VNG T NAM B

DI TRIU MINH MNG

VIT NAM TRONG QU KH: T LIU NC NGOI

B sch c xut bn vi s hp tc ca Khoa S,
Trng i hc Khoa hc X hi v Nhn vn, i hc Quc gia H Ni

VNG T NAM B
DI TRIU MINH MNG

2004 Cornell Southeast Asia Program

Printed in the United States of America
Cover Design by Judith Burns, Publicaitons Services, Cornell University
Ting Vit 2011 Khoa Lch S, Trng i hc Khoa hc X hi v Nhn Vn
I HC QUC GIA H NI
TNG PHT HNH
Cng ty C phn T Vn (T Vn Books)
a ch: P403 - A3, KTX Thng Long , ng Cm Vng,
Dch Vng Hu, Cu Giy, H Ni
in thoi: 04 6682 8009 Fax: 04 6269 6587
Email: info@tuvanbooks.com
Website: http://www.Tuvanbooks.com

ISBN:
Bin mc trn xut bn phm ca Th vin Quc gia H Ni

PGS.TS. Choi Byung Wook

VNG T NAM B
DI TRIU MINH MNG
Ngi dch: Hong Anh Tun,
L Thy Linh,
Trn Thin Thanh,
Phm Vn Thy,
Nguyn Mnh Dng
Ngi hiu nh: PGS. TS Nguyn Tha H

NH XUT BN TH GII

MC LC

Li cm n

Li gii thiu

11

Li tc gi

21

Dn lun

23

phn i
QUYN LC A PHNG V S TIU VONG CA N

35

Chng I
Di sn ca h thng chnh quyn Gia nh (1788 - 1802)

39

Chng II
Gia nh thnh tng trn (1808 - 1832) v L Vn Duyt

79

Chng III
Gii th quyn lc vng t Nam B

139

phn ii
NHNG NT C TH DI THI MINH MNG

165

Chng IV
Chnh sch gio ha ngi Nam B ca Minh Mng

169

Chng V
Hu qu ca chnh sch ng ha ca Minh Mng

203

Chng VI
c in v bo v t hu rung t

253

Kt lun

2201

LI CM N

un sch ny da trn bn lun n Tin s cng ta . Trong

qu trnh thc hin chng trnh nghin cu, ch yu ti i hc
Quc gia c, ti nhn c s gip tn tnh ca rt nhiu ngi.
Trc ht, ti xin c gi li cm n chn thnh n Gio s David
Marr ngi nhit tm gip ti hon thnh cng trnh nghin
cu ny. Ti s khng bao gi qun c nhng ng vin v khch
l v chuyn mn ht sc chn thnh, nhn ni v y uyn thm ca
ng. Ti cng xin gi li cm n su sc ti cc gio s Anthony Reid
v Mark Elvin. H khng ch tr li thu o nhng cu hi ti t ra
v ng Bc v ng Nam m cn ch bo thm cho ti nhiu
iu lin quan. Ti cng may mn nhn c t TS. Nola Cooke v TS.
Philip Taylor nhng t vn chuyn mn cng nh cc gp cho bn
tho. c m o vi cc hc gi trn nhng ngi hiu bit thu
o v vng t v khung thi gian ti nghin cu thc s l c hi
khng th tt hn ti pht trin nhn thc v t duy khoa hc ca
mnh. Ti cng xin gi li cm n ti TS. David Koh v TS. Alexander
Soucy. C trong lc i thc a cng nh khi l lu hc sinh ngnh Vit
Nam hc Canberra, ti mc n h bi tnh bn v s gip qu bu
mi khi ti gp kh khn. TS. James Greenbaum rt thnh tnh dnh
cho ti thi gian dch ra ting Anh nhiu thut ng Hn kh.

&+2,%<81*:22.

Ti cng khng th khng nhc n s gip tn tnh ca Gio

s Phan Huy L, nguyn Gim c Trung tm Hp tc nghin cu
Vit Nam (tin thn ca Vin Vit Nam hc) thuc i hc Quc gia
H Ni. Trong qu trnh ti lm thc a, Gio s nhit tm gip
ti tip cn nhiu ngun t liu qu trong cc kho lu tr. Gio
s Nguyn Quang Ngc (nay l Vin trng Vin Vit Nam hc, i
hc Quc gia H Ni) dnh cho ti nhiu tnh cm trong cuc
sng v h tr ti nhit tnh trong thi gian nghin cu ti H Ni.
Si Gn, ti n thm ni lm vic ca Nh nghin cu Nguyn
nh u nhiu ln v cha c khi no ra v m khng c ng
gii p chi tit cc cu hi v vng t phng Nam. Ti s chng
bao gi c th qun c nhng gip ca Gio s Nguyn Phan
Quang (i hc S phm Thnh ph H Ch Minh). Nh c s gii
thiu ca ng m ti tm c s gip cn thit khi i kho st ti
a phng. Chuyn i n Cai Ly (Tin Giang) l mt k nim p
bi ti hn hnh c gp Trng Ngc Tng. Ti trn trng tnh
ci m ca ng, sn lng chia s vi ti mt cch v iu kin nhng
ti liu qu m ng kh cng su tm. Ti cng yu thch chuyn
i n Tin Giang bi ti c gp cc nh nghin cu nhit
thnh ngi min nam nhng ngi h hi nghin cu v truyn
thng v lch s ca t tin mnh. Ti c bit bit n TS. Nguyn
Phc Nghip, nh s hc ti Cao ng S phm Tin Giang ngi
sn lng dnh thi gian trao i vi ti nh ng nghip v bng hu
ng nin. ng gii thiu ti vi bt k ai ti mun gp trao i,
hng dn ti i n nhng a im M Tho v gip ti tm kim
nhng ti liu ti cn.
Ti cng mun by t lng bit n chn thnh n Gio s Yu
Insun, B mn ng Nam hc thuc i hc Quc gia Seoul. Nh
c s nh hng ca thy m 20 nm trc ti i vo th gii
Vit Nam hc k th. Ti cng xin cm n Gio s Oh Keum-Sung
cng B mn ng Nam hc. Vo nm 1981 khi ti gp kh khn

91*71$0%',75,80,1+01*

v ang nn lng vi chng trnh nghin cu, Gio s cho ti

nhiu li ng vin v khuyn nh ch tnh. Ti cng xin c dnh
nhng li cm n chn thnh n cc ng nghip rng lng, ci
m nhng cng v cng nghim tc trong chuyn mn ti B mn
Lch s chu thuc i hc Korea ni ti thc hin lun vn thc
s di s hng dn ca Gio s Yu Insun (khi ging dy ti i
hc Korea). Chng trnh nghin cu ti i hc Korea chnh l
bc chn u tin ca ti trong dm di ca hnh trnh khoa hc
hon thnh cun sch ny.
Ti xin dnh li cm n n Gio s Alexander Woodside, Gio
s Nguyn Th Anh, TS. Thin, Gio s Keith Taylor v cc nh
ph bnh khc c k bn tho cun sch v ng gp nhng nhn
xt v gp qu gi ti hon thin bn tho. Khng c s h tr
nhit thnh ca Maxine McArthur (Trng Nghin cu chu Thi
Bnh Dng, i hc Quc gia c), TS. Mary Donnelly, Deborah
Homsher v TS. Michael Wakoff (Chng trnh ng Nam hc
ca i hc Cornell), ti kh c th hon thin cun sch ny bng
ting Anh mt cch chuyn nghip.
Ti cng phi k n ng gp ca nhng ngi bn lu nm
Rhee Jong Sung v Han Jong Woo. L bn thn thit, h hiu c
s say m ca ti i vi lch s ng Nam v ng h ti trong mt
thi gian di bng nhiu cch khc nhau. T t nc Canada v Hoa
K - ni h thnh danh l nhng nh khoa hc tn tui - v cho d
khc chuyn ngnh h vn gip ti thu thp t liu v chnh sa
cu ch phc v vic xut bn cun sch ny.
Ti xin cm n v ti, Kwon Hye Kyeong, hai con, Seo Jung v
Seo Yong nhng ngi khng qun kh khn, nht l 5 nm gian
kh cng ti lu hc c. H l nhng ngi xng ng nht c
nhn thy vic xut bn cun sch bi chnh h chng kin qu
trnh gian kh i n s hon thnh tc phm, t gi pht u tin
n ngy kt thc.

Cui cng, nhng trn ht thy, ti dnh li cm n n cha m

mnh. Khng c s nhn ni, ng h v ng vin ca cha m, ti
chng bao gi bt u v kt thc cun sch ny.
Choi Byung Wook

LI GII THIU

hng ta ang c trn tay bn dch ting Vit ca cun sch

Southern Vietnam under the Reign of Minh Mng (1820 - 1841)
(Vng t Nam B di triu Minh Mng) ca PGS.TS. Choi Byung
Wook, i hc Inha (Hn Quc), chuyn gia Vit Nam hc. Cng
trnh da trn bn Lun n Tin s v ti nghin cu khoa hc
cng tn ca tc gi i hc Quc gia Australia, c chng trnh
ng Nam ca i hc Cornell, New York xut bn nm 2004.
Trong lch s, nhng ng gp v nghin cu chuyn su Vit
Nam ca cc hc gi nc ngoi hu nh tp trung vo 3 nc ln
lt l Trung Hoa, Php v M - cc quc gia c nhiu mi duyn n
lch s, tch cc ln au bun vi Vit Nam. Trong s , nhng cng
trnh khoa hc cp n lch s - vn ha Vit Nam trung cn i
ca cc hc gi Php c phn vt tri hn c. T my thp k nay,
cc chuyn gia Vit Nam hc ngi nc ngoi m rng hn ti
mt s nc khc, trong c Hn Quc. Mt cun sch c nhiu
ngi trong gii nghin cu Vit Nam bit n l tc phm Law and
Society in 17th and 18th Century Vietnam (Lut v x hi Vit Nam
th k 17 - 18) (Korea University 1990) ca Gio s Insun Yu c
dch sang ting Vit v xut bn nm 2002.
i su vo nghin cu Vit Nam thi cc cha Nguyn v nh
Nguyn, chng ta thy c mt cun sch c nhiu ngi bit n,

12

&+2,%<81*:22.

l cun Vietnam and the Chinese Model (Vit Nam v m hnh

Trung Hoa) ca tc gi Alexander B. Woodside (Harvard University
Press, 1971). Sau l nhng cun Lempire vietnamien face la
France et la Chine, 1847-1885 (Nc i Nam i din vi Php
v Trung Hoa) ca Yoshiharu Tsuboi (Paris, 1987) v cun Nguyen
Cochinchina Southern Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth
Centuries (X ng Trong: Lch s kinh t - x hi Vit Nam th k
XVII v XVIII) ca Li Tana (Cornell University, 1998). Hai cun k
sau u c dch ra ting Vit v xut bn Vit Nam. Cng c
th k thm cc chuyn lun The Mekong Delta: Ecology, Economy
and Revolution (ng bng sng Cu Long: Sinh thi, kinh t v cch
mng) ca Pierre Brocheux (1995), Surface Orientations in Vietnam:
Beyond Histories of Nation and Region (Xu hng pht trin vng
min Vit Nam qua lch s quc gia v vng) ca Keith Taylor
(1998), Southern Regionalism and the Composition of the Nguyen
Ruling Elite (Ch ngha a phng min Nam v s hp thnh giai
tng thng lu thng tr ca nh Nguyn) ca Nola Cook (1999).
Cng trnh ca Choi Byung Wook c mt khung khng gian
thi gian nghin cu cn hn hp v c th hn na: vng t Nam
B di triu Minh Mng v vn cng c gii hn: cc chnh
sch ca triu nh trung ng v phn ng ca a phng, qua qu
trnh chuyn bin v chnh tr - hnh chnh v nhng nt c th v
lch s, vn ha, kinh t, c dn ca vng t ny. Chnh phm vi hn
hp c n b li thch ng bng s phong ph v chuyn su
ca tc phm, nhng s kin mc chi tit v nhng lp lun kh
vng chc. Tc gi tha hng v tn dng kh trit kho t liu
phong ph ca nhng ngi i trc bng nhiu ngun ngn ng vn t: Hn Nm, Vit, Php, Anh, Nht c bit, nt ni tri v
c phn u th so vi mt s tc gi khc l phn nghin cu in
d v kho st thc a, vi mt lao ng khoa hc nghim tc v
tn nhiu cng sc. Tc gi thc hin nhng cuc tip xc, phng
vn kim tm nhng thng tin hi c qua nhng cu chuyn k,

91*71$0%',75,80,1+01*

trao i vi cc nh nghin cu, su tm nhng bn gia ph, vn t,

hi k. Tc gi cng tn dng phng php phn tch nh lng
qua nhng con s thng k, bng biu so snh. Di chic knh lp
phng to ca nh nghin cu, nhiu chi tit nh c hin ln r
nt v ni ln ngha, c s dng lm d kin chng minh cho
nhng lun c c nh hng ca tc gi, m trong mt s trng
hp cng c th cn nn tho lun.
Nhn mt cch tng qut, cun chuyn kho ca tc gi Choi
Byung Wook l mt cng trnh nghin cu b ch, c gi tr. N
cung cp cho chng ta nhng t liu mi, mt s lp lun kin gii
mi, mt phng php tip cn khoa hc v a ra nhng gi mi,
nhng vn mi c th trao i trong nhng cuc tho lun rng
m sau ny.
Cun sch c thit k vi hai phn chnh c lin quan vi
nhau: qu trnh vn hnh v c im cu trc ca vng t Nam B
trong na u th k XIX.
M u phn I: Chnh quyn a phng v s tiu vong ca
n, tc gi phc ha s hnh thnh vng t Gia nh da trn di
sn v nhng iu kin no, t giai on trc vng triu Nguyn
(1788 - 1802) nh mt cn c a v qun s, chnh tr v kinh t ca
Nguyn nh trong cng cuc chng Ty Sn. Nguyn nh xut x l
mt di du ca cc v cha x ng Trong c thnh l Ph Xun
min Trung nhng thc cht v ch yu l mt con ngi ca vng
t Gia nh Nam B, ni ng trng thnh v c ti luyn thnh
mt th lnh, quy t v c kt cc bn chin u, qun s v thn dn
ca mnh thnh mt lc lng, nhm quyn lc Gia nh. Tc gi
cng phn tch thi rng lng, bao dung v thuyt phc ca nhn
vt lch s ny i vi cc thnh phn, tng lp x hi khc nhau, cc
sc tc v nhng ngi tnh nguyn ngoi quc (Xim, Hoa, Php),
to nn mt li th v l mt nhn t quan trng dn n thng li
ca Nguyn nh.

13

14

&+2,%<81*:22.

Gia Long l mt v hong ln u tin trong lch s Vit Nam

tr v v cai qun mt t nc thng nht c din tch ln nht t
trc n nay. Trong iu kin , nh vua c sng kin tch cc l
thc hin mt kiu ch phn quyn c iu kin: trc tr min
Trung, gin tr min Bc v min Nam qua vic lp ra Bc thnh Tng
trn v Gia nh thnh Tng trn. Tuy nhin, tc dng tch cc lc
ban u sm bc l im yu v tr thnh mt tr lc, to nn
mt xu th v nhng mang tnh cht ly tm, ct c, mun thot
khi dn s kim sot ca triu nh trung ng, th hin phn no
qua ng thi ca Nguyn Vn Thnh min Bc v c bit l L
Vn Duyt min Nam. Tc gi to dng hnh nh cn cnh ca
v T qun, Tng trn Gia nh thnh ny qua cng vic gy dng c
ca ng, da ch yu vo nhng con ngi bn a ca vng t
Nam B, trong c 3 thnh phn ng lu l cc t phm, Hoa
kiu v gio dn o Thin cha, vi nhng bin php va kin quyt
cng rn, va thuyt phc mm do, ging nh tnh cch con ngi
ng. V phi ni l L Vn Duyt thnh cng, ch t l cho n khi
ng ta qua i. Chnh th Gia nh tn ti vng chc, bt chp
s khng hi lng dn n thi ph phn v hnh ng can thip
ca vua Minh Mng. Tuy nhin vo lc ny, trong cuc tranh chp
quyn lc gia trung ng v a phng phn nh thc cht th i
trng gia nh vua v mt s quyn thn c th lc ln, pha nh vua
thng. Gia Long v Minh Mng l nhng v hong mnh,
trn p c cc i thn mun vt quyn nh Nguyn Vn Thnh,
L Cht, L Vn Duyt. iu ny khc vi triu T c sau ny, khi
cuc tranh chp vn tip tc nhng cn cn lc lng o ngc li,
cc v quyn thn s o b v p ch c nh vua.
Cui cng th Minh Mng thnh cng trong vic gii th Gia
nh thnh Tng trn trong cuc ci cch hnh chnh nm 1831 1832, nm li quyn kim sot v cai tr trc tip vng t Gia nh,
lc ny tr thnh 6 tnh Nam K, ng thi cho thi hnh nhng chnh
sch mi theo quan im v kin ring ca nh vua.

91*71$0%',75,80,1+01*

Tc gi Choi dnh c phn II ca cun sch trnh by qu

trnh thc hin v phn tch nhng tc ng h qu ca nhng chnh
sch mi trn c 3 bnh din: vn ha, i ngoi v kinh t, bao
trm ln l vic xy dng nhng thit ch hnh chnh mi. Ngay t
thi L Vn Duyt, c bit l sau khi trn p c cuc khi ngha
L Vn Khi, nh vua a vo vng t Nam B v ci cm
nhng ngi ca mnh - tng lp quan vn c tuyn la qua
khoa c, ch yu c qu gc min Trung v min Bc thc hin
nhng ng li chnh sch mi, trung thnh vi quan im ca nh
vua v triu nh trung ng, kim sot nhng nh hng cn li
ca phi ly tm Gia nh v xa b mi uy tn ca v T qun trong
dn chng.
Choi Byung Wook b nhiu cng sc nghin cu nhng
nn tng a - x hi, a - vn ha ca x Nam B vi t cch mt
vng lnh th tng i mi, t ai phong ph, thin nhin ho
phng v u i, vn minh sng rch v mit vn ni tri t
rt ra nhng nt c th ca con ngi Nam B c phn khc bit
vi c dn cc min Trung v Bc. Theo ng, ngi Nam B a t do
thoi mi, th vi con ng s hon, hc hnh lm quan (m
tc gi gi l tnh li nhc) nhng li chm ch sing nng vo cc
hot ng kinh t lm n bun bn, np sng hn nhin th mc. Do
vy, a min t ny ha nhp chung vi ton quc v g p vo
khun php Nho gio m Minh Mng l mt tn nhit thnh, nh
vua cho thi hnh nhiu bin php gio ha v vn ha t tng
nh lp nhiu trng hc, m khoa thi, ban b cc hun iu chun
mc cao o c lun l Khng gio nhm ci ha ngi dn
Nam B. Kt qu l tm thc ca con ngi vng t ny c phn
no chuyn bin, mt tng lp nho s chnh thng Nam B c
hnh thnh.
Trong chng tip theo, tc gi Choi mun a ra mt cch tip
cn mi v chnh sch i vi cc sc tc thiu s v s m rng lnh

15

16

&+2,%<81*:22.

th vng quc ca Minh Mng sang Chn Lp, lc ny c gi l

Trn Ty thnh, gn lin vi vic chuyn i quc hiu t Vit Nam
thi Gia Long sang i Nam thi Minh Mng. Tc gi mun gi
l mt qu trnh ng ha, p dng chung cho c ng li chnh
sch ca nh nc phong kin cng nh nhng quan h tip xc
giao lu trong s chung sng gia cc cng ng ngi Vit, ngi
Khmer, ngi Hoa cng nhng tc ngi thiu s. Theo tc gi, hu
qu ca qu trnh ng ha phi tr gi kh t, l nhng
mu thun, xung t dn tc v sc tc bng n thnh nhiu cuc
bo lon xy ra di thi Minh Mng.
S thc, y l mt vn t nh. Lch s vn l mt s an
quyn phc tp, ha trn hai dng chy: lch s ca cc nh cm
quyn, nhng chnh sch ca nh nc v h qu ca n, cng vi
mt lch s khc ca qun chng nhn dn trong thc tin nhiu
mt ca i sng. Hai dng lch s , tuy c tc ng nh hng ln
nhau nhng khng nn nh ng lm mt.
Mt thc t lch s na l trong qu trnh chung sng gia cc
cng ng dn c, dn tc v sc tc vng t Nam B thi k ny,
nt ch o chnh l mt s dung hp, tip bin a chiu, tch hp
hn l mt s ng ha p t v dn c, vn ha to thnh mt
thc th khng gian x hi mi. H cng gnh chu chung s p ch
ca mt chnh quyn nh nc chuyn ch, dn n nhng hnh
ng phn khng, bo ng. Coi nh yu t chung c th l cha
khch quan v khng cng bng.
Chng cui ca cun sch dnh cho s phn tch nhng c
trng v cc quan im, chnh sch kinh t ca nh nc thi Minh
Mng i vi vng t Nam B qua cng cuc c in, c bit l
v cc mt phng thc chim hu, canh tc v quyn s hu rung
t. Tc gi Choi phn tch nhng iu kin kinh t - x hi ca vng
t Nam B to c s cho s pht trin ca ch t hu ln v
giai cp i a ch phn lnh th ny, c bit l cc hot ng

91*71$0%',75,80,1+01*

khai hoang mt vng ng bng ph nhiu d canh tc. Tc gi cho

rng tnh d di chuyn ca ngi nng dn Nam B - thc cht l
biu hin ca hin tng nng dn lu tn - dn n nn n lu
rung t v to iu kin cho s tch t rung t. Tc gi cng
c l khi phn tch v s nghch l bin chng gia hai xu hng i
lp: bo h rung t cng v ng h rung t trong php c in
ca Minh Mng, cng nh quan im thc dng kinh t ca nh vua
ny. ng chp nhn nhng b mt thc t l phn rung cng
b thu hp ngay c khi iu chnh v mc d n l biu tng ca
quyn lc nh nc tp quyn. ng coi trng vic t ti mc ch
ch yu l gia tng nn sn xut nng nghip quc dn v ngun li
thu thu ca nh nc, khi cho giai cp a ch v ch t hu
ln v rung t pht trin.
Tot ln trong ton b cun sch, ngoi nhn vt Tng trn L
Vn Duyt, Choi Byung Wook tp trung phn tch c tnh v vai
tr ca vua Minh Mng, mt nhn vt lch s ln y mu thun.
Trong khi tha nhn tm vc ln lao cng nh tnh cch quyt on
mnh m n mc chuyn ch ca nh vua, tc gi phn bc nhng
nh gi c phn n gin ha v tnh bo th cc oan ca nh vua
v cho rng Minh Mng l con ngi thng minh, sc so, quan tm
nghin cu n nhng ci mi, nhng hin tng canh tn trong cc
quc gia trn th gii v trong khu vc, nghim tc xem xt nhng
kin v ci cch ca cc triu thn. Tuy nhin, thc t l v hong
y nng ng ny - nh mt phin bn thu nh v khng c hon
cnh ng h ca mu thn tng ca ng l vua L Thnh Tng - vn
ch tung honh trong mt vng kim c cht hp v x cng, l ch
phong kin nh nc quan li trong giai on hu m hnh. Nh
nc li da trn mt b tinh thn l h t tng Nho gio
chnh thng, n lc mc li h thng vi nhiu khuyt tt. N
b dn p vo th bit lp trong mt ton cnh th gii v khu vc
y bin ng, trc nhng sng gi ca nhng v ng thi can
thip ca cc cng quc thc dn phng Ty. Minh Mng nghin

17

18

&+2,%<81*:22.

cu v tm hiu k thut tin tin ca chu u l phc v cho mt

chin lc phng th chng li, ch khng phi l mt chn la v
chp nhn mt ng li mi, vi nhng cch nhn v gii php mi.
chnh l mt bi kch lch s, m h qu tai hi bc l r rt
trong nhng thp k tip sau: mt di sn yu hn ca quc gia v s
tht bi dn n mt nc di thi vua T c.
Cm nhn bao trm ca ngi c cun sch ca Choi Byung
Wook l bng mt phng php nghin cu thc chng v phn tch
nh lng kh hin i, tc gi phc dng cho chng ta mt ton
cnh vng t Nam B di thi Minh Mng, mt mnh t y tim
nng, xung lc nhng cng hm cha nhiu mu thun ni ti. Tc
gi c t m hai mu thun: mu thun gia triu nh trung
ng vi thc th di sn truyn thng a phng v mu thun gia
cc cng ng c dn, trong c mu thun dn tc v sc tc.
Ngi c d dng thy mt s quan st sc so lun c th nht,
ng thi cn bn khon v s ton din v tnh thuyt phc ca lun
c th hai. C th y l lun v mt ch ngha a phng - vng
trong nghin cu l mt li th tch cc nhng n s tr thnh mt
im yu nu chng ta qu tin cy khi s dng, nht l trong iu
kin nhng d liu cn mc khim tn. iu cng c th p
dng cho phng php phn tch nh lng. Lch s vn l mt ma
trn phc hp lun lun bin ng n hin, vi v vn nhng tham
s. M s tip cn, nm bt v hiu ht c bn cht nhng s kin,
thng tin xc thc ca chng ta th ch hn hp. Vy mi s quy np,
khng nh v kt lun phi chng nn ng v mm do? Tuy
nhin, t ra c cu hi, l tm c mt na cu tr li.
Cun sch c chn dch sang bn ting Vit do mt nhm
cc nh nghin cu tr, nhiu tim nng v y nhit tnh, trch
nhim thc hin. Cng vic c li v hiu nh cng c tin hnh
nghim tc, trn c s c gng tn trng tinh thn v cch din t
ngn ng ca nguyn bn. Tuy nhin, chng ti thc rng s cn

91*71$0%',75,80,1+01*

nhng ht sn trong khu bin dch, rt mong mun c c gi

pht hin v nht ra c th hon thin trong ln ti bn. Mt khc,
chng ti cng ch n nhng nhn xt cng nhng kin phn
bin tranh lun i vi nhng thng tin v lun c ca tc gi nguyn
bn, vi hy vng c th lm sng t hn mt s vn trn hng
i tip cn ti s thc lch s, l iu m mi chng ta mong mun.
Chng ti xin chn thnh cm n.
H Ni, ngy u nm Tn Mo 2011
PGS.TS. Nguyn Tha H
i hc Quc gia H Ni

19

LI TC GI

hoa hc lch s l mt mn khoa hc thi gian. Mt s kin

tr thnh s kin lch s cn c yu t l thi im v thi gian.
Thi gian trong khoa hc thi gian y cng lp li nh thi gian i
qua nhng chic ng h v nhng cun lch. Nhng, thi gian
khng ch n thun lp i lp li m n c th r sang mt hng
khc. Cng ging nh vy, ngi bt lch s c th lp li, nhng cng
c th vit theo mt hng khc. Bn thn ti cng vy, khi ti thay
i cch nhn lch s, iu cng c ngha l ti phi chp nhn
mt s thay i khc v cch nhn lch s ca ti trong tng lai.

Ti rt vui v qua bn dch ny c chia s cng vi qu c gi

Vit Nam nhng thng tin v cch nhn v lch s vng t Nam B
Vit Nam giai on th k XIX. Ni dung ca cun sch khng ch l
kin c nhn ca mt ngi nc ngoi nghin cu lch s, m l ca
mt ngi bn t nc ng vn lng ging, mt t nc cng
ging nh Vit Nam, tng tri qua nhng chng ng lch s gian
nan, vi nhiu s kin lch s si ng trong c hai th k XIX v XX.
Ti hy vng cun sch ny s mang li cho c gi Vit Nam nhng tri
thc mi trn c hai phng din, mt l tri thc v lch s Vit Nam
na u th k XIX, hai l, tri thc v cch nhn lch s ca mt ngi
nghin cu lch s n t mt t nc c truyn thng lch s, vn
ha v nhng kinh nghim lch s rt gn gi vi Vit Nam.

22

&+2,%<81*:22.

Ti xin cm n cc bn ng nghip Vit Nam dnh nhiu

cng sc hon thnh bn dch ny. Vic dch thut mt cun sch
c th coi l mt cng trnh sng tc mi ca dch gi. V th, ti cng
mun gi li chc mng ti cc bn v ng gp thm mt cng
trnh mi cho nn hc thut ca gii s hc Vit Nam.
Ti mong rng cun sch ny s tr thnh mt ti liu hu ch
cho nhng c gi c quan tm, nghin cu v lch s vng t Nam
B Vit Nam v lch s triu Nguyn na u th k XIX. Ti hy vng
trong tng lai s c chng kin nhng nghin cu su hn na
v triu Nguyn, cng nh s tch cc phi hp vi gii s hc th
gii trong cc hot ng nghin cu v nh gi su sc v khch
quan hn v Lch s Vit Nam v ng (bao gm c ng Bc
v ng Nam ) giai on th k XIX ca gii hc gi Vit Nam.
Xin chn thnh cm n.
Tc gi Choi Byung Wook

DN LUN

c ch ca cun sch ny nhm lm sng t mt lot nhng

s kin chnh tr quan trng din ra Nam B1 trong na
u th k XIX. T vng t ny, cc i qun hnh qun ra Bc
thng nht Vit Nam v lp nn vng triu Nguyn (1802 - 1945).
Tuy nhin, nm 1833, mt cuc ni dy ca ngi dn Nam B
(thng c gi l cuc khi ngha L Vn Khi) n ra, tuyn b
nn cai tr c lp cho Nam B nhng ch ko di c 2 nm th b
dp tt. Ko theo ni dy l nhng cuc xung t gia cc tc ngi
cng ph hy Nam B nhiu hn. Sau , vo nm 1859, ngi Php
b ln vng t ny. Nhng hot ng v phong tro chng Php
ca ngi Nam B bt u v c tip sc bi lng trung thnh
mnh m i vi triu nh Hu.
Nhng s kin chnh tr c cp trn y th hin nhng
mu thun su sc trong thi ca ngi Nam B i vi chnh
quyn trung ng. Nm 1802, ngi Nam B l nhng anh hng ca
triu i mi - mt triu i ln u tin thc hin c s hp
nht c ba min ca Vit Nam2 nh ngy nay. Tuy nhin, 30 nm sau,
1 Trong cun sch ny, Nam B ch khu vc a l rng m bao quanh vng
thp ca ng bng sng Mkng. Vng ny c gi l Gia nh. Sau ny,
trong na u th k XIX, ngi ta gi l Nam K.
2 Min Bc, Min Trung v Min Nam.

24

&+2,%<81*:22.

cc cuc ni dy chng chnh quyn bng n v kt thc bng vic

chnh quyn trung ng xit cht s qun l i vi ton khu vc.
l s thay i y kch tnh v thn phn i vi ngi Nam B
- nhng con ngi ang a v ngi chin thng tr thnh ngi
tht bi ch trong vng 3 thp nin ngn ngi. Ngi Nam B khng
ch mt vai tr ch ng trong hot ng chnh tr trung ng,
triu nh Hu cn coi vng ny nh min t di thc vo gia thp
nin 30 ca th k XIX. Tuy nhin, vo thp nin 50 ca cng th
k, chng ta li thy ngi Nam B chin u chng li s xm lc
ca thc dn Php v tuyn b tuyt i trung thnh vi vua Nguyn
mc d h tin rng triu nh bn ng Nam B v b mc dn
chng trong vng. y li l mt s thay i v tr ca ngi Nam
B, chuyn t ngi tht bi thnh nhng ngi ng h cho chnh
quyn trung ng.
im xut pht trong nghin cu ca ti v Nam B chnh l
s dao ng ca nhng phn ng ca Nam B i vi chnh quyn
trung ng trong na th k ny. Trong khi c i Nam thc lc
- b s bin nin khng l ca triu nh Hu - ti nhn thy rng
nhng ngi thng tr ca triu Nguyn quan tm su sc n s
kim sot Nam B trong na u th k XIX. T , ti c bit tp
trung vo cc hnh ng ca chnh quyn trung ng v Nam B.
Di triu i Minh Mng (1820 - 1840), nhng m t v cc cng
vic ca chnh quyn trung ng Nam B tng ln thng xuyn
hn, ng vo khong thi gian mi quan h cng thng gia Hu
v Nam B t n nh im. Ti bn khon rng liu nhng hnh
ng ca Minh Mng c gy ra nhng bin ng chnh tr sau
Nam B hay khng.
nghin cu nhng chnh sch ca Minh Mng, chng ta c
cun sch ni ting xut bn nm 1971 ca Alexander Woodside:
Vietnam and the Chinese Model: A Comparative Study of Nguyn
and Ching Civil Government in the First Half of the Nineteenth

91*71$0%',75,80,1+01*

Century.1 Trong cun sch ny, Woodside ch ra nhng phm vi

cc yu t Hn du nhp vo cc h thng chnh quyn v gio dc
Vit Nam; qu trnh Hn ha tin trin mnh m nh th no trong
sut na u th k XIX ni chung v di triu i ca Minh Mng
ni ring: Nhng v vua Vit Nam u tranh m bo rng chnh
quyn ca h t ti s tng xng vi cc chnh quyn Trung Hoa.
H tin rng cng tim cn vi m hnh chnh quyn Trung Hoa th
tnh hiu qu ca h cng ln.2 Vi s gip v m hnh Hn ha
ca Woodside, chng ta c th t c s hiu bit su sc v tm
nhn mang tnh th ch ca triu Nguyn. Tuy nhin, quan nim c
tm nh hng ca Woodside i khi li ngn cn cc s gia trong
n lc cao ca triu Nguyn nhm qun l lnh th mi c
thng nht ca h.
C hai hc gi khc cng nghin cu v lch s Vit Nam u
th k XIX t mt cch nhn khc: mt nghin cu v nh hng ca
ch ngha a phng Nam B v nhng ngun gc su xa ca triu
i mi ng Trong c.3 Nm 1990, Philippe Langlet xut bn cng
trnh nghin cu rt quan trng ca ng, LAncienne historiographie
dtat au Vietnam,4 ch ra nh hng ca qu kh ca Nam B v
nghi thc th cng t tin hong tc da trn h t tng ca nh
Nguyn th k XIX v tnh chnh thng, bt u vi thi k ca
Nguyn Hong - ngi to dng nh Nguyn - n cc giai on
sau. Nola Cooke c mt s bi nghin cu da vo tiu s ca mt
1 Alexander Woodside, Vietnam and the Chinese Model: A Comparative Study of
Nguyn and Ching Civil Government in the First Half of the Nineteenth Century
(Cambridge: Harvard University Press, 1971).
2 Alexander Woodside, Vietnam and the Chinese Model, p. 61.
3 Ngi Vit Nam s dng thut ng ng Trong ch c vng pha Nam sng
Gianh tnh Qung Bnh ngy nay. Sng Gianh to nn bin gii t nhin, phn
chia vng ca h Nguyn (th k XVI n th k XVIII) phn cch vi h Trnh
pha Bc Vit Nam; lnh th ca h Trnh c gi l ng Ngoi.
4 Philippe Langlet, LAncienne historiographie dtat au Vietnam (Paris: cole
Franaise dExtrme Orient, 1990).

25

26

&+2,%<81*:22.

s nhn vt, lp lun rng gii tinh hoa chnh tr triu Nguyn b
nh hng mnh m bi ch ngha a phng. Trong mt bi vit
c ta Southern Regionalism and the Composition of the Nguyn
Ruling Elite, b trnh by thin hng ng h ng Trong ca
cc nhn vt cao cp nht ca triu Nguyn.1
Cc nh nghin cu thng chia i Vit Nam thnh pha Nam
v pha Bc (ng Trong/ng Ngoi), mt thi quen c tnh tin ch
ti mc n gip cho nh nghin cu trnh c vic khi qut ha v
t nc Vit Nam vn a dng v vn ha v lch s. Tuy nhin, s
chia ct ny dng nh khng thch hp khi chng ta ang c gng
tm hiu hot ng chnh tr a phng Vit Nam trong na u
th k XIX. V khong thi gian ny, m hnh lnh th Vit Nam chia
lm 3 (min Bc, min Trung v min Nam) c a ra l ph hp
v c ngha. Nam B hoc Gia nh l mt trong ba phn ca Vit
Nam th k XIX v n vn tn ti n ngy nay di nhng ci tn
min Nam hoc ng bng sng Cu Long.2
Mt nghin cu khc ng quan tm c lin quan n giai
on ny l lun n ca Nguyn Th Thnh: The French Conquest
1 Nola Cooke, Southern Regionalism and the Composition of the Nguyn Ruling
Elite, Asian Studies Review 23,2 (1999): 205 - 231.
2 Trong bi nghin cu lch s ca mnh, vi nhng phn tch rt su sc v nhng
vng khc nhau ca Vit Nam, Keith Taylor trnh by 6 phn ca Vit Nam
- ng Kinh, Thanh Ha, Ngh An, Thun Qung, Bnh nh v Nam B. Xem
Keith W. Taylor, Surface Orientations in Vietnam: Beyond Histories of Nation and
Region, The Journal of Asian Studies 57,4 (1998). Mt cch ring r, Nam B l
thut ng c chp nhn mt cch rng ri ch vng Gia nh, trong khi ,
Bc B v Trung B ch vng pha Bc v min Trung trong khi nim chia lm 3
vng. Pierre Brocheux a ti chng ta thng tin sai lm rng Vit Nam, ngi
Php t li tn vng [Nam phn Vit Nam] l Nam K. Pierre Brocheux, The
Mekong Delta: Ecology, Economy, and Revolution, 1860 - 1960 (Wisconsin: Trung
tm Nghin cu ng Nam , 1995), tr. 223. Tuy nhin, Nam K l thut ng
c t sm. Triu Nguyn t tn vng ny l Nam K sau ci cch hnh chnh
nhng nm 1830.

91*71$0%',75,80,1+01*

of Cochinchina, 1858 - 1862.1 Mc d lun n tp trung ch yu vo

nhng nm 1850 - 1860 nhng tc gi cng cung cp mt lng
ln nhng phn tch ca mnh nghin cu giai on na u
th k XIX lm nn tng cho nhng s kin trnh by phn sau.
Tuy nhin, dng nh tc gi khng thot ra khi quan im
ph bin ca nhng nh cch mng th k XX - vn thng coi
triu Nguyn mang c trng ca ch phong kin phn ng.
Nguyn Th Thnh kt lun: Chnh sch kinh t v chnh tr ca
triu Nguyn gy ra mt bi kch cho lch s Vit Nam gia th k
XIX.2 Trong nhng bn lun v hot ng chng Php, tc gi ch ra
rng nhng tr thc theo quan im l tng ha lnh o phong
tro khng chin, nng dn tp hp li vi nhau thnh lc lng
chin u, cn cc a ch t hu gp tin duy tr phong tro
khng chin Nam B t nm 1861 n 1862.3 C mt quan im
ph bin nhng kh lng mn v c khuynh hng n gin ha,
l lc lng v trang Nam B khng chin chng Php thc cht l
phn khng ca nhng ngi nng dn chng li s hin din ca
ngoi bang;4 khi so snh vi quan im ny, chc chn l nhng
lun im ca Nguyn Th Thnh su sc hn. Tuy nhin, xut
pht t quan im ca mnh v triu Nguyn, tc gi cho rng tr
thc, nng dn v a ch tham gia vo hot ng chng Php ch
bo v nhng quyn li ca ring h vng t Nam B. Ti tin
rng chng ta c th tm thy nhng nguyn nhn quan trng khc
cho cc cuc chin u ca h nu chng ta nghin cu mt cch
nghim tc hn v cc chnh sch ca triu Nguyn Nam B trong
sut na u th k XIX.
1 Nguyn Th Thnh, The French Conquest of Cochinchina, 1858 - 1862 (Lun n
Tin s, i hc Cornell, 1992).
2 Nt, tr. 106.
3 Nt, tr. 422.
4 Milton E. Osborne, The French Presence in Cochinchina and Cambodia: Rule and
Response (1859 - 1905) (Bangkok: White Lotus, 1997), tr. 65.

27

28

&+2,%<81*:22.

Vit Nam, mt s lng ln cng trnh nghin cu v khu

vc phng nam c xut bn t u nhng nm 1990. Nhng nh
nghin cu phng Nam kho cu cc vn lin quan n Gia
nh da trn quan im ca h v truyn thng, nhng nhn xt cn
li c tnh lch s v nhng pht hin ti liu a phng. Trong s ,
Sn Nam c sc vit di do nht, xut bn nhiu sch bo v n phm
v con ngi Gia nh. C th l cun sch c ta t Gia nh
xa1 m t rt sng ng v cuc sng Gia nh. Tuy nhin, trong cc
cng trnh khc ca Sn Nam, s tp trung ca tc gi v cuc sng
hng ngy ca con ngi Gia nh t ra gii hn trong nhng lun
c ca ng. Chng hn, ng khng quan tm nhiu n nhng thay
i chnh tr do chnh sch ca chnh quyn trung ng, nhng phn
ng ca ngi Gia nh i vi cc chnh sch ny v h qu l nhng
bin i x hi bi chng c lin quan n tng giai on pht trin
chnh tr giai on trc v sau thp nin 30 ca th k XIX.
Cun sch ca ti nghin cu v nhng hnh thi c th ca
ch ngha a phng min Nam - ch ngha a phng Gia
nh v Nam K - v nhng loi chnh sch c th m chnh quyn
trung ng thc thi ph v bn sc vng v bng cch hp nht
hon ton vng t ny vo vng quc ca nh Nguyn hng
lng trung thnh ca ngi dn i vi triu nh.
Chng th nht ca cun sch nghin cu mt s yu t truyn
thng Nam B bt ngun t ch cai tr Gia nh th k XVIII
trn c s vng t Nam B. Trong chng II v chng III, ti
cp n chnh quyn a phng Gia nh (1808 - 1832) m ting
Vit gi l Gia nh thnh Tng trn v nghin cu s xung t
gia triu nh trung ng vi h thng cai tr a phng cng
nh nhng phn ng ca ngi phng Nam vi triu nh trung
ng. T chng IV n chng VI, ti nghin cu 3 chnh sch
quan trng ca Minh Mng thc hin sau khi xa b chnh quyn
1 t Gia nh xa (Thnh ph H Ch Minh; Nxb. Tp. HCM, 1993).

91*71$0%',75,80,1+01*

a phng Gia nh: gio ha ngi phng Nam, Vit ha cc

nhm tc ngi (bao gm c ngi Hoa) v chnh sch c in mi
dn n s tha nhn chnh thc cc ch t t nhn v s tch t
t ai Nam B.
Vic nghin cu nhng vn ny nhm t 3 mc tiu. Th
nht, chng ta s tm ra c nhng nguyn nhn ng sau nhng s
kin chnh tr Nam B vo thi im . Th hai, chng ta c th
nh gi c triu Nguyn th k XIX t c nhng g trong
nhng n lc thu phc vng ngoi bin di s iu hnh ca chnh
quyn trung ng trc nm 1859; thi gian sau , s tht bi ca
ch cai tr ny ngy mt tng ln do ch quyn t nc ri vo
tay ngi Php. Cui cng, ti hy vng s mang n cho ngi c
cch hiu Vit Nam l mt dn tc c nhng ci ngun lch s c
th - nhng ci ngun c kt t nc ny li di mt thc th
a l v chnh tr n nht t u th k XIX. Vng triu Nguyn l
m hnh nh nc nht th u tin v cui cng ca thi tin thuc
a Vit Nam bi cng mt lc cai tr c c ba min. Nhng
bin lun ca ti v th ch th k XIX c th cung cp nhng c s
hiu cc kha cnh ca Vit Nam thi hin i - vn c lin quan
n cc mi quan h cng nh nhng mi tng tc v s cng thng
gia trung ng v a phng.
C th chia nhng ngun ti liu quan trng c s dng trong
cun sch ny thnh 3 loi: ti liu do triu nh trung ng bin
son; nhng nghin cu c nhn ca nhng nh nghin cu nc
ngoi v Vit Nam t cc khu vc khc v Nam B trong na u th
k XIX v nhng ghi chp ca chnh con ngi phng Nam nh
gia ph, kh c, giao ko mn ngi, di chc. Bng cch s dng
nhiu ngun ti liu do nhiu i tng vit, t quan li triu nh
ti nhng ngi lng mc xa xi, ti tp trung phc dng li bc
tranh v Nam B. Di y, ti gii thiu mt s ngun ti liu trong
ba loi k trn.

29

30

&+2,%<81*:22.

i Nam thc lc l ngun ti liu c bn i vi nghin cu

ca ti. B chnh s bin nin ny do cc quan li triu nh bin
son trong th k XIX v th k XX. N c nhng d kin lin quan
n vn ti quan tm. i Nam thc lc gm c Tin bin (1558
- 1777, 12 tp) v Chnh bin (1778 - 1888, 441 tp). Ngi thi sau
chia nh hn thnh 5 thi k, mi thi k tng ng vi mt triu
vua: Nguyn Phc nh1 (1762 - 1820), sau c bit n l Gia
Long (1802 - 1820, 60 tp); Minh Mng (1820 - 1841, 220 tp); Thiu
Tr (1841 - 1847, 72 tp), T c (1848 - 1883, 70 tp), Dc c Hm Nghi (1883 - 1885, 8 tp) v ng Khnh (1885 - 1888, 11 tp).
c bit, nhng ti liu lin quan n Minh Mng l chi tit v ng
tin cy nht, cung cp cho chng ta nhiu ti liu rt hay v cc vn
kinh t v x hi cng nh cc hot ng v k hoch ca chnh
quyn. Mt trong nhng bn sao gc ca i Nam thc lc c nh
km tiu s ca cc nhn vt ni ting Vit Nam di triu Nguyn
c tp hp li trong Lit truyn,2 do Matsumoto Nobuhiro - nh
nghin cu ngi Nht Bn a sang Nht nm 1933 v bin son li
t nm 1961 i hc Keio. Ti s dng bn c bin son li ny.
1 Mu thun trong cch vit tn ngi Vit, khc nhau gia ng Trong v ng
Ngoi l iu kh trnh khi. V c bn, ti theo tiu chun pht m thng dng.
Do , trong trng hp xut hin trong cc vn bn ch Hn, ti chn cch
vit Phc, Nhn, Nht, Sinh, Bo thay cho li vit Phc, Nhn, Nht, Sanh, Bu
ca min Nam. Nhng ti cng theo php s dng ph bin. Ngy nay, ngi
min Nam vit danh hiu ca v hong th hai ca nh Nguyn l Minh Mnh.
Tuy nhin, ti chn Minh Mng v ng c bit n nhiu hn khng ch Vit
Nam m c nc ngoi vi tn Minh Mng. Nu ti ch c th tm nhng danh
tnh trong cc vn bn gn y, ti s tn trng nhng danh tnh bng cch nh
ngi ta gi. V d, Trn Th Sanh l mt ph n sng G Cng gn Si Gn trong
th k XIX nhng ti ch bt gp tn ca b trong nhng vn bn ca th k XX.
Ti bit rng t Sanh l t ch Trung Quc Sinh theo chun pht m hin nay.
Trong trng hp ny, ti s khng thay i tn ca b thnh Trn Th Sinh.
2 Lit truyn gm c Tin bin (1558 - 1777, 6 tp) v Chnh bin (1778 - 1888, 79 tp).
Phn u tin (33 tp) ca Chnh bin m t nhng nhn vt lm vic di thi Gia
Long nhng mt trc khi Minh Mng ln ngi nm 1820 v phn 2 (46 tp) gm
tiu s ca cc nhn vt t thi Minh Mng.

91*71$0%',75,80,1+01*

C nhiu phn ca i Nam thc lc da trn Chu bn triu

Nguyn, do cc nhn vt l ngun b sung c bn cho nghin
cu ca ti.1 Chu bn tp hp nhng ch d, ca chnh quyn trung
ng, thng bo ca chnh quyn a phng v iu trn ca quan
li. V Chu bn ang c lu tr ti H Ni di s kim sot
nghim ngt ca cc c quan nn ngi ta cha c bit n ton
b khi t liu ny. Tht khng may l ti khng c php tip
cn vi nhng ti liu lu tr ny. Tuy nhin, vo nm 1996, mt s
phn ca Chu bn c microfilm v lu hnh mt s th vin
ca Hoa K. Ngun gc ca nhng ti liu ny xut pht t vic chnh
quyn Ng nh Dim tng cho ni cc ca Tng thng Kenedy. Bn
chp vi phim ca Chu bn gm mt s thi k ca triu Gia Long
v Minh Mng, ti nm 1837. Tuy nhin, trong nhiu trng hp, vi
phim rt kh c v cc ch qu m v nh. V vy, ti quyt nh tp
trung vo cc nm 1836 v 1837, n khi kt thc cuc ni dy ca
ngi dn phng Nam. Cc vn bn do quan li ca Minh Mng
Nam B gi v thng y v chi tit hn nhng vn bn do quan
li Nam B gi ra kinh giai on trc - khi vng t phng
Nam cn do chnh quan li Nam B cai qun v h c quyn t
quyt nh nhiu vn .
Trong loi ti liu th hai - nhng tp k s v nghin cu c
nhn - ngun ti liu ca ti gm c Hon v k vn ca Nguyn
Thu2, Don Tng cng hon tch ca Don Un3, Lng Kh vn
tho v Lng Kh thi tho ca Phan Thanh Gin4, B Tm Huyn
Knh Lc ca Trn Tn Gia5 v Thoi Thc k vn ca Trng
1 Chu bn triu Nguyn (Th vin ANU) cun vi phim 60 - 64 [1836 - 1837]).
2 Nguyn Thu, Hon v k vn (Khng r nin i, H Ni: Vin Hn Nm A585).
3 Don Un, Don Tng cng hon tch (hoc Tuy Tnh T tp ngn) (1842, H Ni:
Vin Hn Nm A2177).
4 Phan Thanh Gin, Lng Kh thi tho (1876. H Ni: Vin Hn Nm VHv151) v
Lng Kh vn tho (1876. H Ni: Vin Hn Nm A2125).
5 Trn Tn Gia, B Tm Huyn Knh Lc (1897. H Ni: Vin Hn Nm A2027).

31

32

&+2,%<81*:22.

Quc Dng.1 Hu ht nhng tc phm ny u gn vi nhng

tri nghim v quan st v Nam B ca cc tc gi. Ti c nhng
ti liu ny trong Th vin Hn Nm H Ni. Bn cnh l
nhng nghin cu ca ngi nc ngoi nh: Hi Nam tp tr
ca Thi nh Lan - mt hc gi ngi Hoa sng Vit Nam
nm 18352; cc tc phm vn hc ca nhng gio s ngi Php
c xut bn; nhng quan st ca mt ngi M tn l John
White - ngi tng n thm Vit Nam trong nhng nm 1819
- 18203; nhng m t ca John Crawfurd v George Finlayson
trong chuyn lu li Nam B trong nm 1822.4 Tng hp nhng
ti liu phong ph gip chng ta hiu r hn v Vit Nam nhng
nm 1820 - 1830.
Ti mun gii thiu mt ti liu a phng Nam B: Trng
gia t ng th ph ton tp.5 Ti c ti liu ny Vin Hn Nm
nm 1997. B th ph ton tp ny c rt nhiu nhng m t v mt
gia tc phng Nam mt ngi lng gn Si Gn.6 c bin son
nm 1886, b gia ph vit v 7 i trong khong 2 th k, t th k
XVIII n cui th k XIX. Gia ph m t mi c nhn theo cch
lm sng t c x hi Nam B trong thi gian ny: lit k ra tng
ngi vi v tr x hi, tnh trng hn nhn, chi tit n v/chng
1 Trng Quc Dng, Thoi Thc k vn (hoc Cng h k vn) (Khng r nin i.
H Ni: Vin Hn Nm A1499).
2 Tsai Ting Lan, Hi Nam tp tr (1836. H Ni: Vin Hn Nm HVv80).
3 John White, A Voyage to Cochin China (1824. Kuala Lumpur: Oxford University
Press, 1972).
4 John Crawfurd, Journal of an Embassy from the Governor - General of India to the
Courts of Siam and Cochin China (1828. Singapore Oxford University Press, 1987)
v George Finlayson, The Mission to Siam and Hue, the Capital of Cochin China, in
the Years 1821 - 1822 (1826. Singapore: Oxford University Press, 1988).
5 Trng gia t ng th ph ton tp (1886. H Ni: Vin Hn Nm A3186).
6 Mt thnh vin ca gia tc ny l Trng Minh Ging (1792 - 1841) - mt vin
quan ni ting di triu Nguyn ph trch vic cai qun Campuchia cui triu
Minh Mng.

91*71$0%',75,80,1+01*

ca h, ni mi ngi sinh sng, ngy sinh, ngy mt (bao gm c

tr em), l do mt v ni ng/b c chn ct.
Gia ph c ph lc nh km gm 6 bn kh c (ca nhng
nm 1830 - 1846), 2 bn di chc (ca nm 1818, 1857) v 1 giao ko
thu mn ngi ca a ch (ca nm 1859). Nhng ngi dn
thng trong lng vit gia ph ny, khng c s can thip ca cc
quan li triu nh. Do , chng gip nng cao nhn thc ca chng
ta v nhng hot ng thc t lin quan n s hu t ai, tch t
in a, cc tp tc khai hoang v chuyn nhng in a, phn
chia ti sn, km theo l danh sch s hu, thu, t ca t in1
Ngoi ra, ti phi k n mt lot chuyn kho v min Nam
trong thi gian gn y, t Bc Liu xa v nay (1966) n Gia nh
xa v nay (1973) u ca tc gi Hunh Minh.2 Xem xt din rng
v s lng ca nhng chuyn kho ny, ti ngh rng khng phi
ch mt tc gi vit m l kt qu su tm ca nhiu nh nghin
cu n danh ngi min Nam trong sut thi gian ny. Theo quan
im ca ti, ni dung nhng chuyn kho ny kh tt v ng tin
cy. Quan tm n ni dung ca nhng cun sch, ti c bit thch
th vi nhng s tch, nhng cu chuyn v nhng k c ca ngi
Nam B trong nhng nm 60 - 70 th k XX. Ti tin rng c th s
dng ti liu ny hiu hn v x hi Nam B th k trc vi iu
kin ni dung ca n c c gim nh cn thn v phng din
bi cnh lch s.

1 Ti nhn c bn sao ca cc ti liu ny ca hc gi ngi min Nam l Trng

Ngc Tng trong chuyn i in d nm 1997.
2 Hunh Minh, a linh nhn kit, tnh Kin Ha (Bn Tre) (Si Gn, 1965); Bc Liu xa
v nay (Si Gn, 1966); Cn Th xa v nay (Si Gn, 1966); Vnh Long xa v nay
(Si Gn, 1967); G Cng xa v nay (Si Gn, 1969); nh Tng xa v nay (Si
Gn, 1969); Sa c xa v nay (Si Gn, 1971); Ty Ninh xa v nay (Si Gn, 1972)
v Gia nh xa v nay (Si Gn, 1973).

33

P I

QUYN LC A PHNG
V S TIU VONG CA N

CHNG I

Di sn ca h thng
chnh quyn Gia nh (1788 - 1802)

c ch ca chng ny l nghin cu mt s kha cnh ca

Gia nh trc th k XIX - nhng kha cnh lin quan trc
tip ti vn nghin cu ca ti v Nam B trong th k XIX.
t ti mc tiu ny, ti s nhn mnh vo vn t chc chnh tr
c gi l h thng chnh quyn Gia nh - mt chnh quyn c
xy dng bng s ch ng ca nhng con ngi Gia nh.
Giai on ny ca chnh quyn cha thc s thu ht c s
quan tm c bit no ca cc nh nghin cu. c th do giai
on ny lun c t trong lch s Vit Nam nh l giai on cui
ca thi cc cha Nguyn (th k XVI n th k XVIII) hoc l giai
on khi dng ca vng triu Nguyn.1 Tuy nhin, r rng l ch
ny c nhng c im ring da trn nn vn ha Gia nh v
1 Cao T Thanh cho rng nhng nm t 1778 - 1802 nn c coi l mt giai on
ring. Xin Xem Cao T Thanh, Nho gio Gia nh, Nxb. Thnh ph H Ch Minh,
Tp. HCM, 1998, tr. 48. Tuy nhin, giai on ny lin quan ti s xut hin ca
Nguyn Phc nh vi vai tr l ngi ch huy i qun ca nh Nguyn. Bn lun
v thi gian ny, i khi tc gi cng s dng cm t chnh quyn Gia nh hoc
ch Gia nh nhng ch c ngha ch mt cch chung chung nhm ca
Nguyn Phc nh.

38

&+2,%<81*:22.

vic tm hiu v chnh quyn ny s cung cp cho chng ta nhng u

mi tm hiu v Nam B trong th k XIX.
Chng sch ny bt u vi ci nhn tng quan v chnh quyn
Gia nh - chnh quyn s xut hin cui th k XVIII - v tp
trung vo hai yu t ca ch ny: nhng mi quan h gia cc
thnh vin v tnh a dng tc ngi ca n. y l nhng yu t
c trng quan trng nht ca chnh quyn v l nhng kha cnh
lm cho chnh quyn mang tnh cht a phng ny c th tip qun
c ton b lnh th Vit Nam. Cng vo thi gian ny, nhng mi
quan h ni b v s a dng tc ngi v sau s tr thnh nhng yu
t chnh gy nn nhng mu thun nghim trng gia Gia nh v
chnh quyn trung ng trong na u th k XIX.

1. S HNH THNH GIA NH

Gia nh v cc tc ngi
a danh Gia nh1 ln u tin xut hin trong lch s min t
pha Nam vo nm 1698. Trong nm , ph Gia nh c thnh
lp theo lut ca chnh quyn cha Nguyn v nhng vng ngoi vi
1 Ngun gc ca a danh Gia nh cha c tm hiu y . l s lin kt ca
cc k t Trung Quc: Gia v nh. Gia c ngha l tt p v hnh phc, trong
khi nh c ngha l quyt nh hoc lm cho yn bnh. min t phng
Nam, trc nm 1820, mt tng v mt x u dng gi Gia nh vi nhng
k t Trung Quc ging nhau. Xin xem Dng Th The, Tn lng x Vit Nam u
th k XIX thuc cc tnh t Ngh Tnh tr ra, Nxb. Khoa hc x hi, H Ni, 1981,
tr. 278. V ci tn trn Gia nh gy ra s nhm ln i vi Gia nh thnh nn
nm 1820, chnh quyn trung ng i trn Gia nh thnh trn Gia Bnh. Xem
trong Phan Thc Trc, Quc s di bin (khng c nin i, Hong Kong: New Asia
Research Institute, 1965, p. 108). Tuy nhin, nu tn a danh ny tn ti vo
khong thi gian th khng c bng chng no cho thy nh Nguyn mn
tn Gia nh ca phng Bc, trong khi min t pha Nam Vit Nam c t tn
l Gia nh vo nm 1698.
Theo quan im ca ti, cch ni Gia nh min Nam khng ch c ngha ca
cc ch Hn c cp n trn m cn phn nh ngn t a phng

91*71$0%',75,80,1+01*

pha Nam, ngy nay l Bin Ha v Si Gn. Cng t nm ny, chnh

quyn cha Nguyn a nng dn ti y xy dng lng mc v
bt u t chc h thng thu phng Nam.11
Tuy nhin, phi n cui th k XVIII, Gia nh mi bt u
i din cho min t phng Nam ny, tng ng vi Nam B Vit
Nam ngy nay, t Bin Ha ti H Tin. Cuc ni chin gia i
qun Ty Sn v lc lng ca Nguyn Phc nh gp phn cho
s pht trin ny. Nm 1771, ngha qun Ty Sn dng c khi ngha
Bnh nh l mt phn t ca cha Nguyn. Kt qu ca cuc
ca vng ny nh t Si gn. Si gn cho thy nh hng ca ngn ng
Khmer. Xin xem Trn Vn Giu, a ch Vn ha thnh ph H Ch Minh, Tp 1, Nxb.
Tp. H Ch Minh, 1987, tr. 215 - 224. Mt khc, Gia nh dng nh cng lin
quan n ngn ng M Lai. y c th l mt kh nng c thc nu chng ta
nh rng khu vc ny tng s dng rng ri ting ni M Lai trong sut th k
XVII. Bn c tham kho Trnh Hoi c, Gia nh thnh thng ch (khng c nin
i, Ecole Franaise d`Extrme-Orient microfilm A. 1561), 4:3. Bn cnh , nhng
tc ngi thiu s thuc v nhm ngn ng M Lai vn cn sinh sng vng
ny trc khi ngi Vit n. Trong cch pht m ca ngi pha Nam, Gia gn
ging Ya. Trong ting M Lai, nhng t c pht m l ya (hoc ayer) c ngha
l nc, dng sui hoc con sng. Xin tham kho Bnh Nguyn Lc, Vic mi n
di vm tri ng Ph v ch t tht ca vng ng Nai, Tp san S a 19 v
20 (1970), tr. 254. C th ngi Vit mn cch pht m ca ting M Lai hoc
cm t trong ngn ng M Lai sng to ra ci tn mang tnh Trung Quc: Gia
nh ch vng t mi ca h m nhiu phn t b ngp trong nc. Gio
s Anthony Johns gi ra mt kh nng khc na m chng ta cn lu l nhng
t M Lai dingin hoc hering c ngha l mt m hoc lnh lo v sch s hoc
trong sch, tch bit ra khi h c pht m gn vi nh (tho lun ti ANU, thng
2 nm 1999). Nu chng ta bit nhng con sng khu vc ny nh sng ng
Nai, sng Si Gn v sng Vm C ng, Vm C Ty - nhng dng sng trong
xanh hn sng Mekong, chng ta khng th bc b kh nng a danh Vit Nam:
Gia nh c mi lin h vi nhng dng sng trong xanh ca min t ny (do
, cch nhn nhn cng thong rng). Hoc l nu chng ta lin h vi nhng
thuyt ny, chng ta c th a ra gi thuyt a danh Gia nh bt ngun t tn
a phng Ya (hoc Ayer) Dingin (hoc Hering) vi ngha l nc (nhng con
sui, nhng dng sng) trong xanh (sch s, mt m hoc lnh).
1 i Nam thc lc tin bin (1844. Tokyo: Keio Insitute of Linguistic Studies, 1961),
7: 14.

39

40

&+2,%<81*:22.

khi ngha l s chia ct khc v mt chnh tr. Cho n thi im

, trong vng khong 2 th k, Vit Nam b chia ct thnh 2 phn,
ngn cch nhau bi sng Gianh tnh Qung Bnh ngy nay. Da
vo trung tm chnh tr truyn thng Thng Long, cha Trnh cai
tr min Bc, cha Nguyn cai tr vng t t pha Nam sng Gianh
tr vo trong. Di s ln mnh ca i qun Ty Sn, lnh th ca
cha Nguyn ngy cng b ph v bi nhng xung t v rc ri ni
b v buc cha Nguyn chy trn vo Gia nh. Li dng c hi
ny, nm 1775, qun i h Trnh tin vo chim ng Ph Xun th ph ca chnh quyn h Nguyn. Nm 1777, vng quc ca h
Nguyn kt thc sau khi v cha cui cng b i qun Ty Sn bt
gi v git cht Gia nh. Mt thp nin sau , vo nm 1786,
pha Bc, qun Ty Sn cng lt cha Trnh. Mt thi gian ngn
sau , lnh t ca phong tro Ty Sn l Nguyn Hu lt vng
triu L (ko di t th k XV n th k XVIII) - mt vng triu
tn ti trn danh ngha di s nhip chnh ca nh Trnh t th k
XVII. Nm 1788, nhn lc ni tnh bt n i Vit, triu nh Mn
Thanh tin hnh can thip nhng b qun Ty Sn nh bi min
Bc trong nm 1789. Vi chin thng ny, qun Ty Sn c th tin
hnh cai tr khng ch vng lnh th thuc cha Nguyn trc y
m c min Bc ca chnh quyn L - Trnh.
Tuy nhin, cng chnh trong thi im ny, mt nhn t vng
chc ang hnh thnh Gia nh di s dn dt ca Nguyn Phc
nh (1762 - 1820) - mt hong t ca dng h Nguyn v sau ny
tr thnh vua Gia Long (1802 - 1820). Vi s tri dy ca lc lng
Nguyn Phc nh, Vit Nam thm mt ln b chia ct: qun Ty Sn
chim gi min Bc v min Trung cn Nguyn Phc nh chim gi
vng Gia nh. S chia ct lnh th nh du s xut hin ca Gia
nh nh mt n v c lp v chnh tr.1
1 Lin h vi quan im ny, Keith Taylor rt ng khi cho rng: Nguyn Phc nh
l ngi u tin trong s nhng ngi ni ting Vit t chc c Nam B thnh

91*71$0%',75,80,1+01*

Gia nh: Lnh th ca mt chnh quyn

Nm 1788, sau hng lot nhng tht bi trong n lc chim ng
v cng c vng Nam B, cui cng, Nguyn Phc nh cng thit lp
c cn c a xung quanh Si Gn.1 T nm ny tr i, Gia nh
c ghi nhn l mt n v chng li s st nhp vo a bn ca
qun Ty Sn. Cng t , nhng ci tn nh ngi Gia nh, qun
Gia nh, t Gia nh bt u xut hin trong lch s Vit Nam.
T mt nhm qun lu ng, th lc Nguyn Phc nh chuyn
thnh mt chnh quyn chc chn ng Si Gn. Mt trong nhng
hot ng chnh tr tiu biu ca chnh quyn ny l vic tuyn dng
lc lng vn quan. Nhng hc tr tiu biu ca hc gi ngi Gia
nh V Trng Ton tham gia tch cc vo lc lng ca Nguyn
Phc nh v ng gp cho s hnh thnh ca chnh quyn mi.2
Nm 1788, cha Nguyn lp ra Cng ng Th - mt hi ng quan
chc cao cp bao gm c vn quan v v quan.3 Mt h thng t chc
mt khu vc c kh nng tham gia mt cch thnh cng vo chin tranh cng
nh chnh tr v Nam B l biu hin khc ca ting ni Vit bt u b sung
cho uy lc i vi cc vng ngi Vit khc. Keith Taylor, Surface Orientations in
Vietnam, pp. 966 - 67.
1 S bin nin triu Nguyn cho rng nm 1778, Nguyn Phc nh tr thnh ngi
lnh o ca nh Nguyn v xng vng Si Gn nm 1780. Tuy nhin, vo
nm 1781, ng ch l mt ch huy h danh di thc quyn ca Thanh Nhn.
Mt nm sau , Si Gn b qun Ty Sn chim. Qun i Ty Sn truy ui
Nguyn Phc nh nn ng khng c c s quyn lc n nh cho ti tn nm
1784, khi ng ri min Nam ti n nu Bangkok. Cng trong nm , ng tr
li Gia nh cng vi qun Xim. Tuy nhin, ng buc phi rt qun v Bangkok
sau khi lc lng ca ng v qun Xim b qun Ty Sn nh bi. ng li
Bangkok 3 nm, ti nm 1788.
2 i Nam thc lc chnh bin nht k (vit tt: DNTL1) (1848. Tokyo: The Insitute
of Cultural and Linguistic Studies, Keio University, 1968), 3: 20a. H gm c
L Quang nh, Phm ng Hng, Trnh Hoi c, Ng Tng Chu v Ng
Nhn Tnh.
3 DNTL1, 3: 16a. Cng ng Th tn ti di triu Gia Long (1802 - 1820) v ng
vai tr ging nh C Mt Vin sau ny. Xin xem Mc lc chu bn triu Nguyn, Tp
1 (Hu, i hc Hu, 1960), tr. XXXIII.

41

42

&+2,%<81*:22.

vi 6 b cng c chnh quyn lp ra.1 Cc quan chc a phng

c b nhim t nm 17882 v chnh quyn b nhim ngi ng
u ca mi x vo nm sau.3 Di s iu khin ca nhng quan
chc ny, h thng thu kha c t chc m bo s n nh
ca ngn kh quc gia.4 T nm 1788, c quy nh mt na s inh
ca Gia nh phi c huy ng cho qun i.5 Nm 1790, cc n
in c lp nhm tp trung v hun luyn khng ch ngi Vit m
c ngi Hoa v ngi Khmer.6 Nm 1789, thnh Gia nh c xy
dng theo hnh bt qui lm ni ca hong tc. Cung in hong
gia c t trung tm ca ta thnh v khu vc bao quanh thnh
c gi l Kinh Gia nh [th ca Gia nh].7
Trn thc t, trong thi gian ny, ranh gii lnh th ca lc
lng Nguyn Phc nh khng b gii hn ti Bin Ha v cc vng
nm v pha Ty Nam. Lnh th bao gm Bnh Thun, Khnh
Ha v Ph Yn v pha Bc. Tuy nhin, do mt hay nhiu nguyn
nhn khc nhau m nhng vng ny c bin gii lng lo i vi
chnh quyn trung ng. Thi gian , Bnh Thun l vng t sinh
sng ch yu ca dn tc Chm, hai vng cn li ch c gi tr i
vi cc hot ng qun s. Lnh Gia nh rt kh c c hi giao
tip vi ngi sng t Bin Ha bi v tr vic luyn tp trn
bin, cc hot ng khc ca qun i khng c t chc ngoi
a phn ny. Do , trung tm lnh th ca Nguyn Phc nh gii
hn ti Nam B. Mc d thnh thong qun Gia nh xm ln ti
cc vng Khnh Ha v Ph Yn nhng c s quyn lc vng chc
1 i Nam chnh bin lit truyn s tp (vit tt LTST) (1889, Tokyo: Keio Insitute of
Linguistic Studies, 1962), 11: 4b.
2 DNTL1, 3: 15b.
3 Nh trn, 4: 34b.
4 Nh trn, 4: 16.
5 Nh trn, 3: 21B.
6 Nh trn, 5: 6a; 5: 15a.
7 Nh trn, 4: 31a - 32a.

