Professional Documents
Culture Documents
==========
BI GING MN HC
VT L 2 V TH NGHIM
Bin son:
TS. V TH THANH H
TS. NGUYN TH THY LIU
H NI 2013
Li ni u
LI NI U
Vic o to i hc v cao ng theo m hnh Tn ch nhm kch thch tnh c lp,
sng to v t hc ca sinh vin, nng cao trnh ca ngi hc trong thi k hi nhp. Tuy
nhin thc hin c mc nh trn ngi dy v ngi hc phi c cc trang thit b
cn thit m trc ht l gio trnh, ti liu tham kho.
Theo chng trnh ci cch gio dc do B Gio dc v o to thng qua (1990) v
cng Vt l i cng c Hc vin Cng ngh Bu chnh Vin thng thng qua ngy 26
thng 6 nn 2009, c mt ti liu st vi chng trnh o to cho sinh vin h i hc
chnh quy ca Hc vin chng ti vit bi ging ny.
B bi ging gm c:
Tp BI GING VT L 1 V TH NGHIM: do Ts. L Th Minh Thanh, ThS.
Hong Th Lan Hng v ThS. V Hng Nga bin son nm 2010. Dng cho Sinh vin nm
th nht ngnh in t - Vin thng v Cng ngh thng tin.
Tp BI GING VT L 2 V TH NGHIM: do TS. V Th Thanh H v TS.
Nguyn Th Thy Liu bin son nm 2011. Dng cho sinh vin nm th 2, chuyn ngnh
in t - Vin thng.
Tp BI GING VT L 3 V TH NGHIM: do TS. V Th Thanh H v TS.
Nguyn Th Thy Liu bin son nm 2011. Dng cho sinh vin nm th 2, chuyn ngnh
Cng ngh thng tin.
Tp BI GING VT L I CNG: do TS. L Th Minh Thanh v TS. Nguyn
Th Thy Liu bin son. Dng cho sinh vin nm th 1, chuyn ngnh Cng ngh a
phng tin.
Sau 2 nm s dng, ph hp hn vi nhu cu v trnh ca Sinh vin theo m hnh
tn ch. Nm 2013 cc tp bi ging c hiu chnh li.
Tp bi ging Vt l 2 v th nghim do TS.Nguyn Th Thy Liu v ThS. Hong Th
Lan Hng hiu chnh.
Tp bi ging vt l 2 gip cho sinh vin trang b nhng kin thc c bn, c c s vt
l tip tc hc cc mn chuyn ngnh in t- Vin thng ca mnh. Ni dung gm c 10
chng v 4 bi th nghim. Chng u tin trnh by v dao ng v sng lm c s cho
quang hc sng. Tip theo chng 2, 3, 4, 5 th hin cc hin tng c trng cho tnh cht
sng ca nh sng l s giao thoa, nhiu x, tn sc, hp th, tn x v phn cc nh sng.
Chng 6 ni n s ph thuc vo chuyn ng ca khng gian, thi gian v khi lng ca
vt khi chuyn ng vi vn tc gn bng vn tc nh sng. Chng 7 th hin tnh cht ht
ca nh sng l cc hin tng: Bc x nhit, hin tng quang in v hi ng
Compton. Chng 8 cung cp kin thc v chuyn ng ca vt th vi m trong th gii vi
m, gip gii quyt nhiu vn c lin quan n cc tnh cht vt l ca vt cht mc
su sc hn. Chng 9 vn dng nhng kt qu ca c hc lng t nghin cu ph v
c tnh ca cc nguyn t. Chng 10 nghin cu v vt rn v cht bn dn.
Trong mi chng l thuyt u c: Mc ch, yu cu gip sinh vin nm c trng
tm ca chng; Tm tt ni dung gip sinh vin nm bt c vn t ra, hng gii
1
Li ni u
quyt v nhng kt qu chnh cn nm vng; Cu hi l thuyt gip sinh vin t kim tra phn
hc v hiu ca mnh; Bi tp gip sinh vin t kim tra kh nng vn dng kin thc l
thuyt gii quyt nhng bi ton c th.
Cc bi th nghim Vt l 2 cho thy c bn cht lng tnh sng- ht ca nh sng
v nhng ng dng c bn trong thc t ni chung v chuyn ngnh ni ring trong cc qu
trnh ca sng, cc qu trnh in- quang, quang - in .
Tp th bin son hy vng rng vi b bi ging ny cc bn sinh vin s t kt qu tt
trong qu trnh hc tp mn Vt l i cng.
Trong qu trnh vit bi ging ny chng ti nhn c s ng vin, khch l ca
Hc vin Cng ngh Bu chnh Vin thng v s gp qu bu ca cc cn b ging dy
trong b mn Vt l. Chng ti xin chn thnh cm n nhng s gip qu bu ny.
Trong qu trnh bin son, khng th trnh khi nhng thiu st. Chng ti rt mong
nhn c s ng gp kin ca cc ng nghip v bn c.
NHM TC GI
MC LC
11
A.
Dao ng.
11
1. 1.
Dao ng c
11
1. 1. 1. Dao ng c iu ha
11
1. 1. 2. Dao ng c tt dn..
12
1. 1. 3. Dao ng c cng bc
14
1. 2.
15
Dao ng in t
1. 2. 1. Dao ng in t iu ho.
15
1. 2. 2. Dao ng in t tt dn
17
19
1. 3.
22
S tng hp dao ng
22
23
B.
Sng ..
26
1. 1.
26
26
1. 1. 2. Sng c..
27
31
1. 2.
34
Sng in t...
34
35
37
I.
Mc ch, yu cu..
37
II.
Tm tt ni dung ..
38
III.
Cu hi l thuyt
42
IV.
Bi tp
44
48
2. 1
48
C s ca quang hc sng.
49
2. 1. 2. Quang l.
49
2. 1. 3. nh l Malus v quang l.
50
2. 1. 4. Hm sng nh sng
50
2. 1. 5. Cng nh sng
51
51
51
2. 2.
52
2. 2. 1. nh ngha..
52
52
2. 3
57
2. 3. 1. Th nghim ca Lloyd
57
58
2. 4.
62
63
2. 4. 2. Kh phn x cc mt knh.
63
64
65
62
I.
Mc ch, yu cu...
62
II.
Tm tt ni dung
66
III.
Cu hi l thuyt
69
IV.
Bi tp
70
77
3. 1.
77
3. 2.
79
79
80
81
3. 3.
82
82
84
87
88
I.
Mc ch, yu cu..
88
II.
Tm tt ni dung...
88
III.
Cu hi l thuyt..
92
IV.
Bi tp..
92
97
4. 1.
97
S tn sc nh sng...
97
4. 1. 2. ng cong tn sc v tn sc..
98
4. 2.
S hp th nh sng..
100
100
100
100
4. 3.
L thuyt v s tn sc v hp th nh sng
102
4. 4.
S tn x nh sng.............
105
105
4. 4. 2. Tn x Tyndall...
106
4. 4. 3. Tn x phn t...
108
4. 4. 4 Tn x Raman....
109
4. 4. 5. Tn x Mandelstam Brillouin.
111
4. 5.
112
Cu vng...
114
I.
Mc ch, yu cu.
114
II.
Tm tt ni dung
114
III.
Cu hi l thuyt
117
119
5. 1.
119
S phn cc nh sng
5. 1. 1. nh sng t nhin..
119
5. 1. 2. nh sng phn cc
120
120
122
5. 2.
123
123
124
126
5. 3.
128
5. 3. 1. Bn phn t bc sng.
129
5. 3. 2. Bn na bc sng
130
5. 3. 3. Bn mt bc sng
130
5. 4.
131
131
132
5. 5.
133
5. 6.
Mt s ng dng khc
135
135
I.
Mc ch, yu cu..
135
II.
Tm tt ni dung.
136
III.
Cu hi l thuyt
139
IV.
Bi tp
140
144
6. 1.
144
144
145
6. 1. 3. Cc tin Einstein...
145
6. 2.
146
146
147
148
6. 3.
152
152
152
6. 3. 3. Cc h qu..
153
154
I.
Mc ch, yu cu..
154
II.
Tm tt ni dung
155
III.
Cu hi l thuyt
156
IV.
Bi tp
156
159
7. 1.
159
Bc x nhit...
7. 1. 1. Bc x nhit cn bng
159
159
7. 1. 3. nh lut Kirchhoff
161
7. 2.
161
7. 2. 1. nh lut Stephan-Boltzmann
161
7. 2. 2. nh lut Wien...
162
162
7. 3.
163
163
163
164
7. 3. 4. ng lc hc photon..
164
7. 4.
164
7. 4. 1. nh ngha..
165
166
7. 5.
167
Hiu ng Compton.
7. 5. 1. Th nghim Compton.
167
168
169
I.
Mc ch, yu cu..
170
II.
Tm tt ni dung
170
III.
Cu hi l thuyt
173
IV.
Bi tp..
173
Chng 8: C HC LNG T
178
8. 1.
178
178
8. 1. 2. Gi thuyt de Broglie.
179
173
8. 2.
H thc bt nh Heisenberg.
181
8. 3.
Hm sng..
182
182
183
8. 3. 3. iu kin ca hm sng
183
8. 4.
184
8. 5.
185
185
8. 5. 2. Hiu ng ng ngm..
188
191
192
I.
II.
Tm tt ni dung
III.
Cu hi l thuyt 194
IV.
Bi tp 194
192
200
9. 1.
200
Nguyn t Hyr.........
202
9. 2.
205
205
206
9. 3.
209
9. 4.
210
Spin ca electron
9. 4. 1. S tn ti spin ca electron
210
212
9. 4. 3. Cu to bi ca vch quang ph
213
9. 5.
214
9. 6.
215
9. 6. 1. H ht ng nht....................................................................................................
215
218
I.
Mc ch, yu cu..
218
II.
Tm tt ni dung
218
III.
Cu hi l thuyt
222
IV.
Bi tp 222
226
10. 1. Vt l cht rn
226
226
Vt l bn dn
233
233
234
236
10. 2. 4. Bn dn thun......................................................................................................
237
239
241
10. 2. 7. Laser bn dn
244
HNG DN HC CHNG 10
248
I.
II.
Tm tt ni dung
III.
Cu hi l thuyt.. 249
248
273
300
308
10
CHNG 1
DAO NG V SNG
Dao ng l chuyn ng trong mt khng gian hp v xung quanh mt v tr cn bng.
Trong t nhin, dao ng hay chuyn ng tun hon l nhng chuyn ng rt thng gp. C
rt nhiu hiu ng tun hon nh nhp tim ca ng vt, cc ma trong nm, s lc l ca con
lc ng h, s ung a ca cnh l, s dp dnh ca cc vt ni trn mt nc, s dao ng
ca cc nguyn t trong cht rn, dng in trong dy dn ca bng n in. thang cc v
mt s nh v tr cng tin rng ton th v tr cng dao ng vi chu k hng chc t nm.
Khi nhng dao ng lan truyn trong khng gian ta c cc sng. Nu nhng dao ng xy ra
theo hng vung gc vi hng lan truyn ta c sng ngang, cn khi xy ra theo hng song
song vi hng lan truyn ta c sng dc. Chng ta s thy di y sng in t lan truyn
trong chn khng l mt kiu sng ngang, cn sng m trong khng kh l mt kiu sng dc.
Nhng dao ng in hnh trong vt l l dao ng c, dao ng in t vi s lan truyn
dao ng s cho sng c v sng in t. Sau y chng ta s nghin cu nhng c trng c
bn ca dao ng v sng.
A. DAO NG
1. 1. DAO NG C
1. 1. 1. Dao ng c iu ho
Dao ng iu ho l dao ng m lch khi v tr cn bng ca vt l hm tun
hon (c dng sin hay cosin) theo thi gian.
Di y ta xt mt con lc l xo gm mt
qu cu nh m c th trt khng ma st trn
mt thanh ngang xuyn qua tm, u kia ca l
xo gn c nh (hnh 1-1)
Ko vt lch khi v tr cn bng sau
bung tay vt s dao ng mi quanh v tr cn
bng di tc dng ca lc n hi:
Fh = -kx
Theo nh lut II Newton ta c phng trnh:
Hnh 1-1
ma = F = -kx
11
Dn n:
/ x
A0
k
x' ' x 0
m
x' '02 x 0
Hay
(1-1)
A0
k
l tn s gc ca dao ng).
m
Nghim ca phng trnh (1-1) c dng:
(trong 0
t
Hnh 1-2
x A0 cos0 t
(1-2)
A0 xmax
- Ly ca dao ng:
0t
1 0
T0 2
- Tn s gc ca dao ng:
T0
- Vn tc ca dao ng:
x2
v2
1
A02 02 A02
mv 2 1
m02 A2 sin 2 0t
2
2
kx 2 1
m02 A2cos 2 0t
2
2
1
mA202 const
2
1. 1. 2. Dao ng c tt dn
Dao ng iu ho l dao ng l tng, trong thc t th cc dao ng tt dn mi l
ph bin. Nguyn nhn ca dao ng tt dn l do lc cn trong c lc ma st v sc cn ca
12
FC rv
(r l h s cn ca mi trng)
* Phng trnh dao ng c tt dn
Phng trnh dao ng tt dn khc vi dao ng iu ho ch c thm lc cn ca mi
trng. Theo nh lut II Newton tra c
F FC kx rv ma
k
m
ca dao ng ring.
Ta t:
2m
d 2 x r dx k
m 2
x0
dt
m dt m
hay
Fc
v gi l tn s gc
l h s tt dn
Hnh 1-3
x' '2x'02 x 0
Suy ra:
(1-3)
Hay
x A0 e t sint
A0 e t
(1-4).
-A
A0 e t
Hnh 1-4
* H s tt dn:
02 2
13
A0 e t
ln
ln
T
A (t T )
A0 e t T
A (t )
(1-5)
1. 1. 3. Dao ng c cng bc
Trn thc t cc dao ng t n s tt dn theo thi gian. duy tr dao ng ta phi b
vo phn nng lng hao ph sau mi chu k bng cch tc dng ln n mt lc tun hon:
(1-6)
F H cost
F Fc
d2 x
dx
kx r
H cos t
2
dt
dt
x' '
Ta t: 0
k
m
r
k
x' x H cost
m
m
Hnh 1-5
l tn s gc ca dao ng ring;
x' '2x'02 x H cos t
Suy ra:
2m
l h s tt dn.
(1-7)
(1-8)
* Pha ban u :
2
0
tg
4 2 2
2
02 2
(1-9)
(1-10)
14
bin dao ng cc i : 02 2 0 0
ACH
H
H
2 20
(1-11)
We max
Q02
2C
(1-12)
trong mch tng dn, in tch trn hai bn t gim dn. Lc ny nng lng in trng ca t
in We= q 2 / 2C gim dn, cn nng lng t trng trong lng ng dy Wm = Li 2 / 2 tng
dn. Nh vy, c s chuyn ho dn t nng lng in trng sang nng lng t trng.
Khi t C phng ht in tch, nng lng in trng We = 0, dng in trong mch t
gi tr cc i I0, nng lng t trng trong ng dy t gi tr cc i Wm max LI 02 / 2 , l
thi im t = T/4. Sau dng in do t phng ra bt u gim v trong cun dy li xut hin
mt dng in t cm cng chiu vi dng in do t phng ra. V vy dng in trong mch
gim dn t gi tr I0 v khng, qu trnh ny xy ra trong khong t t = T/4 n t = T/2. Trong
qu trnh bin i ny cun L ng vai tr ca ngun np in cho t C nhng theo chiu ngc
li, in tch ca t li tng dn t gi tr khng n gi tr cc i Q0. V mt nng lng th
nng lng in trng tng dn, cn nng lng t trng gim dn. Nh vy c s chuyn
ho t nng lng t trng thnh nng lng in trng, giai on ny kt thc ti thi im
t = T/2, lc ny cun cm gii phng ht nng lng v in tch trn hai bn t li t gi tr
cc i Q0 nhng i du hai bn, nng lng in trng li t gi tr cc i
Thay We
16
q2
Li 2
v Wm
vo (1-10), ta c:
2C
2
(1-13)
q 2 Li 2
const
2C
2
(1-14)
0
C dt
(1-15)
1
02 , ta c:
LC
d 2i
dt
1
i0
LC
(1-16)
02 i 0
(1-17)
l phng trnh vi phn cp hai thun nht c h s khng i. Nghim tng qut ca (1-17)
c dng:
(1-18)
i I 0 cos0 t
trong I0 l bin ca cng dng in, l pha ban u ca dao ng, 0 l tn s gc
ring ca dao ng:
1
LC
(1-19)
T tm c chu k dao ng
ring T0 ca dao ng in t iu ho:
2
T0
2 LC
0
q Q0 sin 0 t
(1-20)
i I 0 cos 0 t
1. 2. 2. Mch dao ng in t tt dn
a. Mch dao ng in t RLC
dW Ri 2 dt
Thay
(1-21)
q 2 Li 2
vo (1-21), ta c:
2C
2
q 2 Li 2
Ri 2 dt
d
2C
2
(1-22)
Chia c hai v ca phng trnh (1-22) cho dt, sau ly o hm theo thi gian v thay
dq/dt=i, ta thu c:
q
di
L Ri
C
dt
(1-23)
d 2i
dt
t
R di
1
i0
L dt LC
(1-24)
R
1
2 ,
02 , ta thu c phng trnh:
L
LC
d 2i
dt
di
02i 0
dt
(1-25)
1 R
tt nh sao cho 0 > hay
LC 2L
i I 0 e t cost
dng:
(1-26)
18
1 R
LC 2L
(1-27)
1 R
LC 2 L
(1-28)
2
2
0
ln
I 0 e t
I 0 e t T
(1-29)
I0e-t
Hnh 1-10. ng biu din
dao ng in t tt dn
1
L
R
hay R 2
LC 2 L
C
Tr s R 0 2
t
-I0e-t
L
c gi l in tr ti hn ca mch. Nu R R0 trong mch khng c dao
C
ng.
1. 2. 3. Dao ng in t cng bc
a. Hin tng:
duy tr dao ng in t trong mch dao ng
RLC, ngi ta phi cung cp nng lng cho mch
in b li phn nng lng b tn hao trn in
tr R. Mun vy, cn mc thm vo mch mt ngun
in xoay chiu c sut in ng bin thin tun hon
theo thi gian vi tn s gc v bin E 0:
E = E 0sint
Lc u dao ng trong mch l chng cht ca hai dao ng: dao ng tt dn vi tn
s gc v dao ng cng bc vi tn s gc . Giai on qu ny xy ra rt ngn, sau
19
(1-30)
q 2 Li 2
Ri 2 dt Eidt
d
2
C
2
(1-31)
di
q
Ri E0 sin t
dt
C
(1-32)
d 2i
dt 2
di i
E0 cos t
dt C
(1-33)
R
1
2 ,
02 , ta thu c phng trnh:
L
LC
d 2i
dt 2
E
di
02i 0 cos t
dt
L
(1-34)
(1-35)
R 2 L
20
t Z R L
: gi l tng tr
C
1
ln lt l cm khng
C
v dung khng ca mch dao ng.
Z L L v Z C
1
0 hay
C
(1-36)
LC
(1-37)
I0
I0max
ch=0
Hin tng cng hng in c ng dng rt rng ri trong k thut v tuyn in, th
d trong vic thu sng in t (mch chn sng).
21
1. 3. S TNG HP DAO NG
1. 3. 1. Tng hp hai dao ng iu ho cng phng, cng tn s
Gi s c mt cht im tham gia ng thi hai dao ng iu ho cng phng v cng
tn s:
x1 A1 cos(0 t 1 )
(1-38)
x 2 A 2 cos(0 t 2 )
(1-39)
x x1 x 2 A cost
(1-40)
C th tm dng ca x bng phng php cng lng gic. Nhng thun tin, ta dng
phng php gin Fresnel.
hp ca OM1, OM2 l mt vc t
(1-41)
OM OM1 OM 2
A1 sin 1 A 2 sin 2
A1 cos 1 A 2 cos 2
(1.42)
vc t OM1 v OM 2 c gi tr bng:
22
hc ox OM1 A1 cos0 t 1 x1
hc ox OM 2 A 2 cos0 t 2 x 2
(1-43)
(1-44)
(1-45)
hc ox OM A cos0 t x
Mt khc, ta c:
(1-46)
hc ox OM hc ox OM1 hc ox OM 2
(1-47)
Trong trng hp ny, hai dao ng x1 v x2 cng phng, cng chiu v c gi l hai dao
ng cng pha.
- Nu (2 1) (2k 1) , vi k 0, 1, 2, 3,... , th cos2 1 1 v bin A
t cc tiu:
A A1 A 2 A min
(1-48)
Trong trng hp ny, hai dao ng x1v x2 cng phng ngc chiu v gi l hai dao ng
ngc pha.
1. 3. 2 Tng hp hai dao ng iu ho c phng vung gc, cng tn s
Gi s mt cht im tham gia ng thi hai dao ng iu ho x v y c phng vung
gc v cng tn s gc 0 :
x A1 cos0 t 1
x
cos 0 t cos 1 sin 0 t sin 1
A1
y A 2 cos0 t 2
y
cos 0 t cos 2 sin 0 t sin 2
A2
(1-49)
(1-50)
23
(1-51)
(1-52)
y2
A 22
2xy
cos 2 1 sin 2 2 1
A1A 2
(1-53)
x2
A12
y2
A 22
2xy
y
x
0 hay
0
A1A 2
A1 A 2
24
(1-54)
Phng trnh (1-54) chng t cht im dao ng theo ng thng nm trong cung
phn t I v III, i qua v tr cn bng bn ca cht im ti gc O v trng vi ng cho ca
hnh ch nht c hai cnh bng 2A1 v 2A 2 .
- Nu (2 1 ) (2k 1) , vi k 0, 1, 2, 3,... , th (1-53) tr thnh:
x2
A12
y2
A 22
2xy
y
x
0 hay
0
A1 A 2
A1 A 2
(1-55)
Phng trnh (1-55) chng t cht im dao ng theo ng thng nm trong cung
phn t II v IV, i qua v tr cn bng bn ca cht im ti gc O v trng vi ng cho ca
hnh ch nht c hai cnh bng 2A1 v 2A 2 .
x2
A12
y2
A 22
(1-56)
Phng trnh (1-56) chng t cht im dao ng trn mt qu o lip dng chnh tc
c hai bn trc l A1 v A 2 . c bit nu A1 A 2 A th (1-56) tr thnh:
x 2 y2 A2
(1-57)
2-1=(2k+1)/2
2-1=(2k+1)/2 v A1=A2
25
2 1 = 0
0 < 2 - 1 < /2
2 1=/2
/2 < 2 1 <
2 1 =
< 2 - 1 <3/2
2 1 = 3/2
2 1 =2
mi trng khc nhau, c th b i hng (bi khc x, phn x, tn x, nhiu x...) v thay i
nng lng (bi hp th, bc x, ...) hay thm ch thay i cu trc (nh thay i tn s, bi mi
trng phi tuyn tnh, ...). Trong phn ny chng ta cp n hai loi sng l sng c v
sng in t.
1. 1. SNG C SNG M V HIU NG DOPPLER
1. 1. 1. Mt s khi nim c bn v sng
nh ngha: Sng l qu trnh lan truyn dao ng trong mi trng. Da vo cch
truyn sng, ngi ta chia sng thnh hai loi: sng ngang v sng dc.
- Sng ngang l sng m phng dao ng ca cc phn t vung gc vi phng
truyn sng, v d nh sng nc, sng dy, sng in t.
- Sng dc l sng m phng dao ng ca cc phn t trng vi phng truyn sng,
v d nh sng ca dao ng l xo.
27
1. 1. 2. Sng c
a. nh ngha: Qa trnh truyn dao ng trong mi trng n hi gi l sng c. Phn t
u tin pht ra dao ng gi l ngun sng.
b. Cc i lng c trng ca sng c
Trc ht phi ni rng sng l dao ng c truyn i nn n c cc c trng nh
dao ng iu ho: bin , tn s, pha,Ngoi ra n cn c thm cc c trng ring ca sng
nh vn tc truyn sng, bc sng, mt u sng,...
Vn tc truyn sng l qung ng sng (pha ca sng) truyn c trong mt n v
thi gian: v (khng nn nhm ln vn tc truyn sng vi vn tc dao ng ca cc phn t mi
trng)
Mt u sng ca sng phng v sng cu: Mt u sng l qu tch ca tt c nhng
im m sng truyn ti cng mt lc. Ta d dng nhn ra sng phng th mt u sng l mt
phng cn sng cu th mt u sng l mt cu. Bc sng l qung ng m sng i c
trong mt chu k dao ng.
Hnh 1-27
y
u U 0 cos 0 t
v
Nn ta c:
28
vT
y
t y
uM .t U 0 cos 2 U 0 cos 2 t
(1-57)
(1-58)
uk
U0
y
cos 0 t
y
v
(1-59)
uk
U0
y
cos 0 t
y
v
(1-60)
y
W U02 V 02 sin 2 0 t
v
y
0 sin 2 0 t 1
v
1
W V 02 U 02
2
Do
Nn nng lng trung bnh:
W 1
02 U 02
V 2
(1-61)
Nng thng ca sng c qua mt din tchS no t trong mi trng truyn sng
l i lng c gi tr bng nng lng sng c gi qua din tch y trong mt n v thi gian.
v
W
v
Ngha l:
S
t
M:
Nn:
v
Hnh 1-28
W V vtS
1
2
Wv 02 U02 vS
(1-62)
29
x(S1 ) A1 cos t
x(S2 ) A2 cos t
x1 A1 cos( t
x2 A2 cos( t
2r1
2r2
(r1 r2 ) 2k r1 r2 k ; k 0,1, 2, ..
30
31
v ln
v nh
v nh
v ln
r
v
Vi R l hng s kh l tng,
RT
(1-63)
CP
, T l nhit tuyt i ca cht kh, l khi lng
CV
ca mt kilmol kh. Cng thc (1-63) chng t kh cng nh, vn tc truyn m trong cht kh
cng ln. Khi truyn trong mi trng do b hp th nn nng lng m b hp th dn, v
th khi cng xa ngun, m cng b dn i ri tt hn.
Vi sng siu m, rt t b khc x khi qua mt phn cch gia hai mi trng, do c
th nh hng truyn sng siu m mt cch d dng. Ngoi ra chm tia siu m cn c c
tnh l kch thc nh v t b phn k. Trong cht lng siu m b hp th rt t. (H s hp th
ca sng siu m trong nc nh hn mt phn nghn ln so vi mi trng khng kh). Do
nhng c tnh ny, siu m c s dng rt rng ri trong k thut nh o chiu su ca
y sng, y bin; d tm di nc; tm cc l hng trong dng c bng kim loi; mi bng
siu m; hn nhm bng siu m;.
b. Hiu ng Doppler
L mt hiu ng c t tn theo Christian Andreas Doppler, trong tn s v bc
sng ca cc sng m, sng in t hay cc sng ni chung b thay i khi ngun pht sng
chuyn ng tng i vi ngi quan st. Sau y chng ta s xem xt s thay i ny.
Gi s ngun m A pht ra m c tn s truyn ti my thu B vi vn tc u ; my thu
B chuyn ng i vi ngun A vn tc u, vn tc truyn m l v (v ch ph thuc mi trng
truyn m v khng ph thuc s chuyn ng ca ngun m). Quy c nu ngun m i n
gn my thu th u >0, i xa my thu th u<0; nu my thu i n gn ngun m th u>0, i xa
ngun m th u<0. Ngoi ra ta nhn xt rng tn s ca m do ngun pht ra, v tr s bng
s sng m truyn i trong mt n v thi gian.
Thc vy, ta c:
32
1
v
v
T vT
(1-64)
v
biu din s sng m truyn i trong mt n v thi gian. V vy mun tm tn s ca
u>0
v
*
A
u>0
b
*
u> 0 B
v
a
*A
*B
uT
'
Ta c
v' v u'
' uT
vT v
T
33
'
Vy
vu'
vu
(1-65)
Cng thc (1-65) chng t rng trong trng hp ngun m v my thu i ti gp nhau
th tn s ca m m my thu nhn c s ln hn tn s ca m do ngun pht ra, ( > ).
Ni cch khc l m do my thu nhn c s cao hn m do ngun pht ra.
Nu ngun m v my thu i xa nhau u <0, u<0 th theo cng thc (1-65) ta s c
< . Ngha l m do my thu nhn c s thp hn m do ngun pht ra.
* Trng hp ngun ng yn, my thu chuyn ng: trng hp ny ta c u=0, u 0 nn t
cng thc (1-65) suy ra:
'
vu'
' (1
Hay
u'
)
v
(1-66)
'
v-u
(1-67)
34
Dng mt ngun xoay chiu cao tn ni qua hai ng dy t cm L, L n hai thanh kim
loi D, D trn u hai thanh kim loi ny c gn hai qu cu kim loi A, B kh gn nhau.
Ngi ta iu chnh hiu in th v khong cch AB th no c hin tng phng in gia
AB (Hnh 1-35).
Nh vy, gia AB xut hin mt in trng bin thin theo thi gian (xoay chiu).
Nu dng cc dng c pht hin, ta s thy ti mi im M trong khng gian c cp vector
cng in trng E v cng t trng H , chng cng bin thin theo thi gian. Th
nghim Hertz chng t: in t trng bin thin c truyn i trong khng gian. Qu trnh
c gii thch nh hai lun im Maxwell.
Th d ti mt im O, ta to ra mt in
H ' , H ' ' . V E bin thin tun hon theo thi gian
E
M
Nh vy ta thy cp vector E , H c truyn n mi im trong khng gian, qu
trnh truyn to thnh sng in t.
D
B
rotE
rotH j
(1-68)
t
t
divB 0
divD
V nu l mi trng ng cht, ng hng th:
D 0E
B 0 H
j E
(1-69)
j 0 , =0.
in tch. Do :
35
D
B
rotE
rotH
t
t
divD 0
divB 0
V
D 0E
B 0 H
(1-70)
(1-71)
Trong c
0 0
Hnh1-36
vT
Ngi ta chng minh c rng i vi sng in t phng n sc:
36
+ Ba vc t E , H , v theo th t hp thnh tam din
thun.
lun c tr s t l vi nhau:
0 E 0 H
Hnh 1-37
x
x
E E0 cos t ; H H 0 cos ) t
v
v
1
2
0E 2 0 H 2
i vi sng in t phng n sc ta c:
0 E
T suy ra:
0 H
0E 2 0 H 2 0 E 0 H
37
HNG DN HC CHNG 1
DAO NG - SNG
I. MC CH - YU CU
1. Nm c dao ng iu ho, dao dng tt dn, dao cng bc, hin tng cng hng trong
dao ng c v dao ng in t.
2. Nm c phng php tng hp hai dao ng iu ho cng phng v cng tn s, hai dao
ng iu ho cng tn s v c phng vung gc.
3. Nm c mt s khi nim c bn v sng.
4. Nm c cc c trng v sng c; sng m ; Sng in t.
5. Nm c hiu ng Doppler trong sng m.
II. TM TT NI DUNG
A. DAO NG
1. Dao ng c
* Dao ng iu ho l dao ng m lch khi v tr cn bng ca vt l hm ca sin hay
cosin theo thi gian. Phng trnh ca dao ng c iu ho: x A0 cos0 t
* Dao ng c tt dn khc vi dao ng iu ho do c thm lc cn ca mi trng. Phng
trnh dao ng c tt dn: x A0 e t cost
c trng cho s tt dn l gim lng loga: ln
At
A t T
ln
A0 e t
T
A0 e t T
* Dao ng c cng bc
Sau mi chu k, tc dng ln h mt lc tun hon: F F0 coct
Phng trnh dao ng cng bc c dng: x A0 cost
Trong :
- Tn s cng bc:
- Bin :
- Pha ban u :
38
F0
2
0
4 2 2
tg
2
02 2
F0
F0
2 20
ACH
2. Dao ng in t:
* Dao ng in t iu ho
- Mch dao ng in t LC
i I 0 cos0 t
1
LC
ln
I 0 e t
I 0 e t T
1 R
;
LC 2L
1 R
LC 2L
* Dao ng in t cng bc
- Mc thm vo mch RLC mt ngun in: E = E 0sint
- Phng trnh dao ng in t cng bc: i I 0 cost
Trong l tn s gc ca ngun in kch thch, I0 l bin , l pha ban u ca dao
ng, c xc nh bng:
I0
E0
1
R 2 L
, cot g
1
0 hay
C
1
C
1
LC
ch 0
39
x x1 x 2 A cost
A A12 A22 2A1A2 cos2 1 , tg
A1 sin 1 A 2 sin 2
A1 cos 1 A 2 cos 2
x2
A12
y2
A 22
2xy
cos 2 1 sin 2 2 1
A1A 2
y
u U 0 cos 0 t
v
y
- Phng trnh sng cu: u A cos 0 t
v
U
Trong bin ca sng cu: A k 0 (U0 l bin sng phng). Do phng
y
U
y
* Nguyn l chng cht sng: Khi hai hay nhiu sng c bin nh, ng thi truyn qua
min no ca mi trng n hi th giao ng ca mi im trong min l tng hp cc
dao ng gy bi tng sng ring r. Cc sng khng lm nhiu lon nhau.. Sau khi gp
nhau, cc sng vn truyn i nhkhi chng truyn i ring r.
* S giao thao sng c: Khi c hai sng kt hp gp nhau th trong min gp nhau c nhng
ch bin dao ng cc i, nhng ch bin dao ng cc tiu.
* Nguyn l Huyghen: - " Mi im trong khng gian nhn c sng t ngun thc S
truyn n u tr thnh ngun th cp pht sng v pha trc n".
* Nhiu x sng c: Hin tng cc tia sng i phng truyn khi i qua cc chng ngi vt
gi l hin tng nhiu x
2.2. Sng m v hiu ng Doppler
* Sng m: l sng dc lan truyn trong mi trng,(c bin nh m thnh gic ca ta c th
nhn bit c).
Nhng dao ng m c tn s trong khong t 20 Hz n 20 000 Hz. Nhng dao ng c tn s
nh hn 20 Hz gi l sng h m, nhng dao ng c tn s ln hn 20 000 Hz gi l sng siu
m.
Ring trong cht kh vn tc m v c tnh bng cng thc: v
Vi R l hng s kh l tng,
RT
CP
, T l nhit tuyt i ca cht kh, k khi lng
CV
ca mt kilmol kh
* Hiu ng Doppler: L mt hiu ng trong tn s v bc sng ca cc sng m, sng
in t hay cc sng ni chung b thay i khi ngun pht sng chuyn ng tng i vi
ngi quan st.
- Trng hp tng qut, ngun m v my thu u chuyn ng: '
vu'
vu
41
u'
)
v
vu
3. Sng in t
* Sng in t l trng in t bin thin truyn i trong khng gian
* Nhng tnh cht ca sng in t
- H phng trnh Maxwell ca sng in t:
D
B
rotE
rotH
t
t
divD 0
divB 0
D 0E
B 0 H
- Sng in t tn ti trong chn khng v trong mi trng cht (khc vi sng c,
khng tn ti trong chn khng)
- Sng in t l sng ngang.
- Vn tc truyn sng in t:
xc
nh).
- Trong mt s mi trng nht nh n c bc sng xc nh: vT
0 E 0 H
42
x
x
E E0 cos t ; H H 0 cos ) t
v
v
1
1
* Mt nng lng sng in t: 0E 2 0 H 2
2
2
1
1
1
500 Hz
T 2 LC 2.3,14. 5.102.2.106
1
1
b. Nng lng dao ng ca mch: W CU 02 2.106.(120)2 0, 014 J
2
2
0,76 A
2
2
L
5.102
1 R
LC 2L
2.3,14
40
6 2.0,23
0,23.7.10
b. Lng gim lga ca dao ng in t trong mch:
RT 40.8.10 3
T
0,7
2L
2.0,23
1
8.10 3 s
c. Phng trnh bin thin theo thi gian ca cng dng in v hiu in th gia hai bn
dq
250 rad / s , i
0, 44e87t cos(250 t ) A
t in:
T
dt
2
u
44
q
80e 87t cos 250t V
C
Bi tp t gii
1. Mt mch dao ng in t iu ho gm mt t in c in dung C = 2F v mt cun dy
thun cm c t cm L = 0,5H. T c tch n hiu in th cc i U0= 100V.Tm: Nng
lng in t ca mch v dng in cc i trong mch.
