

1. Adolf Hitler, "Die deutsche Kunst als stolzeste Verteidigung des deutschen Volkes,"
3 Eyll l 933'te Nmberg'te dzenlenen Kulturtagung des Parteitags der NSDAP
(Nasyonal Sosyalist i Partisi Kltr Politikalan Konferans) iin hazrlanan ko
numa ve sunum metni. Ayrca bkz. Adolf Hitler, Reden zur Kunst- und Kulturpolttih
1933-1939 (Frankfurt: Revolver-Verlag, 2004), s. 44-45.
2. A.g.m., s. 52.
3. A.g.m., s. 47.
4. Adolf Hitler, "Kein Volk lebt langer als Dokumente seiner Kultur," 11 Eyll 1935'te
Nmberg'te dzenlenen Kulturtagung des Parteitags der NSDAP (Nasyonal Sosya
list i Partisi Kltr Politikalan Konferans) iin hazrlanan konuma ve sunum
metni. Aynca bkz. Hitler, Reden zur Kunst, s. 83.
5. Adolf Hitler, "Kunst verpflichtet zur Wehrhaftigkeit," 8 Eyll 1934'te Nmberg'te
dzenlenen Kulturtagung des Parteitags der NSDAP (Nasyonal Sosyalist i Partisi
Kltr Politikalar Konferans) iin hazrlanan konuma ve sunum metni. Aynca
bkz. Hitler, Reden zur Kunst, s. 75.
6. Adolf Hitler, "Die grosse kulturrede des Fhrers," 7 Eyll 1937'de Nmberg'te
dzenlenen Kulturtagung des Parteitags der NSDAP (Nasyonal Sosyalist i Partisi
Kltr Politikalan Konferans) iin hazrlanan konuma ve sunum metni. Aynca
bkz. Hitler, Reden zur Kunst, s. 145.

Kitleleri Eitmek: Sosyalist Gereki Sanat

1. Kazimir Malevich, "On the Museum" (1919), Essays on Art, cilt 1 (New York: Ge
orge Wittenberg, 1971), s. 68-72.
2. Yakov Tugendkhol'd, Ishusstvo ohtiabr'shoi epohhi (Leningrad, 1930), s. 4.
3. Andrei A. Judanov, Essays on Literaure, Philosophy, and Music (New York, 1950),
s. 88-89, 96.
4. N. Dmitrieva, "Das Problem des Typischen in der bildenden Kunst und Literatur,"
Kunst und Literaur, say 1 (1953): s. 100.
5. Boris loganson, "O merakh uluchsheniia uchebno-metodischeskoi raboty v uc
hebnykh zavedeniiakh Akademii Khudozhestv SSSR," Sessii Ahademii Khudozhesv
SSSR. Pervaia i voraia sessiia (1949): 101-103.
6. element Greenberg, Colleced Essays and Criticism, cilt 1 (Chicago: University of
Chicago Press, 1986), s. 17. ve devam
7. Rus avangart sanat ve Sosyalist Gerekilik arasndaki iliki hakknda bkz. Boris
Groys, The Total Art of Stalinism: Avant-Garde, Aesthetic Dictaorship, and Beyond
(Princeton: Princeton University Press, 1992).

eitliliin tesi: Kltrel almalar ve Post-Komnist teki

1. Roland Barthes, Le Degre zero de l'ecriture (Paris: Gouthier, 1965). ngilizce'ye e
viren: Annene Lavers ve Colin Smith, Writing Degree Zero (Londra: Cape, 1967).
2. Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man (New York: Free Press,
1992).