91*71$0%',75,80,1+01*

ca Nguyn Phc nh vn da ch yu vo khu vc t Bin Ha

ti pha ng.
Nguyn Phc nh c l do chnh ng gii hn cng gii
ca mnh vo vng t Gia nh: ng hy vng s kim sot c la
go ca vng ny. Trc khi Nguyn Phc nh c c hi nh trn
quyt nh vo i qun Ty Sn, ng cha bao gi m rng lnh th
vt ra ngoi phm vi Gia nh. Mc d Gia nh l vng t mu
m nhng khng phi lc no thc go x ny cng cung cp
cho c dn mn ng Bc Bin Ha. Nm 1792, khi c kin xut
v vic chim Bnh Thun, Nguyn Phc nh lp tc bc b v khng
lng thc. Theo ng, hot ng qun s nn da vo ngun
lng thc d tr t bn pha qun ch. Hin nay, t Bnh Thun
v pha Bc l khu vc hng nm chu nn i, nh chim vng
liu c ch li g?1
Gia nh c th lin h trc tip vi Chn Lp v Xim - nhng
nc c quan h ngoi giao bn vng v c th tip tc h tr hiu
qu. Bn cnh , tuyn ng bin quanh Gia nh m ra li i ti
nhng vng xung quanh eo bin Malacca - ni trao i, bun bn
nhiu v kh ca phng Ty. T nm 1788, Nguyn Phc nh bt
u gi cc phi on ti khu vc ny.2
Ngi Gia nh cng c qun Ty Sn gi l ngi Nam B.
Vng Nam B cng c bit n di tn gi ng Nai. S m t
a l th k XIX tit l ngun gc ca ci tn ng Nai: Khi
ngi Vit ti vng ny, vng ny ch c hng n nai sinh sng. Do
, vng t ny c ngi dn gi l ng Nai hoc cnh ng
ca nai.3 Trc khi a danh Gia nh tr nn thng dng, dng
nh ci tn ng Nai thng c dng c Vit Nam cng nh
1 Nh trn, 6: 8b.
2 Nh trn, 3: 17b.
3 Nguyn Thu, Hon v k vn (khng c nin i, H Ni, Vin Hn Nm, A585),
tp 3.

43

44

&+2,%<81*:22.

nc ngoi1 ch ton b khu vc pha Nam. Qun Gia nh cng

thng b qun Ty Sn gi l qun ng Nai.2
D c gi di tn ng Nai hoc Gia nh i na, t
cui th k XVIII tr i, vng Nam B t Bin Ha ti H Tin3 bt
u c nhn cng nhn nh mt th ch.4

2. QUAN H GIA CC THNH VIN TRONG CHNH

QUYN GIA NH
Cc nhm quyn lc ca Gia nh
Lin quan n vn ngi nm gi quyn lc, nhng ngi
lnh o ca chnh quyn Gia nh th hin nhng c im tri
1 Min Nam cng c triu nh Trung Hoa ghi chp l vng t ng Nai. Xin
xem Ching Shih Kao Hsiao Chu (Lc s nh Thanh, ch gii i km) (Taipei: Kuo
Shih Kuan, 1990), p. 12103. Du hiu nhn bit ny c nc lng ging khc
tip nhn. i vi cc quan chc Hn Quc gia th k XIX, Nguyn Phc nh
c bit n l hong t ca ng Nai hoc ng hong x Nng Ni trc
khi ng nh bi qun Ty Sn. Choe Sang Su, Han`gukkoa Weolnamgoaeui
Kwan`gye (Mi quan h gia Hn Quc v Vit Nam) (Seoul: Hanwoelhyeophoe,
1966), p. 150.
2 DNTL1, 10: 37.
3 T nm 1707, H Tin tr thnh phn t ca nh Nguyn do s quy phc ca
Mc Cu nhng n c coi l vng bn t tr ca ngi Hoa h Mc. Trong
khong thi gian 1771 - 1780, H Tin b qun Xim ca Taksin ph hy hon
ton v tt c thnh vin ca h Mc b st hi. Trong bi cnh ny, s trng vng
quyn lc din ra H Tin nn h qu l lc lng Gia nh d dng m rng
nh hng ca h ti vng ny. T y, H Tin c xem nh mt phn ca Gia
nh. Xin xem TB, tp 6, Mc Thin T.
4 Trc khi vng t ny c gi l Gia nh, n cn c gi l Ng Dinh. Trong
c 3 dinh Bin Trn, Trn Phin v Long H thuc v Gia nh sau ny v 2 dinh
pha Bc l Bnh Khang v Bnh Thun. n khi Nguyn Phc nh nm quyn
Gia nh, vng t ngoi vi pha Nam thng c coi nh 5 dinh, gm c vng
ca ngi Chm v Khmer trc y. Binh lnh c gi l ng dinh tng s, TB,
11: 20a. Tuy nhin, ci tn v quan khi nim ny khng tn ti lu. Khi qun Ty
Sn m rng ti pha Nam gm c khu vc cnh Gia nh, c tn v khi nim
ng dinh u b bin mt.

91*71$0%',75,80,1+01*

bit so vi nhng nh cai tr h Nguyn ca x ng Trong trc

y. Qu trnh xy dng chnh quyn Gia nh c nhiu im tng
ng vi chnh quyn ng Trong. C hai u c mi quan h ti s
lin kt ca nhm quyn lc t min Bc vi nhng ngi bn a
phng Nam. Tuy nhin, s khc bit su sc gia hai th ch chnh
quyn trong thi gian ny nm yu t con ngi. Nhng thnh vin
ct cn ca chnh quyn ng Trong n t Thanh Ha - qu hng
ca Nguyn Hong - ngi c cng lp ra chnh quyn. Nhng thng
tin trong cc tiu s chnh thc ch ra rng bn ngoi triu nh, hu
ht nhng v tr lnh o cp a phng u do ngi Thanh Ha,
i khi l do cc thnh vin gia nh hong tc nm gi.1
Tri li, chnh quyn Gia nh khi u c xy dng bi
chnh nhng con ngi Gia nh. Nu chng ta ch da vo quan
im trung hng m cc nh s hc chnh thng th k XIX dng
m t s thnh lp ca vng triu Nguyn th chng ta rt kh c
th hnh dung c s tng phn ny. Theo thut vit s da trn
quan im trung hng, Nguyn Phc nh khi phc li chnh
quyn nh Nguyn, nh bi qun Ty Sn, thng nht Vit Nam
v xy dng nn vng triu Nguyn. R rng, qu trnh ny ph
hp vi quan im trung hng. Tuy nhin, khi nim trung hng
c truyn t mt cch chung chung v thiu chnh xc, cch hiu
cho rng Nguyn Phc nh l hong t cn sng st v chnh thng
ca hong tc c a ln ngi sau khi v cha cui cng ca nh
Nguyn b qun Ty Sn git hi. Do , ng ta v nhng thn dn
ca ng ta huy ng ngi Gia nh nh tr qun Ty Sn. Quan
im ny khuyn khch nhng nh s hc quan tm ti thng tin v
chnh quyn Gia nh nh l mt cn c ca giai cp thng tr, bao
gm c hong t t Hu v nhng ngi dn Gia nh ni chung
1 L Qu n, Ph bin tp lc, L Xun Gio dch (Si Gn: Ph Quc V Khanh c
Trch Vn Ha, 1973), 3: 130. V nh hng ca Thanh Ha vi nh Nguyn, xin
xem Nola Cooke, Regionalism and the Nature of Nguyen Rule in Seventeenth Century Vietnam, Journal of Southeast Asia Studies 29 (1998): 142 - 157.

45

46

&+2,%<81*:22.

c nh Nguyn huy ng. Tuy nhin, iu m t ny khng trnh

by c bn cht thc ca chnh quyn Gia nh. tm c s
tht, chng ta cn phi u t nghin cu xem Nguyn Phc nh
tp hp c lc lng ca ng ta nh th no.
Vo qung thi gian Nguyn Phc nh xy dng c s vng
chc vng Gia nh nm 1788, lc lng ca ng ta gm c 4 nhm
chnh: tn qun chin u ca dng h cha Nguyn, ba nhm qun
ca Thanh Nhn, Chu Vn Tip v V Tnh. Tn qun ca lc
lng nh Nguyn v mt s thnh vin ca hong tc th hin
lng trung thnh vi Nguyn Phc nh khi ch ca ng ta l Du
Tng (1765 - 1776) v ngi em h tn l Tn Chnh Vng (cha
cui cng ca dng h Nguyn, 1776 - 1777) b git hi nm 1777.
Tuy nhin, s thc l quy m ca nhng nhm trn - nhng binh
lnh v ngi hong tc cn li ca dng h Nguyn - kh c th
c coi l ng gi. Nm 1776, khi Tng Phc Hp, ngi cm qun
thc th ca nm doanh tri b cht, h thng qun i chnh thc
ca nh Nguyn hon ton b ph hy.
Thay th vo , nhng nhm qun i c lp ng vai tr
c bit quan trng trong nhng trn nh tr qun Ty Sn hoc
nh ln nhau. C ba nhm qun dn u c gi l Gia nh Tam
Hng (c ba ngi anh hng Gia nh): Thanh Nhn, Chu Vn
Tip v V Tnh. Sau nm 1776, qun Ty Sn chim Si Gn 4 ln
vo cc nm 1776, 1777, 1782 v 1783. Ln th nht v ln th hai,
Thanh Nhn nh chim li Si Gn, ln th ba l Chu Vn Tip
v vo nm 1788, V Tnh c cng chnh trong vic khi phc li
vnh vin t Si Gn.
S phn chia quyn lc v s tan r ca cc lc lng qun i
Gia nh lin quan n vic thiu tnh hp php ca nhng ngi
cai tr cui cng ca dng h Nguyn nh Du Tng, Tn Chnh
vng v Nguyn Phc nh. hiu vn ny, chng ta cn lu
n nhng g xy ra trc khi Du Tng ti Gia nh nm 1775.

91*71$0%',75,80,1+01*

Mt thi gian ngn trc khi V Vng1 bng h nm 1765,

cu hi v mt hong tc chnh thng c t ra l vn chnh
tr quan trng trong ni b nh Nguyn. V ngi con trai c ca
V Vng cht sm nn ng chn ngi con trai th 9 ln ni ngi.
Tuy nhin, s la chn ny cho thy mt s tht bi khc: hong t
mi ni ngi cng mt sm ngay sau . Sau khi V Vng bng h,
Trng Phc Loan - quan nhip chnh ca nh Nguyn thi gian
- t mnh quyt nh s k v. Ngi con th 16 ca V Vng c
chn, v sau c tn hiu l Du Tng.2 Theo kt qu ca s chuyn i
ngi cha ny, v tr ca Du Tng tng i bp bnh.
Mt s la chn khc cho s k v l ngi chu ch tn ca
V Vng, tc con trai c ca ngi con th 9 ca V Vng ngi th hin c quyn uy i vi nhiu ngi c th lc (d
h l ngi ca Ty Sn hay lc lng i lp) nh mt ng vin
hp l nht cho vic k ngi.3 Qun Ty Sn lun tuyn b rng h
mun ng h cho ngi chu ni ca V Vng mc d lin minh
ny khng thnh cng bi tham vng ln lao ca Ty Sn v vic
ngi con c ca V Vng khng mun nhn s ng h ca qun
Ty Sn.
Thanh Nhn - ngi lnh o ca mt trong nhng nhm
qun c lp - cng ng h cho ngi chu ni ca V Vng. Ngay
sau khi b chy vo ti Gia nh, Du Tng b Thanh Nhn p
phi tuyn b chu ni (tc hong tn Nguyn Phc Dng - ND)
l ngi ni ngi vo nm 1775. Cui cng, mt nm sau, Du Tng
buc phi nhng ngi cho chu ni, sau ny tr thnh Tn Chnh
vng Si Gn.4 Thanh Nhn l cu v tng ca h Nguyn,
sinh ra Hng Tr, gn Hu. Sau khi ti Gia nh, ng tuyn
1
2
3
4

V Vng l miu hiu ca cha Nguyn Phc Khot (ND).

TB, 11: 1.
Ch hong tn Nguyn Phc Dng (ND).
Nh trn, 12: 1; 12: 14.

47

48

&+2,%<81*:22.

m c 3.000 trai trng xung quanh Ba Ging ti Bc M Tho

tnh nh Tng gia nhp i qun c tn l ng Sn, gii phng
Si Gn nm 1776.1
Thi gian ny, Nguyn Phc nh cha phi l nhn vt ni bt
m ch l con trai th 3 ca ngi con trai th 2 khng my thnh
cng ca V Vng. Cc s gia triu nh th k XIX lun khng
nh rng V Vng mong mun (trong ngh) lm cho ngi
con trai th 2 ca mnh c thnh cng2 nhng khng c bng
chng no cho thy V Vng chnh thc cng nhn ngi con ny
l ngi k v. Do , s chnh thng ca Nguyn Phc nh vn cn
l iu nghi ng. Nm 1777, qun Ty Sn git cht Du Tng v Tn
Chnh vng3, Nguyn Phc nh mi 15 tui v khng c bt k mt
s bo tr c bit no.
Nm 1777, Thanh Nhn chn Nguyn Phc nh - mt cu
b mi 15 tui - lm tn ch ca mnh. c s ng h ca i qun
ng Sn, Nguyn Phc nh xng vng nm 1780. Tuy nhin, ng
kh c th thu c hon ton lng trung thnh ca Thanh Nhn
- ngi ch huy c quyn lc nht lc by gi. Trong con mt ca
ngi lnh o qun ng Sn, Nguyn Phc nh ch l ngi k
v trn danh ngha ca dng h Nguyn m thi. Thm ch bin nin
s ca triu nh cng khng giu gim a v thp km ca Nguyn
Phc nh lc by gi.
Quyn sinh quyn st nm trong tay Thanh Nhn. ng
ta quyt nh c vic ct ngn kh nhng ng khng ng cung
cp bt k mt mn tin tiu no cho hong tc [...] Khi hong 4
[Nguyn Phc nh] n thm dinh th ca ng, h cng khng
1
2
3
4

LTST, 27: 21b - 22a.

TB, 11: 1b.
Nh trn, 12: 19 - 20a.
S thc lc ny, Nguyn Phc nh cha ln ngi hong [H]

91*71$0%',75,80,1+01*

by t cch ng x ph hp no v ngi ca ng ta cng kiu cng,

ngo mn theo li ca ng ta.1
Nguyn Phc nh tm cch kim ch quyn lc ca Thanh
Nhn, dn n cuc mu st Thanh Nhn nm 1780.
Bng vic h c ngi ch huy, v hong t ginh c sc
mnh ca i qun ng Sn. Vic lt c Thanh Nhn
cn thm mt ngha khc: Nguyn Phc nh c gii phng khi
nh hng ca Hu v ginh c kh nng lin lc trc tip vi
Gia nh. Di s ch huy trc tip ca Nguyn Phc nh, nhng
binh lnh ng Sn nh Nguyn Hunh c b thay th. Tuy nhin,
Nguyn Phc nh khng thnh cng trong vic thu phc hon ton
lng trung thnh ca i qun ng Sn. Nhm ca Nguyn Phc
nh c gng thanh minh cho hnh ng mu st Thanh Nhn
l khng c vn g. H c th thuyt phc tt c cc thnh vin
ca ng Sn rng hnh ng l cn thit. Mt s binh lnh
b doanh tri ca Nguyn Phc nh thnh lp nn nhng nhm
qun ring v t chc chng li Nguyn Phc nh.2 Vi nhng binh
lnh phng Nam ny, lng trung thnh i vi ngi ch ca h
quan trng hn lng trung thnh i vi hong tc.
Chu Vn Tip l ngi ch huy i qun c lp khc vng
min ni tnh Ph Yn. Ging nh anh em nh Ty Sn, ng tng
bun bn vi nhng ngi dn tc thiu s min ni v c mi quan
h vi anh em Ty Sn. Khi cuc khi ngha Ty Sn bng n, Chu
Vn Tip lp mt nhm qun ring ca ng vng rng ln cc
dn tc thiu s min ni. Cn c ca ng da vo vng ni. Bng
vic hp qun khng lin tc vi Ty Sn cnh t, thng lng vi
chnh quyn nh Nguyn cnh hu, ng ta tng cng c sc
mnh ca mnh. V tr chin lc ca Chu Vn Tip l nm gia Gia
1 LTST, 27: 24b - 25a.
2 Nh trn, 27: 25a.

49

50

&+2,%<81*:22.

nh v vng ca qun Ty Sn nn ng ta l mi e da tim n i

vi c hai pha. V Chu Vn Tip sm tuyn b ng h cho ngi
chu ni ca V Vng nn Nguyn Phc nh phi i cho n khi
xng vng nm 1780 mi c th thu phc c Chu Vn Tip.1
i qun Kin Ha ca V Tnh tham gia vo qun Gia nh
mun hn cc cnh qun ca Thanh Nhn v Chu Vn Tip.
Qu trnh hot ng trc ca V Tnh ti khi ln nm quyn
ch huy i qun ca ng khng r rng nn chng ta cng khng
th xc nh c nm ng ln nm quyn. Nghin cu tiu s ca
ng c ghi chp trong s ca triu nh, mt iu c th nhn thy
rng gia nh ng chuyn t vng Si Gn ti Bin Ha t i ng
ca V Tnh v sinh sng Gia nh lu hn bt k ngi dn no
khc, t nht l ba th h. Khi u l mt ngi tr tui a mo
him, V Tnh tr thnh mt ch huy qun i vng Si Gn v
sau l G Cng.2
Khng ging nh Thanh Nhn v Chu Vn Tip, V Tnh
cha bao gi tuyn b lng trung kin ca ng. Ti nm 1788, ng
duy tr c quyn kim sot ti lnh th ring vng G Cng.
Sau khi Nguyn Phc nh ri Gia nh nm 1784 chuyn ti
Xim, i qun ca V Tnh l lc lng duy nht dn trn nh li
qun Ty Sn Gia nh. Nm 1787, khi Nguyn Phc nh chun
b qun vo Si Gn, ng gi hp qun vi V Tnh. Tuy nhin,
v hong t mi ln ngi ca Hu dng nh khng c quyn lc
g trong mt ca V Tnh - ngi nm gi sc mnh qun s a
phng. Do , gi ca Nguyn Phc nh b V Tnh t chi. Mt
nm sau , V Tnh quyt nh tham gia vi Nguyn Phc nh
nhng Nguyn Phc nh vn th hin s tn trng i vi ngi
ch huy qun i ny. Mt thi gian ngn sau khi V Tnh lin minh
cht ch hn vi Nguyn Phc nh nn V Tnh c nh g em
1 Nh trn, 6: 22b.
2 Nh trn, 6: 1.

91*71$0%',75,80,1+01*

gi cho lm thip.1 Thm ch, chng ti cn tm c ti liu v mi

quan h gia cc thnh vin trong i qun ca V Tnh. Mt ngi
lnh tn l V Vn Lng t chi ci cho v ca Nguyn Phc nh
ni rng: Khi l ngi ch huy, ti sao ta li phi ci cho mt
ngi n b?.2
Lc by gi, tnh hnh ca Gia nh c th hin bng s u
tranh gia cc th lc qun s. Nguyn Phc nh xut hin ch l
mt trong s nhng ngi nm gi cc th lc a phng. Bn cnh
nhng lc lng qun ca Thanh Nhn, Chu Vn Tip v V
Tnh nh cp n trn, cn c mt s cp bin ngi Hoa,
nhng thm him phng Ty v nhng gio s ri rc trong vng.
C nhiu khu vc b c lp bi sng sui v cc khu rng nhng vn
nm di s kim sot ca nhng ngi ch huy a phng b
cch ly vi cc cuc xung t chung . i vi nhng ngi lnh
o ny, quan im v lng trung thnh i vi hong tc ch c
chp nhn mt cch chung chung. H c th khng tm thy bt k
ng c thc t no cho vic gi gm lng trung thnh vi ngi k
tc ca hong tc. Vai tr chnh ca Nguyn Phc nh l vn ng
s cn bng ca quyn lc trong nhm hn tp ca ng. Gia cc
thnh vin ca cc nhm khc nhau, a v chnh thc hu nh v
ngha. V d, L Vn Qun l lnh c ca Chu Vn Tip, sau khi c
c lm ngi ch huy qun i ca chnh quyn Gia nh, ng khng
bao gi chp nhn a v c nng cao ca V Tnh.3
Thi gian tri qua, cc nhm qun c lp c t chc li di
nhng danh hiu do chnh quyn Gia nh n nh. V d, sau khi
Thanh Nhn b m st, o qun ng Sn c chia thnh nhng
phn on nh T qun, Hu qun, Tin qun, Hu qun v Trung
qun. Tuy nhin, h vn gi nhng bn cht ca nhng i qun c
1 Nh trn, 6: 2b.
2 Nh trn, 16: 2b.
3 Nh trn, 6: 3.

51

52

&+2,%<81*:22.

lp, ch yu do cch hnh x ca nhng lnh mi c tuyn. Tiu

biu l vic nu mt ngi mun tr thnh ch huy ca lc lng Gia
nh, anh ta phi tp hp c nhng ngi tnh nguyn. Sau ,
anh ta phi kim tra tt c nhng nhm ca lc lng Gia nh ti
khi anh ta trao i vi ngi ch huy v nhm ny v c phn cng
mt v tr thch hp theo kh nng ca anh hoc theo s lng binh
lnh m anh a n. Nu anh ta c thng cp, iu ny s thng
xuyn din ra trong i qun ca anh ta. Nu anh ta t ti mt v tr
cao hn, anh ta c th chuyn sang i khc cng vi nhng thuc
h v binh lnh ca mnh.
Lm th no ngi ch huy tng s lng binh lnh ca h?
Cch thng dng nht l tuyn lnh trc tip. Khi anh mun tr
thnh ch huy, anh c th t tuyn lnh hoc cho nhng ngi tnh
nguyn khc kim tra sau khi anh ta tuyn. Mt cch khc l tp
trung nhng ngi b bt gi - lnh Ty Sn b lc, nhng ngi thiu
s, bt k lnh o ng no mt tn ch - tr thnh binh lnh. Di
quy nh nm 1790 ca chnh quyn Gia nh, vic cc ch huy ring
l tuyn m binh lnh c khuyn khch. Bt k ngi no tuyn
c lnh th c c quyn ch huy h.1
S c mt ca nhng binh lnh Ty Sn u hng mun gia
nhp lc lng Gia nh l mt c im th v ca i qun ny.
Chc chn iu ny cng lm tng tnh khng ng nht ca i
qun. Khi k th t thin u hng, anh ta c qun Gia nh
chp nhn. Nu pht hin thy qun Ty Sn b bt gi b i x c
on, n lt ngi thc hin b chm u.2 Vic chng li nhng
ngi lnh Ty Sn u hng rt him khi xy ra. Thm ch, nhng
ngi ch huy c ca Ty Sn cng c php duy tr lc lng trc
y ca h. L Cht l mt v d. L Cht l ch huy c ca qun Ty
Sn nhng sau khi gia nhp qun Gia nh, ng vn c ch huy
1 DNTL1, 5: 11b - 12a.
2 Nh trn, 6: 27b.

91*71$0%',75,80,1+01*

qun ca mnh.1 Sau , ng c thng n chc cao nht trong

hng tng lnh, tr thnh Tng trn Bc thnh.
Mi quan h ca Nguyn Phc nh v thuc h
Binh lnh ca Nguyn Phc nh ch yu c chn la, huy
ng t cc nhm qun c lp khc v nhng thuc h ca ring
ng - nhng ngi cc tng lp x hi khc nhau chin u cng
ng t bui ban u. iu cho thy Nguyn Phc nh m c hi
pht trin cho nhng ngi c ti nng bt k a v x hi ca h.
Do , khng phi l iu ngc nhin khi thy mt gia nhn ngi
Khmer tr thnh ngi ch huy ng biu dng nh trng hp
ca Nguyn Vn Tn. Mt dn chi cng c th lm nn cng trng
v nhng ng gp ca anh ta vi vai tr l mt phi vin.2 L Vn
Duyt ban u l ch l mt hon quan ph trch ton b ngi hu
trong hong tc nhng v sau, ng ta c c hi th hin ti nng qun
s ca mnh v tr thnh mt ch huy c nh vua sng i. Cu b
ngho kh, ng thng Nguyn Vn Trng lm cng vic chm
sc n tru, chuyn lng trung thnh ca mnh i vi anh em
nh Ty Sn sang Nguyn Phc nh, cui cng tr thnh ngi ch
huy ca Gia nh.3
Nguyn Phc nh va i ph vi nhng nhm qun khc, va
tm cch thch nghi vi tp qun ca ngi dn Gia nh. Khi biu
dng lc lng, ng c th thu ht ngy cng nhiu ngi v pha
mnh. Nhng ngi ny khng ging nh nhng ngi trc y
triu nh Hu nh nhng s quan th k XIX ch ra: khng c
ngi ch huy no [c huy ng Gia nh] bit cch c x hp l
trc hong [Nguyn Phc nh].4 Trong s khc, Nguyn Phc
1 LTST, 6: 11a.
2 Nguyn Vn Mi, Vit Nam phong s (khng c nin i, H Ni: Vin Hn Nm AB
320), tr. 76.
3 LTST, 8: 1.
4 Nh trn, 8: 28b.

53

54

&+2,%<81*:22.

nh phi chu ng Nguyn Vn Thnh - ngi em tt c tin d

tr mua qun lng tr n tin nh bc ca lnh Gia nh
Xim.1 Nguyn Phc nh cng khng th chn chnh nhng thi
quen ca L Vn Duyt - ngi thng xuyn n mun trong nhng
bui thit triu v mi xem chi g.2 Cho ti khi Nguyn Phc nh
phi can thip v mt tng Gia nh tn l Tng Vit Phc thng
cng khai lng m Pigneau de Bhaine - gim mc truyn gio a
phng ngi Php v l ngi c vn thn cn ca Nguyn Phc
nh - mc d v tng ny bit rt r rng Pigneau c Nguyn
Phc nh chn lm thy gio ca hong t Cnh.3 C cp lng x,
thi pht l hoc thiu tn trng i vi quyn lc hong gia cng
c th hin. Mt ln, Nguyn Phc nh cng on ty tng n
mt ngi lng tm lng thc v ni n np, ngi lng phn ng
s hi nhiu hn l gip . c c s ng h ca h, Nguyn
Phc nh phi ku gi ngi ng u ca vng ny l ng B n
ni chuyn vi h.4
V s linh hot, mm do, so snh mi quan h gia Nguyn
Phc nh v thuc h ca ng, s bin nin ca triu nh cung cp
cho chng ta nhng s vic khc hu ht xy ra trong triu. Nm
1803, mt nm sau khi Nguyn Phc nh thit lp c triu i
mi, ng yu cu binh lnh Nam B xy dng thnh ly ca kinh
mi Hu. L Vn Duyt - mt tng c trng dng ca Nguyn
Phc nh phn ng li mnh m:
Khi Hong thng cn Gia nh, ngi ha vi binh lnh
rng s cho h tr v qu qun v ngh ngi ngay khi chng thn vt
qua kinh thnh. By gi, chng thn chin thng khng ch kinh
thnh m c vng pha Bc nhng vn phi phc v trong nhng
1
2
3
4

LTST, 21: 4.
Hunh Minh, Gia nh xa v nay (Si Gn, 1973), tr. 85.
LTST, 13: 8.
Hunh Minh, Vnh Long xa v nay (Si Gn, 1967), tr. 227 - 28.

91*71$0%',75,80,1+01*

pho i qun s xa xi hn hoc phi xy dng thnh ly cho kinh

[] Do , Hong thng sao c th mong mun ngi Gia nh
tin tng vo triu nh trong tng lai?1
p li nhng li phn nn ny, hong c gng gii thch
mt cch kin nhn vi v tng ca mnh. Tuy nhin, v tng kin
quyt nhc li nhng yu cu ca ng ta i vi hong nhm rt
li mnh lnh. Hong tr li vi nhiu n lc thuyt phc.2 S sch
khng ghi li cui cng hong thuyt phc L Vn Duyt nh
th no nhng mt thc t r rng l: s bt ng ny khng gy nh
hng th ch ti mi quan h gia hai bn. S vic ny phn nh
bn cht ca mi quan h gia Nguyn Phc nh v thuc h trong
chnh quyn Gia nh.
Nhn chung, mi quan h gia Nguyn Phc nh v nhng
ngi ca ng, gm c nhng nhm qun c lp trc y khng
c th bc cht ch nh mi quan h thng thng gia vua vi thn
dn. Mi quan h da trn c s ca lng trung thnh c nhn i
vi Nguyn Phc nh c coi nh ngi lnh o qun binh hn
l lng trung thnh chnh thng i vi mt v hong t trc y
ca nh Nguyn.
Thi i vi ngi Thin cha gio
Trong bi cnh cc mi quan h chnh tr ca chnh quyn Gia
nh, vai tr ca Thin cha gio l vn cn c nghin cu. Ti
s bt u t vic xem xt giai on trc, khi Gia nh ln u tin
xut hin trong lch s Vit Nam. Cui th k XVII, khi cc quan li
ngi Vit bt u nm quyn kim sot vng Gia nh, mt trong
nhng vn kh khn nht i vi h l s lan ta nhanh chng
ca o Kit trong vng. Nm 1698, ph Gia nh c thnh lp,
cng l nm lnh bt gi nhng ngi theo Thin cha gio c
1 LTST, 22: 10b.
2 LTST, 22: 11a.

55

56

&+2,%<81*:22.

t ra. Nhm bo v t nc trc cc th lc truyn gio phng

Ty, tt c ngi phng Ty trong vng Gia nh u b trc xut
khi Vit Nam.1 R rng, nhng chi tit ny ch ra rng trc khi
ph Gia nh c thnh lp, Thin cha gio tng rt ph bin
vng ny. Trong sut th k XVIII, d thnh thong b chnh quyn
nh Nguyn khng b nhng Thin cha gio vn tip tc lan rng
trong dn chng Gia nh. L vng ngoi bin ca nh Nguyn nn
Gia nh tr thnh im n cui cng ca nhiu ngi Kit gio.
c bit, trong cuc n p cm o nhng nm 1750, Gia nh
tip nhn mt lng ln ngi t nn Thin cha gio chy trn khi
min trung Vit Nam.2
Dn Thin cha gio Gia nh c nhng ng gp ng k lm
nn nhng c im ca chnh quyn Gia nh l sn sng tha hip
vi nhng gio s. R rng, thi ny dn ti s hp tc gia Nguyn
Phc nh v Pigneau de Bhaine (B a Lc) - mt nh truyn gio
vi t chc Socit des Mission trangres (Hi truyn gio ngoi
quc). T Pigneau, Nguyn Phc nh hy vng s nhn c s vin
tr v mt vt cht, nhn lc v nhng hiu bit v qun s. Trong khi
, Pigneau li hy vng s ginh c s bo tr ca hong cho
nhng hot ng truyn gio cn nhiu kh khn Vit Nam.
Tuy nhin, c hai pha u t ra khng sn sng p ng nhng
mong mun, thm ch l khng th hin s hp tc vi i phng.
Nghim trng nht l h bt ng trong vic thng qua nhng vn
lin quan n nhng nghi l truyn thng ca Vit Nam th hin
s tn knh i vi cc vt, nghi thc th cng ng b t tin. Sau
y l mt v d minh ha cho s vic kh x ny. Hong t Cnh
l con trai trng ca Nguyn Phc nh ti nc Php nm 1783,
do Pigneau h tng v tr li Si Gn nm 1789 khi hong t ln 10
1 TB, 7: 15b.
2 Nguyn Vn Hu, S thn thuc v khai thc t Tm Phong Long - Chng cui
cng ca cuc Nam tin, Tp san S a 19 - 20 (1970): 13 - 14.

91*71$0%',75,80,1+01*

tui. Trong khong thi gian 6 nm xa t nc, hong t hon ton

chu nh hng ca Pigneau. T quan im ca Pigneau, y l mt
c hi hon ho to dng nn mt ng vua tng lai theo Thin
cha gio Vit Nam. Trong chuyn tr li Vit Nam, hong t Cnh
t chi theo tm gng ca cha mnh v khng ci mnh trc
t tin trong in th hong tc. Nguyn Phc nh v nhng ngi
thn cn ca ng ta rt hoang mang, lo s.1
Vy s lin minh gia hi truyn gio Php v hong Vit
Nam bt u nh th no? Khi trn khi Hu nm 1775, Nguyn
Phc nh mi 13 tui. i vi mt hong t tr ang trong hon
cnh nh vy, tht khng d dng tip nhn h thng gio dc theo
o Khng. Nm 17 tui, hong t gp gim mc Pigneau ln u
tin. Chng ta c th cng nhn rng Pigneau nhn ra c kh
nng m mm nhng gi tr ca Kit gio ni v vua ny. Nm 1779,
Pigneau xy dng thnh cng mt trng dng vng Bin Ha.
Trc nm 1782, khi cn Si Gn, thnh thong Nguyn Phc nh
cng tham d nhng bi thuyt gio ca gim mc vi gio dn. 2
p li s khoan dung v tnh hu ngh ca nh vua, Pigneau ng
gp nhng kin thc v qun s cho lc lng ca Nguyn Phc
nh. Mi quan h ca h ngy cng pht trin v khi n thi hn
Pigneau bt u hnh trnh tr v Php, Nguyn Phc nh giao
ngi con trai c ca mnh khi mi 4 tui cho gim mc nh mt
con tin.3
hiu hn bi cnh ca s kin ny, mt iu cn c bit
rng cc quan li c gio dc theo t tng Khng gio4 ng
1 i Nam thc lc chnh bin nh k (vit tt DNTL2) (1861, Tokyo: Keio Institute
of Linguistic Studies, 1963), 196: 14a.
2 Trng B Cn, Thin cha gio ng Trong: thi Gim mc Pigneau (1771 - 1799)
(Thnh ph H Ch Minh: t sch i Kt, 1992), tr. 49 - 50.
3 T quan im ca Nguyn Phc nh, con trai ca ng l con tin. DNTL1, 2: 5a.
4 Ti khng thin v v t ting Anh ny nhng ti s s dng n bi ti khng
c t thay th no c ngha tng t nh vy. Ging nh vi Christianity (o

57

58

&+2,%<81*:22.

vai tr ch ng trong chnh quyn Gia nh trc khi Pigneau t

Si Gn v Php cng hong t. cng l s tm kim tch cc
lp y khong trng do s ra i ca v gim mc ny to ra. Trn
thc t, cc quan chc Khng gio Gia nh cng c c hi pht
trin quyn lc trong khong thi gian 6 nm Pigneau vng mt.
Sau khi Pigneau tr li Gia nh nm 1789 v nhng tin tc v thi
ca hong t Cnh lan rng, cuc xung t bt u ngm ngm
din ra. Pigneau gi hong t Cnh bn mnh ti tn khi ng ta cht
nm 1799. ng lun lun bn hong t vi vai tr l ngi c vn
v Nguyn Phc nh truyn cho hong t Cnh phi knh trng
C c) (tn gio ca cha Jesus), hai t ting Anh Buddhism (o Pht) v
Confucianism (o Khng) c sng to ra trong khi s dng danh t Buddha
(c Pht) v Confucius (Khng T). Ci tn Buddhism (o Pht) ph hp vi
thc t, t nht l cc nc ng Bc - ni o Pht c hiu l tn gio hoc
nhng ch dn ca c Pht. Tuy nhin, thut ng Confucianism (o Khng)
tng i kh hiu. N hm su sc o Khng l nhng quan nim ca Khng
T (K`ung Tzu). Ting Trung Quc c t tng ng l k`ung chiao (Khng gio)
(bi ging ca K`ung Tzu). Tuy nhin, thut ng v h qu ca t k`ung chiao
c cc nc lng ging dng ch Trung Quc v o Khng s dng. o
Khng cn c gi l Nho gio Vit Nam, yu gyu Hn Quc v ju kyo Nht
Bn. y l tt c nhng cch pht m khc ca ru chiao trong t ting Trung
- t c ngha m rng ca nhng ch dn ca con ngi theo quan nim bt
ngun t Khng T v Mnh T. Theo khi nim ny, ngi theo quan nim
khng nht thit phi l ngi Trung Quc. H c th l ngi Nht, Hn Quc
hoc Vit Nam cng chung th gii quan v th gii c vng ng Bc . Trong
trng hp Vit Nam, dng thut ng nho s (nhm ngi hc vn uyn thm
v c gio dc theo nh hng nho gio) s chnh xc hn vic dng thut
ng Confucians (nhng ngi ng h Khng T, nhng ngi theo nho gio),
Confucian scholars (nhng ngi hc theo Khng T, nhng ngi hc theo
nho gio) hoc ch l scholars (nhng ngi c hc thc) ch mt cch rng
ri nhng nhm ngi hc theo gi tr ca nho gio. Trong cun sch ny, thut
ng Confucianism (o Khng) v nho gio hoc Confucians (nhng ngi
theo nho gio) v nho s s c s dng thay th cho nhau nhng trong nhng
hon cnh nht nh no . V d, ti s c gng trnh dng nhng thut ng
kh hiu Confucianism (o Khng) hoc Confucians (nhng ngi theo nho
gio). Ti s gi nhng ngi c gio dc (bi vic hc nho gio) cp a
phng l nho s hoc s.

91*71$0%',75,80,1+01*

Pigneau nh ngi thy.1 Tuy nhin, cng thi gian , Cnh ang
c mt nhm nh nho Gia nh dy d. Ngi ng vai tr ch
cht trong nhm ny l Ng Tng Chu - mt trong nhng hc tr
ca V Trng Ton.2 ng t c thnh cng ti mc sau mt vi
nm, cc gio s tht vng nng n v hong t Cnh.3
Mi quan h gia cc gio s v cc nh Nho trong chnh quyn
Gia nh i lc rt cng thng. Trong cuc tranh lun v Nho gio
Gia nh, Cao T Thanh theo quan im ny4 v ni r rng chnh
bn thn hong - Nguyn Phc nh - t b quan im bi o.
minh chng iu ny, ng dn ra ch d hng ng iu
l ca Gia Long c ban hnh nm 1804 nhm iu chnh cuc
sng ca nhn dn lng x min Bc Vit Nam, trong bao gm c
nhng quy nh v Thin cha gio.5 Khi Cao T Thanh a ra vn
ny, c nhiu kh nng ang tn ti mu thun gia cc nh Nho
v gio s ngi Php trong chnh quyn Gia nh.
Mc d tnh hnh cng thng v nh hng ca Pigneau bao
trm ln ngi con trai trng ca hong , Nguyn Phc nh cng
khng hnh ng chng li ngi Thin cha gio. Hng ng
iu l do Cao T Thanh trch dn ch ra bng chng v quan im
bi o ca Gia Long nhng nu nghin cu cn thn ch d ny cho
thy khng ng trong trng hp ny. Ch d c ch iu chnh li
vic xy dng v tu b cc nh th Kit trong vng h Trnh cai qun
trc y, hoc Bc H. Ngoi ra, ch d c c nhng quy nh vi cc
truyn thng tn gio khc nh o Pht, o Lo v cc php thut
1 DNTL1, 11: 16a.
2 LTST, 6: 18a.
3 Xin xem Geoges Taboulet, La geste Franaise en Indochine: histoire par les textes de
la France en Indochine des origines 1914 (Paris: Librairie D`Amrique et D`Orient,
Adrien - Maisonneuve, 1955) Tom 1, p. 255.
4 Cao T Thanh, Nho gio Gia nh, tr. 81.
5 Nh trn, tr. 89.

59

60

&+2,%<81*:22.

ph thy. Quy nh v nh th Thin cha gio ch l mt trong hng

lot nhng quy nh nhm khi phc vic tin hnh cc tn gio.1
Xu hng chung ca nhng ngi theo Nho gio v Thin cha
gio trong chnh quyn Gia nh l c gng tha hip vi nhau.
D khng thnh cng nhng Pigneau cng ku gi ta thnh
Vatican xem xt li vic cm tc th cng t tin.2 Chiu theo ca
cc gio s, chnh quyn Gia nh min lao dch v ngha v qun
s cho hc sinh trng dng.3 ng thi, chnh quyn vn m bo
cho s pht trin t do ca cc hot ng truyn gio.
Nguyn Phc nh tip tc duy tr s mm do i vi ngi
Thin cha gio v trong thi gian chin tranh, ng cn huy ng tt
c lc lng sn c. Lnh o qun Ty Sn cng trong tnh th
tng t nh vy nhng h tht bi trong vic tranh th s ng h
ca ngi Thin cha gio. V th dn n kt qu l ngi Thin
cha gio a phng coi i qun Gia nh ca Nguyn Phc nh
ging nh cc Thp t qun. iu ny cng c th hin su sc hn
khi i qun Gia nh hnh qun ra pha Bc. Nu vng no do binh
lnh ca Nguyn Phc nh cng gio s nm gi, h s c ngi
Thin cha gio a phng cho n nhit tnh. Trong nhng cuc
ni dy chng li qun Ty Sn, bt c khi no lc lng Gia nh
tin n vng ca h, nhng ngi Thin cha gio a phng cng
ng vai tr ni bt nh nhng ngi lnh o phong tro.4
Nm 1799, Pigneau m v cht Quy Nhn. Sau 2 nm, hc
tr c ca ng l hong t Cnh cng qua i. T dn n h qu
l c hi gia nhp vo lc lng cm quyn trong chnh quyn Gia
nh ca ngi Thin cha gio gim mt cch ng k vo cui th
k XVIII. Tuy nhin, chnh sch khoan ha ca Nguyn Phc nh
1
2
3
4

Xin xem DNTL1, 23: 7b - 11a.

Taboulet, La gests Fransaise en Indochine, p. 229.
Trng B Cn, Thin cha gio ng Trong, tr. 126.
LTST, 30: 49b - 50a.

91*71$0%',75,80,1+01*

i vi ngi Thin cha gio Gia nh vn c duy tr. Thin

cha gio tip tc lan rng Gia nh cho ti th k sau di s bo
tr ca Nguyn Phc nh v thuc h ca ng.

3. CC NHM TC SC TC
Lt qua tiu s ca nhng thn dn ca Gia Long, chng ta
nhanh chng nhn ra tnh a dng v quc tch v ngun gc tc
ngi ca i qun ny. Bn cnh ngi Php, Ty Ban Nha, ngi
Anh, Lo v binh lnh ngi Trung Quc, cc i qun ngi Xim,
Khmer, M Lai v Chm cng tham gia vo nhng cuc hnh qun
ca Nguyn Phc nh. Nhng cp bin v cc dn tc thiu s
min ni Trung Quc cng l nhng binh lnh ca ng. Vo thi
im , dng nh tt c nhn lc sn c u tp trung vo qun
i ca ng. Trong lch s Vit Nam u th k XIX, chng ta khng
th tm thy u i qun a dng v chng tc hn i qun ca
Nguyn Phc nh.
i qun Ty Sn tng i ng nht hn mc d khng phi
v qun Ty Sn mong gi th c lp vi cc lc lng ngoi quc.
H cng tng rt tha thit xy dng lin qun vi Xim1 v tng
gi t nht mt phi b ti Trung Quc cu vin tr.2 Trong lc
lng ca qun Ty Sn c cc thnh vin ca Thin a hi, cp
bin ngi Trung Quc3 v nhng ngi Chm vng Bnh nh
gp phn lm nn nhng i qun Ty Sn hng mnh nht.4 im
khc bit l chnh quyn Gia nh ginh c v m rng c
s ng h ca s ng, trong khi Ty Sn li tht bi trong vic ny.
1
2
3
4

DNTL1, 7: 21b.
LTST, 30: 52b.
Nh trn, 30: 41b.
Trong mt binh lnh Gia nh, nhng ngi Chm tin phong trong kiu u
Trung Quc c m t l lc lng mnh m, khng khip nht. Xin xem LTST,
30: 3a.

61

62

&+2,%<81*:22.

Chnh quyn Gia nh vn duy tr c tnh a nguyn ca

mnh thng qua s khoan dung i vi cc nhm sc tc khc nhau.
Trong s , vai tr ca hai tc ngi chnh l Khmer v Hoa kiu s
c phn tch phn tip theo. Trong lch s ca vng t Nam B
Vit Nam, y l hai nhm chnh thng xuyn ng vai tr trung
tm trong cc vn quan trng. Nghin cu nhng nhm ngi ny
s lm sng t mt trong nhng th thch quan trng nht m triu
Nguyn phi i mt trong sut th k sau. hiu c bi cnh
Nam B trong th k XIX, chng ta cn phi hiu c thi ca
chnh quyn Gia nh i vi hai tc ngi ny t giai on trc .
Ngi Khmer
Chnh sch c bn ca chnh quyn Gia nh i vi ngi
Khmer l m bo quyn t tr ca h v cng nhau chung sng.
y cng l thi kin nh ca chnh quyn trong mi quan h vi
cc nhm tc ngi khc nhau. iu ny khc rt nhiu so vi chnh
sch ng ha c t ra vo cui triu Nguyn.
Trong khi ngi Vit cai qun nhng vng khc th n v hnh
chnh c gi l ph bin gii Vit Nam c lp nn Tr Vinh
v Sc Trng nm 1789 l nhng vng t ca ngi Khmer.1 Tuy
nhin, v tr ngi cm quyn hoc ngi ng u ca n v hnh
chnh ny c ch nh l ngi Khmer. T nm 1790, nhng n
in qun s c m khp Nam B. Do , t nm 1791, ngi
Khmer c sp xp sng trong cc n in2 nhng nhng binh
1 DNTL1, 4: 8; 4: 13a.
2 Xin xem DNTL1, 5: 15a. Nhng n in qun s Khmer c ngun gc t n Xim
Binh c lp nm 1787. Trong nm ny, Nguyn Phc nh t nc Xim tr v
tn cng vo Si Gn. Trn ng ti Si Gn, bng cch t chc cc n Xim
Binh, ng huy ng c dn tc Khmer vng Tr Vinh. T chc ny c giao
cho Nguyn Vn Tn - mt v tng ngi Khmer. DNTL1, 3: 6b. Bn thn ci tn
n Xim Binh c ngha l n qun s ca nhng binh lnh ngi Xim. C
mt kh nng l nhng ngi lnh o ca chnh quyn Gia nh mun ngy
to qun Xim. Trc , vo nm 1784, Nguyn Phc nh chy trn sang Xim

91*71$0%',75,80,1+01*

lnh mi c tuyn m c a ti nhng n in qun s ring

bit v mt tc ngi. Chnh sch c bn ca chnh quyn Gia nh
l chia mi tc ngi thnh mt nhm ring, cho php h duy tr
quyn t tr ca mnh v bo v mt cch chc chn nhng quyn
ca h. V d, nm 1791, khi Nguyn Phc nh nhn c thng tin
ngi Vit xm ln vng Tr Vinh, Sc Trng v khai quang t ai
theo ca h, ng yu cu tt c ngi Vit dng ngay vic xm
ln v phi tr li tt c nhng t c yu cu cho ngi Khmer.1
Nguyn nhn su xa ca nhng chnh sch ny l mong mun
khng kch ng ngi dn Khmer nhng cng cn c mt l do
khc. l tng ca Nguyn Phc nh v ngi Vit v nhng
ngi r phi c mt ng bin r rng hoc hn di hu hn.2 y
khng phi l mt thnh ng mang tnh cht phn bit chng tc trong
vng Gia nh nhng l minh chng cho quan im ca Phc nh
l ngi Vit v nhng nhm dn tc khc phi sng tch ra. i vi
ng, quan im ng ha khng tn ti, ngi Vit khng nn i vo
khu vc ca cc dn tc khc. Sau ny, trong thi gian tr v, vo nm
1815, ng yu cu nhng ngi Vit sng lnh th Chn Lp tr v
bi v trong tng lai, h c th gy rc ri vi ngi Chn Lp.3 Ch
sau vi nm, nm 1818, ngi Trung Quc, Khmer v M Lai4 sinh

1
2
3
4

v tr li Gia nh cng 300 thuyn ln v 20.000 qun Xim. DNTL1, 2: 12a. Tuy
nhin, nhng i qun Xim b qun Ty Sn nh bi v Nguyn Phc nh
mt ln na phi chy trn sang Bangkok nm 1785. Hai nm sau, Nguyn Phc
nh ri Bangkok v tr li Gia nh nhng khng c qun Xim. C th ng ngh
rng s tn ti ca qun i Xim s e da c qun Ty Sn, t nht l v mt
tm l.
DNTL1, 5: 23.
Nh trn, 5: 23b.
Nh trn, 51: 13a.
Trong cc ti liu th k XIX, c mt t c bit ch ngi M Lai. l
B. Mt iu chc chn rng t Trung Quc ny: B (She Po trong cch pht
m Trung Quc) l cch dng ph bin ca ngi Trung Quc v Vit Nam
ch Java. Xin xem Phan Huy Ch, Hi trnh ch lc (Rcit sommaire d`un voyage en
mer) (1833) do Phan Huy L, Claudine Salmon v T Trng Hip dch v bin son

63

64

&+2,%<81*:22.

sng v ci to t Chu c. Nguyn Phc nh (lc ny c gi l

Hong Gia Long) tng cnh bo cc quan li ph trch vn ny
ngn nga vic ngi ca ta dnh lu n cuc sng ca h1. y l
quan im ch o c Nguyn Phc nh gi vng trong sut triu
i ca ng, to nn tng cho truyn thng chung sng ha bnh gia
cc tc ngi trn khp vng t Gia nh. Thi ca Nguyn Phc
nh i vi ngi Khmer khin h nhn nhn v ng h ng nh mt
quc vng tn knh ngi Vit. Mt nim tin ph bin tr thnh
huyn thoi v mt hn ma ca ngi con gi thnh thong hin ln
trong gic m ca Nguyn Phc nh gip ng nh li qun Ty
Sn (s tch ny nhc n ni B en tnh Ty Ninh).2 Theo hiu
bit ca ti, trong s nhng nh vua triu Nguyn, Nguyn Phc nh
l ngi duy nht tng tng ra truyn thuyt thu phc nhng
th lnh v nhn dn ngi cc nhm sc tc.
Do c mi quan h vng vng vi ngi dn Khmer, chnh
quyn Gia nh c th huy ng c nhn lc mt cch hiu qu.
Binh lnh n Xim Binh l i qun quan trng trong lc lng
qun i Gia nh. Mi quan h ny khng ch gip cho chnh
quyn Gia nh huy ng nhn lc m c nhng ngun ti nguyn
quan trng khc. G ng thuyn c a ti t nhng vng ca
ngi Khmer nh ng Mn, Quang Ha v Ba Can phn Bc ca
(Paris: Cahier d`Archipel 25, 1994), p. 130. Tuy nhin, Nam B, B c nhng
ngha khc. Trn tt c, h l nhng ngi M Lai sng Nam B hoc Chn
Lp. Th hai, B l cch s dng rng ri ch ngi M Lai. V d B hi
ph l nhng cp bin ngi M Lai m i khi ngi Vit Nam phi chng
li cc vng duyn hi Nam B cng nh tuyn hi thng ti vng eo bin
Malacca trong sut th k XIX. Theo bn tu ca tnh nh Tng nm 1837, v
ca Nguyn Vn Quyn l Hunh Th Thip sng lng Minh c, huyn Kin
Ha b hi ph B tn cng nm 1832 khi b i bun bn bng tu. Chu bn
triu Nguyn (ANU Library, vi phim), ngy 29 thng 7 nm inh Du (tc nm
1837 dng lch).
1 DNTL1, 58: 10a.
2 Hunh Minh, Ty Ninh xa v nay (Si Gn, 1972), tr. 46.

91*71$0%',75,80,1+01*

Nam B, gn Si Gn.1 Ngun thu thu n nh nhng vng ngi

Khmer cng cung cp ngun ngn kh quc gia quan trng i vi
chnh quyn Gia nh. Bng cch nm quyn thu thu Sc Trng,
chnh quyn c th bo m ngun ti chnh lu di. Sc Trng l ni
cung cp go v mui ch yu cho Chn Lp qua ng thy v tr
thnh mt trong nhng im thng mi quc t ca Chn Lp vo
cui th k XVIII.2 Thm vo , Chn Lp thng xuyn cung cp
voi cho Gia nh.3
Ngi Trung Quc

a)

Phn cch ngi Hoa ra khi qun Ty Sn

Thi khc nhau ca chnh quyn Gia nh v Ty Sn th

hin r rng nht s quan tm ti ngi Hoa. Mc d ban u Ty
Sn thnh cng trong vic gi vng s hp tc vi nhng ngi Hoa
nh c nhng cui cng, phn ng li ng h cho lc lng Gia
nh. Cuc thm st nm 1782 i khi c a ra nh mt nguyn
nhn khin ngi Hoa tch khi Ty Sn. Hn mi nghn ngi
Hoa, binh lnh, dn thng v thng nhn Gia nh b qun
Ty Sn git hi.4 Tuy nhin, nguyn nhn chnh xc ca cuc tn
st ny khng c bit mt cch r rng. Fujiwara Riichiro a ra
lun thuyt rng cuc tn cng c lin quan n nhng ngi Hoa
tham gia qun i nh Nguyn v xu hng ca Ty Sn hng ti
l ch ngha dn tc.5 Nhng hc gi Vit Nam cng cho rng vic
ngi Vit bc lt ngi Hoa c lin quan ti s chia tch ny.6

1
2
3
4
5

DNTL1, 3: 21a; 5: 21b.

Binh ch biu s (khng c nin i, H Ni: Vin Hn Nm A 1543), tr. 71.
DNTL1, 8: 28b.
Nh trn, 1: 17a.
Fujiwara Riichiro, Vietnamese Dynasties Policies Toward Chinese Immigrants,
Acta Asiatica 18 (1970): 60.
6 Hunh Minh, Gia nh xa v nay, tr. 182.

65

66

&+2,%<81*:22.

Tuy nhin, ti s tranh lun rng: nhng hot ng ca ngi

Hoa chng li qun Ty Sn, c bit l Si Gn, l nguyn nhn c
bn gy nn nhng c cm ca Ty Sn i vi h.
tm hiu nguyn nhn v sao Ty Sn c cm vi ngi Hoa,
chng ta cn tp trung ti L Ti, mt lnh nh thu ngi Hoa
lc by gi. L Ti l mt trong nhng nhn vt gy nn s th ch
mnh m ca qun Ty Sn i vi ngi Hoa Vit Nam. Ngi ta
khng r nguyn nhn ng ta gia nhp i qun Ty Sn nhng ng
ng vai tr ni bt trong giai on u ca cuc khi ngha. Nm
1775, qun i h Trnh pha Bc tin n o Hi Vn. L Ti
v mt ng s ngi Hoa tn l Tp nh cng ch huy 2/3 binh lnh
Ty Sn.1 Sau khng lu, ngi anh c ca Ty Sn cch chc Tp
nh. L Ti tr thnh ngi lnh o duy nht ca i qun ngi
Hoa ca Ty Sn c tn gi l Ha Ngha.
Tuy nhin, c th do ngi bn Tp nh ca ng b cch chc
v do chnh nhng tham vng ca bn thn, L Ti sm ri b i
qun Ty Sn. Nm 1775, ng ta u hng tng nh Nguyn Tng
Phc Hp. Mt nm sau, ng c gii thiu vi vua Du Tng (tc
Nguyn Phc Thun) Si Gn nhng ng li v tr i lp vi mt
trong nhng tng ca Du Tng l Thanh Nhn. Trong mt
Thanh Nhn, ngi ng tin cy phi bt u s nghip ca mnh
l mt ch huy qun i Hu. L Ti - mt ngi tng l thng
nhn, ch huy c ca qun Ty Sn v l ngi Trung Quc - th ch
ging nh ch hoc ln.2 Trc mt thi gian di, L Ti b tri
ca Du Tng, sang vng Bin Ha vi i qun Ha Ngha ca ng,
xy dng mt nhm qun c lp v tuyn b ng h ngi con
trng ca V Vng.

1 LTST, 30: 6.
2 Nh trn, 27: 22b.

91*71$0%',75,80,1+01*

Vo thi im , hng lot trn nh din ra gia i qun

ng Sn (ca Thanh Nhn) v i qun Ha Ngha. Theo
Trnh Hoi c, ng ta [L Ti] tuyn m thm ng nhn, hay l
nhng ngi Hoa nh c trong vng nn sc mnh i qun ca
ng ln ti trn 8.000 []. ng tp hp c ngi Hoa Minh hng
v Thanh h.1 i qun ngi Hoa ny ging i qun ca ngi
Mn Chu, chia l c thnh cc phn: vng, , xanh v trng.2 Cng
trong nm , ngi con c ca V Vng vo Si Gn v c i
qun Ha Ngha h tng, bo v. Khi trng nam ca V Vng ln
ngi, L Ti tr thnh ngi nm gi quyn lc. Khng lu sau ,
i qun ng Sn ca Thanh Nhn, gm c vua Du Tng v
Nguyn Phc nh thua i qun Ha Ngha ca L Ti v rt lui v
nh Tng.
Nm 1777 bt u cuc tn cng ln th hai ca Ty Sn chng
li Gia nh. Si Gn, qun Ty Sn chin u ch yu vi i
qun ngi Hoa ca L Ti. Khng ging nh nhng nhm quyn
lc khc thi im thng da vo vng nng thn, qun ca L
Ti da vo cc thnh th ni ngi Hoa sinh sng ch yu. Da vo
nhng a im ny, ng mong mun s c c s ng h vt cht
cng nh nhn lc v h tr v ti chnh ca ngi Hoa. Vng do i
qun ny bo v c ng c ngi Hoa sinh sng, v sau c tn l
Ch Ln.3 Trong nm ny, Ty Sn nh bi i qun Ha Ngha, sau
1 Trnh Hoi c, Gia nh thnh thng ch, 5: 29. i vi cc thut ng ng nhn,
minh hng v thanh h, xin xem nhng tho lun ca ti v Nhng thut ng
ch ngi Hoa nh c di y.
2 Nh trn.
3 Theo Nguyn Th Anh, ni ny bt u c gi l Ch Ln t nm 1813. Nguyn
Th Anh, Kinh t v x hi Vit Nam di cc vua triu Nguyn (Si Gn, La
Thing, 1971), tr. 47. Trong hu ht ti liu Vit Nam th k XIX, v tr ny c ghi
chp l Si Gn. Do , bt k t tn Si Gn no trong bi vit ca ti cng ch
khu vc xung quanh Ch Ln. Sau khi Nguyn Phc nh ginh li c vo nm
1788, Si Gn c m rng hn v pha ng. Thnh Gia nh c xy dng
nm 1789 nm v pha ng ca Si Gn c. l vng Bn Ngh, vng trung

67

68

&+2,%<81*:22.

, L Ti b qun ng Sn git cht.1

i qun Ha Ngha b tan tc c t chc li di s ch
huy ca Nguyn Phc nh. Trc y, khi qun ng Sn v Ha
Ngha cn ang xung t th dng nh qu trnh ng ha ln nhau
c cht g bt thng. iu ch c th xy ra khi v tng kiu
ngo ca Nguyn Phc nh l Thanh Nhn b m st nm 1781.
S ra i ca Thanh Nhn m ng cho v ch huy ngi Hoa
v nhng ngi Hoa khc tham gia vo phe ca Nguyn Phc nh.
i qun Ha Ngha mi l lc lng thng nh li qun Ty Sn
khi h thc hin cuc tin qun ln th ba nm 1782.2 Ti y, mt
ln na qun Ty Sn gp li nhng i qun ngi Hoa vi vai tr
l lc lng chnh nh trong cuc tin qun th hai ca Ty Sn ti
Gia nh. Ti cho rng c trong nm 1777 v 1782, cng ng ngi
Hoa Si Gn ng gp cho i qun Ha Ngha di nhiu hnh
thc khc nhau.
Nhng s kin ny to tin cho cuc thm st nm 1782.
Tc gin v ci cht ca mt trong nhng ngi bn thn trn
nh gn Si Gn do qun Ha Ngha khiu chin, Nguyn Vn
Nhc - mt ngi trong s anh em Ty Sn - tuyn b ui ht
ngi Hoa khi vng t ca ng vo nm 1782. i vi Nhc, binh
lnh Ha Ngha di quyn ch huy ca L Ti hay Nguyn Phc
nh u khng quan trng, vn l tt c thnh vin ca Ha
Ngha u l ngi Hoa. Anh em Ty Sn tin rng rt c kh nng,
binh lnh Ha Ngha c ngi Hoa Si Gn ng h. Ti tin l
tm ca thnh ph H Ch Minh hin nay. Vo cui th k XIX, Si Gn v Bn
Ngh c coi l nhng vng ring bit. Trong mt bc th Nguyn Phc nh
gi cho nhng nh truyn gio ngi Php nm 1788, hai vng trn c cp
n l nhng vng ring bit: Ta nh bi qun Ty Sn v ginh li Ba Ging,
Si Gn, Bn Ngh, ng Nai, B Ra. T Ch i Trng, Nhng bc th ch Nm
ca Nguyn nh do Gio s Cadire su tp, Tp san S a 11 (1968): 121.
1 LTST, 27: 23a.
2 DNTL1, 1: 17a.

91*71$0%',75,80,1+01*

cuc thm st ca Nguyn Vn Nhc xy ra v ng ta mong mun

qut sch cng ng ngi Hoa Si Gn vn c coi l cn tr
ln nht i vi h khi chim thnh ph ny. Trn thc t, cuc
thm st nm 1782 l s kin c tnh cht quyt nh i vi ngi
Hoa, dn n vic nhng ngi trn thot kin quyt ng ln
chng li qun Ty Sn.
b) Nhng thut ng ch ngi Hoa nh c
Nhng thut ng ch ngi Hoa nh c Vit Nam: ng
nhn, Thanh nhn, Khch nhn, Thanh hng, Minh hng x
nhn c s dng rng ri trong th k XIX. Ngi Hoa duy tr rt
tt t chc bang v x1 Vit Nam cng nh nhng tnh ng nht
ca ring h. Khch nhn v thanh nhn l nhng ngi Hoa nh
c gi vng c quan im ca mnh. T thanh nhn thng c
dng ch nhng ngi Trung Quc nhp c trong th k XVIII v
XIX.2 ng nhn c ngha bao hm rng hn, khng ch l ngi
Trung Quc nhp c m cn ch bt k ngi Trung Quc no.3 Tm
li, y l cm t ngi Vit Nam dng ch ngi Trung Quc.
Trong s nhng nhm ngi Hoa ny, minh hng v thanh nhn l
hai nhm ng vai tr quan trng trong lch s Vit Nam t cui th
k XVIII.
1 Woodside nhn nh thut ng ny c ngha l Ngi Hoa Trung Quc.
Woodside, Vietnam and the Chinese Model, p. 19. Trong mt s trng hp him
gp, c bit trong nhng m t ca th k XVIII, nh ngha ca ng l ng. V
d, trong mt ghi chp v nm 1790, s bin nin ca triu nh Thc Lc ghi rng
Thanh nhn vn ng lnh Lng Qung [Qung ng (Kuang Tung) v Qung
Ty (Kuang Hsi)] tn cng Ty Sn. DNTL1, 5: 2a. Trong trng hp ny, Thanh
nhn r rng l ngi Hoa Trung Quc. Tuy nhin, n ch l mt trong mt s
trng hp c bit. Cch s dng t thanh nhn thng thng l ch nhng
ngi Hoa sinh sng Vit Nam. Xin xem nhng bn lun ca ti v nhng ngi
Hoa nh c ny trong chng II.
2 Xin xem Tsai Ting Lan, Hi Nam tp tr (1836. H Ni: Vin Hn Nm HVv80), tr. 7.
3 TB, 5: 22b.

69

70

&+2,%<81*:22.

c) Minh Hng: Nhng ngi t nn trung thnh vi nh Minh

Nm 1679, nh Nguyn cp t Gia nh cho 3.000 ngi
Minh chng t mt bc ngot trong lch s ca ngi Hoa nhp
c v vng t Gia nh. T y, trung tm c tr ca ngi Hoa
chuyn t Hi An ti Si Gn. Sau khi ngi Minh t nn nh c
vng Gia nh, c bit l M Tho v Bin Ha, hai vng ny
pht trin thnh nhng trung tm thng mi m cc thng
nhn ngi Hoa, ngi phng Ty, ngi Nht v M Lai lun hi
h.1 Trong sut th k XVIII, ngi Hoa chuyn dn dn ti lu
vc sng Si Gn cho ti khi h tm c a im lu di nh
c l Si Gn.
Trn thc t, ngi Trung Quc ng vai tr quan trng nht, l
nhng ngi i tin phong trong vic truyn b vn ha ng Bc
hoc lm nht i nh hng ca Khmer i vi vng Gia nh. Vic
ngi Vit sinh sng khp Gia nh trc khi ngi Hoa t nn
n vo nm 1679 l iu khng th ph nhn.2Tuy nhin, s nh c
ca ngi Vit din ra trong thi gian di v lin tc ca nhiu nhm
nh t khu vc trung tm. Trong khi , ngi Hoa nhp c vi
nhng nhm ln v th hin s truyn b vn ha v kinh t mnh
m hn, t c trng Khmer sang c trng Trung Hoa v cui cng
l Vit Nam. Nh triu nh Hu ghi nhn, khi nhng ngi Minh
t nn u tin vo Vit Nam, vng t mu m xung quanh Si Gn
vn cn thuc v lnh th Chn Lp.3

1 Nm 1883, Nguyn Bo khng nh rng vo nm 1647, nh Nguyn tm thy

nng dn ngi Vit chuyn n v sinh sng vng Bin Ha. Nguyn Bo, S
cc loi bin (1883. H Ni: Vin Hn Nm A 9), 8: 4. Nguyn nh u ch ra rng
ngi Vit c tm thy sm hn vng Gia nh t th k XVI. Nguyn nh
u, Ch cng in cng th trong lch s khn hoang lp p Nam K lc tnh
(H Ni: Hi S hc Vit Nam, 1992), tr. 31.
2 TB, 5: 22a.
3 Nh trn, 7: 14a.

91*71$0%',75,80,1+01*

Cn quan tm n mt thc t l khi ph Gia nh c lp

nm 1698, s lng gia nh ngi Vit c ghi l hn 40.000.1 iu
ny c cho rng trong hai thp nin trc (t 1679 n 1698),
ngi Hoa xy dng Gia nh thu ht nhiu hn lng ngi
Vit n sinh sng. Theo cc s gia th k XIX khng nh: Sau khi
[ngi Minh t nn nh c M Tho v Bin Ha] khu vc quanh
Si Gn ngy cng b nh hng bi hn phong.2 Theo cch dng t
ca th k XIX, hn phong th hin phong tc Vit Nam, bao gm
cch sng, trang phc, ngn ng ng thi, n cng ch ra s chia
s nhng yu t vn ha ph bin ca cc dn tc ng Bc nh
o Khng, Pht gio i tha v ch Hn.3 Trong vng hai mi
nm sau khi ngi Hoa nhp c sinh sng t Gia nh, ph Gia
nh c thnh lp. Cng trong nm ny, ngi Minh t nn Si
Gn lp nn t chc x hi gi l minh hng x, cn thanh h x do
mt nhm ngi Minh t nn khc sng Bin Ha lp nn.4
d) Bn sc ngi Minh hng
V ngun gc, ngi Minh t nn ch yu l nhng ngi lnh
c thn nn h thng ly v ngi Vit. H qu l trong nhiu
trng hp, cc thnh vin ca minh hng c ngun gc lai vi
ngi Vit.5
Tuy nhin, trn thc t, nhng c tnh ngi Hoa ca h v s
gn b vi ch gia trng Trung Quc rt cht ch. 3.000 ngi
Minh t nn tch khi mt trong nhng nhm ngi Trung
Quc ng h mnh m nht cho Trung Hoa Hn tc chng li
1 Nh trn, 5: 22b - 23a.
2 Lin quan ti vn hn phong, xin xem chng 5.
3 TB, 7: 14b. Sau , ci tn thanh h x bin mt. Thay vo , minh hng x c
dng rng ri hn ch bt k hip hi no dn t nn ngi Minh.
4 Fujiwara Riichiro, Tonanajiashi no Kenkyu (Nghin cu lch s ng Nam ) (Kyoto:
Hozokan, 1986), pp. 263 - 64.
5 Hai ng u l thnh vin ca minh hng v tham gia vo chnh quyn Gia nh.