2. Mt mch dao ng in t iu ho gm mt t in c in dung C = 0,25F v mt cun
dy thun cm c t cm L = 1,015H. in tch cc i trn hai bn t Q0= 2,5C. Tm:
a.. Chu k, tn s dao ng ca mch.
b. Nng lng in t ca mch.
c.. Dng in cc i trong mch.
3. Mt mch dao ng in t c in dung C = 0.25F, h s t cm L = 1,015 H v in tr
R = 0. Ban u hai ct ca t in c tch in Q0 =2,5.10-6C
a. Vit phng trnh dao ng ca mch in i vi in tch q v dng in i.
b. Nng lng in t ca mch.
c. Tn s dao ng ca mch.
4. Mt mch dao ng in t c in dung C= 0,405F H s t cm L = 10-2 H v in tr R
= 2. Tm:
a. Chu k dao ng ca mch
b. Sau thi gian mt chu k, hiu in th gia hai ct ca t in gim bao nhiu ln?
5. Mt mch dao ng gm t in c in dung C=1,1.10-9F, cun dy c t cm L=5.10-5H
v lng gim lga = 0,005. Tm thi gian nng lng in t trong mch gim i 99%.
Coi gn ng chu k dao ng ca mch T 2 LC .
6. Mt mch dao ng in t iu ho gm mt cun dy thun cm c h s t cm L = 1H
v mt t in c in tch trn hai bn t bin thin iu ho theo phng trnh
q
5.10 5
cos 400t (C) .
A . Tm:
45
46
0 8,86.10
12
C2
2
m N
47
CHNG 2
49
c
L ct d nd
v
(2-1)
L ni di
(2-2a)
L nds
quang l s l
(2-2b)
2. 1. 3. nh l Malus v quang l
a. Mt trc giao : l mt vung gc vi cc tia ca mt chm sng.
E
v
X
Hnh 2-3
x(O ) A cos t
50
(2-3)
(2-4)
(2-5)
51
a. Khe young
c.
b.
Gng Fresnel
d. Gng Lloyd
Dng c to ra cc sng nh sng kt hp: khe Young, gng Fresnel, lng lng
knh Fresnel, bn thu knh Billet, gng Lloyd... Trn hnh 2-5 l s nguyn l mt s cch
to ra hai sng nh sng kt hp.
2. 2. 2. Kho st hin tng giao thoa
a. Th nghim Young
Nm 1801, Thomas Young ln u tin chng minh bng thc nghim rng, hai chm
nh sng c th giao thoa vi nhau tng t nh sng nc, cho thy bn cht sng nh sng v
t to ra c s vng vng xy dng l thuyt sng v nh sng.
Trong th nghim u tin ny Young dng kim di mt l nh S0 trn mt mn chn M1
cho nh sng mt tri truyn qua (hnh 2-6). nh sng ta ra t S0 nh mt ngun sng im
chiu ti hai l nh S1 v S2 cng c di bng kim trn mn M2. Trn mn M3 t sau M2 ni
hai chm sng t S1 v S2 ta ra giao nhau, bc tranh giao thoa c quan st thy gm cc vn
sng, vn ti xen k, cch u. Nh vy c nhng im trong khng gian ti cng
nh sng c tng cng (vn sng) v nhng im ti cng nh sng b trit tiu (vn
ti). Hai l thng S1 v S2 ng vai tr nh hai qu cu trn mt nc c ni vi mt b
rung c hc to ra giao thoa sng nc bit.
x(S1 ) A1 cos t
v
x(S2 ) A 2 cos t
Ti M ta nhn c
hai dao ng sng:
x1 A1 cos( t
2L1
)
x 2 A 2 cos( t
2L 2
)
2
(L1 L 2 )
Nu hai dao ng cng pha, hiu pha 2k , th bin dao ng sng tng hp ti M s c
gi tr cc i v cng sng ti im M l cc i. Nh vy iu kin cc i giao thoa l:
2
(L1 L 2 ) 2k
L1 L 2 k
vi
(2-6)
k 0,1,2...
(2-7)
Nu hai dao ng ngc pha, hiu pha (2k 1) , th bin dao ng sng tng
hp ti M s c gi tr cc tiu v do cng sng cc tiu. Nh vy iu kin cc tiu
giao thoa l:
2
(L1 L 2 ) (2k 1)
L1 L 2 (2k 1)
vi
2
c. V tr ca vn giao thoa
54
(2-8)
k 0,1,2...
(2-9)
r1 r2
ys k
.y s
k
D
vi k 0, 1, 2...
(2-11)
r1 r2
y t
(2k 1)
D
2
y t (2k 1)
D
2
vi
k 0, 1, 2...
(2-12)
k . i vi vn ti, khi k > 0 bc giao thoa trng vi k 1 , khi k < 0 bc giao thoa trng vi
k.
- Khong cch gia hai vn sng k tip:
i y k 1 y k (k 1)
D
D D
k
(2-13)
55
2E02
56
thuyt:
nu
r1 r2 L1 L2 k
im
sng,
nu
57
2
2
(L1 L 2 ) m phi l
(L1 L 2 ) . thm mt lng th pha dao
ng ca mt trong hai tia phi thay i mt lng . V tia SM truyn trc tip t ngun n
im M, nn ch c tia phn x trn gng mi thay i, c th l pha dao ng ca n sau khi
phn x s thay i mt lng . Tng ng vi vic pha thay i mt lng l th quang
l ca n s thay i mt lng l:
2
L1
'1
2
2
L1
L1 ;
L1 L1
(2-14)
1' v L'1 l pha v quang l ca tia sng khi c tnh n s phn x trn thy tinh l mi trng
chit quang hn mi trng nh sng ti. Trong trng hp phn x trn mi trng c chit
sut nh hn chit sut mi trng nh sng ti, v d ta cho nh sng truyn trong mi trng
thy tinh n mt phn cch gia thy tinh v khng kh ri phn x li, khi pha dao ng v
quang l ca tia phn x khng c g thay i.
Kt lun: Khi phn x trn mi trng chit quang hn mi trng nh sng ti, pha
dao ng ca nh sng thay i mt lng , iu cng tng ng vi vic coi quang l
Hnh 2-13.
58
(2-15)
IJK 2nIJ - 2n
(2-16)
d
cos t
S hn
(2-17)
sin i n sin t
(2-18)
IH 2d .n.
Do
Suy ra
1
sin 2 t
L 2nd
cos t cos t
Vi ch l:
cos t 1 sin 2 t 1
sin 2 t
cos t
2
2nd cos t
2
2
(2-19)
sin 2 i 1
1 sin 2 i
n
n2
(2-20)
th M l im ti.
59
L L1 L2 SI n( IJ JK) - SK
2
S hng
(2-21)
C th coi SK SI HK
L1 L2 n( IJ JK) - HK -
Do
(2-22)
Gi d l b dy ca bn ti A, i l gc ti.
nIJ JK 2nd .
Ta c
1
cos t
HK 2dtg t sin i
Tng t bn song song, sau mt vi bin i lng gic ta rt ra:
L1 L2 2d n 2 sin 2 i
(2-23)
c b dy sao cho L1 L2 2k 1 s l v
2
tr ca cc vn ti.
Mi vn ng vi mt gi tr xc nh ca b
dy d, v vy cc vn ny c gi l vn
cng dy.
Hnh 2-14
60
trn v chng giao thoa vi nhau (hnh 2-15). Trn mt G1 ta nhn c vn giao thoa. Tia R2
(l tia phn x trn mt G2) phi i thm mt on 2d so vi tia R1 (l tia phn x trn mt G1)
v v tia R2 phn x trn mt trn ca G2 (thy tinh) chit quang hn mi trng nh sng n
(khng kh) nn quang l ca tia ny di thm mt on l / 2 . Cn tia R1 phn x trn mt
di ca G1 th khng thay i pha v y l phn x trn mi trng khng kh, km chit
quang hn mi trng nh sng ti (mi trng thy tinh). Hiu quang l ca hai tia l:
L2 L1 2d
(2-24)
L 2 L1 2d
dt k
Do :
(2k 1)
2
2
vi
k = 0,1,2...
(2-25)
L2 L1 2d
d s (2k 1)
Do :
vi
k =1,2,3...
(2-26)
61
thay i. Chiu mt chm tia sng n sc song song vung gc vi bn thy tinh. Cc tia sng
phn x mt trn v mt di ca bn mng ny s giao thoa vi nhau, to thnh cc vn giao
thoa c cng dy, nh x mt cong ca thu knh phng- li.
Ging nh nm khng kh, cc tiu vn
giao thoa (vn ti) nm ti v tr ng vi b dy
ca lp khng kh:
dt k
vi k = 0,1,2...
(2-27)
vi k = 1,2,3...
(2-28)
rk2 R 2 (R d k ) 2
rk2 2Rd k
do :
Nu vn th k l vn ti, ta c d t k
, do :
rk R . k
(2-29)
ng khc nhau, sau li gp nhau v cho hnh nh giao thoa. Nguyn tc ny c p dng
trong cc giao thoa k Rayleigh, Michelson, Linhit?, giao thoa k Mach-Zehnder dng trong
chuyn mch quang . Nh vy cc giao thoa k ch khc nhau cch to sng kt hp v mc
ch cng vic. Sau y l mt s ng dng in hnh c bn.
2. 4. 1. Kim tra cc mt knh phng v li
kim tra phng ca mt tm knh hoc cong ca mt mt cu li ngi ta t
chng trn mt tm thy tinh c phng chun to ra mt bn mng hnh nm hoc mt h
cho vn trn Newton. Nu tm knh khng tht phng hoc mt cu khng cong u th cc vn
giao thoa s khng thnh nhng ng song song cch u hoc khng phi l nhng vn trn
ng tm m b mo m ti nhng ch b li.
2. 4. 2. Kh phn x cc mt knh
Khi mt chm sng ri vo mt thu knh hay
lng knh th mt phn nh sng s b phn x tr li.
nh sng phn x ny s lm nh b m. kh phn
x, ngi ta ph ln thy tinh mt mng mng trong
sut, c chiu dy d v chit sut n.
Khi chiu chm tia sng song song theo
phng vung gc vi mng mng th c s giao thoa
ca hai tia phn x, tia th nht phn x trn mt gii
hn gia mng mng-thy tinh v tia th hai phn x
trn mt phn cch gia khng kh-mng mng.
Hnh 2-17.
Kh nh sng phn x
Chit sut n v b dy d ca mng c chn sao cho hai tia phn x ngc pha nhau.
Gi nkk v ntt l chit sut ca khng kh v chit sut ca thy tinh th nkk n ntt . Hiu quang
l ca hai tia phn x tha mn iu kin cc tiu giao thoa:
L 2nd
suy ra:
2nd (2k 1)
2 2
2
d (2k 1)
4n
(2-30)
4n
(2-31)
63
(2-32)
(2-33)
m
no
d
(2-34)
Ta cng c th o chit sut mt cht kh bng cch s dng giao thoa k Rayleigh, so
snh cht kh vi mt cht kh c chit sut bit trc.
2. 4. 4. Giao thoa k Michelson (Maikenxn)
Giao thoa k Michelson dng o di cc vt vi chnh xc cao. Trn hnh 2-19
trnh by m hnh ca giao thoa k Michelson .
64
Nu ta dch chuyn gng G2 song song vi chnh n dc theo tia sng mt on bng
na bc sng th hiu quang l ca hai tia s thay i mt bc sng, kt qu h vn giao thoa
s thay i mt khong vn. Vy mun o chiu di ca mt vt ta dch chuyn gng G2 t
u ny n u kia ca vt v m s vn dch chuyn. Nu h thng vn dch chuyn m
khong vn th chiu di ca vt cn o l:
(2-35)
HNG DN HC CHNG 2
GIAO THOA NH SNG
I. MC CH - YU CU
1. Nm c mt s khi nim lm c s ca quang hc sng nh quang l, cng sng,
hm sng nh sng, nh l Malus v nguyn l Huygens.
2. Nm c nh ngha giao thoa nh sng, iu kin c giao thoa nh sng v cch to ra
cc sng kt hp.
3. Kho st hin tng giao thoa nh sng (iu kin cc i, cc tiu giao thoa, v tr vn sng,
vn ti) trong th nghim Young, giao thoa ca nh sng trng,
4. Nm c hin tng giao thoa gy bi bn mng (bn mng c b dy khng i v bn
mng c b dy thay i), nm khng kh, vn trn Newton.
5. ng dng hin tng giao thoa trong o lng, kim tra phng, cong ca cc vt, kh
phn x...
65
II. TM TT NI DUNG
1. C s quang hc sng
* Thuyt in t v nh sng ca Maxwell: nh sng l sng in t, sng nh sng l sng
ngang, dao ng sng c biu din bng vect sng E vung gc vi phng truyn sng.
* Quang l : Quang l gia hai im A, B l on ng nh sng truyn c trong chn
khng vi cng khong thi gian t cn thit sng nh sng i c on ng d trong mi
c
trng chit sut n.
L ct d nd
v
* nh l Malus v quang l: Quang l ca cc tia sng gia hai mt trc giao ca mt chm
sng th bng nhau.
* Hm sng nh sng: Xt sng nh sng phng n sc truyn theo phng y vi vn tc v
trong mi trng chit sut n.
Gi s ti O phng trnh ca dao ng sng l: x(O ) A cos t
th ti im M cch O mt on d, phng trnh dao ng sng l: x( M ) A cos( t
2L
66
L1 L 2 k
vi
k 0,1,2...
2
(L1 L 2 ) (2k 1)
L1 L2 (2k 1)
vi k 0,1,2...
c. V tr ca vn giao thoa
* V tr cc vn sng: y s k
vi k 0, 1, 2...
* V tr cc vn ti: yt (2k 1)
D
2
vi k 0, 1, 2...
i
2
67
d l b dy ca lp khng kh ti M. Cc im ti
tho mn iu kin:
L 2 L1 2d
(2k 1)
2
2
dt k
vi
k = 0,1,2...
2
Tp hp cc im c cng b dy d ca lp khng kh
l mt on thng song song vi cnh nm. Ti cnh
nm d = 0, ta c mt vn ti.
Cc im sng tho mn iu kin:
L 2 L1 2d
k
2
d s (2k 1)
vi
k =1,2,3...
68
- Vn trn Newton
Cc tiu vn giao thoa (vn ti) nm ti v tr ng vi
b dy ca lp khng kh:
dt k
vi k = 0,1,2...
Ta
tnh
vi k = 1,2,3...
bn
knh
ca
vn
th
k:
rk R . k
Nh vy bn knh ca cc vn ti t l vi cn bc hai ca cc s nguyn lin tip.
4. ng dng ca hin tng giao thoa
* Kim tra cc mt knh phng v li bi s giao thoa gy bi bn mng v vn cng dy
* Kh phn x cc mt knh bi s giao thoa gy bi mng mng
* Giao thoa k Rayleigh xc nh chit sut ca mi trng.
* Giao thoa k Michelson: o di nhng vt c kch thc rt nh (tm c bc smg snh
sng)
III. CU HI L THUYT
1. Nu nh ngha hin tng giao thoa nh sng, iu kin giao thoa nh sng. Th no l sng
nh sng kt hp ?
2. Tm iu kin cc i, cc tiu giao thoa. Xc nh v tr cc vn giao thoa cc i v cc
tiu, b rng ca cc vn giao thoa.
3. M t hin tng giao thoa khi dng nh sng trng.
4. Trnh by hin tng giao thoa gy bi bn mng c b dy thay i v bn mng c b dy
khng i.
5. Trnh by hin tng giao thoa cho bi nm khng kh v ng dng.
6. Trnh by hin tng giao thoa cho bi h vn trn Newton v ng dng.
7. M t v nu ng dng ca giao thoa k Rayleigh.
69
IV. BI TP
Th d 1: Hai khe Young cch nhau mt khong = 1mm, c chiu bng nh sng n sc
c bc sng = 0,6m. Mn quan st c t cch mt phng cha hai khe mt on D=2m.
a.Tm khong vn giao thoa.
b. Xc nh v tr ca ba vn sng u tin ( coi vn sng trung tm l vn sng bc
khng).
c. Xc nh dch ca h vn giao thoa trn mn quan st nu trc mt trong hai khe
t mt bn mng song song, trong sut c b dy e =2m, chit sut n = 1,5.
Bi gii
a. Khong vn giao thoa: i
0,6.10 6.2
1,2.10 3 m
3
10
kD
, k 0, 1, 2 , 3...
2D
0,6.10 6.2
y s1
1,2.10 3 m , y s 2
2,4.10 3 m ;
3
10
ys 3
3D
3,6.10 3 m
L1 L2 r1 e ne r2 r1 r2 n 1e
M r1 r2
y
,
D
do L1 L 2
70
y
(n 1)e V tr vn sng c xc nh bi iu kin:
D
L1 L2
y s
kD n 1eD
n 1e k y s
V tr vn ti c xc nh bi iu kin:
y
D
D n 1eD
L1 L 2 t n 1e 2k 1
yt 2k 1
D
2
2
Mt khc: y s
2k 1D
kD
, yt
2.10 3 m
3
10
L 2d
2k 1
2
dk
dy ca nm khng kh ti v tr vn ti th k:
k
, k 0,1, 2, 3...
2
dy ca nm khng kh ti v tr vn ti th k+10:
d k 10
k 10 sin d k 10 d k
I1 I 2
k 10 k
2
b
2 5 3.10 4 rad
b
rk kR ,
rk 1
k 1R
71
rk21 rk2
R
2
2
4,38.10 3 4.10 3
0,497.10 6 m
6,4
S th t ca vn ti th k:
k
rk2
R
4.103 2
6,4.0,497.10 6
S th t ca vn ti k tip l 6.
Bi tp t gii
1. Khong cch gia hai khe trong my giao thoa Young = 1mm khong cch gia mn quan
st ti mt phng cha hai khe D =3m. Khi ton b h thng t trong khng kh. Ngi ta o
c khong cch gia hai vn sng lin tip i= 1,5mm.
a) Tm bc sng ca nh sng ti
b) Xc nh v tr ca vn sng th ba v vn ti th t.
c) t trc mt trong hai khe sng mt bn mng phng c hai mt song song, chit
sut n = 1,5, b dy e = 10m. Xc nh dch chuyn ca h thng vn giao thoa trn mn
quan st.
d) Trong cu hi c) nu y nc (chit sut n = 1,33) vo khong cch cch gia
mn quan st v mt phng cha khe th h thng vn giao thoa c g thay i? Hy tnh khong
cch gia hai vn sng lin tip trong trng hp ny.
2. Hai khe Young cch nhau mt khong = 1mm, c chiu bng nh sng n sc c bc
sng cha bit. Mn quan st c t cch mt phng cha hai khe mt on D = 2m. Khong
cch t vn sng th nht n vn sng th by l 7,2mm. Tm:
a) Bc sng ca nh sng chiu ti.
b) V tr ca vn ti th ba v vn sng th t.
c) dch chuyn ca h vn giao thoa trn mn quan st, nu t trc mt trong hai
khe mt bn mng song song, trong sut, chit sut n =1,5, b dy e = 0,02mm.
3. Hai khe Young cch nhau mt khong = 2mm, c chiu bng nh sng n sc c bc
sng = 0,6m. Mn quan st c t cch mt phng cha hai khe mt on D = 1m.
a) Tm v tr vn sng th t v vn ti th nm.
b) t trc mt trong hai khe mt bn mng song song, trong sut, chit sut n = 1,5,
h vn giao thoa trn mn quan st dch mt khong 2mm. Tm b dy ca bn mng.
4. Hai khe Young cch nhau mt khong = 1mm, c chiu bng nh sng n sc bc
sng = 0,5m. Mn quan st c t cch mt phng cha hai khe mt on D = 2m.
72
73
21. Cho mt chm sng n sc song song chiu vung gc vi mt phng ca bn mng khng
kh nm gia bn thu tinh phng t tip xc vi mt cong ca mt thu knh phng - li. Bn
knh mt li thu knh l R = 15m. Quan st h vn trn Newton qua chm sng phn x v o
c khong cch gia vn ti th t v vn ti th hai mi lm bng 9mm. Xc nh bc
sng ca chm sng n sc. Coi tm ca h vn trn Newton l vn s 0.
22. Mt chm sng n sc c bc sng = 0.6 m c ri vung gc vi mt nm thu tinh
(chit sut n = 1,5). Xc nh gc nghing ca nm. Bit rng s vn giao thoa cha trong
khong l = 1 cm l N = 10.
23. Mt thu knh c mt mt phng v mt mt li, vi mt cu c bn knh cong R = 12,5m,
c t trn mt bn thy tinh phng. nh ca mt cu khng tip xc vi bn thy tinh
phng v c mt ht bi. Ngi ta o c cc ng knh ca vn trn ti Newton th 10 v
th 15 trong nh sng phn chiu ln lt bng D1=10mm v D2=15mm. Xc nh bc sng
nh sng dng trong th nghim.
24. Hai khe Yong c chiu bng nh sng n sc bc sng 480nm. Sau khe th nht t
tm thy tinh mng chit sut 1,4, cn sau khe th hai t tm thy tinh mng chit sut 1,7. V
tr vn sng chnh gia trc khi t cc tm thy tinh th by gi l v tr vn sng th nm.
Xc nh dy ca tm thy tinh (cho hai tm thy tinh dy nh nhau).
25. Trong mt nm khng kh to bi hai tm thy tinh phng t tip xc nhau, ngi ta quan
st c 4001 vn ti khi quan st vi nh sng n sc phn x. Khi khng kh c ht ht
khi nm th ch quan st thy 4000 vn ti. Tnh chit sut ca khng kh.
26. Trong h thng ca vn trn Newton, ngi ta y mt cht lng c chit sut nh hn
chit sut ca thy tinh vo khe gia thu knh thy tinh v bn thy tinh phng. Xc nh chit
sut ca cht lng nu ta quan st vn phn chiu v thy bn knh ca vn ti th 3 bng 3,65
mm. Cho bn knh cong ca thu knh l R = 10 m, bc sng ca nh sng ti = 0,589 m,
vn ti tm l vn ti s 0 (k = 0).
27. Mt cu ca mt thu knh mt mt phng, mt mt li c t tip xc vi mt bn thy
tinh phng. Chit sut ca thu knh v ca bn thy tinh ln lt bng n 1 = 1,5 v n2 = 1,7.
Bn knh cong ca mt cu ca thu knh l R = 100 cm., khong khng gian gia thu knh v
bn phng cha y mt cht c chit sut n = 1,63. Xc nh bn knh ca vn ti Newton th
5 nu quan st vn giao thoa bng nh sngphn x. Cho bc sng ca nh sng = 0,5 m.
28. Ngi ta dng giao thoa k Michelson o dn n di ca mt vt. nh sng n sc
dng trong th nghim c bc sng = 0,6.10-6m. Khi dch chuyn gng di ng t v tr ban
u (ng vi lc vt cha b nung nng) n v tr cui (ng vi lc sau khi vt b nung
nng), ngi ta quan st thy c 5 vch dch chuyn trong knh quan st. Hi sau khi dn n vt
di thm bao nhiu?
29. Trong th nghim dng giao thoa k Michelson, khi dch chuyn gng di ng mt khong
L = 0,161mm, ngi ta quan st thy hnh giao thoa dch i 500 vn. Tm bc sng ca nh
sng dng trong th nghim.
75
30. o chit sut ca kh Amoniac, trn ng i ca mt chm tia trong giao thoa k
Michelson, ngi ta t mt ng rt chn khng c di l = 14 cm, u ng c nt
kn bi cc bn thy tinh phng mt song song. Khi bm y kh Amoniac vo ng, ngi ta
thy hnh giao thoa dch i 180 vn. Tm chit sut ca khAmoniac, bit rng nh sng dng
trong th nghim c bc sng = 0,59 m.
76
CHNG 3
NHIU X NH SNG
Ging nh hin tng giao thoa nh sng, hin tng nhiu x cng l mt hin tng
chung ca sng, c xut hin khi mt phn mt sng b che khut. Nu gp mt vt cn trong
sut hoc c, mt vng ca mt sng b bin i v bin hoc pha, th khi nhiu x s
xy ra. Nhng phn khc nhau ca mt sng truyn vt khi vt cn s giao thoa vi nhau gy
nn s phn b v mt nng lng c th c gi l bc tranh nhiu x. Tuy nhin
thuyt sng c hon chnh, n cn phi gii thch cc nh lut c bn ca quang hnh hc v
s truyn thng, s phn x, s khc x nh sng. T hin tng nhiu x nh sng, nguyn l
Huygens Fresnel c khng nh. Bng nguyn l Huygens Fresnel cng vi phng php
i cu Fresnel (hay tng ca phng php ny) gii quyt trn vn bi ton v nhiu x
ca sng cu cng nh nhiu x ca sng phng nh sng qua khe hp v nhiu x nh sng qua
cch t, lm c s gii thch hin tng nhiu x ca cch t truyn qua v cch t phn x
Bragg. Cch t truyn qua v cch t phn x Bragg. l hai loi cch t quang c bn nht ang
c ng dng trong thc t. c bit, kh ph bin l cch t phn x trong cc b lc tn s,
b ghp knh xen/r ADM v trong chuyn mch quang. V d cch t phn x Bragg hnh
thnh trn c s ca cc hiu ng in - quang xy ra trong tinh th LiNbO3. Cng t hin tng
nhiu x cho thy quang hnh hc ch l mt trng hp ring ca quang hc sng.
3. 1. HIN TNG NHIU X NH SNG
nh sng t ngun S truyn qua mt l trn nh
trn mn P. Sau P t mn quan st E, trn mn E ta nhn
c hnh trn sng ng knh BD ng dng vi l
trn BD. Theo nh lut truyn thng ca nh sng, nu
thu nh l trn P th hnh trn sng trn mn E nh li.
Thc nghim chng t rng khi thu nh l trn n mt
mc no th trn mn E xut hin nhng vn trn sng
ti xen k nhau. Trong vng ti hnh hc ( ngoi BD ) ta
cng nhn c vn sng v trong vng sng hnh hc (vng BD) cng c vn ti. Ti C c
th nhn c im ti hay sng ph thuc vo kch thc ca l trn v khong cch t mn E
n mn P. Nh vy nh sng khi i qua l trn b lch khi phng truyn thng. Hin
tng ny cng xy ra khi cho nh truyn qua l hp hoc mp chn hoc n gn mp bin
hay vt cn c kch thc nh cng c bc sng ca nh sng chiu ti. Trong cc hin tng
trn nguyn k truyn thng ca nh sng khng cn nghim ng v ngi ta gi chng l
hin tng nhiu x nh sng.
77
* nh ngha: Hin tng tia sng b lch khi phng truyn thng khi i gn cc chng
ngi vt c kch thc nh c gi l hin tng nhiu x nh sng.
V phng din Vt l khng c s khc bit ln gia giao thoa v nhiu x. Ngi ta
thng ni s giao thoa khi xem xt s chng cht ca ch mt vi sng v nhiu x l khi phi
s l mt s ln sng. Mc d vy, giao thoa nhiu chm tia v nhiu x bi cch t vn c
xem l hai trng hp khc nhau.
* Nguyn l Huygens - Fresnel
Trc khi c thuyt sng in t v nh sng, Fresnel v Huygens a ra l thuyt gii
thch y hin tng nhiu x nh sng. xy dng l thuyt truyn sng nh sng
Christian Huygens (nh Vt l ngi H Lan 1629 -1695) a ra nguyn l (cho n nay
vn gi l nguyn l Huygens) pht biu nh sau: Mi im ca mt sng c th xem l mt
ngun pht sng cu th cp. Ti mt thi im sau mt sng s l bao hnh ca tt c cc
sng th cp ny. Cc sng cu th cp truyn i vi vn tc v tn s nh sng s cp ti mi
im trong khng gian. Nguyn l ny cha cp n bin v pha ca sng nn khng th
gii thch cc hin tng nhiu x. gii quyt bi ton v nhiu x, Fresnel b sung thm
quan nim giao thoa (gi l b Fresnel) v hnh thnh mt nguyn l c gi l nguyn l
Huygens Fresnel. Nguyn l ny c pht biu nh sau
- Mi im trong khng gian c sng nh sng t ngun thc gi n u tr thnh
ngun sng th cp pht sng nh sng v pha trc.
- Bin v pha ca ngun th cp l bin v pha do ngun thc gy ra ti v tr ca
ngun th cp.
78
, b2
Rb
Rb
(3-1)
Rb
k
vi k = 1, 2, 3...
(3-2)
Rb
Theo nguyn l Huygens, mi i cu tr thnh ngun sng th cp pht nh sng ti
im M. Gi ak l bin dao ng sng do i cu th k gy ra ti M. Khi k tng, cc i cu
cng xa im M v gc nghing tng (hnh 3-3), do ak gim: a1 > a2 > a3 ... Khi k kh ln
th ak 0 .
- Bn knh rk ca i cu th k bng:
rk
1
ak (ak 1 ak 1 )
2
(3-3)
( L1 L2 )
2
.
2
(3-4)
a a1 a2 a3 a4 ... an
(3-5)
an
a a
a
a a
2
a 1 1 a2 3 3 a4 5 ...
a
a
2 2
2 2
2
n1 an n
2
2
a a
Kt hp vi (3-3) ta c:
a 1 n
2 2
Ly du + nu i n l l v du - nu i n l chn.
(3-6)
Sau y chng ta s s dng phng php i cu Fresnel kho st hin tng nhiu
x ca nh sng qua l trn, a trn .
3. 2. 2. Nhiu x qua l trn
Xt ngun sng im S, pht nh sng n sc qua
l trn AB trn mn chn P n im M, S v M nm trn
trc ca l trn. Ly S lm tm dng mt cu ta vo l
trn AB. Ly M lm tm v cc i cu Fresnel trn mt .
Gi s l cha n i cu. T (3-6) ta c bin dao ng
a a
sng tng hp ti M l:
a 1 n
2
2
(du + nu i n l l v du - nu i n l chn).
Ta xt cc trng hp sau:
* Khi khng c mn chn P hoc kch thc l trn rt ln: n , a n 0 nn cng
sng ti M:
80
I0 a2
a12
4
(3-7)
* Nu l cha s l i cu :
a1 a n
2
2
a a
I 1 n
2 2
(3-8)
a1 a1
a1
2 2
I a12 4I 0
(3-9)
a1 a n
2 2
a a
I 1 n
2 2
(3-10)
2
(3-11)
a1 a 2
0,
2 2
do I = 0, im M ti nht.
Tm li im M c th sng hn hoc ti hn so vi khi khng c l trn ty theo kch
thc ca l v v tr ca mn quan st.
3. 2. 3. Nhiu x qua mt a trn
Gia ngun sng S v im M c mt
a trn chn sng bn knh ro. Gi s a che
khut m i cu Fresnel u tin. Bin
dao ng ti M l:
a am1 am2 am3 ....
am1 am1
a
am2 m3 ...
2
2
2
a
a m1
2
(3-12)
81
l bng nhau v dao ng cng pha nn chng tng cng nhau. im F rt sng v c gi l
cc i gia.
Xt trng hp 0 . p dng tng ca phng php i cu Fresnel ta v cc mt
phng 0 , 1, 2 ,... vung gc vi chm tia nhiu x v cch u nhau mt khong /2, chng
s chia mt khe thnh cc di sng nm song song vi b rng ca khe hp. B rng ca mi di
l
2 sin
v s di trn khe s l:
b 2b sin
(3-13)
hay
82
2b sin
2k
vi k 1, 2, 3...
(3-14)
N
hay
sin (2k 1)
2b sin
2k 1
vi k 1, 2, 3...
2b
(3-15)
sin 0
- Cc tiu nhiu x :
sin k
- Cc i nhiu x :
sin k 3 , 5 , ...
2 b
2b
2b
, 2 , 3 ,...
b
b
b
83
2
2
I 1 a0 a02 I 0 0,045I 0
3
3
3
2 2 2
I 0 : I1 : I 2 : I 3 : ... 1 : : :
: ... 1 : 0,045 : 0,016 : 0,008 : ...
3 5 7
3. 3. 2. Nhiu x ca sng phng qua nhiu khe hp - cch t nhiu x
*Cch t phng : l mt h nhiu khe hp ging nhau c rng b, nm song song cch u
trn cng mt mt phng. (hnh 3-9)
Khong cch d gia hai khe k tip c gi
l chu k ca cch t.
S khe hp trn mt n v chiu di:
1
N c gi l hng s cch t.
d
Hnh 3-9. Cch t phng
Xt mt cch t phng c N khe hp. B rng ca mt khe l b, chu k ca cch t l d. Chiu
84
vi k = 1,2,3...
(3-16)
sin k
b
Nhng cc tiu ny c gi l cc tiu chnh.
vi m = 0, 1, 2, 3...
(3-17)
S nguyn m l bc ca cc i
chnh. Cc i chnh gia (m = 0) nm
ti tiu im F ca thu knh. V d > b
nn gia hai cc tiu chnh c th c
nhiu cc i chnh.
V d: k=1 v
nn m k
3 . Do m k
d
b
b
d
3 , ngha l m=0,1, 2
b
sin (2m 1)
2d
vi m = 0,1,2...
2
85
y l iu kin cc tiu giao thoa, hai tia s kh ln nhau. Tuy nhin im chnh gia
cha chc ti (hnh 3-12).
sin
86
sin m
vi m = 0, 1, 2, 3...
Tp hp cc cc i chnh c cng gi tr
m to nn mt quang ph bc m. Trong mi
quang ph, vch tm nm pha trong, vch
nm pha ngoi. Ra xa vn trng gia, cc
vch quang ph bc khc nhau c th chng
ln nhau (Hnh 3-14). Cc quang ph cho bi
cch t c gi l quang ph nhiu x.
Nhng tia nhiu x ny s giao thoa vi nhau v cho cc i nhiu x nu hai tia nhiu
x k tip c hiu quang l bng s nguyn ln bc sng
L 2d sin k
sin k
hay
2d
(3-18)
Trong d l khong cch gia hai mt phng nguyn t ca vt rn tinh th (chu k mng tinh
th). Cng thc (3-18) gi l cng thc Vulf-Bragg. y l cng thc c bn phn tch cu
trc ca vt rn tinh th bng tia Rnghen. Nu bit bc sng ca tia Rnghen v o gc ta
c th xc nh c chu k d ca mng tinh th, ngha l xc nh c cu trc ca tinh th.
HNG DN HC CHNG 3
NHIU X NH SNG
I. MC CH - YU CU
1. Nm c nguyn l Huygens Fresnel v phng php i cu Fresnel tnh bin dao
ng sng tng hp ti mt im no .
2. Vn dng phng php i cu Fresnel xt nhiu x qua mt l trn nh, mt a trn nh
v mt khe hp.
3. Nm c nhiu x qua cch t, nhiu x trn tinh th v ng dng ca chng.
II. TM TT NI DUNG
1. Hin tng nhiu x nh sng
* nh ngha: Hin tng nhiu x nh sng l hin tng tia sng b lch khi phng truyn
thng khi i qua cc chng ngi vt c kch thc nh nh l trn, khe hp, a trn...
* Nguyn l Huygens - Fresnel:
- Mi im trong khng gian c sng nh sng t ngun thc gi n u tr thnh
ngun sng th cp pht sng nh sng v pha trc.
- Bin v pha ca ngun th cp l bin v pha do ngun thc gy ra ti v tr
ca ngun th cp.
2. Nhiu x nh sng bi sng cu
* nh ngha i cu Fresnel, tnh cht ca i cu Fresnel:
88
Rb
k
Rb
rk
- Bn knh rk ca i cu th k bng:
Rb
Rb
vi k = 1, 2, 3...
1
(a k 1 a k 1 )
2
( L1 L2 )
2
.
2
a a1 a2 a3 ....
a1 an
2 2
Ly du + nu i n l l v du - nu i n l chn.
* Nhiu x qua l trn:
p dng phng php i cu Fresnel, ta c bin ca nh sng tng hp ti M, cch ngun
a a
S mt khong R+b:
a 1 n
2
2
Ly du + nu n l l v du - nu n l chn. Ta xt cc trng hp sau:
- Khi khng c mn chn P hoc l trn rt ln: n , a n 0
a2
a
I0 a2 1
ti M:
a 1
4
2
- Nu l cha s l i cu:
a a
a 1 n
2
2
nn cng sng
a a
I 1 n
2
2
a1 a1
a1
2 2
I a12 4I 0
a1 a n
2 2
a a
I 1 n
2
2
a1 a 2
0,
2 2
do I = 0, im M ti nht.
Tm li im M c th sng hn hoc ti hn so vi khi khng c l trn tu theo kch
thc ca l v v tr ca mn quan st.