Kaynaklar
"Eit Estetik Haklarn Mant" [The Logic of Equal Aesthetic Rights] ilk kez "La po
litica de la igualdad de derechos esteticos/fhe Politics of Aesthetic Equal Rights"
balyla yaymlanmtr. Resistencial/Resistance, s. 48-49, 201-210, Edicion de la
Memoria, SITAC, Meksika, 2004. ev: Steven Lindberg.
"Yeni zerine" [On the New] ilk kez Researchjoumal ofAnthropology andAesthetics, say
38 (sonbahar 2000): 5-1 Tde yaymlanmtr.
"Kratrlk zerine" [On the Curatorship] ilk kez "The Curator as lconoclast" adyla
Cautionary Tales: Critical Curating, Ed: Steven Rand ve Heather Kouris (New York:
Apexart, 2007), s. 46-55'te yaymlanmtr. ev: Elena Sorokina.
"Biyopolitika anda Sanat: Sanat Yaptndan Sanat Dokmantasyonuna" [Art in the
Age of Biopolitics: From Artwork to Art Documentation] ilk kez "Kunst im Zei
talter der Biopolitk. Vom Kunstwerk zur Kunstdokumentation," adyla Katalog,
Ed: Okwui Enwesor ve di., s. 107-113. Documenta ll_Platform 4. Hatje Cantz,
2002'de yaymlanmtr. ev: Steven Lindberg.
"Sanatsal Bir Aygt Olarak ikonaknclk: konaknc Film Stratejileri" [Iconoclasm as
an Anistic Device: lconoclastic Strategies in Film] ilk kez Iconoclash, Ed: Bruno
Latour ve Peter Waibel (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2002)'de yaymlanmtr.
ev: Matthew Panridge.
"Grntden Grnt Dosyasna, Grnt Dosyasndan Grntye: Dijitalleme a
nda Sanat" [From lmage to Image File -and Back: Art in the Age of Digitalization]
2006'da Sidney'de dzenlenen bienal kapsamnda "Art in the Digital Age" adyla
verilen seminerin metnidir (yaymlanmamtr).
"Yaptn Birden Fazla Sahibinin Olmas" [Multiple Authorship] ilk kez The Manifesta
Decade: Debates on ContemporaryArt Exhibitions abd Biennials in Post-Wall Europe, A
Roomade Book (Cambridge, Mass: MiT Press, 2005)'te yaymlanmtr. ev: Ste
ven Lindberg.
"Turistik Yeniden retim anda Kent" [The City in the Age of Touristic Reproducti
on] ilk kez Cidades, Ed: Alfons Hug, s. 44-55, 25a Bienal de Sao Paulo, Sao Paulo,
2002'de yaymlanmtr.
"Eletirel Dnceler" [Critical Reflections] ilk kez Ariforum (Ekim 1997)'de yaym
lanmtr.
"Savata Sanat" [An at War] ilk kez "The Fate ofAn in the Age ofTerror" adyla Making
Things Public: Atmospheres of Democracy, Ed: Bruno Latour ve Peter Wiebel, s. 970977 (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2005)'te yaymlanmtr.

"Kahramann Bedeni: Adolf Hitler'in Sanat Kuram" [The Hero's Body: Adolf Hitler's
Art Theory] ilk kez "The Hero's Body" adyla MARTa'da (Sanat ve TasanmMzesi)
alan serginin (my private) Heroes balkl katalounda yaymlanmtr. Herford,
2005.
"Kitleleri Eitmek: Sosyalist Gereki Sanat" [Educating the Masses: Socialist Realist
ArtJ ilk kez Russia!, s. 318-323 (New York: Guggenheim Museum, 2005)'te ya
ymlanmtr.
"eitliliin tesi: Kltrel almalar ve Post-Komnist teki" [Beyond Diversity:
Cultural Studies and lts Post-Communist Other] ilk kez Democracy Unrealised,
Ed: Okwui Enwesor ve di., s. 303-319, Documenta_ll_plattform 1. Hatje Cantz,
2002'de yaymlanmtr.
"zelletirmeler veya Post-Komnist Yapay Cennetler" [Privatizations or Artificial Pa
radises of Post-Communism] ilk kez Berlin'deki K.W ada Sanat Enstits iin
hazrlanan Privatizations balkl bri sergi katalounda yaymlanmtr. (Frankfurt,
2004) ev: Steven Undberg.
"Avrupa ve tekiler" [Europe and lts OthersJ yaymlanmamtr. ev: Steven Lindberg.