71

72

&+2,%<81*:22.

nh hng man r ca ngi Mn Chu nh Thanh. Ngi Minh

t nn t khng nh mt cch t ho v mnh m, c phn hn thc
t v bn thn h l ngi Hn thun khit hn nhng ngi Hoa
triu Thanh nhp c sau - nhng ngi tri qua v chp nhn
ging nh ngi Mn Chu trong cc vn nh trang phc v kiu
tc. Triu Minh l mt trong nhng triu i ca Trung Quc c
thit lp ln do nhng ngi Hn thun tc v duy tr c nhng
nhn thc mang tnh cht ca ngi Hn v th gii. Tht kh c th
tng tng c nhng ngi t nn ny t nguyn qun nhng
c tnh ngi Hn trong mt t nc man di l nc Vit Nam.
Do nh hng bi nhng ngi m Vit ni ring v ngi Vit Nam
ni chung, mt s a tr ngi minh hng mt i thc v ngun
gc ngi Trung Quc nhng khi chng ng k l nhng thnh
vin ca minh hng x, chng s gi c nhng c im hnh
dng bn ngoi l hu du ca ngi Trung Quc.
C nhng bng chng gip chng ta nh gi c sc mnh
v s ng nht ha ca cc thnh vin minh hng i vi t quc
ca h. Ngy nay, s 380 ph Trn Hng o, qun 5, Si Gn c
mt ngi nh tng nim Gia Thnh Minh Hng. Bi v ca Chu
Nguyn Chng (hong khai quc ca vng triu Minh) c
t gia n th. Pha bn tri c cc bi v ca Trnh Hoi c v
Ng Nhn Tnh.1 Pha bn phi c bi v ca Trn Thng Xuyn
(lnh o ca ngi Minh t nn nh c Bin Ha) v Nguyn
Hu Cnh (trn th u tin ca ph Gia nh) - ngi c quan h
gn gi vi ngi minh hng. Trn ct g trong nh, c mt bi th
rt hay ca Trnh Hoi c (1765 - 1825) - mt ngi minh hng
n t Phc Kin: Hng mn kin khn hinh Vit a, long bn
1 Hng mn kin khn hinh Vit a, long bn thng c thnh vn chng.
Hng thm tim n gp i ch minh hng v hng thm ca ngi Minh
Trung Quc. Tri li, con rng ch y nc Trung Hoa hoc ngi Trung Hoa.
Nhm dch trn trng cm n PGS.TS. Nguyn Minh Tng (Vin S hc) gip
dch ngha hai cu th trn.

91*71$0%',75,80,1+01*

thng c thnh vn chng (Hng thm y khp t tri, lm

ngo ngt t Vit, th t nh rng un ln thng chu v khin
cho vn chng pht trin thnh vng).1 Nhng ngi ny th hin
thin gia nhp vo x hi Vit Nam bng cch mc trang phc Vit,
ni ting Vit v sng theo phong cch ngi Vit nhng h vn gi
ngun gc v c tnh ring l hu du ngi Hn.
Tuy nhin, bn sc minh hng ca h khng cn tr vic nhng
ngi ng u Gia nh tuyn h vo nhng v tr c quyn lc.
Da vo nhng ngi quen bit ca h vi x hi Vit Nam, ngi
minh hng c b vo nhiu v tr cao trong chnh quyn Gia nh.
c bit, cc thnh vin ca Bnh Dng Thi X2 nm gi nhng v
tr c nh hng ti trung tm chnh quyn Gia nh. Ngi Hoa
minh hng bt u ng vai tr ch ng quyt nh cp triu
nh trong thi gian chnh quyn Gia nh.
e) Thanh nhn - ngi Thanh
Nhm ngi Hoa khc nh c Vit Nam c gi l thanh
nhn. H cng khai tuyn b h l ngi Hn nhng c ngun gc
t ngi Mn Chu - thng tr c quc gia ca ngi Thanh Trung
Hoa. Do , h c tc ui sam v trang phc ging vi ngi Thanh,
ngi Mn Chu. H chng li s ng ha v ch hc mt t ting
Vit. Theo ngun gc a phng Trung Quc, h c nhng hi
on ring ca mnh, gi l bang. Thanh nhn ng vai tr quan
trng trong lch s Vit Nam trong sut th k tip theo.
Sau khi qun i ca L Ti b nh bi vo nm 1777 v sau
l cuc thm st ngi Hoa nh c nm 1782, ngi ta kh c
1 Mt cu lc b c t tn theo tnh Bnh Dng trong khu vc quanh Si Gn.
T chc ny cng c gi l Sn Hi. y l cu lc b vn hc Trung Quc ca
nhng ngi c bt danh kt thc vi t Sn (Ni). L Quang nh, Trnh Hoi
c, Ng Nhn Tnh, Hunh Ngc Un v Dip Minh Phng l nhng thnh vin.
Xin xem Nam Xun Th, V Trng Ton [tiu s] (Si Gn: Tn Vit, 1957), tr. 46.
2 DNTL1, 5: 15a.

73

74

&+2,%<81*:22.

th tm thy mt nhn vt quan trng no l thanh nhn trong bt

k nhm nm gi quyn lc no Gia nh. Tnh hnh cng tng
t nh vy trong sut giai on ca chnh quyn Gia nh. T nm
1789, thanh nhn c huy ng lm binh lnh theo s lng ca
tng bang Gia nh. Ngi Hoa nhng vng ngoi vi xa xi hn
nh Tr Vinh, Sc Trng v H Tin c t chc thnh nhng n
v n in qun s.1
Vai tr ni bt nht ca ngi Hoa trong chnh quyn Gia nh
l cung cp qun nhu v trang thit b. T nm 1789, ngi Hoa trao
i st, ch en v lu hunh cho Gia nh ly go, vi bng v
t sng.2 Khi bin gii ca vng t Gia nh c m rng v pha
Bc th vng ny phi tri qua s bt n ca gi go. Go c nhp
t Xim lm du tnh hnh. Nm 1791, khi nhng ngi ng u
Gia nh quyt nh nhp khu go, h nhn thy rng cn thit phi
da vo ngi Hoa minh hng lm cng vic ny.3
Nhng nhm ngi khc
Bn cnh ngi Khmer v ngi Hoa, c nhng nhm dn tc
thiu s khc trong chnh quyn Gia nh. Mt iu chc chn l c
mt s binh lnh ngi M Lai di quyn ch huy ca cc lc lng
Gia nh.4 Khong 1.000 binh lnh thuc cc dn tc thiu s khc
nhau Bin Ha khng c k tn c th cng tham gia vo cc lc
lng Gia nh.5 C c iu l nh nhng ch trng ha
bnh v thnh cng ca chnh quyn Gia nh i vi cc dn tc
thiu s, t c th khai thc c tuyn ng vng ti Ngh
An qua vng t ca Lo trong nm 1802.6 Thi gian u, h gp phi
1
2
3
4
5
6

Nh trn, 4: 12b; 8: 5.
Nh trn, 5:23a.
Nh trn, 6: 36a.
DNTL2, 64: 27b.
Nh trn, 16: 10a.
Nh trn, 12: 13a; 12: 20a.

91*71$0%',75,80,1+01*

phn ng gin d ca ngi Chm. Tuy nhin, lc lng qun Gia

nh xoa du ngi Chm bng cch hy b chnh sch ng ha
c t ra t u thi Nguyn.
Binh lnh ngi Chn Lp, Xim v phng Ty c tuyn m
t bn ngoi. Nm 1800, 5.000 binh lnh Chn Lp cng lc lng
Gia nh m rng vng t Qung Nam.1 Nm 1784, 20.000 lnh
Xim b vo Gia nh ng h Nguyn Phc nh. C bng
chng cho rng chm nht l nm 1780 c ngi phng Ty lm
vic cho Nguyn Phc nh.2
i vi qun i Gia nh, c c s cung cp vt cht t
bn ngoi l vn quan trng thit yu v Xim l ngun cung cp
khng th thiu. Bt c khi no nn i km xut hin trong vng,
chnh quyn Gia nh u hng n Xim tm kim ngun
tip t go. St v lu hunh dng cho mc ch qun s cng
c nhp t Xim.3 Thuc l ca Xim l mt trong nhng mt
hng xa x c gi tr nht phn pht cho cc binh lnh Gia nh.4
i li, Gia nh cng xut sang Xim cc sn phm nh vi bng5
v go.6 Vi s gip ca ngi phng Ty, ngi ca chnh
quyn Gia nh khai thc c nhng tuyn ng ti eo bin
Malacca, Batavia, Philippines v Bengal.7 Vo cc nm t 1788 n
1801, khi c gi ma ng bc, s thn ca Gia nh i thuyn ti
nhng vng ny. Do , Gia nh c cung cp nhng n dc
tin tin nht.
1
2
3
4
5
6
7

LTST, 28: 7.
DNTL1, 9: 31b.
Nh trn, 12: 27b.
Nh trn, 9: 31.
Nh trn, 4: 10b; 6: 37b; 9: 31.
Nh trn, 6: 35a.
Ngi k v ng l Minh Mng tri qua tnh trng i lp vi ng. Minh Mng
c sinh ra Gia nh nhng v Hu nm 11 tui v ln ln y.

75

76

&+2,%<81*:22.

KT LUN
Ti nghin cu chnh quyn Gia nh v nhiu yu t ca
n. T nhng nm 1770, Gia nh xut hin l mt n v c lp v
chnh quyn Gia nh c thnh lp t nm 1788 da trn s ch
ng v sng to ca con ngi Gia nh. Nguyn Phc nh ng
vai tr trung tm trong chnh quyn ny. ng khng ch ginh c
vai tr lnh o vi y tnh hp php ca ngi k v ngi vua
m cn do kh nng thu ht c lng trung thnh v s tham gia
ca cc nhm qun s c lp Gia nh cng nh cc dn tc khc
vng ny.
Mt iu chc chn l thi ca ng c nh hnh bng
nhng kinh nghim ng tch ly. Mc d c sinh ra Hu
nhng nm 13 tui ng ri qu hng vo t Gia nh. Tnh
cch ca ng c hnh thnh ch yu Gia nh v thng qua vic
giao tip vi nhn dn trong vng. S lin h ny chc chn gip
ng hc cch ng x vi cc tng lp dn c a dng, phc tp.1 Mi
quan h gia ng v thuc h mang tnh cht c nhn, ring t hn l
quan cch. ng bi b chnh sch bi o Kit truyn thng ca h
Nguyn v tip tc thu ht c s ng h ca nhng gio dn Kit
1 Nin hiu ca Nguyn Phc nh t nm 1802-1820. Nin hiu ny c ngha l
Nguyn Phc nh khi dng s nghip Gia nh v thng nht t nc ti
Thng Long. Xem Thi nh Lan, Hi Nam tp tr (1836. H Ni: Vin Hn Nm HV
v80), tr. 31; Nguyn Gia Ct, i Nam hong triu Bi Nhu Qun cng phng tch lc
(1897. H Ni: Vin Hn Nm A 1187), tr. 9. Ngha gc ca t gc Hn Long trong
Thng Long l rng. Nm 1805, (hoc nm 1803. Xem Phan Trc Thc, Quc s
di bin [t y vit tt l QSDB] [Hong Kong: New Asia Research Institute, 1965],
tr. 30), t Long (rng) c thay th bng mt t khc cng c c l Long
nhng c ngha l vn ln hoc pht t. i Nam thc lc chnh bin nht
k (vit tt l DNTL1) (1848. Tokyo: The Institute of Cultural and Linguistic Studies,
Keio University, 1968), 27:7b. Theo ti, nguyn nhn ca s thay i ny l do t
long (rng) m ch vua, trong khi nh vua khng cn ng y na.
Nguyn Phc nh ln ngi vua nm 1806, v vy c th nin hiu ca ng c
cu thnh t hai t, mt t ch Gia nh v mt t ch Thng Long.

91*71$0%',75,80,1+01*

Gia nh. Tnh a dng tc ngi cng l mt trong nhng nt c

trng ca chnh quyn ny.
Cho n khi nhng ngi khc t khu vc min Trung v min
Bc tr thnh ngi nm gi quyn lc trong triu nh Hu t thp
nin th ba ca th k XIX, cc nt c trng ca Gia nh vn c
duy tr trong vng t ny. Trong chng tip theo, chng ta s xem
di sn ca chnh quyn Gia nh bc l nh th no vng t Nam
B v n c nh hng th no i vi chnh quyn trung ng, cui
cng l s kch ng cuc xung t nghim trng gia vng t Nam
B v chnh quyn trung ng.

77

CHNG II

Gia nh thnh tng trn (1808 - 1832)

v L Vn Duyt

m 1802, sau khi nh Nguyn c thnh lp, Nam B mt ln

na c t tn l Gia nh. Nh cp chng I, chnh
quyn Gia nh l chnh quyn a phng vi nhng bn sc a
phng r nt. Ngi Nam B t xc nh l ngi dn v binh lnh
ca chnh quyn Nam B - ni nhiu nm lin tn ti nh mt
vng t tch ri, khc bit vi nhng vng khc ca Vit Nam.
Tuy nhin, sau nm 1802, ngi Nam B tr thnh tng lp thng
tr triu nh Hu do Nguyn Phc nh ng u. H t thy mnh
c trch nhim cai qun tt c cc vng t khc ca Vit Nam nh
mt lnh th thng nht. Thch thc ny i hi chnh quyn phi c
nhng phng sch cai tr mi. y khng ch l vn cai tr lnh
th c m rng m cn l vn thng nht ba vng lnh th
khc bit: phn t trc y ca h Trnh min Bc, vng t trung
tm ca h Nguyn min Trung v Gia nh min Nam.
cai tr lnh th mi c thng nht , Gia Long1 la chn
cch cai tr phn ln t nc mt cch gin tip bng cch t cc
1 c bit l vng Thanh Ha v Ngh An. Trong sut 2 th k trc, c 2 vng ny
u thuc min Bc di s cai tr ca cha Trnh. T th k XIX, Thanh Ha v
Ngh An thuc min Trung Vit Nam.

80

&+2,%<81*:22.

vin quan i din c y quyn cc vng t xa kinh thnh. 4 dinh

qun s (trc doanh) nm k Hu gm Qung Bc [hiu l Qung c
- H], Qung Tr, Qung Bnh v Qung Nam v 8 trn a phng
nm trn di t t Ninh Bnh hin nay ti Bnh Thun c t di
s cai qun trc tip ca triu nh Hu. 11 trn Bc K v 5 trn
Nam K do cc quan nht phm cai qun. Min Bc c gi l Bc
thnh, Nam B c gi l Gia nh thnh. C quan hnh chnh t
min Bc c gi l Bc thnh Tng trn, c quan t Nam B
l Gia nh thnh Tng trn (Tng trn c ngha l cai tr tt c cc
trn). Ngi ng u Gia nh thnh c gi l Gia nh thnh
Tng trn quan, tc l quan Tng trn Gia nh thnh. Din tch ca
n v hnh chnh mi - Gia nh thnh - trng vi phn lnh th
trc y thuc quyn cai qun ca chnh quyn Gia nh, cn din
tch min Bc v min Trung c iu chnh i cht.1 Di tc
ng ca vic nh Nguyn thi hnh chnh sch cai tr phn lnh th
m rng mt cch gin tip, nhng di sn ca chnh quyn Gia nh
vn c th tip tc tn ti trong 3 thp k tip theo Nam B.
Nghin cu v Gia nh thnh c ngha quan trng i vi
vic tm hiu nn chnh tr vng triu Nguyn nhng s lng
cng trnh nghin cu v vn ny kh t i. Theo hiu bit ca
ngi vit, Tm hiu mt im lin quan n nguyn nhn cuc bo
ng L Vn Khi - Vn L Vn Duyt ca Nguyn Phan Quang,
ng Huy Vn v Chu Thin l cng trnh nghin cu u tin v
Gia nh thnh Tng trn. Tuy nhin, nh tiu , cng trnh ny
ch tp trung nghin cu L Vn Duyt v Gia nh thnh Tng trn,
qua nghin cu cuc bo ng ca L Vn Khi. Mc ch chnh
ca cng trnh l lm sng t mi lin h gia L Vn Duyt - Tng
trn Gia nh thnh v cuc bo ng ca L Vn Khi, ng thi
1 Nguyn Phan Quang, ng Huy Vn, Chu Thin, Tm hiu mt im lin quan
n nguyn nhn cuc bo ng L Vn Khi - Vn L Vn Duyt, Nghin cu
lch s (vit tt l NCLS), 105 (1967): tr. 27.

91*71$0%',75,80,1+01*

lm sng t nguyn nhn ca cuc bo ng ny. Cc tc gi cng

trnh miu t L Vn Duyt nh k th chnh tr ca vua Minh Mng,
ngi chng li vic a Minh Mng ln k tha vng v ca vua
Gia Long v cng l ngi xc lp cn c quyn lc ca mnh Gia
nh d b chng li chnh quyn mi.1 iu ny s c tho
lun trong phn 1 ca chng ny.
Bi vit quan trng ca Shimao Minoru nhan Meimeiki
(1820-1840) Betonamu no Nankichiho Tochi ni Kansuru Ichi Kosatsu
(Mt nghin cu v s cai tr ca ngi Vit Nam Nam K di
triu Minh Mng) nu nhng cu hi v cch gii quyt i vi nhiu
vn quan trng lin quan n tnh cch ca Tng trn Gia nh
thnh. Bi vit tp trung nghin cu bn cht ca phe cnh, qun
i, c im thng mi cng nh tnh ci m ca th lc L Vn
Duyt. Tuy nhin, mi yu t c a ra tho lun li lin quan
n c nhn L Vn Duyt nhiu hn l nhng c im ca chnh
quyn Gia nh. H qu l, tc gi bi vit ch yu tp trung bn lun
nhng n lc ca Minh Mng nhm loi tr ngi nm quyn a
phng ny v gim thiu nh hng ca ng ta Nam B. Chng
hn, Shimao cho rng Minh Mng c gng ph hy mng li ng
minh ca L Vn Duyt vi thn binh [shiheishudan] v i ng
Hoa thng sau khi L Vn Duyt qua i.2 Tuy nhin, tc gi khng
a ra c cu tr li v vn ct li: ti sao L Vn Duyt li duy
tr c lc lng qun s ring v thit lp c mi lin h vi cc
thng nhn ngi Hoa.
hiu r c im ca phe phi L Vn Duyt ni ring v ca
Gia nh thnh ni chung, chng ta cn phi l gii kha cnh rng
1 Shimao Minoru, Mt nghin cu v s cai tr ca ngi Vit Nam Nam K di
triu Minh Mng, Keio Gishokudaigoku Gengobunka Kenkyusho Kiyo, (Tokyo,
1991): 187.
2 Choi, Byung Wook, Tng trn Gia nh thnh v mi quan h gia Minh Mng
v L Vn Duyt vo u triu Nguyn (ting Hn), Lun vn Thc s, Korea
University, 1993, tr. 56.

81

82

&+2,%<81*:22.

hn ca sc mnh ng minh t ti Gia nh. H s chnh tr ca

L Vn Duyt, mi quan h ca ng vi chnh quyn trung ng,
chnh sch ca vua Minh Mng, s thay i v chnh tr trong triu
nh, s khc nhau gia Gia Long v Minh Mng, tnh hnh Nam B
trong bi cnh chung ca Vit Nam th k XIX, tnh hnh kinh t - x
hi Nam B, nhng chuyn bin ca tnh hnh th gii trong mi lin
h vi Vit Nam t th k XIX - tt c nhng ch u phi c
xem xt hiu L Vn Duyt v Gia nh thnh.
Nm 1993, ti tho lun v l ng quang ca Minh Mng v
L Vn Duyt; s cng thng gia Minh Mng v L Vn Duyt; vic
cc quan vn chim gi cc v tr c nh hng Gia nh sau khi
Gia nh thnh b chia thnh 6 tnh. Trong , ti ch ti s khc
nhau v thi ca Minh Mng v L Vn Duyt i vi ngi Cng
gio, t nhn v ngi Hoa nh c Gia nh - nhng ngi sau
ny tr thnh ht nhn trong cuc bo ng ca L Vn Khi. T
, ti kt lun s khng nht qun ny bt ngun t nhng khc
bit xut pht t thi khc nhau ca th h th nht v th h th
hai.1 Tuy nhin, im khim khuyt trong cng trnh nghin cu ca
ti lc l khng tm ra nguyn nhn vic th h th nht chp
nhn v duy tr quan im ca mnh. ng thi, ti khng lu n
vai tr ca ngi a phng Nam B trong xung t chnh tr gia
chnh quyn trung ng vi Gia nh thnh, cng nh trong cuc
bo ng L Vn Khi.
Trong chng ny, hai vn chnh sau y s c tho lun.
Th nht, nghin cu c im ca Gia nh thnh Tng trn. Mc
d y cha phi l mt chnh quyn c lp hon ton nh chnh
quyn tin nhim nhng n vn ng vai tr nh chnh quyn a
phng bn c lp nm c quyn cai tr Nam B. Qua vic phn
1 Nm 1835, sau khi chnh quyn Vit Nam hon thnh vic sp nhp Chn Lp,
mt thnh khc xut hin trong lnh th Chn Lp l trn Ty thnh. Trn Ty
ngha l cng cuc bnh nh pha Ty (tc l Chn Lp).

91*71$0%',75,80,1+01*

tch c im ca Gia nh thnh Tng trn, chng ta c th thy

c cch Nam B duy tr bn sc a phng trong sut 3 thp k
u th k XIX. Th hai, phn tch s khng nht qun v thi ca
nh cm quyn Nam B v chnh quyn trung ng i vi di sn
ca chnh quyn Gia nh - iu gy nn tnh trng cng thng gia
kinh thnh vi cc vng xa xi ho lnh. Trung tm tnh trng cng
thng ny mt ngi Nam B - L Vn Duyt. Qua vic nghin cu
s lnh o ca ng Nam B v phn ng quyt lit ca triu nh
nhm khut phc v nh tn gc r di sn a phng y, chng ta
s thy s cng thng gia Nam B v triu nh trung ng gia tng
nh th no trong sut 3 thp nin u th k XIX.

1. GIA NH THNH TNG TRN

Danh xng
Ngha gc ca t thnh l thnh tr. T ny c dng ch cc
thnh ph Trung Quc, Hn Quc v Nht Bn - nhng quc gia c
cng lch s s dng Hn ng. Vit Nam, ngha ca t thnh rng
hn - ch mt khu vc rng ln t di s cai tr ca mt nh cm
quyn qun s. Ni cch khc, ngi Vit Nam dng t thnh xc
nh mt khu vc rng ln mi c sp nhp vo mt vng lnh th
ang tn ti, cn c chnh quyn qun s cai tr vng t mi
ny. Gia nh thnh l vng Gia nh t di ch cai tr qun s.1
S thnh lp chnh quyn Nam B
Gia nh thnh Tng trn c thnh lp nm 1808 thi im
5 nm sau khi triu nh Hu thnh lp Bc thnh Tng trn. Quyn
lnh o b my hnh chnh c giao cho cc tng lnh v c
cng c bng vai tr ca ngi Hoa nh c ti y. Nguyn Vn
Nhn, ngi Gia nh, c ch nh l quan Tng trn u tin ca
1 DNTL 1, 36: 11a.

83

84

&+2,%<81*:22.

Gia nh thnh v Trnh Hoi c, ngi Minh hng Nam B,

c c lm Hip tng trn.1
Hin nay khng cn ghi chp no v quyn lc ca quan Tng
trn Gia nh thnh khi Gia nh thnh Tng trn c thnh lp
nm 1808 nhng chng ta c th thy mt manh mi v iu ny
trong m t quyn lc ca quan Tng trn Bc thnh khi Nguyn Vn
Thnh c phong chc ny nm 1803:
Quan c quyn cai tr 7 trn; quyt nh vic t tng v ch nh,
sa thi cc nhn vin theo mun, ch cn quan Tng trn trnh bo
vi triu nh sau khi quyt nh hnh ng.
Chng ta c th cho rng quyn lc ban u ca quan Tng trn
Gia nh thnh cng tng t nh quyn lc ca vin quan ng
chc min Bc.
Tuy nhin, cc chng c li cho thy trn thc t phm vi quyn
lc Tng trn Gia nh thnh cn ln hn bi v ng cn chu trch
nhim kim sot nc lng ging Chn Lp, duy tr Nam B nh mt
kho d tr v kinh t, ngun nng - lm sn v cc sn phm thng
mi thit yu. Nm 1820, Minh Mng ban cho L Vn Duyt - Tng
trn Gia nh thnh - quyn qun l v ton quyn thu thu i vi
cc hot ng bun bn bin cng.2 V vy, vic khai khn, xy
dng cc tuyn lin lc v ngoi thng cng nm trong phm vi
quyn lc ca Tng trn Gia nh thnh.
Quan Tng trn v khu vc cai qun
Cn phi nhn mnh rng phn ln quan Tng trn, Ph Tng
trn v Hip trn Gia nh u l ngi gc Nam B. Trong 24 nm
tn ti ca Gia nh thnh c 3 quan Tng trn, 4 Ph Tng trn v 2
1 Nh trn, 18: 31a.
2 i Nam thc lc chnh bin nh k (vit tt l DNTL 2) (1861. Tokyo: The Institute
of Cultural and Linguistic Studies, Keio University, 1963), 3: 3a.

91*71$0%',75,80,1+01*

Hip trn. Nguyn Vn Nhn,1 quan Tng trn u tin l ngi An

Giang. Nguyn Hunh c2 v L Vn Duyt l ngi nh Tng.
Trong s 4 quan Ph tng trn Gia nh thnh, chng ta c th xc
nh qu qun ca hai ngi l Trng Tin Bo v Trn Vn Nng.
Trng Tin Bo qu Vnh Long (Nam B). Trn Vn Nng qu
Khnh Ha thuc min Trung. Hai Hip trn Trnh Hoi c v Ng
Nhn Tnh ln lt qu trn Bin Ha v Phin An thuc Nam B.
Qu qun cc Tng trn Bc thnh cng khng thuc khu vc
min Bc m l t min Trung hoc Nam B. Qu qun ca 4 Tng
trn Bc thnh ln lt l: Nguyn Vn Thnh (Phin An), Nguyn
Hunh c (nh Tng), L Cht (Bnh nh) v Trng Vn Minh
(Thanh Ha). Trong 4 Tng trn , 2 ngi qu Gia nh thnh, 2
ngi cn li qu min Trung. Khng c ngi min Bc no c
ch nh lm nhng chc quan cao Nam B hoc min Bc. L do
l trc , ngi min Bc khng ng vai tr quan trng trong b
my chnh quyn Gia nh, ngoi tr vi trng hp c bit. Vic cc
vin quan c y quyn ngi min Bc thng khng cng qu
qun vi nhng ngi m h cai tr l yu t ngn cn h xy dng
khi ng minh a phng vng mnh. Qu tht, cc ti liu cho
thy i khi tp on thng tr Bc thnh b nhng ngi di quyn
h coi thng, thm ch khinh b. Khi L Cht nhm chc Tng trn
Bc thnh nm 1821, ng buc L Duy Thanh - mt quan li a
phng - ti nhn hi l. Nh thng l, quan Tng trn Bc thnh l
ngi ra quyt nh trng pht ti ny nhng L Duy Thanh trc
tip khng n ln triu nh trung ng, xin n sng ca nh vua,
pht l quyn lc ca L Cht.3
1 Nguyn Vn Nhn c ti phong chc ny vo nm 1819. Xem i Nam thc lc
chnh bin lit truyn s tp (vit tt l LTST), tp 7, Nguyn Vn Nhn (1889. Tokyo:
The Institute of Cultural and Linguistic Studies, Keio University, 1962).
2 Nguyn Hunh c lm Tng trn Gia nh thnh 3 nm (t nm 1816). Xem LTST,
tp 7, Nguyn Hunh c.
3 Nh trn, 24: 10.

85

86

&+2,%<81*:22.

C s quyn lc 1: Vn quan
Ngay di hng ng quan li cp cao ca Gia nh thnh Tng
trn l bn chc quan a phng c gi l to, bao gm: H to
m trch hot ng ti chnh, Binh to ph trch qun i, Hnh to
lo t php v Cng to qun l xy dng. Mi quan li a phng u
c mi lin h vi 1 trong 6 b kinh thnh: Li b (B Nhn s),
H b (B Ti chnh), L b (B L nghi), Binh b (B Quc phng),
Hnh b (B T php) v Cng b (B Xy dng). Tuy nhin, cc b
ny khng phi lc no cng thc hin ng chc nng hnh chnh
c phn. Nu nghin cu k cc ti liu ct c nhim v cho cc
nhn vin hay ch nh quan chc cp cao a phng, chng ta
s khm ph ra mt thc t th v l cc quan vn Gia nh thnh
hot ng ngoi phm vi kim sot ca cc B v duy tr nhng mi
lin h cht ch hn vi quan Tng trn thnh Gia nh.
triu nh trung ng, cc chc quan Tham tri (Tng nh phm)
v Thim s (Chnh tam phm) c t di cc quan Thng th
(ng u cc b, Chnh nh phm). Theo quy nh, mi quan li
cp cao ca mt b u c th c ch nh vo mt v tr cp a
phng. V d, ngi gi chc Tham tri mt b trung ng c th
tr thnh ngi ng u 1 to ca Gia nh thnh. Tuy nhin, trn
thc t, mt quan li thng m nhim nhiu mng hot ng
cp a phng. Bn danh sch qun l nhn s nm 1813 cho thy
r iu ny. Theo , Tham tri Cng b Nguyn Khc Thiu c c
ng u Cng to v H to a phng; Tham tri Hnh b L B
Phm ph trch c Hnh to v Binh to Gia nh thnh.1 Ti mi
to, Tham tri c th trng i vo s gip ca Thim s. Chng
ta thy rng trn thc t, ging nh Tham tri, Thim s cng c th
c ch nh qun l 2 to a phng cng mt lc. iu th v l,
2 to ny nht thit khng phi l to m Tham tri c giao qun l.
V vy, y khng n thun l s sp xp nhn s theo kiu u,
1 DNTL 1: 47: 18b.

91*71$0%',75,80,1+01*

quen bit. hiu r hn, chng ta hy cng nghin cu danh sch

nhn s nm 1821. Khi Tham tri Binh b Nguyn Xun Thc c c
iu hnh H to v Cng to th Thim s Hnh b Trn Hu Chu
c ch nh gip quan ng u Hnh to v Cng to. Trong
trng hp ny, Trn Hu Chu chu s gim st ca Nguyn Xun
Thc Cng to, ng thi li chu s gim st ca quan t php
a phng Hnh to. Mt v d khc, Thim s H b Ng Quang
c lm vic ng thi c H to v Binh to a phng, tr gip
cp trn ca ng ta l Nguyn Xun Thc trong cng vic ca H to
nhng ng thi phi bo co cho 1 vin quan cp trn khc l Trn
Vn Tun v hot ng ca Binh to Gia nh.1
Khng r ti sao nh Nguyn t thi Gia Long ti u triu Minh
Mng dng c ch ny c cc quan vn a phng. Nguyn nhn
c bn c th l do thiu quan vn c o to nn nh Nguyn
khng th khng s dng c ch trn bi v n gin l nh Nguyn
khng c s la chn no khc cung cp cho chnh quyn a
phng nhng quan vn qua o to. bt c mc no, mi
quan h phc tp ny cng gy kh khn tng i cho ngi ng
u Lc b trung ng trong vic kim sot thuc h ca mnh
a phng. Ngc li, Tng trn Gia nh thnh li nm mt v tr
c th trc tip lin h vi ngi ng u cc to v thuc h ca
h. V vy, h thng nhn s ny chnh l nhn t khin cho hng ng
quan li a phng cp cao ph thuc nhiu vo Tng trn Gia nh
thnh hn chnh quyn trung ng.
Quyn ch nh v bi min quan li a phng ca quan Tng
trn theo mun ch quan ca c nhn ng ta cng cng c mi rng
buc ny. Trong nhiu trng hp, triu nh trung ng khng trc
tip c cc quan li a phng m do Tng trn la chn v ch nh.
Trn thc t, i vi quan li a phng, vic chnh thc nhn tc
v t cc B trung ng l khng my quan trng. Mt ln na,
1 DNTL 2: 2: 22a; 7: 14a.

87

88

&+2,%<81*:22.

chng ta c th thy bng chng ca s sp xp ny trong danh sch

qun l nhn s nm 1821. Nguyn Hu Nghi c ch nh lm
ngi ng u Hnh to ca Gia nh thnh Tng trn, Thim s
Nguyn c Hi c giao nhim v gip Nguyn Hu Nghi. Tuy
vy, Nguyn Hu Nghi cn tng l mt bin l ti trn Vnh Thanh
ca Gia nh, cn Nguyn c Hi tng l bin l cng vic lng
tin ca Gia nh thnh Tng trn1. Trong thc t, Nguyn Hu Nghi
l mt thuc h thn tn ca L Vn Duyt. iu khin ng ta
c L Vn Duyt tin c vo v tr ny.2 Mt dn chng khc l
trng hp Trn Nht Vnh, ngi cng tng l thuc h ca L Vn
Duyt. Cc ti liu cho thy nm 1820, ng ta cng vi L Vn Duyt
n Gia nh vi t cch l mt tr th v li y 10 nm. Trong
thi gian , ng ta m nhn chc v ng u H to v Cng to.3
Tt c quan li cp di - nhng ngi c phm hm thp hn
Tham tri v Thim s - c tuyn dng ngay ti ch. Quyn hn ca
h hon ton do quan Tng trn giao ph. Chng hn nm 1821,
Tng trn Gia nh thnh chn 219 ngi trong s con trai cc quan
li triu nh Gia nh vo cc chc v hnh chnh.4 R rng mi
quan h c nhn vi quan Tng trn ng vai tr quan trng i
vi nhng ngi hy vng ginh c v tr trong chnh quyn a
phng. iu khin cho i ng quan li hnh chnh Gia nh
ch yu ri vo nhng ngi c mi quan h mt thit vi quan Tng
trn hn l vi chnh quyn trung ng.
Khi mi ln ngi, Minh Mng c nh ngn chn t tng
gy tr ngi ca nh cm quyn Gia nh cng nh b my hnh
chnh y. Nm 1821, Minh Mng c 2 ngi tm phc, trong
c 1 ngi qu Ngh An vo cc chc quan ph trch gio dc
1
2
3
4

Nh trn, 7: 14.
LTST, 22: 18b - 19a.
Xem thm v Trn Nht Vnh chng sau.
Mc lc chu bn triu Nguyn, Tp 2, H Hu, Hu, 1962, tr. 28.

91*71$0%',75,80,1+01*

Gia nh thnh.1 Nhng 2 ngi ny tht bi trong vic thc thi

nhim v ca mnh vng t ca nhng ngi Nam B. Cho d
lu li Gia nh 2 nm nhng mi n lc ca h u b gii chc a
phng ngn cn. Khi 1 ngi trong s h l Nguyn ng S quay
v Hu nm 1823, Minh Mng nghe ng ta phn nn rng Ch d
ca Hong thng [v vn dy d v tuyn chn ngi c hc TG] xung t thnh n trn, t trn ri n ph huyn nhng cha
tng ai hi ti hc quan, thn du c bit cng khng dm c vt.2
C s quyn lc 2: Binh lnh
Shimao cho rng tnh c tnh c nhn ca lc lng qun i
ca L Vn Duyt c nh hnh t nhng nm 20 ca th k XIX.3
Tuy nhin, nhng c tnh ring v l thng m Shimao a ra
khng ch ng vi lc lng qun i ca L Vn Duyt m hin
hu tt c cc tng lnh Gia nh thnh v l mt phn trong di
sn ca Gia nh.
T Qun l tn gi k tip ca L Vn Duyt Vit Nam. Khng
nghi ng g l T Qun c vit tt t cm t T qun Chng c.
Ti sao L Vn Duyt c dn chng gi l T Qun khi trn thc
t ng ta ng thi nm c hai chc v c nh hng v uy th hn
nhiu l quan Tng trn - chc v cao nht v dn s v ch huy v
binh hong gia - chc v cao nht trong qun i khi ?
Vic dn chng gi L Vn Duyt l T Qun cho thy iu g
v tnh cch c nhn ca ng. Trong chng trc, ti cp
hnh ng u tin ca L Vn Duyt khi ng c php tham gia
hot ng qun s vo nm 1787 l t chiu tp binh lnh cho ring
mnh. Kt qu l ng v binh lnh ca mnh c xung vo T Qun.4
1 DNTL 2, 8: 10b.
2 Nh trn, 23: 1b.
3 Shimao, Meimeiki (1820 - 1840) Betonamu no Nankichiho Tochi ni Kansuru Ichi
Karatsu, tr. 178 - 79.
4 LTST, 22: 2a.

89

90

&+2,%<81*:22.

Nm 1802, ng c thng chc Chng c T qun. Di s ch

huy ca ng, cng nm T Qun bao vy Thng Long. Trn thc
t, vi cc tng lnh Gia nh kt lin minh vi chnh quyn
Gia nh, hnh ng chung ca cc binh s v dn chng l gi vin
tng ch huy bng chnh tn gi lc lng qun i m ng ta thng
lnh. Ngy nay, ti li vo ngi n th Chng c Nguyn Hunh
c ti tnh Long An, ngi ta c th thy mt tm bia cng vo
Tin Qun Miu. Mc d sau Nguyn Hunh c c phong
chc v cao hn - Tng trn ca c Gia nh thnh v Bc thnh ng vn thng c gi l Tin qun Chng c. Mt v d khc l
Nguyn Vn Thnh - Tng trn u tin ca Bc thnh c gi l
Trung Qun.
n nm 1802, lnh vc hot ng ca cc tng lnh ch huy
cc n v qun i nh T Qun, Tin Qun, Trung Qun c xc
nh r rng. Mi tng ch huy ng u mt nhm quyn lc t
ti n v ca c nhn ng. Trong s , Trung Qun Chng c
Nguyn Vn Thnh v T Qun Chng c L Vn Duyt l nhng
nhn vt quyn lc nht. Hai vin Chng c ny tranh chp vi
nhau ngay khi nh Nguyn mi thnh lp. Mi quan h gia cc binh
s cng xoay chuyn lin tc. Mt ngi lnh tht bi trong vic ginh
n sng ca tng ch huy qun i c th i theo phe khc, thm ch
tuyn th trung thnh vi ch th ca ngi ch huy c ca anh ta
tr th ngi ny.1 Song, i khi nhng k phn bi ny cng khng
c tin dng, nht l vi nhng ngi b pht hin l gia nhp hng
ng i ch vi hy vng c c hi m st k th chnh ca ch h2.
1 Nguyn Hu Nghi tng l n bc ca Nguyn Vn Thnh. Sau ny, ng ta tr
thnh n bc cho L Vn Duyt v gip L Vn Duyt tiu dit Nguyn Vn Thnh
vo nm 1816. Xem LTST, 22: 18b - 19a.
2 Mt ngi lnh tn l Hu thuc n v Trung Qun ca Nguyn Vn Thnh. Anh
ta b binh lnh T Qun bt gi trong doanh tri ca L Vn Duyt. L Vn Duyt
tuyn b ngi lnh ny th nhn anh ta tun lnh ca Nguyn Vn Thnh n
u c L Vn Duyt.

91*71$0%',75,80,1+01*

Bn cnh lc lng qun i ca ring mnh cn c nhng yu

t khc lm gia tng quyn lc ca quan Tng trn. Ngay c sau khi
nh Nguyn c thnh lp, cc chin dch qun s vn tip din
bi v bo ng thng xuyn din ra, c bit l min Trung v
min Bc Vit Nam. Trong cc chin dch qun s, cc i qun lin
tc b sung nhn lc. Cu ti phm, trm cp, phin qun ra hng
phc v cc tc ngi thiu s u c tuyn vo qun i ca cc
tng lnh. L Vn Khi - ngi dn tc thiu s Cao Bng - l mt
v d. Nm 1819, khi L Vn Duyt c c i bnh nh qun ni
lon vng Ngh An, Thanh Ha v Ninh Bnh, L Vn Khi cng i
qun ca mnh gia nhp lc lng ca L Vn Duyt. Bng cch thit
lp quan h c nhn vi Tng trn Gia nh, ng c th bt u s
nghip qun s ca mnh vi mt tc hiu ca triu nh.1
Vi h thng tuyn dng c nhn ny, binh s c b sung cho
cc Chng c qun on. Nu mt tng lnh c ch nh l Tng
trn Gia nh thnh, ng ta s c em theo binh lnh ca mnh.
Vo nm 1816, Si Gn chc chn trn ngp binh lnh v n bc ca
Tin Qun khi Nguyn Hunh c c phong chc Tng trn Gia
nh thnh, cng nh Si Gn trn ngp binh lnh T Qun khi L
Vn Duyt c phong chc Tng trn trong cc nm 1812 - 1813 v
1820 - 1832.
Gia nh v Chn Lp
Ngoi 5 trn Nam B gm Bin Ha, Phin An (tc Gia nh
sau ny), Vnh Thanh (sau ny l Vnh Long), nh Tng v H
Tin, Gia nh thnh Tng trn cn nm quyn t php i vi Chn
Lp. Khi Vit Nam lm vo cnh ri lon trong thi gian din ra
phong tro Ty Sn, Chn Lp c t di s bo tr ca Xim.
Sau ny, khi nh Nguyn c thnh lp, theo thnh cu ca vua
1 i Nam chnh bin lit truyn nh tp (vit tt l LTNT), (1909, Tokyo: The Institute
of Cultural and Linguistic Studies, Keio University, 1981), 45: 1.

91

92

&+2,%<81*:22.

Chn Lp l Ang Chan, Chn Lp tr thnh nc ch hu ca Vit

Nam. Nm 1812, ngi v ca Ang Chan b e do v em trai Ang Chan
c Xim ng h. V vy vua Chn Lp xin theo Gia nh thnh.
Khi , L Vn Duyt c ch nh lm Tng trn Gia nh thnh.
Cng vi vua Ang Chan, ng tin vo lnh th Chn Lp v khi
phc ngi v cho v vua ny.
T , Chn Lp c t di s bo h ca nh Nguyn. Bo
h Chn Lp - mt v tr quan li chu trch nhim kim sot Chn
Lp - c t trc tip di quyn ca Gia nh thnh. Thng
thng cc vn lin quan ti Chn Lp do Tng trn Gia nh
quyt nh. Quyn bo h vua Chn Lp l mt nhn t khc tng
cng c quyn ca Tng trn Gia nh thnh.
L Vn Duyt (1763 - 1832)
Trong s 3 v Tng trn Gia nh thnh, L Vn Duyt l ngi
ni bt nht. Nhim k Tng trn ca ng ko di hn 2 quan ng
chc Nguyn Vn Nhn v Nguyn Hunh c. Trong nhng nm
1812 - 1813, ng ch lm Tng trn Gia nh mt thi gian ngn. Khi
Minh Mng ln ngi nm 1820, L Vn Duyt cng hin i mnh
cho vic cai qun Gia nh cho n khi qua i nm 1832.
a) L Vn Duyt v nhng ngi Nam B
D l ngi Vit Nam bn x hay ngi Hoa nh c, tn Pht
gio hay Thin cha gio, dn chng Si Gn u nhit thnh tn
knh L Vn Duyt - v anh hng a phng ngi Nam B. Ngi
n lng ly th ng hin t trn ng inh Tin Hong,1 qun
Bnh Thnh. S kh c th tm thy bt c ni no khc Hu hay
H Ni, ni m ngi dn bt k ngun gc dn tc hay tn gio ni
v nhng v anh hng a phng ca h vi s sng knh nh th.
1 Trc y con ng ny mang tn L Vn Duyt. Sau nm 1975, ng ny c
i tn thnh inh Tin Hong.

91*71$0%',75,80,1+01*

L Vn Duyt thng c miu t l mt ngi cng rn, lnh

lng. Cc ti liu cho thy nhng thuc h v binh lnh bnh thng
khng th trc tip ni chuyn vi ng. Ngay c ng nghip cng
thng khng dm gi ng bi v ng qu cng rn, lnh lng.1
Nhng nh gi v tnh cch ca ng trong cc cun tiu s ca triu
vua sau cha ng nhiu ch trch hn. Vo nm 1801, khi ngha
qun Ty Sn st hi Tng Vit Phc - mt ng s m ng yu mn
- c tin l L Vn Duyt ngt i trong cn cung n n mc ng
git bt c binh lnh Ty Sn no ng gp. iu ch chm dt khi
Nguyn Phc nh khin trch ng v s hung tn ny. Sau khi L
Vn Duyt qua i, nh Nho ngi Ngh An l Phan Thc Trc
c gng m t tnh cch ca L Vn Duyt. Theo ng, L Vn Duyt
nh ch cho n cht v ty tin chm u cc quan li cao cp a
phng. Nhng thi quen d thng ca L Vn Duyt cng c
ghi li: ng nui 30 ngi thiu s vng i ni lm n l v nui 100
con g, 100 con ch. C mi khi ng v nh u c 1 con h v 50
con ch i theo.2
Tuy nhin, trong cc ti liu ca Nam B, tnh cch L Vn
Duyt c m t n ha hn rt nhiu. Khi n thm Si Gn vo
nm 1825, Michel c Chaigneau ni: ng ta [L Vn Duyt] l
ngi rt ti nng c trn chin trng v trong lnh vc qun l.
Dn chng s ng nhng li yu mn ng thc lng v ng l ngi
cng bng.3 Theo nhng cu chuyn v Nam B, L Vn Duyt
hin ra trong gic m ca Nguyn Trung Trc, lnh t phong tro
chng Php Nam B trong nhng nm 60 th k XIX v ch dn
ng cch nh bi k th.4 Trong tm tng ca ngi Nam B, L
1 L Cng Vn Duyt s trng, Vin Hn Nm, H Ni, A540, tr. 12.
2 QSDB, tr. 68 - 69.
3 Dn theo Jean Silvestre, Linsurrection de Gia Dinh, la rvolte de Khoi (18321834), Revue Indochinoise 7-8 (1915): 18.
4 Thi Bch, Bn v anh hng, khng chin Nam K, Tp 2, T sch Sng mi, Si Gn,
1957, tr. 12.

93

94

&+2,%<81*:22.

Vn Duyt l v Chng c ng knh. V vy, ng cng l ngi

gn b lu di vi di sn ca h. Ngi ta ni rng ng, ging nh
ngi Vit Nam ni chung, yu thch tr chi g ti mc tu
trnh mt cch hi hc trc vua Gia Long v li ch ca tr chi
gii tr ny. Ngi ta cng ni rng ng l mt khn gi nhit tnh
ca loi hnh kch ht dn gian, ht bi1 v ng h tn ngng th
thn a phng.2 Kho cu k lng ca mt du khch ngi
Anh ti Si Gn nm 1822 cho thy cch n mc xong xnh ca v
quan Tng trn:
Trang phc ng mc khng ch n gin m cn bn thu, thot
nhn ging nh qun o ca nhng ngi ngho kh nht [...]. Cc
quan li cao cp tip kin Tng trn L Vn Duyt mt cch hon
ton thoi mi, khng biu l s s hi no3.
Lng yu mn ca dn chng i vi L Vn Duyt xut pht
t vic ng bt u s nghip vi bn tay trng. Cha m ng ch l
nhng nng dn bnh thng Gia nh. Ging nh phn ng c
dn Gia nh, gia nh ng chuyn n y t min Trung, Qung
Ngi. Theo cun tiu s ca triu nh, ngay t khi mi sinh, c quan
sinh dc ngoi ca ng khng r rng l nam hay n. Khi 17 tui, ng
tr thnh thi gim.4 By nm sau, vi ti nng qun s ca mnh,
ng ginh c nhng thng li khng ng v t lun ginh
chin thng trong mi trn chin. Khi nh Nguyn c thnh lp
1 Hunh Minh, Gia nh xa v nay, Si Gn 1973, tr. 186 - 187.
2 Hunh Minh, Gia nh xa v nay, Si Gn 1973, tr. 43.
3 George Finlayson, The Mission to Siam and Hue, the Capital of Cochin China, in the
Years 1821 - 1822, (1826. Singapore: Oxford University Press, 1988), pp. 319 - 320.
4 Thm mt thng tin na ca du khch ngi Anh George Finlayson nm 1822:
Tng trn Si Gn b cho l thi gim v hnh dng bn ngoi ca ng mt mc
no khng nh iu ny. ng khong 50 tui, trng thng minh v c th
c coi l c nhng hnh ng ln lao c v th cht v tm hn: khun mt
ng trn, da mm mi, nt mt bo bu v y np nhn; ng khng c ru v
c nhng biu hin gn ging vi mt b gi: ging ni cng the th v n tnh.
Finlayson, The Mission to Siam and Hue, p. 319.

91*71$0%',75,80,1+01*

nm 1802, ng tr thnh mt trong s nhng quan li c nh hng

nht trong triu nh Hu.1
b) L Vn Duyt v vic ln ngi ca vua Minh Mng
Vn tha k ngai vng
L mt nhn vt quyn lc trong triu nh vo nhng nm u
th k XIX, L Vn Duyt phi can d vo vic la chn thi t. Sau
khi thi t Cnh qua i nm 1801, ch 1 nm trc khi nh Nguyn
c thnh lp, vic la chn thi t mi l vn bc thit v y
p lc.
Nguyn Phan Quang, nh nghin cu cuc bo ng ca L Vn
Khi (1833-1835), a ra gi thuyt l L Vn Duyt chng li la
chn a Minh Mng ln lm thi t ca vua Gia Long v chnh
v nguyn nhn ny nn Minh Mng iu ng i xa, ti tn Gia
nh.2 iu ny a ngi ta n kt lun rng xung t gia Minh
Mng v L Vn Duyt ch yu l h qu ca ch ngha phe phi v
chnh tr v cuc bo ng L Vn Khi l mt h qu quan trng
khc ca ch ngha b phi ny.3 Nu chng ta ng vi gi thuyt
ca Nguyn Phan Quang th 21 nm can d vo vic cm quyn ca
Minh Mng Nam B ch c xem l mt chui cc hnh ng
nhm loi b i th chnh tr ca v vua ny.
Theo kin ca ti, gi thuyt L Vn Duyt phn i quyt
nh la chn Minh Mng l thi t ca vua Gia Long cn phi c
t thnh vn , ngay c khi l gii ca Nguyn Phan Quang v mi
bt ha gia v vua mi ca Vit Nam vi mt trong s Chng c
quyn lc nht c gii hc gi trong v ngoi nc chp nhn
1 Xem LTSST, tp 22, L Vn Duyt.
2 Nguyn Phan Quang v cc tc gi, Tm hiu mt im lin quan n nguyn nhn
cuc bo ng L Vn Khi - Vn L Vn Duyt, tr. 27; Nguyn Phan Quang, Cuc
khi binh L Vn Khi Gia nh (1833 - 1835), Nxb. Tp. H Ch Minh, 1991, tr. 36.
3 Nguyn Phan Quang, Cuc khi binh L Vn Khi Gia nh (1833 - 1835), tr. 38 - 39.

95

96

&+2,%<81*:22.

rng ri.1 C nhng chng c ng h gi thuyt ny. C tin l vo

nm 1810, L Vn Duyt buc Gia Long chn chu ni ln nht
ca nh vua - con trai c ca thi t Cnh mt - lm thi t.2 Bc
th ca c ng Jean Louis Taberd vit nm 1830 c ni n vic cc
nh truyn gio Php cng c n tng su sc v vic L Vn Duyt
phn i vic chn Minh Mng lm thi t.3 Theo ti, nhng chng
c ny l cn c ca quan im cho rng L Vn Duyt chng li
quyt nh chn Minh Mng lm ngi ni ngi ca vua Gia Long.
Tuy nhin, bng chng ny khng cho chng ta bit ai l ngi
c L Vn Duyt ng h vo thi im Gia Long a ra quyt
nh cui cng vo nm 1816 hoc sau bi v nghin cu ca
Phan Thc Trc ch cp thi ca L Vn Duyt vo nm 1810,
cn c ng Taberd khng ni r thi im L Vn Duyt chng li
s la chn ca Gia Long. Ralph Smith tip cn vn ny rt thn
trng. Mc d tha nhn rng L Vn Duyt c th chng li vic
Gia Long a Minh Mng ln lm thi t, nhng Ralph Smith cng
lu rng nm 1820 [L Vn Duyt] c vua Gia Long tin cy
giao trch nhim la chn ngi k v cng vi quan Thng th b
L l Phm ng Hng.4 Bng chng ny gi cho ta gi thuyt nm
1820, v Tng trn ny khng b triu nh tht sng hay b nhng
1 Xem Woodside, Vietnam and the Chinese Model, pp. 284 - 285; Alastair Lamb, ed.,
The Mandarin Road to Old Hue: Narratives of Anglo-Vietnamese Diplomacy from
the Seventeenth Century to the Eve of the French Conquest (CT: Archon Books,
1970), p. 283; Mark McLeod, The Vietnamese Response to French Intervention,
1862 - 1874 (New York: Praeger, 1991), p. 24; Claudia Michele Thompson, A
Negotiated Dichotomy: Vietnamese Medicine and the Intersection of Vietnamese
Acceptance and Resistence to Chinese Cultural Influence (Lun n Tin s, i
hc Washington, 1988), p. 31.
2 QSDB, tr. 68.
3 George Taboulet, La geste Franaise en Indochine: Histoire par les textes de la France
en Indochine des orgines 1914, Tome 1, (Paris: Librairie DAmrique et dOrient,
Adrien-Maisonneuve. 1955), p. 325.
4 Ralph B.Smith, Politics and Society in Vietnam During the Early Nguyen Period
(1802 - 1862), Journal of the Royal Asiatic Society, 1974, p. 154.

91*71$0%',75,80,1+01*

nhn vt th lc c lin quan ti vic ra quyt nh chn ngi k

v ty chay.
Nm 1816, vua Gia Long ra quyt nh chn ngi k v. Khi
c 2 ng vin ni bt cho ngai vng: l con trai th t ca Gia
Long (sau ny l vua Minh Mng) v chu ni ln nht ca Gia Long
- con trai ca thi t Cnh mt. Khi 2 hong t th hai v th ba
ca vua Gia Long cng qua i nm 1802, u tin hng u dnh cho
hong t th t trong s nhng hong t cn sng. Khi c tin c
ln cui vo nm 1816, trng tn ca vua Gia Long 18 tui. Kt
qu, vua Gia Long chn hong th t lm ngi k v.1 Theo ca
Gia Long, ch nh mt ngi trng thnh k tha ngi vua tt hn
l mt hong t tr tui d b nhng i thn c th lc v ln tui
hn thao tng. Nm 1815, khi vua Gia Long bit Nguyn Vn Thnh
ng h vic a trng tn ca ng ln lm thi t, nh vua t
khng hi lng v cho rng: Nguyn nhn khin ng ta [Nguyn Vn
Thnh] hu thun ngi nh tui hn l ng ta mun c c hi iu
khin ngi ny d dng trong tng lai.2 C l l Gia Long vn nh
chnh bn thn ng tng b Thanh Nhn thng xuyn thch
thc quyn lc khi ln ngi tui 15.
Tuy nhin, quyt nh a ngi con th t ln lm thi t ca
Gia Long b mt nhm cn thn phn i. Khi Gia Long bc l
nh chn hong t th t k tha ngi vua, mt cuc tranh ci gay
gt bng n nh ong v t.3 Cuc tranh ci trong triu nh gia
phe ng h hong t th t v phe hu thun trng tn ca Gia
Long dng nh cn ko di. Ngay c khi vua mi ln ngi vo u
1 Trong lch s Vit Nam, c ba yu t c cho l ng vai tr quyt nh trong
vic quyt nh ngi k v ngai vng. l ng vin phi thuc dng ph h
chnh; l nam gii v l con trai trng (quyn trng nam). Trong , yu t th
ba thng b l i. Xem Nguyn Minh Tng, Ci cch hnh chnh di thi Minh
Mnh (1820 - 1840), Nxb. Khoa hc x hi, H Ni, 1996, tr. 48.
2 DNTL1, 51:16b.
3 QSDB, tr. 92.

97

98

&+2,%<81*:22.

nm 1820, nhiu qu tc vn ngm ngm chng i l ng quang

c n nh v mt cuc ni chin m mu mi ch cn l vn
thi gian.1
ng gp ca L Vn Duyt
Da trn nhng chng c xc thc, ti cho rng L Vn Duyt
ng h hong t th t con vua Gia Long, cn Nguyn Vn Thnh
ng u phe i ch khi Gia Long a ra quyt nh cui cng v
ngi tha k ngai vng.2 Theo Quc s di bin ca Phan Thc Trc,
L Vn Duyt by t quan im vo nm 1810, ng h chu ch
tn ca nh vua v mt nguyn tc. Tuy nhin, khi bit c ch nh
thc s ca vua Gia Long, ng thay i quan im v r rng ng
c thi gian thay i quan im vo nm 1816.
Trn thc t, L Vn Duyt c ng gp mt chng mc
nht nh vo quyt nh chn hong t th t lm ngi k v ca
vua Gia Long. Trc nhiu thng xy ra mt bin c quan
trng nh hng n quyt nh cui cng ca nh vua. l vic
Nguyn Vn Thuyn - con trai Nguyn Vn Thnh - b bt v b
buc ti m mu phn lon a chu ch tn ca vua Gia Long
ln lm thi t. L Vn Duyt chnh l ngi pht gic m mu ny
v c giao nhim v iu tra v vic.3 L Vn Duyt chc bit
rng vic pht gic m mu ny (chng ta khng th bit c
l m mu tht hay ch l s ngy to) s dn ti hai h qu: mt l,
chu ch tn ca vua Gia Long s b tn hi trong cuc cnh tranh
ginh ngi thi t; hai l, Nguyn Vn Thnh, ngi ng h chu
ch tn ca vua Gia Long mnh m nht, s b cc i th chnh
1 John White, A Voyage to Cochin China (1824, Kuala Lumpur: Oxford University
Press, 1972), pp. 266 - 268.
2 Trong tiu s ca triu nh v Nguyn Vn Thnh, chng ta c th tm thy
chng c chng t nm 1816 ng ta lin tc khng nh nn ch nh chu ni
ln nht ca vua Gia Long lm ngi tha k ngai vng. LTST, 21:34.
3 QSDB, tr. 90; LTST, 22:18b-20a.

91*71$0%',75,80,1+01*

tr loi b. Sau bin c ny, Nguyn Vn Thnh ung thuc c

t t. Hai thng sau, vua Gia Long ch nh hong t th t lm
hong thi t.
L Vn Duyt c hu thng v ng gp ny. Trong sut 4
nm cai tr cn li ca vua Gia Long, L Vn Duyt bc ln hng ng
quan li cao cp nht trong triu nh. Ch c L Vn Duyt v mt
quan vn khc ca Gia nh l Phm ng Hng c php n bn
ging vua Gia Long khi ng sp trt hi th cui cng v ch c h
nghe c nhng li trng tri ca nh vua. V vua sp t th ban cho
L Vn Duyt quyn ch huy ng qun (T Qun, Hu Qun, Tin
Qun, Hu Qun v Trung Qun). Cng thi gian , L Vn Duyt
c Minh Mng phong lm Tng trn Gia nh thnh.
S cng c quyn lc ca vua Minh Mng
Trong vng 7 nm sau khi ln ngi vua, mi quan h gia Minh
Mng vi L Vn Duyt cc k m thm. Minh Mng lun by t
s tin tng vi v lo tng ny v bn thn L Vn Duyt cng
lun nhn c s n sng t v tn vng. Ban u, L Vn Duyt
t c nhng thnh tu rc r Gia nh: dp tt cuc ni lon
ca ngi Khmer ; pht hin v buc thm 10.000 ngi phi ng
thu, nh b sung ngun thu nhp ng k cho ngn kh quc
gia; hon thnh vic ci to knh Vnh T vo nm 1823. ghi
nhn nhng ng gp ny, L Vn Duyt c nh vua trao tng
ai ngc bch cao qu, con nui ca ng c Minh Mng nhn lm
ph m.1
Nm 1824 din ra s kin cho thy lng trung thnh tuyt i
ca L Vn Duyt vi vua Minh Mng. l khi L Vn Duyt mt
bo vi Minh Mng v mi quan h lon lun gia chu ch tn ca
vua Gia Long vi m mnh - v ga ca thi t Cnh. Sau , L Vn
1 LTST, 23: 4a; 6a.

99

100

&+2,%<81*:22.

Duyt vui v nhn s mng dm cht v thi t Cnh.1 D nhin, kt

qu l mi i hi v vic tha k ngai vng ca chu ch tn vua Gia
Long n nay hon ton b hy dit.2
Bu khng kh mi trong triu nh Hu
Mc d L Vn Duyt c ng gp vo vic xc lp a v cho
nh vua mi, ng dng nh khng hon ton thnh cng trong
vic ha nhp vo bu khng kh mi ca triu nh do vua Minh
Mng ng u. Vn ct li l tnh cch vua Minh Mng tng i
khc vi vua Gia Long. Theo tri nghim ca J.B. Chaigneau - mt
trong nhng c vn qun s ngi Php ca Gia Long, Gia Long l
ngi trung thc, thng thn v bn c th tin tng nhng iu
ng ni, cn Minh Mng l ngi khng bao gi ni nhng iu
ng ta ngh.3 Tnh cch ca Gia Long ch yu c nh hnh t tri
nghim qun s trong nhiu nm khi ng c bn mnh nhng tng
lnh Gia nh. Trong khi tnh cch ca Minh Mng c nh
hnh di tc ng ca nhiu nm lm vic vi cc quan vn Hu.4
1 Nh trn, 23: 7b - 8a. Mt ti liu khc ni rng Minh Mng bit trc vic ny.
Xem L Cng Vn Duyt s trng, tr. 27. Theo cch ny hay cch khc, iu quan
trng l L Vn Duyt ch thn bo co s vic v lnh s mnh st hi v ga
Thi t Cnh.
2 Tuy vy, tnh hp php ca dng tha k ca thi t Cnh cn ko di. Mc d
con trai trng ca ng b buc phi t t nm 1829, ngi ta cho rng ng
ta hay bt c con trai no ca ng vn b xem l s thay th ca Minh Mng v
tham gia vo cuc bo ng L Vn Khi. Xem Nguyn Phan Quang, Thm
my im v cuc bo ng L Vn Khi (1833-1835), NCLS 147 (1972), tr. 41.
Khi cuc ni dy ca ngi Khmer tn ph Nam K sau nm 1841, triu nh
kinh ngc khi thy mt ngi n ng c th thu ht hng trm ngi Khmer
v Nam B tham gia cuc ni dy chng li vua Minh Mng ch bng cch t
tuyn b mnh l con trai thi t Cnh. i Nam thc lc chnh bin tam k, (vit
tt l DNTL 3) (1894. Tokyo: The Institute of Cultural and Linguistic Studies, Keio
University, 1977), 14: 19b.
3 Taboulet, La geste Franaise en Indochine, p. 295.
4 V d, ng c Siu (1750 - 1810) - mt nh Nho khu vc min Trung - l thy
dy cc hong t con vua Minh Mng. Nguyn Minh Tng, Ci cch hnh chnh

91*71$0%',75,80,1+01*

Khi L Vn Duyt thm Hu nm 1824, ng cm thy trong thi gian

ng vng mt, triu nh thay i di thi vua mi. Khi a v
ca Minh Mng dn tr nn n nh v vng chc, L Vn Duyt ni
ring v nhm cc tng lnh Gia nh ni chung nhn thy tnh
hnh ang thay i. Ngay t bui u thi Minh Mng, cc quan li
min Bc v min Trung c cho n vo trung tm quyn lc
chnh tr ca t nc. Cch c x ca L Vn Duyt - mang phong
cch phng tng ca mt lo tng Nam B - b cc quan li tr tui
trong triu ch trch l khng tao nh v thiu hiu bit.1 Vi th h
tng lnh ln tui ca Gia nh, triu nh trung ng khng cn
l ni d chu na. Quan im ca c L Vn Duyt v L Cht v bu
khng kh mi triu nh c ghi li nm 1824 khi L Vn Duyt
ti thm Hu:
Triu nh tuyn dng cc quan vn v mun to ra mt h thng
cai tr thch hp vi h. C hai chng ti u trng thnh trong th
gii trn mc. Chng ti ch bit by t kin thng thn v hnh
ng nhanh gn, v vy i khi c phm ti cung cch hoc php tc
cc quan. T u chng ti khc h. Tt hn ht l chng ti t
b cng v ca mnh [...] trnh nhng sai lm c th mc phi.2
Sau tuyn b ny, hai lo tng n xin t chc nhng
khng c chp thun. L Vn Duyt mun t chc Tng trn Gia
nh thnh v li kinh thnh. Tuy nhin, nhng tng lnh
qun s c nh hng qu gn trung tm quyn lc l mi e da
i vi gii triu thn. Trong lch s Vit Nam, triu nh hong
gia lun c hai phng n trong cch i x vi nhng ngi nm
quyn lc qun s: mt l lu h li kinh thnh, hai l iu h
di thi Minh Mnh, tr. 40. Tiu s ng c Siu cho thy ng xut thn t mt
gia nh nh Nho sng Bnh nh trong nhiu th h di thi Nh Nguyn.
ng c Siu i hc Ph Xun, th ph ca nh Nguyn v thi k thi Hng
ca nh Nguyn nm 1766. Xem LTST, Tp 10, ng c Siu.
1 QSDB, tr. 68.
2 LTST, 23: 8.

101

102

&+2,%<81*:22.

i xa khi trung tm chnh tr. Nhng ngi nm gi binh quyn

c php li kinh thnh gm c Ng Quyn v L Hon trong
th k X, L Cng Un trong th k XI, H Qu Ly trong th k XIV,
nhng ngi gc Thanh Ha ca L Li trong th k XV v Mc
ng Dung trong th k XVI. Trong mi trng hp, kt qu u
l s tim quyn hoc mt cuc chnh bin. Trng hp th hai,
Nguyn Hong b y xa khi triu nh. Bt k kh nng no u
c th dn ti thm ha i vi triu nh nhng la chn th hai
c th m bo tnh hnh yn n hn chng no chnh quyn trung
ng cn t tin v khng s lm suy yu lc lng qun s v s
phng v a phng.

2. S BT NG GIA MINH MNG V L VN DUYT

V CC YU T CA DI SN GIA NH
Trong phn ny, ti s tho lun v nhiu vn lin quan n
Gia nh trong 3 thp nin u ca th k XIX, trong c bit tp
trung vo vai tr ca nhng ngi bn ngoi tc l nhng ngi
Kit gio, phm nhn min Bc v Hoa kiu. Cc tn o Thin
cha v Hoa kiu c nhng ng gp quan trng vi chnh th Gia
nh. Cc phm nhn khng nm trong s kin lch s ny v h l
mt nhn t mi, ch gn vi x hi Gia nh t u th k XIX khi
lnh th Vit Nam c thng nht. Tuy nhin, chng ta nhn thy
rng v tr ca phm nhn min Bc di c vo phng Nam b nh
hng v c nng cao mt cch hiu qu bi di sn ca chnh
quyn Gia nh - mt nh ch lun c xu hng ha nhp hn l
loi bit. Nhng ngi Kit gio, phm nhn min Bc v Hoa kiu
cho thy h l nhng nhn t quan trng trong x hi Gia nh vo
thi k Gia nh thnh Tng trn. Trong khi Minh Mng li duy
tr quan im rng h l mi e da tim tng i vi trt t quc
gia. S khc bit v thi gia Minh Mng v L Vn Duyt s gy
ra mu thun gia triu nh v Gia nh thnh.

91*71$0%',75,80,1+01*

Nhng li ng x khc nhau vi ngi Kit gio

Nm trong chnh th Gia nh, thi k Gia nh thnh ca vng
t Nam B Vit Nam c c im l s cng tn ha bnh ca nhng
thnh vin thuc nhng tn gio khc nhau, trong bao gm o
Thin cha. Du khch ti Si Gn nm 1819 hoc 1820 s thy nhng
chng c v s ph bin ca o Thin cha ti y. Mt ngi nh th
Thin cha gio ta lc ngay trung tm Ch Ln.1 Du khch cng n
tng trc ngi m ca Pigneau, bi l mt ngi m xy bng
v va theo li kin trc tt nht ca ngi Vit Nam,2 ta lc pha
Ty Bc Gia nh thnh. Ngi ta cng c th gp mt nh truyn gio
ngoi quc ang tn b trn ng ph Si Gn vi khun mt au
v ru. Khi no ng ta mun ht thuc, tr t ca ng ta - thng l
mt ngi bn a ci o - s a tn tay ng ta tu thuc. L d
nhin, nh truyn gio ngoi quc ni thng tho ting Vit.3 V
tr ca mt ngi Thin cha cho php mt ngi Vit cao tui cng
khai tha nhn rng ng ta giu, c nh hng v l bn tm giao ca
Tng trn Gia nh thnh.4 Chnh trong thi k ny Nam B, Joseph
Marchand - mt gio s tr ngi Php - c mi n mt nh th
a phng do cc gio dn bn a xy dng t th k trc.5 Khng
mt v quan li a phng no c gng ngn cn ng ta ti y.
Tuy vy, vo cui thi Gia Long, s lo lng vn trn ngp trong
cng ng gio dn v ngy cng c nhiu kh nng l con trai th t
ca vua Gia Long - Minh Mng - s k tha ngi v. u nm 1820,
John White quan st thy:
[...] vi cc tn Thin cha v ngi ngoi quc, ngi ta lo
ngi rng chnh sch trc xut khi vng quc hoc tiu dit h s
1
2
3
4
5

White, A Voyage to Cochin China, p. 233.

Nh trn, tr. 275.
Nh trn, tr. 273.
Nh trn, tr. 317.
Thch Phng v cc tc gi, a ch Bn Tre, Nxb. KHXH, H., 1999, tr. 554.