89
- Bin dao ng ti M l:
a m1
2
2b sin
2k
hay sin k
vi k 1, 2, 3...
vi k 1, 2, 3...
2k 1 hay sin (2k 1)
2b
V tr im sng v ti khng ph thuc vo v tr ca khe. Nu dch chuyn khe song song vi
chnh n (gi c nh thu knh L v mn quan st) th hnh nhiu x khng thay i.
iu kin im M sng l: N
- Nghin cu nhiu x ca sng phng qua khe hp bng phng php biu ta c:
2
2
2
I 1 a0 a02 I 0 0,045I 0
3
3
3
2
2 2 2
I 0 : I 1 : I 2 : I 3 : ... 1 : : :
: ... 1 : 0,045 : 0,016 : 0,008 : ...
3 5 7
* Nhiu x ca sng phng qua nhiu khe hp - cch t nhiu x
Cch t phng l mt h nhiu khe hp ging nhau c rng b, nm song song cch u trn
cng mt mt phng
Xt mt cch t phng c N khe hp. B rng ca mt khe l b, chu k ca cch t l d.
Chiu chm sng n sc song song bc sng vung gc vi mt cch t.
- Tt c N khe hp u cho cc tiu nhiu x ti nhng im trn mn nh tha mn iu
vi m = 0, 1, 2, 3...
L1 L 2 d sin . V tr cc cc i chnh l: sin m
d
+ Xt phn b cng sng gia hai cc i chnh: Ti im chnh gia hai cc i
d sin (2m 1) . y l iu kin cc tiu giao thoa, hai tia s kh ln nhau. Tuy nhin
2
im chnh gia cha chc ti
* Nhiu x ca nh sng trng qua cch t
Mi n sc ca nh sng trng to nn mt h thng cc cc i chnh ng vi cc gi tr m
khc nhau: sin m
vi m = 0, 1, 2, 3...
91
6. Trnh by nghin cu nhiu x ca sng phng qua khe hp bng phng php biu
tnh cng cc i nhiu x bc k i vi cng nhiu x cc i gia.
7. Kho st hin tng nhiu x nh sng qua nhiu khe hp. V nh nhiu x ca sng phng
qua nhiu khe hp.
8. nh ngha cch t phng v nu ng dng ca cch t.
9. Trnh by nhiu x ca tia X trn tinh th. Cng thc Vulf- Bragg. Nu ng dng ca hin
tng nhiu x tia X.
IV. BI TP
Th d 1: Mt ngun sng im chiu nh sng n sc bc sng = 0,5m vo mt l trn
c bn knh r = 0,5mm. Khong cch t ngun sng n l trn R = 1m.Tm khong cch t l
trn n mn quan st tm nhiu x l ti nht.
Bi gii:
tm ca hnh nhiu x l ti nht th l trn ch cha 2 i cu Fresnel, bn knh ca
l trn bng bn knh ca i cu th 2
Rr22
2Rb
0,25.10 6
1
r2
rb
m
2
6
Rb
3
2R r2 2.0,5.10 0,25.10
2 D 2.1.0,5.106
1cm
T hnh v ta thy: 2Dtg 2D sin
b
0,1.103
Th d 3: Cho mt chm tia sng n sc song song c bc sng = 0,5m, chiu vng gc
vi mt ca mt cch t phng truyn qua. st pha sau ca cch t ngi ta t mt thu knh
hi t c tiu c f = 50cm. Khi trn mn quan st t ti mt phng tiu ca thu knh, hai
vch quang ph bc nht cch nhau mt khong a = 10,1cm. Xc nh:
a.. Chu k cch t v s khe trn 1cm chiu di ca cch t.
b.. S vch cc i chnh trong quang ph nhiu x.
92
Bi gii:
a. V tr cc cc i chnh trong quang
ph nhiu x xc nh bi cng thc:
sin
m
, m 0, 1, 2, 3...
d
M1F L
;
OF 2f
Chu k cch t:
2f 2.50.10 2.0,5.10 6
d
4,95m
L
10,1.10 2
So snh tg 1 vi sin 1 ta c :
1
2020khe / cm
d
m
d 4,95.106
9,9
, m sin 1 m
0,5.106
d
93
94
cch t truyn qua. Tm gc lch ng vi vch quang ph th ba,bit rng trn 1mm ca cch t
c 500 vch.
15. Mt chm tia sng c ri vung gc vi mt cch t. Bit rng gc nhiu x i vi vch
quang ph 1 = 0,65m trong quang ph bc hai bng 1 = 450. Xc nh gc nhiu x ng vi
vch quang ph 2 = 0,5m trong quang ph bc ba.
16. Cho mt chm tia sng n sc song song c bc sng = 0,7m chiu vung gc vi mt
ca mt cch t truyn qua. Trn mt phng tiu ca thu knh hi t t st pha sau cch t,
ngi ta quan st thy vch quang ph bc ba lch 48036 . Xc nh:
a. Chu k cch t v s khe trn 1cm chiu di ca cch t.
b. S cc i chnh nm trong khong gia hai cc tiu chnh bc nht trong nh nhiu
x. Cho bit mi khe ca cch t c rng b = 0,7m, sin 480 36 0,75
17. Cho mt cch t phng c chu k cch t d = 2m. Sau cch t t mt thu knh hi t,
trn mn quan st t ti mt phng tiu ca thu knh ngi ta quan st thy khong cch gia
hai quang ph bc nht ng vi bc sng 1 = 0,4044m v 2 = 0,4047m bng 0,1mm. Xc
nh tiu c ca thu knh.
18. Mt chm nh sng trng song song chiu vung gc vo mt mt cch t phng. Cho bit
trn mi milimet chiu di ca cch t c n = 50 khe. Pha sau cch t t mt thu knh hi t.
Xc nh hiu s cc gc nhiu x ng vi vch c bc sng 1 = 0,76m nm cui quang
ph bc nht v vch tm c bc sng 2 = 0,4m nm u quang ph bc hai.
19. Cho mt chm tia sng n sc song song chiu vung gc vo mt ca mt cch t phng
c chu k d = 2m. Xc nh bc ln nht ca cc vch cc i trong quang ph nhiu x cho
bi cch t i vi nh sng c bc sng 1 = 0,7m v i vi nh sng tm c bc sng
2 = 0,42m.
20. Trong th nghim o bc sng nh sng, ngi ta dng mt cch t phng truyn qua di
5cm, nh sng ti vung gc vi mt ca cch t. i vi nh sng Natri ( = 0,589 m ) gc
nhiu x ng vi vch quang ph bc nht l 17018 i vi nh sng n sc c bc sng
cn o, ngi ta quan st thy vch quang ph bc ba di gc nhiu x 38022.
a. Tm tng s khe trn cch t.
b. Xc nh bc sng nh sng n sc cn o.
21. Cho mt cch t c chu k l 2m
a. Hy xc nh s vch cc i chnh ti a cho bi cch t nu nh sng dng trong th
nghim l nh sng vng ca ngn la Natri ( = 5890A0 )
b. Tm bc sng cc i c th quan st c trong quang ph cho bi cch t .
22. nh sng c bc sng 600nm n di vung gc vi mt cch t nhiu x. Hai cc i k
tip xut hin ti cc gc nhiu x sin = 0,2 v sin = 0,3. Cc i ca ph bc 4 khng quan
st c. Tnh
95
a. Chu k cch t.
b. Khong cch gia hai cc i chnh bc nht trn mn quan st t ti tiu im ca
thu knh hi t tiu c f = 50cm.
23. Chi u m t chum tia sang n s c song song bc song = 0,5 m vung goc vi m t cach
t nhiu xa truy n qua. Pha sau cch t t mt thu knh hi t tiu c f = 50cm, khi o trn
mn quan st t ti mt phng tiu din ca thu knh thy hai vch cc i chnh ca quang
ph b c m t cach nhau a = 10,1cm.
a. Xc nh chu k cch t.
b. S cc a i chin h quan sat c trn man quan sat .
24. Mt chm sng song song c bc sng = 5.10-5 cm, chiu vung gc vi cch t truyn
qua c chu k d = 10-2 mm, rng ca mt khe b = 2,4.10-3 mm.
a. Tm gc nhiu x ng vi cc i chnh bc hai.
b. C bao nhiu cc i chnh nm gia hai cc tiu chnh bc nht.
25. Mt chm tia sng n sc song song c bc sng = 589 nm chiu vung gc vi mt
khe ch nht hp. rng ca khe hp l b = 0,20 mm. Pha sau khe hp v cch n mt
khong D = 2 m c t mt mn quan st song song vi khe hp. Hy xc nh:
a. V tr cc cc tiu nhiu x bc mt v bc hai trn mn quan st.
b. rng ca cc i nhiu x trung tm trn mn quan st.
26. Mt chm tia sng n sc song song chiu vo mt cch t phng. Pha sau cch t t
mt thu knh hi t. Hy xc nh vch sng no trong quang ph bc ba s trng vi vch
sng ng vi bc sng 1 = 670 nm trong quang ph bc hai trn mn quan st t trng
vi mt tiu ca thu knh.
96
CHNG 4
TN SC, HP TH V TN X NH SNG
Khi nh sng truyn n mi trng vt cht, do tng tc ca nh sng vi cc phn t
nguyn t cu to nn mi trng lm xy ra mt s hin tng: hp th, tn x v tn sc nh
sng. Nu qu trnh tng tc lm cho cng nh sng truyn trong mi trng b gim ta c
hin tng hp th hoc tn x nh sng. Nu qu trnh tng tc lm cho vn tc nh sng b
hn so vi vn tc nh sng truyn trong chn khng ta c hin tng tn sc nh sng. Trong
qu trnh truyn nh sng qua si quang, hin tng tn sc nh sng lm tn hiu quang b
mo i khi nh sng qua mt ng truyn di. Trong thin nhin, mt th hin rt p ca
hin tng tn sc l cu vng.
4. 1. S TN SC NH SNG
4. 1. 1 Hin tng tn sc nh sng bi lng knh
Ngi u tin nghin cu hin tng tn sc v a ra gii thch ng n l Newton
(1672). Th nghim tn sc nh sng vi lng knh ca Newton cho thy mt chm hp nh sng
mt tri truyn qua mt lng knh sau khi khc x b phn tch thnh mt di mu ging nh
mu sc cu vng gm by mu chnh: , cam, vng, lc, lam, chm, tm. Trong mu tm b
lch nhiu hn c v pha y lng knh. Cc mu ny thay i mt cch lin tc, gia chng
khng c ranh gii xc nh. Hin tng ny c gi l hin tng tn sc nh sng bi lng
knh. Di mu c mu sc thay i lin tc t n tm c gi l ph ca nh sng trng.
Khi thay lng knh bng lng knh rng cha nc hoc cc dung dch trong sut khc
nhau ngi ta vn quan st thy hin tng tn sc nh sng vi ph c di khc nhau. V d
lng knh cha dung dch Carbon Sunfua cho quang ph l mt vt di gp nm ln lng knh
cha nc.
Nh vy , hin tng tn sc c th xy ra trong mi mi trng th rn, lng, kh.
Ngc li, khi b tr th nghim tng hp cc nh sng nhiu mu sc t n tm,
Newton cng thu c nh sng trng.
T nhng th nghim trn dn n kt lun nh sau:
- nh sng trng (nh sng mt tri, n dy tc, h quang) l hn hp ca nhiu nh
sng mu sc khc nhau, cc nh sng ny gi l nh sng n sc. Mi mt bc x n sc
tng ng vi mt sng nh sng c tn s (bc sng) xc nh.
- Chit sut ca mi trng lm lng knh ph thuc vo bc sng nh sng ti:
n = f()
97
- Khi nh sng trng i qua mt lng knh, cc chm n sc c chit sut khc nhau s khc
x v b lch nhng gc khc nhau v pha y ca lng knh to thnh quang ph ca nh sng
trng. Tia tm b lch nhiu nht do c chit sut ln nht.
Nguyn nhn ca hin tng tn sc nh sng chnh l do s ph thuc ca chit sut
mi trng vo bc sng ca nh sng ti. T ta thy rng hin tng tn sc nh sng
khng phi ch xy ra khi nh sng i qua mt lng knh. Chit sut khc nhau dn n vn tc
sng nh sng trong mi trng s khc nhau. Khi nh sng truyn qua mt si quang, do hin
tng tn sc nh sng, mu c chit sut nh hn, vn tc ln hn nn s truyn nhanh hn
nh sng xanh. Kt qu l tn hiu quang b mo i sau mt ng truyn di.
Ta c nh ngha nh sau:
S tn sc nh sng l s ph thuc ca chit sut mt cht vo bc sng ca nh sng,
(hay l: s ph thuc ca vn tc lan truyn pha u ca sng vo bc sng ).
n = f()
hay
u = f()
98
2
0
40
...
(4-1)
df dn
d
d
dn
0 : ngha l chit sut tng khi bc sng gim ta c hin tng tn sc
d
thng.
- Nu D
dn
0 : ngha l chit sut tng khi bc sng tng ta c hin tng tn sc
d
d thng
- Nu D
dn
0 : s tn sc khng xy ra.
d
99
4. 2. S HP TH NH SNG.
4. 2. 1. Hin tng hp th nh sng
Khi nh sng chiu vo mt mi trng, mt phn nh sng phn x, tn x, mt phn
truyn qua v mt phn b mi trng hp th chuyn sang dng nng lng khc, thng l
nhit nng. Mi mi trng u hp th nh sng cc mc khc nhau.
4. 2. 2. Gii thch theo quan im c in
S hp th nh sng l kt qu ca s tng tc ca sng nh sng vi mi trng.
Di tc dng ca in trng ca sng nh sng c tn s v , cc electron ca nguyn t v
phn t dch chuyn i vi ht nhn tch in dng v thc hin dao ng iu ha vi tn s
v . Electron dao ng tr thnh ngun pht sng th cp. Do s giao thoa ca sng ti v sng
th cp m trong mi trng xut hin sng c bin khc vi bin ca sng ti. Do ,
cng ca nh sng sau khi qua mi trng cng thay i: khng phi ton b nng lng b
hp th bi cc nguyn t v phn t c gii phng di dng bc x m c s hao ht do s
hp th nh sng. Nng lng b hp th c th chuyn thnh cc dng nng lng khc, (v d
nng lng nhit, khi vt s b nng ln).
4. 2. 3. nh lut Bouguer v s hp th nh sng
Xt mt chm sng n sc cng I0
chiu vo mi trng gi hn bi hai mt song
song dy l, gi I l cng nh sng khi i
qua dy l ca mi trng (hnh 4-3). Ta d
dng xc nh biu thc ca I nh sau:
Gi i l cng nh sng ti lp c
dy dx ti v tr x, di l bin thin cng
sng do hp th sau khi truyn qua dx, ta c:
Hnh 4-3: S hp th nh sng
-di = kidx
di
di
kdx kdx I I 0 e kl
i
i
I0
0
(4-.2)
100
(4-3)
101
(4-4)
P N . p N .e.r
vi N l s dao ng in t trong mt n v th tch mi trng, r l li dao ng in t.
P
D r 0 E 0 E P r 1
mi c h thc:
(4-5)
0E
Nu bit phn cc P ca mi trng khi c in trng nh sng E tc dng, t (4-5)
ta s xc nh c r v do l chit sut ca mi trng theo cng thc n2 = r (n l chit
sut phc ca mi trng). y l c s l thuyt xc nh cc cng thc tn sc v hp th.
xc nh c biu thc (4-4) ta phi tm li dao ng in t di tc dng ca
in trng nh sng.Phng trnh dao ng in t c xc nh t phng trnh dao ng
iu ha ca mt ht:
mr kr FD
(4-6)
trong FD l lc gi n hi, m - khi lng ht, k - h s gi n hi.
Nghim ca phng trnh (4-6) c dng:
r = acos(0t) vi 0
k
m
102
Do in t dao ng di nh hng ca in trng nh sng E E0 cos t nn in
in t l:
(4-6)
g
k
; 02
ta c:
m
m
e
E0 cos t
m
(4-7)
gii phng trnh ny, ta chuyn biu thc in trng nh sng sang dng s phc:
E = E0cost E = E0eit v vit li phng trnh (4-7) nh sau:
e
r r 02 r E0 .eit
m
(4-7)
Nghim ca phng trnh (4-.7) c dng r = r0eit. Thay biu thc ny vo phng trnh (4-7)
e
E0
m
ta thu c:
(4-8)
r0 2
0 2 i
Theo phng trnh (4-4) ta c:
Theo (4-5)
Ne 2
E0 e it
Ne 2
E
P
m 02 2 i
m 02 2 i
P
Ne 2
1
2
n r 1
1
2
m 0 0 2 i
0E
(4-9)
Vi n l chit sut phc. t n n i v thay vo (4-9). Sau khi ng nht phn thc
v phn o hai v ca phng trnh ta c:
02 2
Ne 2
n 1
m 0 (02 2 ) 2 2 2
(4-10)
Ne 2
2
m 0 (0 2 ) 2 2 2
(4-11)
2n
n 1
02 2
Ne 2
2m 0 ( 02 2 ) 2 2 2
(4-12)
103
n 2 1
fk
Ne 2
2
2m 0 k (0 k 2 ) i k
(4-13)
El E0 e
sng li ra l:
El E e
'
0
i t n l
E0 e
l i t nl
i t nl
E0' E0 e k l ; k '
'
vi
E0 e
i t n i l
( L n l )
Jl
e
J l J 0 e kl
2
2
k 2k '
vi
(4-14)
(4-15)
4
2n
104
Ne 2
2
m 0 (0 2 ) 2 2 2
vi k l h s hp th ca mi
2
Ne 2
2
c
m 0 c (02 2 ) 2 2 2
(4-16)
105
106
Ey = Ez=E ,
ta c
I
2
E y2
2
Suy ra
107
lch nhiu, l thuyt phc tp hn. C th phng chng kch thc ht trong dung dch hoc
m vn qua mu sc ca nh sng tn x.
4. 4. 3.Tn x phn t
Khi mi trng rt sch do lc ht bi, bn, v d khng kh, nc sch, ngi ta vn
quan st thy nh sng tn x, tuy nhin cng nh sng tn x nh hn nhiu. Bng cc th
nghim chnh xc quan st nh sng tn x, ngi ta thy khng kh sch tn x 2,7.10 -7 nng
lng nh sng ti, kh H2 tn x t hn khng kh 4 ln, nc sch tn x nhiu hn 185 ln,
thch anh nhiu hn gp 7 ln.
Mi trng sch v trong sut khng phi l ng tnh hon ton v quang hc. Do
chuyn ng nhit phn t, phn b mt phn t trong mi trng s c nhng thng ging
ngu nhin. Chnh s thng ging mt phn t ca mi trng dn n s khng ng nht
v chit sut ca mi trng v l nguyn nhn gy ra s tn x nh sng. V vy hin tng tn
x ny gi l tn x phn t.
Gi N l s phn t trong mt n v th tch mi trng. Trong vi phn th tch dV ca
mi trng, do chuyn ng nhit hn lon ca phn t dn n thng ging dN. Thng ging
mt dN dn n thng ging hng s in mi v do l thng ging chit sut. Theo lp
lun nh vy, nhng tnh ton ca Einstein dn n biu thc cng nh sng tn x phn
2
I I 0
kT
n
sin 4
4
4. 4. 4. Tn x Raman
Hin tng tn x nh sng c th xy ra trong s tng tc ca nh sng vi tng phn
t ring bit. T u th k th 19 nhiu nh Vt l tin on rng bc x b tn x bi phn
t khng ch cha phton vi tn s nh sng ti m cn gm phton vi tn s b thay i.
Tin on ny c khng nh vo nm 1928 vi th nghim tn x nh sng trn
cht lng Benzen do Chandresekhara Venkata Raman (n ) thc hin. Raman c gii
Nobel v t hin tng tn x ny c mang tn tn x Raman. V sau ngi ta pht hin ra
hin tng tn x ny cn xy ra trn nhiu cht lng, dung dch v c cc cht th kh v rn
(dng bt hoc tinh th). Hin tng tn x ny c dng phn tch thnh phn ca nhiu
cht cng nh nghin cu cu trc phn t ca chng.
Trong th nghim u tin ny, mt n thu ngn c dng lm ngun sng n sc
chiu ti cuvet ng Benzen tinh khit. Mt knh lc s dng dung dch Nitrit Natri cho nh
sng n sc tn s 0 chiu vo mu. nh sng tn x c quan st theo phng vung gc
qua my quang ph lng knh. Kt qu thu c mt vch ph ng vi tn s nh sng ti 0
(gi l vch Rayleigh) v ngoi ra cn c cc vch ph cng yu v rt yu hai bn vch
Rayleigh 0. Mt vch ph ng vi tn s 0 - gi l vch Stock v mt vch ng vi tn
s 0+ (rt yu) gi l vch i Stocke. thu c hiu ng tn x Raman cn c mt bc
x n sc cng ln. Cc laser rt thch hp lm ngun kch thch tn x Raman.
Quy lut ca tn x Raman l:
+ Trong nh sng tn x, ngoi tn s ca nh sng ti ( bc x Rayleigh) cn c cc tn
s khc b dch i so vi tn s ca nh sng ti (bc x Stock v i Stock).
+ dch chuyn tn s c trng cho mi trng vt cht cho trc v c lp vi
tn s nh sng ti.
+ Cc nghin cu cho thy dch tn s ng bng tn s dao ng ring ca phn
t cu to nn mi trng = i. Mt h phn t c th c nhiu tn s dao ng ring I nn
c th c nhiu dch chuyn Stock v i Stock khc nhau
+ Cng nh sng ca thnh phn Stock ln hn thnh phn i Stock. Khi nhit
tng th thnh phn i Stock tng nhanh.
E = E0cos(20t)
P = E0cos(20t)
0 Q Q
l s bin thin ca trong qu trnh dao ng phn t, Q l to chun trc m t
Q 0
110
Q = A cos (2t).
A l bin gdao ng phn t tn s . Suy ra:
0 Q A cos(2t )
Th vo biu thc ca P ta c:
A E cos(2 t ) cos(2 t )
P 0 E0 cos(2 0 t )
0
0 0
1
A E cos2 ( )t cos2 ( )t
0 E0 cos(2 0 t )
0
0
Q
0 0
2
E E0 cos(0 t k 0 r )
Theo nh lut bo ton xung lng: k ' k 0 q
Nh vy nh sng tn x c th c thnh phn tn s:
0
111
Hin tng cu vng c th gii thch chi tit bng l thuyt tn x Mie. Tuy nhin
nhng im quan trng nht ca hin tng cu vng c R. Descartes gii thch t th k
17. Trong iu kin thun li ta c th thy hai cu vng cng mt lc. Cu vng chnh vi
sng mnh hn to bi cc tia sng mt tri phn x mt ln bn trong ht ma, mu sc xut
hin theo trt t trn tm di. Cu vng ph, sng yu hn, c th quan st thy bn
trn cu vng chnh. Cu vng ph c to bi nh sng phn x hai ln bn trong ht ma v
mu sc xut hin theo trt t ngc li vi cu vng chnh. Gc lch ca tia sng ti ht ma
ph thuc vo chit sut ht ma v v tr im ti. V tr ny c xc nh bi khong cch b
gia tia ti v mt trc i qua tm ht ma, song song vi tia ti. (hnh 4-11)
113
HNG DN HC CHNG 4
TN XC, HP TH V TN X NH SNG
I. MC CH - YU CU
1. Nm c hin tng tn sc nh sng. ng cong tn sc nh sng. Phn bit tn sc
thng v tn sc d thng. Thit lp cng thc tn sc.
2. Nm c hin tng hp th nh. nh lut Bouguer - Lambert v nh lut Lambert
Beer. Thit lp cng thc hp th.
3. Nm c hin tng tn x nh sng. Phn bit s tn x Tyndall, tn x Phn t, tn x
Raman v tn x Mandelstam Brillouin.
4. Gii thch c hin tng cu vng trong thin nhin.
II. TM TT NI DUNG
1. S tn sc nh sng
* Hin tng tn sc c th xy ra mi mi trng th rn, lng, kh.
* Nhng th nghim cho kt lun:
- nh sng trng l hn hp ca nhiu nh sng mu sc kc nhau, cc nh sng ny gi l nh
sng n sc. Mi mt bc x n sc tng ng vi mt sng nh sng c tn s (bc sng)
xc nh.
- Chit sut ca mi trng lm lng knh ph thuc vo bc sng nh sng ti:
n = f()
- Khi nh sng trng i qua mt lng knh, cc chm n sc c chit sut khc nhau s khc x
v b lch nhng gc khc nhau v pha y ca lng knh to thnh quang ph ca nh sng
trng. Tia tm b lch nhiu nht do c chit sut ln nht.
Nguyn nhn ca hin tng tn sc nh sng chnh l do s ph thuc ca chit sut
mi trng vo bc sng ca nh sng ti.
nh ngha :
S tn sc nh sng l s ph thuc ca chit sut mt cht vo bc sng ca nh sng,
hay l: s ph thuc ca vn tc lan truyn pha u ca n vo bc sng .
n = f()
hay u = f()
114
df dn
d
d
- Nu D
dn
0 : ta c hin tng tn sc thng.
d
- Nu D
dn
0 : tn sc d thng
d
- Nu D
dn
0 : s tn sc khng xy ra.
d
2. S hp th nh sng
Khi nh sng chiu vo mt mi trng, mt phn nh sng phn x, tn x, mt phn
truyn qua v mt phn b mi trng hp th chuyn sang dng nng lng khc, thng l
nhit nng. Mi mi trng u hp th nh sng cc mc khc nhau
nh lut Bouguer Lambertt: Khi dy mi trng tng theo cp s cng, cng
sng gim theo cp s nhn, hay c th pht biu nh sau: Cng nh sng truyn qua
mi trng hp th gim theo quy lut hm s m.
I
di
di
kdx kdx I I 0 e kl
i
i
I0
0
H s hp th k ca hu ht cc cht ph thuc vo bc sng. ng cong biu din s
ph thuc ca k vo bc sng ca nh sng b hp th cho ta ph hp th ca mi trng.
nh lut Lambert Beer:
I = I0e-Cl
3. L thuyt v s tn sc v hp th
- Cng thc tn sc:
n 1
02 2
Ne 2
2m 0 (02 2 ) 2 2 2
115
n 2 1
fk
Ne 2
2
2m 0 k (0 k 2 ) i k
Vi fk l h s gi l lc dao ng t.
2
Ne 2
2
- Cng thc hp th : k
c
m 0 c (02 2 ) 2 2 2
4. S tn x nh sng
* Hin tng tn x nh sng
Khi nh sng truyn qua mt mi trng, mt phn nh sng b i hng, cng
nh sng b phn b li trong khng gian. Hin tng ny gi l tn x nh sng.
Sau y s phn loi cc nguyn nhn dn n hin tng ny.
* Tn x Tyndall
- Hin tng tn x do mi trng vn c c Tyndall nghin cu bng thc nghim,
Rayleigh nghin cu l thuyt, thit lp nn 3 nh lut sau:
1). Cng nh sng tn x t l nghch vi lu tha bc 4 ca bc sng nh sng
ti:
I = k.I0/4
Trong I0 l cng nh sng ti; I l cng nh sng tn x; k l h s t l, ph
thuc vo nng v kch thc ht tn x.
2). nh sng tn x b phn cc mt phn. Khi phng quan st vung gc vi
phng truyn ( = /2) th nh sng tn x phn cc hon ton.
3). Cng nh sng tn x theo phng c tr s:
I = I/2 (1 + cos2)
trong I/2 l cng nh sng theo phng vung gc vi phng truyn.
* Tn x phn t
S thng ging mt phn t ca mi trng dn n s khng ng nht v chit
sut ca mi trng v l nguyn nhn gy ra s tn x nh sng,hin tng tn x ny gi l
tn x phn t.
2
: H s t l;
: H s chu nn ca mi trng;
T: Nhit (K);
116
kT
n
sin 4
I I 0 4
* Tn x Raman
Hin tng tn x nh sng c th xy ra trong s tng tc ca nh sng vi tng phn
t ring bit. Hin tng ny c khng nh vo nm 1928 do Chandresekhara Venkata
Raman (n ) thc hin. V sau ngi ta pht hin ra hin tng tn x ny cn xy ra trn
nhiu cht lng, dung dch v c cc cht th kh v rn (dng bt hoc tinh th).
Quy lut ca tn x Raman l:
+ Trong nh sng tn x, ngoi tn s ca nh sng ti ( bc x Rayleigh) cn c cc tn
s khc b dch i so vi tn s ca nh sng ti (bc x Stock v i Stock).
+ dch chuyn tn s c trng cho mi trng vt cht cho trc v c lp vi
tn s nh sng ti.
+ Cc nghin cu cho thy dch tn s ng bng tn s dao ng ring ca phn
t cu to nn mi trng = i. Mt h phn t c th c nhiu tn s dao ng ring I nn
c th c nhiu dch chuyn Stock v i Stock khc nhau
+ Cng nh sng ca thnh phn Stock ln hn thnh phn i Stock. Khi nhit
tng th thnh phn i Stock tng nhanh.
Hin tng tn x Raman c th gii thch bng quan im lng t.
* Tn x Mandelstam Brillouin
S bt ng nht quang hc ca mi trng c th gy nn khi mt sng m truyn qua.
Khi sng m tn s truyn qua mi trng, mt phn t b thng ging, chit sut
thay i v dn n tn x mang tn Madelstam Brillouin.
4. Cu vng
Khi nh sng mt tri chiu ti mt ht ma, mt phn nh sng khc x vo trong, phn
x bn trong ri l ra khi ht ma. Qu trnh hai ln khc x ny lm tn sc ca nh sng mt
tri. Ph nh sng vi by sc cu vng c th quan st thy vi mu trn cao v mu tm
di.
III. CU HI L THUYT
1. Hy nu bn cht ca s tn sc v tn x nh sng?
2. Hy nu ngha ca ng cong tn sc v tn sc. iu kin xy ra s tn sc trong
mi trng. Hy phn bit tn sc thng v tn sc d thng..
3. Hy thit lp cng thc, pht biu nh lut Bouger-Lambert v nh lut Lambert Beer v
hp th nh sng, ngha ca cc nh lut ny.
4. Dng l thuyt c in v tn sc v hp th, hy thit lp cng thc tn sc v hp th.
117
118
CHNG 5
PHN CC NH SNG
Hin tng giao thoa v hin tng nhiu x nh sng, cho thy r bn cht sng ca nh
sng v phng truyn m khng cp n phng dao ng, do vy cha xc nh sng nh
sng l sng ngang hay l sng dc. Hin tng phn cc nh sng gip ta gii quyt vn
ny. Tuy nhin xt v mt lch s, hin tng phn cc nh sng, hin tng khc x kp ca
tinh th bng lan c Bactolinus pht hin vo nm 1669, trc khi Young thc hin c
th nghim u tin v giao thoa nh sng. Hn 100 nm sau, Malus khm ph ra hin tng
phn cc do phn x v l ngi u tin dng thut ng phn cc ch cho hin tng ny.
Chng ta cng bit sng in t l sng ngang. Ch c sng ngang mi c th th hin
tnh phn cc cho nn nghin cu s phn cc ca nh sng chng ta mt ln na khng nh
bn cht sng in t ca nh sng.
5. 1. S PHN CC NH SNG
5. 1. 1. nh sng t nhin
nh sng do mt ngun sng pht ra l tp hp ca v s cc on sng ni tip nhau.
Trong mi on sng, vect cng in trng E lun dao ng theo mt phng xc nh
vung gc vi tia sng (hnh 5-1a). Nhng do tnh hn lon ca chuyn ng bn trong mi
nguyn t nn vect E trong cc on sng do mt nguyn t pht ra c th dao ng theo cc
phng khc nhau vung gc vi tia sng.
Mt khc ngun sng bao gm nhiu nguyn t, do phng dao ng ca vect E
trong cc on sng do cc nguyn t pht ra cng thay i hn lon v phn b u xung
quanh tia sng.
nh ngha: nh sng c vect cng in trng dao ng u n theo mi phng
vung gc tia sng c gi l nh sng t nhin.
E
Tia sng
Hnh 5-1a
Hnh 5-1b
Hnh 5-1b biu din nh sng t nhin, trong mt phng vung gc vi tia sng cc vect E c
tr s bng nhau v phn b u n xung quanh tia sng.
119
5. 1. 2. nh sng phn cc
nh sng t nhin khi i qua
mi trng bt ng hng v mt
quang hc (v d bn tinh th
Tuamalin), trong nhng iu kin nht
nh no do tc dng ca mi trng
nn vect E ch dao ng theo mt
phng xc nh, nh sng ny c
gi l nh sng phn cc ton phn.
1
E
E1
Tia sng
(5-1)
1
1
I1 E12 E12y E 2 I 0
2
2
(5-3)
Hnh 5-4
Thnh phn E2 s truyn qua bn T2, cn thnh phn E2 s b hp th hon ton. Nh
,
vy sau bn T2 ta cng nhn c nh sng phn cc ton phn c vect sng E 2 v cng
sng I2 bng :
I 2 E2 E12 cos2 I1 cos2
2
(5-4)
121
th I2 s bng 0. T1
2
122
Khi thay i gc ti i th mc
phn cc ca tia phn x v tia khc x cng
thay i. Khi gc ti i tha mn iu kin:
tg iB = n21
(5-5)
Khng kh
n2
n1
Thy tinh
V d khi phn x t khng kh trn thu tinh th iB = 570. Tia khc x khng bao gi l
nh sng phn cc ton phn, nhng khi I = iB th tia khc x cng b phn cc mnh nht.
5. 2. PHN CC DO LNG CHIT
5. 2. 1. Tnh lng chit ca tinh th
Thc nghim chng t rng mt s tinh th nh bng lan, thch anh... c tnh cht c
bit l nu chiu mt tia sng n tinh th th ni chung ta s c hai tia. Hin tng ny gi l
hin tng lng chit. Nguyn nhn l do tnh bt ng hng ca tinh th v mt quang hc
(tc l tnh cht quang ca tinh th cc hng khc nhau th s khc nhau). nghin cu
hin tng lng chit chng ta xt tinh th bng lan..
Tinh th bng lan l dng kt tinh ca canxi cacbnat (CaCO3). Mi ht tinh th bng lan
c dng mt khi su mt hnh thoi (hnh 5-7) trong ng thng ni hai nh A v A1 gi l
quang trc ca tinh th. Mt tia sng truyn vo tinh th bng lan theo phng song song vi
quang trc s khng b tch thnh hai tia khc x. Chiu mt tia sng t nhin vung gc vi
mt ABCD ca tinh th. Thc nghim chng t rng tia ny s b tch thnh hai tia khc x
(hnh 5-8).
- Tia truyn thng khng b lch khi phng truyn gi l tia thng (k hiu l tia o).
Tia ny tun theo nh lut khc x nh sng. Tia thng phn cc ton phn, c vect sng E
123
vung gc vi mt mt phng c bit gi l mt phng chnh ca tia (mt phng cha tia
thng v quang trc).
- Tia lch khi phng truyn gi l tia bt thng (k hiu l tia e). Tia ny khng tun
theo nh lut khc x nh sng. Tia bt thng phn cc ton phn, c vect sng E nm trong
mt phng chnh ca n (mt phng cha quang trc v tia bt thng).
Khi l ra khi tinh th, hai tia thng v tia bt thng ch khc nhau v phng phn
cc. Chit sut ca tinh th bng lan i vi tia thng lun khng i v bng no=1,659.
Chit sut ne ca tinh th bng lan i vi tia bt thng ph thuc vo phng truyn
ca n trong tinh th v thay i t 1,659 (theo phng quang trc) n 1,486 (theo phng
vung gc vi quang trc). Nh vy i vi tinh th bng lan ta c:
ne no
(5-6)
(5-7)
Bng lan
125
Tia sng
t nhin
Hnh 5-11. Xc nh tia thng v tia bt thng trong trng hp chm sng
v quang trc vung gc mt tinh th
Trng hp 3: Chm sng vung gc vi mt tinh th, cn quang trc song song vi mt
( hnh 5-12). Hnh v cho thy trong trng hp ny tia thng v tia bt thng truyn theo
mt hng nhng vn tc khc nhau.
Tia sng
t nhin
Hnh 5-12. Xc nh tia thng v tia bt thng trong trng hp chm sng
vung gc mt tinh th, cn quang trc song song vi mt .
5. 2. 3. Cc loi knh phn cc
Ngi ta s dng cc tinh th lng chit ch to knh phn cc. Knh phn cc l
nhng dng c c th bin nh sng t nhin thnh nh sng phn cc, v d nh bn tuamalin,
bn plarit, lng knh nicn...
126
* Bn Plarit
Mt s tinh th lng chit c tnh hp th d hng mnh i vi mt trong hai tia
thng v bt thng. V d bn tinh th tuamalin dy hn 1mm hu nh hp th hon ton tia
thng v ch cho tia bt thng truyn qua n. V vy bn tuamalin c th dng lm knh phn
cc.
Trong nhng nm gn y ngi ta ch to nhng knh phn cc lm bng xenluylit,
trn c ph mt lp tinh th nh hng sunfat-it-kinin c tnh hp th d hng mnh. Nhng
bn ny gi l bn plarit. Bn plarit dy khong 0,1 mm c th hp th hon ton tia
thng v to ra nh sng phn cc ton phn sau khi i ra khi bn.
Bn plarit tng i r nn c s dng nhiu trong ngnh vn ti. khc phc
hin tng ngi li xe t b lo mt do nh sng t cc n pha ca cc t khc chy ngc
chiu gy ra, ngi ta dn cc bn plarit ln mt knh n pha t v knh chn gi pha trc
ngi li t sao cho quang trc ca cc bn song song v cng nghing 45o so vi phng
ngang. Khi hai t chy ngc chiu ti gp nhau th cc bn plarit trn hai t ny c quang
trc bt cho nhau. Nh vy nh sng phn cc pht ra t n pha ca t th nht chy ti
khng th truyn qua knh chn gi ca t th hai chy ngc chiu chiu vo mt ngi li
xe. Trong khi ngi li xe th hai vn c th nhn thy nh sng phn cc pht ra t n pha
ca xe mnh chiu sang cc vt pha trc, v nh sng phn cc ny sau khi phn x trn cc
vt vn gi nguyn phng dao ng song song vi quang trc ca knh chn gi trc mt
ngi li xe.
* Lng knh Nicol
Lng knh Nicol (gi tt l nicn) l mt khi tinh th bng lan c ct theo mt cho thnh
hai na v dn li vi nhau bng mt lp nha canaa trong sut c chit sut n= 1,550.
Tia sng t nhin SI chiu vo mt AC ca nicol theo phng song song vi mt y CA'
b tch thnh hai: tia thng v tia bt thng. Chit sut ca tinh th i vi tia thng
no=1,659, cn chit sut ca tinh th i vi tia bt thng ne ph thuc vo hng, n thay i
t 1,486 n 1,659. V no > ne nn tia thng b khc x mnh hn tia bt thng. Chit sut ca
tinh th i vi tia thng ln hn chit sut ca lp nha v hnh dng, kch thc ca nicol
c chn sao cho tia thng khi n lp nha canaa b phn x ton phn v sau b hp
th trn lp sn en ca mt y CA'. Cn tia bt thng (ne < n) truyn qua lp nha canaa
v l ra khi nicn theo phng song song vi tia ti SI (hnh 5-13).
Nh vy, nicol bin nh sng t
nhin (hoc phn cc mt phn) truyn qua
n thnh nh sng phn cc ton phn c
mt phng dao ng trng vi mt phng
chnh ca nicol.
127
Nu cho mt chm sng t nhin qua h hai nicol N1 v N2 th cng sng I2 pha
sau bn nicol N2 cng c xc nh theo nh lut Malus (cng thc 5-4), vi l gc gia
hai mt phng chnh ca nicol N1 v N2.
Khi hai nicol N1 v N2 t v tr song song, ng vi = 0, cng sng sau nicol
N2 t cc i I2 = Imax (sng nht). Khi hai nicol t v tr bt cho, ng vi =/2, cng
sng sau nicol N2 t cc tiu I2 = Imin (ti nht) (hnh 5-14)
128
Vect sng tng hp ca tia thng v tia bt thng ti im M sau bn tinh th bng:
E Eo Ee
(5-8)
trong bn tinh th, hai tia ny truyn i vi vn tc khc nhau (do chit sut ca tinh
th i vi hai tia khc nhau, ne no ) v khi l ra khi bn chng li truyn i vi cng vn tc.
Do , hiu quang l ca tia thng v tia bt thng ti mt im M sau bn bng:
L Lo - Le (n o - n e )d
(5-9)
2
2
(L o - L e )
( n o - n e )d
(5-10)
y2
2xy
cos sin 2
2 A A
A2
1 2
(5-11)
(2k 1)
x2
A12
y2
A 22
(5-12)
(5-13)
(5-14)
Trong trng hp ny, u mt ca vect sng tng hp E pha sau bn tinh th chuyn
ng trn mt elip dng chnh tc c hai bn trc l A1 v A2 c xc nh bi phng trnh
(5-14) (hnh 5-16a). c bit, nu = 45o th A1 = A2 = A0 v phng trnh (5-14) s thnh:
x 2 y 2 A 02
(5-15)
129
Khi u mt ca vect sng tng hp E pha sau bn tinh th chuyn ng trn ng trn
tm O, bn knh A0 c xc nh bi phng trnh (5-15) (hnh 5-16b).
Nh vy, sau khi truyn qua bn phn t bc sng, nh sng phn cc thng b bin
i thnh nh sng phn cc elip dng chnh tc hoc phn cc trn.
5. 3. 2. Bn na bc sng
Bn na bc sng l bn tinh th c dy d sao cho hiu quang l ca tia thng v
tia bt thng truyn qua bn bng mt s l ln na bc sng:
L (n o - n e )d (2k 1)
(5-16)
(2k 1)
(5-17)
x
y
0
A1 A 2
(5-18)
Hnh 5-17
130
2k
x
y
0
A1 A 2
(5-19)
(5-20)
(5-21)
Hnh 5-18
(5- 22)
n0 ne d
2C p
(5-23)
131
Hnh 5-20
N2
132
Thc nghim chng t vi mi nh sng n sc, hiu s chit sut no - ne ca cht lng
(chu tc dng ca in trng) i vi tia thng v tia bt thng truyn trong n c ln t
l vi bnh phng cng in trng E tc dng ln cht lng:
n o n e kE 2
(5-22)
vi k l h s t l ph thuc vo bn cht ca cht lng. Hiu pha gia hai dao ng ca tia
thng v tia bt thng sau khi i qua lp cht lng c b dy d s l:
2
2 2
( n o n e )d
kE d 2BE 2 d
(5-23)
th thy nh sng i qua c knh phn tch T2, sau bn T2 s sng. Mun cho nh sng khng
i qua c ta phi quay knh phn tch mt gc . iu chng t di tc dng ca bn tinh
th nh sng phn cc thng sau bn T1 b quay i mt gc (hnh 5-22), hay ta ni bn tinh
th lm quay mt phng phn cc mt gc . l hin tng quay mt phng phn cc.
Thc nghim cho thy gc quay ca mt phng phn cc t l thun vi dy d ca
bn tinh th:
133
(5-24)
cd
(5-25)
134
2
.d .d
(5-26)
5. 6. MT S NG DNG KHC
Ngy nay, trong nhng ng dng hin i, nh sng phn cc c to ra ph bin nht
bng s hp th nh sng c tp hp hng dao ng nht nh trong mi trng lc (v d nh
bn phn cc), trong trc truyn ca b lc vung gc vi s nh hng ca polymer tuyn
tnh v tinh th c cha cht phn cc. S phn cc nh sng c ng dng rt nhiu trong
thc t, chng hn s hin th tinh th lng (LCD) dng trong hng lot dng c nh ng h
eo tay, mn hnh my tnh, ng h bm gi, ng h treo tng v nhiu vt dng khc. ng
dng khc ca nh sng phn cc bao gm nhng chic knh rm Polaroid, lm knh cm
nhn chiu su vi nhng b phim ba chiu, cng nh vic s dng cc b lc phn cc c bit
dng cho thu knh camera. Nhiu thit b khoa hc a dng s dng nh sng phn cc, hoc
pht ra bi laser... Cc tinh th khng i xng c th c dng to ra nh sng phn cc
khi p in trng vo b mt . Mt dng c ph bin s dng tng ny c tn l t bo
Pockels, c th dng chung vi nh sng phn cc lm thay i hng phn cc i 90 . T
bo Pockels c th bt v tt rt nhanh bng dng in v thng c dng lm ca chn
nhanh cho php nh sng i qua trong khong thi gian rt ngn (c 10 -10 giy). Trong trng
hp c in trng cc ln, cc phn t ca cht lng v cht kh nht nh c th x s nh
tinh th d hng v sp thng hng theo kiu tng t. T bo Kerr, thit k dng cht lng v
cht kh gia dng thay cho cc tinh th, cng hot ng trn c s lm thay i gc nh sng
phn cc. Tnh cht ny c ng dng ch to van quang hc dng ng ngt nh sng
rt nhanh khng c qun tnh. nh sng phn cc cng vi hiu ng Pockel trong tinh th
LiNbO3 dng lm b bin iu trong chuyn mch quang c ng dng trong thng tin quang.
HNG DN HC CHNG 5
PHN CC NH SNG
I. MC CH - YU CU
1. Nm c s phn cc nh sng th hin nh sng l sng ngang. Phn bit nh sng t nhin
v nh sng phn cc (mt phn, ton phn). nh lut Malus v phn cc nh sng.
2. Nm c s phn cc nh sng do phn x, khc x. S phn cc do lng chit . Lng
chit nhn to v cc loi knh phn cc.
3. Nm c ng dng ca hin tng quay mt phng phn cc xc nh nng ca cc
cht hot quang trong phn cc k (ng k).
135
II. TM TT NI DUNG
1. S phn cc nh sng
* nh sng c vect cng in trng dao ng u n theo mi phng vung gc tia
sng c gi l nh sng t nhin.
* nh sng c vect cng in trng ch dao ng theo mt phng xc nh c gi l
nh sng phn cc thng hay nh sng phn cc ton phn.
* nh sng c vect cng in trng dao ng theo tt c cc phng vung gc vi tia
sng nhng c phng dao ng yu, c phng dao ng mnh c gi l nh sng phn cc
mt phn.
I 2 I1 cos 2
* S phn cc do phn x, khc x:
Khi thay i gc ti i th mc
phn cc ca tia phn x v tia khc x cng
thay i. Khi tg iB = n21 th tia phn x s
phn cc ton phn, n21 l chit sut t i
ca mi trng hai i vi mi trng mt,
iB c gi l gc ti Brewster.
136
Khng kh
Thy tinh
137
x 2 y 2 2 xy
cos sin 2
A12 A22 A1 A2
x, y l di dao ng, A1, A2 l bin dao ng ca E o v E e . Hiu pha ca cc tia thng
v tia bt thng l
( Lo - Le )
(no - ne )d
L (no - ne )d (2k 1)
Sau khi truyn qua bn , nh sng phn cc thng b bin i thnh nh sng phn cc elip
dng chnh tc hoc phn cc trn.
* Bn na bc sng: l bn tinh th c dy d sao cho hiu quang l ca tia thng v tia
bt thng truyn qua bn bng mt s l ln na bc sng:
L (no - ne )d (2k 1)
Sau khi truyn qua bn nh sng phn cc thng vn l nh sng phn cc thng, nhng phng
dao ng quay i mt gc 2 so vi trc khi i vo bn.
* Bn mt bc sng: l bn tinh th c dy d sao cho hiu quang l ca tia thng v tia bt
thng truyn qua bn bng mt s nguyn ln bc sng:
L (no - ne )d k
n0 ne d
2C p
vi k l h s t l ph thuc vo bn cht ca cht lng. Hiu pha gia hai dao ng ca tia
thng v tia bt thng sau khi i qua lp cht lng c b dy d s l:
(no ne )d
kE 2 d 2BE 2 d
139
2. Phn bit nh sng t nhin v nh sng phn cc ton phn, nh sng phn cc mt phn,
nh sng phn elip, phn cc (trn).
3. Thit lp, pht biu v vit biu thc ca nh lut Malus i vi s phn cc nh sng.
4. Trnh by s phn cc do phn x, khc x.
5. Trnh by s phn cc do lng chit.
6. Trnh by cc loi knh phn cc? cc bn plarit lm gim thiu chi nh th no?
7. nh ngha nh sng phn cc elip, phn cc trn. Trnh by cch to ra nh sng phn cc
elip. Xt cc trng hp b dy bn mt phn t bc sng, bn na bc sng v bn mt
bc sng
8. Trnh by tnh lng chit ca tinh th do bin dng v do in trng. Trnh by hiu ng
Kerr
9. Nu s ging nhau v khc nhau ca hai tia thng v bt thng khi i qua tinh th bng
lan.
10. Nu ng dng ca hin tng quay mt phng phn cc.
IV. BI TP
Th d 1: Hi gc nghing ca mt tri so vi chn tri phi bng bao nhiu nhng tia sng
mt tri phn chiu trn mt h b phn cc ton phn. Bit rng chit sut ca nc h n =
1,33.
Bi gii:
Theo nh lut Brewster, mun tia sng
phn chiu b phn cc ton phn th gc
ti ca n phi bng gc ti Brewster, xc
nh bi cng thc:
tgi B n 1,33 iB 5305
140
0
n
0
n0
0,589
0,355m
1,658
L n0 ne .d 2k 1 , k 0,1, 2, 3,...
2
2n0 ne
1,732m
ne
16. Mt bn thch anh c ct song song vi quang trc v c t vo gia hai nicol bt
cho nhau sao cho quang trc ca bn hp vi mt phng chnh ca cc nicol mt gc = 450.
Tm b dy nh nht ca bn nh sng bc sng 1 = 0,643 m c cng sng cc i,
cn nh sng bc sng 2 = 0,564 m c cng sng cc tiu, sau khi chng truyn qua h
thng hai nicol trn. Coi hiu sut ca bn thch anh i vi tia bt thng v tia thng ng
vi c hai bc sng trn u bng no ne =0,009.
17. Gia hai knh nicol song song ngi ta t mt bn thch anh c cc mt vung gc vi
quang trc. Khi bn thch anh c dy d1 = 2mm th mt phng phn cc ca nh sng n
sc truyn qua n b quay i mt gc 1 = 530. Xc nh dy d2 ca bn thch anh ny nh
sng n sc khng truyn qua c knh nicol phn tch.
18. Mt bn phn cc c dy nh nht dmin = 1,732m. Cho bit chit sut ca bn i vi tia
thng v tia bt thng ln lt bng no = 1,658, ne = 1,488. Xc nh bc sng ca nh sng
truyn ti bn, bit nh sng phn cc thng sau khi qua bn mt phng phn cc b quay i mt
gc
19. nh sng n sc c bc sng = 545 nm th chit sut ca bn phn cc i vi tia
thng v tia bt thng ln lt bng no = 1,658, ne = 1,488. Cho bit nh sng phn cc thng
i qua bn phn cc tr thnh nh sng phn cc elip. Hi bn c dy nh nht bng bao
nhiu. nh sng sau khi qua bn thnh nh sng phn cc trn cn thm iu kin g?
143
CHNG 6
0 0
l khng gian tuyt i. Mi quan st vin chuyn ng i vi khng gian tuyt i phi
thy nh sng c vn tc khc c. Trong chng mc nh sng l sng in t, cc nh vt l ca
144
145
0 0
3.10 8 m / s
x2 x1 x2 x1
trong h K
trong h K '
146
Hnh 6-1.
Th d minh ha khi nim
ng thi c tnh tng i
(6-1)
hay
x Vt = 0
(6-2)
x l ta ca gc O trong h K. i vi h K, gc O ng yn, do ta x ca n s l:
x = 0
(6-3)
Phng trnh (6-1) cng phi ng i vi im O, iu c ngha l khi ta thay x =
0 vo phng trnh (6-1) th phi thu c phng trnh (6-2), mun vy th:
x' ( x Vt )
(6-4)
x ( x'Vt ' )
(6-5)
trong l hng s. Theo tin th nht ca Einstein th mi h qui chiu qun tnh u
tng ng nhau, ngha l t (6-4) c th suy ra (6-5) v ngc li bng cch thay V-V, x
x, t t. Suy ra: .
Theo tin hai:
t = x/c
x = ct
x = ct t = x/c
xV
x' x
,
c
x'V
x x'
1
V2
1 2
c
Thay vo cc cng thc trn ta nhn c cc cng thc ca php bin i Lorentz.
Php bin i Lorentz:
x'
x Vt
1
V2
t'
x ' Vt '
c2
V
c2
V
c
t '
x
2
V2
c2
V
c2
(6-6)
x'
(6-7)
c2
148
t '2 t '1
t 2 t1
V
c2
( x 2 x1 )
(6-8)
V2
c2
T (6-8) ta suy ra rng nhng bin c xy ra ng thi trong h K (t1 = t2) s khng ng thi
trong h K v t '2 t '1 0 , ch c mt trng hp ngoi l l khi hai bin c xy ra ng thi ti
nhng im c cng gi tr ca x (y c th khc nhau). Nh vy khi nim ng thi l mt khi
nim tng i, hai bin c xy ra ng thi trong mt h qui chiu qun tnh ny ni chung
c th khng ng thi trong mt h qui chiu qun tnh khc.
Nhn vo cng thc (6-8) ta thy gi s trong h K: t2 - t1>0 (tc l bin c A1 xy ra
trc bin c A2), nhng trong h K: t2 - t1 cha chc ln hn 0, n ph thuc vo du v
V
ln ca
( x 2 x1 ) . Nh vy trong h K th t ca cc bin c c th bt k.
c2
Tuy nhin iu ny khng c xt cho cc bin c c quan h nhn qu vi nhau. Mi
quan h nhn qu l mi quan h c nguyn nhn v kt qu. Nguyn nhn bao gi cng xy ra
trc, kt qu xy ra sau. Nh vy: Th t ca cc bin c c quan h nhn qu bao gi cng
c m bo trong mi h qui chiu qun tnh. Th d: vin n c bn ra (nguyn nhn),
vin n trng ch (kt qu). Gi A1(x1, t1) l bin c vin n bn ra v A2(x2, t2) l bin c
vin n trng ch. Trong h K: t2 > t1. Gi u l vn tc vin n v gi s x2 > x1, ta c x2 - x1
= u(t2-t1). Thay vo (5-8) ta c:
t '2 t '1
t 2 t1
V
c
.u ( t 2 t1 )
V
c
V.u
( t 2 t1 ) 1
c2
(6-9)
c2
x Vt 2
x '2 2
,
V2
1
c2
x Vt 1
x '1 1
V2
1
c2
149
x '2 x '1
x 2 x1
1
o 1
V2
c2
(6-10)
c2
V2
0,5
c2
khi = 0,5 o , kch thc ca vt s b co ngn i mt na. Nu quan st mt vt hnh hp
V d: mt vt c vn tc gn bng vn tc nh sng V=260000 km/s th
t1
t '1
V
c
x'1 x' 2
x '1
V2
t2
t '2
V
c2
c2
t t 2 t1
t ' t 1
150
V2
c2
V2
c2
t '2 t '1
1
hay
x '2
V2
c2
(6-11)
dx '
dx Vdt
1
V2
dt
dt '
c2
v' x
v' y
v' z
dx
V2
c2
v V
dx'
dx Vdt
x
V
Vv
dt '
dt
dx 1 x
2
c
c2
V2
vy 1
V2
vz 1
(6-12)
V2
c2
c2
V
Vv x
dt dx
1
2
c
c2
dz 1
dz = dz
c2
dy 1
dy = dy
(6-13)
V2
c2
c2
V
Vv x
dt dx
1
c2
c2
(6-14)
151
Cc cng thc trn biu din nh l tng hp vn tc trong thuyt tng i. Nu V/c
<< 1 th v' x v x V , v' y v y , v'z v z nh c hc c in.
Nu v x c
v' x
c V
c
Vc
1 2
c
mo
1
(6-15)
c2
d
( mv )
dt
(6-16)
Khi v c , m = mo= const, phng trnh (6-16) s tr thnh phng trnh ca nh lut II
Newton.
6. 3. 2. ng lng v nng lng
ng lng ca mt vt bng:
mo
p mv
(6-17)
c2
152
dE dA Fds
n gin ta gi s ngoi lc F cng phng vi chuyn di ds , khi :
mo v
d
ds
dE Fds
2
dt
v
1
c2
dE
m o v dv
v2
1
c2
3/ 2
(6-18)
Mt khc t (6-15) ta c:
dm
m o v dv
2 3 / 2
c 2 1
c2
(6-19)
hay
E mc 2 C
(6-20)
mc 2 m o c 2 E
153
1
E mc 2 m o c 2 m o c 2
1
v2
1
c2
Khi v c th:
1
1
v2
1
c2
2
v
1 / 2
(6-21)
1 v2
....
2 c2
c2
1 v2
m v2
E m o c 2 1
1 o
2 c2
E mc 2
mo
1
v2
c2
c2
v2
Thay E mc 2 v p mv , ta c:
E 2 m o2 c 4 p 2 c 2
(6-22)
HNG DN HC CHNG 6
THUYT TNG I ENISTEIN
I. MC CH - YU CU
1. Hiu c ngha ca nguyn l tng i Einstein, nguyn l v tnh bt bin ca vn tc
nh sng.
2. Hiu v vn dng c php bin i Lorentz. Tnh tng i ca khng gian, thi gian.
3. Nm c khi lng, ng lng tng i tnh, h thc Einstein v ng dng.
154
II. TM TT NI DUNG
C hc Newton ch ng dng cho cc vt th v m chuyn ng vi vn tc rt nh so
vi vn tc nh sng trong chn khng. Cc vt th chuyn ng vi vn tc ln vo c vn tc
nh sng th phi tun theo thuyt tng i hp Einstein.
1. Cc tin ca Einstein
* Nguyn l tng i: Mi nh lut vt l u nh nhau trong cc h qui chiu qun tnh.
* Nguyn l v s bt bin ca vn tc nh sng: Vn tc nh sng trong chn khng u bng
nhau i vi mi h qun tnh. N c gi tr bng c = 3.108 m/s v l gi tr vn tc cc i
trong t nhin.
2. Php bin i Lorentz
l php bin i gia cc ta khng gian v thi gian trong hai h qui chiu qun tnh K
v K chuyn ng thng u vi nhau vi vn tc V (dc theo trc x):
V
x ' ( x Vt ); y' y; z' z; t ' t
c2
V
x ( x 'Vt ); y y' ; z z' ; t t '
x
c2
trong :
1
1
V2
c2
o 1
V2
o
c2
* ng h chuyn ng chy chm hn ng h ng yn:
t ' t 1
V2
c2
* H thc Einstein:
trong :
mo
1
c2
155
Eo = moc2
* ng nng ca vt:
1
1
E E E o m o c 2
2 2
1 v / c
1
v2
E m o c 2 1
1 m o v 2
2c 2
2
156
IV. BI TP
Th d 1: Vt chuyn ng phi c vn tc bao nhiu ngi quan st ng h qui chiu
gn vi tri t thy chiu di ca n gim i 25%.
Bi gii:
Chiu di ca vt chuyn ng xc nh theo cng thc: 0 1
0
0,25
0,75 1
0
0
v2
c2
0,75
v2
c2
, theo u bi:
v
1 0,752 0,6615 v 198600(km / s)
c
m0c 2
1
v2
c2
E0
1
v2
c2
E0
1
1
v2
10
v
0,995
c
c2
157
7. Tm hiu in th tng tc U m prtn vt qua cho kch thc ca n trong h qui chiu
gn vi tri t gim i hai ln. Cho mp = 1,67.10-27 kg, e = 1,6.10-19 C.
8. Hi vn tc ca ht phi bng bao nhiu ng nng ca ht bng nng lng ngh
9. Khi lng ca ht electrn chuyn ng ln gp hai ln khi lng ca n khi ng yn.
Tm ng nng ca ht. Cho me = 9,1.10-31 kg.
10. ng nng ca ht bng mt na nng lng ngh ca n th vn tc ca ht phi bng
bao nhiu?
11. Khi nng lng ca vt bin thin 4,19 J th khi lng ca vt bin thin bao nhiu?
158
CHNG 7
QUANG HC LNG T
Nh c bit, cc hin tng giao thoa, nhiu x, phn cc nh sng l nhng hin
tng th hin bn cht sng ca nh sng. Nhng vo cui th k 19, u th k 20 c nhng
hin tng quang hc mi xut hin nh hin tng bc x nhit, hiu ng quang in, hiu
ng Compton. Nhng hin tng ny khng th gii thch c bng thuyt sng nh sng.
gii thch cc hin tng ny, ta phi xem nh sng l mt chm ht vi nng lng v ng
lng xc nh, tc l da vo thuyt lng t ca Planck v thuyt phtn ca Einstein. Phn
quang hc nghin cu nh sng da vo hai thuyt trn gi l quang hc lng t. Trong
chng ny chng ta s nghin cu cc hin tng bc x nhit, hiu ng quang in, hiu ng
Compton cng vi thuyt lng t ca Planck v thuyt phtn ca Einstein.
7. 1. BC X NHIT
7. 1. 1. Bc x nhit cn bng
Bc x l hin tng cc vt b kch thch pht ra sng in t. C nhiu dng bc x
khc nhau do nhng nguyn nhn khc nhau gy ra: v d do tc dng nhit (ming st nung ,
dy tc bng n chy sng), do tc dng ha hc (pht pho chy sng trong khng kh), do
bin i nng lng trong mch dao ng in t... Tuy nhin hin tng bc x do tc dng
nhit l ph bin nht v c gi l bc x nhit.
nh ngha: Bc x nhit l hin tng sng in t pht ra t nhng vt b kch thch bi tc
dng nhit.
Khi vt pht ra bc x, nng lng ca n gim v nhit ca n cng gim theo.
Ngc li nu vt hp th bc x, nng lng ca n tng v nhit ca n tng. Trong trng
hp nu phn nng lng ca vt b mt i do pht x bng phn nng lng vt thu c do
hp th, th nhit ca vt s khng i theo thi gian v bc x nhit ca vt cng khng i.
Bc x nhit trong trng hp ny c gi l bc x nhit cn bng v trng thi ny c gi
l trng thi cn bng nhit ng.
7. 1. 2. Cc i lng c trng ca bc x nhit cn bng
1. Nng sut pht x ton phn
Xt mt vt t nng c gi nhit T khng i (hnh 7-1). Din
tch dS ca vt pht x trong mt n v thi gian mt nng lng ton
d
phn dT . i lng R T T
(7-1)
dS
c gi l nng sut pht x ton phn ca vt nhit T.
Hnh 7-1
159
R T dR T r, T d
(7-3)
3. H s hp th n sc
Gi s trong mt n v thi gian, chm bc x n sc c bc sng nm trong khong
t n +d gi ti mt n v din tch ca vt mt nng lng d, T nhng vt ch hp
th mt phn nng lng d', T . Theo nh ngha, t s
a , T
d ', T
d , T
(7-4)
160
7. 1. 3. nh lut Kirchhoff
Gi s t hai vt c bn cht khc nhau trong mt bnh cch nhit. Cc vt ny s pht
x v hp th nhit. Sau mt thi gian trng thi cn bng nhit ng s c thit lp, hai vt
s cng mt nhit T nh trong bnh. trng thi cn bng th hin nhin vt no pht x
mnh th cng phi hp th bc x mnh. T nhn xt Kirchhoff a ra nh lut mang
tn ng nh sau:
T s gia h s pht x n sc r, T v h s hp th n sc a , T ca mt vt bt k trng
thi bc x nhit cn bng khng ph thuc vo bn cht ca vt , m ch ph thuc vo
nhit T ca n v bc sng ca chm bc x n sc.
r, T
Ngha l:
(7-5)
f , T
a , T
trong f , T l hm s chung cho mi vt nn
c gi l hm ph bin. V vt en tuyt i c
h s hp th n sc bng 1 nn hm ph bin
Hnh 7-3. ng c trng ph pht
chnh l h s pht x n sc ca vt en tuyt i.
x ca vt en tuyt i
Lm th nghim vi m hnh ca vt en tuyt i
ngi ta xc nh c f , T bng thc nghim. Hnh 7-3 l th ca hm ph bin f , T theo
bc sng nhit T. ng cong ny c gi l ng c trng ph pht x ca vt en
tuyt i. Nng sut pht x ton phn ca vt en tuyt i c xc nh theo cng thc (7-3)
s c tr s bng ton b din tch gii hn bi ng c trng ph pht x v trc honh .
7. 2. CC NH LUT PHT X CA VT EN TUYT I
7. 2. 1. nh lut Stephan-Boltzmann
Hnh 7-4a biu din ng c trng ph
pht x ca vt en tuyt i cc nhit khc
nhau. Ta nhn thy khi nhit tng, din tch
gia ng c trng ph pht x v trc honh
cng tng theo. Nh vy nng sut pht x ton
phn ca vt en tuyt i ph thuc vo nhit
ca vt. Stephan (bng thc nghim) v
Boltzmann (bng l thuyt) tm ra s ph Hnh 7-4a. Ph pht x ca vt en tuyt
i cc nhit khc nhau
thuc ny v thit lp c nh lut StephanBoltzmann.
nh lut Stephan-Boltzmann: Nng sut pht x ton phn ca vt en tuyt i t l thun
vi ly tha bc bn ca nhit tuyt i ca vt :
R T T 4
(7-6)
161
7. 2. 2. nh lut Wien
Nhn trn hnh 7-4b ta thy rng mi ng c
trng ph pht x ca vt en tuyt i mt nhit T
nht nh u c mt cc i ng vi mt gi tr xc
nh ca bc sng c k hiu l max v khi nhit
tng th bc sng max gim. i vi vt en tuyt i
th nhng bc x c bc sng ln cn gi tr ca max
l bc x mang nhiu nng lng nht. Nghin cu mi
quan h nh lng gia bc sng max v nhit T
ca vt en tuyt i, nm 1817 Wien tm ra nh lut
mang tn ng.
f , T
2 2
(7-8)
kT
c2
trong k l hng s Boltzmann, T l nhit tuyt i, l tn s ca bc x n sc (tn s
v bc sng lin h vi nhau qua cng thc = c/).
Theo cng thc (7-8), f , T t l vi ly tha bc 2 ca , nn f , T s tng rt nhanh khi
tng (tc gim). Cng thc ny ch ph hp vi thc nghim vng tn s nh (bc sng
ln), cn vng tn s ln (bc sng nh), tc l vng sng t ngoi, n sai lch rt nhiu. B
tc ny tn ti sut trong khong thi gian di cui th k 19 v c gi l s khng hong
vng t ngoi.
Mt khc, t cng thc (7-8) ta c th tnh c nng sut pht x ton phn ca mt vt
en tuyt i nhit T:
R T f , T d
0
2kT 2
d
c2 0
(7-9)
162
f , T
2 2
(7-11)
c e
1
trong k l hng s Boltzmann, T l nhit tuyt i. Cng thc ny c gi l cng thc
Planck.
h / kT
2 2
h
kT , ta li thu c cng
. Do cng thc Planck s thnh: f , T
kT
c2
thc ca Rayleigh v Jeans.
e h / kT 1
2 2
R T f , T d
2
e h / kT 1
0 c
(7-12)
t x = h/kT ta c
RT
2k 4 T 4 x 3dx
c2h3
0e
2k 4 T 4 4
c 2 h 3 15
163
c 2 c 2 c
Theo thuyt tng i m
(7-14)
(7-15)
v2
, do m o m 1 c2
v2
mo
1-
c2
Vn tc ca phtn bng c, do phtn c khi lng ngh bng 0
ng lng ca phtn
h h
p mc
(7-16)
c
164
165
(7-18)
mv o2 max
Gii thch: Trong phng trnh Einstein (6-18), v
> 0 v t A th h o nn
2
h h o
o
hc hc
166
> (Hnh 7-7). Thc nghim chng t rng bc sng khng ph thuc cu to ca cc
cht c tia X ri n m ch ph thuc vo gc tn x . tng ca bc sng '-
c xc nh bi biu thc:
2 c sin 2
(7-19)
2
trong c =2,426.10-12 m l mt hng s chung cho mi cht, c gi l bc sng
Compton.
Theo l thuyt sng th khi tia X truyn n thanh grapht n lm cho cc ht mang in
trong thanh ( y l electrn) dao ng cng bc vi cng tn s ca tia X, do cc bc x
tn x v mi phng phi c cng tn s vi bc x ti. Nh vy l thuyt sng in t c in
khng gii thch c hin tng Compton.
167
e- ng yn :
Phtn :
Nng lng : m o c 2
ng lng : 0
Nng lng : E h
ng lng : p mc
Sau va chm:
ng lng : p
e- :
Nng lng :
mo
1-
c 2 mc 2
c2
ng lng : p e
mo
1-
h h
v2
c2
v mv
h mo c 2 h mc 2
(7-20)
p p p e
(7-21)
Gi l gc gia p v p ' (hnh 7-8b). Sau khi bin i cc biu thc (7-20) v (7-21) v s
dng cng thc lin h gia nng lng v ng lng trong c hc tng i tnh (6-22), cui
cng ta c:
(7-22)
m o c 2 ( - ' ) h' (1 - cos ) 2h' sin 2
2
c
Thay vo biu thc trn ta c:
(7-23)
'- 2
sin 2 2 c sin 2
moc
2
2
trong c
h
2,426.1012 m l hng s chung cho mi cht, gi l bc sng Compton.
mo c
HNG DN HC CHNG 7
QUANG HC LNG T
I. MC CH - YU CU
1. Nm c hin tng bc x nhit. Cc nh lut pht x ca vt en tuyt i. S b tc ca
quang hc sng c in trong vic gii thch s bc x ca vt en tuyt i.
2. Nm c thuyt lng t ca Planck v thnh cng ca n trong vic gii thch cc nh lut
pht x ca vt en tuyt i.
3. Nm c thuyt phtn ca Einstein v gii thch cc nh lut quang in.
4. Gii thch hiu ng Compton.
169
II. TM TT NI DUNG
1. Hin tng bc x nhit
* Sng in t do cc vt pht ra gi chung l bc x. Dng bc x do cc nguyn t v phn
t b kch thch bi tc dng nhit c gi l bc x nhit. Nu phn nng lng ca vt b mt
i do pht x bng phn nng lng vt thu c do hp th th bc x nhit khng i v c
gi l bc x nhit cn bng.
* Cc i lng c trng cho bc x nhit :
dT
dS
dT l nng lng do din tch dS ca vt pht x trong mt n v thi gian.
RT
dR T
d
d ', T
d , T
en tuyt i: f , T
2 2
kT
c2
Nhng cng thc ny gp hai kh khn ch yu:
170
R T f , T d
0
2kT 2
d
c2 0
f , T
2 2
2
h
h / kT
c e
1
Cng thc ca Planck khc phc c kh khn vng t ngoi, ng c trng ph pht
x ca vt en tuyt i tnh t cng thc ny ph hp vi kt qu thc nghim mi vng
nhit , mi vng tn s khc nhau. T cng thc Planck ta c th tm li c cc cng thc
Stephan-Boltzmann v cng thc Wien.
* Thuyt phtn ca Einstein:
- Ni dung thuyt phtn ca Einstein:
a. Bc x in t gm v s nhng ht rt nh gi l lng t nh sng hay phtn.
b. Vi mi bc x in t n sc nht nh, cc phtn u ging nhau v mang mt nng
lng xc nh bng
hc
(7-13)
h
171
h
c
h
c
v2
, do m o m 1 c2
v2
mo
1-
c2
Vn tc ca phtn bng c, do phtn c khi lng ngh bng 0
h h
ng lng ca phtn: p mc
3. Hiu ng quang in
l hiu ng bn ra cc electrn t mt tm kim loi khi ri vo tm kim loi mt bc x
in t thch hp.
Ngi ta tm c ba nh lut quang in:
* nh lut v gii hn quang in: Hin tng quang in ch xy ra khi bc sng ca nh
sng ti phi tha mn:
< o hoc > o
o, o ty thuc vo tng kim loi v c gi l gii hn quang in ca kim loi .
* nh lut v dng quang in bo ha: Cng dng quang in bo ha t l vi cng
nh sng chiu ti kim loi.