103

104

&+2,%<81*:22.

c ban hnh v ng ta (Minh Mng) l k th khng i tri chung

ca c hai loi ngi k trn. Qu tht, mi y, ngi Php Onam
(Vit Nam) cng rt lo ngi nh vy khi v qun vng hin thi tui
cao, bt u cm thy m yu.1 [...] Vi ngy trc khi chng ti
ri Si Gn, Cha Joseph xin chng ti t ru v bt m cho mt mc
ch c bit, [...]. ng cho chng ti bit gn y c vua thng
xuyn cm thy kh chu v ngi ta s rng khi ngi qua i, c th
s c s bch hi cc tn Thin cha. Ru v bt m c dng
trong l ban thnh th v ng nh dng nhng th chia s vi
nhng ngi ng ci o trong bui khn qun cui cng.2
Vy bn cht thi i ch ca Minh Mng vi cc tn
Thin cha gio l g m khin h s hi nh vy ngay c trc khi
ng ln ngi vua?
S c cm ca Minh Mng vi o Thin cha l do ba nguyn
nhn. Th nht, ng mun bo v tc th cng t tin. Chc hn ng
cn nh thi ca ngi anh c sau thi gian di giao du vi mt
gio s ngi Php chi t t bn th t tin trong nh. V Minh
Mng t hn hong t Cnh 10 tui nn ng ta khng tn mt chng
kin hnh ng ny ca anh trai. Mc d vy, r rng l khi cn nh
ng nghe c iu t nhng ngi xung quanh v n
li n tng su sc trong tm tr ng trong sut cuc i.3 Nguyn
nhn th hai l s bt hp l ca mt s ni dung trong Kinh Cu
c m theo quan im ca ng - da trn t tng nghim ngt ca
ngi theo Tn Khng gio vn cao thuyt nhn v qu. L do th
ba l nhng thng tin sai lc v o Thin cha m ng tip thu
v tha nhn.
Thi c cm ca Minh Mng vi Thin cha gio khng ngn
ng tip cn cc tc phm ca tn gio ny. Khng r ng c th
1 White, A Voyage to Cochin China, p. 267.
2 Nh trn, tr. 346.
3 DNTL 2, 196: 14a.

91*71$0%',75,80,1+01*

loi tc phm no hiu v Thin cha gio nhng c l ng nghin

cu k cc tc phm vn hc Thin cha gio do gio s phng Ty
dch sang ch Nm hoc ch Hn hay nhng cun sch mua Trung
Quc. D sao i na, v vua ham hiu bit ny c vi chng
Kinh Thnh v thy khng th tin nhiu cu chuyn trong kinh in
ca o Thin cha. R rng l ng khng hp hi trong cch nhn
hay c bn tnh nghi ng mi iu thuc v nc ngoi. ng khm
phc cc thit b v pht minh khoa hc ca phng Ty; ng thi
yu thch a l hc, chnh tr, lch s v ngh thut qun s phng
Ty. Khi c trnh bo rng hi qun M v Anh u vit hn nhiu
so vi hi qun Vit Nam, ng sn sng hc hi nhng iu .1
Chnh quyn ca ng mua tu hi nc ca nc ngoi v nhiu
ln c gng ci tin thnh tu chin.2 Hn na ng cn sn sng m
rng phm vi hc thut v kinh k ca Vit Nam. S phi on c
c ti vng ng Nam hi o nhm thc hin cc thng v tng
cao nht trong thi k ng tr v. Triu nh cng c mt s sinh
tr tui ti hc ngoi ng v k thut c kh.3 Tuy nhin, v vua
ny cng thy nhng cu chuyn v chic thuyn ca Noah v thp
Babel trong Kinh Thnh l v k v v l.4 ng khng th chp
nhn nhng cu chuyn nh th.
Lin quan ti vn th ba - thng tin sai lc - cn phi xem xt
khng ch thi ca nh vua m c quan im ca cc quan li v
kh nhiu triu thn cng kin quyt chng li v hon ton khng
tin vo o Thin cha. V vy, tt c h li r tai nhau nhng thng
tin sai lc. Cng c th mt vi thng tin thiu chnh xc ny dng
nh ng tin cy di nh sng ca cng ngh phng Ty m cng
ngh i khi hnh nh li gn vi php thut. Song trn thc t, li
1
2
3
4

Nh trn, 192: 6a.

Nh trn, 214: 18; DNTL3, 40: 21.
Nh trn, 162: 18b - 19a; 187: 3a.
Woodside, Vietnam and the Chinese Model, pp. 287 - 289; DNTL2, 202: 6b.

105

106

&+2,%<81*:22.

n i ng s nht li t lin quan ti trnh k thut ca cc tn

Thin cha v h tp trung nhiu hn vo iu b coi l s man di
Thin cha gio ca nhng ngi b cho l tn Thin cha gio.
Mt trong s sng thn ca Minh Mng - tam gip Tin s Phan
B t ngi H Tnh - tu trnh ln vua Minh Mng nhng iu
khng khip m cc tn Thin cha gio b cho l phm phi
thuyt phc nh vua tng cng chng o. Bin nin s triu nh
cho bit r cch hiu ca Phan B t v s thc hnh cc nghi l
Thin cha gio qua tm mn che ch ngha duy l Nho gio. V
Tin s ny mt mc cho rng tuyn b ca ng da trn li chng
ca mt gio s ngi Php tn l Marchand. ng tu vi vua cch
cc bc s phng Ty ly mt ngi v sy kh lm thuc cha
bnh ho. ng thi theo cc ngun tin ca ng, cc tn o Thin
cha phng Ty cng lm nh vy Vit Nam. Ngoi ra, theo Phan
B t, gio dn cn thch din cc v kch k quc, theo h
mt ngi n ng v ph n cng sng trong mt cn phng ch
ngn cch nhau bng mt bc tng, sau git h ngay khi nhc
dc ca h b kch thch n cc im. H lm bnh bng cch trn
thi th ngi cht vi nc, ri ban th bnh cho tn trong cc
nghi l tn gio. Mt trong nhng h qu ca vic thc hnh nhng
nghi thc ny l khin ngi ta khng th t b tn gio ngay c khi
mun ci o.1
Nhng thng sai lch kiu ny cng khin triu nh c thnh
kin vi o Thin cha v i khi cn khin Minh Mng lo lng
thc s. Chng hn, nh vua tin rng cha Jesus tng tuyn b nu
bt k quc gia anh em no phng Ty c tnh xm ln ln nhau
th tt c nhng nc cn li s cng tn cng quc gia . Tranh
lun v thuyt tng tng ny, trong cuc hi triu nm 1830, Minh
1 Woodside Vietnam and the Chinese Model, p. 287; DNTL2, 164: 1b - 2a. Trong tc
phm Tang thng ngu lc, (1836. Vin Hn Nm A218, H Ni), Phm nh H mt hc gi ni ting ngi min Bc - cho rng cc tn Kit gio phng Ty
l hu du ca mt con ch c v mt ph n.

91*71$0%',75,80,1+01*

Mng nn c chng minh rng cu cu phn tt hp (chia r

mi, tt s phi hp li) ng c cho phng ng v phng Ty.1
Minh Mng - ngi chinh phc t Chn Lp 3 nm trc - xem
li ch gio ca Jesus l mi e da cho an ninh ca vng quc. V
nh vua thiu tn knh li phn truyn ca Cha nn c th cc
quc gia trung thnh vi ch dn ca Cha s tn cng Vit Nam
ngay lp tc.
Ngoi ba yu t c cp trn, cn c mt nhn t khc
khin Minh Mng ngy cng c cm vi Thin cha gio. iu
ny sinh trong qu trnh v vua ny c gng thu thp kin thc v
cc nc phng Ty v hot ng ca nhng quc gia ny ng
Nam . Nh cp, trong thi gian ny, nhiu quan vn y trin
vng c c ti cc nc ng Nam hi o, trong c Phan
Thanh Gin, L Vn Phc, Nguyn Tri Phng v Phan Huy Ch. So
vi cc nh Nho Trung Quc, Hn Quc v Nht Bn, gii tr thc
Nho hc Vit Nam ch tm quan st nhiu hn ti hot ng ca cc
nc phng Ty chu . Nhng g h thu nhn c l cc cuc
thao din sc mnh qun s quy m ln ca cc lit cng phng
Ty c hnh thnh di tc ng ch ngha quc th k XIX.
Thi ca Phan Huy Ch tiu biu cho phn ng ph bin ca
gii tr thc Vit Nam trc nhng tri nghim cc quc gia ng
Nam hi o. Khi ti thm Singapore v Batavia vo nm 1832,
ng b ngp trong hng ha, nguyn vt liu, h thng qun s v
php lut hiu qu ca phng Ty. Thm ch ng cn th nhn rng
ngi phng Ty c nhng k nng u vit hn hn ngi Trung
Hoa trong vic ch tc mt vi nguyn vt liu no . Song iu gy
n tng mnh m nht cho Phan Huy Ch chnh l s cnh tranh
gay gt gia cc nc phng Ty theo o Thin cha - mi quc
gia u tm mi cch tng cng nh hng ng Nam v mi
e da tim tng do cuc cnh tranh ny gy ra i vi t nc ca
1 DNTL2, 192: 7b - 9a.

107

108

&+2,%<81*:22.

ng.1 Gii tr thc tr Vit Nam nhn thy cc lit cng phng Ty
y nguy him lun ng h o Thin cha. Cc bo co ca h c
th gy nn ni s hi kinh thnh v n lt n li lm gia tng
s th ch ca triu nh i vi Thin cha gio.
Vo thi im , o Thin cha ang ph bin Gia nh.
Cc gio s phng Ty u tp hp quanh L Vn Duyt - ngi m
h tin tng v coi nh nh bo h. Mt trong s l gio s ngi
Php Rgereau - ngi b mt ti Nng nm 1825. Theo sc
lnh bi tr o C c ban hnh nm 1825, gio on b cm vo
Vit Nam, Rgereau s b bt gi2 nhng ng ta trn vo Gia nh
v sinh sng bnh thng y.
Nm 1826, Minh Mng cm mi hot ng truyn gio Vit
Nam, ng thi ra lnh tt c gio s phi ti Hu dch cc tc
phm nc ngoi sang ting Vit3 v khng c php thu phc tn
. Trn thc t, sc lnh ny ch yu nhm vo cc gio s Nam B.
Sau sc lnh ny, ch c ba gio s Taberd, Franois-Isidore Gagelin
v Odorico (ngi theo dng Francis) c mt Hu v ng ch
l tt c h u tng Gia nh. Taberd phn nn rng h khng
th tm c bt c gio s no t cc vng min khc ca Vit Nam.4
iu r rng cho thy ch ca Minh Mng l tch nhng ngi
ny khi L Vn Duyt.
Theo mt bo co ca Taberd gi v Paris, L Vn Duyt
by t kin ca mnh v chnh sch bi tr o Thin cha ca
Minh Mng nh sau: Nh vua khng my may nh ti s gip
ca cc gio s. H cung cp go cho chng ta khi chng ta i. H
1 Phan Huy Ch, Hi trnh ch lc, (1833), Phan Huy L, Claudine Salmon v
T Trng Hip dch v hiu nh (Paris: Cahier dArchipel 25, 1994), tr. 201 - 202
v 208.
2 Phan Pht Hun, Vit Nam gio s (Cu Th tng th, Si Gn, 1965), tr. 279.
3 DNTL2, 47: 15.
4 Taboulet, La geste Franaise en Indochine, pp. 326 - 327.

91*71$0%',75,80,1+01*

cho chng ta qun o khi chng ta lnh [...] Nh vua p li hnh

ng t thin bng s v n bi ngha.1 Tuy nhin, chng ta
phi xem xt bn bo co ny mt cch cn trng v khng phi
l bng chng ng tin cy v trc tip v phn ng ca L Vn
Duyt. Nu y l kin ca L Vn Duyt trong cuc ni chuyn
ring t gia ng v Taberd th rt c th chnh l iu ng ni
nhng Taberd li cam oan rng l ni dung bc th L Vn
Duyt gi cho ng ta. Mt bc th l chng c thnh vn khng th
chi ci v chc chn rng mt ngi y tri nghim nh L Vn
Duyt khng di g vit th ch trch nh vua ri gi n cho Taberd.
Cng trong bo co ny, Taberd tuyn b L Vn Duyt thu thp
th t ca Cha Nguyn Phc nh gi cho Pigneau v cho rng L
Vn Duyt chun b trnh ln Minh Mng nhng bc th trong
cha ng chng c v ng gp ca Pigneau.2 Trn thc t, chnh
Taberd a nhng bc th ny cho L Vn Duyt khi L Vn
Duyt ti Hu.3
Chuyn gia nghin cu v o Thin cha Adrien Charles
Launay - ngi su tp cc ghi chp ca Hi truyn gio ngoi
quc vo cui th k XIX - cho rng L Vn Duyt cht vn chnh
sch bi tr Thin cha gio ca vua Minh Mng:
Lm sao chng ta c th ngc i nhng thy ngi u? Thc
go [m h cung cp] vn cn nm trong ming chng ta. Ai l ngi
gip tin ginh li vng quc? Hong thng dng nh li
s mt vng quc ny mt ln na. V ngc i tn gio ny m
nh Ty Sn b tiu dit. V trc xut cc gio s m quc vng Pegu
[Min in] b mt vng quyn [...] Phn m Gim mc Pigneau
vn cn ! Khng, Hong thng khng th lm nh th chng no
1 Nh trn, tr. 325.
2 Nh trn, tr. 325.
3 T Ch i Trng, Nhng bc th ch Nm ca Nguyn nh do gio s Cadire
su tp, Tp san S a 11, 1968, tr. 105.

109

110

&+2,%<81*:22.

h thn cn sng. Hong thng ch c th lm g Ngi mun mt

khi h thn la xa ci i ny.1
on trch trn y cng cn c xem xt mt cch thn trng
bi khng phi l li dn trc tip t L Vn Duyt m n thun
l minh ha v nhn quan ca gio s Php v thi ca v quan
Tng trn.
Chng ta c th nht ra c nhng thng tin gi tr t cc
ghi chp k trn. Trc ht, qua bo co ca Taberd chng ta thy
cc gio s C c coi L Vn Duyt l ngi ng cm vi h. Nu
nhng gio s ny khng c i x mt cch thin Gia nh,
h s khng bao gi lu li nhng ghi chp nh th. Trong thc t,
L Vn Duyt thc s c thi ng h cc gio s C c. Khi vua
Minh Mng ban hnh sc lnh buc cc gio s C c phi ra Hu,
L Vn Duyt cho php Rgereau c lu li Gia nh.2 Nu
Rgereau b buc phi ti Hu, rt c th ng ta s b bt giam bi
v chnh quyn trung ng ang truy lng ng ta. Di s bo h
ca L Vn Duyt, Rgereau li Gia nh t nht l n nm 1831.3
Cng trong thi k ny, vo nm 1826, gio s Gagelin cng ghi li n
tng ca mnh v khng kh tn gio Gia nh nh sau:
ng Nai [Gia nh] nm ngoi s khng b tn bo ang
honh hnh khp vng quc ny. Ti y, hot ng tn gio khng
nhng c khoan dung m cn c hon ton t do. Khc vi cc
tnh thnh trong c nc, ti y cc tn o Thin cha v nhng
1 Adrien Charles Launay, Histoire gnrale de la Socit des Missions Etrangres Tom
2 (Paris: Tqui, Libraire-Editeur, 1894), p. 535.
2 Taboulet, La geste Franaise en Indochine, p. 327; Mt bc th ca Gageline vit
thng 2 - 1828. Trch t Annales de Lassociation de la Propagation de la Foi 21
(thng 7 - 1830).
3 Trong bc th vit vo thng 3 - 1831, Rgereau tuyn b trong nm 1830, ng ta
nghe 1.340 li xng ti, lm l ra ti cho 10 ngi trng thnh, ch tr trn
15 hn l v t chc 6 bui thuyt ging. Mt bc th ca Rgereau, Annales de
Lassociation de la Propagation de la Foi 34 (thng 10 - 1833).

91*71$0%',75,80,1+01*

ngi tin nhng iu m tn d oan tri ngc vi cc tn o

Thin cha u khng b iu tra v nhng iu m tn ca h.1
Tip theo, chng ta s xem xt nhn thc ca cc gio s C c
qua ghi chp ca Launay. Kt lun ca Launay cho thy cc gio s
C c rt t ho v ng gp ca h trong s thnh lp vng triu
Nguyn. Cc gio s cho rng h chu cp cho ngi Vit nhng
vin tr lng thc. C th h cng cho rng nu nh Nguyn khng
duy tr quan h hu ho vi cc gio s Thin cha th Cha Tri
a nh Nguyn n cng s mnh vi nh Ty Sn v Min in.
L rng ct ca chnh quyn Gia nh - mt chnh quyn vn da
vo s ng h ca cc tn C c gio - chc hn L Vn Duyt
cng chia s quan im ny bi chng ta bit rng trong sut thi k
tr v ca vua Gia Long Vit Nam khng xy cc hot ng th ch
chng o Thin cha. Di s cai tr ca L Vn Duyt, bt chp p
lc ca chnh quyn trung ng Gia nh, khng tn C c
no b ngc i hay x t.
Minh Mng khng k vng nhiu v nh hng ca o C c
bi ng nhn thy cc nc chu (ng ch l n v nhiu
nc ng Nam ) tng m ca quan h vi cc lit cng phng
Ty u b bin thnh thuc a. Trong khi , cc nc Nho hc
khc trit ngn cm C c gio vn c an ton: ngay t na
u th k XVIII, Trung Quc tin hnh n p o Thin cha;
Triu Tin t cui th k XVIII v Nht Bn t th k XVII.
T nhng vin quan thnh thong ti thm Trung Quc, chc chn
Minh Mng bit iu g xy vi cc tn o C c nhng
quc gia ny v c th ng c gng theo gng h.
V cuc chin tranh Min in - Anh trong Li ku gi ca L
Vn Duyt c Launay trch dn, mt ln na Minh Mng c ch
kin khc vi gii thch ca cc gio s C c. Trong khi cc gio s
1 Bc th Gageline vit thng 12 - 1826. Trch t Annales de Lassociation de la
Propagation de la Foi 17 (thng 5 - 1829).

111

112

&+2,%<81*:22.

v c th c L Vn Duyt u cho rng trng hp Min in s dy

ngi Vit Nam v mi nguy him nu ngc i cc tn Thin
cha gio, Minh Mng li coi l bng chng cho tham vng bnh
trng lnh th ca ngi phng Ty. Minh Mng lo ngi rng cc
nc phng Ty s m rng hot ng qun s ti cc nc ng
Nam lng ging. Trong bui bn lun v cuc chin tranh Anh Min vi phi on Xim triu nh Hu nm 1824, Minh Mng
by t mi lo ngi rng chnh Xim s b e da nu Anh ginh thng
li trong cuc chin . ng bit rt r rng Xim v Min in l
ch th trong nhiu th h. Mc d vy, ng vn cho rng Xim s
lm vo tnh th nguy him hn nu Anh xm chim Min in. L
do l sau Xim s tn ti cnh bn cnh mt nc lng ging hng
mnh bin gii pha Ty.1
Vo cui thi nm quyn ca L Vn Duyt Gia nh, s ngn
cm cc hot ng truyn gio cng c tht cht. Khi L Vn Duyt
qua i nm 1832, Taberd c gng chy trn ti Xim. Gageline v
Odorico - hai ng s cng ti Hu vi ng - b x t.
Nhng phm nhn
Na u th k XIX chng kin s xut hin mt thnh phn mi
trong c cu dn c Nam B: phm nhn b trc xut khi min Bc
v min Trung. Thanh Thun, An Thun, Hi Lng v Bc Thun
l 4 nhm t nhn ng o nht. L Vn Duyt s dng sc lao
ng ca nhng t nhn ny, phin ch nhiu ngi trong s h vo
lc lng qun i v thm ch ch nh mt s ngi vo cc chc
quan ca Gia nh thnh. y l cch dng ngi thng thng m
L Vn Duyt hc c t Gia Long.2 Tuy nhin, vua Minh Mng
li by t nghi ng v cch lm ny. ng coi l s vi phm r rt
lut php quc gia. y, chng ta cn c bit ch n 4 nhm
1 DNTL 2, 28: 17b - 18a.
2 Xem LTST, 22: 21b; 23b - 24a.

91*71$0%',75,80,1+01*

t nhn ny bi v h ng mt vai tr quan trng trong vic to ra

mt phn trong bc tranh c dn a dng Gia nh thi k cn
l Gia nh thnh.
Thanh Thun v An Thun l nhng i qun c phin ch
t nhng ngi thuc cc tc ngi thiu s tham gia vo cc
cuc ni dy vng Thanh Ha v Ngh An trong thp nin u
th k XIX. Hai i qun ny do L Vn Duyt thnh lp v t tn
theo qu hng ca binh lnh.1 K t khi t thun vi ngha l quy
thun c dng trong Thanh Thun v An Thun, nhng tn gi
mi ny cho bit cc tn cp trc y Thanh Ha v Ngh An
th quy thun chnh quyn ni chung v vi L Vn Duyt ni ring.
Nhng i qun ny tuyn th vi L Vn Duyt khi ng ti Si
Gn nm 1820.
hiu nhm t nhn Hi Lng v Bc Thun, trc tin
chng ta phi nghin cu 2 b lut c mi quan h mt thit vi
nhau, l lut pht lu y (lu) v lut trng binh ca Vit Nam.
Mt dng thc trng pht ph bin vo u th k XIX Vit Nam
l hnh pht lu. Nhn chung, ti phm min Bc b y vo Nam
B v ngc li.2 Tuy nhin, s ngi b y ti hai min ny chnh
lch rt ln phn no l do s khng cn bng v dn s min Bc
v Nam B. Thng thng s lng ti phm b kt n min Bc
v min Trung nhiu hn Gia nh. V vy hng lu y t nhn
ch yu t Bc ti Nam. L do th hai xut pht t s khc nhau v s
lng cuc ni dy hai min. Theo m t ca Phan Thc Trc trong
Quc s di bin, phn ln cc cuc ni dy trong 30 nm t 1802 n
1833 u din ra Bc thnh thuc min Bc. Trn thc t, trc
ni lon ca L Vn Khi nm 1833, khng c cuc ni dy no ca
ngi Vit xy ra Gia nh. H qu l, dng phm nhn b lu y
t min Bc ti Gia nh lun ln hn nhiu ln hng ngc li.
1 Nh trn, 22: 25a.
2 DNTL2, 27: 20 - 22a.

113

114

&+2,%<81*:22.

Vic kt n lu y khng ch nhm trng pht ti phm v tng

kh nhng k gy rc ri tim tng min Bc m cn nhm h tr
cho vic m rng v pht trin nng nghip Gia nh. Theo iu
lut ban hnh nm 1807, nhng t nhn b phm ti lu u c
giao cho mt phn t b hoang, ht ging, tru v nng c. iu
quan trng hn l v v con ci ca nhng t nhn ny c php
cng i vi h. T nhn khng bao gi c th quay li qu hng
c na.1
Tuy nhin, khng phi tt c nhng ngi b kt n ti lu u
coi Gia nh l min t m h buc phi lao ng cho n cht
thi hnh n pht. Vi mt s ngi, n pht li cho h c hi bt
u cuc sng mi nh ngi dn bnh thng. Nm 1824, ngay
c nhng t nhn cha thi hnh ht thi gian lao ng bt buc
cng c hy b n pht. Tt c h u l ngi min Bc. 462 t
nhn kiu ny c phin ch thnh 10 trung i Hi Lng v u
c tr lng theo thng.2 T hi c ngha l quay tr li, t lng
ngha l lng thin hoc ngi bnh thng, do t ghp Hi
Lng c dng ch nhng i qun hnh thnh t cc cu t
nhn nay c gii ti. Trong giai on ny, vo gia nhng nm
1820, binh lnh Hi Lng ginh c v tr ngang hng vi 2 i
qun Thanh Thun v An Thun.
Nguyn Vn Trm l mt trong nhng ch huy i qun Hi
Lng khi L Vn Khi dy binh ni lon. Trc y, ng b trc xut
khi Hng Yn (thuc min Bc) ti Gia nh.3 Sau khi L Vn Khi
cht v dch bnh nm 1834, Nguyn Vn Trm ln nm quyn ch
huy lc lng ni lon khng c triu nh Hu ti cng. ng l mt
trong nhng v anh hng huyn thoi ca Gia nh. i vi nng
1 DNTL1, 31: 14.
2 DNTL 2, 30: 12a.
3 LTNT, 45: 3b.

91*71$0%',75,80,1+01*

dn Nam B, ng tr thnh biu tng v mt con ngi cng rn c

th lnh o nhng thanh nin ng ngc.1
Cn binh lnh Bc Thun c ngha l g? Xut pht t tn gi,
chng ta c th kt lun rng i qun ny c to bi nhng k
phm php qu min Bc. Theo ngha en, l qun ni lon
Bc thnh chp thun kt thc giao chin v quy hng chnh
quyn. Ban u, vo nm 1824, i qun Bc Thun bao gm nhng
ngi nam gii khng ng k nhn khu ti Bc thnh.2 y l
nhng ngi sng ngoi cc thn lng v v vy khng phi l i
tng thuc hn ngch tuyn lnh ngha v m chnh quyn p dng
trng tp s binh lnh theo quy nh i vi mi thn lng. Nhng
ngi khng ng k h khu sng ngoi phm vi thn lng c
m hn l b bt i lnh. i qun Bc Thun cng c lp ra theo
cch ny.
Binh lnh Bc Thun phi hon thnh thi hn ngha v bt
buc - c v qun s ln lao ng - Nam B v do h b buc
phi chuyn ti y. Trn ng ti Nam B v quay tr li min
Bc, mt s ngi o ng.3 V vy chnh quyn lun tin hnh
tuyn trai trng khng ng k nhn khu Bc thnh. Ngoi ra,
cn c mt b phn dn c khc cng c a ti Bc thnh nh
l mt h qu ca iu ny. Nu chng ta xem xt thnh phn ca
i qun Thanh Thun v An Thun nm 1824, chng ta c th thy
c vi iu. Nh cp, ban u, 2 i qun ny c thnh
lp t nhng tn cp trc y hot ng Thanh Ha v Ngh
An. Tuy nhin, ti thi im hin ti, thnh phn 2 i qun ny
1 Hunh Minh, Gia nh xa v nay, tr. 176.
2 DNTL 2, 37: 20a; QSDB, tr. 145.
3 V d nm 1824, trn 300 trong tng s 2.000 binh lnh Bc Thun bin mt
trn ng t Bc thnh ti Hu. DNTL2, 29: 2b - 3a. Nm 1829, 2.000/2.500 lnh
Bc Thun v 1000 lnh Bc K khc cng bin mt trn cn ng t Gia nh v
Bc thnh .

115

116

&+2,%<81*:22.

thay i, bao gm: 1) cc t nhn c phng thch, 2) qun

ni dy u hng, 3) binh lnh Thanh Thun v An Thun o
ng khi cn Gia nh, 4) nhng ngi khng c ng k nhn
khu.1 Ni tm li, vic tuyn lnh khng c tin hnh nghim
ngt theo tng nhm i tng xc nh. Cng vi nhng nhn t
mi c cp trn y, tt c u gp phn hu hiu vo vic
ti cu trc nhng i qun ny. Ti cho rng phng php chung
ny cng ang c dng trong qu trnh tuyn dng binh lnh cho
Bc Thun - i qun thng c coi l c cu thnh t nhng
phm nhn b lu y.2
H qu l binh lnh ca c hai i Hi Lng v Bc Thun u
c chung c tnh: cng l binh lnh - phm nhn - ngi Bc. Ngoi
ra cng c th phn loi 2 i qun ny theo cch tng t v c 2
u c cu thnh t nhng phm nhn ri tr thnh binh lnh
Gia nh.
mnh t Gia nh, nhng t nhn ny c c hi leo ln
a v x hi cao hn. Mt vi ngi cn c quan h mt thit vi
nhng nhm ngi c th lc Gia nh. Chng hn, ngay sau khi
L Vn Khi dy binh ni lon, Nguyn Vn Trm (thuc i qun
Hi Lng) vn ln v tr ch huy cao th hai trong qun i.3
V cho rng nhiu quan li Gia nh tham gia vo cuc bo ng L
Vn Khi, rt c th Nguyn Vn Trm khng c bt vo v tr
cao nh th nu nh trc ng ta khng tip cn trung tm quyn
lc Gia nh.
Chnh sch ca L Vn Duyt l s dng nhng cu t nhn ny
ngay c trong cc n v hnh chnh. y chng ta cn lu yu
cu ca L Vn Duyt nm 1829:
1 DNTL2, 26: 14.
2 Nh trn, 109: 3b.
3 LTNT, 45: 3.

91*71$0%',75,80,1+01*

Mi to ca Gia nh, 6 phng cp di v vng H Tin u

thiu th li trong khi cng vic li qu nhiu. Xin hy cho php
thn chn mt s ngi c kh nng vit v lm tnh trong 2 i qun
An Thun v Hi Lng a h vo hng ng v nhp lu th li.1
nh ca L Vn Duyt c phi l nhm tng cng quyn
lc ca chnh ng khi s dng t nhn hay khng? Nu iu l
s thc, khng c l do g khin ng cng khai yu cu ny vi nh
vua. Theo quan im ca L Vn Duyt, s dng sc lao ng ca
nhng phm nhn l iu hon ton bnh thng, khng c g ng
ngc nhin vi mt ngi thuc th h ng - ngi tri qua hng
chc nm chinh chin. Vi chnh quyn Gia nh di thi Nguyn
Phc nh, khng th lc no e da quyn lc ca nh nc hn
ngha qun Ty Sn, bi th t nhn c php tham gia vo b my
ca chnh quyn Gia nh chng no h cn cng khai thn phc
chnh quyn. Tng t nh vy, nu mt cu i th t chng t l
ngi ti nng trong mt lnh vc c th, rt c th ng ta s c
ch nh vo mt v tr thch hp; khng c thang bc mang tnh
tn ti, c quyn v ni b no ngn cn anh ta ginh c v tr cao
hn trong chnh quyn Gia nh. Chu Vn Tip, V Tnh v c
bit l L Cht l nhng minh chng cho iu ny ( c cp
chng I).
Vi Minh Mng v cc cn thn, xut ca L Vn Duyt l
hon ton khng th chp nhn c. Minh Mng - ngi p li
ngh ny vi thi gin d - cho rng t nhn min Bc tham
gia b my chnh quyn khng khc g kh leo cy.2 Vic s dng
ngi c nng lc bt chp qu kh li lm ca h khin Minh Mng
v cn thn b sc. Tuy y l mt phn ca di sn Gia nh nhng
n li i ngc quyn uy ca vng triu.

1 DNTL2, 58: 3a.

2 Nh trn.

117

118

&+2,%<81*:22.

Hoa kiu v nn bun lu thc go

Fujiwara phn tch mi lin h gia ngi Hoa vi nn bun
lu thc go v thuc phin thi nh Nguyn.1 Nhng lun chng
m Fujiwara a ra cho thy ngi Hoa rt mun tham gia vo hot
ng bun lu nhng mt hng ny.2 Trong phm vi tho lun ca
phn ny, vn trn cn c lm sng t thm. Trc ht, cn xem
xt mi lin h gia nn bun lu thc go v thuc phin vi kh
nng thng mi ca Nam B. Th hai, vn ny cng nn c
xem xt k v n lin quan ti chnh sch ca nh Nguyn vi ngi
Hoa nh c. Trong thc t, s chng i mnh m ca chnh quyn
trung ng vi nn bun lu thc go v thuc phin c y mnh
mt phn l do ch nh ca triu nh Hu nhm tch ngi Hoa
nh c ra khi nhm ngi c th lc ca Gia nh.
a) Thc go Gia nh
S cn i cung cu thc go min Bc v min Trung ph
thuc vo sn lng thc go ca Nam B. Thc t ny bt u xut
hin t th k XIX khi thc go Nam B ng vai tr then cht trong
nn kinh t quc gia. Vo th k XVIII, Gia nh c coi l vng
t mu m sn xut ra nhiu thc go. Sn lng v s a dng v
chng loi go ca Gia nh thm ch cn c nc M bit n khi
nc ny tm kim loi go thch hp trng min t mi pha
Ty.3 Tuy vy, tht kh tin rng thc go Gia nh l yu t tch
cc trong hot ng giao thng quc t th k XVIII. Ngun cung
cp thc go trong thi gian ny lun khng p ng nhu cu ca
dn c. chnh l l do ti sao nm 1792, nh cp chng I,
Nguyn Phc nh min cng tin xung vng ng Bc Bin Ha.
1 Fujiwara, Tonanajiashi no Kenkyu, tr. 283 - 302.
2 Nh trn, tr. 300.
3 Robert Hopkins Miller, The United States and Vietnam, 1787-1941 (Washington DC:
National Defense University Press, 1990), p. xv.

91*71$0%',75,80,1+01*

L do l nu Nguyn Phc nh chinh phc c vng t ny, ng s

buc phi s dng mt phn cung cp la go ca Gia nh nui
ngi dn y.1 Trong giai on ny, i khi triu nh phi nhp
khu thc go t Xim.2
Gia nh sn xut thc go cho nhu cu ni a v xut
khu cn phi p ng c nhiu iu kin. Trc ht, Nam B phi
i n th k sau - khi cc dng nhp c khng ch n t min
Trung m c min Bc tng ln v hot ng canh tc cc vng
t mi khai ph to ra s gia tng tng ng v sn lng. Th hai,
Nam B phi i mt quan Tng trn vi chnh sch khuyn khch
sn xut la go. Th ba l vn th trng trong vng. Nhng th
trng rng ln c m ra t u th k XIX khi khu vc ng
Nam hi o bt u m rng hot ng kinh t, nht l di tc
ng ca s xm nhp mnh m ca thc dn Anh. Khi Singapore
c thnh lp vo nm 1819, nhu cu v thc go tng ln mt
cch nhanh chng.
Theo m t ca Don Un - mt ngi Nam nh (Nam nh l
trung tm ca chu th sng Hng) - vo nhng nm 30 ca th k
XIX, Gia nh l thin ng i vi nng dn:
Vo ma gieo cy, nng dn ch cn dng thanh tre dp c
nc trn ng rung. Sau khi gieo ch cn lm c 1 - 2 ln. H
hu nh khng tn sc vo vic cy xi hoc lm c. ng rung
chng cn chm bn sau khi gieo, m chng bao gi gp l lt hay
hn hn. H gieo ging vo cc thng 7, 8 v 9 m lch, sau ln
lt gt hi thu hoch vo cc thng 10, 11 v 12 m lch. Khi gt
hi xong xui, h xp cc b la trn cnh ng. Khong thng 2 v
3 m lch, h la tru vo qun nhng b la v ch thu gom thc ht
m thi. H lm nh vy bi t ma ng n ma xun, tri rt t
1 DNTL1, 6: 8b.
2 Nh trn, 9: 31b.

119

120

&+2,%<81*:22.

khi ma. Ni tm li, cnh ng rt mu m v la lun tru bng.

Ngun li lm sn v hi sn cng rt di do.1
Triu nh trung ng rt quan tm n gi c la go Gia
nh. n nm 1827, quan li Gia nh phi bo co gi la go 2
ln mt thng trong khi nhng a phng khc ch phi bo co mi
thng 1 ln.2 Nm 1804, ngay sau khi thng nht t nc, 500.000
cn thc3 c xut sang Philippine4 nhng l trng hp c
bit, cn bnh thng th vic xut khu thc go b nghim cm.
Ngay c cc thng nhn ngoi quc cng khng th mua c go.
Mi chuyn tu ri Vit Nam ch c mang theo mt lng thc
go d tr tng ng vi s thy th on v chiu di hi trnh
c tnh ton trc. Bt c ai vi phm quy nh ny u b x trm.5
b) Thc go Gia nh cho ngoi thng
Trong thi k Minh Mng mi cm quyn, gi thc go tng
lin tc. Theo tnh ton ca Nguyn Th Anh, t 1825 n 1829 1830, gi thc go min Bc tng t 50 n 100%.6 Tnh hnh din
ra tng t Nam B. Bo co ca Gia nh thnh nm 1829 cho ta
thy gi thc go tng nhanh trong nhng nm cui ca thp nin
20 ca th k XIX: Trc y, gi go rt thp. Gi mt phng go
(38,5 lt) khng cao hn 5 - 6 mch (5/10 - 6/10 quan). Tuy nhin
nhng ngy ny, gi go dao ng mc di 1 quan.7 Triu nh
1 Don Un, Don tng cng hon tch (hoc Tuy Tnh t tp ngn), Vin Hn nm
A 2177, H Ni, 1842, tr. 13 - 14.
2 DNTL2, 45: 12b.
3 1 cn = 0,604 kg. Xem Bang, Kinh t thng nghip Vit Nam di triu Nguyn,
Nxb. Thun Ha, Hu, 1996, tr. 21; 500.000 cn tng ng trn 300 tn.
4 DNTL 1, 23: 18a.
5 White, A Voyage to Cochin China, tr. 234.
6 Nguyn Th Anh, Quelques aspects conomiques et socaux du problme
du riz au Vietnam dans la prmier du 19 sicle, Bulletin de la Socit des tudes
Indichinoises Tome 42, no 1 - 2 (1967): 9.
7 DNTL2, 61: 6.

91*71$0%',75,80,1+01*

ng rng s d c tnh trng ny l do hot ng xut khu go bt

hp php Gia nh:
i in Gia nh t ai mu m, sn lng thc go ln hn
bt k vng t no Vit Nam. Cho n nay, vng t t Bnh nh
tr ra Bc lun ph thuc vo thc la Nam K. Khi gi go Gia
nh tng cao, gi c cc vng cn li cng tng theo. Nn bun
lu go ra bn ngoi l mt vn nn lin quan n qun l kinh t
t nc.1
Vy go Gia nh b bun lu ti u? ch n thng l Nam
Trung Quc, Chn Lp, Xim v vng ng Nam hi o, trong
ng Nam hi o l im n ph bin nht.
Theo Minh Mng, gi go Vit Nam ch bng mt na gi go
nc ngoi - ni go l mt hng t nht.2 (Rt c th vua
Minh Mng s dng thng tin do cc cn thn tng c phi
n Trung Quc hoc nhiu quc gia thuc vng ng Nam hi
o thu thp). V l do ny, go Gia nh rt hp dn th trng nc
ngoi cho d c bun bn bt hp php. Tuy nhin, gi c thp
hn khng phi l yu t duy nht thc y ngi Vit Nam bun lu
go ti nhng khu vc ny. Cc mt hng ngoi quc khc nh dao,
gm, sng ha mai, m ch bng kim loi, vi d n, vi kh rng,
vi trc bu v vi lanh cng hp dn ngi Vit giao thng vi
thuc a ca cc nc phng Ty.
Trong hot ng giao thng thng thng, li nhun do mt
chuyn tu bun qua li gia Vit Nam v Singapore mang li c th
gp 200 n 400% chi ph.3 Nu cc thng nhn mua bn cc mt
1 Nh trn, 26: 10.
2 Nh trn, 79: 26b.
3 Edward Brown, Cochin-China, and my experience of it. A seamans Narratives of His
Adventures and Sufferings during a Captivity among Chinese Pirates, on the Coast of
Cochin-China, and Afterwards during a journey on Foot Across that Country, in the
years 1857 - 1858 (1861. Taipei: Cheng Wen Publsihing Conpany, 1971), tr. 198 - 199.

121

122

&+2,%<81*:22.

hng bt hp php nh go v thuc phin, li nhun cn cao hn

nhiu. Thuc phin cc thuc a Anh ti vng ng Nam hi
o l mt hng c li nht. Nhn chung, trong na u th k XIX,
Trung Quc l th trng thuc phin chnh ca thc dn Anh. Song
i khi cc li bun Vit Nam c cung cp thuc phin Anh vi gi
r hn khi vic xut khu thuc phin sang th trng Trung Quc
b tht bi.1 Gia nh l ca ng du nhp thuc phin vo Vit Nam.
Nm 1832, ch t lu trc khi L Vn Duyt qua i, Minh Mng
phn nn v tnh trng ny nh sau:
Khi Gia nh thnh l l tun tra b bin, gian thng b mt
em go i bn [...] V c bn go l lng thc quan trng i vi
thn dn ca ta v vy khng nn bn go ra ngoi Vit Nam [...gian
thng] em thuc phin v bn ly li. Tnh trng ny nghim
trng nht Gia nh.2
c) Nghi phm: Hoa hay Vit?
L Vn Duyt a ra phn tch ca mnh v cc nhn t khin
gi go tng trn khp Vit Nam. Theo c ba nguyn nhn: gian
thng mua go ln lt; thanh thuyn p khch (thng khch ngi
Hoa) y mnh tiu th go v i dch thuyn (ghe thuyn nhn
danh nh nc chuyn ch go) mua bn go bt hp php.3
Thanh thuyn p khch ch nhng ngi Hoa di c t
Trung Quc lc a trn cc tu thuyn ca ngi Hoa hoc thy
th on l ngi Hoa. Vo thi gian ny, Gia nh l mt trong
nhng im n hp dn nht i vi ngi Hoa di c. Theo mt
bo co ca Gia nh thnh th cc vin chc Gia nh v trn
ngp nhng Hoa kiu nhp vi s lng ngy cng gia tng. Nm
1826, Gia nh bo rng vng ny thu ht 3.000 gia nh ngi
1 DNTL2, 201: 24b.
2 Nh trn, 79: 27.
3 Nh trn, 61: 6b - 7a.

91*71$0%',75,80,1+01*

Hoa nhp c,1 b sung vo tng dn s trong vng xp x 15.000

ngi. Ngi Hoa nhp c vo Nam B lun mang theo gia nh
ca h. Nhn chung h khng phi l nng dn m thuc tng lp
thng nhn v dn ng c ngho thnh th.2 y cng chnh l l
do gii thch ti sao h thng chn cc cng vic thnh th hn
l tr thnh nng dn nh c ti nng thn. Mc d mt vi ngi
trong s h tr thnh nng dn, nhng h c xu hng trng cc
loi cy nh rau v hoa qu bn ra th trng thnh th. V vy s
ngi Hoa ang nhp c ngy cng nhiu vo Vit Nam tr thnh
nhng ngi tiu th go hn l sn xut go.
Chnh quyn Gia nh lun quan tm ti dng ngi Hoa nhp
c, khng ch bi vn tiu th go Gia nh m cn bi mi nghi
ng rng tu thuyn ch ngi Hoa nhp c cn mang theo cc mt
hng lu, nht l thuc phin. Mc d di y l danh sch cc loi
hng ha ca nm 1857 - tc l vi thp k sau giai on ang tho
lun - n vn cung cp cho chng ta mt ci nhn thu o v cc mt
hng ngi Hoa a vo Vit Nam: ch, u, la m, ch, tin ng
Trung Quc v thuc phin.3 Thuc phin chy vo Vit Nam khng
ch t vng ng Nam hi o m c t Trung Quc. l l do
ti sao L Vn Duyt buc ti cc thanh thuyn p khch ang cm
d ngi Gia nh ht thuc phin.4
Tip theo, gian thng thu mua thc go Gia nh c th l
ngi Hoa nh c (Thanh nhn hoc Minh hng) nhng cng c
th bao gm c nhng ngi Vit hm li. Gi nh sau c cng c
bi phn tch ca ca L Vn Duyt v nhn t th ba ghe thuyn
vn chuyn go bt hp php. Ngi Vit a phng l nhng bc
1 Nh trn, 40: 17b.
2 Mc ng, Vn dn tc ng bng sng Cu Long, Nxb. KHXH, Tp. H Ch
Minh, 1992, tr. 60.
3 Brown, Cochin-China, and my experience of it, p. 82.
4 DNTL2, 61: 7a.

123

124

&+2,%<81*:22.

thy v iu khin thuyn mnh chuyn ch go. Ngi ta cho rng

go c cc ghe thuyn chuyn ch t Gia nh ra min Bc v
min Trung cn bng cung - cu. V c bn, cc i dch thuyn
lnh trch nhim ny nhng i khi tu thuyn t nhn cng c
tin tng giao nhim v .1 Tht kh tin rng cc ch thuyn
lun bng lng vi mc gi triu nh chi tr. Khi mt ghe thuyn
ri bn v thot khi mi s gim st, ch thuyn c th quyt nh
nn bn hng u thu c nhiu li nhn nht. V d, bn go
cho Hoa thng ngoi bin khi thu c li nhun cao hn nhiu.
Trong nhng nm tip theo, ghe thuyn thm ch cn i xa hn. Khi
mt vin quan triu nh nhm chc tnh Vnh Long sau nm 1832,
ng nhn thy cc ghe thuyn ch yu i ti vng ng Nam hi
o, Qung ng v Hi Nam.2 Theo quan st ca John Crawfurd ngi gp 13 ghe thuyn mnh loi nh khi ang trn ng ti
Hu - mi thuyn c ti trng khong 500 n 700 piculs.3 Theo
1 Nm 1836, 1 thng go (tng ng 57 phng 9 thng) do i dch thuyn ch
t Gia nh n Hu c tr 3 quan. Chu bn triu Nguyn, Th vin H Quc
gia Australia - ANU, microfilm reels 60 - 64 [1836 - 1837], 25 thng ging nm Bnh
Thn (tc nm 1836 dng lch).
2 DNTL2, 167: 15b - 16a.
3 John Crawfurd, Journal of an Embassy from the Governor-General of India to the
Courts of Siam and Cocin-China (1828. Singapore: OUP, 1987), p. 230. Hng ha
ng gi 250 - 350 la. Theo kinh nghim ca John White t nm 1819 - 1820
Si Gn, go cht lng cao c gi 1 la Ty Ban Nha 1 picul (khong 60 kg).
White, A Voyage to Cochin China, p. 322. John Crawfurd cng cp mc gi
tng t vo nm 1822. Xem John Crawfurd, Journal of an Embassy from the
Governor-General of India to the Courts of Siam and Cocin-China, p. 226. Tuy nhin,
ti khng tin gi phn nh gi thc s trn th trng bi v c th cc li bun
hoc ngi mi gii ht gi cao hn vi ngi nc ngoi. Theo bo co t Gia
nh, gi c thc s trn th trng khng bng na gi h tr trong thi gian ny.
DNTL2, 61:6. Cho n gia nhng nm 20 ca th k XIX, gi go tng cao. Phn
tch chu bn lu tr ti trung tm Lu tr Quc gia ti H Ni ca Phan Huy L
cho chng ta bit gi go nm 1825 v 1826. Ti Gia nh, nm 1825, gi go l
1,2 mn hoc quan mt phng (28,5 kg); 0,9 mn mt phng nm 1826. Phan
Huy L, Chu bn triu Nguyn v chu bn nm Minh Mnh 6 - 7, tr. 33.

91*71$0%',75,80,1+01*

quan im ca L Vn Duyt th hin trong bn bo co nm 1829,

tt c ch cc ch ghe thuyn vn chuyn thc go l ngi Vit v l
nhng nghi phm bun lu thc go.
Chng no go cn l mt hng thu c nhiu li nhun v vic
vn chuyn vn do ngi Vit a phng c quyn th vic nhng
ngi Vit ny c gng bao mua go l iu khng trnh khi. Do
gian thng c th va l Hoa kiu, va l ngi Vit.
d) Hot ng thng mi ca ngi Vit vng Gia nh
Phng on ca L Vn Duyt h l manh mi v kh nng
chuyn bin trong kinh t vng Gia nh. Ti cho rng t u th
k XIX, ngi Vit ginh c v th trong thng mi, khc
hn tnh hnh th k XVIII khi thng mi Gia nh do ngi Hoa
khng ch. Khng c ngi Hoa lm ch da, th lc ca Nguyn
Phc nh kh lng ginh thng li cui cng trc vng triu
Ty Sn.
S thng tr thng mi ca ngi Hoa c duy tr n tn th
k tip theo. Cc phi on phng Ty n Vit Nam th k XIX
nh John White, John Crawfurd v George Finlayson - ngi k tc
Crawfurd - nhn thy ngi Hoa Si Gn tham d ht sc tch cc
vo hot ng bun bn trong nhng nm 1819 - 1822. Du khch c
n tng mnh v vai tr nng ng ca ngi Hoa trong thng
mi, nht l khi so snh vi s l ngi Vit trong lnh vc ny. Theo
nhng nhn chng ny, ng ph Si Gn y ngi Hoa bn hng
v trn ngp hng ha Trung Quc:
Nhng ngi chu kh v c u c kinh doanh ny bao
gm hng tht, th may, ngi lm mt ko, k bn hng rong
ngi Nam B. H c mt tt c cc khu ch v trn mi con
ph [...] H cng l nhng ngi kinh doanh tin v i tin [...]
Nhiu dng c bp nc v qun o m ngi Vit Nam s dng
c nhp khu t Trung Quc. Cc mt hng nh s, ch, cc

125

126

&+2,%<81*:22.

loi thuc v dc liu, th cng v ni tm li l mi vt dng

tin li m h c.1
Tuy nhin cn lu mt s im trong cc m t ca du khch
phng Ty v Si Gn th k XIX. Th nht, Si Gn trong m t
ca ngi phng Ty khng phi l Si Gn ngy nay, m ch l
vng Ch Ln nm khu vc pha Ty ca Si Gn th k XX (nh
c tho lun chng trc). l Si Gn ni ta lc cc
Hi qun Phc Chu, Qung ng, Triu Chu, n Lng v Chng
Chu.2 n tng ny khin ngi phng Ty ngh rng Hoa thng
chi phi hon ton nn thng mi Vit Nam.3
Vn th hai trong cc m t trn l cc du khch thng c rt
t tri nghim Vit Nam. D l Si Gn hay Ch Ln, du khch
u dnh ton b thi gian vng thnh th, ni thng xuyn hin
din nhng ngi Hoa bn hng. hiu c y thc trng
thng mi v bun bn c thnh th v nng thn cn da vo cc
chng c ca thp k sau . Sau khi quan li triu nh nm quyn
Gia nh vo 1832, h quan st v bo co rng nhiu ngi Gia
nh x theo mt nghip, ngha l theo ngh bun bn. Phng
tin vn chuyn ph bin nht Gia nh l ghe thuyn. Bun bn
trn mt nc khng b nh thu. Cc bng chng gi rng thng
nhn Vit bn x iu khin cc tuyn ng ny. Nm 1835, khi
triu nh trung ng ban hnh chnh sch p dng ring cho vng
t Gia nh mi c dp lon yn, vin quan Trng Phc Cng
1 White, A Voyage to Cochin China, pp. 261 - 262.
2 GDTTC, 6: 18.
3 Khu vc thnh th ch yu bao gm Si Gn hin nay bt u pht trin t cui
th k XVIII khi Nguyn Phc nh xy dng thnh ly - trung tm qun s v hnh
chnh ca thnh ph - pha ng khu vc c lch s lu i hn. Vo thi gian
phi on ca Crawfurd tin hnh truyn gio, vng ny c gi l Bn Ngh.
, cc thnh vin ca gio on thy cc con ph c quy hoch quy c: Quy
hoch ng ph u vit hn th nhiu nc chu u. Finlayson, The Mission
to Siam and Hue, p. 305.

91*71$0%',75,80,1+01*

bo co nhng iu c chng kin Tin Giang - vng t pha

Ty thng lu sng M Kng nh sau:
Lc tnh Nam K t ai mu m nhng ngi dn th li nhc.
Nhiu ngi hot ng [bun bn] bng ghe thuyn nn t ai b
b hoang. n nay, ghe thuyn bun bn khng b nh thu [tr
thuyn n Chn Lp]. Nu chng ta nh thu nhng thuyn bun
ny, dn c th b ngh ngn [bun bn] quay v lm nng.1
Tm li, chng ta c th kt lun rng mt t l ln dn c ngi
Vit Gia nh, cng vi Hoa kiu tham gia vo hot ng thng
mi. Trong sut na u th k XIX, cc khu dn c pha Ty Si
Gn b chia ct bi cc knh rch. Theo quan st ca Don Un nm
1833: Nam B ch c t ai vng quanh Si Gn l rn. Cn
nhng vng khc, nu o su 1 thc (khong 30 cm) thy nc.
Cc knh rch chy ngang dc ging nh cc si vi an trn qun
o. Khng c t ai ni gia cc lng. Mt khi ra khi cng lng,
khng th n mt lng khc nu khng dng thuyn.2 Cc khu dn
c nm ri rc, bit lp vi nhau v u b ngp khi ma ma n.
V vy dn lng phi sng da vo ngun cung cp hng ha t bn
ngoi. Hon cnh ny khin cho giao thng bng ghe thuyn tr
nn thit yu Gia nh.
Ngay khu vc Si Gn - ni hot ng thng mi b ngi
Hoa chi phi - vn c cc thng nhn ngi Vit nng ng. Nm
1819 - 1820, ngi Vit kim sot vic bun bn ng vi s lng
ln. Nm 1819 khi John White tm cch mua hng ha, cc n
thng nhn ngi Vit tip cn v ngh cung cp cho ng
cc loi hng ha nh ng, la, vi bng, nha cy mu vng x
Min v mt s loi hng ha khc. White nhn thy nhng mt
hng ny u t hn bnh thng 50 n 100%. trnh b mua
1 DNTL2, 159: 13.
2 Don Un, Don tng cng hon tch, tr. 13 v 15.

127

128

&+2,%<81*:22.

hng gi cao, ngi M ny n lc thu mua ng qua mi khc,

c th l qua cc li bun Trung Quc c lin h vi mt vin quan
ngi Hoa cao cp Gia nh thnh Tng trn. White miu t phn
ng gay gt ca nhng thng nhn Vit chng li vin quan ngi
Hoa ny, khng khng cho rng c quyn bun bn ca h b
xm phm.1
Cng c bng chng cho thy thng nhn Vit ni y
tch ly kinh nghim hng hi t mnh i n cc vng thuc
ng Nam hi o. Bng s quan st vng Si Gn, John White kt
lun k nng i bin ca ngi Vit t n trnh cao: C l
trong s cc lit cng chu , ngi Vit Nam thch ng tt nht
vi vic i bin [...]. Ngi Vit Nam thm ch cn ganh ua vi c
ngi Hoa v nhng thy th.2 Khi vua Minh Mng mun ti lp
nn thng mi do triu nh qun l c c s Hu,3 nh vua hong
ht bi triu thn c khng khng dng thuyn Gia nh nhm m
bo an ton cho chuyn i ti vng eo bin Malacca.4 Nhng dn
chng ny cho thy u th ca ngi Gia nh v kinh nghim i
bin so vi c dn cc vng khc Vit Nam. Thi , ngi Vit
vng Gia nh i li kh thng xuyn n cc vng khc nhau
ng Nam hi o nh Malacca, Batavia, Singapore v Philippine.
C v nh t nhng thp nin 20 - 30 ca th k XIX, cc thy th
ngi Vit thng bung neo ti nhng a im trn. T liu ca
cc ni ny cng ghi chp v cc con thuyn n t Nam B.5 Mt
1 White, A Voyage to Cochin China, pp. 208, 245, 246 - 47, 271; 332.
2 Nh trn, tr. 265.
3 S iu tit ca nh nc vi hot ng thng mi chm dt nm 1801. Xem
Chen Chingho, Gencho Shoki no Kashukomu ni Tsuite (Bnh lun v Cng vic
chnh quyn ca H Chu [nm di Vit Nam], Sodaiajiakenkyu 11 (1990): 75 - 76.
4 DNTL2, 16: 18b - 19a.
5 Wong Lin Ken, The Trade of Singapore, Journal of the Malayan Branch of the
Royal Asiatic Society 33, 192 (1960): 155; Crawfurd, Journal of an Embassy from the
Governor-General of India to the Courts of Siam and Cochin China, p. 226.

91*71$0%',75,80,1+01*

s nhng thuyn t x Nam K ny c th l nhng tu thuyn ca

ngi Hoa nh c ti Vit Nam. iu c ngha rng nhng ghi
chp nh vy khng th cho chng ta mt bc tranh r rng v hot
ng thng mi ca ngi Vit thi k ny, tri li vi trng hp
ca nhng ngi Hoa. V nhng thng tin nh th, cc ghi chp ca
ngi Vit thng ng tin cy hn. i khi ngi Vit a phng
nhn thy quan li triu nh bun bn ti cc khu vc thuc ng
Nam hi o thng qua nhng thng on triu nh phi i:
Khi h [tu thuyn ca t thng ngi Vit] nhn thy tu thuyn
ca triu nh, h ngay lp tc tn ra t pha [...]. H em go i ly
thuc phin.1
Kh nng thng mi ca ngi Vit Gia nh th hin r qua
hot ng bun bn do triu nh qun l. Nu xem xt k bin nin
s triu nh t thi Minh Mng n T c, chng ta s thy mt
ci tn xut hin thng xuyn trong nhng ghi chp v quan h
ngoi thng vi th gii phng Ty: o Tr Ph. Tn tht ca
ngi ny l o Tr Knh, sau i thnh o Tr Ph vi hm
tch ly ca ci. ng ngi qun Long Thnh thuc Bin Ha,
C nhn Gia nh nm 1825.2 Sau khi b kt ti tham gia cuc bo
lon bt thnh ca Hng Bo, em vua T c, ng b phanh thy
nm 1854. V l do , bin nin s triu nh vit v ng rt c cm.
Tuy th, ng gp ca ng vi nn thng mi ca triu nh vn
c tha nhn. ng l v quan triu nh quan trng nht m
nhim vic mua hng ha nc ngoi t vng ng Nam hi o
v pha ng tiu lc a n . Vin thng nhn triu nh ny
s dng thnh thc ngoi ng. Theo bin nin s triu nh, ng
tch ly c mt ti sn rt ln t nhng nhng thng v ra nc
1 DNTL2, 166: 33b.
2 Cao T Thanh, Nho gio Gia nh, Nxb. Tp. H Ch Minh, 1998, tr. 124 - 125; Cao
Xun Dc, Quc triu hng khoa lc (vit tt l QTHKL) do Nguyn Thy Nga v
Nguyn Th Lm dch, Nxb. Tp. H Ch Minh, 1993, tr. 151.

129

130

&+2,%<81*:22.

ngoi.1 Nh k nng kinh doanh v ngoi ng nn ng ch yu lm

vic b H. ng chnh l ngi gii thiu tu hi nc vo Vit
Nam sau khi ch huy chuyn i u tin ti Batavia nm 1839.2 ng
c miu t l ngi chnh xc v cn thn ti mc, d lm vic
thu m, vn c th hon thnh s sch k ton m khng c bt c
sai st no, k c khi ang ht thuc phin - th tiu khin yu thch
ca ng cng cn ngoi quc.3 Khi tham gia m mu ca Hng Bo,
ng c s dng mng li bun bn ca ring mnh nc ngoi
tm kim hu thun qun s t bn ngoi.4 o Tr Ph l trng
hp in hnh v ti kinh doanh ca ngi Gia nh.
t ra phn tch nhng hon cnh trn y thy phn tch ca
L Vn Duyt l ht sc thuyt phc. C ngi Hoa v ngi Vit Gia
nh u tham gia bun bn thc go v thuc phin bt hp php.
Ngay c cc quan li triu nh cng ng vi nh gi ny ca L
Vn Duyt.5 Nm 1827, gii Thanh nhn Gia nh xin c tham gia
vo vic vn chuyn la go. C v nh thnh cu ny c L Vn
Duyt ph chun Gia nh nhng li b triu nh trung ng t
chi bi cc Thanh nhn xo quyt ln lt mua bn la go vi Hoa
thng cc hn o ngoi bin khi.6
1 DNTL3, 41: 8a.
2 Choi, Byung Wook, Shipgusegi Cheonban (1823 - 1847) Betnameui Tongnamashia
Kwanseon Muyeok (Tu thuyn ca triu nh Vit Nam bun bn ng Nam
trong na u th k XIX), Dongyang Sahak Yongu (Tp ch Nghin cu lch s chu
), 70 (2000), pp. 181 - 182.
3 Trn Tn Gia, B Tm Huyn knh lc (1897. Vin Hn nm A 2027, H Ni), tr. 102.
4 Nh trn, tr. 103.
5 DNTL2, 167: 15b - 16b. V cc li bun dn tc thiu s Vit Nam tham gia
vo hot ng ngoi thng th k XIX, xem Choi, Byung Wook, Shipgusegi
Chungban Nambu Betnameui Taeoemuyeokgoa Betnam Sangincheungeui
Hyeongseong (S tri dy ca cc thng nhn ngi Vit bun bn vi nc
ngoi gia th k XIX), Dongyang Sahak Yongu (Tp ch Nghin cu lch s chu ),
78 (2002).
6 DNTL2. 46: 28b - 29a.

91*71$0%',75,80,1+01*

e) Ngi Hoa Gia nh thnh

Nhiu Hoa kiu tham gia cai tr Gia nh thnh, tng t nh
thi k chnh quyn Gia nh trc kia. Trnh Hoi c v Ng
Nhn Tnh l 2 trong s nhng lnh o cao nht ca Gia nh
thnh. Nguyn Hu Nghi - mt Thanh nhn1 tng l thuc h ca L
Vn Duyt Hu thi vua Gia Long - cng ng vai tr quan trng
trong chnh quyn. Sau khi L Vn Duyt c c lm Tng trn Gia
nh thnh, Nguyn Hu Nghi cng chuyn n Gia nh cng vi
ng v khng lu sau c b lm quan ng u t php ca Gia
nh thnh.2
Mt ngi Hoa c th lc khc l Lu Tn - mt thng nhn
giu c sinh ra Hi An, khng phi Trung Quc. Cng nh
nhng ng hng xa x di c t Trung Quc sang, ng gi bn sc
ca ngi Trung Quc. Nm 20 tui, Lu Tn v Trung Quc thm
qu cha t t. Sau nhiu chuyn bun bn ti min Bc, Nam B
v c Trung Quc, ng quyt nh nh c ti Gia nh - ni nghip
kinh doanh ca ng pht t.3 Vic bun bn thnh vng ny va
l nguyn nhn, va l h qu ca mi quan h gia ng vi L Vn
Duyt. Nh iu bnh thng vn xy ra i vi chnh quyn Gia
nh v trong thi k Gia nh thnh, mi quan h c nhn gia
ngi thanh nin nng ng ny v L Vn Duyt tin trin thnh
mi quan h chnh thc. Trc tin, L Vn Duyt nhn Lu Tn
lm con nui.4 Sau , ng b Lu Tn lm thnh vin ca Hnh
nhn ty - c quan m trch ngoi thng ca Gia nh thnh.5
Theo Shimao, c th phe L Vn Duyt c cc thng nhn ngi
1 L Cng Vn Duyt s trng, tr. 16.
2 DNTL2, 7: 14a.
3 inh Xun Lm, Nguyn Phan Quang, Bn Bang th, mt ti liu c gi tr v
cuc khi ngha L Vn Khi (1833 - 1835), NCLS 178 (1978): 77.
4 Nh trn.
5 LTST, 45: 2a.

131

132

&+2,%<81*:22.

Hoa nh Lu Tn ng h v mt ti chnh.1 Khng th ph nhn l

Hoa kiu Gia nh c chnh quyn a phng u i bi h c
quan h vi nhng ngi Hoa c b lm quan to, v nh Trnh
Hoi c v Lu Tn.
Ngoi ra, quan li ngi Hoa cng trc tip tham gia cc hot
ng thng mi. Theo quan st ca John White trong thi gian lu
tr ti Vit Nam (1819-1820): Quyn Tng trn Gia nh l mt
nh bun nh kinh doanh ng v cc hng ha khc. ng ta lm
n vi cc nh bun nh khc.2 John White cng dng mt mi bin
ngi Hoa phc v kinh doanh.3 Rt c th John White khng
nhn ra v quyn Tng trn l ngi Minh hng. Mt cun tiu s
triu nh cho thy Trnh Hoi c l quyn Tng trn Gia nh
thnh trong thi gian Tng trn Nguyn Vn Nhn vng mt do ra
thm Hu.4
Nhng ng gp v nh hng ln ca quan li v thng nhn
ngi Hoa Gia nh thnh khin ngi Nam B c xu hng
che ch cho cc ng minh ny trc nhng hn ch khng mong
mun ca triu nh Hu. Chng ta c th thy c ch vn hnh
ny khi xem xt hin tng p thu v trnh thu. Nhng ngi
nhp c mi n Gia nh trong th k XIX s c nhng ngi
ng u cc hip hi ngi Hoa, ty theo tng a phng qu gc
ca h tip n. a s dn nhp c mi n thuc v mt bang, t
chc cn bn ca cc Thanh nhn; s cn li gia nhp cc hi Minh
hng. l l do ti sao h c c nhng ngi ng u cc
hi Thanh nhn v Minh hng tip n khi mi t chn ln vng

1 Shimao, Meimeiki (1820-1840) betonamu no Nankichiho Tochi ni Kansuru Ichi

Kosatsu, tr. 180.
2 White, A Voyage to Cochin China, p. 287.
3 Nh trn, tr. 332.
4 LTST, 11: 6a.

91*71$0%',75,80,1+01*

t ny.1 Tuy nhin, a s dn nhp c c tp hp trong cc hi

Thanh nhn. Tn h cng c ghi trong danh sch ca bang. Sau
giai on ny, nhng ngi mi n c th giu mnh trong cc
bang. a s h nh c nhanh chng vng t mi di s che
ch ca cc hip hi m h l thnh vin. Mc d trng hp di
y thuc th k XX nhng cu chuyn ca Quch m do Hong
Anh gii thiu s gip chng ta hiu ngi Trung Quc nhp c
nh c nh th no Gia nh:
Gia nh anh ta tay trng ri qu sang Vit Nam. Nh s tr gip
ti chnh ca bn b cng qu, anh ta lm ngh ng nt, thu nht
ph liu nh lng vt, chai l v mnh kim loi [...]. Sau , anh ta
chuyn sang lm cng vic khc l bn da tru, mang c, bng c v
go. Trong s , hng ha chnh ca anh ta l go. khng phi l
mt hng dnh cho tiu dng ni a m xut khu. Anh ta lun
c ngi ti mi ni thuc lc tnh Nam K thu mua go v tr
trong cc nh kho Ch Ln. Khi gi go tng cao, anh ta bn ht i.2
L Vn Duyt nhn ra mt vn : dn nhp c mi thng c
cc hip hi ch qun trnh bo khng ng s tht v iu kin kinh
t ca h nn thng c min thu. Thng thng, nhng ngi
mi ti phi ng k l cng c (rt ngho) hoc v vt lc gi (ngi
khng c ti sn g) th mi c min ng thu. Ngoi ra, h t khi
b chuyn thnh i tng phi np thu ngay c khi h nhanh chng
c c cuc sng n nh hn nh tch ly ti sn vng t mi.3
i ph vi tnh trng ny, Gia nh thnh Tng trn ngh nn
nh thu 6,5 quan mi Thanh nhn bnh thng, v min thu cho
1 Khm nh i Nam hi in s l, (vit tt l KDDNHDSL) (1851. Vin Hn Nm,
VHn 1570, H Ni), Thanh nhn, tr. 5. y l bng chng quan trng cho thy
trong th k XIX, ngi Minh hng khng phi lc no cng l hu du ca dn
t nn triu Minh. T nm 1843, con ci ca Thanh nhn Trung Quc cng c
ng k lm thnh vin Minh hng. Xem chng 5.
2 Hong Anh, Ch Bnh Ty xa, Xa v Nay, s 36B, Tp. H Ch Minh 1997, tr. 9.
3 DNTL2, 40: 17b - 18a.

133

134

&+2,%<81*:22.

nhng Thanh nhn tay trng. ngh ca L Vn Duyt c trnh

ln triu nh Hu vo nm 18271 nhng b Minh Mng bc b bi
nh vua cho rng kh xc nh th no l trng tay v s m h ny
s to c hi cho Thanh nhn trn thu. Lp lun ca Minh Mng
lgc v thc t hn khi tng s ngi phi np thu: Trm bit
nhng ngi nhp c thc s ngho nhng t nc thin ng
ca trm khng h ngho mi. V vy h s phi np thu.2 Minh
Mng cho rng v nguyn tc ngi Hoa mi nhp c phi ng
thu y . Nhng ngi rt ngho phi ng na mc thu trong
3 nm, sau phi ng thu y . Quyt nh ny c truyn
n Gia nh.
Ngay sau Minh Mng v cn thn pht hin ra rng quy nh
ny khng c p dng vi cc Thanh nhn Gia nh. Gia
nh, nhng Thanh nhn rt ngho c min thu. T nm 1830,
khi Minh Mng v cn thn mnh bt u nm quyn kim sot Gia
nh, quy nh ny c thc thi khp Nam B. H Tin, mc
thu nh vo Thanh nhn tng ln nhanh chng, gp gn 3 ln nh
mc ban u.3
Mc d triu nh cm ngi Hoa vn chuyn go bng ng
bin nhng Hoa kiu khng d g t b ngch kinh doanh siu li
1 Nh trn, 40: 18a. Trn thc t, ngh ca Gia nh kh u i Thanh nhn. Trc
ht, mc thu ny thp hn vi ngi Minh hng. Theo lut ban hnh nm 1826,
mt Minh hng phi np 2 lng bc thu. Chng ta khng bit chnh xc gi
bc nm 1826 nhng c th on gi bc thi im ny bng cch tham kho
gi chnh xc ca bc ti hai thi im khc: nm 1824, 1 lng bc = 3 quan;
nm 1828, 1 lng = 4,7 quan. Xem DNTL2, 23: 15b; 54: 24a. Mc thu i vi
Thanh nhn c l c tnh ton da theo gi bc nm 1827. Mc thu ny gn
bng mc thu vi ngi Minh hng. Tuy nhin, mc thu i vi Thanh nhn
c cho l thp hn bi v ng tin Vit Nam mt gi so vi bc. Fujiwara,
Tonanajiashi no kenkyu, tr. 341. Nm 1845, ti H Tin, 1 lng bc = 9 quan.
DNTL3, 56: 18a.
2 DNTL2, 40: 18a.
3 Nh trn, 173: 13a.

91*71$0%',75,80,1+01*

nhun ny. Chng no quan h ng minh gia cc Hi qun ngi

Hoa v tp on cai tr Gia nh thnh cn c duy tr, ngi Hoa
vn tm ra nhiu cch lch qua lnh cm ca triu nh. H c th
ng k tu thuyn di tn ca ng nghip ngi Vit, gm c v
v thip ngi Vit. V phn ln tu thuyn Gia nh c ng
k bng tn ph n,1 y thc s l mt kh nng n trnh. Mt
chin thut khc l dng giy php gi mo vn chuyn go. Cch
lm ny i hi phi c s thng ng vi gii chc Gia nh thnh.
Nm 1837, mt vin quan ca Minh Mng pht hin ra mt trng
hp nh vy: mt Thanh nhn ln bun bn theo cch ny sut
10 nm rng.2
Vua Minh Mng mun trit tiu nh hng ca ngi Hoa trong
nn kinh t Gia nh ni ring v nn kinh t Vit Nam ni chung.
Hng nm tu thuyn ca nh nc li xui xung vng ng Nam
hi o hoc min ng n v Qung ng mua cc hng ha
cn thit. Theo sc lnh ca triu nh, ngi Hoa b cm tham gia
nhng chuyn i ny.3 Nh cp, ngi Hoa cng b cm vn
chuyn thc go bng ng bin. Nm 1827, triu nh khc
t thnh cu ny cho d trc Gia nh thnh Tng trn ng
.ng 1 thp k sau, ngi Hoa li thnh cu v ln ny h gp tai
ha ln. Theo , c Thanh nhn v Minh hng u b vnh vin cm
ng hoc mua bn tu thuyn i bin. Ni cch khc, ngi Hoa

1 Nh trn, 183: 42b.

2 Nh trn, 179: 29b.
3 Thay vo , c nhng chng c cho thy nhiu ngi phng Ty c thu lm
thy th on. Phan Thanh Gin cho chng ta bit mt ngi B o Nha tn l
An Ton ang ch huy mt con tu thuc phi on ca Phan Thanh Gin i n
Batavia nm 1830. Phan Thanh Gin, Lng Kh thi tho, (1876. Vin Hn Nm,
VHN 151, H Ni), 10: 170. Nm 1837, Minh Mng ra lnh tr lng hng thng
cho mt ngi li tu phng Ty lm thu trn tu Linh Phng. Lng thng
ca ngi ny l 50 la Ty Ban Nha. Chu bn triu Nguyn, ngy 5 thng 10
nm inh Du (tc nm 1837 dng lch).

135

136

&+2,%<81*:22.

vnh vin b cm i bin.1 Quan im c bn ca Minh Mng: Ngi

Hoa [Thanh nhn] khng ng tin cy.2

KT LUN
Gia nh thnh Tng trn l n v hnh chnh c chc nng
cai qun Gia nh. T nm 1808 n 1832, Gia nh c 3 quan Tng
trn u l ngi Gia nh. Cc quan Tng trn c trao quyn
ln, t cai qun ton b vng Gia nh n kim sot Chn Lp,
quyt nh vic t tng, b nhim hoc bi nhim quan chc a
phng, trng thu li nhun v iu hnh mi s v vng bin vin.
Cng tc khai hoang, xy dng cu ng v hot ng ngoi thng
cng c t di s kim sot ca quan Tng trn. V quan ny b
nhim ngi Nam B hoc gia nhn ca mnh vo cc chc v quan
trng. Ni cch khc, Gia nh l vng lnh th bn t tr Nam B
cho n nm 1832, khi triu nh trung ng tin hnh cuc ci cch
mang tnh lch s.
Trong s 3 v Tng trn ca Gia nh, L Vn Duyt l ngi
ni bt nht. Nhim k ca ng ko di hn 2 v Tng trn cn li l
Nguyn Vn Nhn v Nguyn Hunh c. ng c b nhim lm
Tng trn Gia nh thnh 2 ln. Nhim k u tin ca ng tng
i ngn ngi (1812 - 1813) trong thi gian tr v ca vua Gia Long.
Nhim k quan trng hn ca ng bt u t u thi Minh Mng.
ng cai qun Gia nh t 1820 cho n khi qua i nm 1832. ng
l mt trong nhng ngi ng h Minh Mng nhit thnh nht khi
v vua ny c ch nh lm ngi k v vua Gia Long nm 1816.
Nhng ng cng qu trung thnh vi nhng di sn ca chnh quyn
Gia nh vn hnh thnh t trong cuc ni chin. Trong thi k
cm quyn ca L Vn Duyt, cc tn Thin cha gio v ngi
1 DNTL2, 177: 27b - 28a.
2 Nh trn, 218: 24a.

91*71$0%',75,80,1+01*

Hoa nh c ng nhng vai tr then cht trong gii cm quyn Gia

nh thnh nh h tng lm trong chnh quyn Gia nh th
k trc . Quyn lc ny sinh t mi quan h ring t gia cc
c nhn, v vy ngay c cc cu t nhn cng c tuyn vo nhm
ngi nm quyn.
Trong thp nin 20 ca th k XIX, cng thng chnh tr gia
Minh Mng v L Vn Duyt xut pht t chnh sch khc nhau ca
h i vi 3 nhm ngi k trn. Mc d c s k tc Gia nh,
cng vn c nhng thay i trung tm chnh tr Vit Nam t khi
Minh Mng ln ngi nm 1820. Vng triu ca Gia Long li
mt di sn v c dn, trong ni tri l ngi Gia nh cng vi
nhng nhm ngi khc c phn b tng i ng u Gia
nh. Tuy nhin, ngay t khi Minh Mng ln ngi, ngi min Trung
v min Bc bt u th ch ngi Gia nh. Nhng ngi ny ch
yu c trang b kin thc Nho hc v chu nh hng ca t tng
ly Vit Nam lm trung tm. Th h th hai ca h Nguyn mun loi
b nn vn ha c bit ca chnh quyn Gia nh ra khi vng t
Gia nh. Nhng yu t cu thnh bn sc ca chnh quyn Gia nh
trc gip thng nht t nc nhng theo quan im ca th
h th hai th chnh nhng yu t ny li tr thnh mi e da lm
xi mn s thng nht .

137

CHNG III

Gii th quyn lc
vng t nam b

heo quan im ca Minh Mng v cc cn thn, vng t

Gia nh hon ton b thanh th ca L Vn Duyt bao ph.
l ni cc tn Thin cha gio c t do khng nh v thc
hnh tn gio ca h m khng gp bt k cn tr no; l ni cc t
nhn hng n mt cuc sng bnh thng v cng l ni ngi
Hoa t do th hin ti kinh doanh v bn rt tin ti cng nh sc
lc ca cc thn dn ca nh vua. Mt mt, triu nh trung ng
t chi mi xut ca L Vn Duyt v vic u i cc nhm
ngi ny (Cng gio, ngi Hoa di c v t nhn). Mt khc,
triu nh trung ng t nhn thy khng c kh nng trin khai
nhng hnh ng hu hiu nhm hn ch cc b phn dn c ny
Gia nh.
Ngc li, Bc thnh (min Bc Vit Nam) ang trong qu trnh
b chnh quyn trung ng gii th. Sau khi Nguyn Vn Thnh Tng trn u tin v l ngi Gia nh - qua i nm 1816, quyn
lc ca Tng trn Bc thnh suy gim nhanh chng. Khi Minh Mng
ln ngi, L Cht - qu Bnh nh (thuc min Trung) - c phong
lm Tng trn Bc thnh. ng khng c nhn quan chnh tr sc so

140

&+2,%<81*:22.

nh L Vn Duyt1 v sm qua i sau khi t chc vo nm 1826.

Trng Vn Minh - quan Tng trn tip theo v cng l ngi Gia
nh - t chc sau 2 nm ti nhim.2 Tip , chc v Tng trn b
b trng sut nhiu nm. Cui cng, vo nm 1831, L i Cng mt quan vn - c b nhim lm Ph Tng trn v c triu nh
giao nhim v tin hnh gii th v chia Bc thnh thnh nhiu tnh.3
Cui nm , cuc ci cch hnh chnh c hon thnh.
Trong chng ny, ti s tho lun 2 vn chnh. Mt l,
lun gii cch chnh quyn trung ng lm xi mn quyn lc ca
nh cm quyn Gia nh. l mt qu trnh c tnh ton cn
thn nhm lm gim th lc a phng tng bc mt. Hai l,
lun bn cch thay th gii chc a phng bng cc i din c
quan h khng kht hn vi triu nh Hu. iu ny ko theo s
thay th ngi ca L Vn Duyt bng ngi ca Minh Mng v
ngi Gia nh bng ngi n t min Bc v min Trung. Cui
cng, ti s tho lun v cuc ni dy ca Gia nh din ra sau
nhng thay i ny.

1. XA B GIA NH THNH
Xi mn quyn lc Gia nh
So vi tnh hnh Bc thnh - ni triu nh Hu c th thc thi
quyt sch vi t tr ngi - Gia nh l thch thc ln hn nhiu i
vi triu nh. Quyn lc v thanh th ca L Vn Duyt y rt
ln. Mi n lc nhm gim bt quyn lc ca ng i hi phi c
tin hnh thn trng v kho lo. Gii php ca Minh Mng l xa b
1 Xem Phan Thc Trc, Quc s di bin, (vit tt l QSDB), (New Asia Research
Institute, Hong Kong, 1965), tr.160. i Nam chnh bin lit truyn s tp, (vit tt l
LTST), (1889. Keio Institute of Linguistic Studies, Tokyo, 1962), 24: 12.
2 Nh trn, tr. 178.
3 Nh trn, tr. 204.

91*71$0%',75,80,1+01*

mt s ch da ca L Vn Duyt. Nn nhn u tin l cc nhn vt

then cht trong hng ng c th lc Gia nh thnh. Mc tiu th
hai l quyn lc ca L Vn Duyt i vi Chn Lp. Tip n, nh
vua bt tay vo vic lm suy yu lc lng qun s ca v quan Tng
trn ny. Ngay sau khi t c ba mc tiu trn, nh vua s tm cch
kim sot trc tip Gia nh. Kt qu l, cc tn o Thin cha, t
nhn, ngi Hoa nh c v ngi Nam B ni chung u tr thnh
mc tiu ca triu nh Hu.
a) Loi b thuc h ca L Vn Duyt
Trng hp Trn Nht Vnh cho chng ta minh chng r nt
v chin thut th nht ca vua Minh Mng. Nm 1823, mt trong
s thuc h c th lc nht ca L Vn Duyt l Trn Nht Vnh b
mt trong s cn thn ca vua Minh Mng tuyn b phm ti bun
bn go bt hp php v iu hnh mt nh th. L Vn Duyt c
th minh oan cho ngi ny v ra lnh chm dt qu trnh iu tra.
Trong s tc gin cao , L Vn Duyt thm ch cn gy p lc mnh
m hn bng cch yu cu vua Minh Mng x t cn thn ca nh
vua v a ra li buc ti sai lch. Kt qu l Minh Mng thy bt
lc trong vic chng li Trn Nht Vnh.1
Nm 1828, Minh Mng v L Vn Duyt li i u vi nhau.
Trong nhng thay i v nhn s nm , Trn Nht Vnh - ngi
tng b buc ti vi phm php lut v c minh oan - b buc
phi n Bc thnh nhn nhim v mi v t lu sau b tng giam.
Nh d on, L Vn Duyt c gng bo v thuc h c ca mnh
nhng ln ny ng khng chng li c quyn lc ca Minh Mng.2
iu ti t n vi L Vn Duyt khi Nguyn Khoa Minh - mt
trong nhng ngi thn cn ca Minh Mng - thay th v tr ca Trn
1 a Nam thc lc chnh bin nh k, (vit tt l DNTL2) (1861. Keio Institute of
Linguistic Studies, 1963), 27: 3b; 162: 7.
2 Nh trn, 52: 19; LTST, 23: 12b - 13a.

141

142

&+2,%<81*:22.

Nht Vnh Gia nh.1 l du hiu cho thy t lc cc v tr

Gia nh thnh s do ngi ca Minh Mng nm gi mi khi khuyt
mt v tr no .
b) Quan bo h Chn Lp
Tip theo l s thay i quyn bo h i vi Chn Lp. Nhn
vt ni ting Nguyn Vn Thoi - ngi nm quyn bo h Chn
Lp t nm 1820 v di s ch o ca L Vn Duyt - qua i nm
1829. Vi quyn ngh ngi k tc cng v ny do triu nh
ban, L Vn Duyt tin c Nguyn Vn Xun - mt ng s ca ng
nhng ngh ca ng b t chi thng thng. ch thn vua Minh
Mng la chn v ch nh mt v quan khc. Bi c Minh - mt
quan vn ca nh vua - c c lm quan bo h Chn Lp v c
trch nhim hp tc vi quan Tng trn.2 H qu l quyn bo h
c chia cho Bi c Minh v quan Tng trn. Nhng s cn bng
quyn lc gia 2 nh cm quyn ny nhanh chng b ph v v Minh
Mng phong cho Bi c Minh mt chc v khc - Thng th B
Binh. y l chc v cao hn hn quan Tng trn.3 Bng cch ,
Minh Mng tch hon ton quan bo h khi s kim sot ca L
Vn Duyt v xc lp mi lin h trc tip vi triu nh thng qua
cu ni ca cc quan vn.
c) Lc lng qun s
ginh quyn kim sot qun s i vi Gia nh, Minh Mng
chn vin tng thn cn Nguyn Vn Qu v phi ng ta ti Nam
B vo nm 1831. Sau t lu, lc lng qun s ch cht ca L
Vn Duyt b gii tn. Cc lc lng nng ct ca ng nh i T Bo

1 i Nam chnh bin lit truyn nh tp, (vit tt l LTNT) (1909. The Institute of
Cultural and Linguistic Studies, Keio University, Tokyo, 1981), 14: 5b - 6.
2 LTST, 23: 14b.
3 DNTL2, 62: 3.

91*71$0%',75,80,1+01*

v Minh Ngha b buc ri khi Gia nh ti Hu v Qung Ngi.1

Bn cnh , vin tng ny cn c trao quyn can thip vo cng
vic ca Tng trn L Vn Duyt. K t , triu nh khng chp
nhn cc bo bo ca Gia nh tr khi n c Nguyn Vn Qu k.
Tuy nhin, ngi c b nhim ny khng nm quyn tuyt i
trong vng bi trc khi hnh ng, vin tng ny phi nhn c
s chp nhn ca cc vin quan ng u 3 to - nhng ngi cng
do Minh Mng ch nh.2 Minh Mng khng mun chu ng tnh
trng quan v lun mnh hn quan vn nh trc na. Nh vua v
cc cn thn trong triu mun thit lp h thng quyn lc, trong
quyn lc dn s mnh hn qun s. Quyt nh thnh lp cc n
v hnh chnh mi Gia nh l mt phn trong n lc tng th ca
triu nh.
Nhng thay i ngy cng lm ngi Gia nh kh chu. H lo
lng khi thy quan li triu nh trung ng nm gi nhiu v tr
Gia nh thnh. Nhng quan li ny gy ra rt nhiu vn v h
pht l con ngi v vng t Gia nh. Khi cc quan li c triu
nh phi n Gia nh khng tn trng quyt nh ca ngi ng
u trn Phin An, dn a phng rt bt mn vi h. Nm 1831,
s bt ha n ra gia cc quan li cao cp Phin An. Trn th v 2
thuc h ca ng, trong c Nguyn Tha Ging ( k thi Hng
ca Tha Thin nm 1821) c kin khc nhau v nhiu v tranh
chp a phng. Trc , vi nhng trng hp ny, ch cn
Trn th ra quyt nh cui cng l xong v ng c quyn nhng
nay cc quan v v quan vn phi i mt vi s b tc. Trc khi
triu nh phi quan vn m nhn cc chc v a phng Gia
nh thnh, Gia nh khng xy ra tnh trng bt ha nh vy
v chnh ngi a phng t co iu ny.3 Cc quan li trung
1 Nh trn, 82: 24.
2 Nh trn, 72: 11a; 82: 4b.
3 Nh trn, 73: 15a.

143

144

&+2,%<81*:22.

ng do triu nh Hu ch nh cng gp kh khn khi gii quyt

vn Chn Lp v ngi Chn Lp. Bi c Minh cng gp kh
khn tng t vi ngi Chn Lp n mc v quan bo h mi ny
mt chc ngay sau khi b gii chc Chn Lp (m ng rt ly lm kh
chu) buc ti ng mt cch gay gt.1
S kt thc ca Gia nh
Sau khi L Vn Duyt qua i nm 1832, Gia nh thnh Tng
trn lin b xa b v ti c cu li. Nm trn trc y c i
thnh 5 tnh. Tnh An Giang c thnh lp v c a gii nm gia
Vnh Long v H Tin. Do , trn mnh t Gia nh c l 6 tnh
mi: Bin Ha, Phin An (hoc Gia nh2), nh Tng, Vnh Long3,
An Giang v H Tin. By gi, Gia nh bt u c gi l Nam K
(Nam B) tng ng vi tn gi Trung K (min Trung) v Bc K
(min Bc). Nhng tnh ny cn c gi bng tn ph bin l Lc
tnh (6 tnh) hoc Lc tnh Nam K (6 tnh Nam K).
Bc i tip theo ca chnh quyn trung ng l tn cng cc
nhm ngi c L Vn Duyt bo tr trc y. C nh u tin
ging xung nhng ngi ny ngay sau ci cht ca L Vn Duyt
l vic vua Minh Mng tuyn b cm tuyt i o Thin cha. T
nm 1833, triu nh bt u n p Thin cha gio trn khp Vit
Nam. Cc nh th b ph hy, tn b bt dm ln ch thp
chng t rng h tuyn b t b tn gio. Cc thnh vin Hi tha
sai Paris Nam K ng trc hai s la chn: t v o hoc chy
trn khi Vit Nam. Lnh ca triu nh cm o Thin cha khin
cc tn Thin cha ngi Vit Vit Nam tm cch trn khi Gia
nh. Chng hn, Phan Vn Minh (1818 - 1853) - hc tr 18 tui ca
1 Nh trn, 106: 13a.
2 Nm 1833, Phin An c i tn thnh Gia nh. Nh trn, 102: 4b.
3 Tn gi Vnh Long c t trc cuc ci cch. Tn gi sau ca tnh ny l Vnh
Thanh. Nh trn, 78: 34b.

91*71$0%',75,80,1+01*

Gim mc Taberd - c hc gio l o Thin cha bng ting

La tinh Gia nh, chy n trng dng Penang v sau tr
thnh cha s.1
Cng trong nm , cc cu t nhn ngi min Bc Gia nh
(trong c nhiu ngi bt u cuc sng mi) b buc phi
quay li thn phn trc y. Nhng ngi Hi Lng ang trong
qu trnh tr thnh ngi Nam B b buc phi ri khi ni nh c
mi. Theo lnh ca triu nh, h b chuyn ti min bin cng xa
xi v phi sng cng nhng t nhn ang chu n pht.2
Vo th k trc, khi ban hnh chnh sch hn ch nh hng
ca ngi Hoa Gia nh, triu nh cha cn thc thi cc hnh
ng c bit chng li Hoa kiu ti y. Tuy nhin, cc quan chc
chnh quyn mi tin rng Hoa kiu vn ng vai tr trung tm trong
cc hot ng bun bn bt hp php, v vy phi t h trong tm
kim sot trc tip ca gii chc triu nh. y c th l ln u tin
gii chc triu nh c xc lp s kim tra cht ch mng li bun
bn bt hp php ca ngi Hoa.3
Cng vi vic tng cng hn ch v gim st nhng nhm
ngi c L Vn Duyt khoan th v thm ch l u i, triu nh
cn hng mt v chnh vin quan Tng trn ny bng vic tm kim
mi ti li L Vn Duyt tng phm phi. Mi vic u c li ra
xem xt tm kim chng c, chng minh ti ca L Vn Duyt.
Vua Minh Mng b mt ra lnh cho mt trong nhng quan vn l
Bch Xun Nguyn ln danh sch v tm bng chng buc ti L Vn
Duyt.4 V d, vic xy dng thnh Si Gn vi cc kho cha v kh
1 Hunh Minh, Vnh Long xa v nay, Si Gn, 1967, tr. 260.
2 DNTL2, 67: 13 - 14a; 95: 6b.
3 Sau khi Gia nh thnh Tng trn b xo b, gii quan li triu nh nhn thy mt
s binh lnh ca L Vn Duyt n g bt hp php em bn. H bit ngi
Hoa nh c Gia nh l lc lng ch yu mua loi g ny.
4 LTST, 23: 16b - 17a.

145

146

&+2,%<81*:22.

v ng tu thuyn a phng c xem l bng chng xc ng

v ti chng li triu nh trung ng1 ca L Vn Duyt.

2. THAY TH NHN S
S thng tr ca cc quan vn
Theo c cu hnh chnh mi phn chia theo tnh ca vua Minh
Mng, mi quan Tng c cai qun 2 tnh. Tnh no ln hn s c
t tr s .2 Mt quan Tun ph s ng u mi tnh. Di
quyn ca Tun ph l cc quan B chnh, n st v Lnh binh.
Tuy nhin, trn thc t, quan B chnh mi l ngi ng u
mi tnh. C hai l do gii thch iu ny. Th nht, v tr quan Tng
c, gn nh thng xuyn l tng qun s, mang tnh chnh tr
hn l iu hnh thc t cng vic. Th hai, v tr quan Tun ph
him khi c b nhim.
Quan Tng c thng t tr s ti tnh ln trong s 2 tnh
c giao, trong khi quan Tun ph ch l chc quan trn danh
ngha. Tnh c din tch nh hn hon ton t di quyn kim
sot ca quan B chnh. Ngay c ti tnh ln - ni t tr s ca quan
Tng c - B chnh vn c th l ngi ng vai tr quan trng
nht trong vic a ra quyt sch, ng ng sau v quan Tng c
tng i t c hiu lc. Chng hn, chng ta nh rng nm 1832,
c Tng c Nguyn Vn Qu v B chnh Phin An Bch Xun
Nguyn cng a ra ngh triu nh ra lnh bt L Vn Khi.3
Trn thc t, Nguyn Vn Qu ch lin quan n mt t cng vic
chnh thc Si Gn. ng ch lm vic ti tr s 2 hoc 3 ln mt
thng nn tt c cc vn quan trng Phin An u do B chnh
1 Nh trn, 23: 20a.
2 Bin Ho/ Phin An; nh Tng/Vnh Long v An Giang/H Tin. Quan Tng c
s ng tr s Phin An, Vnh Long v An Giang.
3 LTNT, 45: 1b.

91*71$0%',75,80,1+01*

quyt nh.1 Chc v B chnh v n st c giao cho cc quan

vn tr tui ca vua Minh Mng - nhng ngi m trch qu trnh
ginh quyn kim sot Gia nh thnh. Ch c duy nht mt chc
quan Tng c Nam B c giao cho quan vn L i Cng. L
i Cng bt u s nghip di triu vua Gia Long v nhanh
chng thng tin khi Minh Mng ln ngi. Quyn hn ca ng l
An Giang v H Tin, ngoi ra cn nm quyn kim sot Chn Lp.
V chc v, danh hiu ca Tng c 4 tnh khc, ch cn b nhim
cc tng lnh qun s l .
Khi cuc ci cch hnh chnh quan trng ny mi bt u, theo
bng qun l nhn s nm 1832 (xem Bng 1 di y) ch c tnh
An Giang c quan Tun ph. Sau , dn dn chc v Tun ph xut
hin trong cc ghi chp mi khi mt tnh no cn b sung mt
quan li cp cao. L do ti sao ch c An Giang c quan Tun ph l
bi tnh ny mi c thnh lp v nh cm quyn tnh An Giang li
c thm nhim v kim sot Chn Lp. Chnh iu khin triu
nh Hu b sung quan i din cho tnh ny. Nh vy, r rng l B
chnh, n st v Lnh binh l chc v quan trng nht v mt hnh
chnh cc tnh Nam K.
Trc khi Minh Mng tin hnh ci cch hnh chnh, mi trn
cng c t di s cai qun ca 3 vin quan tng ng vi c cu
ca Gia nh thnh Tng trn. Cao nht l quan Trn th do mt
tng lnh m nhim. Tip n l Hip trn, di Hip trn l Tham
hip. C hai v tr ny u do cc quan vn m nhim. Trn th, Hip
trn v Tham hip hp thnh ba v tr quan trng nht ca trn. B
chnh, n st v Lnh binh l 3 chc v quan trng nht ca cc tnh
mi c thnh lp nhng c mt s khc bit c bn: chc v tng
lnh c sp xp theo tn ti trt t, cn hai quan vn th ngc li.
Bng 1 v tnh hnh qun l nhn s nm 1832 cho thy s thay i
h thng th bc gia cc quan vn v quan v.
1 Nh trn, 100: 11b.

147

148

&+2,%<81*:22.

Bng 1: Bng qun l nhn s Nam B nm 18321

TNH

CHC V
Tng c

Bin Ha

Tun
ph

Nguyn
Vn Qu

Phin An

nh
Tng

H Tin

n st

Lnh binh

V Qunh
Hip trn Bin
Ha

L Vn L
Tham hip
Bin Ho (1821)

H Kim Truyn
Chng qun
Hu Qun

Bch Xun
Nguyn
ng u Hnh
To ca Gia
nh thnh

Nguyn Chng
t
Tham hip
Phin An (1819)

Nguyn Qu
Tng c
Bnh Ha

T Trn
Hip trn
Vnh Long
(1827)

Ng B Tun
Tham hip Vnh
Long (1821)

Nguyn Vn
Chnh
Ph Chng
qun Thn C

Phm Phc
Thiu
Hip trn Vnh
Long

V c Khu
Tham hip Vnh
Long (1821)

Nguyn Vn
Hp
Tng c Ph
Yn

Nguyn Vn
Bnh
n st
Thanh Ha
(1821)

Bi Vn L
Lang trung
B Hnh
(1821)

L Vn Thng
Tng c
Qung Ngi

Phm Xun
Bch
Hip trn H
Tin (1821)

Trn Vn Quan
Tham hip
H Tin

Nguyn Quang
Lc Chng
qun
T Qun

L Phc
Bo

Vnh Long

An Giang

B chnh

L i
Cng

Ng
B
Nhn

Ch thch: trong ngoc kp ... l chc v trc, trong ngoc n (...) l nm k thi Hng.

Bng thng k trn cho thy, 3 Lnh binh ca Phin An, Vnh
Long v An Giang tng l cc Tng c min Trung Vit Nam.
Cng thi gian , cc cu Trn th H Tin, nh Tng v Vnh
1 DNTL2, 85: 20b - 22a; QTHKL.

91*71$0%',75,80,1+01*

Long c thng ln chc Lnh binh tnh Qung Ngi, Bnh nh

v Bnh Thun.1 Vo thi im , cc Tng c nu trn chu s ch
o ca nhng ngi nm quyn thc s l B chnh v n st bi v
quyn hn ca h ch gii hn trong lnh vc qun s ca cc tnh.
Trc cuc ci cch hnh chnh ca Minh Mng, Hip trn v Tham
hip c t di quyn ch o ca Trn th. Phn ln nhng
ngi c chn lm B chnh v n st u tng l Hip trn v
Tham hip ca cc trn thuc Gia nh thnh. Chng hn Hip Tng
trn ca Gia nh thnh tng l tr t ca Gia nh thnh Tng trn.
V vy Hip trn v Tham hip l cc quan vn phi hp hot ng
vi Trn th cc trn.
Thay i quan trng th hai trong lnh vc nhn s din ra nm
1832. Theo , cc chc v quan trng lc tnh Nam K ch yu do
cc quan vn t i khoa nm gi. Trong s 12 B chnh v n
st c 8 ngi C nhn v 2 ngi l T Trn v V c Kh
Tin s. Phn ln trong s h cc k thi nh t chc u triu
Minh Mng: 6 ngi nm 1821- nm u tin di thi Minh
Mng t chc thi nh trong c nc.
Vn ch ngha a phng
Nghin cu k hn s thay i nhn s nm 1832, ta s thy
mt ng c khc ca vua Minh Mng, l loi tr ch ngha a
phng. Bng 2 di y cho thy khng k 3 ngi c qu qun
khng c xc nh, khng c ngi Nam B no c b nhim
lm B chnh hoc n st Nam B. Trong s 9 B chnh v n st
c qu qun c xc nh r, 3 ngi vng chu th sng Hng,
6 ngi min Trung. Nu chng ta phn loi nhng ngi ny da
theo ni xut thn l ng Ngoi ca vua L cha Trnh trc y
(t H Tnh ra Bc) hay ng Trong ca cha Nguyn trc y (t
Qung Bnh vo Nam), th c 3 ngi thuc ng Ngoi v 4 ngi
1 Nh trn, 85: 19b - 20b.

149

150

&+2,%<81*:22.

thuc ng Trong. Tt c h u khng phi ngi Gia nh. Trong

cc quan Tng c, ch c qu qun ca Tng c L i Cng
c xc nh r l trung tm Bnh nh. Nh vy, ngi Gia nh
khng cn thng tr b my quyn lc Gia nh nh trc y na.
Thay vo , cc chc v ny by gi u do ngi min Bc v min
Trung nm gi.
Bng 2: Qu qun ca cc quan li Nam B nm 18321
TNH

Bin Ha

CHC V
Tng c

Tun ph

Nguyn Vn Qu

Phin An

nh Tng

L Phc Bo

Vnh Long
An Giang
H Tin

L i Cng
(Bnh nh-T)

Ng B Nhn
(Qung Tr-T)

B chnh

n st

V Qunh

L Vn L
(Tha Thin-T)

Bch Xun Nguyn

Nguyn Chng
t
(Ngh An-T)

T Trn
(Bc Ninh-B)

Ng B Tun
(Qung Bnh-T)

Phm Phc Thiu

V c Khu
(Hi Dng-B)

Nguyn Vn Bnh
(Bc Ninh-B)

Bi Vn L
(Tha Thin-T)

Phm Xun Bch

(Thanh Ha-T)

Trn Vn Quan
(Tha Thin-T)

Ch thch: trong ngoc n ( ): ni sinh; T: min Trung Vit Nam; B: min Bc Vit Nam.

C th c kin cho rng kiu phong quan tc nh vy khng

phi l bng chng r rng v ch nh ginh quyn kim sot Gia
nh ca vua Minh Mng bi v cc nc theo Nho gio ni chung,
1 DNTL2, 85: 20b - 22a; QTHKL; Cao Xun Dc, Quc triu ng khoa lc (vit tt l
QTDKL), ngi dch L Mnh Liu (Trung tm hc liu, B Vn ha Gio dc Thanh
nin, Si Gn, 1961); Vin S hc dch, i Nam nht thng ch, (vit tt l DNNTC)
(Hu: Thun Ha, 1992).

91*71$0%',75,80,1+01*

theo quy nh c gi l hi t, mt ngi mt vng xc nh s

khng c b nhim chc v hnh chnh ni . Mc ch ca
quy nh ny l nhm ngn chn s hnh thnh cc lin minh quyn
lc a phng. V mt nguyn tc, Vit Nam cng nm trong s
.1 Bi v nhng thay i v qun l nhn s nm 18322 cho thy
triu nh Hu tun th mt cch trit quy tc ny. Dng nh
iu xy ra vi cc tnh mi c thnh lp t Qung Bnh tr
ra Bc, sau khi Bc thnh Tng trn b xa b. y chng ta khng
c thng tin xc nh qu hng bn qun ca tt c quan li.
L do c bn l c qu t quan li t i khoa. Trong s 36 Tun
ph, B chnh v n st, ch c 14 ngi l t. D chng ta c th
b sung qu hng ca Nguyn c Nhun nu nghin cu cun
tiu s ca triu nh Lit truyn nh tp nhng vn khng th bit
chnh xc phn b qu qun ca nhng quan li ny. Tuy nhin, t
15 trng hp c qu qun r rng, chng ta c th ni rng khng ai
c c lm quan ti chnh qu hng ca ngi . Phn ln quan
Tun ph, B chnh v n st min Bc l ngi min Trung, cn
nhng ngi c c i cai qun min Trung li l ngi min Bc.
Di y l bng th hin qu qun ca nhng ngi c phong
quan min Bc v min Trung nm 1831.
Bng 3: Qun l nhn s min Bc v min Trung nm 18313
TNH

CHC V
Tng c

Qung Bnh

on Vn
Trng
(An Giang)

Tun ph

B chnh

n st

Nguyn Cng
Thuyn

V T hn

1 Nguyn S Gic dch, i Nam in l tot yu, (vit tt l TY), (1909. Nxb. Tp. H Ch
Minh, H Ch Minh, 1994, tr. 122).
2 DNTL2, 76: 25b - 30a.
3 DNTL2, 76: 25b - 30a; LTNT; QTHKL; DNNTC.

151

152

&+2,%<81*:22.

Qung Tr

Ngh An

Trn Danh Bu
(Bc Ninh)
* 1819
T Quang C
(Tha Thin)

H Tnh

Trnh Quang
Khanh
H Thc Lng

Nguyn Danh
Gip

L an Qu
Nguyn S Bng
(Nam nh)
* 1813

Thanh Ho

L Vn Qu

Nguyn ng
Giai
(Qung Bnh)
* 1825

Ngy Khc Tun

(H Tnh)
* 1821

H Ni

L Vn Hiu
(Gia nh)

Nguyn Vn
ip

Bi Nguyn Th
(Bin Ha)
* 1821

Ninh Bnh
Nam nh

H Hu
Hunh Kim
Xn
(Qung Bnh)

Hng Yn

Hi Dng

Nguyn Khc
Giai
(Gia nh)
* 1821

Nguyn Kim
Bng
(Tha Thin)

L i Cng
(Bnh nh)

Hng Ho

Bc Ninh

Hong T M
(H Ni)
* 1825

Phan Hin t

L o Qung
(Thanh Ha)
* 1813

Nguyn n T

L Nguyn Hy
(Ngh An)
* 1813

Nguyn Th Nho

Ng Huy Tun

Hong Quc
iu
(Ngh An)
* 1813

Thuyn
Quang
Nguyn nh
Thin
(Thanh Ha)

L Dc c
(Thanh Ha)
* 1819
Nguyn i
Phong

Nguyn c
Nhun
(Thanh Ho)

Qung Yn

Sn Ty

Trn L Hon

Nguyn Hu
Khu

Nguyn Trng
Trn

Nguyn Khc
Biu
(Tha Thin)
* 1819

Don Vn Xun
(Tha Thin)
* 1819

91*71$0%',75,80,1+01*

Thi
Nguyn
Lng Sn
Cao Bng

Trn Thin Ti
Hong Vn
Quyn

Nguyn D
Nguyn nh
Chng

Dng Tam B

Nguyn Huy
Khot

Ch thch: ( ): ni sinh; * nm k thi Hng

Tuy nhin, cng thi im c bng chng cho thy qu qun

ca gii quan li Gia nh rt phc tp nhng li khc bit ng k
vi tnh hnh min Bc v min Trung. min Bc, mt ngi n
t mt vng xc nh vn c th c ch nh lm quan chnh
vng , d khng chnh xc l ti tnh m ng ta c sinh ra. V
d, Ngy Khc Tun, qu H Tnh, c b nhim lm n st tnh
Thanh Ha; Hong T M, ngi H Ni, c c lm B chnh tnh
Hi Dng. Ngc li, chng ta khng th tm thy nhng trng
hp tng t trong cc ghi chp v b nhim nhn s nm 1832 Gia
nh. Tiu biu l trng hp ca Nguyn Song Thanh. Nguyn Th
Anh dn trng hp ny chng minh rng nh Nguyn tun theo
nguyn tc hi t ca cc nc Nho gio,1 nhng trn thc t trng
hp ny l minh chng r rng v trng hp c bit ca Gia nh.
Qua Quc triu hng khoa lc v i Nam nht thng ch, chng
ta c th bit Nguyn Song Thanh l ngi Bnh Thun thuc min
Trung. Nm 1837, ng c cc quan li triu nh tin c lm B
chnh tnh nh Tng. Ban u vua Minh Mng ng vi s tin
c ny, nhng nh vua nhanh chng thay i quyt nh khi pht
hin ra Nguyn Song Thanh tng hc Gia nh. Minh Mng
bin minh cho s thay i ny bng cch dn nguyn tc bt c quan
li no c sinh ra, sinh sng, hc tp hoc c m hay v l ngi
c sinh ra mt vng xc nh u khng th c ch nh vo
1 Nguyn Th Anh, Kinh t v x hi Vit Nam di cc vua triu Nguyn, La thing,
Si Gn, 1971, tr. 76.

153

154

&+2,%<81*:22.

mt chc v vng .1 Tuy nhin, Nguyn Song Thanh vn c

b nhim lm B chnh tnh Bnh nh thuc min Trung. Ni cch
khc, Minh Mng ch tun theo nguyn tc hi t mt cch nghim
ngt khi p dng n Nam B.
Khi cuc khi ngha nm 1833 bng n Nam B, nhng nn
nhn u tin ca cuc bo ng ny l ngi ca Minh Mng. Bch
Xun Nguyn b qun khi ngha git ngay lp tc tr th vic
triu nh i x c nghit vi L Vn Duyt sau khi ng cht.2
Phm Xun Bch ( i khoa nm 1821) v Trn Vn Quan (bt u
s nghip quan trng ca mnh nm 1824) th chu cht cn hn
phi tuyn b t b lng trung thnh i vi nh vua.3 S hn th
ca ngi Nam B i vi nhng ngi ny nhanh chng pht trin
thnh cuc khi ngha chng li chnh quyn Minh Mng - v hong
ng ng sau nhng quan li ni trn.

3. CUC KHI NGHA L VN KHI4

Theo mt ngun t liu, cha y 10 ngy sau khi cuc khi
ngha bng n, ch ring Si Gn c hng ngn ngi gia nhp
1 DNTL2, 181: 31a.
2 Khi L Vn Khi v ngha qun bt c Bch Xun Nguyn, h li ng ta ti trc
mt v L Vn Duyt v bin bch hnh ng ca h nh sau: Chng ti v Bch
Xun Nguyn vn khng c l do g th ght nhau nhng Xun Nguyn kin
quyt bi mc cc v vic ca qu kh v ngi ta cho rng nu ng ta khng th
o xng L Vn Duyt ln th ng ta s khng th yn ngh. L thuc h ca L Vn
Duyt, chng ta khng th tha th cho iu . H xin b cho php git ng ta lm
vt hin t cho L Vn Duyt. V L Vn Duyt phn i gay gt hnh ng chng
cc quan li triu nh ca h nhng nghi l t vn c tin hnh bng vic x trm
Bch Xun Nguyn trc n th L Vn Duyt. Xem LTST, 23: 18b; LTNT, 45: 3a.
3 Xem LTNT, 40: 16b - 17b.
4 Trong phn ny, ti ch yu tho lun v nhng ngi tham gia cuc khi ngha.
V din trnh chi tit ca cuc khi ngha, xem LTNT, tp 45, L Vn Khi; Khm
nh tiu bnh lng k nghch ph phng lc (1836. Vin Hn Nm VHv 2701,
H Ni); Nguyn Phan Quang, Cuc khi binh L Vn Khi Gia nh (1833 - 1835)
(Nxb. Tp. H Ch Minh, Tp. H Ch Minh, 1991).

91*71$0%',75,80,1+01*

qun khi ngha. H b kch ng bi li ku gi bc b tnh hp

php ca nh Nguyn v bo th cho L Vn Duyt - ngi bo tr
h.1 Ngay sau khi bng n Si Gn vo thng 5 nm Qu T (tc
nm 1833 dng lch), khi ngha L Vn Khi nhanh chng lan sang
cc tnh khc. Trong vng 3 thng, tt c cc thnh tr ca lc tnh
Nam K u b qun khi ngha chim gi.
R rng l lc lng chnh dn dt cuc khi ngha ny l cc
tn o Thin cha, cu t nhn v ngi Hoa nh c - nhng
ngi phi chu ng s can thip th ch ca Minh Mng. Sau
khi cuc khi ngha b dp tt, 6 lnh t khi ngha b gii ti Hu x
t. Trong s , gio s Php Marchand b buc ti lnh o cc tn
Thin cha gio tham gia cuc bo lon. Mt ngi khc l Nguyn
Vn Trm - lnh t ca ngi Hi Lng - nm quyn lnh o cuc
khi ngha sau khi L Vn Khi qua i nm 1834. Ngi th ba l
Lu Tn, mt Thanh nhn ngi Hoa tch cc tp hp ngi Hoa
nh c tham gia khi ngha.2
Cuc khi ngha ca L Vn Khi gy ra nhng tn tht
nghim trng vi cng ng ngi Thin cha gio Gia nh. Nhiu
tn b git hi, giam cm hoc b buc phi ri khi ni c tr, mt
s khc b trc xut khi Vit Nam. Cc ti liu ca triu nh cho
thy t nht 2.000 tn Thin cha gio Gia nh phi lu vong
sang Xim trong thi gian bin lon ny.3 Nhm th hai, cc cu t
nhn trc di c t Bc vo Nam b xa s hon ton vo cui
cuc khi ngha. Nm 1837, triu nh ra sc lnh nhng phm nhn
Bc K khng cn b lu y vo Nam K na.4 T khi cc cc nhn
Nam K (c cho l) b lu y sang Chn Lp sau nm 1835, ln
u tin trong nhiu thp k, Gia nh hu nh vng bng nhng
1
2
3
4

LTNT, 45: 4a.

Nh trn, 45: 3b; 26b.
DNTL2, 198: 3b.
Nh trn, 180: 15a.

155

156

&+2,%<81*:22.

k phm php b kt n. V pha ngi Hoa nh c, nm 1833, ngay

trc khi qun khi ngha tin vo thnh Gia nh c th, qun i
triu nh trn vo cc khu vc nh c ca ngi Hoa Ch Ln
- ni t cn c qun s chnh ca qun ni dy ngi Hoa. Ring
Ch Ln c hn 1.000 ngi Hoa nh c b st hi hoc bt giam
v tch thu ti sn. Bt c ngi Hoa no b kt ti tham gia khi
ngha u b cht 4 ngn tay phi trc khi b i y v b tch thu ti
sn. Nhng ngi u hng cng chu chung s phn.1
Mc d 3 nhm ngi trn ng vai tr quan trng nht trong
cuc khi ngha nhng khng phi l nhng ngi tham gia duy
nht. ng o ngi dn thuc nhiu thnh phn tham gia cuc
khi ngha ngay t u. Minh Mng din t nim cay ng ca
ng i vi thc t l qu t quan li hoc binh lnh a phng trung
thnh vi triu nh Hu v khng c ai t th cng thnh ly khi
cc tnh tht bi.2 Cc quan li a phng phm hm thp c
tuyn t Gia nh thng quay sang kt lin minh vi qun ni dy
v gip thnh lp cc c quan hnh chnh ca chnh quyn mi. V
d tiu biu l quan cu phm An Giang Nguyn Vn Mn. V thng
tho ting Thi, ng ta ng n Xim tm kim s h tr v
qun s cho L Vn Khi.3 inh Phin, ngi ph trch B L trong
chnh quyn ca qun ni dy l mt quan chc v gio dc - gio
th (hng tht phm thuc ng cp th nht) Tn Bnh thuc Gia
nh thnh.4 Cc quan li ni lon Nguyn Vn Ngh, Bi Vn Thun
v o Duy Phc cng tng l quan li hng tht phm thuc ng
cp th nht hoc t v trong cc Binh to v H to ca Gia nh
thnh Tng trn.5 tnh Vnh Long, chng ta thy c mt quan li
1 Nh trn, 103: 21 - 22; 104: 7a.
2 Minh Mnh chnh yu, (vit tt l MMCY), y ban dch thut Ph quc v khanh c
trch vn ha dch (1897. Si Gn, 1972 - 1974), 12: 21b.
3 DNTL2, 102: 24b.
4 LTNT, 45: 3b - 4a.
5 Nh trn, 45: 7 - 8a; DNTL2, 102: 12a.

91*71$0%',75,80,1+01*

triu nh b dn lng p phi theo phe h. l Phm Phc Thiu B chnh tnh Vnh Long. Khi b tht bi trc qun khi ngha, ng
trn khi th ph tnh Vnh Long v n np trong mt ngi lng.
C l ng ta c gng vn ng dn lng nh nhiu ng s khc
nhng cui cng dn lng li bt ng ta phi cng h tham gia cuc
khi ngha.1 Con chu ca cc tng lnh Gia nh y p cng trng
vi triu nh cng gia nhp ngha qun.2
Sc ch do ca Minh Mng ban b nm 1835 cho thy s tham
gia ca nhng ngi Gia nh vo cuc khi ngha L Vn Khi:
Khi cuc ni lon din ra, c nhng ngi st cnh cng triu
nh chng li bn phn lon. Tuy vy, chng ta cng thy c nhng
k ng gh tm. l nhng k phm ti xu xa, trc li t thm
ha, ng v phe phn lon; l nhng k chim gi ti sn ca chnh
quyn; dng sc mnh ca qun phn lon uy hip cc thn lng;
ly voi tham gia cuc bo lon; bt gi quan li cao cp a
phng, tham gia bo lon. Ngi Hoa nh c [Thanh nhn] v tn
Kit gio cng tham gia. S qun ni lon, ging nh nhng n
ch v co, gia tng tng ngy v cuc ni lon tr thnh mt vn
nn nghim trng. Hin thi, cuc ni lon b dp yn nh nhng
n lc trong sut 3 nm ca binh lnh triu nh. Nhn li vic ,
trm khng th giu c ni bn khon. Khi cuc ni lon n ra, s
ngi Hi Lng v Bc Thun tham gia l 35. D c b sung
thm cc ti phm, s ngi tham gia vn cha n 200. Nu ngn
chn vic tp hp nhng ngi ng h m qung th lc lng ni
lon chc hn s nhanh chng b qut sch nh n om m b tn
lon. Nu nh vy th lm th no thm ha c th lan ra khp lc
tnh v chng li triu nh ti tn 3 nm? [...] Ta c bo l ngi
Nam K cc ngi theo qun khi ngha bi v cc ngi b cc
quan li triu nh ngc i nghim trng hoc b qun khi ngha
1 DNTL2, 102: 12a.
2 Nh trn, 190: 6b.

157

158

&+2,%<81*:22.

buc phi tham gia nhng ti sao cc ngi khng u hng qun
triu nh khi h n m li cng qun ni lon c th cng bn
gic trong thnh? chng ng tic lm sao!1
Trong khi coi cc tn Thin cha gio, cu t nhn min Bc
v ngi Hoa nh c l 3 nhm ngi quan trng nht lnh o
cuc bo lon, nh vua cng ch r s tham gia ca nhng ngi
khc gm nhng k chim gi ti sn ca chnh quyn; uy hip cc
thn lng hoc bt gi cc vin quan chc cao cp a phng.
Nhng ngi uy hip cc thn lng c th l ngi tng sinh
sng v c quyn th no thn lng. Mt bo co v lc lng
tham gia khi ngha cho chng ta cht t bng chng v danh tnh
nhng ngi b cho l uy hip cc thn lng. Nguyn Vn Hun
l chc sc ca mt lng thuc tnh Gia nh. Khi cuc khi ngha
bng n, Nguyn Vn Hun v con trai u hng hi tham gia. Mt
trong nhng nhim v ca ng l thuyt phc dn lng mnh hp tc
vi ngha qun v h mun ng k dn lng theo cch ring ca h.2
Nhng ngi tham gia bt gi quan chc cao cp a phng
ca h nh m t trong sc ch ca vua Minh Mng, ch yu l
ngi dn a phng buc cc quan li chnh quyn phi tham
gia khi ngha tnh Vnh Long. cng l nhng k ng h m
qung tuyn b rng b quan li triu nh ngc i nh iu
Minh Mng ghi trong sc ch ca mnh.
Cui nm 1833, qun i triu nh chim li c 5 tnh v
buc qun khi ngha phi lui v c th trong thnh Si Gn. Tuy vy
Minh Mng vn phi i n nm 1835 mi c chng kin cnh
cc tng lnh ca mnh chim thnh Si Gn. Vi vic dp tt khi
ngha ca L Vn Khi, s c kt ca triu nh trung ng tr nn
cht ch hn bao gi ht. Hng ngn ngi b qun triu nh st hi.
1 Nh trn, 158: 5b - 6a.
2 Chu bn triu Nguyn, Th vin H Quc gia Australia, bn chp microfilm 60 64 [1836 - 1837], ngy 20 thng 7 nm inh Du (tc nm 1837 dng lch).

91*71$0%',75,80,1+01*

Theo bo co ca triu nh, t nht 1.200 n ng v ph n thuc

mi la tui b bt v thiu sng trong mt ngi m ln gn thnh
Si Gn khi cn c ny tht th.1 Theo bo co ca tnh Gia nh, vo
nm 1836, ch ring tnh ny c 1.360 ngi tham gia khi ngha
b tng giam.2 Theo lnh ca vua Minh Mng, m ca L Vn Duyt
b co bng v vin quan Tng trn cht ny b buc ti gieo mm
ni lon.3
Trong mt thi gian, Nam B b khng b bng nhng v git
ngi hng lot v vic tip tc thanh ton nhng k tham gia ni
lon. Ngy cng nhiu ngi t b hot ng chng li triu nh.
Mt bo co trnh nh vua cho thy lc lng qun i triu nh
cn hm da cc thn lng t nht ti nm 1837. Bo co cng miu
t cc s c xy ra. V d, trong qu trnh truy tm tn qun chng
i, cc lc lng ca triu nh bt giam 50 ngi dn lng Bnh
Xun thuc tnh Gia nh.4 Ngi ta c th phng on rng nhng
hnh ng nh vy hn lm cho dn chng Nam B c cm tng
rng h ang sng trong mt x thuc a di ch nhng k thng
tr v nhng lc lng qun i ngoi quc. Trn thc t, mt vin
quan ca vua Minh Mng thm ch cn mun p dng bin php
quyt lit n p dn chng - nhng ngi m ng ta cho l vnh
vin khng ng tin cy - bng cch phi qun i cc vng khc n
ng lu di Gia nh. Vua Minh Mng ng vi ngh ny.5

H QU
Mc d cuc khi ngha ca L Vn Khi b dp tt, Nam B
i khi vn lm vo tnh trng cng thng. S khng c ca ngi
1
2
3
4
5

LTNT, 45: 26.

Nh trn, 18: 8a.
LTST, 23: 25b - 26a. ng c phc hi a v nm 1848.
Chu bn triu Nguyn, ngy 20 thng 7 nm inh Du (tc nm 1837 dng lch).
DNTL2, 189: 10b - 11a.

159

160

&+2,%<81*:22.

Nam B vi s hin din lc lng qun s v quan li ca vua Minh

Mng, mc d c km nn, thnh thong vn din ra di nhiu
hnh thc v triu nh vn phi u tranh trnh lm bng n s
phn ut ca dn chng trong min. Di thi T c (1848-1883),
Trng Quc Dng1 - mt vin quan cao cp ca triu nh - git
mnh hong ht khi khm ph ra cc ng s ca ng phi i x
ng theo nh th no vi nhng ng h khi ngha Nam K. ng
nghe c rng tt c quan li ngi min Bc v min Trung c
triu nh phi ti Nam K u rt thn trng vi nhng tnh cm
ca ngi Gia nh ti mc h sn sng vi phm cc nguyn tc
cai tr chung ca triu nh. Mt trong nhng chin thut ca h
l by t lng tn trng L Vn Duyt mc cao nht khi i ngang
qua ngi m b san bng ca ng - ngi m ca ngi b triu
nh hnh quyt sau khi cht. Nu lm khc i, nguy c dn n hu
qu l h s b cht. Cu chuyn Trng Quc Dng ghi trong cun
Thoi thc k vn:
Tng c Nguyn c Hot2 v B chnh Nguyn Vn C S3 ca
tnh Gia nh ln lt qua i v bnh tt ch cch nhau vi thng.
Khi Ph Lnh binh Gi Quang Mt n Hu, ti hi ng ta iu g
xy ra vi Tng c Nguyn. Mt tr li rng ng ta khng hiu Tng
1 Trng Quc Dng (1797 - 1864) l Tin s. ng sinh ra tnh H Tnh. Nm 1825,
ng k thi Hng. Nm 1829 k thi nh. Xem LTNT, tp 29, Trng Quc
Dng; Cao Xun Dc, Quc triu hng khoa lc, (vit tt l QTHKL), Nguyn Thy
Nga v Nguyn Th Lm dch, Nxb. Tp. H Ch Minh, Tp. H Ch Minh, 1993, tr. 140.
2 ng sinh ra Tha Thin gn Hu v k thi Hng nm 1825. Xem QTHKL,
tr.138.
3 Tn Nguyn Vn C S khng c trong cc tc phm khc nh Quc triu hng
khoa lc, i Nam thc lc v Lit truyn nh tp. Tuy nhin, trong Ht ng th d,
chng ta c thy cu chuyn tng t v tn quan B chnh y l Nguyn Vn
C. Ht ng th d, Vin Hn nm VHc 01749, H Ni, tr.33. Trong Lit truyn nh
tp, tn ca ng l Nguyn C. D Lit truyn nh tp khng nhc n vn ny
nhng cng ni n vic ng lm Gia nh vo u thi T c. LTNT, 30: 2a.
ng sinh H Ni v k thi Hng nm 1831. QTHKL, 171.

91*71$0%',75,80,1+01*

c cht v bnh g. Mt ngy, Tng c Nguyn ang trn ng v

tr s t mt chuyn i vi lc lng k binh th i ngang qua m L
Vn Duyt. Mt thuc h ca ng ni rng tt c quan li thng by
t s l ca h bng cch h thp c v ngng nh trng. Nguyn
c Hot p li li gi ny rng ng l mt Tng c ang dn i
k binh thi hnh nhim v v rng hnh ng m ngi thuc h ny
gi ch l mt thi quen nc ci. ng khng dng li. Sau khi quay
v dinh Tng c, ng m lit t m hm v lun trong tnh
trng bt bnh thng. Vi ngy sau, vo bui sng khi mt ngi
hu trong ph thc dy, anh ta thy mt cy gy dng ng gia ni
x n ca ph ng. H khng bit cy gy ny t u ra. Khi cu
chuyn v cy gy c bo ln quan B chnh Nguyn Vn C, ng
p rng L Vn Duyt vi phm lut php, v vy lm th no L
Vn Duyt li xng ng c knh trng? Sau khi ni vy, Nguyn
Vn C cng bnh nh quan Tng c.1
Trong bi cnh y cng thng , triu nh Hu tin hnh
nhng ng thi khc mnh hn Gia nh. Triu nh chuyn
vng t xa trung tm Gia nh thnh mt b phn khng th tch
ri ca Vit Nam theo ng ngha ca tn gi: Nam K.

1 Trng Quc Dng, Thoi thc k vn (hay Cng h k vn), Vin Hn nm A1499,
H Ni, tr.115.

161

P II

NHNG NT C TH
DI THI MINH MNG

CHNG IV

Chnh sch gio ha ngi Nam B

ca Minh Mng

h tho lun trong chng III, cuc ci cch hnh chnh

nm 1832 a vng Gia nh vo s qun l trc tip ca triu
nh trung ng. Gia nh thnh Tng trn b bi b v ngay lp
tc ngi Nam B ni dy chng li triu nh Hu. Vic bnh nh
thnh cng cuc ni dy lm phai m di sn ca chnh quyn Gia
nh Nam B. Hot ng ca nhng ngi Thin cha gio b gii
hn. Trong ni b nhm cai tr, quan h thn tc b thay th bi ch
quan li ca triu nh. Hoa kiu b p t b khng ch hot ng
thng mi - th mnh tri vt ca h - m thm ch c chnh tr.
Nghim trng nht l vic ngi Nam B khng c gi cc chc
quan hng u ngay trn vng t ca mnh. Nhng v tr cao do cn
thn ca Minh Mng gc Trung K hoc Bc K nm gi. Khi Gia
nh thnh Tng trn b bi b, tn gi Gia nh - vng t mang
nhng c tnh ring y ngha vn ch vng t tri di t Bin
Ha n H Tin nh mt thc th t nm 1698 - b thu hp li thnh
mt danh tnh quy m cp tnh.
Phn II ca cun sch s tho lun nhng n lc khng ngng
ca chnh quyn trung ng nhm a vng t Gia nh thnh mt

166

&+2,%<81*:22.

phn lnh th ca Vit Nam v ci bin ngi dn Gia nh theo m

thc ngi Vit ni chung - nh ci cch m triu nh Hu hnh
dung. tng c bn ca Minh Mng l gio ha ngi Gia nh.
nh ca Minh Mng c th hin r trong ch d ban ngay sau
khi bnh nh xong cuc khi ngha ca L Vn Khi:
a th Nam K d xa nhng chng phi nh nhng ni rng
su hang thm. Nu c rn dy [bng n lc ca triu nh] th
Nam K li s ti sng thi [] Mi ngi u nn bng tnh, hi
ng, cn thn gi theo php thng, ly hiu, l, trung, tn sa
mnh coi danh ngha, cng thng l rt trng.1
Chng IV s tho lun thi ca Minh Mng vi ngi Nam
B v phng thc Minh Mng s dng trng lp Nam B nhm
gia tng s knh trng ca ngi dn ni y i vi chnh quyn
trung ng.

1. N TNG CA MINH MNG V NGI NAM B

Mt on trch khc t ch d dn trn th hin quan im
ca Minh Mng v ngi Nam B:
Hng hn 200 nm, nhn dn 6 tnh c nh cc thnh triu
ta, nhn su, n dy, chm nom t vic lm lng n s ngh ngi,
mi ngi u c hng c nhn hu v lng n ha ca nh
vua. n i Hong kho Th t Cao hong ta [tc Gia Long],
gp hi dy nghip vng, cc ngi li ng lng chung sc, xut
ca, xut cng gip vt khi nhng bc gian nan. Ai ny
u gi c tc thun phc, khng c thi gian t. Gn y, v bn
quan gi b ci tham lam nh Hong Cng L2, kiu rng nh L
1 i Nam thc lc chnh bin nh k (vit tt l DNTL 2) (1861. Tokyo: The Institute
of Cultural and Linguistic Studies, Keio University, 1963), 158: 6a - 7b.
2 Ph Tng trn Gia nh, nhm chc khi L Vn Duyt c b lm Tng trn Gia
nh nm 1820.

91*71$0%',75,80,1+01*

Vn Duyt chng ngh noi theo ng thin lm gng cho dn,

quen lm vic v l phm thng, dn dn a n ch: k s
ch quen li bing, dn phong tp thi kiu sa, dm ng, ham m
tung ht, say sa nghin ngp thuc phin, thc go th ph phm,
n mc th xa hoa. Nhng n gian phi phm php thng thng n
ra! Thm ch lu thnh thi quen, t cho rng ni bin vin ch bit
c sy ph, khng bit c triu nh! Nhn tm khc xa, o tri
ght s t mn. Nhn c v n gic Khi lm phn. S d hnh
thnh bi Nguyn Vn Qu1 hn km, Bch Xun Nguyn tham tn
nhng xt n ngun gc gy nn bin lon, v n dn en c l
cng l l th tt nhin.2
Quan im quan trng nht ca Minh Mng v ngi Nam B
th hin r trong cu [Cc ngi] t cho rng ni bin vin ch bit
c sy ph, khng bit c triu nh. Gia nh tng l vng bin vin
ca triu Nguyn, tn ti nh mt n v c lp trong hn 4 thp k,
t thi k chnh quyn Gia nh n nhng nm u thp nin 30
ca th k XIX. Bi vy, ngi Gia nh c xu hng thch c ngi
ng u ca ring h. Nhim v ca Minh Mng l thit lp nguyn
tc v mt trc quyn lc trc tip t vua v triu nh xung thng
x hi Nam B.
Tuy nhin, khao kht gio ha dn Nam B ca Minh Mng
cng ng thi ny sinh t quan nim ca chnh nh vua v cc nhn
t nh ngha tnh cch ngi Nam B, nh th hin trong li d
trch trn. Minh Mng cho rng ngi Nam B b h hng v quy
trch nhim ca s h hng ny cho s qun l thiu st ca L Vn
Duyt. Trong thc t, qua nhiu th k, ngi Nam B mang trong
mnh c tnh ngang tng m Minh Mng coi thng v din gii mt
cch y tiu cc.

1 Tng trn u tin ca cc tnh Gia nh v Bin Ha nm 1832.

2 DNTL2, 158: 4b - 5a.

167

168

&+2,%<81*:22.

Mu cu mu dch
Minh Mng ln n ngi Nam B l coi r gi tr thc go vi
hm rng qu nhiu ngi dn chy theo ngh bun thay v ngh
nng. Trn mt vi phng din nht nh iu ny c th ng
bi sn xut thc go Nam B khng kh khn nh nhiu vng
khc v v th yu cu t nhn lc hn. Quan trng hn, khuynh
hng ny lin quan n s ph bin ca hot ng mu dch Gia
nh. Tc phm Gia nh thnh thng ch ca Trnh Hoi c (1765
- 1825) m t chi tit s pht trin ca thng mi, nht l 2 huyn
Bnh Dng v Tn Long thuc vng Si Gn. Dn c ng c,
cc ch kt ni vi nhau, nh san st, ting Phc Kin, Qung ng,
Triu Chu, Hi Nam, phng Ty, Xim c dng giao tip.1
Ti liu ch r nhiu ngi Nam B lm ngh bun bn. Theo
Gia nh thnh thng ch, c dn 2 huyn Thun An v Phc Lc 9
ngi lm nng th 1 ngi i bun.2 Trng gia th ph ca dng h
Trng cho bit mt s nng dn ngng cy la chuyn sang sn
xut nng nghip phc v th trng.3 ng Th (1762 - 1843) l mt
lo nng c 3 con trai u lm nng nghip nhng ngi con trng
tn Thnh (1785 - 1834) u t trng rau (xem t 8), thu hoch kh
gi hn cy la. C v nh Thnh tch tr c kha kh tin theo
cch ny v c tn nhim bu lm Th bn.4 V lng ca Thnh
nm a phn ca huyn Bnh Dng thuc Si Gn ngy nay,5
ti cho rng nghip kinh doanh ca anh ta c lin quan n nhng
1 Trnh Hoi c, Gia nh thnh thng ch (vit tt l GDTTC), Bulletin de lcole
Franaise dExtrme-Orient microfilm A 1561, 4: 11.
2 Nh trn, 4: 12.
3 Trng gia t ng th ph ton tp (1886. Vin Hn Nm, A 3186, H Ni).
4 Th bn: chc quan ph trch ti chnh ca lng x. Xem: Alfred Schreiner, Les
Institutions Annamites en Basse-Cochinchine avant la Conqute Franaise, Tome 2
(Saigon: Claude&Cie, 1901), p. 26.
5 Lng ca anh ta l Hnh Thng, gn ch G Vp, pha ng Bc thnh ph H Ch
Minh ngy nay.

91*71$0%',75,80,1+01*

khu ch nh c m t trong tc phm ca Trnh Hoi c. Thc

ra, trng trt theo hng phc v th trng khng phi l mi i
vi gia nh ny bi thn sinh ca Th (1725 - 1778), tc l ng ni
ca Thnh, sau khi di c t Bnh nh vo y v ci v ngi lng
Bnh Phc k bn, cng tng chn ngh trng rau thay v cy la
(xem t 2).
Khng nghi ng g na, tp tc ht thuc phin v mc xa x
cng nh nhng thi quen phung ph ca ngi Gia nh m Minh
Mng ch ra l du hiu ca nn thng nghip pht trin v tnh
hnh kinh t thnh vng ca Gia nh so vi cc vng khc ca Vit
Nam. Trong Gia nh thnh thng ch, Trnh Hoi c m t Si Gn
nh mt cng th sm ut, im n ca thuyn bun nhiu nc,
mang n nhiu loi sn phm. Thi quen xa x ph bin trong mi
tng lp ngi, thm ch c k s.1 t nht th s quan st ny ng
vi trng hp Gia nh cho n nm 1820.2 Bng chng b tr v
c tnh ca khu vc c th xem thm t i Vit nht thng d a
ch ca L Quang nh (1751 - 1811), mt ng nghip ca Trnh
Hoi c, m t thi quen ca k s Nam B: Phong tc ca k s
Phin An tht l xa hoa. H thch nhng th lng ly. Thng nhn
dn v y. Mt s lng ln ghe thuyn u san st.3 Bi sch
ca L Quang nh c vit trc nm 18064 nn r rng l ci th
xa hoa ca ngi Gia nh kh c th b quy kt cho s qun l ca
L Vn Duyt bi du hiu ca s thnh t tn ti y t hng
th k trc.
1 GDTTC, 4: 11.
2 Khng r Gia nh thnh thng ch c vit vo thi im no nhng chc chn
l sau khi Gia nh thnh c thnh lp vo nm 1808 bi u cun sch
mang tn Gia nh thnh v chc chn c vit trc 1820 - nm Trnh Hoi
c gi 3 tp ca b sch ny ra Hu. DNTL2, 3:6b. Xem Dng Bo Vn, Mt vi
nghin cu v sch Gia nh thnh thng ch, Xa v Nay 53B, 1998, tr. 18.
3 Nguyn Thu, Hon v k vn (Vin Hn Nm, A585, H Ni),
4 i Nam thc lc chnh bin lit truyn s tp (vit tt l LTST), (1889. Tokyo: The
Institute of Cultural and Linguistic Studies, Keio University, 1962), 11: 2a.

169

170

&+2,%<81*:22.

Tht kh sinh ra thi xa x ca k s ni y nu khng c

ngun thu nhp n nh v ngun thu t hn c lin quan trc
tip hoc gin tip n hot ng kinh doanh. Chng II nhc
n vic bn thn Trnh Hoi c cng lin quan n hot ng
kinh doanh.
o c suy vi
Chng ta khng bit r Minh Mng c hm g khi ph phn
ngi Nam B trong ch d ca mnh: dn phong tp thi kiu sa,
dm ng. Minh Mng ch sng Gia nh n nm 11 tui nn
t c kh nng nh vua c tri nghim trc tip v thi dm ng
ca ngi ni y. Tuy nhin, trong thi gian tr v ca mnh, i khi
nh vua vn a ra nhng nh gi nh th v ngi Nam B. Theo
Minh Mng, Gia nh l vng t suy i v mt o c, ni thm
ch ph n cng ht thuc phin.1 Ch d nm 1835 c vit
lm hng dn chnh thc i vi ngi Nam B nn ging iu
c kim ch nhiu. Trong nhng ghi chp v cc cuc tho lun
ca nh vua vi triu thn, quan im c nhn ca Minh Mng v
ngi Nam B c a ra mt cch thng thng. Ti liu ghi rng,
trong cuc m o vi triu thn nm 1832, Minh Mng ni: Do
ny trm nghe bn chng [ngi Nam B] ht thuc phin, h ht
om sm, c bc, ci c, nh loi bo hnh c c. Thi quen ny
chc khng trnh khi tr thnh phng trm cp. Bn n b
dm ng phng tng, c x ca chng tht qu kinh tm. Bn n
ng vn chi bi phng ng th sao c th i hi tit hnh ca
m v?2
Vi Minh Mng, lng chung thy ca ph n - hm ngha v
phm hnh ca ngi ph n Vit - l ht sc quan trng. Nh vua
tin rng ngi Gia nh khng th t c nhng tiu chun cao
1 DNTL2, 158: 22a.
2 Minh Mnh chnh yu (vit tt l MMCY), Saigon: 1972 - 4, 13: 19a.