* nh lut v ng nng ban u cc i: ng nng ban u cc i ca cc quang electron
khng ph thuc vo cng nh sng chiu ti m ch ph thuc bc sng ca nh sng
chiu ti v bn cht kim loi.
gii thch ba nh lut trn, Einstein a ra thuyt phtn. Thuyt ny cho rng nh sng
bao gm nhng ht phtn. Mi phtn mang nng lng h hc / , chuyn ng vi vn
tc c=3.108 m/s. Cng ca chm sng t l vi s phtn do ngun sng pht ra trong mt
mv o2 max
n v thi gian. Phng trnh Einstein: h A th
2
4. Hiu ng Compton
Chm nh sng (chm ht phtn) sau khi tn x ln cc ht electrn t do th bc
sng ca n tng ln
2 c sin 2
2
Thc nghim xc nh c tng bc sng ny. tng bc sng khng ph thuc
vt liu lm bia m ch ph thuc vo gc tn x. Hiu ng Compton ch c th gii thch da
vo bn cht ht ca nh sng. Chng ta coi hin tng tn x ca tia X nh mt va chm n
hi gia mt phtn v mt electrn trong cht m tia X chiu ti. Ta p dng hai nh lut bo
ton: bo ton nng lng (v va chm n hi) v bo ton ng lng (v l h kn gm ht
phtn v ht electrn). Qua hiu ng ny ngi ta chng minh c ht phtn c ng lng
p = mc = h / c = h / .
172
T 4
P
10887
4
2000 ( K )
.S
5,67.10 8.8.15.10 4
max
b 2,896.10 3
1,448m
T
2000
173
hc 6,625.10 34.3.108
2,48.10 7 m
19
A
5.1,6.10
2. Vn tc ban u cc i ca cc electrn:
hc
1
2
A m e v 02 max v 0 max
2
me
v 0 max
hc
6,625.10 34.3.108
5.1,6.10 19 0,65.10 6 m / s
9,1.10 31
0,2.10 6
3. Hiu in th hm:
hc
hc
1 6,625.10 34.3.108
1
A eU h U h ( A)
5.1,6.10 19
1,2 V
1,6.10 19
e
0,2.10 6
Th d 3: Phtn mang nng lng 0,15MeV n tn x trn electrn t do. Sau khi tn x
bc sng ca chm phtn tn x tng thm = 0,015A0. Xc nh bc sng ca phtn v
gc tn x ca phtn.
Bi gii:
hc
hc 6,625.10 34.3.108
8,28.10 12 m
13
0,15.1,6.10
2 c sin 2
sin 2
0,31 sin 0,556 67 033
2
2 2 c
2
Bi tp t gii
1. Tm cng sut bc x ca mt l nung, cho bit nhit ca l bng t = 727 0C, din tch ca
ca l bng 250cm2. Coi l l vt en tuyt i.
2. Tm nhit ca mt l nung, cho bit mi giy l pht ra mt nng lng bng 8,28 calo
qua mt l nh c kch thc bng 6 cm2. Coi bc x c pht ra t mt vt en tuyt i.
3. Vt en tuyt i c dng mt qu cu ng knh d = 10cm nhit T khng i. Tm
nhit T, cho bit cng sut bc x nhit cho bng 12kcalo/pht.
4. Nhit ca si dy tc vonfram ca bng n in lun bin i v c t nng bng
dng in xoay chiu. Hiu s gia nhit cao nht v thp nht bng 800, nhit trung bnh
bng 2300K. Hi cng sut bc x bin i bao nhiu ln, coi dy tc bng n l vt en tuyt
i.
5. Nhit ca vt en tuyt i tng t 1000 K n 3000 K. Hi:
1. Nng sut pht x ton phn ca n tng bao nhiu ln?
174
175
177
Chng 8: C hc lng t
CHNG 8
C HC LNG T
Cui th k 19 u th k 20 vt l hc thu c mt lot nhng thnh tu mi: s
khm ph ra tia X, s ph thuc khi lng ca electrn vo vn tc chuyn ng, bc x nhit
ca vt en tuyt i, hiu ng quang in, hiu ng Compton Nhng hin tng ny
khng th gii thch c nu da vo nhng quan im ca Vt l c in, iu chng t c
s ca Vt l c xy dng trc bt u lung lay v ngnh Vt l ang ng trc
nhng thch thc mi. Ngi ta nhn thy khi i vo th gii ca nguyn t, phn t (kch
thc 10-9 - 10-10 m, c gi l th gii vi m) cc quy lut ca Vt l c in khng cn ng
na. y chnh l tin cho mt mn khoa hc mi ra i l mn C hc lng t.
C hc lng t l mn khoa hc nghin cu nhng tnh cht ca vt cht trong th gii
vi m. C hc lng t gii quyt nhiu vn c lin quan n cc tnh cht vt l ca vt cht
mc su sc hn, do cng c bn hn so vi vt l c in. V vy ta c th ni c hc
c in l trng hp gii hn ca c hc lng t khi ta chuyn t vic nghin cu vi m sang
nghin cu v m. C hc lng t cung cp cho ta kin thc hiu cc hin tng xy ra
trong nguyn t, ht nhn, vt rn...
8. 1. LNG TNH SNG HT CA VI HT
8. 1. 1. Lng tnh sng ht ca nh sng
Nh chng trc chng ta thy nh sng va c tnh sng va c tnh ht: hin tng
giao thoa, nhiu x th hin tnh cht sng, cn hiu ng quang in, hiu ng Compton th
hin tnh cht ht ca nh sng.
Lng tnh sng ht ca nh sng
c Einstein nu trong thuyt
phtn: nh sng c cu to bi
cc ht phtn, mi ht mang nng
h
lng E h v ng lng p .
x(t ) A cos 2 t
(8-1)
th biu thc dao ng sng ti mi im trn mt sng i qua im M cch mt sng i qua O
mt on d l:
178
Chng 8: C hc lng t
d
d
d
x ( t - ) A cos 2 ( t - ) A cos 2( t - )
c
c
(8-2)
2 d
A cos( t )
trong c l vn tc nh sng trong chn khng, l bc sng nh sng trong chn khng:
c
cT , vi T l chu k, l tn s ca sng nh sng. T hnh 8-1 ta c:
d r cos r.n
(8-3)
l hm sng phng n sc. S dng k hiu cho hm sng v biu din n di dng hm
phc ta c
r.n
o exp 2 i t
Nu thay
(8-5)
E
h
h
, p v
vo (7-5) ta c:
2
h
o exp Et pr
(8-6)
2
. Sng de
k l vect sng, c phng, chiu l phng, chiu truyn sng, c ln k
179
Chng 8: C hc lng t
h
h
p mv
do i vi nhng ht thng
thng m khi lng rt ln, thm
ch l v cng ln so vi khi lng
ca electrn chng hn th bc
sng de Broglie tng ng c gi tr
v cng b v khng cn ngha
Hnh 8-3. Nhiu x ca electrn trn tinh th
m t tnh cht sng na.
Nh vy, khi nim lng tnh sng ht thc s ch th hin cc ht vi m m thi v
sng de Broglie c bn cht c th lng t, n khng tng t vi sng thc trong vt l c
in nh sng nc hay sng in t...
180
Chng 8: C hc lng t
8. 2. H THC BT NH HEISENBERG
Do c lng tnh sng ht nn qui lut vn ng ca vi ht trong th gii vi m khc vi
qui lut vn ng ca ht trong th gii v m. Mt trong nhng im khc bit l h thc bt
nh Heisenberg. tm h thc chng ta xt hin tng nhiu x ca chm vi ht qua mt
khe hp c b rng b.
Sau khi qua khe ht s b nhiu x theo
nhiu phng khc nhau, tu theo gc nhiu x
, mt ht nhiu x trn mn s cc i
hoc cc tiu. Xt ta ca ht theo phng
x, nm trong mt phng khe v song song vi
b rng khe. Ta x ca ht trong khe s c
gi tr trong khong t 0 n b ( 0 x b ). Ni
cch khc, v tr ca ht trong khe c xc
nh vi bt nh x b .
x.p x h
y.p y h
L lun tng t:
(8-7)
z.p z h
p x
h
6,625.1034
7.106 m / s
me
m e x 9.10 31.1010
181
Chng 8: C hc lng t
h
6,625.1034
6,6.1011 m / s
15
8
m.x 10 .10
Nh vy i vi ht v m x v v x u nh, ngha l v tr v vn tc c th c xc nh
chnh xc ng thi.
Theo c hc c in, nu bit c to v ng lng ca ht thi im ban u th
ta c th xc nh c trng thi ca ht cc thi im sau. Nhng theo c hc lng t th
to v ng lng ca vi ht khng th xc nh c ng thi, do ta ch c th on
nhn kh nng vi ht mt trng thi nht nh. Ni cch khc vi ht ch c th mt trng thi
vi mt xc sut no . Do qui lut vn ng ca vi ht tun theo qui lut thng k.
Nm 1927 bng l thuyt C hc lng t Heisenberg tm ra h thc bt nh gia v tr v
h
ng lng :
(8 - 7)
x.p x
2
Biu thc ny c khc cht t so vi biu thc (8-.7) tm ra t hin tng nhiu x electrn,
nhng ngha vt l ca h thc th khng thay i. Khi gii cc bi tp vt l phn c hc
lng t chng ta s s dng biu thc (8- 7).
Ngoi h thc bt nh v v tr v ng lng, trong c hc lng t ngi ta cn tm
c h thc bt nh gia nng lng v thi gian:
( 8 - 8)
E.t h
ngha ca h thc bt nh gia nng lng v thi gian: nu nng lng ca h mt
trng thi no cng bt nh th thi gian h tn ti trng thi cng ngn v ngc li,
nu nng lng ca h mt trng thi no cng xc nh th thi gian tn ti ca h trng
thi cng di. Nh vy trng thi c nng lng bt nh l trng thi khng bn, cn trng
thi c nng lng xc nh v thp nht l trng thi bn.
8. 3. HM SNG
8. 3. 1. Biu thc ca hm sng
Do lng tnh sng ht ca vi ht ta khng th xc nh ng thi c ta v ng
lng ca vi ht. xc nh trng thi ca vi ht, ta phi dng mt khi nim mi l hm
sng.
Theo gi thuyt de Broglie chuyn ng ca ht t do (tc l ht khng chu mt tc
dng no ca ngoi lc) c m t bi hm sng tng t nh sng nh sng phng n sc
o exp Et pr o exp i t k r
(8-9)
o2 *
* l lin hp phc ca .
182
(8-10)
Chng 8: C hc lng t
(r, t ) (x, y, z, t )
8. 3. 2. ngha thng k ca hm sng
Xt chm ht phtn truyn trong
khng gian. Xung quanh im M ly th
tch V bt k (hnh 8-5)
*Theo quan im sng: Cng sng
ti M t l vi bnh phng bin dao
ng sng ti M:
I ~ o2
*Theo quan im ht: Cng sng ti M t l vi nng lng cc ht trong n v th tch
bao quanh M, ngha l t l vi s ht trong n v th tch .T y ta thy rng s ht trong
n v th tch t l vi o2 . S ht trong n v th tch cng nhiu th kh nng tm thy ht
trong cng ln. V vy c th ni bnh phng bin sng
nng tm thy ht trong n v th tch bao quanh M . Do
ti M c trng cho kh
l mt xc sut tm ht v
xc sut tm thy ht trong ton khng gian l 2 dV . Khi tm ht trong ton khng gian,
V
chng ta chc chn tm thy ht. Do xc sut tm ht trong ton khng gian l 1:
2
dV 1
(8-11)
khng m t mt sng thc trong khng gian. Hm sng mang tnh cht thng k, n
183
Chng 8: C hc lng t
trong
i
(r, t ) o exp Et pr (r ) exp Et
(8-12)
i
(r ) o exp pr
(8-13)
(r ) o exp (p x x p y y p z z)
Ly o hm / x , ta c:
(8-14)
p x ( r )
x
Ly o hm bc hai ca theo x:
p2
p 2x (r ) x (r )
x 2 2
2
Ta cng thu c kt qu tng t cho cc bin y v z.
Theo nh ngha ca ton t Laplace trong h to cc :
2
i2
2
2
2
(r )
(r )
x 2 y 2 z 2
(8-15)
(8-16)
ta c:
(r )
p 2x p 2y p 2z
2
Gi E l ng nng ca ht, ta vit c:
( r )
p2
2
(r )
(8-17)
mv 2 p 2
hay
p2 =2mE
2
2m
2
Thay p vo (8-17) v chuyn sang v tri ta thu c:
2m
(8-18)
(r )
E d (r ) 0
2
Phng trnh (8-18) c gi l phng trnh Schrodinger cho vi ht chuyn ng t do. M
rng phng trnh cho vi ht khng t do, ngha l vi ht chuyn ng trong mt trng lc c
th nng U khng ph thuc thi gian. Nng lng ca vi ht E = E + U. Thay E = E - U vo
(8-18) ta c:
E
184
Chng 8: C hc lng t
(r )
2m
2
E U(r)(r) 0
(8-19)
d 2
dx
t k 2
2mE
2
2mE
2
(8-20)
, ta c:
185
Chng 8: C hc lng t
d 2
2
k 2 0
(8-21)
dx
Nghim ca phng trnh (8-21) c dng
(x) A sin kx B cos kx
(8-22)
vi n = 1,2,...
T rt ra:
n
(8-23)
a
Nh vy ta c mt dy nghim hm sng c dng:
n
(8-24)
n ( x ) A sin x
a
tha mn iu kin bin ca min. Hng s A c xc nh t iu kin chun ha (8-11) ca
hm sng. V ht khng th ra khi ging nn xc sut tm thy ht trong ging l chc chn:
k
2
( x ) dx 1
2
2
A sin
n
A2 a
2n
A 2a
xdx
(
1
cos
x
)
dx
a
2 0
a
2
Ta tm c:
2
a
Nh vy hm sng c xc nh hon ton:
2
n
n (x)
sin x
(8-25)
a
a
Nng lng ca ht trong ging th cng c tm thy khi ta thay biu thc (8-23) vo
2mE
k2
v nhn c
2
A
En
2 2
2
n2
2ma
T cc kt qu trn ta rt ra mt s kt lun sau:
a. Mi trng thi ca ht ng vi mt hm sng n (x )
186
(8-26)
Chng 8: C hc lng t
b. Nng lng ca ht trong ging ph thuc vo s nguyn n, ngha l bin thin gin on. Ta
ni rng nng lng b lng t ha.
Vi n = 1 ta c mc nng lng cc tiu E1
2 2
0 ng vi hm sng 1
sin x ,
a
a
2ma 2
m t trng thi chuyn ng c bn ca ht. Hm sng 1 ( x ) khc khng ti mi im trong
ging, ch c th bng 0 ti cc v tr bin (Hnh 8-7).
Khong cch gia hai mc nng lng k tip nhau ng vi cc s nguyn n v n+1 bng:
E n E n 1 E n
2 2
(2n 1)
(8-27)
2ma 2
E n cng ln khi a v m cng nh. iu c ngha l trong phm vi th gii vi m, s lng
t ha cng th hin r rt. C th, nu xt ht electrn m = 9,1.10-31kg, a ~ 5.10-10m th E ~
1eV, khong cch gia En+1 v En tng i ln, nng lng b lng t ha. Nhng nu xt
mt ht c m ~10-26kg chuyn ng trong min a ~ 10cm th khong cch gia cc mc nng
lng E~ 10-20eV kh nh. Trong trng hp ny c th coi nng lng ca ht bin thin lin
tc.
c. Mt xc sut tm ht trong ging:
n
2 2
n ( x ) sin 2
x
a
a
(8-28)
Chng 8: C hc lng t
ma
<a
n
Kt qu c biu din trn hnh 8-7.
x
8. 5. 2. Hiu ng ng ngm
Ta xt ht mang nng lng E, chuyn
ng theo phng x t tri sang phi p vo
hng ro th nng nh hnh 8-8. Theo quan
im ca c hc c in, nu E < Uo ht khng
th vt qua hng ro. Theo quan im ca c
hc lng t ta s thy ht vn c kh nng
xuyn qua hng ro th nng. Hin tng
xuyn qua hng ro th nng nh vy c gi Hnh 8-8. Hng ro th hnh ch nht
l hiu ng ng ngm.
Chng ta s nghin cu trng hp hng ro th nng dng n gin nh hnh 8-8:
0
U U o
0
x0
0xa
(8-29)
xa
d 2 1
dx
Min II:
d 2 2
dx
Min III:
d 3
2
k12 1 0
vi k12
2mE
k 22 2 0
vi k 22
2m
( U 0 E)
(8-30)
k12 3 0
dx
Trong min I c c sng ti v sng phn x. Nghim 1 trong min ny c dng:
(8-31)
S hng th nht ca v phi biu din sng ti truyn t tri sang phi. S hng th hai ca v
phi biu din sng phn x trn mt hng ro th nng, truyn ngc tr li t phi sang tri.
Nghim tng qut trong min II l:
2 ( x ) A 2 e k 2 x B2 e k 2 x
(8-32)
(8-33)
S hng th nht ca phng trnh (8-33) biu din sng xuyn qua hng ro v truyn t tri
sang phi. S hng th hai biu din sng phn x t v cc v, nhng sng ny khng c, nn
ta c th cho B3 = 0.
188
Chng 8: C hc lng t
A3
A1
2
2
(8-34)
B1
A1
2
2
(8-35)
trong B1 l bin sng phn x trn mt hng ro. Do iu kin bo ton s ht, ta phi c
2
A3 B1 A1 , do :
D+R=1
(8-36)
tnh c h s D v R ta phi tnh c cc bin sng. Mun vy ta da vo iu kin
lin tc ca hm sng v o hm ca n ti cc v tr bin (x = 0 v x = a). T cc iu kin
bin:
1 (0) 2 (0)
1 (0) 2 (0)
(8-37)
2 (a ) 3 (a )
2 (a ) 3 (a )
ta rt ra cc h thc sau
A1 B1 A 2 B2
(8-38)
(8-39)
A 2 e k 2 a B 2 e k 2 a A 3
(8-40)
k 2 (A 2 e k 2 a B2 e k 2 a ) ik 1A 3
T (8-40) v (8-41) ta c th biu th A2, B2 qua A3:
1 in
A2
A 3e k 2 a
2
1 in
B2
A 3e k 2 a
2
Trong :
(8-41)
(8-42)
(8-43)
k
E
n 1
k2
U0 E
V 1 in = 1 in , nn ta suy ra A 2 B2 . Do , c th t B2=0. T (8-38) v (8-39) ta rt
ra c A1 theo A2, sau s dng (8-42) ta tnh c:
1 in i n
k a
A1
A 3 e 2
2 2n
(8-44)
189
Chng 8: C hc lng t
A3
A1
Nu
16n 2
1 n
2 2
2
2
16n 2
2 2
(1 n )
e 2k 2 a
(8-45)
2a
(8-46)
D exp
2mU 0 E
T (8-46) ta nhn thy rng, ngay khi nng lng E ca ht nh hn th nng ca ro (E<U0) th
D vn lun lun khc khng, ngha l vn c ht xuyn qua ro. Nu D ln, ht xuyn qua ro
nhiu v ngc li, nhng lun khc 0.
hay
10-10
0,1
1,5.10-10
0,03
2.10-10
0,008
5.10-10
5.10-7
190
Chng 8: C hc lng t
8. 5. 3. Dao ng t iu ha lng t
Mt vi ht thc hin dao ng nh iu ha xung quanh v tr cn bng l mt v d v
dao ng t iu ha lng t. Dao ng ca nguyn t trong phn t, dao ng ca cc in
xung quanh nt mng tinh th... u l nhng v d v dao ng t iu ha. Dao ng t iu
ha l mt hin tng rt quan trng ca vt l ni chung v c hc lng t ni ring.
Ta xt vi ht dao ng (mt chiu) trong trng th nng. Trong phn dao ng ta
bit th nng ca dao ng iu ha mt chiu bng:
1
m2 x 2
(8-47)
U kx 2
2
2
trong m l khi lng ca vi ht, l tn s gc ca dao ng. Phng trnh Schrodinger
cho dao ng t iu ha c dng:
2m
m2 x 2
(8-48)
E
0
2
dx 2 2
C hc lng t gii phng trnh (8-48) v tm c biu thc nng lng ca dao ng t
iu ha
d 2
vi n = 0,1,2...
(8-49)
E n n
2
Ta thy nng lng ca dao ng t ch ly nhng gi tr gin on, c ngha rng nng lng ca
dao ng t b lng t ha. Nng lng thp nht ca dao ng t iu ha ng vi n=0:
Eo
2
Nng lng ny c gi l nng lng khng. Nng lng khng lin quan n dao ng
khng ca dao ng t, ngha l khi T = 0K, dao ng t vn dao ng. iu ny c
thc nghim xc nhn trong th nghim tn x tia X. Tia X b tn x l do cc dao ng nguyn
t trong mng tinh th gy ra. Theo c hc c in, khi nhit cng gim, bin dao ng
ca cc nguyn t gim n khng, do s tn x ca nh sng phi bin mt. Nhng thc
nghim chng t, khi nhit gim, cng tn x tin ti mt gi tr gii hn no . iu
c ngha rng, ngay c khi T 0, s tn x nh sng vn xy ra v cc nguyn t trong mng
tinh th vn dao ng, tng ng vi mt nng lng Eo no . Nh vy thc nghim xc
nhn s ng n ca c hc lng t.
191
Chng 8: C hc lng t
HNG DN HC CHNG 8
C HC LNG T
I. MC CH - YU CU
1. Nm c gi thuyt de Broglie v lng tnh sng - ht ca vi ht. T i n biu thc
ca hm sng v phng trnh Schrodinger.
2. Hiu v vn dng c h thc bt nh Heisenberg.
3. Hiu v vn dng phng trnh Schrodinger gii mt s bi ton c hc lng t n gin
nh ht trong ging th, hiu ng ng ngm, dao ng t iu ha lng t.
II. TM TT NI DUNG
1. Lng tnh sng ht ca vi ht
Trn c s lng tnh sng ht ca nh sng, de Broglie m rng ra cho cc vi ht.
Theo gi thuyt ny, mi vi ht t do c nng lng xc nh, ng lng xc nh tng
ng vi sng phng n sc. Lng tnh sng ht ca cc vi ht c biu din bng cc h
thc:
E = h v p = mv = h /.
Ngoi ra, theo thuyt tng i Einstein, mi ht vt cht c khi lng m u mang nng
lng bng
E = mc2
mo
m
trong
1 v2 / c2
mo l khi lng ngh ca ht (khi v = 0).
2. Hm sng
Hm sng ca vi ht t do c dng ca hm sng phng:
o exp Et pr o exp i t k r
dV 1
V
192
Chng 8: C hc lng t
3. Nguyn l bt nh Heisenberg
Nguyn l ny thu c t lng tnh sng ht ca vi ht, c biu din qua h thc
di y khi xt v tr x v ng lng p ca vi ht
h
x.p x h hoc x.p x
2
Nu x cng nh (v tr cng xc nh) th px cng ln (ng lng cng bt nh) v ngc
li. Nh vy i vi vi ht, v tr v ng lng khng c xc nh chnh xc ng thi. Do
, trong th gii vi m khi nim qu o khng c ngha. Nu ta bit c v tr x thi
im t, th n thi im t + dt ta ch c th xc nh v tr ht vi mt xc sut no thi. i
vi cc vi ht khi nim qu o c thay th bng khi nim xc sut tm thy ht ti mt v
tr no trng thi lng t ang xt.
Ngoi h thc gia v tr v ng lng, vi ht cn tun theo h thc bt nh cho nng lng
E.t h
ngha ca h thc bt nh gia nng lng v thi gian: nu nng lng ca h mt trng
thi no cng bt nh th thi gian h tn ti trng thi cng ngn v ngc li, nu
nng lng ca h mt trng thi no cng xc nh th thi gian tn ti ca h trng thi
cng di.
4. Phng trnh Schrodinger v ng dng
T biu thc ca hm sng, Schrodiger a ra phng trnh c bn ca c hc lng
t mang tn ng cho vi ht.
2m
i vi vi ht t do:
(r )
E d (r ) 0
2
2m
i vi vi ht trong trng th
(r )
E U( r ) ( r ) 0
2
Cn ch rng cc phng trnh Schrodinger thu c trn c s ca gi thuyt de Broglie,
thuyt lng t ca Planck v thuyt phtn ca Einstein, do cng c coi l cc tin .
H thc bt nh Heisenberg v phng trnh Schrodinger l nhng nguyn l c bn ca c hc
lng t.
En
2 2
2
n2
2ma
Mi gi tr ca nng lng En tng ng vi mt trng thi lng t
2
n
sin x
a
a
T y ta tm c xc sut tm thy ht ti cc im khc nhau trong ging ng vi mi trng
thi lng t.
n (x)
193
Chng 8: C hc lng t
E n n
2
. Eo c gi l
2
nng lng khng. Kt qu ny c thc nghim xc nhn. N ni ln rng cc nguyn t
ca mng tinh th khng bao gi ng yn. Suy rng ra, s vn ng ca vt cht khng bao
gi b tiu dit. l c s khoa hc ca trit hc duy vt bin chng.
Eo
III. CU HI L THUYT
1. Pht biu gi thuyt de Broglie v lng tnh sng ht ca vi ht.
2. Vit biu thc hm sng cho vi ht v nu ngha ca cc i lng c trong biu thc .
3. Vit phng trnh Schrodinger cho vi ht t do v vi ht chuyn ng trong trng lc th.
Nu ngha cc i lng c trong phng trnh.
4. Hy nu bn cht v ngha thng k ca hm sng. Cc iu kin ca hm sng.
5. Pht biu v nu ngha ca h thc bt nh Heisenberg cho v tr v ng lng.
6. Pht biu v nu ngha ca h thc bt nh cho nng lng.
7. Phn tch ti sao trong c hc lng t khi nim qu o ca vi ht khng cn c ngha.
Khi nim qu o ca vi ht c thay th bng khi nim g ?
8. Hy tm biu thc ca hm sng v nng lng ca vi ht trong ging th nng mt chiu, c
chiu cao v cng.
9. nh ngha dao ng t iu ha lng t. Vit phng trnh Schrodinger v biu thc nng
lng ca dao ng t iu ha. T rt ra biu thc ca nng lng khng, nu ngha
ca biu thc ny.
IV. BI TP
Th d 1: Electrn chuyn ng tng i tnh vi vn tc 2.108m/s. Tm:
1. Bc sng de Broglie ca electrn.
2. ng lng ca electrn.
Bi gii
1. p dng c hc tng i tnh:
194
Chng 8: C hc lng t
h
;m
mv
m 0e
1-
v2
h 1
v2
c2
2,72.10 12 m
m 0e v
c2
2. ng lng ca electrn: p
h
2,44.10 22 kg.m / s
bi: 0 x , ngha l x
2
2
2
T h thc bt nh: p x h
2
p x
Mt khc p x p m p 2m e E , trong E l ng nng.
Vy gi tr nh nht ca kch thc nguyn t: min
2
2me E
1,24.10 10 m
x0
0
U
U 0 (U 0 E ) x 0
Xc nh h s phn x v h s truyn qua hng ro th i vi electrn .
Bi gii:
Gii phng trnh Schrodinger hai min I v II.
Trong min I hm sng 1 x tho mn:
d 2 1
2m e
E1 0
dx 2
2
2m e
t
E k 2 , nghim ca phng trnh:
2
1 x Aeikx Be ikx
S hng Aeikx m t sng truyn t tri sang phi (sng ti), s hng Be-ikx m t sng truyn t
phi sang tri (sng phn x trong min I).
195
Chng 8: C hc lng t
2m e
2
E U 0 k12 ,
d 2 2
dx 2
2m e
2
E U 0 2 0
min II ch c sng truyn t tri sang phi, khng c sng phn x t v cng v nn D = 0.
Vy 2 Ce ik1x .
tm A, B, C ta vit iu kin lin tc ca hm sng v ca o hm cp 1 ca hm sng:
d1 0 d 2 0
1 0 2 0,
dx
dx
AB k
B k k1
Ta c: A B C, k A B k1C
A B k1 A k k1
2
k k1
H s phn x: R
2
k k1
A
B
1 1
k
k1
1
k
2
U
1 1 0
U0
1 1
k k1
4kk1
H s truyn qua: D 1 R 1
k k1 2
k k1
Bi tp t gii
1. Tm khi lng ca cc lng t sau:
a. nh sng ( = 0,7m)
b. Tia Rngen ( = 0,25 )
c. Tia Gamma ( = 0,0124 )
2. Tm nng lng, khi lng v ng lng ca phtn c bc sng = 0,016
3. Electrn phi c vn tc bng bao nhiu ng nng ca n bng nng lng ca phtn c
bc sng = 5200A0.
4. Tm vn tc ca electrn ng lng ca n bng ng lng ca phtn c bc sng
= 5200A0.
5. Tm bc sng de Broglie ca
a. Electron c vn tc 108 cm/s
b. Mt qu cu c khi lng m = 1g v vn tc 1 cm/s
6. So snh t s gia cc bc sng de Broglie ca electron v qu cu khi lng 1g c cng
vn tc.
7. Tm bc sng ca phtn c nng lng bng 1eV
8. Vn tc ca electron v prtn bng 106 m/s. Xc nh bc sng de Broglie ca chng.
(mp=1,67.10-27 kg)
9. Bc x gm cc phtn c nng lng 6,4.10-19J. Tm tn s dao ng v bc sng trong
chn khng ca bc sng .
196
Chng 8: C hc lng t
197
Chng 8: C hc lng t
33. Ht electron nm trong ging th su v cng, c b rng l a. Tm hiu nh nht gia hai
mc nng lng k st nhau ra n v eV trong hai trng hp a=10cm, a=10. C nhn xt g
v kt qu thu c ?
34. Ht nm trng thi c bn (n = 1) trong ging th mt chiu b rng a, c cc thnh tuyt
i khng thm (0 < x < a). Tm xc sut tn ti ca ht trong cc min: 0 < x < a/3 (min I) v
a/3 < x < 2a/3 (min II).
35. Mt vi ht chuyn ng trong ging th nng mt chiu c b rng a v thnh cao v cng:
0
0 xa
U ( x)
x 0, x a
198
Chng 8: C hc lng t
199
Chng 9: Vt l nguyn t
CHNG 9
VT L NGUYN T
Nm 1911 da trn kt qu th nghim v s tn x ca cc ht qua l kim loi mng,
Rutherford a ra mu hnh tinh nguyn t. Theo mu ny, nguyn t gm mt ht nhn
mang gn nh ton b khi lng nguyn t nm tm, xoay quanh c cc electrn chuyn
ng. Nhng theo thuyt in t c in, khi electrn chuyn ng c gia tc xung quanh ht
nhn tt yu s phi bc x nng lng v cui cng s ri vo ht nhn. Nh vy nguyn t s
khng tn ti. l mt kh khn m mu nguyn t ca Rutherford gp phi. Thm vo ,
khi nghin cu quang ph pht sng ca nguyn t Hir, ngi ta thu c quang ph vch.
Cc s kin vt l c in khng th gii thch c.
Da trn nhng thnh cng ca l thuyt lng t ca Planck v Einstein, nm 1913
Bohr ra mt l thuyt mi v cu trc nguyn t, khc phc nhng mu thun ca mu
hnh tinh nguyn t ca Rutherford. Tuy nhin, bn cnh nhng thnh cng r rt, thuyt Bohr
cng bc l nhng thiu st v hn ch khng sao khc phc ni. Thuyt Bohr c vn dng
thnh cng gii thch qui lut ca quang ph nguyn t Hir, nhng nhiu c trng quan
trng khc ca ph v i vi nhng nguyn t c nhiu electrn th l thuyt ca Bohr khng
th gii quyt c. chnh l tin cho s ra i ca c hc lng t, nn tng ca mt l
thuyt hon ton mi c kh nng gii quyt ng n v chnh xc mi hin tng v quy lut
ca th gii vi m v Bohr tr thnh mt trong nhng ngi t nn mng cho mn c
hc mi khi ng bt nhp cu gia hai th gii vt l: th gii v m v th gii vi m. Trong
chng ny chng ta s vn dng nhng kt qu ca c hc lng t nghin cu ph v c
tnh ca cc nguyn t.
9. 1. NGUYN T HIR
9. 1. 1. Chuyn ng ca electrn trong nguyn t hir
Nguyn t Hir gm c ht nhn mang in tch +e v mt electrn mang in tch -e. Ht
nhn c coi l ng yn, cn electrn quay xung quanh. Ta ly ht nhn lm gc O ca h to
v r l khong cch t electrn n ht nhn (hnh 9-1). Tng tc gia ht nhn v electrn
l tng tc Coulomb, Th nng tng tc l:
200
e2
4 o r
Chng 9: Vt l nguyn t
2m e
e 2
E
0
(9-1)
4 o r
2
V bi ton c tnh i xng cu, thun tin
ta gii n trong h to cu vi ba bin l r,
, . Hm sng trong h ta cu s l
r, , . Bin i t h to cc
Hnh 9-1
1 2
1
1
2
r
sin
r 2 sin 2 2
r 2 r r r 2 sin
(9-2)
sin
r r 2 sin
r 2 sin 2 2
r 2 r
2
E e
0
4 o r
(9-3)
1
2
mee 4
2 2
n 2(4 o )
Rh
(9-4)
n2
Y0,0
Y1,1
1
4
3
sin e i
8
Y1,0
3
cos
4
Y1,1
3
sin e i
8
201
Chng 9: Vt l nguyn t
R1,0 2a 3 / 2e r / a
trong
4 o 2
mee
1
r
R 2,0 a 3 / 2 (2 )e r / 2a ....
8
a
9. 1. 2. Cc kt lun
1. Nng lng ca electrn trong nguyn t hir ch ph thuc vo s nguyn n (cng thc
9-4). ng vi mi s nguyn n c mt mc nng lng, nh vy nng lng bin thin gin
on, ta ni nng lng b lng t ho. En lun m, khi n E 0 . Nng lng tng theo
n.
Mc nng lng thp nht E1 ng vi n = 1 c gi l mc nng lng c bn. Cc
mc nng lng ln lt tng theo th t E2 < E3 < E4 ... S cc mc nng lng trong
nguyn t hir c biu din trong hnh 9-2. Cng ln cao, cc mc nng lng cng xch li
v khi n nng lng bin thin lin tc. Trong vt l nguyn t ngi ta k hiu E 1: mc K,
E2 : mc L, E3 : mc M...
2. Nng lng ion ho ca nguyn t Hir
l nng lng cn thit electrn bt ra khi nguyn t, c ngha l electrn s
chuyn t mc nng lng c bn E1 sang mc nng lng E:
E E E1 0 (Rh) 13,5eV
Gi tr ny cng ph hp vi thc nghim.
3. Gii thch cu to vch ca quang ph Hir
Khi khng c kch thch bn ngoi electrn bao gi cng trng thi c bn (ng vi
mc E1). Di tc dng ca kch thch, electrn nhn nng lng chuyn ln trng thi kch
thch ng vi mc nng lng En cao hn. Electrn ch trng thi ny trong thi gian rt ngn
(~10-8s), sau tr v mc nng lng En thp hn. Trong qu trnh chuyn mc t En En
electrn bc x nng lng di dng sng in t, ngha l pht ra phtn nng lng h .
Theo nh lut bo ton nng lng:
Rh Rh
h nn ' E n E n '
n 2 n '2
(9-6)
hay
1
1
nn ' R
2
n2
n'
y chnh l tn s ca vch quang ph c pht ra.
Khi n=1 ta c:
1
1
n1 R
2
n2
1
202
(9-7)
n = 2,3,4...
Chng 9: Vt l nguyn t
E
E6
E5
E4
E1
E3
E1
1
1
n 2 R
2
n2
2
Khi n= 3, n = 4,5,6... ta c cc vch nm
trong dy Paschen, c bc sng trong
vng hng ngoi:
E1
E2
E1
1
1
n 3 R
2
E1
n2
3
a
Tip n l dy Bracket, Pfund trong vng
hng ngoi. S cc dy c cho trn Hnh 9-2. S ph hir: a. Dy Lyman,
b. Dy Balmer, c. Dy Paschen
hnh 9-2.
4. Trng thi lng t ca electrn
Trng thi ca electrn c m t bi hm sng:
nm (r, , ) R n (r)Ym (, )
trong
(9-8)
(2 1)
1 (2n 1) n n 2
(9-9)
m
0
S trng thi
100
1
-1
211
210
211
200
203
Chng 9: Vt l nguyn t
Nng lng E1 (mc nng lng thp nht) c mt trng thi lng t. Trng thi lng t
mc E1 c gi l trng thi c bn. En c n2 trng thi lng t, ta ni En suy bin bc n2. Cc
trng thi lng t cc mc nng lng ln hn E1 c gi l trng thi kch thch.