91*71$0%',75,80,1+01*

nh ng mun. Thi ca nh vua c th hin r qua phn

ng v mt v n lin quan n ngi ph n Gia nh h Dng.
Chng b m thp t nht sinh, gia nh n nn chng cht. Do t
chi thng dm vi mt ch n v lng nn ngi n b h Dng
ny b m cht. Theo nhng tnh tit ghi trong i Nam thc lc,
quan li Gia nh thnh bo co s vic ny v triu nm 1829 v B
L ng phong ngi n b h Dng danh hiu tit hnh. Minh
Mng p li: m n b Gia nh rt dm ng. Dng tm gng
ny khuyn khch chng c x ng mc khng phi l khng
thch hp nhng cu chuyn ny khng p em lm gng
cho nhng vng khc.1
Cu chuyn v ngi ph n h Dng khng c chp trong
phn Lit n ca bin nin s triu nh mc d phn Nam thin hiu
hnh thc lc c lin h n cu chuyn ny cng nh chuyn v cc
lit n khc thi Nguyn. Trong cc miu t khc v nhng ngi ph
n ng knh ca vng Bc v Trung B cng xut hin cc hnh mu
tng t: h thng c m t l nhng ph n yu ui hoc ga
chng; mt g n ng c th lc v tin ca mun quan h tnh dc;
s khng c ca ngi ph n v cui cng l ci cht ca ngi ph
n bt hnh v bo lc hoc v t vn. Minh Mng chn trng
hp no nn a vo mc Lit n v tt nhin b qua ngi ph n
h Dng ngi Nam B, cho d nhng cu chuyn v cc lit n
khc ca min Bc v min Trung chng c g hp dn hn, thm ch
cn mang dng dp ca trng hp ngi n b h Dng.2 Trong
thc t, trng hp ngi n b h Dng ngi Gia nh khng
1 DNTL2, 63: 2a.
2 V d, bin nin s triu nh chp v ngi ph n h V Hi Dng - vng
trung tm chu th sng Hng. Sau khi chng cht, con trai mt gia nh giu c
m mn sc p ca c nn ng li cu hn nhng c t vn bo ton
tit hnh vi ngi chng khut. Nm 1836, c c Minh Mng phong l lit
n. i Nam thc lc chnh bin lit truyn nh tp (vit tt l LTNT), (1909. Tokyo:
The Institute of Cultural and Linguistic Studies, Keio University, 1981), 44: 3.

171

172

&+2,%<81*:22.

phi l khng thch hp lm mu hnh tit hnh cho ngi Vit

Nam nhng thnh kin ca Minh Mng vi ngi Nam B chng
li ngi ph n ny.
Ln s vng Nam B
im quan trng trong ch d ca Minh Mng l s ln n ca
ca nh vua v s li bing ca k s Nam B, hm ngha h khng
lm cho nh vua n tng rng h l nhng nh Nho ng ngha.
Nu chng ta nh rng Nho s Gia nh ng gp quan trng cho
vic hnh thnh chnh quyn Gia nh th li bnh lun ca Minh
Mng c phn thiu chnh xc. Tuy nhin, n cho chng ta bit v
khu vc ny: Nho hc Gia nh i khi b hot ng ca cc nhm
tn gio ngn tr. Ngay c nhng ngi nc ngoi cng c n tng
tng t. Trong bn bo co v vi thng sinh sng Si Gn trong
cc nm 1819 - 1820, John White khng cp n Nho gio cho d
v du khch ngi M ham khm ph ny c nhc n cc tn gio
khc nh Pht gio, Cng gio, tn ngng vt linh v s pha trn ca
cc tn ngng khc.1
Hin tng tng i t ph bin ca Nho gio Nam B nh
hng n thi ca k s Gia nh i vi nh Nho min Bc
v min Trung. Nhiu ngi cm thy mnh km ci. Trong li
ta cho cng trnh ca Trng ng Qu, Phan Thanh Gin (1796
- 1867) d Tin s vn cho rng c trc tc v ti nng ca mnh
km xa ng nghip h Trng - ngi gc Qung Ngi thuc min
Trung. C th y ch l mt cch ni khim nhng nhng vn c
ngha l bn thn Phan Thanh Gin t cho rng s bt tng xng
ca mnh l bi ng l ngi Nam B:2
1 John White, A Voyage to Cochin China (1824, Kuala Lumpur: Oxford University
Press, 1972).
2 Theo m t ca Phan Thanh Gin v lch s dng h ngoi ca ng th c t 6 i
pha m l mt ngi Hoa di c t Phc Kin sang. Pierre Daudin, Phan Thanh
Gian 1796-1867 et sa famille daprs quelques documents annamites, Bulletin de

91*71$0%',75,80,1+01*

Ti sinh ra v trng thnh nam phng, vo ngh mun,1

cng chng c c hi g ca cc bc cao nhn. Trnh hc
vn bi th ht sc khim nhng, lnh vc vn chng c bit
km ci. Giao du vi cc bc tr gi khng vt qu phm vi mt
huyn, tm kin vn cng chng vt qua c mt ngn ni i
[phng nam].2
Tuy nhin, ngi Nam B khng phi lc no cng cm thy h
km ci. Nhng than phin c tnh khim tn ca ngi Nam B i
khi b pha ln v b phc tp ha bi nhng li din gii v nhng di
sn c o ca h. Ngi Nam B thm ch v von s khinh th i
vi ngi cc vng khc. hiu r c vn ny, chng ta cn
phn tch vic s dng hai khi nim trong cc ti liu th k XIX v
c dng mt cch ph bin t gia thp nin 30 ca th k XIX:
Bc nhn (ngi min Bc) v Nam nhn (ngi Nam B).
a) Bc nhn v Nam nhn
Mt cch khi qut, trong bin nin s triu Nguyn, bc v
nam c dng ch ng Ngoi thi L - Trnh v ng Trong
thi cha Nguyn. Bc h3 hoc Bc h nhn c dng t
thi nh nc h Nguyn ch ng Ngoi v ngi ng Ngoi.
V vy, hon ton tha ng khng nh rng Bc nhn l li vit
la Socit des tudes Indochinoises, Tome 17 (1941): 27. Bin nin s triu nh cho
rng t tin ca Phan Thanh Gin di c t Trung Quc sang vo th k XVII. LTNT,
26: 21b. Tuy nhin ti khng cho rng nhng vn ny tc ng n bn sc
ngi Nam B ca Phan Thanh Gin. Mi n thp nin 30 ca th k XIX, Phan
Thanh Gin mi bit v lai lch ca mnh. Xem: Nguyn c D, Gia ph kho v
lun thc hnh, Nxb. Vn Ha, H., 1992, tr. 311 - 315.
1 ng thi nm 1825, lc 30 tui. Trng ng Qu bt u s nghip t 1819,
khi mi 25 tui. LTNT, 21: 1a. Cao Xun Dc, Quc triu hng khoa lc (vit tt l
QTHKL), Nxb. Tp. H Ch Minh, 1993, tr. 110.
2 Phan Thanh Gin, Hng kh vn tho (1876. Vin Hn Nm, A2125, H Ni), 2: 6.
3 C ngha l pha Bc sng, tc l sng Gianh Qung Bnh. Pha bc Qung Bnh
c H Tnh, Ngh An, Thanh Ha v cn li l Bc K.

173

174

&+2,%<81*:22.

gn ca Bc h nhn, cn Nam nhn l cch vit gn ca Nam

h nhn, vy nn Bc nhn v Nam nhn ch ngi dn thuc
ng Ngoi v ng Trong. Nm 1837, Minh Mng dng ch Bc
nhn ch ngi ng Ngoi hay ngi dn t sng Gianh tr ra
bc. 1 Bin nin s triu nh nm 1843 cung cp dn c r rng rng
Nam nhn ch ngi ng Trong: ch c Nam nhn mi c
b lm ni v ch th - chc quan triu nh ph trch ti sn hong
gia.2 Trong mt ghi chp cng ch mt nm sau , bin nin s
quy c Nam nhn l ngi t Qung Bnh tr vo nam hay l
ngi thuc x ng Trong trc y.3
Tuy nhin, di triu vua Minh Mng, 2 khi nim bc v
nam cng c dng vi ni hm khc: ch ngi Bc K v ngi
Nam K. Phi thu hiu sc thi ca vic dng ch, chng ta mi hiu
c nhn thc ca triu nh trung ng v bn cht vn c ca
ngi Nam B.
Chng hn, cm t Nam nhn c dng trong cc vn bn
sau nm 1834, sau khi vng Gia nh trc y sch bng qun
khi ngha L Vn Khi. Khi triu nh Hu ang tm kim thi
im thun li nhm xoa du ngi Gia nh. Nhng g Minh Mng
tm thy trong s sch quan li triu nh l s mt cn bng nghim
trng gia t l ngi min Bc v Nam B c b nhim lm quan
ti triu nh:
Nay cc thuc vin cc B, cc Vin, Nam nhn (ngi Nam B)
khng nhiu bng Bc nhn (ngi min Bc). C l v vn hc Nam
K mi chm n, t cn t, t khi m khoa thi Tin s n nay
mi c Phan Thanh Gin . Nu c cu n c khoa mc mi dng
th sau y my chc nm na, vn u l ngi Bc c b dng,
1 DNTL2, 184: 22a.
2 i Nam thc lc chnh bin Tam k (vit tt l DNTL3) (1894. Tokyo: The Institute
of Cultural and Linguistic Studies, Keio University, 1977), 32: 21a.
3 Nh trn, 45: 4b.

91*71$0%',75,80,1+01*

cn ngi Nam B, do u m c lit vo s lm quan? Vy, t

nay phm ngi Nam B no l mn cn th bt c c khoa mc hay
khng, cc ngi nn ty ti m bt ct nhc ngi dng
vo vic nc.1
Trong li d trn, ch Nam nhn l s thu gn ca cm t
Nam K nhn, v vy chc chn ch ngi Gia nh trc y
hay ngi Nam K lc . Ni cch khc, y l mt thut ng mi
mang tnh lch s, c a ra dng sau khi Gia nh chuyn thnh
Nam K. Nm 1835, trc khi cuc khi ngha L Vn Khi b bnh
nh, mt s t nhn Bc Thun v Hi Lng - nhng ngi Bc K
trc y - vt ngc khi cc tri giam trong vng Si Gn. Trong
phn ng ca Minh Mng v s kin ny c ch Nam nhn: Bn
chng chng c g da dm, khun mt v ging ni khc hn bn
Nam nhn nn kh lng m trn thot c.2 Nam phng i hc
s Phan Thanh Gin cng t nhn mnh v thn tn l Nam nhn. Ca
ngi kin ngh ca Trng ng Qu v vic cng c vng Ty Ninh3
mn Ty Bc Si Gn, Phan Thanh Gin ni: Qu l mt tng
[tuyt vi] m l Nam nhn chng thn khng ngh ra c [d sng
ngay gn Ty Ninh].4
Khng r Minh Mng hm g khi dng ch Bc nhn trong li
d v s mt cn i v t l quan li cp trung ng gia ngi nam
v bc. Mt v d khc r rng hn l cuc tranh lun nm 1838 v
ch tng t. Mc d c nhng lu tm v s mt cn bng v
t l ngi cc vng trong triu, tnh hnh vn khng c ci thin.
1 DNTL2, 122: 19b - 20a.
2 Nh trn, 154: 12b - 13a.
3 Cho n 1837, Ty Ninh vn cn ng ngi Khmer sinh sng, tn gi l o
Quang Ha, cha nm di s qun l trc tip ca triu nh. Nm 1837, Quang
Ha tr thnh mt huyn ca ngi Vit. Quang Ha hp vi mt huyn mi l
Tn Ninh lp thnh ph Ty Ninh. Xem Nguyn Thu, Hon v k vn, Tp 3. Ty
Ninh c ngha l lm yn mn pha Ty (Ty: Chn Lp).
4 Phan Thanh Gin, Hng kh vn tho, 2: 7.

175

176

&+2,%<81*:22.

nh gi h s quan li trong triu, Minh Mng c phn lng tng

khi nhn thy, trong B Hnh, Bc nhn vt tri ngi Nam B. Vua
a ra lp lun v minh chng nh sau:
Gn y Nam K thng chuyn ton dng Nam nhn (ngi
Nam B) cho nn cc B t ngi Nam, k th Nam Bc mt nh,
sao li chia khc?1
Trong on trch ny, khi nim Nam nhn li c nh ngha
r rng: ngi vng Gia nh trc y. Trong li d, Minh Mng
nhn mnh k th Nam Bc mt nh Nam nhn ch th l ngi
Gia nh xa. Vy liu Bc nhn c phi l ngi nhng vng cn
li ca Vit Nam, tc l ton b cc vng pha bc Gia nh? Cu
tr li c v l khng. Chc chn rng Bc nhn l s vit gn ca Bc
K nhn, tng t nh Nam nhn l li vit gn ca Nam K nhn. C
v nh Minh Mng mang nhn quan ca ngi cai tr ng ti min
Trung nn bc v nam nm 2 cc i lp. Bi th, bc trong li d
hm ngha mt phn Bc thnh v Bc K di triu i Minh Mng.
Dn chng tip theo s cung cp thm bng chng v hai cch gi
ngi Vit cc vng vo thi im ny.
Mt triu thn ca Minh Mng pht hin ra mt cu chuyn ph
bin Ngh An v H Tnh th hin r s khc nhau gia Bc nhn
v Nam nhn. Theo bo co ca vin quan gi ln nh vua vit vo
cui nm 1835, Nam nhn b ting l th l v t tin, li ni chuyn
v c x nh th ng trn u ngi khc. Ngc li, Bc nhn lun
trm t, khng cm thy bng lng d phn u ht mnh cho
nhng mc tiu t ra.2
Trong lun gii ca mnh v nhng lin kt a l ph bin di
triu Nguyn, Woodside cng trch dn v lu v s kin trn. ng
cho rng Nam nhn trong on trch ch ngi ng Trong trc
1 DNTL2, 195: 5b.
2 Nh trn, 161: 2a.

91*71$0%',75,80,1+01*

y, nht l vng min Trung. ng lp lun rt nhiu ngi Nam

B thc ra l t cc gia nh vng min Trung tham gia chin u
vi Gia Long Nam B trc nm 1802.1 nh ngha Nam nhn
ca Woodside d nhin a n mt kt lun khc: rng Bc nhn l
ngi t H Tnh tr ra, tc l ngi ng Ngoi trc y.2 ng lp
lun nh vy mc cho thc t l trc chnh ng nh ngha
Bc nhn l ngi Hoa sng Trung Quc.3
Ti cho rng thut ng Nam nhn y nn c nh ngha
l ngi Nam K. Kt lun ca ti da trn chng c sau y: Th
nht, ch yu l ngi Nam K th h cha ng h tng chin u bn
Gia Long. Gia nh ni ln nh mt vng tch bit r rng v chnh
tr v duy tr v th cho n nm 1835, ng thi hnh thnh mt
khu vc khc bit vi vng Trung B - trung tm ca ng Trong
trc y; Th hai, chng ta phi lu v tr ca Thanh Ha. Mc d
tng thuc lnh th ng Ngoi, x Thanh li b gn vi Trung B
sau khi nh Nguyn thnh lp. Thanh Ha ni ting xa gn l mt
tnh thnh a, ni pht tch ca t tin triu Nguyn cng nh
ca cc cha Nguyn trc . Khi Gia Long chia Vit Nam thnh
3 min, Thanh Ha, Ngh An v H Tnh thuc v min nm di
s qun l trc tip ca triu nh trung ng. Vng Thanh - Ngh Tnh4 bt u tr thnh mt b phn ca min Trung t u thi Gia
Long v hin tng a ngi cc vng ny vo nm gi cc trng
trch ca triu nh tr nn ph bin.5 Di nhng hon cnh nh
th chng c l do g c dn cc vng Thanh - Ngh - Tnh cm
Xem: Woodside, Vietnam and the Chinese Model, pp. 135 - 136.
Nh trn, p. 36.
Nh trn, p. 19.
H Tnh l mt tnh mi Nam Ngh An, ra i t ci cch hnh chnh nm 1831.
Tn ca H Ni v Hng Yn cng ln u tin xut hin trong thi im ny. Tnh
Ninh Bnh (pha bc Thanh Ha) cng tng thuc min Trung, nhng sau ci cch
nm 1831 th c ct v Bc K. QSDB, p. 210.
5 Xem ch thch s 40 v 42.
1
2
3
4

177

178

&+2,%<81*:22.

thy khng hi lng. Thi khng bng lng ca Bc nhn nh

m t trong ti liu trn mt phn bi khc vi cc th k trc, h
(ngi Bc K) b loi tr ra khi h thng quan li v chnh tr trung
ng ca Vit Nam lc .1 S tng phn gia bc v nam i khi
lm pht sinh c b phi hnh thnh trn c s ca nhng mu thun
b km nn gia hai vng Bc K v Nam K. Nm 1834, s phn chia
gia bc v nam ni ln qua s kin trng Quc T Gim Hu
- ni s t mi min t tp chun b cho t kho th. S t nhn thy
mt vin quan Quc T Gim qu thin v s t Bc K. Phn ng li
s bt cng trn, s t Nam K th hin s bt mn, ph phn vin
quan v thm ch ci c th l vi phu nhn ca ng ta.2
b) S th vi chc tc ca ngi Nam B
Hai c tnh c ch ca Nam nhn - b quy l ng x th l v
kiu cng v s ngho nn v quan tc - gip chng ta hiu c
ti sao Minh Mng gn cho h ci nhn ln s trong bn ch d nm
1835.
hiu c kha cnh th nht, chng ta phi ghi nh rng
n ng Gia nh ng v tr trung tm ca quyn lc chnh tr
di triu Gia Long (1802 - 1820) v na u triu Minh Mng (1820
- 1841). Vi ngi H Ni v ngi Hu - hai thnh ph ng vai tr
trung tm chnh tr v vn ha ca Vit Nam n cui th k XVIII
- qu l kinh ngc khi thy ngi Gia nh lm quan u triu, tng
lnh v lnh binh. Trong khi , tng lp trn ca Gia nh cht nhn
ra bn thn h c bt ln v th mi mt khi nhm ca h cai tr
mt cch hiu qu c 3 vng ca Vit Nam di triu Gia Long. Vo
u th k th XIX, s lng ngi Gia nh v gia nh h - nhng
1 Lin quan n ch ny, Nola Cooke ch ra rng, di triu Nguyn, ngi min
Bc vng chu th sng Hng b loi tr ra khi trung tm quyn lc. Xem Nola
Cooke, Southern Regionalism and the Compositon of the Nguyen Ruling Elite,
Asian Studies Review (Brisbaine), 23,2 (1999), mc The Analysis.
2 QSDB, p. 240.

91*71$0%',75,80,1+01*

ngi ni phng ng Nam B m ngi H Ni v Hu cm thy

kh lng hiu ni - tr thnh hin tng ph bin 2 thnh ph
kinh v c ca Vit Nam.1 H l nhng k chinh phc, nht l
Bc thnh. iu ting v nhng ngi Nam B th l v t tin
chnh l s phn nh v tr thng tr ca h vo thi im ny. Bi
ngi Gia nh vn duy tr lnh th ring v s t tr ca h Nam
B cho n nm 1832, nhng iu ting v h chc chn vn cn
trong phn ln thi gian tr v ca Minh Mng.
c tnh th hai ca ngi Nam B l rt t ngi ginh c v
tr trong triu nh thng qua con ng khoa c. Thot tin y c
v nh mt iu phi l gia thi kiu cng ca ngi Nam B v
s lng tha tht ca h ti cc v tr trong triu. on trch v s
kiu cng v s tha vng ca Nam nhn ti triu nh gn nh xut
hin ti cng mt thi im. Bn bo co ca vin quan v nhng
tng ng mang c tnh vng Ngh An v H Tnh c vit
nm 1835 trong khi nhng li by t ca Minh Mng v s tha vng
ngi Nam B ti cc v tr trong triu c ghi vo cc nm 1834 v
1838. Lm th no thi t tin v s thc mt dn nh hng
ca ngi Nam B c th song song tn ti? lm r c khc
1 Nam tin l mt khi nim ph thng Vit Nam nhng cng c nhiu ngi di
c t nam ra bc. Trng hp ca Tng Vit Phc l mt v d. Tng Vit Phc l
mt ngi Gia nh c t tin l ngi Thanh Ha. ng tham gia chnh quyn Gia
nh v b qun Ty Sn st hi nm 1801 (Xem LTST, Tp 13). Theo Nam thin hiu
hnh thc lc, v ng l ngi Bnh Dng, gn Si Gn. Tm li hai v chng l
dng di Gia nh. Sau khi thnh lp nh Nguyn nm 1802, v ca Tng Vit Phc
chuyn ra Hu cng vi cc con. Chc chn l Tng Vit Phc c triu nh
truy phong. V v con ca Tng Vit Phc sinh sng trn t triu nh ban tng
ti mt lng ven kinh thnh Hu. Trong cuc phng vn Tng Vit Sn, hu du
ca Tng Vit Phc, Sn nhn mnh l ngi Hu, cho n khi ng chuyn vo Si
Gn trong thp nin 70 ca th k XX. Di tch lng m ca Tng Vit Phc hin vn
cn ven sng Hng. Xem: Choi Byung Wook, Cho anh Vit Nam, A Collection
of Fieldwork Notes (Seoul: Narasarang, 1994), pp. 276, 282-283, 286. Phn Thiu Tr
trong Thc lc cng c nhc n mt ngi n ng Gia nh di c ra Bc tn l L
Vn Linh l ngi c cng trng, qu gc nh Tng. Nm 1842, triu nh nhn
thy ng ta chuyn ra sng Thanh Ha sau khi ngh hu. DNTL3, 16: 6b.

179

180

&+2,%<81*:22.

mc ny, cn nghin cu mt cch cn thn nhng chuyn dch trong

cu trc ca cc nhm quyn lc trong nn chnh tr trung ng v
phn ng ca ngi Nam B i vi cc khoa thi quc gia.
Lit truyn nhc n nhng ngi ng vai tr quyt nh trong
nn chnh tr trung ng. Nu em so snh tiu s ca cc nhn vt
thi Gia Long ghi trong i Nam chnh bin lit truyn s tp vi tiu
s cc nhn vt di cc triu Minh Mng, Thiu Tr v mt phn
di triu T c ghi trong i Nam chnh bin lit truyn nh tp,
chng ta s thy c s chuyn dch. Ti kim chng bn qun ca
cc nhn vt ghi trong cc b Lit truyn trn. Bn qun ca 392 nhn
vt gi v tr trng trch di triu Gia Long nh sau:1
Bng 4: Bn qun ca cc nhn vt di triu Gia Long2
Bc

Trung

Nam

Khng r

Tng cng

S lng

18

142

200

32

392

T l (%)

4,59

36,22

51,01

8,16

100

Mt s thay i n chng mt din ra di triu Minh Mng: t

l ngi Nam B gim t 51,01% xung cn 6,39%.3

1 Chi tit v nhng triu thn thi Gia Long. Min Bc: H Ni (7), Hi Dng (1), Nam
nh (4), Sn Nam (1), Bc Ninh (3), Qung Yn (2). Min Trung: Thanh Ha (16),
Ngh An (8), H Tnh (2), Qung Bnh (12), Tha Thin (44), Qung Nam (10), Qung
Ngi (9), Bnh nh (37), Ph Yn (1), Khnh Ha (2), Bnh Thun (1). Nam B: Bin
Ha (23), Gia nh (122), nh Tng (21), Vnh Long (19), An Giang (11), H Tin (4).
2 LTST.
3 Bng sau y lit k 219 ngi c tn trong i Nam chnh bin lit truyn nh tp,
nhng ngi khi nghip di triu Minh Mng (Ngun: LTNT).
Bc

Trung

Nam

Tng cng

S lng

66

139

14

219

T l (%)

30.14

63.47

6.39

100

91*71$0%',75,80,1+01*

Kt qu cc k thi i khoa ca triu nh cng cho thy rng

ngi Nam B kh lng c c v tr trong b my hnh chnh
nu ch da trn thnh cng v khoa c. Theo Quc triu ng khoa
lc, 75 nhn vt (Tin s v ph bng) thi Hi di triu Minh
Mng. Trong s ch c 2 ngi Nam B (2,63%) trong khi c 35
(46,05%) ngi min Trung v 37 (51,32%) ngi min Bc. Cng
trong thi k, ny s lng C nhn cc k thi Hng, tnh theo
nguyn qun, c phn nh hp l theo t l dn c ca cc vng
trong c nc. T l chung ca cc C nhn tnh theo qu qun nh
sau: 1 (Nam B, 10,58%): 4,46 (min Trung, 47,21%): 3,65 (min Bc,
42,20%). Thng s trn c tnh ton t Quc triu hng khoa lc,
triu i Minh Mng. T l trung bnh ca C nhn ngi Nam B
qua cc k thi Hng nhn chung chp nhn c nu tnh n t l
dn c gia cc vng. Phn Minh Mng trong Thc lc cho bit, s
lng inh nam ng k theo iu tra dn s ton quc nm 1841
l 907,516 ngi,1 trong khi dn s Nam B lc - theo s liu ca
Nguyn Thu - l 122,410 ngi.2 Dn s Nam B chim 12,61% dn
Khng cn thit phi tin rng s phn b theo vng ca min Bc v min Trung
cho thy nhng thay i thc s bi v cc nguyn tc t chc v tiu ch la
chn trong i Nam chnh bin lit truyn nh tp i vi ngi pha bc Hu kh
khc vi nhng g th hin trong i Nam chnh bin lit truyn s tp. Xem phn
The Resources trong chuyn lun Southern Regionalism and the Composition
of the Nguyen Ruling Elite ca Nola Cooke. Ti lm bng s liu ny nhm ch ra
s st gim t l ngi Nam B di triu Minh Mng, khng ch so vi triu Gia
Long trc m ngay c so vi cc vng khc di triu Minh Mng. Qu qun
ca 219 ngi ny nh sau. Min Bc: Ninh Bnh (1), H Ni (16), Hng Yn (7),
Hi Dng (6), Nam nh (12), Sn Ty (8), Bc Ninh (16). Min Trung: Thanh Ha
(22), Ngh An (18), H Tnh (19), Qung Bnh (14), Qung Tr (11), Tha Thin (35),
Qung Nam (7), Qung Ngi (5), Bnh nh (6), Ph Yn (1), Khnh Ha (1). Nam B:
Bin Ha (2), Gia nh (5), nh Tng (0), Vnh Long (3), An Giang (4), H Tin (0).
iu l th l s tin thn ca ngi thuc 3 tnh Thanh Ha, Ngh An, H Tnh,
tng cng 59 ngi. S ngi 3 tnh ny cao hn tt c cc tnh khc, tr
Tha Thin.
1 DNTL2, 220:36a.
2 Nguyn Thu, Hon v k vn, Tp 3.

181

182

&+2,%<81*:22.

s ton quc nn t l 10,58% C nhn ngi Nam B so vi ton

quc l kh cn bng. Tuy nhin, kt qu thi Hi th li khc. Vi t l
ngi Nam B tham d k thi ny, s lng l ra phi l 7 hoc 8
ch khng phi ch c 1.
Vy u l nguyn nhn tht bi ca Nam nhn trong vic tin
thn triu nh nu so snh vi s thnh cng ca Bc nhn? Phn
no xut pht t vic triu nh ch ng ly ngi min Bc.
Nghin cu v vic triu Nguyn thnh cng trong vn ny cn c
mt cng trnh ring nghin cu chuyn su. Tuy nhin, ti liu cho
thy Minh Mng n lc t c mc ch ny. Chuyn kinh l
H Ni nm 1821 ca Minh Mng khng ch th phong t s thn
Trung Hoa m cn nhm ku gi ngi min Bc tham gia vo triu
nh.1 i khi, triu thn ca Minh Mng cng c phi ra Bc
thc hin mc tiu tuyn dng ni trn. Nm 1827, Minh Mng yu
cu vin quan c phi ra kinh l Sn Nam v Nam nh: Ngi
phi thm nhng k s c ti Bc thnh vi thi khim nhng.
Nu thy ai c ti nng th phi ghi nh bo co tn tui ln cho
trm.2 C v nh y l mt cch chiu an nhng ngi Bc K
bt mn.
Mt l do khc na cho s t ca s t min Bc l truyn
thng gio dc v thnh tu khoa bng ca vng t ny. Ngi min
Bc quanh chu th sng Hng c b dy kinh nghim cng nh truyn
thng lu i hn ngi Nam B trong vic chun b cc k khoa c.
Cui cng, iu kin kinh t thun li ca ngi Nam B l nhn
t quan trng gii thch tnh trng yu km ca s t Nam nhn
trong vic tin thn nm gi cc v tr trong triu nh trung ng
cng nh thi kiu cng ca h. Nhiu c hi m ra cho thanh nin
Nam B h c mt cuc sng an nhn bng cc ngh kinh doanh
thay v phi cc cung tn ty phc v triu chnh. a s thanh nin
1 MMCY, 4: 3a.
2 MMCY, 4: 7b.

91*71$0%',75,80,1+01*

ngi Vit ni chung sng bng ngh nng nhng vi thanh nin
Nam B, vic tch ly ti sn v t ai d dng hn rt nhiu so vi
thanh nin hai min Trung v Bc. Mt v d in hnh l trng
hp ngi thanh nin tn Dng (1794 - 1849) thuc dng h Trng
gn Si Gn. Khi n tui trng thnh, ngi con trai th hai ca
gia nh nng dn h Trng quyt nh chuyn n lng Ha Bnh
thuc tnh nh Tng thng lu sng M Kng (Tin Giang).
Khi nghip tay trng nhng Dng thnh cng trong vic tch ly
gia sn thng tin v c v tr qu hng mi. Trc khi qua i,
Dng lm n chc Th khon.1 Nu Dng l ngi min Bc hoc
min Trung, s tin thn trong x hi cha chc d dng n th.
Trong thc t, thu nhp t mt chc quan triu nh, t nht l
di triu Nguyn, khng nui sng mt gia nh bnh thng.
Gia nh s b thiu thn vt cht nu nh vin quan (hoc v v gia
nh mnh) khng kim tin thm bng cch ny hay cch khc. Ly
trng hp mt ngi Nam B thi Hng. Sau khi t c th
anh ta c b lm Tri huyn v xp hng tng lc phm theo quy
ch.2 Mt ti liu khc cho bit, vo nm 1840, tin lng mi nm
ca quan Tri huyn l 22 mn (hoc quan) tin v 22 phng go.3
Theo ti liu chu bn, vo gia thp nin 20 ca th k XIX, gi go
Gia nh vo khong mi mn mt phng.4 Theo , lng hng
nm ca Tri huyn l 44 phng hoc 22 hc go. Bin Ha,
sn xut ra chng ny go cn canh tc 2,88 mu rung.5 nhng
1 Trng gia t ng th ph ton tp (1886.Vin Hn Nm, A3186, H Ni), tr. 6.
Th khon: chc quan gim st v cho thu mn ti sn ca lng x. Xem: Alfred
Schreiner, Les Institutions Annamites en Basse-Cochinchine avant la Conqute
Franaise, p. 27.
2 i Nam in l tot yu (vit tt l TY), Nxb. Tp H Ch Minh, 1994, tr. 24.
3 DNTL2, 207: 45.
4 Phan Huy L, Chu bn triu Nguyn v chu bn nm Minh Mnh 6 - 7 (bn tho),
tr. 33.
5 Xem Chng VI v sn xut thc go Nam B. Khng th tho lun v thu t
Nam B trong hai thp nin 20 - 30 ca th k XIX bi n thi im , rung

183

184

&+2,%<81*:22.

vng t ai mu m hn nh nh Tng ch cn t din tch hn.

Tuy nhin, iu kin t nhin Nam B cho php cc h nng dn
canh tc nhiu din tch hn. Chng hn, ti 2 lng Bnh ng v
Tn Mc thuc tnh nh Tng, mi h nng dn thng s hu
3 - 5 mu rung.1 Do , lm quan triu nh khng phi l ci g
qu hp dn vi ngi Nam B, nht l trn phng din tin lng.
Nu quan li ch da vo lng th ngay c cc chc quan ln hn
cng kh c th m bo mt cuc sng m bc. Nu ch da vo
lng chc hn mt v quan chnh nht phm cng kh lng p
ng qun o cho bn thn v gia nh trong ma ng x Hu.2
Nu l quan chnh tam phm v mun sng da vo ng lng
gi ting cng tm, mt khi tm thi b thuyn chuyn, gia nh li
chc chn s b tng i.3
Khng ch nhn lng thp, quan li triu nh cn phi i mt
vi nhng cm d c th dn n t ti, thm ch mt mng, nht l
Nam B. Ti vng Gia nh, thng mi hp php v thng mi
bt hp php vn tip tc v thnh t nu so snh vi nhng vng
khc. V vy quan li d b li cun vo cc hot ng kim li cng
nh nhn hi l t nhng k tham gia bun bn.4 C mt on tro
phng trong tp trc tc ca Phan Thanh Gin, mt phn ca lun
im cho rng vn quan chng hm tin, c tn Ng ch vn thn bt
i tin lun do mt vua nh Nguyn sng tc. on th tro phng
vit: vn quan [th thit] chng hm tin, v quan [th thit] no s
1
2
3

t y vn cha c ng k (Xem chng VI).

Xem lp lun v quy m rung t trong Chng VI.
Nm 1840, hai quan triu nh Hu tu xin Minh Mng: gia nh thn ngho, xin
c ban o m. DNTL2, 218: 36b.
Khi c b mt chc quan Nam B, Hunh Qunh tu vi Minh Mng v s
ngho tng ca mnh nh sau: K h thn ny s b iu i khi kinh thnh.
Thn gia cnh ngho tng. Con thn th di, chng g nng ta. Thn xin Hong
thng chuyn s go [phn go t lng] thng n gia nh thn [ Hu]
chng sng qua ngy. LTNT, 18: 7a.
DNTL2, 78: 17b - 18a.

91*71$0%',75,80,1+01*

la thn (vn thn bt i tin, v thn bt tch t). y qu l mt li

khng nh cao thng m quan li triu Nguyn buc phi ghi nh
nhng n cng phn nh thc t cc triu thn cm thy kh khn
th no khi phi chng li s hp dn ca ng tin.
Trong chuyn lun bn v s lng lo ca Nho gio ng Trong,
Nola Cooke gii thiu mt trng hp th v ghi trong Quc triu
hng khoa lc. Chng ai trong 8 C nhn Gia nh vo nm 1813
ra lm quan.1 B tm huyn knh lc cung cp mt l do lin quan n
tnh trng trn. Trong s 8 C nhn ni trn c Lu Bo Tm. Sau khi
thi , ng t chi tt c nhng s b nhim v: Nu lm quan ti s
kh lng trnh c vng ti li. Tt nht l sng mt cuc i nhn
tn v sung tc m chng mng quan tc.2 Sau tuyn b ny ng
chn ngh mi li v sm tr nn giu c.3 Mt ngi Nam B khc
l Trn D Lo (1797-?) cng chng mng quan tc d u t kh
ln cho nghip hc hnh. Trc khi quyt nh hi hng, ng
n th ph ca Vnh Long v Si Gn theo hc. Theo Phan Thanh
Gin, Trn D Lo hon thnh kha hc v kinh in Nho gio, t
n tinh thng v iu kin cng nh nng lc tham gia ng
th i khoa. Tuy nhin, ng li hi hng, khng phi n dt si
kinh nu s m dn thn vo nghip kinh doanh.4
Ti cho rng s bng quan i vi vic tin thn l mt trong s
nhng l do quan trng ngn cn Nho s Nam B tham gia cc trng
trch trong triu nh trung ng trong hai thp nin 20 - 30 ca th
1 Phan Thanh Gin, Lng kh vn tho, 3: 7.
2 Nola Cooke, Nineteenth-Century Vietnamese Confucianization in Historical
Perspective: Evidence from the Palace Examinations (1463 - 1883), Journal of
Southeast Asian Studies 25,2 (1994): 307.
3 Trn Tn Gia, B tm huyn knh lc (1897.Vin Hn Nm, A2027, H Ni), tr. 75 - 78.
4 Phan Thanh Gin khng ni r Trn D Lo lm g nhng chc chn khng phi
nhng vic m cc nh nho hay lm nh: quan li, thy , thy thuc... Phan
Thanh Gin cho bit ngh ca D Lo rt chnh xc trong vic s sch, khng bao
gi chm gieo cy v canh tc. Phan Thanh Gin, Lng kh vn tho, 3: 194 - 20.

185

186

&+2,%<81*:22.

k XIX. Ln s Nam B chnh l minh chng cho s bng quan vi

quan tc cng nh vi nhim v hon thnh cc k thi vo lm
quan trong triu ca ngi Nam K.

2. NHN RNG C S GIO DC

C mt s bng chng v vic Minh Mng thc s lu tm
n gio dc ngi Gia nh t trc thp nin 30 th k XIX, tc
l khi vua mi ln ngi. Tuy nhin, ti cho rng mc tiu ca Minh
Mng khi c cc nh gio dc vo Nam B l thng qua vic c vn
quan ca mnh vo thm nhp Gia nh thnh vn vn do lc
lng L Vn Duyt nm gi. Ti cp n trong chng II rng
Nguyn ng S v mt nh Nho khng r tn ngi Ngh An c
b lm c hc nm 1821. Ch ca Minh Mng khi c 2 ngi ny
l gio dc s t ngi Nam B. Cng trong nm , nh vua a
ra l do phi ngi ca mnh vo Gia nh:
Ngi Gia nh nhn chung trung thnh v ngay thng, ch ti
t hc nn hay l tm tnh ra ngoi. Vy nn nu c thy gii n
dy cho cch ng x th s t Gia nh s nhanh chng tin b thi.1
Hnh ng tip theo ca Minh Mng cn mang nhiu tham
vng hn na. Nm 1822, vua ly 8 Tin s u tin di triu
Nguyn. Trong s 4 ngi gm H Quyn (H Ni), Phan Hu
Tnh (Ngh An), V c Khu (Hi Dng) v Phan B t (H
Tnh) ln lt c b lm Tri ph ca cc ph mi thuc Gia nh
l Tn Bnh, nh Vin, Phc Long v Kin An.2 Minh Mng bc l
mong mun nhng ngi c b nhim khng ch cai tr cc ph
trn m cn dy d nhng ngi cc vng :
Ngi Gia nh thch iu ngay thng v rt d gy nh
hng ln h. Gi trm lp ph. Cc khanh cai tr [h nhng] mc
1 DNTL2, 8: 10b - 11a.
2 DNTL2, 18: 16b.

91*71$0%',75,80,1+01*

tiu l gio dc v khch l m tc thun phong. l mong mi

ca trm.1
Tuy nhin, kt qu thc hin 2 mc tiu trn khin Minh Mng
tht vng. i mt vi s on kt ca ngi dn ng v pha quan
li a phng, quan li Minh Mng c vo nhn thy h khng th
thc hin chc nng dy d m nh vua y thc. Nh
cp trong chng II, Nguyn ng S tng than: Ch d ca Hong
thng [v vic dy d v tuyn chn ngi c hc] c chuyn
xung t thnh xung trn, ri t trn xung ph v huyn nhng
cha tng ai hi ti hc quan. Thn du c bit cng khng dm c
vt. C v nh c 4 Tin s c b lm Tri ph Nam B cng
khng thnh cng vi s mnh c giao. Chng lu sau, Phan Hu
Tnh b thuyn chuyn ra tnh nh Tng mang tnh cht qun s
gi chc c hc.2 y, quan l ca ng chc cng khng kh
hn Nguyn ng S. Mt v Tin s khc l H Quyn cng chuyn
v lm quan ti Qung Tr min Trung.3 Khng c d liu v 2 v
Tin s cn li c c vo Nam B cng t gip cai tr Gia
nh trong thi gian .
Phi i n khi L Vn Duyt qua i, Minh Mng mi c th
bt u chin dch ti gio dc ngi Nam B mt cch hiu qu.
Nm 1832, sau khi v tng gi qua i, Gia nh thnh Tng trn
b bi b; L Phc Bo c b cai tr cc tnh nh Tng v Vnh
Long. u tin ca Minh Mng trong vic cai tr Nam B lc by gi
c th hin r l gio ha c dn: vi cng v ca mnh, khanh
nn u tin tp trung vo vic gio ha c dn.4 Vo thi im ny,
k vng ca Minh Mng khng ch gii hn vo dy s t Gia nh,
gio dc dn Gia nh v khuyn khch m tc thun phong nh
1
2
3
4

DNTL2, 18: 17a.

LTNT, 25: 8a.
LTNT, 25: 8b.
MMCY, 13: 19b.

187

188

&+2,%<81*:22.

nh vua tuyn b u thp nin 20 th k XIX na. Mong mi ca

nh vua t sau nm 1832 l khuch trng s hiu bit ca ngi
Nam B v triu nh trung ng nhm m bo lng trung thnh
ca h i vi triu nh.
Trng lp
Ngay sau khi Nam B c t di s qun l trc tip ca
triu nh trung ng vo nm 1832, cc h thng v cng c cho
vic gio dc ngi Nam B c lp ra. Cc chc quan trng coi
gio dc nh c hc, Gio th v Hun o c b nhim ln lt
cc cp hnh chnh l tnh, ph v huyn. Chng ta u bit chc
c hc c b ti cc dinh trn ngay t u triu Minh Mng,
trong khi chc Gio th v Hun o xut hin ln u tin vo
nm 1823.1 Tuy nhin, cc ngun t liu thnh vn cung cp t chng
c v cch vn hnh ca h thng gio dc cp huyn cho n khi
Gia nh thnh Tng trn b bi b vo nm 1832. Trc nm ny
dng nh c cc chc quan gio dc nhng cha c cc trng
c t chc h thng. Phi t nm 1834, triu nh trung ng mi
bt u b tr nhng chc quan gio dc cn khuyt cp huyn ti
Nam B.2
Bt u t nm 1832, trng hc bt u c xy dng ti cc
cp hnh chnh khc nhau. i Nam nht thng ch c son gia
cc nm 1865 - 1885 cho ta bit v tr ca cc trng a phng. T
b s ny chng ta c th nhn thy s lng trng hc Nam B
tng ln nh th no k t sau nm 1832. Trong s 8 trng ph3
th c 7 trng c thnh lp di triu Minh Mng v 1 trng
c xy di triu Triu Tr (1841 - 1847). Trong s 7 trng c
1 MMCY, 4: 23b.
2 DNTL2, 127: 7b.
3 Nm 1835, quy m trng ph v trng huyn c chun ha. DNTL2, 159:
26b - 27a.

189

91*71$0%',75,80,1+01*

xy di triu Minh Mng, c 6 trng chc chn c xy ngay sau

khi bi b Gia nh thnh Tng trn. 11 trng huyn cng c xy
dng sau nm 1835 (xin xem bng thng k).
Bng 5: Thnh lp cc trng a phng Nam B1

Tnh
Ph

Bin Ha

Gia nh

nh Tng

Vnh Long

An Giang

H Tin

p: 2
h: 7

p: 3
h: 9

p: 2
h: 4

p: 3
h: 8

p: 3
h: 9

p: 1
h: 3

1
(Minh Mng)

1
(Gia Long)

1
(1836)

1
(1826)

1
(1842)

2
(Minh Mng)

2
(1836,
1846)

2
(1833, 1838)

1
(1837)

1
(1832)

2
(1841,
1852)

2
(1835, 1838)

4
(1837, 1851,
1860, 1862)

2
(1837,
1839)

1
(1847)

Huyn

Ch thch: Trong ngoc n ( ) l nm thnh lp

p: s lng ph trc nm 1865
h: s lng huyn trc nm 1865

Bi ngun ti liu trn c nin i t nm 1865, t l gia s

trng vi s n v a phng - ph hoc huyn - khng th hin
chnh xc tnh hnh na u th k XIX. Chng hn, s trng ti
tnh An Giang c v khim tn so vi s n v a phng: ch c 1
trng ph phc v cho 3 ph trong khi 3 trng huyn phc v
cho 9 huyn. Tuy nhin, chng ta cn lu rng vo u thp nin
30 ca th k XIX c t n v a phng hn l vo nm 1865. Khi
lp tnh mi vo nm 1832, An Giang ch c 1 ph v 2 huyn.2
nh gi Minh Mng trong vic khuyn khch m rng trng lp
1 Vin s hc (dch), i Nam nht thng ch (vit tt l DNNTC), Nxb. Thun Ha,
1992.
2 Nguyn Thu, Hon v k vn, Tp 3.

190

&+2,%<81*:22.

a phng, chng ta cn chn im mt tnh khng b tc ng bi

cuc ci cch hnh chnh. nh Tng l tnh duy nht n nh v
s lng v v tr n v hnh chnh a phng. Nm 1865, nh
Tng c 2 ph v 4 huyn - ging nh di triu Minh Mng. Biu
bng cho thy c 5 trng c thnh lp gia cc nm 1833 v 1838,
bao gm 2 trng ph v 2 trng huyn. Con s trn lm ngi ta
c n tng rng s trng lp dng nh khng bi trong thc
t ton tnh c 6 ph v huyn. Tuy nhin, tht s khng cn thit
phi xy dng ti 4 trng huyn bi bn thn trng ph ng ti
mt huyn c th ng vai tr nh mt trng huyn. Chng hn,
tnh nh Tng, ph Kin Tng c 2 huyn l Kin Phong v
Kin ng trong khi ph Kin An c 2 huyn l Kin Phong v Kin
Ha. Ngi ta ch cn xy dng trng huyn ti Kin ng v Kin
Ha p ng nhu cu ca c 4 huyn bi v Kin Phong v Kin
Hng - tr s ca hai ph - c cc trng ph ri. Qua trng hp
tnh nh Tng, chng ta c th ni rng ton b cc trng t cp
tnh n cp huyn c Minh Mng xy dng sau khi bi b Gia
nh thnh Tng trn.
T 1835, cc sch kinh in Trung Quc, mu vn sch v
chiu biu c sao chp cung cp cho cc trng.1 Nhng ti
liu ny r rng l nhm gip s t chun b cho cc k thi quc gia.
Cc bn sao ti liu c phn b cho cc trng cp huyn v ph.
y l phng php truyn ti cc tng ca triu nh xung vi
ngi dn.
Tng t nh vi gio c, gio vin cng phi c triu nh
cng nhn. Bo co ca nh Tng nm 1836 v nhng xc minh
ca cc quan li triu nh c phi xung gim st cht lng cc
quan Hun o cc huyn.2 Hai Hun o c ca hai huyn Kin
ng v Kin Ha c php tip tc lm vic sau khi c nhn
1 MMCY, 19: 11b - 12a.
2 Quan li cp huyn l ngi Nam B.

91*71$0%',75,80,1+01*

xt ca cc quan li triu nh c c xung tnh nh gi. Tuy

nhin, chng c tiu ch khch quan no cho nhng nh gi ny.
Theo vn bn bo co, nhng Hun o ny c chp nhn tip
tc dy hc v h c kin thc v c hc tr knh trng v c
l quan trng hn vi triu nh - vn chng a k s Nam B li
bing - l v nhng Hun o ny lm vic chm ch gp i lc
trc.1 Vic cc hun o by t s sn sng truyn dy hc sinh
nhng quan im ca triu nh trung ng cng nh bng chng
r rng v lng trung thnh ca h vi triu nh trung ng chc
chn tc ng mnh n nh gi ca nhng vin quan c c
xung thanh tra.2
Thp iu ca Minh Mng
Nm 1835 Minh Mng cng b Thp iu (mi iu rn)
hng dn ngi dn: 1) n nhn lun; 2) chnh tm thut; 3) v
bn nghip; 4) thng tit kim; 5) hu phong tc; 6) hun t ; 7)
sng chnh hc; 8) gii dm nc; 9) thn php th; v 10) qung thin
hnh. Kt qu quan trng ca vic ban b Thp iu l dn lng u
phi thng xuyn nghe li nh vua rn dy theo lch nh. C
quy nh rng chnh quyn mi tnh nhn c mt bn gc, sau
sao ra gi xung cc lng v cc trng rao ging u n
theo lch. Ti cc lng, ba thng mt ln, ngi dn tp trung nh
nghe mt b lo ging gii. Vic thuyt ging Thp iu phn no
tr nn c tnh l nghi. Ti nh lng, ngi ta k mt chic bn
sn trn c quyn Thp iu ca nh vua. Mi ngi hng bi
5 ln ly bn sao. Sau khi ging bi, cun sch li c t ln
1 Chu bn triu Nguyn (ANU Library, microfilm reels 60-4 [1836-1837]), 12 thng 2
m inh Du (1837).
2 Trng hp sau y khng lin quan n Hun o nhng lin quan n quan li
cp huyn. Phm Nh Ti ng u huyn Tn Long b p phi t chc v khng
kh nng: qu tr v khng hiu vic cai tr. Vin quan th st kin ngh gi
vin quan ny ra Hu hc cch cai tr. Chu bn triu Nguyn, 9 thng 12 nm
Bnh Thn (tc nm 1836 dng lch).

191

192

&+2,%<81*:22.

bn. C ngi ging v ngi nghe li ci rp mnh 5 ln trc bn

sao ging, sau bui ging kt thc.1 Nm 1841, lng xut hin
thm chc Hng thn c chc nng trng nom nghi l ny. Hng
thn chu trch nhim ging gii Thp iu ca nh vua 4 ln trong
1 nm.2
Khng r nhng iu rn v vic thuyt ging cc lng c
c trin khai nh quy nh hay khng. Ch bit rng ti liu gi
rng nhng iu dy ca vua cng nh nhng nghi l km theo
trong khi ging rt ni ting v thm ch ph bin cc lng. Mt
nghin cu gn y cho thy Nam B vo gia thp nin 70 th
k XIX, Thp iu c ngm nga kh ph bin. Ni dung ca Thp
iu b tranh lun nhiu trong m phn Vit - Php v bn hip c
Si Gn th hai nm 1874 bi iu sng chnh hc c ni dung
chng li o C c.3 L d nhin Thp iu cho mi ngi dn Vit
ch khng ch ring cho ngi Nam B nhng r rng l nh hng
ca n n ngi Nam B tht ng ghi nhn. R rng l vic ban
b nhng li rn dy ca nh vua lng x Nam B nhm mc tiu
cng c s tha nhn ca ngi Nam B i vi triu nh cng
nh vi quc vng.
R rng l Minh Mng tham kho trng hp ca Trung
Quc khi thc hin cng vic ny - nh chnh nh vua tha nhn.4
Woodside cng ch ra rng yu cu ca vua Minh Mng da trn
nhng tin l ca mt s hong Trung Hoa nh Khang Hi nh
Thanh hoc Hng V nh Minh.5 Tuy nhin, Thp iu ca Minh
Mng cha ng nhng tng thun Vit, phn nh v th hin
1 DNTL2, 129: 8a.
2 QSDB, tr. 354.
3 Youn Dae Yeong, Wanjo Sadeokje Sigi Daebulhyeopsangeseoui Kadolik Muje (Vn
Cng gio trong qu trnh thng tho Php - Vit thi T c), Master thesis,
Seoul National University, 1998, p. 45.
4 DNTL2, 129:5b.
5 Woodside, Vietnam and the Chinese Model, p. 189.

91*71$0%',75,80,1+01*

nh ca nh vua v vic gio ha ngi Nam B.1 Trong cc iu 1,

2 v 9, cc ngha v nh trung thnh vi triu nh, tun lnh cp
trn v tun th lut php nh nc c nhn mnh. Nhng iu
ny lin quan n mc tiu nng cao nhn thc ca ngi dn v
triu nh trung ng. iu 3 v bn nghip khuyn khch mi
ngi chm ch lm n, bt lun l tng lp no: s, nng, cng hay
thng. Tuy nhin, nhng li bnh c th sau nhng iu hun th
nhn mnh vo hai nhm u l s v nng, c bit quan tm n
nng dn. Vo cng thi im nhng trong nhng bi cnh khc
nhau, Minh Mng khuyn co nng dn khng nn ng theo
ngh th cng hoc thng mi.2 T bn nghip mang hai ngha:
va ch ngh ring ca mt ngi, li hm ngha ngh c bn, tc
l ngh nng. Bi th, xt theo hm th v bn nghip khuyn
khch mi ngi theo ngh nng. Nu chng ta lu rng ngi
Nam B vn b Minh Mng ph phn v ng theo thng nghip
(hay mt nghip theo li ca nh vua) th i tng m iu 3 ca
Thp iu nhm vo tr nn r rng: ngi Nam B c ch nh
chm sc ng rung. iu 7 sng chnh hc nhn mnh gi tr
ca Nho gio v khuyn co khng nn theo Thin cha gio. o
Kit chng t l mi e da n s n nh ca vng quc
qua trng hp Nam B nhng nm 1833-1835. Ti cho rng vic
nhng ngi Thin cha gio tham gia tch cc vo khi ngha L
Vn Khi thi thc Minh Mng lu n im ny. iu 8 gii
dm nc khuyn co trnh xa cc quan h dm ng gia nam v
1 Nm 1398 hong Minh Thi T ( Trung Quc) ban hnh Gio dn bng vn, hay
gi l Lc d. Nghin cu thy s khc nhau gia Lc d v Thp iu. Lc d
gm c: 1) hiu thun ph mu; 2) cung knh trng thng; 3) ha mc hng l;
4) gio hun t tn; 5) cc an sinh l; 6) v tc phi v. Ngi gi hoc tn tt c
yu cu i quanh lng c Lc d. Theo yu cu ca triu Thanh, nm 1652,
su iu dy trn c khc ln bia v t mt s vng Trung Quc. Xem:
Morobashi Tetsuji, Daikanwajiten (T in Trung Nht), Vol. 2 (Tokyo: Taishukan
Shoten, 1971), pp. 1157 - 58.
2 DNTL2, 129: 2a.

193

194

&+2,%<81*:22.

n. Kh c th nh gi c Thp iu phn nh n u nhng

quan ngi v x hi Vit Nam lc , ch bit chc rng nh vua tng
hi vng rng nhng li rn dy s gip dit tr nhng ham mun
ca ngi Nam B - nhng ngi b ph phn l dm ng trong
con mt ca vua Minh Mng.
Cc tc th cng
Mi tnh thuc Nam B u c s lng ln n cha cho cc
i tng th cng khc nhau, t thn x tc, Long thn, cc anh
hng ngi Vit, Hoa, Khmer... n cc loi thn ni, thn sng. Cc
loi th t sau y c ghi chp ph bin trong i Nam nht thng
ch: n x tc (th thn t, thn ng cc), n tin nng (th thn
nng nghip), n hi ng (th nhng lit s trong chin tranh vi
triu Ty Sn), n sn xuyn (th thn ni, thn sng), vn miu
(th Khng t) v nhng ni th thnh hong. Trong s th vn
miu, n x tc, n tin nng l nhng chng c lin quan trc
tip n vic gio ha ngi dn Nam B ca triu nh. c bit,
n x tc v n tin nng - vn th nhng thn lin quan n nng
nghip - c lp bi Minh Mng sau khi bi b Gia nh thnh
Tng trn. Bng 6 cho thy nhng di tch tn ti 4 tnh cho n nm
1865, km theo nin i xy dng.1
Bng 6: Cc loi di tch v nin i xy dng2
Bin Ha

Gia nh

nh Tng

Vnh Long

Vn miu

1715

1824

n x tc

1832

1832

1833

1836

n tin nng

1832

1832

1832

1836

1864

1 Khng c di tch no thuc loi ny xut hin cc tnh An Giang v H Tin.

2 DNNTC

91*71$0%',75,80,1+01*

C th nhn thy rng truyn b rng ri Nho gio khng phi l

quan tm chnh ca Minh Mng trong n lc gio ha Nam B bi
nh vua khng cho xy dng mt vn miu no Nam B sau nm
1832. Minh Mng ch yu quan tm thit lp n miu nhm tng
cng chn gi tr ca triu nh trung ng. Nh vua mun nhc nh
ngi Nam B rng chnh bn thn nh vua v dng tc ca nh vua
- m khng phi L Vn Duyt - ang cai tr Nam B. y qu l mt
bi hc cn thit v nh dn phn trc, trong quan im ca nh
vua th ngi Nam B ch bit c sy ph, khng bit c triu nh.
Nhng di tch th thn quc gia, v ni rng ra l l phc v nhng
tham vng quyn ca nh vua xut hin trong mi tnh. y
cng l ln u tin ngi Nam B chng kin n th Thn Nng ngi theo truyn thuyt Trung Quc dy nhn dn trng trt. Mt
ln na triu nh li rm r khuyn co ngi dn nn chuyn tm vi
ngh nng thay v theo mt nghip tc l ngh bun bn.
S lng gia tng nhng ngi thi i khoa
Trong chin dch p ngi Nam B chp nhn triu nh trung
ng, nh vua cng chn cch tng cng c hi cho ngi Nam B
tham d cc k thi quc gia. Cng c nhiu quan vn tt Nam B,
cng nhiu ngi tin vo ch trng ca triu nh.
Nhng yu cu ca cc gim kho quyt nh s lng ngi
t cng nh hng . Theo lut, thi Hng tri qua 4 trng.1 Nu s
t xut sc trong c 4 trng thi s C nhn. Cng c nhng ngi
loi 2 l nhng ngi khng t ra xut sc trong giai on 1 (nht
trng), h c gi l t ti.
Khng d c th thc thi c phn ny trong sng kin
chung ca nh vua, tr khi cc s t c tim nng sn lng p li s
1 Nhn chung thi Hng di triu Nguyn c 4 ni dung: 1) kinh ngha v truyn,
2) chiu, ch, biu, 3) th ph, 4) vn sch. Xem: Cao T Thanh, Nho gio Gia nh,
tr. 124.

195

196

&+2,%<81*:22.

ngh ca triu nh. V l do ny m s lng C nhn khng n

thun c quyt nh bi nh vua m bi s lng s t tham gia
kho th. Khng c quy ch chun no v vn ny nhng c bng
chng rng n din ra. Nm 1841, triu nh ban b rng c 1.000
s t ly 1 C nhn v c 100 s t chn ra 1 T ti.1 Bng thng k
di y cung cp thng tin lin quan n kt qu cc k thi Hng
di triu Minh Mng.
Bng 7: S lng Hng cng ca cc k thi Hng thi Minh Mng2
1821

1825

1828

1831

1834/353

Ton quc

132

117

113

100

86

89

81

718

Nam B

12
(16)

14
(15)

15
(16)

10

11

5 (6)

76 (83)

9,09

11,97

13,27

10

10,47

12,36

6,17

10,58

T l %

1837

1840

Tng

Ch thch:3 trong ngoc n ( ) l s Hng cng bao gm c ngi min Trung 4

Bng s liu trn phn nh r rng nhng bin i chnh tr

Nam B. Thi L Vn Duyt cn cai tr Gia nh, c s lng v t l
ngi thi ca Nam B cao hn cc thi k trc v tip tc tng
cho n nm 1828.5 Khi th lc L Vn Duyt suy yu v Gia nh
1 QSDB, tr. 356.
2 QTHKL, DNCTC.
3 K thi Hng nm 1834 c lui sang nm 1835 do cha dp xong khi ngha ca
L Vn Khi.
4 S t t Bnh Thun v Khnh Ha cng tham gia thi Gia nh nn cn phi phn
bit nhng ngi ny d tn ca h c a vo nhm Gia nh.
5 Trong giai on Gia Long c 3 t thi Hng nhng l nhng t thi tm thi,
cha mang tnh nh l. Nm 1807, k thi Hng u tin c t chc nhng
nhm mc tiu ly C nhn ngi thuc vng ng Ngoi trc y. K
thi ny ly 61 C nhn t Ngh An tr ra. Sau , 2 k thi Hng na c
t chc.

91*71$0%',75,80,1+01*

thnh Tng trn ng trc nguy c b bi b, c s lng v t l

ngi gim (xem s liu nm 1831). Sau khi khi ngha L Vn
Khi b dp tt, t l C nhn Gia nh c v hi phc. Tuy nhin, vo
cui thi Minh Mng c s lng v t l ngi Nam B t li tt
gim xung mc thp nht. M hnh ny gi rng yu cu nghim
khc ca gim kho cng nh s lng s t d thi, nht l s t t
vng Nam B, chc chn c nhng thay i p ng vi nhng
thay i chnh tr cng nh cc chnh sch trong thi k ny.
Cc s liu hm rng chin dch gio ha ngi Nam B ca
Minh Mng em li kt qu sau khi nh vua bng h. Di thi
Thiu Tr (1841 - 1847), s lng ngi thi Hng ngi Nam
B tng ln. Mt phn ca s gia tng s lng ngi thi Hng
Nam B do vic t chc thi thng xuyn hn. Di triu Thiu Tr,
thi Hng c t chc hng nm, ngoi tr s gin on trong nm
1844 - 1845. Trong s 5 k thi Hng di triu Thiu Tr, 2 k thi din
ra theo nh k cn 3 k c bit c t chc vo cc dp khnh tit
hoc c th l nhng dp ban hnh chnh sch ca triu nh.
Xu hng ny vn tip din sau nm 1847. Nm 1848, mt k thi
Hng c t chc mng l ng quang ca T c, trong khi
nm sau li l t thi Hng nh k. Bng 8 cung cp nhng s liu
c th. Trong khong thi gian 28 nm (1813 - 1840), triu Nguyn
ly tng cng 912 C nhn trong ton quc, trong 94 C nhn
(10,31%) l ngi Nam B.1 Trong 10 nm tip theo (1841 - 1850)
ly 113 (11,92%) C nhn Nam B trong tng s 948 C nhn
ton quc. C bng chng xc thc rng triu nh ch trng y
1813

1819

Tng cng

Ton quc

82

112

194

Nam B

10 (12)

18 (20)

T l (%)

9,76

8,93

9,28

Ch thch: s trong ( ) gm c Hng cng ngi min Trung.

Ngun: QTHKL, DNCTC.
1 Xem Bng 7 v ch thch s 89.

197

198

&+2,%<81*:22.

mnh tuyn chn h. S gia tng trong t l C nhn Gia nh t

10,31% ln 11,92% l do quy nh mi: t nm 1841, mi k, trng
thi Gia nh c ly 16 C nhn (tng ng 14,55% so vi
ton quc).1 Bi s t 2 tnh Bnh Thun v Khnh Ha cng tham
gia thi ti trng Gia nh nn khng phi tt c 16 C nhn mi
k u l ngi Gia nh. Tuy nhin, iu r rng l tng s C nhn
ca trng thi Gia nh tng ln bi t l C nhn ca trng thi
ny (gm c 2 tnh min Trung) tng ln, t 11,56% di thi Minh
Mng ln 14,55% sau nm 1841.
Bng 8: S lng C nhn ca thp nin 40 th k XIX2

Ton quc
Nam B
T l %

1841

1842

1843

1846

1847

1848

1849/503

Tng

144

108

121

132

135

165

143

948

13 (15)

16

15

18

18 (20)

18 (20)

15 (17)

113
(121)

9,03

14,81

12,40

13,64

13,33

10,91

10,49

11,92

Ch thch:3 trong ( ) l s C nhn bao gm c ngi min Trung

Di triu Thiu Tr, cc t thi quc gia ngy cng tr nn ph

bin hn vi ngi Nam B. Bi th, s lng th sinh cng ngy mt
tng. Ti liu cho bit nm 1847 chnh quyn trung ng quyt nh
tuyn thm ngi ti trng thi Gia nh. Triu nh ln k hoch
ph chun s ngi ly C nhn nm l 16 theo ng quy ch.
Tuy nhin v s lng s t ng k d thi tng ln nhiu so vi d
kin ca triu nh, Thiu Tr yu cu cc gim kho ly thm 4
C nhn.4 Nh phn tch phn trc, t thi im ny, s lng
1 H Ni: 23; Nam nh: 21; Ngh An: 25; Tha Thin: 25; Gia nh: 16. QTHKL, tr. 207.
2 QTHKL, DNCTC.
3 Thot tin, k thi Hng nm 1849 ch c t chc Nam K; cc vng khc
hon n nm 1850. Tng s C nhn trong ct ny v th gm c nhng C nhn
cc vng khc ly nm 1850.
4 DNTL3, 71: 1.

91*71$0%',75,80,1+01*

C nhn phn nh s lng s t d thi. Ni cch khc, 4 C nhn ly

thm ng ngha vi vic s th sinh tng thm khong 25% so vi
nm 1841, khi triu nh nng s ly mi k thi Hng ca trng
thi Gia nh ln 16 ngi.
C th tnh ton c tng s ngi Nam B trng thi
Hng (gm c C nhn v T ti) trong giai on 1841 - 1850 khi
cc k thi c t chc thng xuyn hn v s ngi d thi cng
ng o hn. Phan Thc Trc vit rng 1.000 s t ly 1 C nhn v
100 ngi ly 1 T ti. Th nhng s liu ca Phan Thc Trc m t
trng hp c bit nm 1841 nn khng nht thit phi tin rng c
1.000 s t mi ly 1 C nhn. Tuy nhin, c c s tin rng t
l 1:10 gia C nhn v T ti l kh n nh qua cc nm. Ni cch
khc, c c mt C nhn th s c 10 T ti. Nu qu l nh vy th
c th c lng rng, bn cnh 113 C nhn, c khong 1.130
ngi T ti trong giai on ny, tng cng c 1.243 ngi Nam B
t. Con s 1.243 ngi chim khong 0,75% trong s 165.598
inh ngi Nam B (gm c cc dn tc thiu s) ng k trong t
tng iu tra dn s nm 1847.1 Nu chng ta lu rng vo cui triu
Minh Mng, s inh ngi Vit Nam B l 122.410 ngi2 th t l
ngi / inh nam Nam B xp x 1% trong giai on 1841 - 1850.
Chnh sch gio dc ca Minh Mng khng ch lm tng s
lng ngi Nam B t m cn m rng phm vi khu vc c
ngi c tuyn chn. Cho n nm 1831, tt c cc C nhn Nam
B u l ngi ca 4 tnh Bin Ha, Gia nh, nh Tng (pha
ng thng lu M Kng - Tin Giang) v Vnh Long (gia thng
v h lu M Kng - Hu Giang). Tuy nhin, bt u vi kha thi
nm 1835, s t phn pha Ty h lu M Kng cng xut hin trong
danh sch nhng ngi thi Hng. Quc triu hng khoa lc
cho bit 5 ngi Vnh Long C nhn nm 1835. Trong s c
1 DNTL3, 67: 10a.
2 Nguyn Thu, Hon v k vn, Tp 3.

199

200

&+2,%<81*:22.

Bi Hu Ngha v Hunh Hu Quang l ngi huyn Bnh nh

ca tnh Vnh Long. Cng theo Quc triu hng khoa lc th Bch
Vn L v Nguyn Vn Tn ( ln lt vo cc nm 1841 v 1843) l
ngi huyn Phong Ph. C hai huyn Vnh nh v Phong Ph u
thuc Cn Th ngy nay, pha Ty h lu M Kng.1

KT LUN
Sau khi Gia nh thnh Tng trn b bi b nm 1832, ngi
Nam B phi i din vi chnh quyn trung ng nhiu hn nhng
thp k trc . Minh Mng quyt nh ha nhp ngi Gia nh
vo vi quc gia h ph hp vi trnh ca nhng ngi Vit
c gio ha mu sinh di s cai tr ca triu nh trung ng.
nh kin ca Minh Mng v ngi Nam B khng phi lc no
cng da trn thc t, d c da trn nhng c s nh tnh cch cng
nh iu kin kinh t ca ngi Nam B.
Chnh sch v tham vng ln lao ca vua Minh Mng c da
trn mt s chin lc nh: thnh lp cc c s o to nh trng
hc, vic ban b Thp iu, trin khai cc tc th cng nhm cng c
quyn lc nh nc, tng cng cc k thi quc gia. Mc d s lng
C nhn ngi Nam B khng tng di thi Minh Mng m ch
yu di thi Thiu Tr, ti cho rng s ph bin ca nhng ngi
Nam B t trong cc k thi quc gia thc s l mt kt qu quan
trng m Minh Mng lm c qua chin lc gio ha ca
mnh, thng qua vic m rng cc c s o to chnh thng Nam
B thuyt phc ngi Nam B chp nhn chnh quyn Hu. Cc
nhm C nhn v T ti c to ra qua cc k thi Hng khng ch
1 Qua i Nam nht thng ch c th khng nh 2 huyn Vnh nh v Phong Ph
trong thc t l mt. Nm 1839, huyn Vnh nh c ct ra t tnh Vnh Long
nhp vo huyn O mon ca ngi Khmer; 2 huyn ny hp li lp thnh
huyn mi l Phong Ph, thuc vo tnh An Giang. DNNTC, tr. 160. Huyn vnh
nh (hoc huyn Phong Ph) nm khu vc quanh Cn Th ngy nay, b Ty h
lu M Kng. Xem Hunh Minh, Cn Th xa v nay, Si Gn, 1966, tr. 24.