Trng thi lng t c k hiu theo cc s lng t, c th bng nx, n l s lng t
chnh, cn x ty thuc vo s lng t orbital nh sau:
0
1
2
3
x
s
p
d
f
V d: trng thi 2s l trng thi c n = 2 v = 0.
e. Xc sut tm electrn trong th tch dV mt trng thi no
V nm
cu l:
nm dV R n Ym r 2 dr sin d d
(9-10)
w1,0 R12,0 r 2 4a 3e 2r / a r 2
Hnh 9-3 biu din s ph thuc ca w1,0 theo r. tm bn knh r ng vi xc sut cc i ta
ly o hm ca w1,0 theo r, ri cho o hm bng 0. Kt qu ta tm c w1,0 c cc tr ti r=0
v r = a. Gi tr r = 0 b loi, v ht electrn khng th ri vo ht nhn. Vy xc sut cc i
ng vi bn knh r = a = 0,53.10-10 m. Khong cch ny ng bng bn knh ca nguyn t
hir theo quan nim c in. T kt qu trn ta i n kt lun: electrn trong nguyn t khng
chuyn ng theo mt qu o nht nh m bao quanh ht nhn nh m my, m my ny
dy c nht khong cch ng vi xc sut cc i. Kt qu ny ph hp vi lng tnh sng
ht ca vi ht.
Electrn cng phn b theo gc. trng thi s ( =0, m = 0) xc sut tm thy electrn:
2
1
w m w 00 Y0,0
4
khng ph thuc gc, nh vy phn b c tnh i xng cu. Hnh 9-4 biu din phn b xc
sut ph thuc gc ng vi cc trng thi s, p.
204
Chng 9: Vt l nguyn t
mee4
(n ) 2 2(4 o ) 2 2
(9-11)
205
Chng 9: Vt l nguyn t
Z
3
11
19
37
55
-0,412
-1,373
-2,230
-3,195
-4,131
-0,041
-0,883
-1,776
-2,711
-3,649
-0,002
-0.010
-0,146
-1,233
-2,448
-0,000
-0,001
-0,007
-0,012
-0,022
Nh vy, nng lng ca electrn ha tr ca kim loi kim ph thuc vo s lng t chnh n
v s lng t orbital . S ph thuc ca mc nng lng vo l s khc bit gia nguyn
t kim loi kim v nguyn t hir. Trong Vt l nguyn t mc nng lng c k hiu bng
nX, n l s lng t chnh, cn X ty thuc vo s lng t nh sau:
=
X=
Bng 2
Trng thi
Mc nng lng
Lp
1s
1S
2s
2S
2p
2P
3s
3S
3p
3P
3d
3D
206
(9-12)
Chng 9: Vt l nguyn t
V d, nguyn t Li gm 3 electrn: 2
electrn gn ht nhn chim mc
nng lng 1S, cn electrn ha tr
khi cha b kch thch chim mc
nng lng 2S (n = 2, = 0). l
mc thp nht ca n.
Theo qui tc la chn, electrn
ho tr mc cao chuyn v mc:
- 2S ( = 0), th mc cao hn ch c
th l mc nP ( = 1, n = 2,3,4...)
- 2P ( = 1), th mc cao hn ch c
th l mc nS ( = 0, n = 3,4...) hay
mc nD ( =2, n = 3,4...)
Tn s ca bc x in t pht ra tun
theo cng thc:
h = 2S nP
cc vch ny to thnh dy chnh
h = 2P nS
cc vch ny to thnh dy ph II
h = 2P nD
cc vch ny to thnh dy ph I
h = 3D nF
cc vch ny to thnh dy c bn
4F
4D
4P
3D
4S
3P
3S
2P
P
PP
P
2S
a
Hnh 9-6. S quang ph ca Li
a. Dy chnh
c. Dy ph I
b. Dy ph II
d. Dy c bn
L ( 1)
(9-13)
207
Chng 9: Vt l nguyn t
3 kh nng nh hng ca L
5 kh nng nh hng ca L
2 th L =
2
2
L0z 0 , L1z , L1
z , L z 2 , L z 2 (hnh 9-7).
9. 3. 2. Mmen t
Electrn quay quanh ht nhn to thnh mt
dng in i, c chiu ngc vi chiu chuyn ng ca
electrn. Dng in ny c mmen t iS , trong
208
Chng 9: Vt l nguyn t
e
L
2m e
(9-15)
Tnh ton theo c hc lng t ta cng nhn c biu thc (9-15). V L khng c hng xc
nh, do cng khng c hng xc nh. Hnh chiu ca mmen t ln phng z bt k
bng:
z
e
Lz
2m e
(9-16)
e
m B
2m e
(9-17)
vi B
10 23 Am 2 gi l manhtn Bohr.
2m
e
Nh vy: Hnh chiu mmen t ca electrn quay quanh ht nhn ln mt phng z bt k bao
gi cng bng s nguyn ln manhtn Bohr, ngha l b lng t ha. Thng ngi ta chn
phng z bt k l phng ca t trng ngoi B , do s nguyn m c gi l s lng t
t.
C hc lng t cng chng minh c rng khi electrn chuyn trng thi th s bin
i ca m phi tun theo qui tc la chn:
(9-18)
m 0, 1
Hin tng lng t ha mmen t c xc nhn trong th nghim v hin tng Zeeman m
chng ta s xt di y.
9. 3. 3. Hin tng Zeeman
Th nghim: t ngun kh hir pht sng vo
gia hai cc ca nam chm in (hnh 9-9). Nu quan
st cc bc x pht ra theo phng vung gc vi vect
t trng B th thy mi vch quang ph ca nguyn
t hir b tch thnh ba vch st nhau. Hin tng tch
vch quang ph khi nguyn t pht sng t trong t
trng c gi l hin tng Zeeman.
Hin tng Zeeman c gii thch nh sau: V
electrn c mmen t nn khi nguyn t hir c
t trong t trng B , mmen t c khuynh hng sp
xp theo phng song song vi B do electrn c Hnh 9-9. Hiu ng Zeeman
thm nng lng ph:
209
Chng 9: Vt l nguyn t
E B
(9-19)
E z B m B B
Nh vy khi nguyn t hir t trong t trng, nng lng E ca electrn cn ph thuc vo
s lng t t m:
(9-20)
E' E m B B
trong E l nng lng ca electrn khi nguyn t hir khng t trong t trng. Nu
electrn dch chuyn t trng thi ng vi nng lng E '2 sang trng thi ng vi nng lng
'
E '2 E1' E 2 E1 (m 2 m1 ) B B
h
h
h
(9-21)
E 2 E1
l tn s ca vch quang ph hir khi nguyn t hir khng
h
t trong t trng, do :
(m m1 ) B B
(9-22)
' 2
h
Theo qui tc la chn i vi s lng t m: m 0, 1, ta thy tn s ' c th c ba gi tr:
S hng th nht
BB
'
BB
h
(9-23)
Ngha l mt vch quang ph (khi khng c t trng) c tch thnh ba vch quang ph (khi
c t trng), trong vch gia trng vi vch c.
9. 4. SPIN CA ELECTRN
9. 4. 1. S tn ti spin ca electrn
L thuyt c hc lng t gii quyt kh trn vn bi ton cu trc nguyn t hir
nh trnh by trn. Trng thi lng t ca electrn c m t bi ba s lng t n, , m.
Tuy nhin c nhiu s kin thc nghim khc chng t vic m t trng thi lng t nh trn
l cha . y chng ta xt hai hin tng: s tch vch quang ph ca kim loi kim v th
nghim Einstein de Haas.
1. S tch vch quang ph kim loi kim:
Nh c nhng my quang ph c nng sut phn gii cao, ngi ta pht hin thy cc
vch quang ph khng phi l vch n m l vch gm rt nhiu vch nh nt hp thnh. V
d vch vng ca nguyn t Na c cu to bi hai vch st nhau c bc sng 5890 v
5896 . Vch nh vy c gi l vch kp i. Theo hiu ng Zeeman, s tch mt vch
210
Chng 9: Vt l nguyn t
thnh ba vch ch xy ra khi c t trng ngoi, cn vch kp i trong quang ph kim loi
kim quan st thy ngay c khi khng c t trng ngoi. S tch vch nh vy chng t rng
mc nng lng ca nguyn t kim loi kim khng ch ph thuc vo hai s lng t n v ,
m cn ph thuc vo mt i lng no na lm thay i cht t nng lng ca mc.
i lng ny c ln rt nh. C th on nhn rng electrn phi c thm mt bc t do
na nh hng n qu trnh bc x. Nu k hiu s lng t tng ng vi bc t do ny l s,
gi l spin, th mc nng lng s phi ph thuc vo ba s lng t n, , s.
2. Th nghim Einstein v de Haas
Einstein v de Haas lm th nghim sau. Treo mt thanh st t vo mt si dy thch anh.
Thanh st s c t ha nh dng in chy qua cun dy bao quanh thanh (hnh 8-10). Khi
cha c dng in chy trong cun dy, cc vect mmen t ca cc nguyn t st t c
nh hng mt cch ngu nhin, do tc dng t ca chng b trit tiu tt c mi im bn
ngoi thanh st. Khi c dng in chy qua cun dy, cc vect mmen t nguyn t s sp xp
thng hng theo hng ca t trng ngoi lm cho cc mmen ng lng nguyn t cng xp
thng hng nhng theo hng ngc li. V thanh st c c lp vi bn ngoi (h kn) nn
mmen ng lng c bo ton v c thanh st phi quay i. Nu dng
in thay i, mmen t cng thay i, do mmen
ng lng L cng thay i. Dy treo s b xon li. o
gc xon ny ta c th xc nh c L v kim nghim
t s / L. i vi electrn t s ny phi m v in tch
ca electrn l e. Thc nghim xc nhn, s t ha ca
st t gy bi chuyn ng ca electrn. Nhng th
nghim li cho kt qu ca t s / L khng bng e/2me
nh cng thc (9-15) m bng e/ me. Nu tha nhn s
t ha cht st t khng phi do chuyn ng qu o
ca electrn m do spin electron th ngi ta nhn c
t s / L phi bng e/me, ph hp vi kt qu thc
nghim.
S s(s 1)
trong s =
(9-24)
1
3
.
, gi l s lng t spin, do S =
2
2
211
Chng 9: Vt l nguyn t
(9-25)
Sz m s
khng gian ca spin
2
trong ms gi l s lng t t ring (hay s lng t hnh chiu spin), n ch c hai gi tr
1/2. Hnh 9-11 trnh by hai s nh hng ca mmen spin. Ch rng spin l mt khi nim
thun ty lng t, trong trng hp c in n hon ton khng c.
ng vi mmen ng lng orbital L , electrn c mmen t orbital . Tng t, ng vi
mmen c ring spin S , electrn c mmen t ring s . Theo th nghim Einstein-de Haas:
e
s
S
me
v hnh chiu ca mmen t ring trn trc z :
e
e
sz
Sz
B
me
2m e
(9-26)
J LS
(9-27)
j( j 1)
(9-28)
1
2
(9-29)
2 (2 1) 2n 2
0
(9-30)
S c mt mmen t spin ca electrn cho php gii thch vch kp i trong quang ph
ca kim loi kim. Cc electrn chuyn ng quanh ht nhn to ra mt t trng c trng bi
mmen t orbital ca cc electrn. Mmen t spin ca electrn tng tc vi t trng ,
212
Chng 9: Vt l nguyn t
0
0
1
0
1
2
j
1/2
1/2
1/2
3/2
1/2
1/2
3/2
3/2
5/2
Mc nng lng
1 2S1/2
2 2S1/2
2 2P1/2
2 2P3/2
3 2S1/2
3 2P1/2
3 2P3/2
3 2D3/2
3 2D5/2
9. 4. 3. Cu to bi ca vch quang ph
Trn c s cu trc t vi ca
mc nng lng ta c th gii thch
c cu to bi ca vch quang
ph. Do nng lng ca electrn
trong nguyn t ph thuc vo ba s
lng t n, , j, nn khi electrn
Hnh 9-12.
chuyn t mc nng lng cao sang
a. Vch quang ph khi cha xt n spin
mc nng lng thp hn, ngoi qui
b. Vch kp khi c xt n spin.
tc la chn i vi , electrn cn
phi tun theo qui tc la chn i vi j:
(9-31)
j 0, 1
C th, ta xt s tch vch ca quang ph kim loi kim. Khi cha xt n spin, vch n c tn
s ng vi chuyn mc:
h = 2S 3P
Khi xt n spin, ta c vch kp:
213
Chng 9: Vt l nguyn t
h1 = 2 2S1/2 3 2P1/2
h2 = 2 2S1/2 3 2P3/2
( = 1, j = 0)
( = 1, j = 1)
S e- ti a
18
32
50
Theo nguyn l cc tiu nng lng, cc electrn bao gi cng c khuynh hng chim mc
nng lng thp nht (n nh nht).
V d: Nguyn t H c 1 electrn lp K
Nguyn t He c 2 electrn lp K ( s electrn)
Nguyn t Li c 2 electrn lp K v 1 electrn lp L,...
Mi lp li chia thnh lp con ng vi cc gi tr khc nhau ca . Mi lp con c 2(2 +1)
electrn.
V d: Lp L (n = 2) c 2 lp con:
- Lp con S ( = 0) c ti a 2 (2 + 1) = 2 electrn,
- Lp con P ( =1) c ti a 6 electrn.
Lp M (n = 3) c 3 lp con:
- Lp con S c ti a 2 electrn,
214
Chng 9: Vt l nguyn t
- Lp con P c ti a 6 electrn,
- Lp con D c ti a 10 electrn.
Bng 4 l bng phn b electrn i vi mt vi nguyn t.
Bng 4
Lp
Lp con
Nguyn t
H
He
Li
Be
B
C
N
O
F
Ne
Na
Mg
Al
Si
P
S
Cl
Ar
K
1S
L
2S
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
M
3S
2P
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
2
3
4
5
6
6
6
6
6
6
6
6
6
3P
1
2
2
2
2
2
2
2
3D
1
2
3
4
5
6
Da theo bng tun hon Mendeleev, ta vit c cu hnh electrn cho cc nguyn t. V d:
C : 1s22s22p2
F : 1s22s22p5
N : 1s22s22p3
Ne : 1s22s22p6
O : 1s22s22p4
Al : 1s22s22p63s23p1
V d i vi Neon (Ne) c 2 electrn trng thi 1s, 2 electrn trng thi 2s, 6 electrn
trng thi 2p. Nh vy, cc electrn lp y cc lp con. i vi Cacbon (C) cc electrn cha
lp kn ht cc lp con v lp con P c th cha ti a 6 electrn, trong khi lp con P C mi ch
c 2 electrn.
215
Chng 9: Vt l nguyn t
(1)
(2)
9. 6. 2. Thng k lng t
H ht ng nht l tp hp ca nhiu vi ht v vy n tun theo quy lut thng k lng
t. i vi cc h ht l tng, ngha l h gm cc ht khng tng tc vi nhau, ngi ta thy
chng tun theo mt trong hai quy lut thng k lng t: thng k Bose Einstein hoc thng
k Fermi Dirac.
9. 6. 2. 1. Thng k Bose - Einstein
Theo quy lut thng k ny s ht trung bnh mt trng thi th i cho trc vi nng
lng Ei ca h cn bng nhit T c xc nh bi biu thc
1
(9-32)
f ( E, T )
e ( Ei ) / kT 1
trong
Ei: nng lng trng thi i
216
Chng 9: Vt l nguyn t
k: hng s Boltzmann
T: nhit tuyt i
: th ha hc.
Cc ht tun theo quy lut thng k ny
gi l cc ht Bose, chng c spin
nguyn. V d ht phtn, mzn....
T th ta thy khi Ei th f
H ht ny khng tun theo nguyn l
Pauli.
9. 6. 2. 2. Thng k Fermi Dirac
Theo l thuyt thng k lng t, cc vi ht c spin bn nguyn c phn b trn cc
trng thi nng lng xc nh bi hm Fermi - Dirac:
f ( E, T )
1
E EF
exp
k BT
(9-33)
nhit T 0, ta c:
f ( E ) 1 khi E EF , f ( E ) 1 / 2 khi E EF , f ( E ) 0 khi E EF
Khi
E EF
hm f(E) c
217
Chng 9: Vt l nguyn t
HNG DN HC CHNG 9
VT L NGUYN T
I. MC CH - YU CU
1. Vn dng c hc lng t nghin cu nhng tnh cht ca nguyn t hir v cc nguyn t
kim loi kim. T rt ra nhng kt lun c bn.
2. Gii thch c hiu ng Zeeman.
3. Hiu c khi nim spin ca electrn v vai tr ca n trong vic tch vch quang ph.
4. Gii thch c qui lut phn b cc electrn trong bng tun hon Mendeleev.
II. TM TT NI DUNG
1. Nguyn t hir
Chng ta nghin cu chuyn ng ca electrn trong nguyn t hir trn c s phng trnh
Schrodinger, phng trnh c bn ca c hc lng t
2m e
( E U ) 0
2
trong U l th nng tng tc gia ht nhn v electrn. Bi ton t ra l tm nng lng ca
electrn v hm sng ca n. Gii phng trnh Schrodinger trong h ta cu, ta thu c mt s
kt lun sau:
a. Nng lng ca electrn trong nguyn t hir ph thuc vo s nguyn n, gi l s lng t
Rh
chnh:
En
n2
trong R l hng s Rydberg. Ta ni rng nng lng b lng t ha.
b. Nng lng ion ha l nng lng cn thit bt electrn ra khi nguyn t
E E E1 Rh 13,5eV
c. Khi khng c kch thch bn ngoi, electrn trng thi nng lng thp nht, gi l trng thi c
bn. l trng thi bn. Khi c kch thch bn ngoi, electrn thu thm nng lng v nhy ln
mc nng lng cao hn gi l mc kch thch. Nhng electrn ch trng thi ny trong mt thi
gian ngn (10-8s), sau tr v trng thi nng lng En thp hn v pht ra bc x in t mang
nng lng h, ngha l pht ra vch quang ph c tn s :
1
1
nn ' R
2
n2
n'
Vi n =1, n = 2,3,4... ta c dy Lyman nm trong vng t ngoi.
Vi n =2, n = 3,4...... ta c dy Balmer trong vng nh sng nhn thy.
Vi n = 3, n = 4,5..... ta c dy Paschen nm trong vng hng ngoi....
218
Chng 9: Vt l nguyn t
T biu thc ca hm sng ta tm c xc sut tm thy electrn theo khong cch v theo gc
, ng vi cc trng thi lng t khc nhau.
Tnh ton cho thy xc sut tm electrn trong nguyn t H ti khong cch tnh t tm r = a =
0,53 c gi tr ln nht. Gi tr ny trng vi bn knh c in ca nguyn t H. T y ngi
ta hnh dung electrn chuyn ng quanh ht nhn nguyn t H nh mt m my. m my
ny dy c nht khong cch ng vi xc sut tn ti electrn cc i. Khi nim qu o
c thay th bng khi nim xc sut tm ht. Nguyn nhn l do lng tnh sng ht ca
electrn.
2. Nguyn t kim loi kim
Nguyn t kim loi kim ha tr mt v kh d dng b in ha. Chng c mt electrn
vng ngoi cng, electrn ny chuyn ng trong trng th hiu dng to bi li nguyn t
(gm ht nhn v (Z-1) electrn cc vng trong). Tnh cht ha hc ca kim loi kim v c
bn ging ca nguyn t H, nhng nng lng ca electrn ha tr ph thuc thm c vo s
lng t :
Rh
E n
(n ) 2
Trong vt l nguyn t trang thi lng t c k hiu bng nx, cn mc nng lng l nX, n l
s lng t chnh, cn x v X ty thuc s lng t orbital:
0
1
2
=
x=
s
p
X=
S
P
S chuyn mc nng lng tun theo qui tc: = 1
V d i vi Na, tn s bc x tun theo cc cng thc:
h = 3S nP
n = 4,5, 6...
h = 3P nS
n = 4,5, 6...
d
D
v = 1
v = -1
e
L
2m e
219
Chng 9: Vt l nguyn t
v hnh chiu ln phng z bt k:
e
L z m B
2m e
B e / 2m e l manhtn Bohr. Khi electrn chuyn trng thi th m phi tun theo qui tc la
chn: m = 0,1.
4. Hiu ng Zeeman:
Hin tng tch vch quang ph khi nguyn t pht sng t trong t trng c gi l
hin tng Zeeman.
Gii thch: Khi nguyn t H t trong t trng ngoi, electrn c thm nng lng ph
E z B m B B
Nng lng E ca electrn lc ny cn ph thuc vo s lng t t m:
E' E m B B
Khi electrn chuyn trng thi, tn s vch quang ph pht ra bng:
E '2 E1' E 2 E1 (m 2 m1 ) B B
h
h
h
m2 m1 = m = 0, 1, do s c th c ba gi tr tng ng vi s to thnh ba vch
quang ph.
'
5. Spin:
Ngoi chuyn ng quay quanh ht nhn electrn cn tham gia thm chuyn ng do
vn ng ni ti, c c trng bi spin, k hiu S . ln ca S v hnh chiu ca n ln
phng z c xc nh theo cc h thc:
S s(s 1)
Sz m s
trong s l s lng t spin (s=1/2), cn ms l s lng t hnh chiu spin. Khc vi s lng
t t ms ch ly hai gi tr 1/2.
Spin l i lng thun ty lng t, n khng c s tng ng c in. Da vo
khi nim spin, ngi ta gii thch c vch kp i ca quang ph Na v cu to bi ca cc
vch quang ph.
6. Trng thi v nng lng ca electrn trong nguyn t
Do c spin nn mmen ng lng ton phn J ca electrn bng: J L S
vi gi tr ca J bng: J
j( j 1)
1
2
220
Chng 9: Vt l nguyn t
2 (2 1) 2n 2
0
S c mt mmen t spin ca electrn cho php gii thch vch kp i trong quang ph
ca kim loi kim. Cc electrn chuyn ng quanh ht nhn to ra mt t trng c trng bi
mmen t orbital ca cc electrn. Mmen t spin ca electrn tng tc vi t trng ,
tng tc ny c gi l tng tc spin-orbitat (tng tc spin qu o). Do tng tc ny, s
c mt nng lng ph b sung vo biu thc nng lng ca electrn. Nng lng ph ny
ph thuc vo s nh hng ca mmen spin v nh vy nng lng cn ph thuc vo s
lng t ton phn j. Ni cch khc, nng lng ton phn ca electrn ph thuc vo ba s
lng t n, v j: En j. Mi mc nng lng xc nh tch thnh hai mc j = -1/2 v j =
+1/2, tr mc S ch c mt mc, v khi l = 0. Khong cch gia hai mc nng lng ny
rt nh. Cu trc nh vy gi l cu trc t vi ca cc mc nng lng.
Khi chuyn t mc nng lng cao sang mc nng lng thp, cc s lng t , j phi
tun theo qui tc la chn: = 1 v j = 0, 1. Da vo cc qui tc la chn trn, ta gii
thch c cc vch kp i v bi ba khi c xt n spin.
7. Gii thch bng tun hon Mendeleev
Da trn c s ca c hc lng t, chng ta c th gii thch qui lut phn b cc
electrn trong bng h thng tun hon. S phn b cc electrn trong bng tun hon da trn
hai nguyn l: nguyn l cc tiu nng lng v nguyn l loi tr Pauli. Cu hnh electrn l s
phn b theo cc trng thi vi cc s lng lng t n, khc nhau.
Tp hp cc electrn c cng s lng t chnh n to thnh lp ca nguyn t. V d :
Lp K ng vi n = 1, lp L ng vi n = 2... S electrn ti a c trong mt lp bng 2n 2 (theo
nguyn l Pauli). Nng lng lp K nh hn lp L. Cc electrn s lp y lp K trc ri mi
n lp L.
Mi lp li chia nh thnh nhng lp con vi khc nhau. Tp hp cc electrn c
cng gi tr to thnh mt lp con. Trong mi lp con c ti a 2(2 +1) electrn. V d:
Lp con S ( = 0) c ti a 2(0 + 1) = 2eLp con P ( = 1) c ti a 2(2 + 1) = 6e-...
Da vo bng Mendeleev, ta vit c cu hnh electrn trong nguyn t. V d cu
hnh electrn ca nguyn t C: 1s22s22p2 (c 2e- lp 1S, 2e- lp 2S v 2e- lp 2P, cc echa xp kn lp con P, v lp con ny c th cha ti a 6e).
8. H ht ng nht l h gm nhng vi ht c nhng c trng ging nhau (khi lng, in
tch, spin...) v nhng ng thi ging nhau.
V d h cc ht electrn, prtn, ntrn...
Do cc vi ht ng nht trong c hc lng t khng th phn bit c.
Cc ht ng nht c spin bn nguyn (e, p, n) tun theo thng k Fermi Dirac v c gi l
cc fecmin.
221
Chng 9: Vt l nguyn t
Cc ht c spin nguyn, v d ht phtn, mzn... tun theo quy lut thng k Bose Einstein
v c gi l cc ht Bose.
III. CU HI L THUYT
1. Hy nu cc kt lun ca c hc lng t trong vic nghin cu nguyn t Hir v:
a. Nng lng ca electrn trong nguyn t Hir.
b. Cu to vch ca quang ph Hir.
c. suy bin ca mc En.
2. Nu s khc nhau gia nguyn t Hir v nguyn t kim loi kim v mt cu to. Vit biu
thc nng lng ca electrn ha tr trong nguyn t Hir v nguyn t kim loi kim. Nu s
khc nhau gia hai cng thc .
3. Vit qui tc la chn i vi s lng t orbital . Vn dng qui tc ny vit cc dy vch
chnh v dy vch ph ca nguyn t Li.
4. Vit biu thc mmen ng lng orbital L ca electrn quanh ht nhn v hnh chiu Lz
ca n ln phng z. Nu ngha ca cc i lng trong cc cng thc . Vit qui tc la
chn cho m. Biu din bng s cc i lng L v Lz trong cc trng hp =1 v =2.
5. Vit biu thc mmen t orbital ca electrn quay quanh ht nhn v hnh chiu ca n
theo phng z.
6. Trnh by v gii thch hin tng Zeeman.
7. Trnh by nhng s kin thc nghim ni ln s tn ti ca spin electrn.
8. Vit biu thc xc nh mmen spin electrn S v hnh chiu ca n trn phng z. T
da vo th nghim Einstein v de Haas, vit biu thc ca mmen t s v biu din hnh
chiu ca s qua manhtn Bohr.
9. Hy chng t rng, nu xt n spin th ng vi mc nng lng En ca electrn trong
nguyn t H, c th c 2n2 trng thi lng t khc nhau t nht mt trong bn s lng t n,
, m, sz.
10. nh ngha cu hnh electrn.
11. S phn b cc electrn trong bng tun hon Mendeleev tun theo nhng nguyn l no?
12. Vit cu hnh electrn cho cc nguyn t O, Al... Gii thch cch vit v nu ngha.
13. nh ngha h ht ng nht. Trnh by thng k lng t Bose-Einstein v Fermi-Dirac.
IV. BI TP
Th d 1: Xc nh bc sng ca vch quang ph th hai, th ba trong dy Paschen trong
quang ph hir.
Bi gii: Dy Paschen n = 3. Bc sng ca vch th hai trong dy Paschen:
222
Chng 9: Vt l nguyn t
1,3.10 6 m
1
1
2
52
3
Bc sng ca vch th ba trong dy Paschen:
c
c
1,1.10 6 m
1
1
32 6 2
Th d 2: Tm s b chnh Rydberg i vi s hng 3P ca nguyn t Na, bit rng th kch
thch i vi trng thi th nht bng 2,1V v nng lng lin kt ca electrn ho tr trng
thi 3S bng 5,14eV.
Bi gii:
Electron ha tr trong nguyn t Na thuc lp M (n = 3). Trng thi c bn l 3s ng vi mc
nng lng 3S, trng thi kch thch th nht l 3p, ng vi mc nng lng 3P. Theo u bi:
Rh
3 s 2
5,14 eV,
Rh
3 s 2
Rh
3 p
2,1 eV
Rh
3 p 2
3,04 eV
Thay R v h ta tm c: p 0,88
Th d 3: Trong nguyn t, xc nh s trng thi electron thuc n = 4 c cng nhng s lng
t sau:
a. Cng ms, b. Cng m = +1,
c. Cng m = -1 v ms = -1/2
Bi gii:
a. Cng ms
Cc trng thi electron ch khc nhau 3 s lng t n, l, m. Vi n v ms xc nh th s trng
thi electron bng n2. Nu n = 4 th 42 = 16
b. Cng m = +1
Khi n v m xc nh th l m , m 1...n 1. Vy khi n v m xc nh th c n - |m| trng thi
ca electron khc nhau bi cc gi tr ca l v s cc trng thi electron khc nhau bi cc gi tr
ca l v ms l 2(n - |m|)
Vy n = 4, m=1 th 2(n - |m|) = 2(4-1) = 6
c. Cng m = -1 v ms = -1/2
Khi n, m v ms xc nh th c n - |m| trng thi ca electron khc nhau bi cc gi tr ca l.
Vy n = 4, m= - 1, ms = -1/2 th n - |m| = 4-1= 3
Bi tp t gii
1. Cho bc sng ca bn vch trong dy Balmer ca quang ph hir l:
Vch (H):
0,656 m;
Vch lam (H): 0,486 m
Vch chm (H): 0,434 m;
Vch tm (H): 0,410 m
Tm bc sng nh sng ca 3 vch trong dy Paschen ca quang ph hng ngoi.
2. Xc nh bc sng ln nht v nh nht trong dy Paschen trong quang ph hir.
223
Chng 9: Vt l nguyn t
224
Chng 9: Vt l nguyn t
b. 2 S1 / 2 2 D3 / 2
c. 2 P1 / 2 2 S1 / 2
e. 2 F7 / 2 2 D3 / 2
f. 2 D3 / 2 2 F5 / 2
g. 2 F5 / 2 2 P5 / 2
d. 2 D5 / 2 2 P1 / 2
22. Tnh gi tr hnh chiu mmen ng lng orbital ca electron trng thi d
23. Trong nguyn t Na, electron ha tr trng thi ng vi n = 3. Tm nhng trng thi nng
lng c th chuyn v trng thi ny (c xt n spin).
24. Bc sng ca vch cng hng ca nguyn t kali ng vi s chuyn di 4P 4S bng
7665A0. Bc sng gii hn ca dy chnh bng 2858A0. Tm s b chnh Rydberg s v p i
vi kali.
25. Kho st s tch vch quang ph: mD nP trong t trng yu.
26. C bao nhiu electron s, electron p v electron d trong lp K ? L ? M?
27. Lp ng vi n = 3 cha y electron, tm s electron c cng
a. ms= 1/2
b. m = 1
c. m = -2
d. ms= 1/2 , m = 0
e. ms = 1/2 , l = 2.
28. Trong nguyn t, cc lp K, L, M u y. Xc nh:
a. Tng s electron trong nguyn t.
b. S electron s, s electron p v s electron d.
c. S electron p c m = 0
29. Vit cu hnh electron ca cc nguyn t sau y trng thi c bn theo s l tng
He, Li, Be, B, C, N, O, Na, K
225
CHNG 10
VT L CHT RN V BN DN
Cht rn l trng thi vt cht ng c. Trong 1cm3 cht rn c khong trn 1022
nguyn t. Trong cht rn khong cch gia cc nguyn t, ion, electron nh lc tng
tc gia chng tr nn rt ng k. Bi ton c bn ca vt l cht rn thc cht l bi ton h
nhiu ht c tng tc. Trong chng trc chng ta thy l thuyt lng t rt thnh
cng khi nghin cu cc nguyn t ring bit. Trong chng ny chng ta s s dng n
nghin cu vt rn l tp hp ca rt nhiu nguyn t. Vt rn tn ti di hai dng l vt rn
tinh th v vt rn v nh hnh. Trong chng ny chng ta ch nghin cu vt rn tinh th.
Vo cui nhng nm 40 v u nhng nm 60 ca th k 20 Vt l hc c hai ng
gp to ln cho cng ngh, l transistor v laser. Transistor kch thch s pht trin ca vi
in t, mt lnh vc lin quan n s tng tc ( mc lng t) gia electron v khi cht.
Cn laser m ra mt lnh vc mi gi l photon hc (photonics), lin quan n s tng tc
(cng mc lng t) gia cc photon v khi cht. Trong chng ny chng ta s nghin
cu v cht bn dn, vt liu ch to diode, transistor, v laser bn dn.
10. 1. VT L CHT RN
10. 1. 1. Cu trc mng tinh th ca vt rn
10. 1. 1. 1. Mng tinh th
Mt trong nhng c trng quan trng
ca vt rn tinh th l cu trc mng tinh
th. Trong vt rn tinh th nhng nguyn t
(hoc phn t hoc ion) to thnh vt rn c
sp xp theo mt cu trc hnh hc xc nh
gi l mng tinh th. V tr cn bng ca cc
nguyn t (hoc phn t hoc ion) trong mng
tinh th gi l nt mng
Tnh cht c bn ca mng tinh th l tng l tnh tun hon tnh tin trong khng gian.
l: nu ta cho mng tinh th dch chuyn song song vi chnh n mt khong xc nh no
theo mt phng bt k th mng tinh th li trng vi chnh n. di nh nht ca khong
dch chuyn ny gi l chu k ca mng tinh th (hay cn gi l hng s mng ). Chu k ca
mng tinh th c th xc nh chnh xc bng phng php nhiu x tia X hoc nhiu x
electron, t on nhn c cu trc tinh th ca vt rn (hnh 10-1).
Tnh tun hon tnh tin ca mng tinh th ko theo tnh tun hon vi chu k ca mng
tinh th, ca mt lot cc i lng vt l khc c lin quan n s sp xp ca cc nguyn t
trong tinh th v d nh th tnh in (trng tinh th), mt electron...
226
Mng tinh th l tng c tnh tun hon v v hn. Tinh th thc l hu hn v thng
c nhng sai lch khi tnh tun hon, gi l cc sai hng.
10. 1. 1. 2. Cc loi lin kt trong mng tinh th
Tu theo cu trc ca mng tinh th v cc nguyn t to nn vt rn m trong vt rn s
tn ti cc lin kt khc nhau gia cc nguyn t. C 4 loi lin kt. Tnh cht vt l ca vt rn
ph thuc vo c tnh lin kt trong mng tinh th.
1. Lin kt nguyn t:
Lin kt nguyn t l loi lin kt bn vng nht. V d: Kim cng, Silic... Cc nguyn
t cng loi nm cc nt mng, lin kt vi nhau bng lc trao i nh cc cp electron c
spin i song (ngc chiu). Cc electron ny l cc electron ho tr nn lin kt ny cn c
gi l lin kt ng ho tr.
2. Lin kt kim loi:
227
10. 1. 2. 1. S hnh thnh vng nng lng do tng tc gia cc nguyn t (php gn
ng in t lin kt cht)
i vi mt nguyn t ring bit, l thuyt lng t ch ra rng:
o Nng lng ca electron trong nguyn t l gin on,
o Mi trng thi lng t ca electron c c trng bi 4 s lng t: n (s lng t
chnh), l (s lng t qu o), m (s lng t t) v s (s lng t spin).
o Nguyn l loi tr Pauli: mi trng thi lng t c c trng bi 4 s lng t n, l,
m, s v mi trang thi lng t ch c ti a mt electron.
o Thng thng trng thi c bn electron ch chim nhng mc nng lng thp nht.
Xt h gm hai nguyn t ging nhau. Nu hai nguyn t xa nhau n mc c th coi
chng l c lp, khng tng tc vi nhau th gi tr mi mc nng lng vn ging nh
trng hp nguyn t c lp, nhng s mc gp i (mc nng lng trng chp hay ni cch
khc l suy bin bc hai). Khi hai nguyn t tin li gn nhau c (10-10 m) th chng bt u
tng tc mnh vi nhau, mi mc nng lng trc y s phi tch thnh hai mc (Hnh 102). Trong mt mu cht rn tinh th c N nguyn t th mi mc nng lng trong nguyn t c
lp s tch thnh N mc. Trong 1cm3 cht rn c khong 5.1022 nguyn t th mi mc nng
lng s tch thnh 5.1022 mc. Cc mc ny tt nhin rt xt nhau to nn mt vng nng
lng. Nh vy trong trng hp ny mi mc tch ra thnh mt vng v mi vng gm N mc
nm gn nhau n mc c th coi chng phn b gn nh lin tc theo nng lng (Hnh 102e).
228
V mi mc nng lng trong nguyn t c lp tch thnh mt vng nng lng cho
php c b dy nht nh nn trong ph nng lng ca electron s c nhiu vng nng lng
cho php xen k nhng vng khng c php gi l vng cm. Ni chung khng c cc mc
nng lng ca electron nm trong vng cm ny. B rng ca vng cho php s ph thuc vo
s tng tc gia cc electron ca cc nguyn t khc nhau vi nhau. Cc electron nm cc
lp cng su bn trong bao nhiu th cng tng tc yu vi nhau by nhiu do b che chn bi
cc electron pha ngoi, do vy vng nng lng cho php i vi cc lp cng su bn trong
cng hp li. Cc electron c trong vt rn s in y cc vng nng lng cho php t thp
n cao.