91*71$0%',75,80,1+01*

tr thnh nhng ng vin cho cc v tr triu nh m cn l nhng

ngi c triu nh gio dc c cht lng (hay nhng tr thc) c
tm nh hng a phng. H ng vai tr l nhng ngi trung
gian t la chn ng v pha triu nh, ng thi sn sng gip kt
ni nh vua vi ngi dn a phng. Khi cc k thi quc gia c
t chc u n hn, s ngi t cng tng ln, nghip khoa c
tr nn quen thuc vi ngi Nam B. V th s nho sinh ng th
cng tng ln. Khng phi tt c s t u t nhng t nht h u
tr thnh nhng ngi c hc qu hng mnh.
Triu nh cho xy dng cc trng ph v trng huyn.
Mt tng lp mi nhng ngi c hc c hnh thnh l cc nhm
nho s. Nhm ngi ny truyn ti gio dc xung tn lng x. Qu
trnh ny tng nh ht sc t nhin nhng ti liu cho thy rng s
m rng gio dc khng tht s hiu qu cho n khi Minh Mng
m chin dch xy cc trng tnh khp Nam B. Chng ta c th
nhn r vn ny nu nghin cu di co ca cc nh Nho giai on
trc thi Minh Mng. Cc nh Nho thi k trc phn ln ng theo
hot ng kinh doanh v chng li chng c no v vic h u
t kin thc ca mnh cho ngi lng. Lu Bo Tm - mt C nhn
nm 1810 tr thnh mi li. Nh Nho Trn D Lo ca thp nin
20 th k XIX tr v qu hng theo nghip kinh doanh ca gia
nh sau khi hc hnh tinh thng. Trc , Trnh Hoi c cng
tham gia kinh doanh bun bn. Tri li, t sau thp nin 40 ca th
k XIX, ngy cng nhiu Nho s Nam B tr thnh cc thy gio lng.
Cu chuyn v H Hun Nghip (1828 - 1864) cho thy t thi
k ny v sau, gio dc Nho hc ngy cng c gi tr cao v tr nn
ph bin i vi ngi dn Nam B. H Hun Nghip, ngi tnh
Gia nh l mt nh Nho a phng nhng khng thi Hng.
Khi thn ph qua i, ng ct mt ngi nh nh cnh m cha v m
trng dy hc. Bn ca H Hun Nghip l Nguyn Thng (1827 1884) chp rng tht khng may l ngi trng nh ca Nghip li

201

202

&+2,%<81*:22.

gn con ng bn trm thng hot ng: l trm cp cm thy

ngi nh ca Nghip cn tr bn chng ra vo hot ng nn t i.
Hun Nghip v hc tr ca mnh dng li nh, khng ngng dy v
hc. Bn trm cm kch v s hng say hc tp ca thy v tr nn
b i ch khc lm n.1 Trong cu chuyn v Phan Vn t, ngi
ta li bt gp mt Nho s khc, ngi cng hin i mnh cho vic
gio dc s t a phng. Phan Vn t (1827 - 1861) ngi nh
Tng. Nm 1848, tui 21, ng tr thnh 1 trong s 20 ngi
thi Hng v t bng C nhn. Cun lit truyn ch m t ng nh
mt ngi nhit thnh chng Php trong khi Nguyn Thng ghi chp
chi tit hn v thn th ca mt Nho s th h mi gn gi hn vi
ngi a phng: Khi k thi Hng v chun b i Hu c
mt chc quan trong triu nh, t khng tin nn bu bn phi
gip . t n Hu nhng b nh v quay tr v Nam B bi
bn thn qu nghim tc v khng bao gi b nh hng bi thi xu
nnh. t c dn lng knh trng. Ai c xung khc u tm n t
xin khuyn gii. C mt cu ngn ng rng: S thiu cng bng i
kim ci cn, mun xa bt ha th tm n t.2
Chc chn rng li c x ca nhng nh Nho nh Phan Vn
t v H Hun Nghip c v gn vi quan im ca Minh Mng
hn l vi thi ng x ca nhng nh Nho Nam B trc y,
vn nghing mnh v kinh doanh. Mt th h mi cc nh Nho ni
ln, tr thnh cc th lnh a phng, thu phc nhn tm v quyn
lc trong lng x sau ny, khi ngi Php xm lc Nam B, h
c kh nng tp hp ng vin nhn dn ng di ngn c trung
qun i quc.
1 Nguyn Thng, K xuyn cng c s bin, Tp 2. H Hun Nghip (1872. Vin Hn
Nm, VHc 01719, H Ni).
2 Nguyn Thng, K xuyn cng c s bin, Tp 2. Phan Vn t (1872. Vin Hn
Nm, VHc 01719, H Ni).
Ghi ch: trong bn ting Anh, tc gi [Choi Byung Wook] phin nhm Phan Vn
t thnh Phm Vn t, nay tc gi xin nh chnh li trong bn ting Vit [ND].

CHNG V

Hu qu ca chnh sch ng ha
ca Minh Mng

ic truyn b cc thit ch gio dc c Minh Mng ban hnh

khp Nam B ng thi vi mt chnh sch mnh m khc:
ng ha cc nhm tc ngi khc trn ton khu vc. Trong khi
ngi Vit Nam B b chnh quyn trung ng gio ha th nhng
ngi lng ging ca h - thnh vin ca cc nhm c dn khc - li
b Vit ha.
Trong lch s ca c ngi Vit v ngi Chn Lp, s kin nm
1835 thng c hnh dung l mt s kin lch s quan trng ca
th k XIX. Cc nh s hc thng quan tm ti chnh sch ng
ha ca ngi Vit i vi Chn Lp v ti s phn khng ca ngi
Chn Lp chng li ngi Vit. S xung t gia ngi Vit v ngi
Chn Lp t nm 1840 thng c miu t nh l kt qu ca s
p t ca ngi Vit nhm hn ch nhng truyn thng ca ngi
Chn Lp, chng hn nh truyn thng v vng quyn, tn gio v
th lnh a phng.1 Nh mt h qu, nhng ngi c lch s lch
s Vit Nam v Chn Lp thng hay quan tm ti nhng chnh sch
ng ha ca triu Nguyn Chn Lp sau nm 1835.
1 David P. Chandler, A History of Cambodia (Sydney: Allen&Unwin, 1993), tr.130

204

&+2,%<81*:22.

Tuy nhin, ng sau nhng mi quan h tng tc phc tp gia

hai quc gia c nhiu cc nh s hc bn ci, nhiu s kin
quan trng mang tnh bn a khc din ra ng thi, ni bt l s
xm ln ca Vit Nam vi ngi Khmer Nam B trong cng nm
ny.1 Chng ta cn phi ti mt lot cc cuc ni dy Chn
Lp t nm 1841 ti nm 1845 nhm mc ch ngn chn vic binh
lnh Vit tp trung qu nhiu vo cc hot ng qun s Chn Lp.
Alexander Woodside lp lun rng nhng cuc ni dy ca ngi
Chn Lp lan rng ti Nam B bi v nhng hot ng quyt lit ca
chnh quyn Vit Nam chng li cc th lnh ngi Chn Lp trong
vng. Vic ni dy ca ngi Chn Lp Nam B c kch thch
bi qu trnh ci cch gi l ci th quy lu, thay i nhng th lnh
th dn cha truyn con ni bng vic c nhng quan chc c b
nhim lun lu.2 Tuy nhin, kh c th tin c rng chnh s bt
mn ca cc th lnh Chn Lp Nam B c th dn n s ni dy
ca ngi Khmer rt nhiu ni t Ty Ninh ti An Giang v H
Tin trong sut 5 nm. ch ra nhng l do quan trng hn i vi
s ni dy ca ngi Khmer, chng ta cn phi kho st nhng s
kin xy ra khng ch trong x hi Khmer m cn cc nhm c
dn khc Nam B.
Lin quan n cu hi v hon cnh ca cc nhm c dn Nam
B trong thi k ny, cc hc gi Vit Nam thng c khuynh hng
phn nh nhng ng thi chnh tr. Nhng cng trnh nghin cu
v cc nhm c dn thiu s gn y thng c tin hnh trong
1 Trong cng trnh trc y, David Chandler nhn nh rng Cc chnh sch ca
Minh Mng vi ngi Chn Lp l s m rng ca nhng chnh sch c
p dng Nam B. David P.Chandler, Cambodia before the French: Politics in a
Tributary Kingdom 1794-1848 (Lun n Tin s, i hc Michigan, 1973), tr.131. Tc
gi a rt t bng chng lin quan n chnh sch v dn tc ca Minh Mng
Nam B.
2 Alexander Woodside, Vietnam and the Chinese Model: A Comparative Study of
Nguyn and Ching Civil Government in the First Half of the Nineteenth Century
(Cambridge: Harvard University Press, 1971), tr. 251.

91*71$0%',75,80,1+01*

lnh vc ngn ng, nhn hc v vn ha dn gian nhng nghin

cu mt cch h thng, c bit l trn lnh vc chnh sch ng
ha trong sut th k qua v ang b n trnh.1 Ti cho rng l do
chnh cho s n trnh ny lin quan n vn chnh tr ng thi,
chng hn nh nhng tuyn b v ch quyn lnh th ca Chn
Lp trong nhng nm 1960-1970. Di ch mi, theo quan im
chnh thng rng Vit Nam l mt quc gia a dn tc bao gm 54
nhm dn tc, nhng nghin cu lch s v xung t dn tc khng
c khuyn khch v v th rt khan him. tr gip cho h t
tng ny, cc hc gi ng i thng gii thch xung t dn tc
nh l xung t gia nng dn v chnh quyn phong kin. Cc cuc
ni dy sc tc Nam B c gii thch nh l phong tro nng dn
chng li chnh quyn phong kin. Trong mt lot cc cng trnh
nghin cu xut bn vo u nhng nm 90 ca th k XX di tiu
Phong tro nng dn Vit Nam na u th k XIX, cc cuc
khi ngha ca ngi Khmer c miu t nh l nhng v d v
s phn khng ca nng dn chng li a ch v quan li phong
kin.2 Tuy nhin, chng ta cn phi tch bch gia cc cuc ni dy
1 Sch ca Phan An l mt trong nhng nghin cu v chnh sch ng ha ca
triu Nguyn nhng tc gi khng cp ti nhng cng thng dn tc. Thay
vo , tc gi ch nh gi rng chnh sch ng ha mang li thnh cng cho
s sp nhp cc nhm dn tc thiu s vo x hi Vit Nam. Xem Phan An (v cc
tc gi), Nhng vn vn ha - x hi thi Nguyn (Thnh ph H Ch Minh: Nxb.
Khoa hc x hi, 1993, tr. 69 - 70.
2 Nguyn Phan Quang, Phong tro nng dn Vit Nam na u th k 19 (H Ni:
Nxb Khoa hc x hi, 1986), tr.143. Chu Thin tnh ton s lng cc cuc khi
ngha nng dn din ra trong thi Nguyn c trch dn thng xuyn
minh ha cho s lng ln cc cuc khi ngha chng li triu nh. Trong bi
nghin cu vit nm 1960, tho lun v khi ngha nng dn trong thi k ny,
Chu Thin a ra mt s liu sau: hn 70 cuc ni dy trong thi Gia Long v hn
230 cuc trong thi Minh Mng v hn 50 cuc trong thi Thiu Tr. Xem Chu
Thin, My nhn xt nh v nhng cuc nng dn khi ngha triu Nguyn,
Nghin Cu Lch S (NCLS) 19 (1960) 11-12. Mc d cc con s c khc nhau
cht t, nhng tc phm sau ny by t s ng tnh vi quan im chnh ca
tc gi rng bt n tng mnh trong thi k Minh Mng. Thng qua vic trch

205

206

&+2,%<81*:22.

sc tc v khi ngha nng dn. Ch bng cch ny, chng ta c th

hiu c c vn nng dn v dn tc trong na u th k XIX
Nam B.
Trong chng ny, ti s tho lun ba vn : bn cht ca chnh
sch ng ha, cch thc m chnh quyn trung ng t chc li x
hi a sc tc Nam B v qu trnh ng ha ny ng gp nh th
no ti vic cng c bn sc ngi Vit ca ngi Nam B.

1. T TNG NG HO
Chnh sch dn tc ca Minh Mng c thc hin mt phn
bi s m rng quyn hnh trc tip khng ch Nam B m cn
c Chn Lp trong nhng nm 30 ca th k XIX. hiu c mu
cht ca tnh hnh ny, trc ht chng ta phi hiu c quc hiu
Vit Nam di thi Nguyn v nhng hm ca n.
T u thi Nguyn, vic la chn quc hiu c cn nhc cn
thn v n th hin v khng nh quan nim ca tng lp u t i
vi lnh th mi c thng nht. Khi tn gi ca quc gia c
a ra tho lun vo u thi Nguyn, nhng ngi ng u chnh
quyn Gia nh quan tm ch yu v s hp nht ca vng ng
Trong v ng Ngoi. Tuy nhin, s hp nht ny khng ch mang
tnh lnh th m n cn bao hm c s m rng v vn ha di gc
thng nht hai thc th vn ha khc nhau ny. Vo nm 1802, tn
Nam Vit c la chn theo mt lun c:
dn nhng tc phm vo nm 1962 v 1965, Woodside a ra s liu sau: thi
Gia Long c 105 cuc khi ngha, thi Minh Mng c gn 200 cuc khi ngha.
Woodside, Vietnam and the Chinese Model, tr.135. Nhng con s ca Chu Thin
vn c dng trong cc sch lch s gn y ca Vit Nam nhn mnh s
bt n ca triu nh phong kin th k XIX. Xem Nguyn Phan Quang (v cc
tc gi), Lch s Vit Nam t ngun gc n 1858, Tp 2 (Thnh ph H Ch Minh:
Nxb. Thnh ph H Ch Minh, 1993), tr. 136. Ti cho rng nhiu cuc khi ngha
khng phi ch n thun l do tnh trng no ng ca nng dn m l s ni
dy ca ngi dn tc thiu s.

91*71$0%',75,80,1+01*

Triu nh chng ta khng ch s hu t ca An Nam (tn

chnh thc di triu L nh l mt i snh vi Triu nh Trung
Hoa), m ng thi c t ca Vit Thng (ng Trong). N khng
th b em so snh vi cng th [nh hp] ca nh Trn, nh L.
Quc hiu nn thay i t An Nam thnh Nam Vit.1
Tn Nam Vit bt ngun t ch Nam trong An Nam v
Vit trong Vit Thng. Vit Thng l tn c ca Chmpa.2
Triu nh Trung Hoa a ra quc hiu Vit Nam nh l hon i
v tr ca Nam Vit.3 Mc d nh Nguyn thch quc hiu l Nam
Vit hn nhng h nhn thy rng i thnh Vit Nam khng lm
thay i ngha ca quc hiu. Quc hiu ny vn ch ra rng triu
Nguyn da vo c An Nam v Vit Thng. Ngc li, nh Trnh
Hoi c - mt v quan ni ting ca thi ny - pht biu quc hiu
b thay i ny cng chnh xc bi v n cho thy chng ta s hu
t ca Vit Thng trc v vng An Nam c thm vo sau .4
Chng no nh Nguyn cn quan tm ti mt lnh th thng nht
gia ng Ngoi v ng Trong th tn gi Vit Nam dng nh l
quc hiu thch hp nht i vi h.5
1 i Nam chnh bin lit truyn s tp (Vit tt LTST) (1889. Tokyo: Keio Institute
Linguistic Studies, 1962), 11: 2a.
2 Xem LTST, tp 33, Nc Ngoi, Chim Thnh, 14 a.
3 V cuc tho lun xung quanh qu trnh i quc hiu, xem Woodside, Vietnam
and the Chinese Model, tr.120. Cng c ti liu Vit Nam lin quan n cuc thng
tho ny: i Nam thc lc chnh bin nht k (Vit tt DNTL1) (1848.Tokyo: The
Institute of Cultural and Linguistic Studies, Keio University, 1968), 23:1b-2a. V la
chn ca triu nh Trung Hoa, xem Ching Shih Kao Hsiao Chu (Taipei: Quo Shih
Kuan, 1990), tr. 12103.
4 Trnh Hoi c, Cn Trai thi tp (1919. Hong Kong: New Asia Research Institute,
1962), tr. 132.
5 Trong tranh lun v tn gi Vit Nam, Woodside gi mt quan im khc, Tn
Vit tng trng cho phn lnh th c ca quc gia, min Trung v min Bc vi
tn gi i Vit c t thi L. T Nam ch nhng khu vc mi, vng t mi
chim pha Nam, cha bao gi nm di quyn kim sot ca vng quc Vit
truyn thng. Woodside, Vietnam and the Chinese Model, tr.120. Trong nhn nh

207

208

&+2,%<81*:22.

Tuy nhin, khi Gia nh nm di s kim sot trc tip ca

nh Nguyn, quan li triu nh bt u cm thy tn gi Vit Nam
khng cn tng xng vi vng quc mi c m rng. S bn
khon ny chc hn tng ln sau khi phn lnh th ca Chn Lp
c sp nhp vo phn lnh th pha Nam ca ngi Vit. chnh
l s tri ngc ny, tn ca vng quc bt buc phi c thay i.
Quyt nh ny c a ra vo nm 1838.
Vng triu ny s hu ton b phn t pha Nam (Nam
phng). Bin gii ti pha ng gip vi Nam Hi, pha Ty c
che chn bi bin c. Tt c sn vt thuc lnh th ca chng ta v
ton b phn t t b bin ti thung lng thuc vo lnh th ca
chng ta. Nu tn gi c i t Vit Nam thnh i Nam th
ngha s r rng hn.1
y, vic la chn quc hiu mi l i Nam bt buc phi
lin quan n vic m rng lnh th v pha Nam. Chim gi vng
t pha Nam cng tng ng vi vic s hu Gia nh v Chn
Lp v Chn Lp nm di quyn kim sot ca Gia nh thnh
Tng trn. Tn i Nam phn nh s thng nht ca 3 vng b
chia tch t trc. An Nam ca ngi Vit, Vit Thng ca Chmpa
v vng t vn ca ngi Chn Lp.
Trc s xut hin ca tn gi i Nam, Hong Minh Mng
gp ba phm tr dn tc chnh m chng ta c th hnh dung nh
l nhng vng trn ng tm ngy cng m rng. v tr trung tm
l ngi thun Vit hay ngi Kinh; tip theo l nhng nhm tc
ngi khc trong lnh th Vit v cui cng l dn bn a sinh sng
ca mnh, Woodside lp lun rng vng t h pha Nam dng nh l vng
Gia nh. Tuy nhin, theo quan im ca ti, triu nh khng quan tm ti vic
iu chnh li quc hiu v lin quan n Gia nh cho n tn nhng nm sau
ca triu Minh Mng.
1 i Nam thc lc chnh bin nh k (vit tt DNTL2) (1861.Tokyo. Keio Institute of
Linguistic Studies, 1963), 190:1b-2a.

91*71$0%',75,80,1+01*

nh nhng quc gia ch hu chng hn 3 hoc 4 thuc quc Lo,

Jarai v Chn Lp.
Alexander Woodside lp lun rng triu Nguyn c tham vng
rt ln l duy tr ch triu cng theo m hnh Trung Quc ti mc
triu nh cn mun ban tng tc v vng cho mt thy php
ngi Jarai.1 Tuy nhin, trn thc t, Minh Mng dng nh khng
quan tm lm ti vic duy tr h thng triu cng mang phong cch
Trung Quc. Bng chng l nh vua trc tip sp nhp Chn Lp mt vng quc triu cng quan trng nht ca Vit Nam - hn l
duy tr n nh mt vng quc v tinh. Vo nm 1827, Vit Nam b
li cun vo xung t ni b Vn Tng Lo nhng trong cng
nm , Minh Mng rt lui khi vic bo h quc gia ny.2 Nm
1838, nh vua miu t Nam Chng (nm pha bc Vn Tng)
nh l mt quc gia nh nm vng xa xi ho lnh bn kia bin
thu.3 Triu nh Hu ngng cng nhn Nam Chng t nm 1838
v khi mt phi on ca quc gia ny ti thm Vit Nam triu
cng, Minh Mng t chi nhn cng tu.4 ng l Minh Mng
phong tng tc vng cho mt thy php ngi Jarai vo nm 1834
v 1838 nhng iu ny khng chng minh c rng nh vua nh
gi cao quc gia ny v coi n nh l mt vng thn thuc, bi v vo
nm 1834 nh vua miu t Jarai nh l mt ni xa xi ho lnh
v h cai tr dn chng bng tc tht nt dy. Cho n cui triu i,
sau khi Minh Mng c i din n khu vc Jarai - ni c bit
n vi 2 quc gia l Thy X v Ha X - nh vua mi cm thy hi
lng v thy rng 2 quc gia ny ch n gin l s kt hp nhng b
lc nguyn thu.5 Nhn vo nhng bng chng ny, ti thy rt kh
1
2
3
4
5

Woodside, Vietnam and the Chinese Model, tr.238.

LTST, quyn 33, Vn Tng.
DNTL2, 189:9a.
LTST, quyn 33, Nam Chng.
Nh trn, quyn 32, Thu X, Ho X.

209

210

&+2,%<81*:22.

c th tin rng t thn Minh Mng coi Jarai nh l mt nc triu

thuc v rng nhng hnh ng ca nh vua lin quan n Jarai l
bng chng cho thy triu Nguyn mong mun duy tr h thng triu
cng kiu Trung Hoa. R rng, t nht th nh vua khng bn tm ti
vic duy tr h thng triu cng. S sp nhp ca Chn Lp l bng
chng quan trng chng minh Minh Mng quan tm nhiu hn n
vn m rng cng vc.
Minh Mng tm nhiu hn ti ngi Vit v nhng nhm tc
ngi khc trong phm vi lnh th i Nam. Nhng n lc ca ng
nhm gio ha ngi Vit Nam B tp trung vo nhm th nht l
ngi thun Vit, trong khi chnh sch ng ha nhm trc tip vo
nhm th hai l nhng ngi to nn nhng vng tc ngi ca
i Nam nm ngoi khu vc trung tm.
S, nng, cng, thng v Thn, bin, hn, th
Nhng cm t khc trong thi k ny cung cp cho chng
ta bng chng r rng hn v thi ca nh Nguyn vi vn
tc ngi. Chng hn, chng ta ch n cm t s, nng, cng,
thng - mt nhm t ch ngh nghip ly t ting Hn. V mt
truyn thng, danh sch ngh nghip ny c s dng ch cc
nhm x hi, hoc nhng gi tr x hi mang tnh tng i p dng
vo cc ngnh ngh khc nhau.
Tuy nhin, khng ging nh cc quc gia lng ging pha Bc,
s chia tch mang tnh x hi ca nhng nhm ny t c ngha
Vit Nam - ni m cc mi quan h x hi t b phn tng hn. Vit
Nam trng v ch ngha bnh qun hn cc quc gia ng Bc .
c bit l Nam B trong sut na u th k XIX, s phn nh
gia gii tr thc v gii lao ng theo s nng cng thng hu
nh khng c ngha. Vit Nam, cm t n thun ch cc
ngh nghip. Chng ta c th thy bng chng ca khuynh hng
ny t Trng gia th ph. Trong ghi chp nhiu v ngh nghip

91*71$0%',75,80,1+01*

ca cc thnh vin cng mt dng h. Khnh (1792 - 1859) l mt

Nho s lm quan huyn nhng ngi cha tn l Mc (1773 - 1846)
li l nhc cng (tr.5). Trng Minh Trung (1758 - 1822) l nng
dn. Trong s cc con ng c 1 ngi l Nho s, 4 ngi l nng
dn v 1 l thng nhn (tr.3, 6 - 7). Trong cng mt gia nh m
rng ny, cng thy xut hin 1 ngi l th th cng. Ngi con
trai th ba ca Trung, Trng Minh i (1800 - 1841) l nng dn
nhng con ca i, Trng Minh Phng (1832-1874) li l th
th cng (tr.6, 14). Thm ch chng ta cn thy 1 thng nhn xut
thn t gia nh Nho s. Trng Minh Nhng (1793 - 1852) l con
th ca Trng Minh Thnh (1767 - 1810) vn l mt ngi theo
Khng gio v lm quan cho triu nh. Trng Minh Nhng v c
5 ngi anh em trai ca mnh u c xem l nhng Nho s hoc
nhng quan chc c phm hm ca triu nh. Tuy nhin, ngi
con trai duy nht ca Nhng - Trng Minh Tc (1829-1886) li
l mt thng gia (tr.10,21).
Mt cm t khc miu t hin thc x hi th k XIX ca
Vit Nam l thn, bin, hn, th1. 2 t u miu t cc bc quan
v 2 t sau miu t loi thng dn. Dn Vit c chia ra thnh
quan v dn. Sau , quan c chia thnh tr thc (thn), bao gm
c quan li v binh lnh (bin). Trong khi , thng dn c phn
nh bi sc tc nh ngi Vit (hn) v cc nhm sc tc khc
(th).2 Danh sch ny phn nh s quan tm chnh ca triu nh
trung ng vo u th k XIX l lm sao gii quyt c vn
1 i Nam thc lc chnh bin tam k (vit tt DNTL3) (1894.Tokyo: Institute of
Cultural and Linguistic Studies, Keio University, 1977),16:11a.
2 Theo ngha en, th c ngha l a phng. V th, trong cc ghi chp chnh
thc th th dn, th nhn u ch ngi bn a min Trung v Nam B nhng ngi sng vng ng bng t trc khi ngi Vit n. Ni chung,
th dn hay th nhn l thut ng dng ch ngi Khmer Nam B v ngi
Chm min Trung Vit Nam. Cc nhm dn tc khc sng vng i ni b gi
l ngi man. Nhiu khi ngi Khmer cng b gi l ngi man. Ngc li, th l
t ch cc nhm c dn bn a trong s i snh vi Hn.

211

212

&+2,%<81*:22.

a dng tc ngi. T thi Minh Mng c khuynh hng Vit ha

cc nhm tc ngi khc. Minh Mng tng tha nhn chnh
sch ca triu nh i vi dn man di (man liu) t lu l mt
trong nhng chnh sch kim sot gin tip (ki mi)1. Chnh sch
ny l mt phn cn li trong di sn ca ph vng mnh nhng
khng c Minh Mng p dng t cui nhng nm 30 ca th k
XIX, sau khi Gia nh thnh b gii th. Thay vo , ti thi im
ny, ng ta theo ui chnh sch kim sot mang tnh trc tip hn,
gio ha Nam B v ng ha cc nhm tc ngi trn ton vng
quc yu cu cho chnh sch ng ha Nam B Vit Nam.
Chnh sch ng ha khng ch c a vo ring Nam B,
m cn c p dng Chn Lp v nhng nhm tc ngi thiu s
nh c min Trung Vit Nam. Cc vng bin vin ca min Bc
Vit Nam cng nm trong phm vi p dng ca chnh sch ny. Nm
1838, con trai ca cc t trng sc tc nhng vng gn vi Tuyn
Quang, Cao Bng v Lng Sn c c i hc trng Quc hc
Quc T Gim Hu. iu ny phn nh nh ca Minh Mng
mun ng ha cc nhm tc ngi ny.2
Tuy nhin, chnh sch ng ha ng vai tr quan trng nht
Nam B bi phn ln Gia nh l vng a dng v sc tc, c rt
nhiu nhm c dn khc nhau sinh sng vi nhau. Nh trnh by
chng I, Gia nh l ni t c ca ngi Khmer nhng ng thi
cng xen k cc khu nh c ca ngi M Lai v cc nhm dn tc
thiu s khc nh M, Cho Ro, Xting v Mnng. Trong sut th k
XIX, ngi Chm cng sng ri rc Nam B. Da vo Vit Nam
d a ch3 (mt cun t in a l) c cho l son tho vo th
k XIX, c 8 nhm man di v dn bn a (man th nhn chng)
1 Minh Mnh chnh yu (vit tt MMCY). U ban dch thut Ph Quc V Khanh c
trch Vn ha (1897. Saigon:1972 - 1974), 24:6b.
2 DNTL2, 194:22b - 23b.
3 Vit Nam d a ch (H Ni: Vin Hn Nm A 1829).

91*71$0%',75,80,1+01*

Nam K, 15 nhm Trung K v 22 nhm Bc K. Ngi M,

Cho Ro, XTing, Mnng, Khmer v Chm chc hn l 6 trong s 8
nhm dn tc ny. Thm vo , ngi M Lai v cc nhm khc gi
y c th b ng ha. Ngi dn tc thiu s Nam B c th
l b phn ca 8 nhm dn tc ny. Ngi Hoa nhp c sinh sng
bn cnh nhng nhm ngi ny trc khi ngi Vit tuyn b Gia
nh l lnh th ca h. L nhng ngi n sau cng, ngi Vit
chim nhng vng cn li v nhp vo cc nhm sc tc nh c
y t trc.
Theo Hon V k vn ca Nguyn Thu (1797 - 1854)1 - ngi
chng kin cng cuc ng ha trong sut thi Minh Mng v Thiu
Tr, 14 trong s 40 huyn (35%) ca Nam B c thit lp sau khi
c ngi Khmer v cc nhm dn tc khc sinh sng.2 Con s
ny cho chng ta thy mt bc tranh thuyt phc v tnh a dng tc
ngi Nam B trong sut thi k trc khi chnh sch ng ha
c p dng. Vit Nam ngy nay, ngi Khmer sng ch yu
Sc Trng v Tr Vinh ti pha Ty ca thng lu sng M Kng.
Tuy nhin, cho ti trc nhng nm 40 ca th k XIX, chc hn c
nhiu lng Khmer ng pha ng ca thng lu sng M Kng,
khu vc nh Tng v Gia nh. pha Ty Bc ca Si Gn,
ph Ty Ninh c thnh lp vo nm 1836. Cc ngun t liu cho
chng ta bit rng hn 100 h gia nh ngi Khmer v Chm sng
y t trc nm 1836.3 Thm ch pha Nam ca nh Tng, gn
vi Gia nh, cng l ni sinh sng ca ngi Khmer (nh s trnh
by di y). Gia nh l vng t rt pha tp, k c v mt tc
ngi. Chng hn, nu mt ngi nc ngoi thm vng H Tin
vo nm 1835, anh ta s kh tin rng y l vng t ca ngi Vit
1 Nguyn Thu l C nhn nm 1821 t Thanh Ha. Xem i Nam chnh bin lit
truyn nh tp (vit tt LTNT) (1909.Tokyo: The Institute of Cultural and Linguistic
Studies, Keio University, 1981), quyn 28.
2 Nguyn Thu, Hon v k vn (H Ni: Vin Hn Nm A 585)
3 DNTL2,171:31a.

213

214

&+2,%<81*:22.

v s ngi Khmer v ngi Hoa cng li nhiu hn gp i dn c

Vit vo thi gian ny.1
Chnh sch ng ha ca Minh Mng l mt s chuyn i quyt
lit i vi ngi Nam B. vng c nhiu tc ngi nh Gia nh,
h buc phi hc cch sng thch nghi vi tnh trng a dn tc v
di thi k chnh quyn Gia nh v Gia nh thnh Tng trn,
cc tng lp cm quyn vn tip tc ch o h thc thi iu . Nh
trnh by chng I, Gia Long xut lut hn di hu hn c
ngha l vch nh bin gii rch ri gia ngi Vit v ngi thiu
s. Khi mt vin v quan trn tr H Tin thu gom tp trung ngi
Vit, ngi Hoa, ngi Khmer v ngi M Lai khng ng k h
tch vo nm 1811 tin hnh cng cuc khai hoang, Gia Long ch
th rng cc nhm khc nhau buc phi sng tch bit ni nh c
mi.2 c Minh Mng khuyn khch ng ha, ngi Nam B
l nhng i qun tin phong v vn ha trong s nhng ngi Vit.
Hn ha hay Vit ha?
Trong qu trnh nghin cu cc ngun ti liu thi Nguyn nhm
tm ra thi im bt u ca qu trnh ng ha Vit Nam trong
giai on ny, mt thut ng thng gy s ch ca cc hc gi l
Hn. Theo ngha en, t ny c ngha l Hn hoc Hoa. N c s
lin h vi ngi Hn (Hn nhn hay Hn dn), phong tc Hn (Hn
phong), ngn ng Hn (Hn m, hoc Hn ng) v th php Hn
(Hn t). Nu chng ta dch Hn nh l Hoa, nhng thut ng ny
s lin quan n ngi Trung Hoa, phong tc Trung Hoa, ngn ng
Trung Hoa v ch Trung Hoa. Cch dch ny thun tin cho ngi
c khi h mun tm bng chng v nh hng ca Trung Hoa ti
Vit Nam. V d, triu nh Hu gi 10 hc quan cc ph huyn ti
Chn Lp nm 18353 dy ngi Chn Lp Hn m - mt nhim v
1 Nh trn,159:12a.
2 DNTL1,43:5a.
3 DNTL2,160:20a.

91*71$0%',75,80,1+01*

m Minh Mng cho l trch nhim quan trng ca gio quan ngi
Vit Chn Lp. 1 Woodside qu quyt rng nhim v ca cc hc
quan l dy ngi Chn Lp ch Hn.2 Mt khc, David Chandler
cho rng nhng quan li ny dy ngn ng Vit.3
tm ra ngha ch thc ca nhim v m cc hc quan c
Minh Mng giao ph, iu cn thit l chng ta phi nghin cu cch
s dng thut ng Hn. iu quan trng nht, chng ta cn phi nh
rng Hn l tn hiu ca mt triu i c pha Bc Trung Hoa, t
m vn ha ng Bc lan rng. V vy, cc nn vn ha cng
chung di sn s dng thut ng Hn vi ngha l tt, hoc lng
tt, uy tn, to ln, rng ln, thun khit, v trung tm hoc
gia. Trong ting Hn, Han tsu (Hn tc) thng khng ch ngi
Hn chung chung m l nhm dn Hn Trung Hoa. Nam Triu
Tin (Hn Quc), con sng ln nht chy qua th tn l Han Gang
(Hn Giang) v nhng tn c lin quan nh Han Seong (Hn Thnh)
v Han Yang (Hn Dng) c s dng ln lt Triu Tin nhm
ch kinh ca quc gia ny lu di nht ca Nam Hn, ko di t
1392 -1910.
Vit Nam, vo th k XIX, Hn ng ch ngi, ngn ng, hay
phong tc ca Vit Nam m khng phi Trung Hoa. T Hn nhm
ch khng gian vn ha, bao gm Khng gio, Pht gio i tha v
ch Hn tng hnh, nh nhng thnh t ph qut chung c chia
s ca nn vn ha ng Bc , cng thm di sn vn ha ring ca
ngi Vit bao gm phong tc v ngn ng. Hn nhn hoc Hn
dn c ngha l ngi Vit, khc vi ngi Hoa (thng c gi l
ng nhn v Thanh nhn), ngi Khmer v ngi dn tc thiu s
khc. Hn phong nhm ch phong tc, tp qun ca ngi Vit. Hn
ng hoc Hn m l ngn ng ca ngi Vit bao gm h thng ch
1 Nh trn,163:11a.
2 Woodside,Vietnam and the Chinese Model, tr.250.
3 David Chandler, Cambodia before the French, tr. 131.

215

216

&+2,%<81*:22.

vit Trung Hoa. Ch Hn v c bn nhm ch ch tng hnh Trung

Hoa c s dng rng ri, khng ch Trung Hoa m c Vit
Nam, Triu Tin v Nht Bn. Cng thi im , Vit Nam, h
thng ch tng Trung Quc c coi nh mt phn ca Hn ng
hoc Hn m ca Vit Nam v nhiu k t Hn c a vo cch
pht m cng nh trong s dng ca ngi Vit.1
Nhng ngi dn tc thiu s c khuyn khch hc ting Vit.
Cm nhn bi tinh thn ng ha, mt trong s nhng ngi theo
Minh Mng Vnh Long tn l H Quyn xut vic cng p ngi
Khmer (th dn) Vnh Long hc ch Hn cho h lm quen vi
phong tc Vit (Hn phong). Theo nh xut, ng ta s huy ng
mt s ngi Vit (Hn dn) hc ch Khmer (Phin ch) h c
th giao tip vi ngi Khmer. Sau , ng ta s khuyn khch con
trai ngi Khmer hc ting Vit cc trng ph v huyn. y qu
l mt k hoch y tham vng nhng ch th v chnh sch ng
ha ca bn thn Minh Mng thm ch cn quyt lit hn. Minh
Mng khng khuyn khch ngi Vit hc ting Khmer v tc i
mt trong nhng chc nng truyn thng ca cc n cha Pht gio
Khmer l gio dc.2
1 H thng ch Nm - mt s m phng ch Hn ca ngi Vit - c s dng
ch nhng khch th trong ngn ng vit. V d, chng ta gi d rng c mt
ngi n ng tn l . vit tn ngi ny, c ngi s vit thnh Thch,
s dng ch Hn theo ngha l . Phng php ny c th c xem nh l mt
cch Hn ha tn Vit. Tuy nhin, thng thng, ngi ta s dng phng php
Vit ha cch vit tn, trong kt hp 2 ch Hn: Thch bn tri v a (c
ngha l nhiu trong ting Hn) bn phi. T bn tri ch ngha, trong khi t
bn phi ch cch pht m. T mi kt hp ny, c c theo cch Vit Nam
l . N va c ngha v cch pht m nh t trong h thng t vng a
phng. l ton b cch Vit ha ch Hn.
2 Thm vo , ngi ta cho rng cc nghi thc ca Pht gio Tiu tha ca cc nh
s Khmer b cm on v cc nghi thc ca Pht gio i tha c a vo. Thay
v mc o c sa vng, cc nh s buc phi mc o chong nu ca Vit Nam. Xem
Mc ng, Vn dn tc ng bng sng Cu Long (Thnh ph H Ch Minh:
Nxb. Khoa hc x hi, 1992), tr. 160.

91*71$0%',75,80,1+01*

Nu ngi Vit (Hn dn) hc ch Khmer (Phin ch) trc, n

khng ph hp vi chnh sch ca chng ta l thay i cc th dn
thng qua nh hng ca vn ha trung tm (dng h1 bin di). An
Giang v H Tin, cng ging nh Vnh Long, cng p cc trng
inh ngi Khmer (th dn) ti cc trng huyn v ph hc Hn
ng, khng th h sng trong tnh trng mng mui; cm h tm
ti cc nh s hc. Bt k ai hc Hn ng s c b nhim lm
ngi ng u cc lng. V vy, hy cho h bit nhng quy nh. Sau
, cho h hc ngn ng Vit (Hn nhn ngn ng), trang phc
v m thc.2
Tuy nhin, gio dc bng ngn ng Vit khng ng ha
nhng ngi khng phi gc Vit. Mt chnh sch khc ca nh
nc thm ch quyt lit hn l a ngi Nam B sinh sng cng
vi nhng ngi thiu s khng l dn Vit, vi n lc nhm ha
trn tc ngi. Bng vic nhn vo cch cc nhm dn tc ny ha
trn vi nhau, chng ta thy ngi Nam B tham gia vo chnh sch
ng ha mnh nh th no v chnh quyn trung ng hng hi
nh th no trong vic Vit ha cc nhm sc tc khc Nam B.

2. CC M HNH NG HA
Ngi dn tc thiu s c th quy thnh 3 nhm ln. Mi nhm
c nh nc tip cn theo cch thc khc nhau. u tin, l
dn Khmer - nhm ln nht nh c ch yu vng chu th. Tip
theo l ngi dn tc thiu s sng vng Bin Ha - khu vc mi
khai hoang cho ti vng cao nguyn. C hai nhm ny u trng
la. Do , nhng n lc ca nh nc nhm ha nhp h vo dn
1 H ng thi cng l tn ca mt triu i c nm pha Bc Trung Quc trc
ch Hn. V th, H thng xuyn c s dng cc nc ng Bc vi
ngha l trung tm, hoc gia, nn vn ha Trung Hoa c, Trung Hoa hay
ngi Trung Hoa.
2 DNTL2,190:14b-15a.

217

218

&+2,%<81*:22.

Vit hng vo cc cp thn, x, tng1 v huyn. Cui cng, l

nhng ngi Hoa di c - nhng ngi c khuynh hng tr thnh
c dn th. i vi nhng ngi Hoa ny, triu nh mong mun
s dng cc hip hi ca chnh h nh x (ca cc Minh hng ngi
Hoa) v bang (ca cc Thanh nhn ngi Hoa) gip thc y chnh
sch ng ha.
Ngi Khmer
Nhm ng ha ngi Khmer, chnh quyn Minh Mng s dng
rt nhiu cch thc khc nhau, c th k ra nh sau:
a) Kt hp cc lng Khmer v lng Vit hnh thnh mt tng
Vit. Theo chnh sch ny, chnh quyn trung ng sp nhp cc lng
Khmer v lng Vit gn nhau to ra mt n v hnh chnh Vit
mi. V d, nm 1833, khi huyn Tn Ninh ca ph Ty Ninh c
thnh lp, 25 lng Khmer trong khu vc ny c sp nhp vi 6 lng
Vit, vn l mt phn ca huyn Bnh Dng v Thun An. Kt qu
l, hai n v tng c thnh lp v tr thnh phn t thuc
huyn Tn Ninh. Tt nhin, nhng ngi ng u ca c hai tng
l ngi Vit2.
b) a cc lng Vit vo mt huyn Khmer v ngc li. Chnh
quyn trung ng cng mong mun v li ng a gii ca mt
huyn thun Khmer nhm bin n thnh b phn ca mt huyn
khng thun nht v tc ngi. Cch thc ny c s dng vng
pha Nam ca tnh Vnh Long - ni nhng du n ca ngi Khmer
li rt su m. Mt s lng Vit ln cn b nhp v mt php l vo
1 huyn ca ngi Khmer, trong khi mt s lng Khmer vn d l b
phn ca huyn ny b tch ra v nhp vo huyn ln cn ca ngi
Vit. Nm 1835, 2 tng ca ngi Vit, gm 20 lng vn thuc huyn
1 Tng l mt n v cp thp v nh hn huyn. Nam B, mt tng bao gm 10
ti 20 x hoc thn.
2 DNTL2, 171:33a.

91*71$0%',75,80,1+01*

Vnh Tr ca ngi Vit b ghp vo huyn Tr Vinh - mt huyn c

ch yu ngi Khmer.1 Cng thi gian , theo Minh Mng Thc lc,
1 tng ton lng Khmer huyn Tr Vinh b chuyn thnh huyn
Vnh Tr ca ngi Vit.2
c) Sp nhp cc huyn ca ngi Khmer vi cc huyn ca ngi
Vit. Nh nc thnh thong cng sp nhp mt huyn ton ngi
Khmer vo mt huyn ln cn ca ngi Vit. V d nh nm 1839,
huyn Ngc Lut ca ngi Khmer tnh An Giang sp nhp vi
huyn Ty Xuyn ca ngi Vit.3
d) Thit lp cc lng Vit gia cc lng Khmer. Theo quy nh
ca nh nc, nhng lng Vit mi lp c thit lp xen ln vi cc
lng Khmer. V d, nm 1840, nh nc thit lp 2 huyn mi, H
Dng v H m tnh Long An, gia huyn Chn Thnh, vn l
mt huyn ca ngi Khmer. Nh vua a ra quy nh ngi Vit
(Hn dn) ni ny thit lp cc lng trong cc huyn mi () nhm
lm cho (ngi Vit v ngi Khmer) sinh sng v canh tc cng vi
nhau; do , h hc tp ln nhau.4 Mc d Minh Mng ni rng hc
tp ln nhau, nh vua thc s mong mun ngi Khmer thay i
cch sng v hc theo ngi Vit.
e) Phn tn cc ngi Khmer. t nghi ng rng qu trnh ng
ha thng gy bi kch cho ngi Khmer. Di y, ti s a ra
mt vi trng hp minh chng cho s bin mt ca ngi dn
tc thiu s trn chnh mnh t ca h. ng thi ti s cung cp
bng chng cho thy b pha ng ca thng ngun sng M Kng
t sm l ni nh c ch yu ca ngi Khmer cho n nhng
nm 30 v 40 ca th k XIX.
1 i Nam nht thng ch (vit tt DNNTC). Vin S hc (Hu: Thun ha, 1992)
Quyn 5, 128.
2 DNTL2,155:20a.
3 Nh trn,208:8b.
4 Nh trn, 208:9b.

219

220

&+2,%<81*:22.

Trng hp th nht ti mun gii thiu l Cha B Kt - mt

ngi cha Pht gio c ngi Khmer xy dng vo nhng nm 70
ca th k XVIII. Ngi cha cch Ch Go ngy nay khong 3 km t
pha ng ca thng ngun sng M Kng ti pha Nam M Tho.1
Theo phong tc ca ngi Khmer, mt ngi lng thng c m rng
xung quanh mt ngi n cha. Do , s tn ti ca ca mt ngi n
cha Khmer cung cp bng chng cho mt lng ngi Khmer tng
tn ti trn khu vc . Khong trc nhng nm 60 ca th k XX,
ngi n cha Khmer ny bin mt v mt ngi n Vit c lp nn
trn chnh v tr nhng tc gi ca nh Tng xa v nay khng
cung cp cho chng ta thng tin v nhng s vic xy ra xung quanh
hai s kin: vic xy dng ngi n cha Khmer vo th k XVII v sau
l s xut hin ca mt n Vit trn chnh mnh t .
Hc gi Vit Cc cung cp mt bng chng khc cho thy nhng
manh mi v s phn ca nhng ngi Khmer khu vc ny. G
Cng nm pha Nam Ch Go, phn pha Nam ca tnh nh
Tng. Hai ci tn cn st li l Ging Thp v Ging Xe cho thy
rng ngi Khmer tng sinh sng vng t ny. Theo tr nh
dn gian, c thi im, mt ngi n Khmer, c mt ta thp Khmer
(stupa) c dng ln Ging Thp loi xe tru kiu Khmer
tng c ch to ti Ging Xe2. Vit Cc ghi li 2 cu chuyn ngi
Khmer ni v vng t ny. c k 2 cu chuyn , chng ta s thy
c phn no nguyn nhn ngi Khmer di vng t ca h v
thi im m h di di.
Theo Vit Cc, vo nm 1909, hai v s tng ti Ging Thp vi
mc ch thm li ni m h c sinh ra v tri qua thi th
u. H u 80 tui nhng tui tc khng ngn cn vic h hnh
hng v thm vng t ca t tin.3 Tui ca h v thi im h n
1 Hunh Minh, nh Tng xa v nay (Si Gn, 1969) tr. 158.
2 Vit Cc, G Cng cnh c ngi xa, tp 2 (Si Gn, 1969), tr.32 - 33.
3 Nh trn, tr.43.

91*71$0%',75,80,1+01*

thm Ging Thp ch ra rng h ri qu nh vo khong gia nhng

nm 30 - 40 ca th k XIX. Tt nhin, h khng th tm thy bt k
du tch cn st li no v lng qu v nh cha bi v vng t ny
b Vit ha vo thi im h tr li.
Mt cu chuyn khc miu t tnh cnh ca mt ng gi ngi
Khmer nng lng mun thm li qu c nhng khng c iu kin
tr v. ng nh tm gp mt ngi ht rong v bit rng ngi
ny ti t G Cng v tng qua nhiu ni trn khp Nam B. Lc
, ng gi Khmer ny 80 tui. ng hi ngi ht rong tin tc v
ni chn nhau ct rn ca mnh. ng sinh ra G Cng v ri
nh i khi 7 hay 8 tui1 vo nhng nm 40 - 50 ca th k XIX. C hai
cu chuyn trn m ch rng gia nh ca nhng ngi ny thng
t b lng qu vng M Kng khi chnh sch ng ha ca quyn
trung ng c thi hnh gt gao. Ti tin rng nhng ngi Khmer
sinh sng quanh khu vc Cha B Kt c l ri nh vo thi im
ny. Mt s ngi Khmer c th tip tc li nhng con chu h
chc hn b ng ha.
f) Vit ha tn ngng ca ngi Khmer. Phng tin ch yu
v c trng ca chnh sch ng ha l trit ph hoc in hnh
hn l thu hp v bn a ha tn gio v tn ngng t tin ca cc
tc ngi thiu s. Ngi Vit t chc cc nghi l th cng theo li
Vit Nam i vi cc v th lnh khut ca cc tc ngi thiu s.
Chng hn nh nm 1840, mt khu m th cc vua Chn Lp c
dng ln Hu.2 T thi im ny, vong linh ca cc nh vua qu c
c tn th vi nghi l Vit. Bn th h cht y thc n Vit v
nhang khi. Bi v t lng m c khc theo phong cch Vit m
h cha bao gi c thy v chn ct Hu - ni m h cha bao
gi t chn ti. Trc , tn ngng ca ngi Chm cng chu

1 Nh trn, tr.3.
2 DNTL2,213:26.

221

222

&+2,%<81*:22.

chung s phn.1 y l thi im con chu ca vung quc Chmpa

hon ton bin mt trn bn Vit Nam.2
Chnh quyn trung ng v c nhng thng dn Nam B
u thc hin Vit ha cc tc th cng ca cc tc ngi. H
xy dng nh cha Vit trn chnh mnh t ca ngi n Khmer.
Chng ta va ch ra mt vi trng hp: Cha B Kt gn ch Go
bin mt v mt ngi cha Vit thay th trn v tr . C nhiu v d
khc tng t. Phng Sn T Cy Mai do Liu Thng (1753 - 1840)
- mt nh s ngi Vit - xy trn v tr ca mt ngi n Khmer. N
tip tc pht trin theo tnh cht mt ngi cha Vit trong thi gian
ng tr tr.3

1 DNTL3,13:2a.
2 Theo Chim Thnh kho ca Hong Cn (1914. H Ni: Vin Hn Nm A 970),
di sn hong gia Chmpa kt thc vo thi im ny. Mt l do quan trng l
Nguyn Vn Tha - mt lnh o ngi Chm - tham gia vo cuc khi ngha ca
L Vn Khi. Sau , ngi Chm Phan Rang tr thnh i tng ca cng cuc
Vit ha. Po Dharma miu t tnh hung ny Ngi Chm theo o Hindu b
cng p phi n tht b. Ngi Chm theo o Hi b p phi n tht ln v thn
ln. Cc chc v v quyn hn chnh tr b i thnh tn Vit. Lut l v cc th tc
php l Vit c a vo. Cc loi thu phin h mi v yu cu v nhn lc b
trng thu vi mt n lc nhm i x ngi Khmer nh ngi ni lon b chinh
phc v bin h thnh ngi Vit. Trch dn t William Collins, Interdisciplinary
Research on Ethnic Groups in Cambodia, (Nghin cu lin ngnh v cc nhm
dn tc Campuchia c t chc Phnm Pnh, ngy 18-19/7/1996, tr.39).
Nm 1835, ngi Vit t h thng hnh chnh ca ring h, thit lp quyn kim
sot hon ton i vi t ca ngi Chm. Ngi ta cho rng, s tht bi ny ca
ngi Chm xui khin h di c sang Campuchia. (Sd, tr.41). Sau , khi ngi
Vit chim Chn Lp, mt ln na, h li phi thn phc chnh quyn Vit. Mt s
ngi t nn Chm tr li Nam B vo thi im . Nm 1843, 2.383 ngi M Lai
v ngi Chm b a n mt khu vc bn cnh ngi Khmer ph Ba Xuyn,
tnh An Giang. H c php c di n ph Ty Ninh ca tnh Gia nh nu
h mun. Khm nh i Nam hi in s l (vit tt KNHSL) (1851.Hanoi: Vin
Hn Nm Vhv 1570), quyn 38, Phin Dan Quy ha, 22-23.
3 Nguyn Lang, Vit Nam Pht gio s lun, Tp 2 (H Ni: Vn Hc, 1994), tr. 334.

91*71$0%',75,80,1+01*

C nhiu thi im, ngi Vit Nam khng ph hy cc cng

trnh tn gio nhng thay vo l s iu chnh v tip nhn h
thng th cng, thm ch l cc tng thn ca cc dn tc lng
ging. Chu c, khu vc bin gii gip vi tnh An Giang, ti ni
Sam - mt ni thu ht s ving thm thng xuyn ca ngi Vit ngi n B Cha X c bc tng hnh mt ngi ph n. Theo
L Hng - mt s gia pha Nam da vo mt truyn thuyt m ng
su tm c vo nhng nm 60 ca th k XX th bc tng c
t tn theo mt ngi ph n Chn Lp n Vit Nam t rt lu
tm chng v sau ha thn thnh tng trn ni Sam. Cng
theo L Hng, ngi Vit sng trong vng knh trng ngi ph n
Khmer ny qua hng trm nm. H tin rng b l ngi Vit hoc
ngi Hoa.1 Nu ng nh vy, iu ny ch ra rng ngi Vit c th
ci bin bc tng Khmer ny theo phong tc Vit sau khi chnh
sch ng ha c khi xng vo nhng nm 30 ca th k XIX.
Cc tc ngi thiu s Bin Ha
Bin Ha, bin php ng ha thng dng l thu ht cng
ng dn tc thiu s vo n v hnh chnh Vit. Phng php ny
c th hin r trong li ni ca Minh Mng vo nm 1837.
Nhng ngi man ca tnh ny sng nhng khu vc min ni
v vng xa xi ho lnh. Cho n nay, chnh sch ca triu nh i
vi h l gin tip (ki mi) nhng h lp gia c trn t ca ta nn
h cng l ngi ca ta. V vy, chng ta phi dy h mi th, t cch
trng trt ti ngn ng v trang phc. Hy h dn dn qun i
nhng tp tc man di (di tp) v hc tp theo cch ca ngi Vit ta
(Hn phong). Sau , cn nhc mt ni cho h xy lng v thu nhn
h. Cch ch yu thay i ngi man l s dng nn vn ha ca
nh nc trung ng (dng h bin di)2.
1 L Hng, a danh, di tch lch s, thng cnh trong vng ngi Vit gc Min,
Tp san S a 14 - 15 (1969): 50-1.
2 DNTL2,182:2.

223

224

&+2,%<81*:22.

Qu trnh ng ha gm nhiu giai on. u tin, lng x ca

cc nhm dn tc thiu s c coi nh mt b phn ca lnh th
Vit Nam. Tuy nhin, trong giai on ny, h vn l ngi man di,
ch i tr thnh ngi Vit, sng ngoi phm vi ca ngi Vit.
R rng h l ngi ca vng quc i Nam. Tip theo, vn ha
Vit c truyn b ti nhng ngi di. Sau , nhng cng ng
c cng nhn nh nhng lng Vit vi tn Vit. Cui cng, nhng
ngi ny tr thnh ngi Vit thng qua vic h c ng k trn
nhng vn bn chnh thc. Ton b chnh sch ng ha khi n c
tin hnh Bin Ha, bao gm nhng bc sau:
a) To lp mt n v hnh chnh qu : t sch chuyn thnh
th. u tin, nhng ngi thiu s Bin Ha c t chc thnh
cc nhm t tr gi l th. Trc khi h b sp nhp vo i Nam,
nhng lng ca h c gi l sch. Khi mt s ngi Xting c
cng nhn l b phn ca i Nam trong nhng nm 1840 v 1849,
sch ca h b xa s v dn c c t chc li thnh 4 th. Nm
1841, 33 sch ca ngi Xting tr thnh th Tn Thun.1 Theo li
gii thch ca Nguyn Thu, c 409 ch h v gia nh ca h lp nn
lng Tn nh (1840), Tn Li (1840), Tn Bnh (1841) v Tn Thun
(1849). Kt qu l ti tnh Bin Ha, 2 ph v 4 th chnh thc c
thnh lp. Trong giai on u ca qu trnh ng ha ny, nhng
ngi dn tc thiu s vn duy tr cch thc sinh hot ca ring h.2
Mt v d khc ch ra cho chng ta thy mt bc tranh chi tit
hn v th. Vo nm 1842, Bin Ha bo co rng ngi c tr trong
1 KNHDSL, quyn 44. Man Nng Th, tr.18-19. Ngi ta cho rng mt sch c
tr thnh lng, gi l x hoc thn. Hnh nh iu ny xy ra. Th d nh t
nm 1835 tnh Vnh Long (mc d vic ny ch lin quan ti mt x ca ngi
Khmer, do vy trng hp xem xt ny mi ch l gi ). Nhiu trang v sch ca
ngi Khmer ph Lc ha c tch khi huyn Tr Vinh v Tun Ngha v nhp
vo 2 huyn Vit l Vnh Tr v Vnh Bnh. Vo thi im ny, nhng trang hoc
sch ln hn tr thnh 1 x, trong khi nhng trang hoc sch nh hn tr thnh
1 thn. DNTL2, 155:19b - 20a; quyn 44. Man Nng Th, tr. 20.
2 Nguyn Thu, Hon v k vn, quyn 3.

91*71$0%',75,80,1+01*

cc lng hay sch Xting tui 28 mong mun c ng k

v np thu. Thu ca h c tr bng mt ong. Theo gi ca cc
quan tnh, th Thng Bnh c lp ph trch cc ngi lng ny
v cc quan li ngi Vit c gi ti y cai tr h. Chc danh
mi, th ng, do ngi Vit m nhn ng vai tr nh ngi ng
u cc lng na Vit ny. Di th ng l 1 vin chc ph t v 4
lnh ngi Vit.1 S hp nht ca cc n v hnh chnh cp lng x
v s b nhim cc quan li cho b my quan li v lnh trng l bc
u tin trong qu trnh nhm mc ch cho ngi dn tc thiu
s quan h trc tip v thng nht vi vn ha Vit.
Trong mt s trng hp, cc chc v hnh chnh khng phi do
chnh quyn tnh b nhim cc c nhn m l phn thng c cp
cho nhng c nhn tnh nguyn gp sc vo s nghip ng ha ny.
Quan li Bin Ha gi 1 ngi v 4 ng nghip ca ng ta ti cc
vng ca ngi Xting thuyt phc cc nhm dn tc thiu s gia
nhp h thng hnh chnh Vit. Ngi n ng ny hon thnh
xut sc nhim v v v th 25 lng (sch) cng vi 90 inh trng
c t chc li thnh th Tn Thun nm 1843. V nhng thnh
cng , ngi n ng ny c ch nh l th ng v nhng ngi
ng nghip c php duy tr nh l nhn vin i din cho chnh
quyn trung ng trong th Tn Thun mi lp.2
b) To nn mt n v Vit Nam - tng. Trc , mi th c
t chc li thnh mt n v hnh chnh ging nh mt tng ca
ngi Vit. T khi nhiu th c thnh lp vo nhng nm 40 ca
th k XIX - ch mt thi gian ngn trc nm 1859 (khi triu nh
Hu bt u mt quyn kim sot khu vc ny vo tay qun Php)
- khng c bng chng cho rng cc th ny b chuyn thnh tng.
Nu chng ta n nhng th tn ti trc 5 th tho lun
trn, chng ta tm thy bng chng v mt s chuyn i hnh
1 DNTL3,14:4.
2 Nh trn, 30:22b.

225

226

&+2,%<81*:22.

chnh mang tnh c trng. Vo nm 1838 khi huyn Phc Bnh c

thnh lp Bin Ha, 3 th trc trong vng - Bnh Li, nh
Quan v Phc Vnh - tr thnh 4 tng: Phc Thnh, Bnh Sn, Bnh
Tuy v Bnh Cch.1 giai on ny, ngi Vit vn gi nhng lng
ca h l sch, cng tr thnh x hoc thn. y l bc cui cng
thu ht nhng sch ca tc ngi thiu s vo cc n v hnh
chnh Vit. Cng dn Vit tr thnh ngi ng u cc tng mi.
Ti cho rng cc th ng ngi Vit (vn ng u cc th trc y)
c th tip qun chc v ng u cc tng mi.
c) To nn n v hnh chnh l huyn gm nhiu nhm tc ngi.
Mt phng php ng ha khc l lp nn mt huyn Vit mi trong
vng c nhiu nhm dn tc thiu s sinh sng. Phng php ny
c s dng khi huyn Long Khnh ca tnh Bin Ha c thnh
lp vo nm 1837. 2 th Xting l Long An v Phc Khnh b xa v
c t chc li nh l nhng n v Vit. 5 tng, bao gm 36 x, thn
c lp nn t 2 th ny vi s dn gm 541 nhn khu.2
d) To nn n v hnh chnh l huyn vi c ngi Vit v tc
ngi thiu s. Nhng n v hnh chnh ng thi cng c iu
chnh to nn mt huyn c s phc tp v thnh phn dn tc.
Nhng lng dn tc thiu s nhng khu vc ngoi vi c nhp
vo cc lng Vit v cc lng ny b tch hn khi mt vng Vit ph
cn. Nhng lng ca ngi Vt v lng ca ca cc dn tc thiu s
cng nhau lp thnh mt huyn. Chng hn nh, huyn Phc Bnh
c lp theo cch ny vo nm 1838. 16 lng Vit vi 635 nhn khu
c tch khi huyn Phc Chnh v lp thnh huyn Phc Bnh
cng vi 3 th ca ngi dn tc thiu s sng khu vc Bnh Li,
nh Quan v Phc Vnh. 3 th ny tr thnh 4 tng v 48 lng vi
519 nhn khu thuc huyn Phc Bnh.3
1 DNTL, quyn 5, tr,38
2 DNTL2, 186:11b-12a.
3 Nh trn, 195:2b-3a.

91*71$0%',75,80,1+01*

e) Khuyn khch dn cc lng tr thnh ngi Vit. Sau khi tr

thnh thnh vin ca mt tng, bc tip theo cho hu ht dn lng
l chp nhn li sng ca ngi Vit. Mc d khng nht thit l tt
c dn lng phi bit ting Vit nhng mt s trng bn bt buc
phi c kin thc v ting Vit. tr thnh ngi Vit, iu trc
tin l tn ca h cn thit phi c t theo phong tc Vit. Chng
hn, dn c ca 6 tng ca huyn Long Khnh, 4 tng (Phc Thnh,
Bnh Sn, Bnh Tuy v Bnh Cch) ca huyn Phc Bnh v 2 tng
(Quang Li v Cu An) ca huyn Bnh An thuc tnh Bin Ha
bt buc phi i tn h. Chnh quyn ch nh c dn ca 12 tng
ny dng 13 tn h mi.1 Tn h l nhng danh t thng dng c
ngha gn vi cc loi cy v con vt. Mt s tn h nh Lm (rng),
L (mn), Dng (dng liu) v M (nga) vn rt quen thuc
khng ch Vit Nam m c Trung Quc v Triu Tin.
Mt khi ngi dn tc thiu s gia nhp vo cng ng ngi
Vit, h cng phi thc hin bn phn vi quc gia. Mt trong s
nhng bn phn thit yu l np thu v thc hin ngha v qun
s ging nh ngi Vit vn lm. Trong qu trnh ng ha, ngn
ng, trang phc, phong tc, n, cch thc trng trt v thm ch l
cch thc n (chng hn nh vic s dng a2) ca ngi Vit c
truyn b ti nhng ngi mi nhp tch ny. Cui cng, h c
ng k tr thnh ngi Vit. T nm 1846, nh nc bt u bin
son a b t Long Khnh nhm mc ch nh thu t.3
f) Nui dy tr em thnh ngi Vit. Mc d ti va ch ra
nhiu chin lc ng ha c trng ca chnh quyn trung ng,
nhng mu hnh kh c th a ra mt bc tranh sng ng v
cch thc cc dn tc thiu s Bin Ha b ng ha. Ti cho rng,
1 Nguyn Thu, Hon v k vn, quyn 3.
2 Ngi Vit thng xuyn coi vic s dng a - mt phong tc truyn thng
3 Nguyn nh u, Nghin cu a b triu Nguyn: Bin Ha (Thnh ph H Ch
Minh: Nxb. Thnh ph H Ch Minh,1994), tr.351.

227

228

&+2,%<81*:22.

s can thip mnh m ca ngi dn a phng vo qu trnh ng

ha c tm quan trng hn cc chin lc ng ha mang tnh hnh
chnh. Mt khi cc lng Vit v cc lng dn tc thiu s cnh
nhau, chc hn din ra s tc ng ca ngi Vit vo cc lng
dn tc thiu s.1 Theo thi gian, ranh gii gia ngi Vit v ngi
dn tc thiu s b m i v s ng ha theo b rng c th din
ra t thi im ny. Tt nhin, h qu chnh yu l s tuyt dit ca
bn sc ca cc tc ngi thiu s, tr khi thnh vin ca cc nhm
dn tc di di i ni khc thot khi b sp nhp. mt im
no , nhng ngi dn tc thiu s li c th t thy rng xung
quanh mnh ton l ngi Vit. H ch c cch l b ng ha hoc
l b i ni khc.
C bng chng v s phn ca nhng a tr m b m chng
la chn vic ri b qu nh. nh gi cu chuyn v mt ngi n
ng sng u th k sau nhng vn lu gi nhng k c v tui th
cho thy rng khi nhng ngi thiu s Bin Ha ri b lng qu,
nhng a tr b b li sm thch nghi vi phong tc Vit. Tc gi
Bnh Nguyn Lc, mt tc gi c sinh ra v ln ln tnh Bin Ha
nh li rng c nhng ngi l xut hin trong gia nh ng khi ng
khong 6 tui. H b gi l mi. Da vo k c ca ngi cha 92
tui ti thi im cu chuyn c k nm 1970, Bnh Nguyn Lc
miu t nhng ngi man di ny. Nm 1913, h l nhng y t:
H [nhng ngi man di ni chung] dng mt ngi lng
v sng bng ngh trng la nhng h khng bit cy. H s dng
phng tin trng trt c lm bng ng v st. H dn dn rt
1 Mt trong nhng l do m ngi Vit thy tng i d dng xm ln t ai
ca cc dn tc thiu s l v nhng ngi dn tc ny l nhng ngi chuyn
ngh canh tc km tnh cnh tranh. Nm 1843 v 1844, huyn Phc Bnh v huyn
Long Khnh tri qua t i km v gn nh ton b nn nhn l thnh vin ca
cng ng cc dn tc thiu s. Xem DNTL3,33:15a;37:16b. Mt khi h phi i
mt vi nn i, thng thng h s b rung t v chuyn n mt ni xa hn.
Sau , ngi Vit c th chuyn n nhng vng t b trng ny.

91*71$0%',75,80,1+01*

lui vo rng nhng khng bao gi chng li chng ta. Khi ti ln 6

tui, ti ch thy nhng ngi y t, lng ca h khng cn tn ti
na. Nhng chng ta khng cn dng v lc p h thnh ngi
y t nh ngy xa m chng ti mua nhng a tr. Bt k khi
no h gp ma mng i km, h bn con ci i ly thc, go
v mui.
Theo ngi quan st ny, ngi man l nhng ngi thuc b
tc M, sng trong vng trc khi ngi Vit ti. Mc d phn
ng dn c ca cc lng thiu s ny rt lui ti cc vng ho lnh,
mt s con ci ca h vn sng vi ngi Vit. H u rt ngho v
ch mt trong s h kt hn vi c gi tn tt ca mt gia nh ngi
Vit giu c. n lc ngi k chuyn trng thnh, ng thy rng
nhng ngi ny thay i mt cch mnh m. By gi hu du ca
ngi M ni ting Vit thun thc, kt hn vi ph n Vit v mt
vi ngi trong s h rt thch hc ch Hn1.
ng ha nhng ngi Hoa nh c
Nhng ngi Hoa nh c cng b ng ha. Tuy nhin, qu
trnh ng ha nhng c dn ngi Hoa ny khng phi trc tip
m thn trng hn.
a) Hy b cc hi bang Thanh nhn. Ti trnh by trn rng
cc hi Thanh nhn chu ng s phn bit i x trm trng trong
hot ng thng mi. Cho ti cui thi k Gia nh thnh, h b
cm bun bn bng ng bin v t nm 1837, khng mt Thanh
nhn no c th hot ng ngoi thng. 1 nm sau (1838), nh
vua ban chiu khng cho thnh vin ca mt hi Thanh nhn no
c php lm bt c vic g trn tu bun nc ngoi.
Khi tt c Thanh nhn ti v sinh sng trong nc ta, ch cho
php h bun bn ng sng, khng cho php h bun bn bng
1 Bnh Nguyn Lc, Vic mi n di vm tri ng Ph v ch t tht ca vng
ng Nai Tp san S a 19 - 20 (1970): 249 - 52.

229

230

&+2,%<81*:22.

ng bin. Khng li thng trn bin no c php thu Thanh

nhn, bt k lm li tu hay thy th.1
Nm 1839, Minh Mng th nghim mt cng c mi y
mnh ng ha: ng quyt nh bi b cc t chc Thanh nhn
(bang). Chn Lp, mt vng t mi b nhp vo Vit Nam c la
chn th nghim chin lc ny. vng ny, Thanh nhn khng
c php t chc bt k chi nhnh no ca hi Thanh nhn. Nu
ngi Hoa nhp c mi ti Chn Lp, h phi sng vi ngi Vit
trong lng Vit tr thnh ngi Vit.
Nu trong vng t do cc ngi (quan ngi Vit Chn Lp)
cai tr, c ngi Vit v ngi Hoa mi nhp c ti sng gn khu
trung tm, hy cho php h (ngi Vit v ngi Hoa nhp c) xy
lng tu theo s lng. Hy h nh hng ln nhau v lm cho
tt c h thnh ngi Vit (Hn dn). Ngi khng cn thit phi t
chc ring cc bang ca Thanh nhn.2
Nu chnh quyn trung ng nhn thy kt qu tch cc Chn
Lp, cch thc tng t c th s c p dng Vit Nam sau .
Tuy nhin, chnh quyn trung ng Vit Nam th k XIX khng th
xo b hon ton cc t chc nhp c ngi Hoa (bang). Tuy nhin,
c th xem nh mt th nghim vi tham vng tt bc ca triu
nh trung ng nhm Vit ha ngi Hoa nhp c.
b) Ci bin cc Thanh nhn thnh ngi Minh hng. Nhng
n lc ca chnh quyn trung ng ng ha ngi Hoa tip tc
c thc hin bng nhiu cch khc nhau trong sut thi Thiu Tr
(1841 - 1847). Chng ta c th gi d rng triu nh nhn thy s
kh khn khi bt Thanh nhn t b bn sc ca mnh trong mt thi
gian ngn. khuyn khch s ng ha, chnh quyn Vit a ra
mt phng php mi vi mc ch to ra mt t chc trung gian
1 DNTL2,196:26a.
2 Nh trn, 205:8b.