S hnh thnh cu trc vng nng lng ca electron trong vt rn tinh th cho php
gii thch c s phn loi cc vt rn tinh th thnh ba loi: cht dn in (kim loi), cht bn
dn v cht cch in (in mi). S dn in trong cht rn v bn cht l s chuyn ng ca
cc electron trong tinh th. Nu xt theo bc tranh vng nng lng th l hin tng
electron nhy t mc nng lng thp hn ln mc cao hn. V cc vng bn di u b lp
y nn trong cc vng ny cc electron khng th nhy ln cc mc cao hn c. Do khi
xt n tnh cht dn in trong vt rn ch c vng lp y trn cng, c gi l vng ha tr,
l quan trng nht.
Cht dn in (kim loi): l cht c cu trc vng nng lng trong c vng cha
y hoc vng y nm chng mt phn ln vng trng. Do khong cch gia cc mc
nng lng trong cng mt vng cho php rt nh (c 10-2 eV, tng ng vi nng
lng chuyn ng nhit) nn nhit bnh thng cc electron c th thu thm nng
lng nhit thay i trng thi v chuyn ln nhng mc nng lng cao hn cn
b trng v tr thnh electron t do. Khi c in trng ngoi tc dng, cc electron t
do chuyn ng ngc hng vi in trng to nn dng in.
229
Cht bn dn: l cht c cu trc vng nng lng trong vng y trn cng (c
gi l vng ho tr) b ngn cch vi vng trng ngay trn n (c gi l vng dn) bi
vng cm c rng khng qu 3 eV. Khi in trng ngoi yu, cc electron nh
vng ho tr cha th thu nng lng vt qua vng cm, chuyn ln vng dn, do
cht bn dn cha dn in. Nhng khi in trng ngoi mnh a electron t
vng ho tr ln vng dn, tr thnh electron t do, chuyn ng ngc chiu vi in
trng to nn dng in. Nh vy tnh dn in ca cht bn dn ph thuc rt mnh
vo cc yu t bn ngoi lm thay i trng thi nng lng ca electron trong vt
rn tinh th.
Cht cch in (in mi): l cht c cu trc vng nng lng trong vng ho tr
y hon ton b ngn cch vi vng trng hon ton bi vng cm kh ln ( 3eV).
Trong trng hp ny electron vng ho tr kh c th chuyn ln vng trng tr
thnh electron t do v tham gia dn in.
Hnh 10-3 trnh by m hnh vng nng lng ca cht dn in, bn dn v cht cch in.
10. 1. 2. 2. Chuyn ng ca electron trong mng tinh th (php gn ng in t gn t
do)
Theo c hc lng t, trng thi ca electron chuyn ng trong trng lc th U (r ) c
m t bi hm sng:
(r , t )
i
E.t
e
. (r )
(10.1)
2m
2
E U (r) (r) 0
(10.2)
m l khi lng electron, l ton t Laplace c gi tr bng tng o hm ring phn bc hai
theo cc to khng gian x, y, z. Bit dng c th ca U( r ) ta c th gii phng trnh
Schrodinger tm biu thc ca (r ) v E tc l xc nh c trng thi v nng lng ca
electron chuyn ng trong trng lc th.
* Xt trng hp electron chuyn ng t do (trng lc th bng 0), phng trnh Schrodiger
s l:
2m
E (r ) 0
2
Nghim ca phng trnh (10.3) c dng sng phng De Broglie:
(r )
(10.3)
(r ) Ae i k r
(10.4)
2k 2
E
2m
230
(10.5)
( r ) u k ( r ) ei k r
(10.6)
trong u k (r ) l hm tun hon ging nh trng lc th, vi cng chu k a ca mng tinh
th: u k (r ) u k (r a) . Hm sng Block l hm sng phng c bin bin thin tun hon vi
chu k ca mng tinh th. Xc sut tm thy electron mt im cho ca tinh th l hm tun
hon ca ta x. Kt qu gii phng trnh Schrodinger trong trng hp ny cho thy nng
lng ca electron cng tch thnh vng cho php v vng cm. y chng ta khng i su
vo gii bi ton ca c hc lng t m ch xem xt nh hng ca mng tinh th ln chuyn
ng ca electron theo hng nh tnh nh sau.
Khi electron chuyn trong mng tinh th chng s b nhiu x. Nhiu x ca electron
trn tinh th cng ging nh trng hp nhiu x ca tia X, do trc ht chng ta s nhc li
hin tng nhiu x ca tia X. Khi tia X p ln nt mng tinh th, mi nt mng s tr thnh
trung tm nhiu x. Chm tia X s nhiu x theo nhiu phng, tuy nhin ch theo phng phn
x gng mi quan st c hin tng nhiu x v theo phng cng ca tia nhiu x
ln. Hiu quang l ca hai tia 1 v 2 theo phng phn x gng L 2a sin , chng s giao
thoa vi nhau. Cc i giao thoa l
2a sin n
231
2k 2
U
(10.8)
2m
Nu k khng p ng iu kin phn x Bragg th electron chuyn ng hon ton t do v
E K0 U
2k 2
E K0
. Nu k p ng iu kin phn x Bragg th electron b c nh E U 1 hoc
2m
E U 2 . Nh vy th E = f(k) l mt ng gn nh l parabol, parabol ny b bin dng gn
cc im m ti k p ng iu kin phn x Bragg v gin on ti cc im ny (Hnh
10.4)
Tnh cht tun hon tnh tin ca mng tinh th lm cho nng lng ca electron chuyn
ng trong c cu trc theo vng, cc vng c php xen k cc vng cm. L do xut hin
cc vng nng lng b cm l phn x Bragg. E(k) l mt hm tun hon chn trong khng
gian k . c bit l ngi ta c th xc nh trong khng gian k (khng gian ng lng v
ai
ki
ai
232
10. 2. VT L BN DN
10. 2. 1. S vng nng lng ca cht bn dn
Bn dn l vt liu chnh ch to cc linh kin in t, linh kin quang in t. V vy
trong chng Vt l cht rn ch yu chng ta s xem xt mt s vn v vt l bn dn. S
vng nng lng chnh l s ph thuc nng lng E vo vect sng k , s ph thuc cn gi
l ph nng lng, hay quy lut tn sc. N l ni dung quan trng nht ca vt l cht rn.
E g (eV ) ti 3000K
Loi vng cm
Ge
0.66
xin
Si
1.12
xin
SiC
2.99
xin
GaAs
1.42
thng
GaP
2.26
xin
Inas
0.36
thng
InP
1.35
thng
CdS
2.42
thng
CdTe
1.56
thng
Da vo cu trc vng nng lng ngi ta chia cht bn dn ra hai loi: bn dn vng
cm thng v bn dn vng cm xin (hnh 10-5), v iu ny nh hng n cc tnh cht
quang ca cht bn dn.
Bn dn vng cm thng: c cu trc vng nng lng vi cc i ca vng ho tr v cc
tiu ca vng dn nm ti cng mt im trong khng gian k.
233
E (k ) E (k 0 )
1
2E
(ki k 0i )(k j k 0 j ) ...
2 ij ki k j
(10-9)
E (k ) E (k0 )
1 2E
(k k0 ) 2
2 k 2
(10-10)
E (k )
234
1 2 E 2 2k 2
k
2 k 2
2m*
(10-11)
trong m *
2
2E
k 2
lng hiu dng. Ln cn vng cc tiu nng lng ta c m* > 0, ngc li ln cn vng cc i
nng lng ta c m* < 0. Mt ng nng (qu tch ca nhng mt c cng nng lng trong khng
gian vect sng k ) trong trng hp ny l mt cu.
F m* a e E
gia tc ca electron ngc chiu in trng:
(10-12)
eE
(10-13)
m*
Kt lun: ln cn cc tiu nng lng trong khng gian k (y vng dn), electron x s nh
mt ht c khi lng dng m* v c in tch m -e. Electron ny c gi l electron dn.
By gi chng ta xt hnh vi ca electron gn cc i nng lng di tc dng ca in
trng E . Theo nh lut hai Newton ta c:
F m* a e E
*
Nhng ti ln cn cc i nng lng ta c: m
2
0
2E
k 2
eE eE
*
m*
m
(10-14)
235
a cng chiu vi E .
Kt lun: ln cn cc i nng lng trong khng gian k (nh vng ho tr), electron x s
nh mt ht c khi lng dng bng -m* v c in tch dng. Vy chuyn ng ca electron
lin kt ti ln cn im cc i nng lng c th thay th bng chuyn ng ca mt ht mang
in tch dng, +e v c khi lng m * , ht c gi l l trng.
Ta bit rng vng ha tr ca cht bn dn ni chung c cc electron lp y gn ht
ch c mt s t cc mc nng lng st nh vng ha tr l b b trng. vng ha tr s tt hn
nu khng xt chuyn ng ca cc electron m xt chuyn ng ca l trng (cc mc nng lng
b b trng, khng c electron chim gi), v s lng l trng t hn s lng electron rt nhiu v
do bi ton s tr nn n gin hn.
Cc i lng c trng cho l trng thng c thm ch s p vo di, cn cc i lng
c trng cho electron thng c thm ch s e hoc khng c ch s. Mt s i lng c trng
ca l trng:
qp=+e
k p k
pp p
m*p me*
E p ( k ) Ee ( k )
f ( E, T )
1
E EF
exp
k BT
(10-15)
236
nhit T 0, ta c:
f ( E ) 1 khi
E EF
f ( E ) 1 / 2 khi
E EF
f ( E ) 0 khi E EF
(10-16)
10. 2. 4. Bn dn thun
Bn dn thun l bn dn ch c mt loi nguyn t trong mng tinh th v tnh dn in ca
n c to ra do s chuyn di ca electron t vng ho tr ln vng dn. Nh vy chuyn mc ca
electron trong bn dn ny l chuyn mc vng - vng v electron v l trng sinh ra theo tng
cp mt. Nguyn nhn chuyn mc ca electron thng l do thng ging nhit.
Silic (Si) v Germani (Ge) l hai bn dn thun in hnh hin ang c s dng nhiu
trong cng nghip in t.
Si l nguyn t nhm 4 trong bng tun hon Mendeleev. Mi nguyn t Si c 4 electron
ho tr. Trong mng tinh th Si, mi nguyn t Si lin kt vi bn nguyn t ln cn nh bn cp
electron ho tr (lin kt ng ho tr) v c biu din bng bn cp ng thng trong mt phng
(Hnh 10-7). Trong mng tinh th Si, cc electron ho tr u lin kt vi nguyn t xc nh ca
chng.
Do tc dng bn ngoi (nung nng, chiu sng...), cc electron ho tr c th thu nng
lng thot khi lin kt vi nguyn t ca chng v tr thnh electron t do. ng thi s xut
hin nhng lin kt ho tr b b trng do cc electron va di i. Nhng lin kt b b trng ny
c gi l l trng. Cc electron ho tr ca cc nguyn t ln cn li c th chuyn n lp cc l
trng. Di tc dng ca in trng trong mng tinh th Si s c dng electron t do mang in
tch m chuyn ng ngc chiu in trng, ng thi c dng l trng mang in tch dng
chuyn ng cng chiu in trng.
237
E g
ne n p ni N C NV exp
2
k
T
B
(10-17)
m p EC EV 1
E EV 3
N
Ei C
k BT ln
k BT ln V
*
2
4
2
2
NC
me
(10-18)
Nhn vo cng thc trn ta thy ti nhit T = 00K mc Fermi nm chnh gia vng cm.
Khi nhit tng ln th tu thuc vo t l m*p / me* m ta c mc Fermi dch chuyn v pha y
vng dn EC hay nh vng ha tr EV.
Mt dng in tng cng do in trng gy nn (cn c gi l mt dng cun) s
l
j E j Ee j Ep E
l dn in ca bn dn v bng
e p ni (e e p p )
(10-19)
(10-20)
238
239
n p ne
nhit khng cao, nu b qua dn in ring th dn in ca bn dn n c xc
nh gn ng bi cng thc
ene e
(10-21)
E d
N d exp
k BT
(10-22)
10. 2. 5. 2. Bn dn p
Gi s trong mng tinh th bn dn Si c pha thm cc nguyn t tp cht thuc nhm ba
trong bng tun hon Mendeleev, v d Bo (B). Mi nguyn t B c ba electron ho tr. Khi nguyn
t B thc hin lin kt ng ho tr vi bn nguyn t Si ln cn th n ch c ba lin kt vi
ba cp electron ho tr v mt lin kt thiu mt electron. b sung electron cho lin kt thiu,
nguyn t B phi chim thm mt electron ca cc nguyn t Si ln cn v tr thnh ion m B - nm
nt mng ca tinh th Si. Ch lin kt thiu ca nguyn t Si do electron va di i tng ng
vi mt l trng mang in tch dng. L trng ny li c th c lp y bi electron ca cc
nguyn t Si ln cn. Khi c in trng tc dng, cc l trng s chuyn ng cng chiu in
trng v to ra dng in trong cht bn dn tp cht (Hnh 10-11).
pn p p
(10-23)
E a
N a exp
k BT
(10-24)
E Eo Etx
trong
tip p-n nm trong trng thi khng cn bng. C s chnh lch v mc Fermi gia min p v min
n.
242
tc dng lm gim hng ro th nng xung mt lng bng eU, do dng khuch tn cc ht ti
c bn qua lp chuyn tip p-n tng v to thnh dng in thun chy qua it theo chiu t p sang
n. Khi lp chuyn tip p-n b co hp li v in tr ca lp ny gim. Mt dng cc ht ti c
bn ln nn cng dng in thun ln v tng nhanh theo hiu in th U gia hai cc ant v
catt.
b. Trng hp mc ngc (Hnh 10-14b): Ant ni vi cc - v catt ni vi cc + ca ngun
in. in trng tng hp E hng t bn dn n sang p v n c tc dng ngn cn dng cc ht
ti c bn qua lp chuyn tip p-n nhng li tng cng dng cc ht ti khng c bn qua lp
chuyn tip v to thnh dng in ngc chy qua diode theo chiu t n sang p. Khi lp chuyn
tip p-n m rng ra, hng ro th nng c nng cao v in tr ca lp chuyn tip tng ln. V
mt cc ht ti khng c bn nh nn cng dng in ngc cng rt nh v di y ta thy
rng n hu nh khng ph thuc vo hiu in th ngoi.
Kt qu diode ch cho dng in qua n theo chiu thun t p sang n v hu nh khng cho
dng in chy theo chiu ngc t n sang p. Tc dng ny gi l c tnh chnh lu dng in ca
diode.
L thuyt v thc nghim chng t cng dng in I chy qua diode ph thuc hiu
in th U gia hai cc A, K theo qui lut hm m:
eU
I I o exp
1
k BT
(10-25)
243
10. 2. 7. Laser bn dn
Laser l ch vit tt ca Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation,
khuch i nh sng bng pht bc x cm ng. Gi s nguyn t c hai mc nng lng E1 v
E2, E2 > E1, E1 l mc c bn, cn E2 l mc kch thch. trng thi cn bng nhit mt ht
mc E1 ln hn mt ht mc E2, N1 > N2. H nguyn t ny tng tc vi bc x in t.
Theo Einstein, c th xy ra ba qu trnh quang hc: Hp th, pht x t pht, pht x cm ng.
Mt h nguyn t mc nng lng c bn E1 c th hp th mt bc x in t n
sc chiu ti v nhy ln mc nng lng kch thch E2 cao hn. Nguyn t ch tn ti mc
kch thch trong thi gian ngn, sau n chuyn v mc c bn mt cch t pht. Trong qu
trnh chuyn di n pht ra photon c tn s tun theo h thc
h E2 E1
Pht x ny c gi l pht x t pht, bi v n khng i hi mt kch thch no ca bn
ngoi. S chuyn di t pht c gy bi cc nhn t ni ti ca h nguyn t.
Mt nguyn t ang nm mc di c th hp th mt photon c nng lng
h E2 E1 ca bc x ti chuyn ln mc trn. Qu trnh ny c gi l hp th.
Di tc dng kch thch ca mt bc x in t, mt nguyn t ang trng thi kch
thch E2 c th chuyn xung mc nng lng thp hn E1 v pht ra bc x c nng lng
h E2 E1
Photon do nguyn t pht ra ging ht photon ca bc x kch thch nguyn t: cng nng lng
(tn s), cng hng, cng pha, cng phn cc. Qu trnh cng hng ny c gi l pht
x cm ng .
trng thi cn bng nhit ng hc xc sut pht x cm ng lun nh hn xc sut
hp th v pht x t pht. c th khuch i c nh sng th pht x cm ng phi p o
hai qa trnh kia. Mun vy ta phi ph v th cn bng nhit, lm cho mt ht trng thi
E2 ln hn E1 (N2 > N1, y l trng thi o mt ht) v tng cng mt ph kch thch.
Mi trng m trong mt ht trng thi ng vi nng lng cao hn li ln hn mt
ht trng thi ng vi nng lng thp hn c gi l mi trng nghch o mt .
My pht laser gm ba b phn chnh: mi trng cht c trng thi o mt ht, bm v
bung cng hng Fabry Perot. Trng thi o mt ht l trng thi khng cn bng, do
khng bn v cc nguyn t lun c xu hng tr v trng thi cn bng. Mun duy tr trng thi
o mt ht ta phi thng xuyn cung cp nng lng kch thch h ht, qu trnh gi l
qu trnh bm. Khi t c phn b o mt ht, xc sut xy ra pht x t pht cng tng ln
mnh. Nhng pht x t pht khng ph thuc vo mt ph bc x, n tr thnh nhiu khng kt
hp. Trong khi pht x cm ng t l vi mt ph bc x kch thch. Do chng ta phi tng
mt ph ca bc x kch thch bng phng php ghp phn hi dng, ng thi tp trung nng
lng vo mt vi mode sng vi di tn hp. thc hin ng thi hai iu ny ngi ta dng
bung cng hng Fabry - Perot.
244
2nL m
hay
Lm
(m 1,2....)
2n
(10-26)
n: chit sut ca mi trng kch hot. B cng hng Fabry-Perot phi c di L tho mn
iu kin (10-26).
245
246
2dn
m
m 1,2,3...
247
HNG DN HC CHNG 10
VT L CHT RN V BN DN
I. MC CH - YU CU
1. Nm v vn dng c l thuyt vng nng lng phn loi vt rn tinh th: kim loi,
bn dn, in mi.
2. Hiu c c ch dn in ca cc cht bn dn: bn dn tinh khit, bn dn n, bn dn p.
ng dng ch to it.
3. Hiu c c ch hot ng ca my pht laser, chc nng ca cc b phn chnh ca my
pht laser. Cu to ca laser bn dn.
II. TM TT L THUYT
Vt rn tinh th c cu trc mng tinh th, c c trng bi chu k d ca mng. Ti cc
nt mng c nhng nguyn t, phn t cu to nn vt rn. C bn loi lin kt: lin kt nguyn t,
lin kt ion, lin kt kim loi v lin kt phn t.
Trong vt rn tinh th nng lng ca electrn c cu trc vng nng lng, c vng c
php v vng cm. hiu c l do dn n s hnh thnh vng nng lng ta c th i theo hai
cch: Cch th nht l coi cc electron lin kt cht ch vi cc nguyn t m ca chng v nghin
cu s thay i cc trng thi ca cc electron ny khi c mt s lng ln cc nguyn t kt hp
li vi nhau to nn vt rn tinh th. Cch tip cn ny c gi l php gn ng in t lin kt
cht. Cch th hai l coi cc electron lin kt yu vi cc nguyn t m ca chng v xt chuyn
ng ca chng trong trng th nng tun hon do cc ion ca mng tinh th sinh ra. Cch tip cn
ny c gi l php gn ng in t gn t do.
Vi cch th hai ngi ta gii phng trnh Schrodinger ca electron chuyn ng trong
trng lc th tun hon ca mng tinh th. Kt qu nhn c l nng lng ca electron trong
mng tinh th c tch thnh nhng vng: vng cho php v vng cm. Vng cm l vng trong
khng th c nhng gi tr nng lng cho php ca e. Nhng gi tr c php ny nm trong
vng cho php. Vng cho php c th l vng y hoc vng trng. Ty theo khong cch ca vng
cm v tnh cht ca vng cho php ngi ta phn chia ra cht dn in, cht bn dn v cht in
mi.
Tnh dn in ca cht bn dn tinh khit, bn dn c pha tp cht (bn dn n hay bn dn p)
cng c gii thch trn c s ca l thuyt vng nng lng.
Chuyn tip p n c cu to t s ghp ni gia hai ming bn dn loi p v loi n ca
cng mt cht bn dn cho tip xc vi nhau. Chuyn tip p n c s dng ch to cc it
bn dn chnh lu v it laser.
248
III. CU HI L THUYT
1. Phn bit cc loi lin kt trong mng tinh th ca vt rn.
2. Trnh by l thuyt vng nng lng v s to thnh cc vng: vng cho php, vng cm,
vng ha tr trong vt rn tinh th. Gii thch s phn loi vt rn thnh cht dn in (kim loi), bn
dn v cht cch in (in mi).
3. Trnh by v khi nim electron dn v l trng.
4. Trnh by v bn dn tinh khit, bn dn n, bn dn p (cu to, vng nng lng, ht ti
in).
5. Trnh by cu to ca it bn dn v c tnh chnh lu.
6. Phn bit pht x t pht v pht x cm ng.
7. nh ngha trng thi o mt ht nguyn t. trng thi cn bng nhit c trng thi
o mt ht khng ? to trng thi o mt ht nguyn t ta phi lm th no ?
8. Phn tch c ch khuch i ca b cng hng, t i n hiu ng laser.
9. Nu nhng b phn chnh v chc nng ca chng trong my pht laser.
10. Trnh by nhng nt c bn ca laser bn dn GaAs.
249
Hng dn gii bi tp v p s
HNG DN GII BI TP V P S
CHNG 1
DAO NG V SNG
1.
CU 02
1
2
2
0,2 A
E CU 0 10 J ; I 0
L
2
2. a. T 2 LC 3,16.10 3 s , f
1 Q 02
b. E
12,5.10 6 J ,
2 C
3.
1
316 Hz
T
c.. I 0
Q 02
LC
5.10 3 A
4.
a. T = 4.10-4 (s);
Et
(Q 0 e t ) 2
(Q e t t ) 2
100 , t 6,8.10 3 s
, E t t 0
,
2C
2C
E t t
5.
Et
6.
a. C
7.
b. Ut / Ut+T =1,04 ln
02 L
10 6
F,
1,6
1 Q 02
2.10 4 J ;
2 C
b. i
dq
2.10 2 sin 400t (A)
dt
a. T
2
1
1
5.10 3 s , f 200Hz ; b. L
1H
0
T
C02
c E e(max)
CU 02
LI 2
1,97.10 4 J , E m(max) 0 1,97.10 4 J
2
2
d. U 0 25,2 V
8.
a. T
2
1
1
10 3 H
2.10 4 s , f 5.103 Hz ; b. L
2
0
T
C0
du
c. i C
1,4 sin 10 4 t A ;
dt
250
CU 02
0,11.10 2 J
d. E
2
Hng dn gii bi tp v p s
9.
a.T = 4.10-4s, f
10. T
1
2500Hz ;
T
4.104 ( s) ;
1
R
2
LC 4 L
11.
Ut
1,04
U t T
U 0e t
3 e t 3
t t
U 0e
R
T 4.102 ;
2L
2 L ln 3
102 s
R
U
T ln 0
4
U1 2.10 ln 3 0,22
a. T 2 LC 2.10 4 (s) ,
t
10 3
b.
2L
11,1
T
0,52.10 8 F
12.
13. C
1
0, 625.107 F ;
L 2
4 2 c 2 L
Q02
W
2.104 J
2C
14.
b.
ch = c.T = 15.104m
= 3,4.10-3s;
1
R
2
LC 4 L
R
T 0,57 ;
2L
2
o
1 R
1818rad / s ;
LC 2 L
15. = 1000(rad/s) ;
16.
C =
1
= 0,33m F ;
w2L
t s =1
1 cT1 2 c LC1
21 cT2 2 c LC2 6 c LC1 31
Di tn m my thu c th bt c ng vi cc bc sng t 3m n 9m
17. T = 5. 10-3 s ;
C = 6,3 . 10-7 F;
'
'
Ut
U o e - bt
18.
=
= e bt e bt = 2
- b ( t +t ')
U t +t ' U o e
;
;
19.
Umax = 25,2 V;
t' =
ln 2
b ;
b=
R
= 10p
2L
;
t '=
ln 2
10p
= (2/).y=4 (rad)
251
Hng dn gii bi tp v p s
20.
x=0
4,66.104 Hz
22.
610 Hz
23.
4 ln.
24.
=6
CHNG 2
GIAO THOA NH SNG
1.
a) = 0,5m.;
c)y = 1,5 cm
a.
i
0,6.10 6 m ,
D
a. y s 4
10 3 m ,
b. n
y. eD
1,25
eD
i
0,6.10 6 m ,
D
b n
i 4
i 3
4.
a. i
5.
a.
6.
a. N
4D
(2k 1)D
1,2.10 3 m , y t 5
1,35.10 3 m
y.
8.10 6 m
(n 1).D
b. e
7.
(2k 1)D
3mm, y s 4 4i 4,8mm
2
e(n 1).D
0,02m
c. y
3.
b. y t 3
i1 1
1, 25
i2 2
b. N
i1 1
1, 25
i2 2
2nd
k 0,5
n = 1,000865.
9. d (2k 1)
252
4n '
dmin = 0,11 m
: = 0,48 m
Hng dn gii bi tp v p s
10.
11
d = 0,12 m
4nd
2k 1
k
; k 0,1, 2....
2
;
sin
d k 10 d k
3.104 rad
i
- Thay s: l = 0,58 m
15. a.
5
b. k 2 k1
6
0,5.10 3 rad ;
2i
k1
12
18
k2
10
15
x1=x2 (mm)
3,0
6,0
9,0
16.
2ni 0,529m
17.
d s1
18.
d t4
4
1,2m
2
19.
r42
0,589m
4R
0,15m
r25 r4 2
R 25 4
22.
= 2.10-4 rad.
23.
24.
= 8 m
25.
n = 1,00025
0,6.10 6 m
D22 D12
0.5m
4 R(k 2 k1 )
26. : rk Rk
27.
- Thay k = 3 vo n =1.33
r5 = 1,33 mm
253
Hng dn gii bi tp v p s
m.
1,5.10 5 cm
2
28.
29.
30.
1,00038
2.
0,644m
m
CHNG 3
NHIU X NH SNG
1.
r1 = 0,5mm;
r2 = 0,71mm;
r3 = 0,86mm;
r4 =1mm;
2.
kRb
10 3 m
Rb
3.
4.
C tm ti.
5.
r3
6.
=0,6 m
7.
3Rb
b 2m
Rb
Tm nhiu x l ti
Rb
; R b x 2R 1,67m
Rb
9.
r1
10.
sin
k
, sin 1 1 17 08, 2 36 05, 3 62 0
b
11. = 300
12.
l = 5 cm
13.
l = 0,6 m
14.
3 = 4004930
15. sin 2
16. a.. d
254
32 sin 1
2 55 0 40
21
1
m
2,8.10 4 cm ; n 3571 khe / cm
d
sin
r5 = 1,59 mm
Hng dn gii bi tp v p s
f 0,625m
18.
2 1 7
19.
i vi nh sng : m1
i vi nh sng tm: m2
1
d
m1max 2
m2max 4
20.
a. N =25000;
b. = 0,4099 m
21.
a. Nmax = 7;
b. = 0,67m
22..
a. m = 2 ;
b. sin j = m
d =m
= 6 m
sin j
l
d
tg j =
L
2f
sin j = tg j
l
L
=
d 2f
L=2
lf
= 0,1m
d
26.
27.
m11
0, 447 m
m2
n=
1
= 200 vch / mm
d
CHNG 5
PHN CC NH SNG
1.
n
1
sin i gh kk
n 2 1,414
n
2
tgi B
2.
3.
n
n kk
1,414 i B 54 0 43 .
n. sin 330
1 n. sin 330
n 1,56
i B 57 030, i B 49 0 43
255
Hng dn gii bi tp v p s
4.
n/ = 1,63, i = 66056/
5.
n
tgi tgi B 1 ;
n2
i iB
n
tg 1 n 2
2
2 n2
6.
n= 1,73
7.
n1 = 1,33
8.
= 450
9.
10.
0 =3,55.10-7m; e = 3,95.10-7m.
11.
12.
13.
L n 0 n e d 2k 1 , k 0,1, 2, 3,...
4
14.
15.
1,33
2k 1 0,8m;
4n0 ne
k=0
4d n0 ne
; Vi k = 6; 7; 8; 9; 10;
2k 1
2 = 0,60 m;
3 = 0,473 m;
4 = 0,430 m
d =0,25 m.
d2 2
d 2 3,4mm
d 1 1
17.
18.
19.
97 0
tg
2
2
.L 30 (rad )
1 = 0,692 m;
16
n1
l = 0,589 m
d = 0,589 m
l l0 1
256
v 2 l0
v 2,59.108 m / s
c2 2
Hng dn gii bi tp v p s
2.
m0
1
v2
2m 0 v 2,59.108 m / s
c2
4.
v 2,985.108 m / s
m0
m
1
1
m
2,3
2
2
2
m
0
v
v
(0,9c)
1
1
1
2
2
c
c
c2
5.
t= 3,2s.
3.
6.
mc m 0 c eU
m 0c 2
1
7.
m 0 c eU
m0c 2
1
8.
E m 0 c 2
E m 0 c
9.
10.
11.
E + m 0 c 2 mc 2 ,
, 0 1
v2
c2
v2 1
1
U 9.108 V
2
0
2
c
c2
m0c 2
1
c2
c2
m0c 2
1
v2
v2
v
95% U 1,1.10 6 V
c
v2
2m 0 c 2
v 86,6
v 2,6.108 m / s
c 100
c2
m
2 E = 8,2.10-14J
m0
1
1
v2 2
E m 0 c 2
1 m 0 c 2 1
v 2,22.108 m / s
2
2
2
3
c
v
1
c2
E
m
4,65.10 17 kg
2
c
CHNG 7
QUANG HC LNG T
1.
P T 4S 1417,5 ( W)
257
Hng dn gii bi tp v p s
P
8,28.4,18
4
1004 K
S
5,67.10 8.6.10 4
2.
T 4
3.
4.
T
Tmin
Tmax Tmin 80 K, max
2300 K Tmax 2340 K, Tmin 2260 K
2
12.103.4,18
836 ( W) T
60
4
Pmax Tmax
Pmin Tmin
d
.4
2
828 (K )
1,15
5.
T
R
1. 2 2 81 ln ,
R 1 T1
T
2. m1 2 3 ln
m2
T1
1
bT1
b
b
1
, m2
b
T2
290 (K)
T1
T2
T1 b
T2 T1
6.
m1
7.
8. a
T 4 St
0,7
9. . T = b/m
6m 2
10.
T 4 .S.t 1,33.105 J
11.
'
P UI
S dl
'
a
' aT 4
0,33
UI
dl
T 4
UI
2620 K
a dl
4
b 2
r 4.10 26
P 4
12. a.
P T S , S 4r , T=b/m
m
b. Mt nng lng nhn c trn tri t c coi l nng lng do mt tri pht ra
sau mi giy gi qua mt n v din tch mt cu c bn knh bng d
4
13.
P
4d
max=b/T
1,4.103
a. 10-4 cm
/ m2
b. 4,83.10-4 m
c. 2,9.10-10 m
14.
T= 320K. nhit khng i th qu cu bc x bao nhiu nng lng th phi hp
th by nhiu nng lng.
258
Hng dn gii bi tp v p s
hc
5,18.10 7 m ,
A1
15.
01
16.
1 0
2.
17.
02
03
hc
6,21.10 7 m
A3
hc
hc 6,625.10 34.3.108
A
39,75.10 20 J
6
A
0
0,5.10
hc
1
2 hc
6
A m e v 02 max v 0 max
A 0,93.10 m / s
2
me
hc
hc
A eU h A
eU h 36,32.10 20 J
1.
m e v 02 max
2.
eU h v 0 max
2
1. 0
18.
hc
5,4.10 7 m ,
A2
2eU h
me
2.1,6.10 19.0,76
9,1.10
31
0,52.10 6 m / s
hc 6,625.10 34.3.108
0,5.10 6 m
19
A
2,48.1,6.10
2.
hc
1
A m e v 02 max v 0 max
3.
hc
A eU h U h 0,97 V
2 hc
6
A 0,584.10 m / s
me
1. A h 0 39,75.10 20 J ,
19.
2.
hc
hc
1
A eU h U h ( A) 2,83V
3.
1
m e v 02 max eU h v 0 max
2
2eU h
10 6 m / s
me
20. 1. A = h0 = 39,75.10-20J,
A eU h
13,25.1014 z ,
2. h A eU h
h
3.
v 0 max
21. 1. 0
2.
3.
2
h - A 10 6 m / s
me
hc 6,625.10 34.3.108
0,578.10 6 m
19
A
2,15.1,6.10
hc
1
A m e v 02 max v 0 max
2 hc
6
A 0,37.10 m / s
me
hc
hc
1
A eU h U h ( A) 0,39 V
259
Hng dn gii bi tp v p s
23.
e(U 2 U1 )
=6,43.10-34Js
1
1
c
2 1
22.
h h 6,625.10 34.5.1014
p
1,1.10 27 kg.m/s
8
c
3.10
m
h
c
24.
6,625.1034.5.1014
16
3,7.10 36 kg
9.10
hc 6,625.10 34.3.108
3,3.10 19 J
6
0,6.10
h 6,625.10 34
p
1,1.10 27 kg.m/s
0,6.10
25.
hc 6,625.10 34.3.108
19,88.10 14 J
12
10
h 6,625.10 34
p
6,62.10 22 kg.m/s
12
10
hc
26.
a. E1 h 1
8eV
b. E2 h 2
hc
1,24MeV
v1
2( E1 A)
10 6 m / s
mo
1
E 2 mo c 2
1
2 2
1 v / c
( 2 Eo E 2 ) E 2
v
0,95
c
Eo E 2
v= 0,95c = 2,85.108 m/s
27.
hc
moe c 2
'
1
260
moe c 2
hc
'
1 v2 / c2
moe c
1
h 1 2
0,0434 A
Hng dn gii bi tp v p s
' 0.0134
28.
29.
30.
33.
2c
63o23
hc 6,625.10 34.3.108
2,3.10 14 J
12
8,64.10
hc
0,8.1,6.10 13 1,553.10 12 m ,
2 c sin 2 50 011
2
hc
2.
8,19.10 14 J 0,2MeV
hc 6,625.10 34.3.108
3,2.10 14 J ;
12
6,213.10
2
5.10
12
2.2,426.10
hc 6,625.10 34.3.108
2,68.10 14 J ;
12
7,426.10
hc hc
1
1
hc
,
Ed max
32.
hc
5.10 12 m , 2c sin 2 8,64.10 12 m ;
2. 2c sin
31.
1.
sin
hc
2hcc
2c
2
h 6,625.10 34
10 22 kgm / s
6,213.10 12
12
2
. 7,426. 10 12 m
2
h 6,625.10 34
0,89.10 22 kgm / s
12
7,426.10
2 c sin 2
,
2
sin 2
1.
2
0,057 A0
hc hc hc
'
'
2c sin 2
2c sin 2
a. 60 o
b. 90 o
p p pe pe p p
pe2 p 2 p 2 p e
h2
2
h2
1,6.10 22 kg.m / s
34. = 49 .
35. = c/2 = 2,426.10-12/2 = 0,012
261
Hng dn gii bi tp v p s
CHNG 8
C HC LNG T
1.
E = mc2 ; E h
a.
m = 3,2.10-36 kg
hc
E
1,2.10 12 J
2.
hc
h
c
c2
b. 8,8.10-30 kg
c. 1,8.10-30 kg
h
h
; m
1,38.10 30 kg ; p 4,1.10 22 kgm / s
c
3.
m e v 2 hc
v
2
4.
p me v
5.
6.
m
h
do e c 10 27
c me
mv
7.
hc
12,3.10 7 m
E
8.
p dng c hc c in
2hc
9,2.10 5 m / s
me
h
h
v
1400m / s
.m e
h
; e = 7,28.10-14 m ; p = 0,396.10-12 m
mv
c
3100
E
9,7.1014 s 1 ;
h
10.
Tn s ca sng in t khng thay i khi chuyn qua cc mi trng khc nhau. Do
c
v
= 0. Bc sng ca sng th thay i ck ; nc . Do bin thin ca bc
9.
sng bng : ck nc
1,03.10 7 m
E
26.1014
hc /
11.
S phtn bng: N
12.
p mv
m0 v
2
2.10 22 kg.m / s ;
v
c2
13. 1. p dng CHC v E << moc2 = 0,51MeV
1
262
= 3,3.10-12 m
Hng dn gii bi tp v p s
m v
h
; eU e
me v
2
2
h
2m e eU 2
6,625.10 34
2.9,1.10 31.1,6.10 19
2m e eU1
1,225.10 10 m , 3
2m e eU 3
12,25.10 10 m
0,338.10 10 m
2. v c c nn p dng c hc tng i
14.
m 0e
h
;m
2
mv
v
1c2
Ed = eU;
h 1-
c2
0,69.10 11 m
m 0e v
15.
eU (eU 2mo c 2 )
c
hc
eU (eU 2mo c 2 )
me v2
E
Khi E = 100eV :
2. Khi E = 3MeV:
m0v
1
p
16.
Ed ( Ed 2mo c 2 )
v2
v2
6,625.10 34
2.1,6.10 17.9,1.10 31
1,23.10 10 m
, E m 0 c 2
1
1 2
1 2
m0 v
c2
E ( E 2mo c 2 )
c
h
0,62.10 10 m
p
mv 2
h2
h
eU m
1,67.10 27 kg
, E
2
2
2mE
2eU
17.
CHC:
18. CHC:
19.
vB ;
h
h
v
0,12.10 7 m / s
me v
me
m v2
h
h2
; eU e
U
150V
me v
2
2m e e2
FL qvB
mv 2
;
r
v = rqB/m (q = 2e).
h
h
h
10 11 m
mv rqB 2erB
263
Hng dn gii bi tp v p s
20.
h
2mo eU
v2
c2
mo c 2
eU mo c 2
mo v
2
1- v / c
21.
p 2mo eU
1,72
1
E d mo c 2
1 eU ;
1 v 2 / c 2
mo v 2
p2
2
2mo
eU
* U = 51 V, eU = 51 (<<0,51 MeV). ;
c eU (eU 2mo c 2 )
eU mo c 2
eU (eU 2mo c 2 )
c
hc
2
eU (eU 2mo c )
0,014
- Nu s dng h thc: xp
v
2
v
2
m.x m.d
v
m.v.d
0,01%
2m.E d
- Nu s dng h thc xp h
v
22.
h
2h
v
2h
2h
0, 06%
m.x m.d
v m.v.d
2m.E d
- Nu s dng h thc: xp
- Nu s dng h thc xp h
23.
p
100
h
x 100
1%, x
p
p
p
p
p
h 100h
h
x
1%, x
,
100
p
p
p
p
- Nu s dng h thc xp v
- Nu s dng h thc xp h v
h
p
v
mx m m
h
2 h 2 p
2 v
mx m
m
2 2
24.- Nu s dng: xp pmin p
x
l
l
- Nu s dng xp h pmin p
25.
h 2 h 2h
x
l
l
Ed
Ed
2
p min
2m
2 2
ml 2
15eV
2
pmin
2h 2
2 600eV
2m ml
1.055.10 34
0,25.10 22 m / s
mx 2.10 6.2.10 6
- Nu s dng h thc xp h v
h
6, 625.1034
1,31.1022 m / s
mx 2.106.2.106
264
Hng dn gii bi tp v p s
27.
28.
p2
eEx
2m
T h thc bt nh Heisenberg x~ / p
Ee
Ee
p 2 eE
;
2m
p
Ee
p2
3
k x , T h thc bt nh Heisenberg x ~ 2|x| ~ / p
2m
Ee
p2
3
;
k
2m
8 p3
8 2
3mk
29.
Th nng ca ht
1,055.10 34
1,055.10 26 J 10 7 eV
8
t
10
U ( x) Fdx
0
30.
31.
32.
Th tnh in
kx2
2
2m
kx2
E
0
2
dx 2 2
d 2
Ze 2
4 o r
2m
Ze 2
Phng trnh Schroedinger
E
0
4 o r
2
d 2 2m
kx 2
E
0
2
dx 2 2
nx
2a
a
1
nx
sin
2a
a
cos
(n 1,3,5...)
(n 2,4,6...)
2 2 n 2
8ma 2
tm ging
33. U = khi x < 0 v x > a, vy (0) = 0 v (a) = 0. Ti cc im x=0 v x=a c hai nt sng
ng de Broglie, m khong cch gia hai nt bng na bc sng, nn trong ging ch c th
c sng de Broglie vi bc sng tha mn iu kin a = n/2 (n = 1, 2 ....) Ni cch khc, b
265
Hng dn gii bi tp v p s
rng ging a phi xp c s nguyn ln na bc sng. Nng lng ton phn ca electron
trong ging:
E Ed
Thay vo ta c
En
mv 2 p 2 2 2 2
2
2m
m2
2 2
2ma
n2
(n = 1, 2, ...)
(Gii phng trnh Schroedinger cho ht trong ging th ta cng tm c phng trnh trn).
Hiu nh nht gia hai mc nng lng:
E E2 E1
4 2 2
2ma 2
2 2
2ma 2
3 2 2
2ma 2
P1 ( x) dx
n ( x)
vi
n = 1 ta c
P 1
2
nx
sin
a
a
2 a / 3 2 x
sin a dx
a 0
a/3
1 a / 3
2x 1 a a
2 1
3
P1 dx cos
dx
sin
0,195
a 0
a
3 3 4
0
a 3 2
P2
2a / 3
1 2a / 3
2x 1 a a
2 1
3
dx
cos
dx sin
0,604
a a / 3
a
a
3
3
3
2
a/3
35. n ( x)
a.
2
nx
sin
;
a
a
n = 2 ( x)
2 2 2x
sin
a
a
2x
2x
Cc i khi sin 2
1 x=a/4, 3a/4
=1 hay sin
a
a
2x
2x
Cc tiu khi sin 2
=0 hay sin
0 x = a/2
a
a
266
Hng dn gii bi tp v p s
b. P
2
a
2a / 3
2
sin
a/3
2x
2
dx
a
a
1
4x
1 cos
dx 0,195
2
a
a/3
2a / 3
x
2x
c. Tm v tr P1 = P2; sin 2 sin 2
a
a
suy ra x = a/3 v x = 2a/3, ti cc v tr ny P1=P2=3/2a
36. Theo c hc c in nu nng lng E ca ht ln hn hng ro th nng th ht vt qua
hng ro v khng b phn x li. Nhng theo c hc lng t th tnh hnh li khc ht va
phn x va vt qua hng ro.
Trong min I, ng nng Ed ca ht bng nng lng ton phn E ca ht v U = 0, cn
trong min II ng nng ca ht bng E Uo. Ta vit c
2
2
2
; 2
p2
p1
2mE
2
2m( E U o )
k1
2mE
,
k2
2 m( E U o )
k k E E Uo
R 1 2
k1 k 2 E E U o
2
Do c s bo ton ht nn R + D = 1.
5 4 2 1
5 4
81
H s truyn qua : D 1 R 1
1 80
81 81
37.
Trong trng hp bi ton ny, U > E. Theo c hc c in ht mun vt qua ro
th nng lng ton phn E ca ht phi ln hn ro th. Nhng tnh hnh s khc theo quan
im ca c hc lng t. Trong trng hp ny ht vn c xc sut vt qua hng ro, d nng
lng E nh hn ro th U. Phng trnh Schroedinger c dng
d 2
dx
2m
2
(U E ) ( x) 0
2m(U E )
v nghim tha mn iu kin chun c dng: ( x) Ce kx C exp
267
Hng dn gii bi tp v p s
Xc sut t i cn tm bng:
2 2m(U E )
exp
2
(0)
( x)
x 0,3
CHNG 9
NGUYN T
Vch H tng ng chuyn mc M L, tn s pht ra l 32, tng t vch H ng vi
tn s 42, vch H ng vi tn s 52 v vch H ng vi tn s 62. Ba vch trong dy Paschen
ng vi cc tn s 43, 53, 63
1.
43
43 42 23
43
42
23
2342
(0,656)(0,486)
1,875m
23 42
0,486 0,656
3.
c
1
1
32 n 2
max
1,88.10 6 m
1
1
32 4 2
c
min
0,83.10 6 m
1
1
32 2
42
c
1
1
22 42
0,49.10 6 m
52
4.
c
1
1
2 2 52
0,437.10 6 m
268
Hng dn gii bi tp v p s
41
5.
0,98.10 7 m
1
1
R
2
42
1
hc
Rh
Rh
c
E 3 E1
; E3
; E1
1,03.10 7 m
2
1
3
R 1
9
6.
7.
c
1
1
R
12 n 2
max
1,22.10 7 m
1
1
R
12 2 2
c
min
0,92.10 7 m
1
1
R
2
2
1
1
1
1
10,2 (eV), h max Rh. 13,5 (eV)
h min Rh
2
2
2
12
1
8.
Nguyn t pht ra ba vch, nh vy phi trng thi kch thch n = 3. Tn s ca ba
vch sng ln lt l:
31 R
12
1
,
32
21 R
12
1
1
1
, 32 R
22
2 2 32
1
1
Emin Rh 12,035eV
12 32
1=1216 ( khi n=1,n =2), 2=1026 ( khi n=1,n =3), 3=6563 ( khi n=2,n =3)
10.
T mc nng lng th n n mc nng lng th nht c tt c n mc nng lng. Mi
vch quang ph, tng ng vi mt s chuyn trng thi gia hai mc nng lng bt k trong
s n mc nng lng chuyn t mc cao xung mc thp hn). Vy s vch quang ph c
th pht ra = s cp mc nng lng trong n mc nng lng, do bng n(n-1)/2
11.
me v 2
h E1 16,5 13,5 3 (eV ) v 10 6 m / s
2
12.
Tt c cc vch quang ph hir xut hin khi nguyn t hir b in ha. iu ny xy
ra khi nng lng ca cc electron bng 13,6 eV.
269
Hng dn gii bi tp v p s
13.
1
1
. Ly n=1, n=2, R=3,29.1015s-1, ta tm c U=10,2 V
A eU h hR
2
2
n
n'
14.
Rh
Rh
12 n = 3. Vy 0,1, 2 , do : L = 0,
n2 1
Rh
15.
2,
m 0,1,2,....,l
v ln ca mmen qu o c xc nh bng L l (l 1)
L
m
m
cos z
L
l (l 1)
l (l 1)
Do
16.
Trng thi f ng vi 3 . Cc gi tr ca m = 0, 1, 2, 3. Ga tr hnh chiu mmen
ng lng qu o LZ = 0, , 2, 3 . ln mmen ng lng qu o:
L 1 2 3
17. Trng thi c bn s c 0 , trng thi kch thch p c 1 . T cng thc
L 1 L 2
18.
Rh
2 s 2
5,39 eV,
Rh
2 p 2
19.
Khng c s chuyn mc trc tip t 3S n 2S v vi phm qui tc la chn. S chuyn
trng thi c thc hin nh sau:
3S 2P, pht ra ra bc x 0,82m v 2P 2S, pht ra bc x 0,68m
20.
21.
22.
trng thi d, l=2 vy m = 0, 1, 2. Gi tr hnh chiu Lz c tnh bng Lz = m=0,
, 2.
23.
Nu cha xt n spin, nhng trng thi ng vi n = 3 s c l = 0,1,2 tng ng vi s, p,
d. Trng thi nng lng s l 3S, 3P, 3D.
270
Hng dn gii bi tp v p s
4 s 2
m
4 p 2
4 s 2
c
7665.10 10
c
2858.10 10
s 2,23, p 1,915
25.
Di tc dng ca t trng (hin tng Zeeman thng) s tch cc mc nng lng
ch ph thuc vo s lng t l. Mc P, l =1, m = 0, 1. Nh vy mc P tch thnh 2l+1=3
mc con. Mc D l=2, m = 0, 1, 2 . Nh vy mc D tch thnh 2l+1=5 mc con. S chuyn
di gia cc mc nng lng tun theo qui tc la chn: m = 0, 1. T hnh v ta nhn thy
do cc mc nng lng tch ra cch u nhau nn vch quang ph mD nP thc s ch tch
thnh 3 vch quang ph khc nhau.
m=2
Mc D
(l = 2)
Mc P
(l = 1)
m=1
m=0
m=1
m=0
271
Hng dn gii bi tp v p s
26.
electron s
electron p
Lp K
Lp L
Lp M
electron d
10
27.
a) Cc trng thi electron ch khc nhau 3 s lng t n, l, m. Vi n v ms xc nh th
s trng thi electron bng n2. Nu n = 3 th 32 = 9
b) l = 0;
; .. n-1
m = 0; 1 0 -1; 2 1 0 -1 -2;.
Vy khi n v m xc nh th c n - |m| trng thi ca electron khc nhau bi cc gi tr ca l v
s cc trng thi electron khc nhau bi cc gi tr ca l v ms l 2(n - |m|)
Vy n = 3, m=1 th 2(n - |m|) = 2(3-1) = 4
c) 2(n - |m|) = 2(3-2) = 2
d) n - |m|= 3 0 = 3
e)Vi mt gi tr ca l m = 0, 1, 2,..., l tc l c 2l + 1 gi tr ca m, vy khi l v ms
xc nh th c 2l + 1 trng thi ca electron khc nhau bi cc gi tr ca m.
l = 2, ms = 1/2 th 2l + 1= 2.2 +1 = 5
28.
a) 2(12+22+32) = 28
b) 6 electron s gm (1s)2, (2s)2, (3s)2; 12 electron p gm (2p)6, (3p)6; 10 electron d gm
(3d)10.
c) 4 electron p c m = 0 gm (2p)2 v (3p)2.
29.
He: 1s2
Li:
1s22s
Be: 1s22s2
272
B: 1s22s22p
O: 1s22s22p4
C: 1s22s22p2
Na: 1s22s22p63s
N: 1s22s22p3
K: 1s22s22p63s23p64s
Th nghim Vt l 2
CC BI TH NGHIM VT L 2
Cc bi th nghim Vt l 2 cho thy c bn cht lng tnh sng- ht ca nh sng v
nhng ng dng c bn trong thc t ni chung v chuyn ngnh ni ring trong cc qu trnh
ca sng, cc qu trnh in- quang, quang - in
Bi 1
KHO ST HIN TNG GIAO THOA NH SNG
I. MC CH:
- Kho st s giao thoa nh sng cho bi giao thoa k Michelson v giao thoa cho bi h
vn trn Newton.
- Xc nh bc sng nh sng n sc ca ngun sng.
II. C S L THUYT:
nh ngha: Hin tng giao thoa nh sng l hin tng gp nhau ca hai hay nhiu sng nh
sng, kt qu trong trng giao thoa s xut hin nhng vn sng v nhng vn ti xen k nhau.
iu kin xy ra hin tng giao thoa: cc sng nh sng phi l sng kt hp.
Nguyn tc to ra hai sng nh sng kt hp: t mt sng duy nht tch ra thnh hai sng ring
bit (v d: khe Young, gng Fresnel, lng lng knh Fresnel, bn thu knh Billet, gng
Lloyd ...).
iu kin cc i, cc tiu giao thoa:
iu kin cc i giao thoa l hai dao ng sng cng pha vi nhau:
1 2 2k
L L1 L2 k
vi k 0,1,2...
(1)
iu kin cc tiu giao thoa hai dao ng sng ngc pha vi nhau:
1 2 (2k 1)
L L1 L2 (2k 1)
vi k 0,1,2...
(2)
2
Nhng my o da vo hin tng giao thoa nh sng gi l Giao thoa k. Sau y ta s
kho st giao thoa k Michelson v Giao thoa cho bi h vn trn Newton, dng hai giao thoa
ny o bc sng nh sng.
hay hiu quang l:
Th nghim Vt l 2
H vn giao thoa
Hnh 1
vt cn o l:
(3 )
dm
2d m
N
2
N
(4)
phn x di thm mt on .
2
274
Th nghim Vt l 2
Mt trong nhng hin tung in hnh l s giao thoa cho h vn trn Newton. H cho
vn trn Newton gm mt thu knh phng - li t tip xc vi mt bn thy tinh phng (hnh
2). Lp khng kh gia thu knh v bn thy tinh l bn mng c b dy thay i. Chiu mt
chm tia sng n sc song song vung gc vi bn thy tinh. Cc tia sng phn x mt trn
v mt di ca bn mng ny s giao thoa vi nhau, to thnh cc vn giao thoa c cng
dy, nh x mt cong ca thu knh phng- li. H cc vn sng v vn ti c hnh trn ng
tm nm xen k nhau - gi l h vn trn Newton.
Trong trng hp ny, hiu quang l ca cc tia sng phn x trn hai mt ca bn nm
khng kh ti v tr ng vi dy dk ca bn bng:
L L2 L1 2d k
(5)
giao thoa ng vi dy : dk = k
(6)
(7)
r k2
k. R
H vn giao thoa
(8)
ri2 = i . .R
B.b
( k i).R
(9)
Hnh 2
275
Th nghim Vt l 2
- Gng bn m
- Thc panme c chia nh nht l 1m
Ch cch c thc panme: trn thc panme c hai thc l thc chnh v thc ph
(thc trn), trn thc ph c 25 chia, mi chia nh nht trn thc ph l 1 m, khi
thc ph quay c mt vng th thc chnh dch chuyn mt vch, vy mi chia nh nht
trn thc chnh l 25 m.
B. Thit b h o bc sng nh sng cho bi vn trn Newton
T
T
N
D
G
3
V
L
(a)
(b)
V
H
Hnh 4
Hnh 5
S quang hc quan st h vn trn Newton b tr nh trn hnh 4: mt h thng
chiu sng phn x-truyn qua gm mt bng n pht ra nh sng truyn qua mt thu knh
t quang Q (mu , xanh hoc tm), ri chiu vo mt tm knh G t nghing mt gc 450. Sau
khi va phn x va truyn qua tm knh G, cc tia sng di theo phng thng ng vo mt nm
276
Th nghim Vt l 2
khng kh gii hn gia thu knh phng-li L p st vi mt bn thu tinh P. Khi cc tia
sng phn x trn hai mt ca bn nm khng kh giao thoa vi nhau to thnh mt h vn giao
thoa gm cc vng trn sng v ti nm xen k nhau mt trn ca nm khng kh. H vn giao
thoa ny c gi l h vn trn Newton.
C th nhn thy r h vn trn Newton khi t mt quan st chng qua h thng th knh
T v vt knh V trong ng ngm ca knh hin vi (hnh 5)
III.2. TRNH T TH NGHIM
A. o bc sng nh sng bng giao thoa k Michelson
1. Chnh thit b quan st c h vn giao thoa
+ Lp laser He-Ne vo gi quang hc v gn vo gng G1, G2 vo v tr ghi trn giao
thoa k.
+ Bt ngun laser, iu chnh laser sao cho tia laser chiu thng n gng G1, v phn
x tr li ng vo gia khe m ca ngun sng laser.
+ t bn bn m P vo v tr nh hnh v v iu chnh gc lch ca n sao cho chm
tia phn x t bn P chiu n tm gng G2 ( Tng ng vi gc lch 45o ca bn P i vi
chm tia laser ti). Trn mn nh s quan st thy hai vt sng phn x t gng G1 v G2.
+ iu chnh bn P n khi hai vt sng ny trng nhau nht th c nh bn P.
+ iu chnh nghing ca gng G2 ( bng vt vi chnh pha sau G2) cho n khi hai
vt sng trn mn trng nhau hon ton, lc ny mt c th quan st c h vn giao thoa.
+ Lp thu knh vo gi v t vo khong gia laser v bn P (v tr c ch dn
trn giao thoa k) m rng chm tia laser.
+ iu chnh thu knh thu c mt h vn giao thoa gm cc vng trn ng tm
sng v ti xen k nhau trn mn nh.
2 .o bc sng nh sng
+ Khi quay thc panme th gng G1 dch chuyn v nh vy h thng vn giao thoa
trn mn quan st dch chuyn, m s vn dch chuyn.
+c v ghi v tr u v v tr cui ca thc tng ng vi s vn giao thoa dch
chuyn vo bng s liu, t suy ra bc sng nh sng cn o.
B. o bc sng nh sng bng h vn trn Newton
1. Chnh thit b quan st c h vn trn Newton qua knh hin vi
a. Lp th knh T c thc trc vi vo u trn ca ng ngm N (H. 3). t hp H cha thu
knh phng-li L v bn phng thu tinh P ln mm cp vt 1. Cm phch ly in ca bin p ~
220V/8V vo ngun in ~ 220V v bt cng-tc n chiu sng (mu , xanh hoc tm)
truyn n ng v tr ca chm en nh trn mt bn nm khng kh trong hp H. Chm en
277
Th nghim Vt l 2
K/
Hnh 4
Th nghim Vt l 2
B b R
B
b
R
279
Th nghim Vt l 2
BO CO KT QU TH NGHIM
A. XC NH BC SNG NH SNG BNG GIAO THOA K MICHELSON
(theo mu gi )
Trng:..
Lp: T..
H v tn:
MC CH TH NGHIM
KT QU TH NGHIM
1. Bng 1
Ln o
V tr
u
(x0)
V tr
cui
Khong
dch chuyn
(xn)
d m x n x0
S vn dch
chuyn: N
Bc sng
1
2
3
Trung bnh
2. Vit kt qu ca php o :
= ........................... ......................... ( m )
3.Nhn xt kt qu o
280
2d m
N
Sai s
Th nghim Vt l 2
nk
ni
B ......
B =.......
b ......
b =......
nk/
1
2
3
Trung bnh
B
B
b
b
R
...........................
R
B.b
= .............................................. (m)
( k i).R
- Sai s tuyt i ca :
4 . Vit kt qu ca php o :
5. Nhn xt kt qu o
281
Th nghim Vt l 2
Bi 2
KHO ST HIN TNG NHIU X NH SNG
I. MC CH
- Kho st s nhiu x nh sng qua mt khe hp, v th phn b cng sng theo ta
x.
- Kho st s nhiu x nh sng qua cch t nhiu x, t xc nh s cc i chnh nm trong
hai cc tiu chnh bc nht v xc nh bc sng ca nh sng laser.
II. C S L THUYT
nh ngha: Hin tng nhiu x nh sng l hin tng tia sng b lch khi phng truyn
thng khi i gn cc chng ngi vt c kch thc nh (vt nh, l trn nh, khe hp hoc mp
bin ....)
Hiu ng ny l mt c tnh chung ca cc hin tng sng, c xut hin khi mt phn
mt sng b che khut. Nu gp mt vt cn trong sut hoc c, mt vng ca mt sng b bin
i v bin hoc pha, th khi nhiu x s xy ra. Nhng phn khc nhau ca mt sng
truyn vt khi vt cn s giao thoa vi nhau gy nn s phn b v mt nng lng c
th c gi l bc tranh nhiu x.
II.1. Nhiu x nh sng qua mt khe hp
Chiu mt chm tia sng song song, n sc, kt hp c bc sng vung gc vi
mt phng ca khe hp AB c rng b (hnh1). Sau khi truyn qua khe, cc tia sng b nhiu x
theo cc phng khc nhau. Nhng tia sng nhiu x c cng gc lch s truyn song song v
giao thoa vi nhau ti v cc. quan st nh giao thoa ca cc tia nhiu x song song, t mt
thu knh hi t L pha sau khe hp AB hi t cc tia nhiu x ny ti im M trn mt tiu
ca L.
M
F
282
Th nghim Vt l 2
sin 0
(1)
vi k 1, 2, 3...
sin k
2 b
vi k 1, 2, 3...
(2)
(3)
2 2 2
I 0 : I1 : I 2 : I 3 : ... 1 : : :
: ... 1 : 0,045 : 0,016 : 0,008 : ...
3 5 7
T cng thc iu kin cc i, cc tiu nhiu x cho thy v tr im sng v ti khng
ph thuc vo v tr ca khe. Nu dch chuyn khe song song vi chnh n (gi c nh thu
knh L v mn quan st) th hnh nhiu x khng thay i. Da vo c s ny gip gii thch
nhiu x ca sng phng qua h nhiu khe hp song song (cch t phng)
II.2. Nhiu x nh sng qua cch t phng
nh ngha: Cch t phng l tp hp mt s ln khe hp ging nhau (c rng b) nm song
song v cch u nhau trn mt mt phng (hnh 3)
Khong cch d gia hai khe k tip c gi l chu k ca cch t.
S khe hp trn mt n v chiu di: N
1
c gi l hng s cch t.
d
Chiu chm sng n sc song song bc sng vung gc vi mt cch t ( hnh 3). T
cng thc iu kin cc i cc tiu nhiu x ca sng phng do mt khe ta thy s phn b
cng sng trn mn quan st ch ph thuc vo phng ca cc chm tia nhiu x. iu
c ngha l nu dch chuyn khe song song vi chnh n v bn phi hay bn tri trong mt
phng cha khe u khng lm thay i nh nhiu x. V vy nu ta t thm khe th hai, th
ba v.v... .c rng b v so snh vi khe th nht, th nh nhiu x ca tng khe ring r s
hon ton trng nhau. Tuy nhin y v cc khe c th coi l ngun kt hp, do ngoi s
nhiu x ca tng khe cn c s giao thoa ca cc chm tia sng nhiu x t cc khe khc nhau,
283
Th nghim Vt l 2
vi k = 1,2,3...
(4)
Hay
sin m. / d vi m 0,1,2,3....
(5)
2d
vi m = 0,1,2 (6)
hai tia ny s kh ln nhau, tuy nhin im chnh gia cha chc ti. Nu cch t c N
khe hp th gia hai cc i chnh s c N-1 cc tiu ph v N-2 cc i ph.
284
Th nghim Vt l 2
285
Th nghim Vt l 2
286
Th nghim Vt l 2
(mm)
= d . sin
(7)
(8)
(9)
L
0
k=+
1
F a
k= -1
Hnh 6
287
Th nghim Vt l 2
Unit: Cd
From: 0
To: 150
* Khai bo ta vch
- Chn new quantity
- Trong hp select quantity in vo tn i lng mi ta vch
- Chn formula in cng thc ch mi lin h i lng mi vi cc i lng c: (n-1)*0.1
- Trong symbol x: Unit: mm
From: 0
To: 30
Th nghim Vt l 2
a
a.d
L d
L
d f a
d
f
a
289
Th nghim Vt l 2
BO CO KT QU TH NGHIM
KHO ST HIN TNG NHIU X NH SNG
(theo mu gi )
Xc nhn ca gio vin
Trng
Lp ...................T .....................
H tn .........................................
MC CH TH NGHIM
.......................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................
KT QU TH NGHIM
A. Kho st s phn b cng sng trong nh nhiu x laser qua mt khe hp
Bng 1
- chnh xc ca thc panme : ................................ ( mm )
- chnh xc ca Milivon k in t MV ...................... (mV)
x (mm)
i ( A )
V th I = f ( x )
290
x (mm)
i ( A )
x (mm)
i ( A )
x (mm)
i ( A )
Th nghim Vt l 2
B. Kho st s phn b cng sng trong nh nhiu x laser qua cch t nhiu x. Xc
nh bc sng ca chm tia laser
Bng 2
- chnh xc ca thc panme : ................................ ( mm )
- chnh xc ca Milivon k in t MV ...................... (mV)
x (mm)
i ( A )
x (mm)
i ( A )
x (mm)
i ( A )
x (mm)
i ( A )
V th I = f ( x )
291
Th nghim Vt l 2
Bng 3
- Chu k ca cch t phng : d = ........... .(mm-1 )
- chnh xc ca panme : .................... (mm)
Ln o
a (mm)
a (mm)
( m )
1
2
3
TB
d f a
..................................................
d
f
a
a
........................................................... ( m)
2 f
. ............................................................... ( m)
4. Vit kt qu o ca php o :
292
( m )
Th nghim Vt l 2
Bi 3
KHO ST HIN TNG PHN CC NH SNG
I. MC CH:
- Kho st nh sng phn cc pht ra t Laser bn dn.
- Kho st s ph thuc cng nh sng laser sau khi qua bn phn cc theo gc hp bi
vect sng ca laser vi quang trc ca bn phn cc, t nghim li nh lut Malus.
II. C S L THUYT
Theo thuyt in t ca Maxwell, nh
sng l sng in t tc l loi sng ngang,
trong vect in trng E hay cn gi l
vect sng sng lun dao ng theo phng
vung gc vi phng truyn sng (tia sng)
(hnh 1).
nh sng t nhin l tp hp v s cc
on sng do nhng nguyn t ring bit
trong ngun sng pht ra, nn vect sng
sng E ca mi on sng c phng dao
ng rt khc nhau v mang tnh ngu nhin.
Hnh 1
nh sng
t nhin
E1
nh sng
phn cc thng
Hnh 2 : S phn cc ca sng nh sng
293
Th nghim Vt l 2
C th to ra nh sng phn cc phng bng cch cho nh sng t nhin truyn qua cc
bn phn cc (tinh th Tuamalin, plarit hoc hrapatit). Nguyn nhn ca hin tng ny l
do tnh hp th d hng trong tinh th. Trong bn phn cc c mt phng c bit gi l
quang trc ca tinh th (k hiu l ) . Theo phng quang trc, nh sng khng b hp th v
truyn t do qua bn tinh th, cn theo phng vung gc vi quang trc, nh sng b hp th
hon ton. (hnh 3-b).
Hnh 3-a
Hnh 3-b
vi quang trc 2 mi truyn c qua bn, cn thnh phn E 2 vung gc vi quang trc 2
s b cn li. Nh vy sau bn c quang trc 2 ta cng nhn c nh sng phn cc ton phn
,
I 2 E 22 E12 cos 2
I 2 I 1 cos 2
y l cng thc ca nh lut Malus v phn cc nh sng.
R rng, khi =0 th cos =1 cng sng sau bn knh phn cc t cc i I2max=
I1, cn khi = 900 th cos = 0: cng sng sau bn knh phn cc s cc tiu I2min= 0.
Bn tinh th T1 c gi l knh phn cc, bn tinh th T2 c gi l knh phn tch (hnh3-a).
Do tnh i xng ca nh sng t nhin xung quanh phng truyn nn nu ta quay bn
phn cc (tuamalin) xung quanh tia sng th v tr no cng c nh sng truyn qua. Cn khi
tia sng chiu n bn phn cc l nh sng phn cc th khi quay bn phn cc cng sng
sau bn s thay i. Nh vy bn phn cc c th gip ta phn bit c chm sng t nhin v
chm sng phn cc.
294
Th nghim Vt l 2
2. Bn knh phn cc ;
6. Gi quang hc .
Th nghim Vt l 2
5. Tip tc quay thc trn chia T tng gc (mi ln tng 50) t gi tr ban u n
gi tr = + 900 . c v ghi cc gi tr tng ng ca gc v ca cng sng I1 (t l vi
gi tr trn microvnk ) trong mi ln o vo bng 1
6. c v ghi cc s liu sau y vo bng 1 :
- chia nh nht ca thc trn chia T .
- chia nh nht trn thang o 100 ca micrvnk in t .
Da vo nhng gi tr o c ca cng sng I1 v ca gc quay tng ng
trong bng 1, v th biu din hm s :
I1 = f ( X ) vi X = cos2
(3)
296
From: 0
To:
150
Th nghim Vt l 2
*Khai bo cosx
Chn new quantity
Trong hp select quantity in vo tn i lng mi cosx
Chn formula in cng thc ch mi lin h i lng mi vi cc i lng c:
cos((n-1)*5)
- in trong symbol: cosx
Unit:
From: 0 To:
1.5
297
Th nghim Vt l 2
BO CO KT QU TH NGHIM
(theo mu gi )
KHO ST S PHN CC NH SNG
MC CH TH NGHIM
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
....
KT QU TH NGHIM
BNG 1
I1
cos
cos2
50
55
10
60
15
65
20
70
25
75
30
80
35
85
40
90
45
298
I1
cos
cos2
Th nghim Vt l 2
299
Th nghim Vt l 2
Bi 4
KHO ST HIN TNG QUANG IN
I. MC CH
-
Xc nh hng s Planck.
II. C S L THUYT
mv
h Ath 0 max Ath Wd max
2
Khi chiu vo catt nh sng c bc sng
thch hp th trong mch xut hin dng
quang in. Mun cho dng quang in trit
tiu hon ton th phi t vo gia ant v
catt mt hiu in th cn. S tn ti ca
hiu in th cn chng t rng khi bt ra
khi mt kim loi, cc electron quang c mt
vn tc ban u v0. in trng cn mnh
n mt mc no th ngay c nhng
electron c vn tc ban u ln nht v0max
cng khng bay c n ant. Lc dng
(1)
Hnh 1
quang in trit tiu hon ton v cng ca in trng cn c gi tr ng bng ng nng ban
u cc i ca electron quang:
Wmax = eUh
300
(2)
Th nghim Vt l 2
Uh l hiu in th lm cho dng quang in trit tiu hon ton, c gi l hiu in th hm.
Kt hp phng trnh (1) v (2) ta c:
h Ath eU h
A
h
U h th
e
e
th biu din s ph thuc ca hiu in th hm vo tn s ca nh sng kch thch c dng
nh hnh 1.
III. THIT B V TRNH T TH NGHIM
III.1. DNG C:
Thit b nghin cu hiu ng quang in v xc nh hng s Planck , vi cc thng s :
B gm 4 knh lc sc :
III.2. THIT B O:
o dng in (Current),
o hiu in th (Voltage).
301
Th nghim Vt l 2
V tr n sng yu (WEAK)
n chiu sng, c hai ch lm vic (sng mnh, sng yu) v c th trt dc theo ray
thay i khong cch n t bo quang in
Chuyn mch cng sng (4) t v tr WEAK (sng yu). Dch chuyn n chiu n
v tr 18cm.
302
Th nghim Vt l 2
Mun o hiu in th, ta gt chuyn mch (2) v v tr VOLTAGE. Mun o dng quang
in, ta gt chuyn mch (2) v tr CURRENT.
n chiu vn v tr r = 18 cm.
t n chiu v tr r = 40cm.
Th nghim Vt l 2
Nhn cng-tc ca n chiu v cng-tc ngun v v tr OFF ngt in cho thit b. Tho
cc knh lc sc, xp cn thn vo hp xp v y np che ca s ca t bo quang in.
IV. CU HI KIM TRA
304
Th nghim Vt l 2
BO CO KT QU TH NGHIM
KHO ST HIN TNG QUANG IN
(theo mu gi )
Trng ........................................
Lp ...................T .....................
H tn .........................................
I. MC CH TH NGHIM
..........................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
II. KT QU TH NGHIM
1. Bng 1. V c tuyn vn-ampe ca t bo quang in :
TT
Hiu in th
Cng dng in
TT
Hiu in th
4,0
0.5
10
4,5
1,0
11
5,0
1.5
12
6,0
2,0
13
7,0
2.5
14
8,0
3,0
15
9,0
3.5
16
10,0
Cng dng in
V tr r
Cng dng in
(cm)
( nA)
TT
V tr r
Cng dng in
(cm)
( nA)
40
28
38
26
305
Th nghim Vt l 2
36
24
34
10
22
32
11
20
30
12
18
Knh lc sc
vng
lc
Bc sng
Tn s
(nm)
(Hz)
Hiu in th hm
Uh (V)
306
Ph lc
PH LC
MT S HNG S VT L C BN
Hng s
K hiu
Ga tr
3.108m/s
in tch nguyn t
1,6.10-19C
me
9,11.10-31kg = 5,49.10-4u
mp
1,67.10-27kg = 1,0073u
mn
1,68.10-27kg = 1,0087u
Hng s Placnk
6,625.10-34J.s
2,426.10-12m
Hng s Avogadro
NA
6,023.1023mol-1
Hng s Boltzman
1,38.10-23J/K
5,67.10-8 W/m2K4
Hng s Wien
2,868.10-3 m.K
Hng s Rydberg
3,29.1015s-1
Bn knh Bohr
rB
0,529.10-10m
Manhtn Bohr
9,27.10-24J/T
307
1.Vt l i cng, tp I, II, III - Lng Duyn Bnh, Ng Ph An, L Bng Sng v Nguyn
Hu Tng. Nh xut bn Gio dc - 2003.
308