91*71$0%',75,80,1+01*

thun tin cho s tng tc vi ngi Hoa. Hi Minh hng (Minh

hng x) tr thnh mt n v trung gian gia Thanh nhn v ngi
Vit Nam. Nm 1842, mt quy nh mi c ban hnh vi nh
iu chnh cc thnh vin ca hi Thanh nhn thnh thnh vin ca
hi Minh hng. Theo iu lut ny, mt Thanh nhn mi nhp c
vo Vit Nam c th sng nh mt thnh vin ca hi Thanh nhn.
Nu nh ngi ny c con hoc chu c sinh ra sau khi nhp
c vo Vit Nam th a con/chu khng c php ui sam
nh ngi cha v ng. Khi a tr c 18 tui, ngi ng u
hi Thanh nhn phi ng k a tr l thnh vin ca hi Minh
hng. Nu nh trong vng khng c hi Minh hng th phi lp
mt hi Minh hng mi vi iu kin c t nht 5 thnh vin nam
ca hi Thanh nhn n tui trng thnh.1
c) Phn bit i x vi ngi Minh hng v kh nng ca s
ng ha. Cc hc gi cha tm thy bt c ghi chp trong ti liu Vit
v nhng quy nh ch r s phn bit i x vi ngi Minh hng.
Tuy nhin, xt k ti liu ca triu nh cng cung cp cho chng ta
vi bng chng v s phn bit. V d, chng ta n thi i
x ca triu nh vi Vng Hu Quang - mt v quan ca triu nh
trung ng l ngi Minh hng. T trng hp ny, c th thy thi
ca quan li ngi Vit vi cc ng nghip ngi Minh hng.
Vng Hu Quang l ngi Minh hng Gia nh, k thi
Hng vo nm 1825. Khi trn ma rt m ma xun nm 1840 e
do ma mng trong vng, vua Minh Mng ra lnh cho ng cu ma
chm dt. Tuy nhin, thi tit khng kh hn. ng li cho nh
vua v cho rng nhng hnh vi khng chnh ng ca Minh Mng
lm no lon thin nh: u tin l ci ct vi qun thn trong
triu (v nhng chuyn vui a no ) v th hai l c mt cun
sch nh nhuc. Minh Mng tha nhn li th nht nhng t chi
li th hai. Khi li co buc ca Vng Hu Quang c chng
1 KDDNHDSL, quyn 44, Thanh nhn, tr.8.

231

232

&+2,%<81*:22.

minh l khng ng s tht, ngay lp tc Vng xin li nh vua.

Hnh pht thng thng cho li l s ging cp nhng Vng
thy rng triu nh cn nhc ti nhiu hnh pht khc nhau nh
x trm hoc lu y.1 Phn ng d di ca triu nh c th l do
Vng Hu Quang l ngi Hoa.
Chng ta cng c th thy s phn bit i x vi ngi Minh
hng nu chng ta nghin cu kt qu ca cc k thi quc gia. Khi
L Vn Duyt lm quan cai tr Gia nh, ch c 2 ngi Minh hng
C nhn vo nm 1825 v 1831. Trong khi , t 1821 - 1831, c
4 k thi Hng c t chc v c nm c n 7 ngi C nhn.
Sau khi Gia nh thnh Tng trn b xa b v chnh sch ng ha
c ban hnh, t nm 1835 ti 1846, trong thi Minh Mng, khng
c ngi Minh hng no C nhn trong 3 k thi Hng cn li
Gia nh. Trong sut 11 nm, t 1835 ti 1846, ti Gia nh c 90
C nhn nhng khng c ngi Minh hng no. Nm 1847, khi
Thiu Tr triu tp thm 4 C nhn t s th sinh tham gia thi c
Gia nh (nh vua lm vic ny v s tng nhanh ca s lng th
sinh) 1 ngi Minh hng cng vi 19 ngi khc thi u. Sau thi
k ny, khng c th sinh ngi Minh hng no thi k thi Gia
nh. T nm 1835 n 1858, trong s 182 C nhn, c duy nht 1
ngi Minh hng.2
S lng ngi Minh hng tham gia v thi u trong cc k
thi quc gia c th c gii thch theo nhiu cch khc nhau. C rt
nhiu kh nng ng k d thi, ngi Hoa nhp c c gng ngy
trang gc gc ca mnh v khai rng h l ngi Vit, khng phi
ngi Minh hng. Ghi chp ca triu nh ng h gi thuyt ny.
Mt Thanh nhn tn l Dng Quang T ng k thi tnh Qung
Nam che giu thn phn ca mnh l Thanh nhn. Anh khai rng
1 DNTL2, 212:7a - 11a.
2 Xem Cao Xun Dc, Quc triu khoa lc (vit tt QTKL) (Tp. H Ch Minh: Nxb.
Thnh ph H Ch Minh 1993).

91*71$0%',75,80,1+01*

m anh l ngi Vit qu Qung Nam. Anh thi bc t ti. Sau ,

v mt vi l do, anh tha nhn s di tr ca mnh v kt qu l anh
b tc mt danh hiu t ti. Anh phi ng k li lm thnh vin ca
Minh hng v b nh 100 roi.1
V d ny cho thy rt nhiu c nhn trong th h ngi Hoa mi
nh c c th tip tc n lc ng ha bng cch chuyn qua ngi
Vit. Chng ta thy trng hp ca Dng Quang T. L mt Thanh
nhn, hin nhin anh l mt trong s nhng ngi Hoa nhp c nhng ngi lun duy tr din mo l ngi Hoa vi kiu tc, ngn
ng, trang phc theo li ngi Thanh - Mn Chu Trung Hoa. Tuy
nhin, ngi ny vt qua 3 hoc 4 vng ca k thi Hng cho
thy din mo ca anh chc chn khng khc bit lm vi nhng th
sinh khc ngi Vit. Ni cch khc, anh ta thnh cng trong vic
lm thay i din mo trc khi tham gia k thi. i vi cc thnh
vin Minh hng c b ngoi trng ging ngi Vit hn cc Thanh
nhn, thm ch h cn c th c cho qua mt cch d dng hn.
che y thn phn tc ngi mt cch hiu qu hn, th sinh
Minh hng c th chn cch ca Dng Quang T.
Hn nhn
Trong thi k ny, Nam B, do c triu nh to iu kin
nn ng ha tr thnh mt xu hng rng khp v c tc ng rt
ln ln i sng ca ngi Vit v cc tc ngi khc Nam B. Khi
cc gia nh Vit mt ni khng ng nht, hn tp v tc ngi
nh Nam B, h c khuynh hng sng gn hn vi cc nhm dn
tc thiu s hn trc kia. Mt h qu tt yu l s ha trn v mi
lin h x hi thng xuyn gia h lm ny sinh mt m hnh mi
v hn nhn. T thi im ny, hn nhn gia ngi Vit v thnh
vin ca cc nhm dn tc khc tr nn ph bin hn. Trng gia th
ph minh ha r nt khuynh hng mi ny.
1 DNTL3, 36:20b.

233

234

&+2,%<81*:22.

Cun gia ph Trng gia th ph c ghi chp xuyn sut 2 th

k (t th k XVIII ti cui th k XIX), 7 th h v danh sch 9 n
ng v ph n kt hn vi nhng ngi khng phi l ngi Vit: 4
trng hp kt hn vi ngi di, 3 trng hp kt hn vi ngi
Minh hng v 2 trng hp kt hn vi Thanh nhn. Cho n u
thi Minh Mng, khng c bt k cuc hn phi khc chng tc
trong gia nh ny. Tuy nhin, cho n gia triu Minh Mng, nhng
ghi chp v hn nhn khc chng tc bt u xut hin v s lng
tng ln t nm 1835.
Phn tch v hn nhn khc chng tc trong gia nh ny cho
thy nhiu im th v. u tin, chng ta thy rng trong thi gian
34 nm (t nm 1825 n nm 1859), s lng hn nhn ngoi
chng nhiu hn s lng trong giai on na th k trc. Tip
theo, chng ta thy tnh a dng ca cc cuc hn nhn ngoi chng
tng ln theo thi gian. Thm vo , phn tch cng ch ra mc
thn thuc v tc ngi trong vic ng ha: vo giai on u, mt
ngi di gia nhp gia nh ny, sau l ngi Minh hng v cui
cng l ngi Thanh nhn.
S dng tui ca cc cp v chng v nm sinh v nm mt
ca nhng ngi con, ti c th tnh ton c nm kt hn ca h.
Kt qu th hin trong bng di y.
Bng 9. Hn nhn ca cc thnh vin trong gia nh h Trng vi
thnh vin ca cc tc ngi khc1
Nm

Trc
1825

1825-1830

1830-1835

1835-1859

Sau 1859

S lng

1
Ngi di:1

1
Minh
hng:1

4
Ngi di:2
Minh hng:1
Thanh nhn:1

3
Ngi di:1
Minh hng:1
Thanh nhn:1

1 Trng gia th ph.

91*71$0%',75,80,1+01*

a) Ngi di. Trng Minh Sc (1806 - 1835) thuc th h th

ba nhng l ngi u tin c ghi chp l kt hn vi mt ph
n khng phi ngi Vit. ng kt hn vi mt ph n ngi di
h Nguyn.1 Cp v chng ny c 2 con trai. Con u lng mt khi
cn tr vo nm 1831. a con th hai, Trng Minh Mn, sinh nm
1832 (tr.15). T nhng t liu ny, ti cho rng cuc hn nhn gia
h c th din ra ngay trc nm 1830.
Cng c trng hp ph n Vit kt hn vi nam gii ca nhm
tc ngi khc. Mt ngi ph n tn l Trng Th Bi (sinh nm
1819) kt hn vi mt ngi man (man nhn) tn l Nguyn Vn Nga
Rch Gi,2 H Tin. Ti cho rng Nguyn Vn Nga vn l ngi
Khmer. Mc d c th ng ta thuc nhm dn tc khc nhng chc
chn khng phi l ngi Hoa nh c. Cp v chng ny c hai con:
Nguyn Vn Vnh v Nguyn Vn Bo (tr.19). V y l cuc hn
nhn th hai ca Nguyn Th Bi nn chc hn khng th din ra khi
b tui 15 hoc 20 - tui kt hn ph bin ca ph n Vit
trong qu kh. Nu cuc hn nhn ny din ra trc khi b 41 tui
th nm kt hn l trc nm 1859.
Trng hp tip theo l cuc hn nhn ngoi chng trong nhng
nm 50 ca th k XIX. Trng Th Nh (1830 - 1854) l con gi th
hai ca mt v ng u lng c tn l Trng Minh Tun. Ngi
cha chn mt man nhn ng Nai l Nguyn Vn Dng lm
chng cho c con gi l th. Cp v chng ny sinh c ngi con
trai tn l Nguyn Vn Chi (tr.19). V ng Nai l tn khc ca tnh
Bin Ha, ngi man ny c th l thnh vin ca mt trong s cc
nhm dn tc thiu s Bin Ha.

1 Mt iu ng tic l ti khng th xc nh c qu qun ca b bi li vit

ch Nm trong ti liu gc. Ch c duy nht mt iu ti c th nhn ra: b l mt
ngi man, l con gi ca Nguyn Vn Khn (tr.7).
2 Nh c Nguyn nh u, ti c th xc nh c tn ny bng ch Nm.

235

236

&+2,%<81*:22.

Mt ngi n ng thuc th h th t c tn Trng Minh Yn

(1820 - 1889) kt hn vi mt ph n tn ng Th Thun, sinh nm
1830, thuc nhm dn tc khc vng Rch Kin.1 H c 1 con trai
v 1 con gi. y l cuc hn nhn th hai ca Yn, c nhiu bng
chng rng ng ta kt hn sau khi ngi v c (1821 - 1867) qua i
(tr.18-19). C hai a con t cuc hn nhn th hai cht vo nm
1883 v 1885, khi chng cn rt tr (tr.36 - 37). Tnh n qung thi
gian mang thai ca ng Th Thun, ti c th tnh c rng cuc
hn nhn din ra vo nhng nm 70 ca th k XIX. Tht tic, chng
ta khng th xc nh c thnh phn tc ngi ca ngi ph
n ny. Ngun t liu ch cho bit rng b ta l mt qu ph ca
mt man nhn Rch Kin. Nu a im Rch Kin ghi chp y
tng ng vi thnh ph Rch Kin ngy nay, nm gia Si Gn
v G Cng th mt thc t l n trc khong thi gian , ngi
ta vn thy ngi Khmer hoc ngi dn tc thiu s khc (hn l
Hoa kiu) vn sinh sng trong vng. H ca gia nh ngi n b
ny l ng Vn - mt trong nhng h ph bin ca ngi Vit gi
rng b c th thuc mt nhm tc ngi ang trong qu trnh b
ng ha.
b) Hoa kiu. Kt hn gia Hoa kiu v ngi Vit rt ph bin
Vit Nam n mc vo gia nhng nm 30 ca th k XIX, mt v
khch t Trung Quc h Thi (Tsai) vit rng Ph n Vit thch kt
hn vi nam gii Hoa.2 S tht th thng tin ca Tsai v ngi Vit
da ch yu vo nhng g ng chng kin ngi Hoa khc (Thanh
nhn) trong sut thi gian ng Vit Nam3. N gi rng chng ta
cn phi chp nhn nhng nh gi lin quan ti s thch s din ca
ph n Vit. C th cc cuc hn nhn kiu ny thng l v li ch
1 Nh trn.
2 Thi nh Lan, Hi Nam tp tr (1836, H ni, Vin Hn Nm HVv 80), tr.36.
3 T thi im n Qung Ngi ti khi ng di qua ng Lng Sn, ng lin tc
nhn c s hng dn ca Hoa kiu thuc cc bang hi Thanh nhn, chng
hn nh bang Phc Kin, bang Qung ng, bang Triu Chu.

91*71$0%',75,80,1+01*

ch khng phi tnh yu lng mn v nhng Hoa kiu cn phi ly

v hoc c nhn tnh Vit c th nh c thnh cng Vit Nam.
Trong bt c trng hp no, hn nhn gia ngi n ng Hoa v
ph n Vit khng phi l him l Vit Nam.
Tuy nhin, iu th v l gia ph ca h Trng cho chng ta
mt bc tranh khc. Trong khi cc cuc hn nhn vi ngi dn tc
thiu s v vi ngi Minh hng thng xuyn c ghi chp trong
lch s th c v nh khng c bt k thnh vin no ca gia nh
ny kt hn vi Thanh nhn cho ti gia th k XIX. Hn nhn vi
ngi Minh hng bt u t 1830 - 1835. V d, mt ngi thuc
th h th ba l ng (1808 - 1865) kt hn vi mt ph n Minh
hng, c h l Trnh (1814 - 1888) (tr.7). V ngi con c ca cp
v chng ny sinh nm 1835 (tr.15), ti cho rng h kt hn ngay
trc nm 1835. Mt ngi thuc th h th t tn l Trng Minh
Hun (1826 - 1866) cng kt hn vi mt ph n Minh hng tn
l Th Vn (tr.18). D gia ph khng cho chng ta nm sinh ca
Th Vn nhng lin quan n tui ca ngi chng v s tht
l ngi con gi c sinh nm 1846 (tr.32), chng ta c th suy ra
cuc hn nhn ny din ra trong thi k ng ha trc nm 1846.
Trng hp hn nhn cui cng vi ph n Minh hng c tm
thy rt mun trong gia ph ny. Cuc hn nhn ca mt ngi n
ng thuc th h th t, sinh nm 1855 v mt ph n Minh hng
sinh nm 1862 (tr.26 - 27). Tt c cc cuc hn nhn vi ngi Minh
hng trong gia nh ny u l s kt hp gia ngi con trai Vit
v ph n Minh hng.
Vic kt hn vi Thanh nhn rt khc vi vic kt hn vi ngi
Minh hng. Tt c cc cuc hn nhn ca gia nh ny lin quan
ti Thanh nhn u din ra gia ph n Vit v n ng Thanh
nhn. Cc cuc hn nhn ny din ra tng i mun khi Php can
thip ngy cng su vo Vit Nam t nm 1859 v thi k ng ha
i n giai on kt thc. Trong gia nh ny c 2 ngi ph n kt

237

238

&+2,%<81*:22.

hn vi n ng thuc cc bang hi Thanh nhn. Trng Th Sch

thuc th h th t kt hn vi mt Thanh nhn ti t bang Qung
ng. V sinh nm 1843, b c th kt hn sau 1859. Trng Th
Ti sinh nm 1848 v kt hn vi mt Thanh nhn n t tnh Phc
Kin (tr.16). Xt tui ca b, cuc hn nhn ny c th din ra
sau nm 1859.
Ti khng c nh s dng cc cuc hn nhn gia ph n h
Trng v Thanh nhn nh l bng chng ca chnh sch ng ha
sc tc. Ngc li chng ch cho chng ta thy rng khong cch sc
tc v vn ha gia ngi Vit v Hoa kiu rt ln, tng ng vi
khong cch gia ngi Vit v thnh vin ca cc tc ngi khc. V
l do ny, hn nhn ngoi chng gia ngi Vit v Thanh nhn din
ra tng i him trong sut na u th k XIX.

3. XUNG T TC NGI V NGI NAM B

Cc cuc khi ngha
Chnh sch ng ha trit ca triu nh dn n s bng
n s khng c ca nhng nhm sc tc khng phi l ngi Vit
vng t Nam B. Vo cui triu Minh Mng [ng ra l u triu
Thiu Tr - H] t 1841 qua 1845, vng t Nam B xy ra mt
lot cc cuc ni dy v l do tc ngi. S bt mn n ra u tin
vng Chn Lp nhng sau nhanh chng lan rng ra khp Nam
B. Cho ti bui u triu Thiu Tr (1841 - 1847), cc tnh H Tin,
An Giang v Vnh Long chng kin nhng cuc ni dy ca ngi
Khmer.1 Tnh Gia nh, nh Tng v Bin Ha tng i yn n
hn so vi khu vc ca 3 tnh pha Ty ca vng thng lu sng M
Kng (Tin Giang) - ni c phn ng dn c l ngi Khmer. Tuy
nhin, iu ny khng c ngha rng khu vc Gia nh, nh Tng
1 Nhng thng tin chung nht v cc cuc khi ngha ca ngi Khmer, xem
Nguyn Phan Quang, Phong tro nng dn Vit Nam na u th k 19, tr.135 - 159.

91*71$0%',75,80,1+01*

v Bin Ha khng c bt n v tc ngi. Nguy c tim n cho xung

t dn tc tn ti mi ni. Cho ti nm 1845, Ty Ninh - mt ph
mi c thit lp ca tnh Gia nh vi phn ng dn c l ngi
Khmer - ngi Vit, thm ch c quan quan li thng xuyn b bt
cc hoc b git hi. V th, triu nh trung ng mt mt vn kin
nh vi chnh sch ng ha v m rng lnh th, mt khc li ngn
cm Hn nhn Nam B xm phm vo nhng khu vc sinh sng
ch yu ca ngi Khmer.1 Trong thi gian ny, nhng lng ca ngi
Khmer vn nm ri rc khp tnh nh Tng nhng t bc l nhng
ri lon tim n. Mt s nhm dn tc thiu s tnh Bin Ha b
nh hng bi chnh sch phn chia li cc huyn ca chnh quyn
trung ng. Tuy nhin, trong s cc lng mi lp ny, mt s lng c
v nh b tch ra v s chng i t ngi dn tc thiu s. Nm 1839,
ngi ng u mt lng dn tc thiu s cng vi ngi ca ng ta
huyn Phc Bnh, tnh Bin Ha lp k hoch tch ra mt khu vc
ring. Sau y l li ku gi ca ng ti nhng ngi hng ng:
T ci th quy lu, h nh thu theo u ngi hng nm, v
bt chng ta bn sn vt a phng vi gi thp. Thm vo , h
cng p chng ta gia nhp qun i v o c t ai ca chng ta
(mt cch c on). Chng ta phi lm g i ph vi vic ny?2
Trong thi k ny, s bt mn ca Thanh nhn cng c th
hin nhiu dng. iu th v l h thng hp tc vi ngi Khmer
thiu s trong cuc chin chng li ngi Vit. Nhiu ti liu cho
thy Thanh nhn thng xuyn tham gia cc cuc ni lon ca ngi
Khmer.3 Hn na, nm 1845, mt v quan trung ng than phin
rng thi k ny, nhiu ngi Hoa ca tnh Gia nh chy sang
Chn Lp v hot ng nh nhng thm bo chng li ngi Vit.4
1
2
3
4

DNTL3, 47: 4b.

DNTL2, 204: 12b.
DNTL3, 3:27; 11: 24a; 23: 9b; 25: 16.
Nh trn, 46: 17b.

239

240

&+2,%<81*:22.

Cuc ni dy ph Lc Ha tnh Vnh Long ng c cp

y v n khng ch minh ho cho s pht trin ca nhng xung t
v tc ngi m cn cung cp mt v d v s xung t vn ha gia
ngi Vit v mt nhm dn tc c th. nh c trn mt khu vc
ko di gia 2 dng (nhnh) chnh ca sng M Kng, c dn Khmer
trong vng duy tr cng ng ring ca mnh cho ti triu Minh
Mng. V h gp qun cho Nguyn Phc nh, sau ny l vua Gia
Long nn h c php duy tr cng ng ring vi ngi lnh o
ca ring h.
Nguyn Vn Tn - mt ngi Khmer - c Gia Long phong
thng v lng trung thnh ca ng. T thi im , gia nh ng
c cai tr khu vc n Uy Vin.1 Nm 1825, theo ngh ca L
Vn Duyt, khu vc n Uy Vin i thnh ph Lc Ha.2 Mc d
c chuyn thnh ph, khu vc ny vn duy tr tnh t tr ca n vi
mt chnh quyn ca ngi Khmer. Sau , c dn ca ph Lc Ha
tham gia vo cuc khi ngha chng li chnh quyn trung ng ca
L Vn Khi. S t tr ca ngi Khmer kt thc t ngt vo nm
1834.3 Ni cch khc, khu vc Lc Ha in hnh cho s kt thc ca
s chung sng gia ngi Vit v ngi Khmer vn tn ti t thi
chnh quyn Gia nh.
Nm 1841, ngi Khmer Lc Ha ni dy i li quyn t tr
v li sng truyn thng. Lm Sm - mt quan li c ngi Khmer4 kch ng hng ngn ngi Khmer tham gia vo cuc khi
1
2
3
4

Nh trn, 6: 8a.
MMCY, 24: 7a.
DNTL3, 6: 8.
Trong cng trnh v cuc khi ngha ny, Nguyn Phan Quang gi rng tn
Khmer ca Lm Sm l Sa Sam. Theo nh ghi chp ca triu nh, tn ca ng
ta l Lm Sm. Phan Quang cho rng ngi bin son ca triu nh tu tin
chn tn h ca ngi ny l Lm. Xem: Nguyn Phan Quang, Phong tro nng
dn Vit Nam na u th k XIX, tr. 133. Ti cho rng tn h ca ng b i
thnh Lm trong thi k ng ha. Trc cuc khi ngha, ng tng c b
nhim l quan triu nh di s bo h ca ngi Vit.

91*71$0%',75,80,1+01*

ngha. Theo cc quan li ngi Vit, qun ni dy s dng nhng

tn ngng Khmer bn a thu phc, li ko ngi Khmer chng
li ngi Vit. Lm Sm s dng ba m thn ch, y phc tn gio,
c, thn ch ph tr cho nhng ngi i theo. ng tuyn truyn
rng nhng cng c ny s gip h nh li c ngi Vit. c 2
huyn Tun Ngha v Tr Vinh, ngi Khmer tham gia vo cuc ni
dy ny v hot ng u tin ca h l ph h l s ph Lc Ha m
2 huyn ny ph thuc.1
Phn cc gia ngi Vit Nam B v ngi khng phi gc Vit
a) nh hng ca ngi Nam B ti cc cuc xung t sc tc
Sau khi chnh sch ng ha c chnh quyn trung ng ban
hnh, ngi Nam B l nhng ngi Vit u tin chu tc ng.
Ngi dn tt c cc lng Vit b sp nhp vi cc lng Khmer v l
do ng ha u b nh hng. Nhng ngi Vit ng u cc lng
ny u phi i mt vi nhng thch thc mi l h qu ca vic
quy hoch li. in hnh l khi Gia nh thnh Tng trn b xa b,
nh vua ch nh nhng v quan cp cao min Trung v min Bc
vo cc v tr thuc cp tnh v cho ngi Nam B m ng cc
n v mi b ng ha trong cc tnh . Nhng n v hnh chnh
cp vng nh tng, huyn v ph c c ngi Vit v ngi dn tc
thiu s sinh sng th u do ngi Nam B lnh o. Ni cch khc,
quan li t min Trung v min Bc c ch nh nhng cp bc
cao hn, c trch nhim gio ha ngi Nam B, trong khi quan li
ngi Nam B, gi v tr thp hn, c nhim v ng ha cc nhm
dn tc khc.2 Trng hp ca Bi Hu Ngha (1807 - 1872) c th
1 DNTL 3: 6: 8a.
2 M hnh tng t c th thy Chn Lp. Trng Minh Ging (1792 - 1841) - mt
ngi Nam B - ph trch cng cuc ng ha Chn Lp v ng tr thnh mc
tiu u tin ca nhng ngi Khmer ni dy. Mt bn tuyn ngn ca ngi
Khmer b nhng thm bo ngi Vit thc hin c nm 1841 cho thy s
th hn su sc vi Trng v cng cho thy s nghi ng ca ngi dn rng
Trng mun bin n cha ca h lm v. DNTL2, 220: 12b - 13a.

241

242

&+2,%<81*:22.

l i din cho lun im ny. Thi u nm 1835 v l C nhn u

tin vng b Ty ca h lu sng M Kng (Hu Giang), ng c
b lm quan mt huyn ph Phc Long, tnh Bin Ha. Chng bao
lu sau, ng c lun chuyn ti huyn Tr Vinh - mt huyn ca
ngi Khmer tnh Vnh Long do Trng Vn Uyn ngi min
Trung lm tng c.1 Chng ta cng c th tm thy nhng ghi chp
tng t v v quan Nguyn Khc iu. ng u C nhn nm 1837
tnh Gia nh. Nm 1844, ng c b lm quan huyn Bnh An,2
tnh Bin Ha. Cun Thc lc ca Thiu Tr cho bit ngi ny lm
vic vi mt v quan B chnh tn l Huy Cnh v vi quan n
st Phan Vn Xng.3 Theo Quc triu hng khoa lc, Huy Cnh
qu qun min Bc (tnh Nam nh) v Phan Vn Xng l ngi
min Trung (tnh Qung Nam).
Cng vi quan li v ngi dn Vit cc lng, ti nhn n
in ca Nam B cng b huy ng vo chng trnh ng ha y
tham vng ca nh nc. Nm 1836, triu nh trung ng quyt
nh a nhng ti nhn Nam B vo trong cc tri qun i Chn
Lp vi l do nh vua Minh Mng ch ra: ti nhn ngi Nam B
s sng vi ngi Chn Lp, lm cho h hc tp v chu nh hng
ca phong tc Vit (Hn phong). cng s l cch thay i ngi
man thng qua vic s dng ngi Hn.4 R rng, nh vua mong
mun li ko bt k ngi Nam B no, thm ch l ti nhn vo
trong phm tr Hn khi t ny c t i lp vi di, hay man di.
Khi cng cuc ng ha tip tc lan rng, ngy cng nhiu ngi
Nam B b li ko vo cc cuc xung t dn tc. Vi quy nh mi
1 Hunh Minh, Cn Th xa v nay (Si Gn, 1966), tr.71.
2 Huyn c thnh lp vo nm 1808. Nm 1837, huyn c m rng do chnh
sch ng ha. Ngi dn tc thiu s th An Li c nhp vo huyn ny v
c t chc li thnh 1 tng. Vi 3 tng c ca ngi Vit, huyn c tt c 5 tng
v c s ho trn tc ngi. DNNTC, tr. 38.
3 DNTL3, 42: 24b - 25.
4 DNTL2, 172: 20a.

91*71$0%',75,80,1+01*

nm 1836, 1/5 inh trng ngi Nam B b iu ng i lnh cc

tnh Bin Ha (s lng ngi nhp ng l 1.813 ngi), Gia nh
(6.143 ngi), nh Tng (3.575 ngi) v Vnh Long (6.465 ngi)
trong tng s 17.996 ngi nhp ng.1 Trc khi Gia nh thnh
Tng trn b xa b, qun i pha Nam khng ch c gi ti cc
vng thuc Nam B, m cn ti min Trung v min Bc. Tuy nhin,
t nm 1836 tr i, h ch b iu ng ti Chn Lp v tnh H Tin
- ni h c mi lin h chnh vi ngi Khmer.2 Vi cc binh s pha
Nam, y l mt s thay i ln. T thi im ny tr i, trch nhim
chnh ca h l kim sot ngi Khmer. Khi ngi Khmer ni dy vo
nm 1841, 4.000 ngi Nam B b iu ng lm binh s t Gia nh
(1.500), nh Tng (1.000), Vnh Long (1.000) v An Giang (500).
Nm 1842, 3.500 ngi c iu ng thm t Bin Ha (500), Gia
nh (1.000), nh Tng (500), Vnh Long (1.000) v An Giang
(500).3 xc nh t l dn c b iu ng i lnh vi dn c phi
ng thu, ti chn 3 tnh pha ng c s lng dn c tng i n
nh di thi Minh Mng l Bin Ha, Gia nh v nh Tng.4
1 Chu bn triu Nguyn, 27 Thng Ging, m lch nm Bnh Thn (1836); DNTL2,
165: 17b - 18b. Lin quan n s lng binh s b iu ng, hai ngun ti liu ny
cho thy s khng nht quan hu ht cc tnh nhng th hin r nht tnh
Vnh Long. Trong khi Chu bn ch ra rng tnh Vnh Long c 6.456 binh s b iu
ng, DNTL a ra danh sch 5.400 binh s. V Chu bn l bn ghi chp gc v
a ra s liu c th hn, ti thin v vic chp nhn thng tin t Chu bn.
2 DNTL2, 165: 18b - 19a.
3 DNTL3, 16: 19a.
4 Nh ti trnh by chng trc, vic ci t nhn s thng xuyn din ra
t cui thi Minh Mng. V th rt kh c th so snh s lng binh s b ch nh
vo nm 1836 vi tng dn s trong thi k . V d, s lng binh s nm 1836
t Vnh Long l 6.465 ngi nhng chng ta phi nh rng khi nhng s liu ny
c tnh ton, tnh Vnh Long c m rng thm phn t dc theo pha
Ty ca sng Hu. Ba nm sau (1839), vng t ny cng vi cc lng trong
khu vc c l b chuyn vo tnh An Giang. S dn chu thu ca tnh Vnh Long
l 28.020 di triu Minh Mng, da trn thng tin ca Nguyn Thu. Nhng cng
c th rng s liu c tnh ton sau khi vng t dc theo phn phc tp
ca sng Hu c sp nhp vo tnh An Giang.

243

244

&+2,%<81*:22.

Tip theo l s lng nhng ngi ng k ng thu ca mi tnh

vo cui thi Minh Mng da theo ghi chp ca Nguyn Thu1 v t l
ngi Nam B b sung lnh m c lin quan trc tip ti nhng xung
t tc ngi. V nhng s liu dn c ca Nguyn Thu khng bao
gm nhng ngi dn tc thiu s,2 chng cho ta thy s liu v t l
lnh Vit vi dn s Vit.
Bng 10: Dn s Nam B v binh lnh nm 1836 - 1841
Bin Ha

Gia nh

nh Tng

Dn c ng thu

11.100

8.643

26.330

Binh lnh

2.313

8.643

5.075

T l

20,84

27,19

19,27

Theo nh bng trn, t 17,27 % ti 27,19% nhng ngi ng

thu sng pha ng ca thng ngun sng M Kng lin quan
trc tip ti xung t dn tc v h l binh s. y l con s n tng
nhng t l thc ca binh s b iu ng trn tng s dn c n
tui trng thnh thm ch cao hn v nhng ngi ng thu bao
gm nhng ngi trng thnh t tui 18 n 60, trong khi tui
ti a trong qun ng di thi Nguyn l 50.3 T l binh s
trong s cc inh trng Nam B t 18 n 50 do s cao hn t l

1 Nguyn Thu, Hon v k vn, Quyn 3.

2 Ngc li, s nhn khu ng thu nm 1847 di thi Thiu Tr bao gm ngi
dn tc thiu s. DNTL3, 57:10a. V th, s liu v dn s nm 1847 c t tin cy
s dng nh l ngun t liu tnh ton t l binh s lin quan n dn c thun
Vit. S liu nhn khu ng thu nm 1847 nh sau:
Bin Ha

Gia nh

nh Tng

Vnh Long

An Giang

H Tin

Tng

16.949

51.788

26.799

41.336

22.998

5.728

165.598

3 i Nam in l tot yu (Vit tt TY), Nguyn S Gic dch (1909). Nxb. Thnh ph
H Ch Minh, Thnh ph H Ch Minh, 1994), tr. 452.

91*71$0%',75,80,1+01*

ni trn.1 T l nhp ng vi ngi ng thu vng pha Ty

c l khng c nhiu khc bit lm vi t l vng pha ng. Tuy
nhin, binh lnh pha Ty c th s tham gia nhiu hn vo xung
t dn tc v cc tnh pha Ty (Vnh Long, An Giang v H Tin)
b xo ng bi cc cuc ni dy dn tc nhiu hn v thng xuyn
hn, c bit l cc cuc ni dy ca ngi Khmer.
b) Phn cc sc tc
Ngi Vit Nam B l nhng ngi u tin trc tip chng
kin cc cuc xung t dn tc. ng thi, h cng l nhng nn
nhn u tin ca s th ch gia cc nhm tc ngi vi ngi
Vit. Trn thc t, s xung t ny cng c thm s gn b ca ngi
Nam B vi Vit Nam trn bnh din chung v lm tng cm nhn
ca h v bn sc ngi Vit.
Mt v d v s chuyn bin tm l do tc ng ca cng thng
dn tc c th tm thy trong mt cu chuyn thi k ny. Trong
s nhng ngi ph n mu mc c gii thiu trong cun Nam
thin hiu hnh thc lc, chng ta bt gp mt trng hp lin quan
ti nghin cu ca chng ta v vn dn tc trong thi k ng ha.
Nguyn Th Liu l mt ph n huyn Kin ng (pha Bc
M Tho), tnh nh Tng. Mt ngy, c i do mt mnh trn con
ng lng. Trn ng, c gp mt ngi n ng Khmer tn l
Giao. Ngi ny tm cch cng hip c. C t st gi trinh tit v
trnh b u v bo lc.2

1 Lin quan ti s liu v binh s, ti nhn cng c th c thm vo. Trong nhiu
trng hp, nhng ti nhn pha nam b huy ng vo cuc chin vi ngi
Khmer. V d nh nm 1845, ti nhn ca 6 tnh c t chc thnh cc n v
qun i tin phong chng li cc cuc khi ngha ca ngi Khmer. DNTL3,
48:12a.
2 Nam thin hiu hnh thc lc (1869. H Ni: Vin Hn Nm VHv 1240), Quyn 5,
nh Tng.

245

246

&+2,%<81*:22.

Cun sch ny cn ghi rng Nguyn Th Liu c triu nh

khen tng vo nm 1845 sau khi c qua i. Chng ta ch n s
kin c c triu nh la chn v nm m c c khen thng
c th kt lun rng s kin ny xy ra trong thi k xung t
tc ngi.
Nhiu gi m c th rt ra t giai thoi ny. Trc ht, n cho
thy ngi Khmer vn tip tc xut hin pha Bc cng nh pha
Nam tnh nh Tng trong nhng nm 40 th k XIX. Th hai,
hai nhm tc ngi Vit v Khmer c v sng gn nhau trong cuc
sng thng ngy. Ni cch khc, dn lng c v tun theo li
ch d ca Minh Mng rng, ngi Vit v ngi dn tc thiu s
sng v canh tc cng vi nhau cho h c th hc hi ln nhau.1
Lin quan n iu ny c th cho thy gi th ba: ngi n ng
Khmer ny c tn Vit l Giao. ton b, v d ny cho bit mt
vi thng tin v tnh hnh ngi Khmer trong qu trnh ng ha
di thi Minh Mng.
Cng c bng chng v cng thng dn tc trong cu chuyn
ny, bao gm s xung t gia hai nhm tc ngi: s tn cng ca
ngi n ng Khmer v s phn khng cng vi ci cht ca ngi
ph n Vit. Sau khi s kin ny c triu nh ghi chp, n tr
nn ni ting v lan truyn ti nhng ngi Nam B. Mt bn khc
ca cu chuyn tng t c th thy trong su tp v truyn thuyt
v dn gian do Hunh Minh bin son v xut bn vo nm 1969.2
Quan tm chnh ca ti khi gii thiu phin bn ny khng phi
dy ln mt cuc tranh lun v ngun gc cng nh ni dung ca
cu chuyn, m s dng cc cu chuyn ny nh l bng chng v
tm t, tnh cm ca ngi Nam B - nhng ngi lu gi nhng
cm xc mnh lit v s xung t dn tc trong thi k ny. ng
thi, cu chuyn ny s nh chnh li nhng k c ca h v nhng
1 DNTL2, 208: 9b.
2 Hunh Minh, nh Tng xa v nay, tr.137 - 139.

91*71$0%',75,80,1+01*

xung t vn ha qua thi gian v a nhng k c sang ti th k

tip theo. Tt nhin, trong th k XX, cng c th nhng cu chuyn
k ny c ngi Nam B ci bin cho nn chng ta khng thc s
bit c ni dung chnh ca cu chuyn ny. Tuy nhin, iu quan
trng l trong hng lot cc cu chuyn v ngi Nam B do Hunh
Minh su tm v xut bn trong nhng nm 60 - 70 ca th k XX,
ch c duy nht cu chuyn vo nhng nm 40 th k XIX ny c
s dng minh chng cho s chia tch v tc ngi gia ngi Vit
v ngi Khmer. Ni cch khc, thm ch sau hn 1 th k, ngi Vit
coi nhng nm 40 ca th k XIX nh mt k nguyn nh du xung
t sc tc nghim trng.
Nu chng ta so snh bn gc trong Nam thin hiu hnh thc
lc vi phin bn nhng nm 60 th k XX, chng ta s thy s xung
t dn tc lm ngi Nam B hn ti bn sc dn tc ca h
su sc nh th no v tng cng thm s chia tch gia ngi Vit
v ngi di.
Theo nh Tng xa v nay, ngi n ng Khmer ny tn l
Thch Giao. Ngi ph n Vit l Liu. Cha c tham gia bun bn vi
ngi Khmer trn tuyn dc theo cc dng sui thuc sng M Kng
ti bin gii Chn Lp ging nh bt k ngi Vit Nam B no khc
trong thi gian ny. Khi khi hnh i bun, ng cn dn con gi rng
y c l l chuyn bun cui cng ca ng bi v gia ngi Vit v
ngi Chn Lp ny sinh nhng vn xung t. Tht khng may,
ng b nhng tn cp ngi Khmer bt gi. Lo lng v vic cha b
bt, c Liu ri lng d tm tin tc v cha. Trn ng, c b ri vo
by ca Thch Giao v nh phi t t (tr.137).
Vi cu chuyn ny, mt s phn tch cn thn ngun t liu lin
quan n ngi n ng Khmer tn Giao l cn thit. Nam thin hiu
hnh thc lc cho chng ta bit rng anh ta sng gn lng ca Liu
nhng bn mi ny, qua nhiu nm, lit n ri vo by ca Giao khi
c ang i tm cha. Cn nhc n ngun gc ca hai cu chuyn ny,

247

248

&+2,%<81*:22.

ti c th kt lun rng, Giao bit Liu v anh ta sng gn gia nh

c v c th chnh anh ta hng dn Liu i tm cha. Tnh trng
bt an Chn Lp hon ton c th dn ti vic mt c gi tr cn c
mt ngi dn ng. Nu ngi dn ng ng tin cy, anh ta c
th l l chn cho c gi trnh con mt t m v th ch ca
chnh ng bo ngi Khmer ca anh ta. Vic tn ngi Khmer ny
c xc nh r rng ng h gi thuyt ca ti, v nu c y ng
i ln u tin mi gp anh ta - mt ngi khng h quen bit - th
khng chc l tn ca anh ta c xc nh trong t liu chnh
thc l cun Nam thin hiu hnh thc lc.
im kt ca cu chuyn ny th hin tt nht nhng suy t ca
ngi Nam B trong giai on nhng nm 60 ca th k XX. Khi
mt ngi ph n b tn cng, s phn tch gia ngi Vit v ngi
man di hin ra r rng. Theo bn mi th k XX ca cu chuyn
ny, khi ngi n ng Khmer cng p v x ng c gi, ngi ph
n ny ln ting Gi, ngi l r nhng thi quen ca ngi man
di. Ta s cht nhng chc chn ta s thnh ma tr tit nhng thi
h tt xu cho dn ta. Sau , c gi p u vo . Vi vic t t
ca c gi, cu chuyn ny chia thnh nhng tnh cch i din cho
ngi Vit v ngi Khmer. Ngi Nam B to ra cu chuyn v vic
c gi ha thn thnh ma. Con ma s gip ngi Vit nh bi ngi
Khmer (tr.138-39).
c) Thm bng chng v s phn chia sc tc
S xut hin ca mt tn gio bn a, Bu Sn K Hng, trong
thi k ny cung cp thm bng chng rng ngi Nam B quan tm
v lo lng ti vn tc ngi. Tn gio mi ny ngi do mt ngi
Nam B tn l on Minh Huyn (1807-1856) thnh lp. Trong
khong thi gian t 1849 n 1856, Bu Sn K Hng lan rng ti
cc vng xung quanh Chu c tnh An Giang. y l nhng vng
m s xung t tc ngi thng xuyn din ra. Bng nhiu cch
khc nhau, tn gio ny cho thy nhng nh hng ca o Pht

91*71$0%',75,80,1+01*

nhng ng thi n cng lin quan n nhiu yu t trc tip ch ra

s ng gp ca cc Hn nhn ngi Nam B. Khng ging nh cc
tng s Pht gio, cc nh s ca Bu Sn K Hng khng b bt
buc phi co u. iu ny phn nh s quan tm su sc ca ngi
Vit ti vic tc di. Cc nh s khng da vo s cng t ca cc
Pht t, m thay vo , h t mnh khai hoang v trng cy. y l
cng vic c triu nh trung ng lun lun khuyn khch, c
bit l di thi Minh Mng. Thm vo , lng hiu tho vi b m
v knh trng t tin l hai yu t chnh ca tn gio ny. C hai yu
t ny u in hnh trong vn ha Vit hn l vn ha Khmer. Cui
cng, tn gio ny ng h lng trung thnh vi t nc v nh n
nhng ngi ng x, nhng quan im chc chn gy ra v lm
tng thm nhng cng thng dn tc.1
Nghin cu v tn gio ny, tc gi H Ti Hu Tm cng a
ra bng chng m chng ta c th ly lm minh ha cho nhng xung
t tc ngi gia ngi Vit v hai nhm dn tc khc l ngi
Khmer v ngi Hoa. Theo hc gi ny, Trn Vn Thnh sinh nm
1820 hoc 1821 l mn ln nht trong 12 mn ca on Minh
Huyn. Khi xung t n ra vi ngi Khmer nm 1840, ng l th
lnh qun s lnh o mt nhm gm 50 ngi v t c nhiu
thnh cng cho ti nm 1846. Nh th, chc chn ng chng kin
nhng xung t v tc ngi trong vng. Khi cuc tranh u gia
Vit v Chn Lp gn n hi kt, nm 1849, ng tr v nh v gia
nhp Bu Sn K Hng. Chng ta lu n cu chuyn v hot
ng ca ng ta theo quy trnh ci t quy chnh.
L mn u tin v ng tin cy nht ca v Gio ch Pht t
(on Minh Huyn), Trn Vn Thnh c trao nhim v em cm
1 Nhng thng tin v hot ng v hc thuyt ca tn gio ny ti da vo Hunh
Minh, Vnh Long xa v nay (Si Gn 1967), tr. 278 v inh Vn Hnh Bu Sn K
Hng vi cuc khng chin chng Php (Lun vn Tin s, Vin khoa hc x hi,
Thnh ph H Ch Minh, 1996).

249

250

&+2,%<81*:22.

nhng ba ch khp vng By Ni lm mt tc dng ca cc bi

v c thn c cho l do ngi Trung Quc di c. S nghi k c tnh
truyn thng ca ngi Vit i vi ngi Hoa li cng t hi khi h
gn nhau v cnh tranh nhng ngun ti nguyn vn khan him
pha Nam. Theo , ngi Vit tin rng ngi Hoa c tham vng
khng mun cho ngi Vit ni tri hn h, nn cm nhng ba
c qu n c tc dng ti mt ni m theo quan im ca cc mn
phi l lin quan ti tng lai sng ln ca dn tc.1
Ti mun lp lun rng, iu xy ra chnh trong thi k thc
thi cng cuc ng ha v nhng nm no ng v sc tc tip theo,
khi nhng nghi ng c tnh truyn thng v ngi Hoa tng ln.
Tn gio mi Bu Sn K Hng pht trin vt ra khi s phn bit
v tc ngi. iu ny hon ton c th bi ngi Nam B nhn thc
r v bn sc tc ngi ca mnh l ngi Vit.

KT LUN
Ti va tho lun vic ng ha nh l mt chnh sch quan
trng ca chnh quyn trung ng Nam B. Kt qu ca chnh
sch ny l s chung sng ha bnh gia cc nhm khc nhau - vn
l mt phn ca di sn Gia nh - b t b. Cng cuc ng ha
nhm mc ch Vit ha cc nhm dn tc khc Nam B v trong
n lc ny, ngi Nam B c ch nh (ng thi cng t nguyn)
hot ng nh mt phn ca i qun tin phong. Chng no h
cn l ngi Vit, triu nh cn coi h l cng c hu hiu y
nhanh qu trnh Vit ha. Cc quan li cp thp, nng dn, binh s
v thm ch l ti nhn u c s dng Vit ha cc nhm dn
tc khc Nam B. Chnh trong thi k ny, t l cc cuc xung t
gia ngi Nam B vi cc nhm dn tc khc cao hn so vi cc
thi k trc.
1 H Ti Hu Tm, Millenarianism and Peasant Politics in Vietnam (Cambridge:
Harvard University Press, 1983) pp. 14 - 15.

91*71$0%',75,80,1+01*

H qu ca chnh sch ng ha mt cch cc oan, triu nh

trung ng thy c s t gy Nam B. Trong 5 nm, Nam B
chm trong s ri lon v tc ngi gia ngi Vit v cc nhm dn
tc thiu s khc. Chnh trong thi k ny ngi Vit Nam B bt
u nhn thc v bn sc ca mnh nh l cc ngi Vit Hn nhn
[chnh cng] v t nc ang b phn ha xung t v ngi Vit
Nam B ng v pha triu nh trung ng. H l nn nhn u tin
ca s on gin v thnh n ca cc thnh vin ca cc nhm sc dn
hng chu chnh sch ca Vit Nam, nhm vo nhng k xm lc
ngi Vit. H phi la chn xem h thuc v ni u: phi chng
h ch yu vn l nhng ngi vng t Nam B, nhng ngi thch
th mi quan h hp tc vi cc nhm sc tc khc nh di thi
chnh quyn Gia nh? Hoc ng hn, h l nhng thn dn Vit
sng di s cai tr ca v vua Hu? H c th bt buc phi la
chn gii php th hai.

251

CHNG VI

c in v bo v
t hu rung t

ng vi vic m mang cc c s gio dc v ng ha cc nhm

tc ngi thiu s vo Nh nc Vit v nn vn ha, mt hot
ng c ngha khc c bt u t nm 1836 Nam B. l
c in hay o c rung t. V mt l thuyt, d n ny tp trung
vo o c ranh gii vng v gii hn s hu nhm phn nh ranh
gii rung t v s hu rung t. thc hin cng vic ny, a b
c p dng ln u tin Nam B vo nm 1836. n v o c
rung t c chun ha theo mu ca cc vng min khc nhau
trn lnh th Vit Nam, nh tnh bng mu, so, thc v thn.1 Triu
nh trung ng to nn cng in, cng th trn c s t in, t th.
Nam B, hu ht rung t thuc s hu t nhn.
Ti Vit Nam, cc nh nghin cu cho ra mt hai cng trnh
nghin cu v c in trn c s nhng c liu vng chc: Ch
cng in cng th trong lch s khn hoang lp p Nam K lc tnh
ca Nguyn nh u v Ch s hu v canh tc rung t Nam
1 1 mu (150 x 150 thc) = 4.894, 4016m2; so = 1/10 mu) = 894,44016 m2; thc
(= 1/15 so) = 32,639344m2; thn (1/10 thc) = 3,263934m2. Xem Nguyn nh
u, Nghin cu a b triu Nguyn: nh Tng, Nxb. Tp H Ch Minh, 1994, tr. 26.

254

&+2,%<81*:22.

B na u th k XIX ca Trn Th Thu Lng. Xem xt a b nm

1836, cc nh nghin cu trn lm r ch s hu rung t th
k XIX. Cc tc gi u coi vic lp cng in l thnh qu quan
trng nht ca triu Nguyn, theo : r rng l Minh Mnh khng
mun Nam B pht trin s hu rung t t nhn na, cng
in cng th ch xut hin di mun ch quan ca giai cp thng
tr t na u th k XIX.1 Nh nghin cu Nguyn nh u cho
rng vic lp cng in c v xu hng bnh qun ha trong x
hi Vit Nam th k XIX.2 Ni cch khc, n lc ny nhm nhn rng
mt phng din quan trng di sn ca ngi Vit l h thng cng
in vo Nam B.3
1 Trn Th Thu Lng, Ch s hu v canh tc rung t Nam B na u th k
XIX. Nxb. Tp. H Ch Minh, 1994, tr. 57, 205.
2 Nguyn nh u: Ch cng in cng th trong lch s khn hoang lp p
Nam K lc tnh. Nxb. Hi S hc Vit Nam, 1992, tr. 102, 104 - 105. Mt kin
tng t ca nh nghin cu Sn Nam trong tc phm ca ng v Gia nh: nh
Nguyn rt tch cc pht trin cng in na u th k 19. Xem Sn Nam, t
Gia nh xa, Nxb. Tng hp Tp H Ch Minh, 1993, tr. 73. kin tng quan ny
a mt s nh nghin cu i n kt lun rng nh Nguyn tc ot s hu
t nhn ca ngi dn trong nc bng cch tch thu v sung vo cng in.
Trong cng trnh nghin cu ca mnh v khai khoang rung t Nam B u
th k 19, cc tc gi Nguyn Cnh Minh v Dng Vn Hu cho rng: nhng
ngi nng dn khai hoang sau nhiu nm gian kh lao ng bin nhng
vng hoang vu, m ly thnh rung t canh tc li khng c Nh nc cho
h hng quyn s hu t nhn v rung t do h khai ph. H ch c quyn
s dng v s rung t b bin thnh cng in. Xem Nguyn Cnh Minh,
Dng Vn Hu, Chnh sch chiu dn khai hoang lp p Nam K ca nh Nguyn
na u th k 19, Tp ch Nghin cu Lch s, s 3 (274)-1994, tr. 17. Kt lun chung
ny da trn hai lun : mt l nh Nguyn c gng tng cng cng in; hai l
bn cht nh Nguyn l k phn ng, theo nh gi chung ca cc s gia min
Bc. Theo mt s ngi, cng vic ca nh Nguyn nhm pht trin cng in
Nam B cng l vic bc lt nhn dn trong nc.
3 c in tng c p dng nm 1618 Qung Nam v Thun Ha. i Nam
thc lc tin bin. 1844. Keio Institute of Imperial Vietnam, premier period, Tokyo,
1961, 2: 4a. Vit tt l TB. Nm 1663, rung t c o c min Nam cho n
tn vng Khnh Ha. TB, 5: 5. mt chng mc khng ng k, sau khi vic o
c rung t Nam B c hon thnh, rung t tnh Bnh Thun c

91*71$0%',75,80,1+01*

Tuy vy, mt nghin cu t liu cn trng hn t ra vn v

kt lun ca cc tc gi trn, theo kt qu quan trng nht v ng
c ca n l vic tin hnh o c rung t ca Nh nc l nhm
xc lp cng in. T chng c lch s chi tit, cc tc gi Nguyn
nh u v Trn Th Thu Lng da ch yu vo cc ngun t liu
t i: a b v mt vi ch d ca triu nh nm 1836 c khai thc
trong bin nin s ca triu nh. Trong khi , a b nm 1836 l
ti liu cc k c gi tr, gp phn ng k vo hiu bit ca chng
ta v thi k ny nhng n khng c th cho chng ta mt bc
tranh ton cnh v tnh hnh trong nhng nm ny. Mt s lng ln
rung t khng c ghi chp trong cc s a b (s c trnh
by di y) v rung t cn phi c cc nh nghin cu tnh
xem xt hiu tc ng ca chnh sch ny. Vic kho cu cn trng
hn trong cc bin nin s ca triu nh ch ra rng din ra cc
cuc trao i, s bt ng hay xch mch gia Minh Mng v quan
li ca ng thi k ny. Ti cho rng v vn ny, hai tc gi trn
cha tnh n nhng chi tit c ngha t cc ghi chp lin quan n
nhng bt ng .
Quan trng hn, cc nh nghin cu Nguyn nh u v Trn
Th Thu Lng khng ng g n s liu thng k phc tp v
qua n, chng ta s khng th chia s quan im vi cc tc gi trn
khi cho rng vic lp ra cng in l kt qu c in quan trng nht
ca vic c in. Trn thc t, t l cng in a ra nm 1836 ch
chim 3,58% rung t canh tc c ng k Nam B.1 V quan
in (rung t ca Nh nc tn ti t trc) k c trong con s
tin hnh. i Nam thc lc chnh bin nh k. 1861. (T y vit tt l DNTL2).
Keio Institute of Linguistic Studies, 1963, 172: 14b - 15a.
1 Bng thng k di y c sp xp li theo nhng s liu ca Nguyn nh
u. Nguyn nh u, Ch cng in cng th trong lch s khn hoang lp p
Nam K lc tnh, tr. 127.

255

256

&+2,%<81*:22.

minh ha ny, th s rung cng mi c lp chim t hn 3,58%

rung c ng k. Tuy nhin, t l phn trm ny b nh hng
rt ln t nhng con s minh ha ca tnh Vnh Long, khi m n
chim n hn 10% t l cng in; nhng tnh khc, t l ch t
0,07 n 1,5%. Chng ta cn nhc li trng hp tnh Bnh nh
min Trung cng vy. Trong khi nm 1838, Nh nc nhn thy rng
s t in li vt qu cng in, iu i hi s phn phi li
rung t.1 Bo co nm 1839 ca B H cho bit t l cng in so
vi t in ch chim khong 10% ti tnh ny. Do chnh sch phn
b li rung t p dng sm hn nm nn t l cng in tng
vt qu 60%.2 So snh vi kt qu ny, s lng t in mi c
cng b thnh cng in Nam B chim 3,58%, hn nhin y l
t l kh thp.
Trn c s nhng s liu , hai cch gii thch khc nhau cn
gi ra y: hoc l Nh nc khng can d su to nn cng
in Nam B, hay h c lm nhng tht bi. Ti cho rng cn nhn
vo c hai kh nng trn hiu hnh ng ca triu nh v phn
ng Nam B. Thi gian u, Nh nc hn nhin tp trung vo
pht trin cng in trn quy m ln nhng vp phi cn tr rt
ln buc cc k hoch phi gim bt. Rt cuc nm 1840, nh
ban u tng cng cng in b b d. Nh nc thng qua mt
chnh sch khc nhm khuyn khch s hu t in trong vng v
Bin
Ha

Gia
nh

nh
Tng

Vnh
Long

An
Giang

H Tin

Tng
cng

14.420,2

165.464,9

137.007,3

178.817

96.579,2

2.750,8

594.037,4

Rung cng
(mu)

39,7

2456,7

156

18.521,4

27,7

21.209,5

T l (%)

0,3

1,5

0,1

10,4

0,007

1,04

3,58

Rng t
trng trt
(mu)

1 DNTL2, 196: 23.

2 Trc khi tin hnh ci cch, tnh ny, t in c khong 70.000 mu, trong ,
khong 6000 n 7000 mu c chuyn thnh cng in. Vi cuc ci cch,
khong 40.000 mu t in c chuyn i thnh cng in. Xem DNTL2,
207: 40b.

91*71$0%',75,80,1+01*

tm cch a cc a ch min Nam vo h thng cp bc ca triu

nh bng cch ban phong cc danh hiu v a v chnh thc coi
nh nhng phn thng. Ti s phn tch tin trnh ny phn tho
lun chnh ca ti.
Trong chng ny, ba vn cn c t ra. Ti xem xt li i
tng s hu rung t chi phi Gia nh cho ti nm 1836.
Nguyn nhn v kt qu ca c in nm 1836 khng th c nhn
thc ng n tr khi truyn thng t hu rung t mnh m Gia
nh c hiu ng. Tip theo, ti phn tch ni dung ca chnh
sch c in v h qu ca n. Cui cng, ti nh gi li chnh sch
s hu rung t ca Minh Mng. V nh vua hon ton l ngi a
ra quyt nh cui cng nn ng thi ca ng v s hu rung t
s cung cp cho chng ta manh mi hiu bn cht c in Vit
Nam mt cch tng th hn. Trong chng ny, ti s a ra cc t
liu a phng, kt hp vi thc lc ca triu nh v a b. Cc
giy t v bun bn rung t, phn b s hu v cc bn kh c
thu mn gia nhng ngi Nam B l nhng ngun t liu mi
lm sng t thc tin Nam B lin quan n s hu rung t. V
bn giao ko c thc hin gia nhng ngi trong thn vi nhau,
m khng phi cc quan li bn ngoi thn x ca h nn n cha
ng nhng thng tin chnh xc hn nhng ti liu chnh thc.

1. HNH THC V QUYN S HU RUNG T

T hu rung t Gia nh
a) Vic nh c Gia nh v lao ng h gia nh
Sau khi Gia nh tr thnh im t c ca s ng v ngy mt
tng ca ngi Vit trong th k XVI - XVII, t hu tr thnh hnh
thc s hu rung t ch o. C nhiu l do gii thch cho hin
tng ny. Trn ht, cn phi ni ti qu trnh nh c Gia nh.
thi im m ngi Vit di c bt u din ra, cc nhm tc ngi

257

258

&+2,%<81*:22.

khc nhau n sinh sng ri rc vng t ny, nht l ngi

Khmer. Dn c tha tht v rung t rng ln sn c gip cho
vic duy tr ha bnh gia nhng ngi dn thn bn x v ngi
Vit nhp c. V vy, qu trnh nhp c ca ngi Vit vo Gia nh
l mt qu trnh tng i ha bnh, khng c bt c s va chm
quyt lit no cho ti gia th k XVII, lc cuc chin tranh bt
u din ra gia cha Nguyn v Chn Lp.
S giao tip sm hn gia ngi nh c bn x vi ngi Vit
mi n min Trung ngy cng gy ra nhiu vn . Ngi Vit
ln t mt s ni trong vng vn l t ai ca ngi Chm canh tc
v chim hu - mt h qu ca nhng va chm gia hai tc ngi
y. Nh trng hp vua L Thnh Tng vo cui th k XV cng
dng cch tng t a ngi Vit Nam vo vng trung b,
thng lp ra nhng n in mi hay nhng n in qun s mt trong nhng kiu nh c ph bin nht. Thng th di p lc
qun s, ngi bn a ri lng xm ca mnh v ngi Vit mi n
t khi t t chc khai hoang m thng t c trn nhng mnh t
c khai ph. min Trung, trong thi k cha Nguyn, thc t
ny vn cn tip din. Trong mt trn nh nm 1648, 39.000 qun
ca cha Trnh b bt gi v b y vo sng vng ngy nay l
Ph Yn. Mi quan tm ch yu ca cha Nguyn l trm ht nhng
vng t m ngi Chm t c trc y, nhng ngi ny vn
chy trn khi cc cuc tn cng qun s ca ngi Vit trc y,
t ai ny l ca Chim liu. Hin nay, dn c th t m rung t th
nhiu. Chng l a h [nhng t bnh Trnh] vo vng t ny
h khai ph gian in. y, gian in khng phi l vng t hoang
ha m n l vng t vn b ngi Chm b i v nm trong s
nhng khonh t canh tc. 50 ngi lin kt thnh mt nhm lp
nn thn v cng chun b d tr lng thc trong na nm. T lc
ny, vng t Ph Yn l ni nh c ca nhng thn lng ngi Vit
c t chc.1
1 TB, 3: 14b - 16a

91*71$0%',75,80,1+01*

Trong trng hp ny, chc hn ngi dn thn x min Trung

Vit Nam phi phc tng s kim sot ca nh nc ngay t u.
Trong nhng hon cnh , c th cho rng vic phn phi rung
t quy c hn Gia nh. Hn na, chng ta cn nh rng phn
ln nhng ngi Vit sinh sng y vn l ngi Bc di c vo nhng ngi vn lu gi thc v rung t cng min Bc. Mc
d quang cnh a l quanh Ph Yn khc bit so vi x ng Ngoi
nhng hai vng c mt c im chung: s hn ch v nhng vng
t canh tc rng ln. Trong iu kin ny, vic thit lp cng in
c minh chng r rng. Gia nm 1830, triu nh lu rng cng
in Bnh nh b tch t chp chim qu mc, dn n mt s
mt cn bng nn cn phi iu chnh. Ngay c cc ti liu ch ra rng
truyn thng cao cng in vn tn ti Bnh nh nm 1838, khi
t l cng in so vi t in l 1:10.1
Gia nh cho ta thy mt mu hnh nh c dn khc so vi
min Trung. Nm 1698, nh nc cha Nguyn tnh ton c ti
40.000 h ngi Vit Gia nh, ngi Vit nhp c lp ra khi hc
ch ng chuyn ti vng Gia nh. Nm , cha Nguyn chiu m
dn cha ng k t min Trung v a h xung Gia nh.2 y l
hnh ng u tin v cui cng ca cha Nguyn nhm tng cng
dn s Vit Nam vng ny.
Phn ln c dn Gia nh l ngi nhp c t pht t min
Trung. Nhng nng dn quyt nh ri b thn mnh v tnh thch t
do, v l do c nhn. Thng thng, n v di c l mt h gia nh,
thi thong mt h cng s c b sung bng nhng gia nh khc.
Mt khi nhng ngi nhp c ny vo Gia nh, t ai trng trt c
sn mi ni nhng h phi khai hoang. V nhng ng vt hoang d
nh h, rn c v c su s gy nguy him cho nhng ai c nh
mun khai ph ni no trong khu rng m t nn m bo an
1 DNTL2, 207: 40b.
2 TB, 7: 14.

259

260

&+2,%<81*:22.

ton, cng vic ny thng do nhng nhm ngi thc hin.1 n

v lao ng khai hoang t ai vn l nhng h gia nh n bit. Tc
gi Nguyn Th Thnh nhn xt: nhng nng dn t tm n Nam
B, nhng thnh vin gia nh h l ngun lao ng ch yu.2 t
ai c chun b canh tc thuc v gia nh nhng ngi tin
hnh cng vic, c bit l ngi ng u gia nh v ngi v. Tc
gi Eliacin Luro trong cun sch Cours dAdministration Annamite
- Gio trnh v nn hnh chnh An Nam (1877) vit: Mi gia nh
chim mt phn t ai [m cc thnh vin ca mi gia nh] c th
khn hoang. T thi im ny, t hu rung t ca ngi nng dn
c thit lp.3
Chng ta c bng chng sm hn cng c nghin cu ca tc
gi Luro v cung cp cho chng ta thng tin chi tit hn lin quan
n vic m rng t in do lao ng h gia nh khai khn. l
mt t liu phn b s hu c thc hin mt thn ca vng
nh Tng nm 1818.4 Trong nm , mt ngi c tn l Nguyn
Vn C v v l Phm Th Quan u 70 tui, lp ra bn di chc
trong phc qua vic phn b s hu ca h. Rung t ca h c
th c phn chia cho 2 con trai v 3 con gi ca h. Theo di chc,
din tch rung t c khai ph v c canh tc bi nhng thnh
vin gia nh. Quyt nh ca b m l chia rung t thnh 6 s
(hay tha). Mi tha rung pha trc c mt mch nc nh, c
phn lp r ni trng la dnh cho th t tin (in hng ha).
Rung t ny c truyn cho con c. 5 tha cn li c chia u
cho 5 ngi con ca h. Vic th hin r rng s phn chia rung t
ny s c trnh by phn di y.
1 Vit Cc, G Cng cnh c ngi xa, Tp 1, Si Gn, 1968, tr. 35.
2 Nguyn Th Thnh, French Conquest of Cochinchina, 1858 - 1862. Lun n Tin s,
i hc Cornell, 1992, p. 42.
3 Nguyn nh u, Ch cng in cng th, tr. 119.
4 Ph lc 1.

91*71$0%',75,80,1+01*

Trn c s bn phc tho s , chng ta c th c mt vi gi

thit. Khi v chng Nguyn Vn C n vng t ny, c l bng
thuyn, h phi bt u vi mt vng t cn cha c khai hoang
m nay l in hng ha. Sau , cc con ca h trng thnh b
sung thm lc lng lao ng. Nh con tm n l du, h khai hoang
ng t t bc sang ng cho ti khi h ng phi t ai ca nhng
gia nh khc vn tuyn b ch quyn . Ti vng ny, t khn
hoang hon ton thuc v b m. Khi con ci n tui ring, mt
din tch no c th c giao cho cc cp v chng mi dng
nh v lm rung. Kiu phn chia ny c th xy ra v cng cuc khn
hoang vn cn tip tc. Tuy vy, vo giai on ch l quyn s dng,
khng phi quyn t hu thc s, ang b phn chia. V cp v chng
70 tui trn, chng ta gi nh rng hu ht 5 ngi con ca h lp
gia nh vo nm 1818 - nm m di chc c vit. Con c lc ny
c th 50 nhng b m vn l ngi s hu ton b rung t.
Tuy vy, b m khng th duy tr mt cch tuyt i quyn s
hu ti nhng vng t khn hoang. V t ai tng c lao ng
h gia nh khai hoang nn mi thnh vin trong gia nh c quyn
s hu n mt mc nht nh, ngay c khi b m s hu rung
t mt cch chnh thc. Mt v d in hnh l trong cc vn bn
mua bn rung t Nam B ch r mt vi quyn tha k dnh
cho con trai v con gi lin quan n rung t ca b m h. Cc vn
t mua bn rung pht hin tnh nh Tng ch ra rng khng
c s ngoi l. Mc tiu ca cc vn bn nhm trnh cuc xung
t c th xy ra gia mt ngi mua vi bt k mt thnh vin no
trong gia nh c rung bn.
V d, vn t bn rung nm 1850 c on kt vit: Nu v sau,
bt k ai [ca gia nh ngi bn rung] tranh chp vic ny, chng
ti [nhng ngi bn] s vui lng tr tin. Mi thnh vin trong gia
nh u phi k vo giao ko ny.1 Nhng ghi ch k trn phn nh
1 Xem ph lc 2 - 7. T nm 1861, qu trnh ny c Nh nc chp nhn thnh

261

262

&+2,%<81*:22.

gi tr lao ng h gia nh c u t khi t ai c khai ph ln

u. Trong trng hp ngi s hu chnh thc bn quyn s hu
m khng h tham vn hay t c trc s tn thnh ca tt c
cc thnh vin khc trong gia nh, v d nh v, con ci v ngay c
cc con du ca anh ta, nhng ngi thn thch ny s c quyn i
chia mt phn rung.
b. X thn
L do tip theo ca s ph bin v t hu rung t c lin
quan n mi quan h gia cc thnh thnh vin trong lng x. Trong
trng hp mt thn gm rt nhiu h th rt kh mong i thnh
vin ca mi h gia nh s duy tr c s c kt ban u, khi m
t ai c khai hoang ln u tin. Giai on ny thn x mi ch
l mt n v n bit, bao gm nhng h gia nh ht nhn. Chc
chn l s thn thit hay c th l thc ng h ln nhau gia
nhng ngi trong thn v h l nhng ngi tin phong, cng
nhau vt qua gian kh n mt vng t mi nhng s c kt
thn x vn yu. Trc kia, hu ht nhng ngi vn l ngi xa
l. Cho ti khi cc mi quan h tr ln mt thit hn, v d nh thng
qua hn nhn, th mi lin kt gia cc gia nh bt u tr nn cht
ch hn gia h gia nh ny vi h gia nh khc. Tc gi Trn Vn
Giu m t: mi gia nh l mt khu vc c ly tre ro du.1 Thm
na, thn x Nam B thng ci m i vi nhng ngi mi mt iu kin c sy cho s chuyn dch. c bit trong thi gian u
nh c Nam B, ngi dn thng du canh du c nhiu ln trc
khi chn mt ch lu di2 v rt nhiu loi dn t nn khc nhau
lut l chung ca c nc. i Nam in l tot yu. Nguyn S Gic dch. Nxb. Tp.
H Ch Minh, 1994, tr. 162. k nhn, im ch c s dng gia ngi dn
trong thn.
1 Vietnam Cultural Window 4 (1998): 9.
2 Trc chng ta bit gia nh V Tnh sng Bin Ha cho n khi cha ng
ri n Gia nh, c l l t cui th k XVII - u th k XVIII. i Nam chnh bin

91*71$0%',75,80,1+01*

tip tc n ri i khi thn. H qu l mi quan h gia ngi trong

thn kh lng lo, yu t lc ban u. Khi mt cuc tranh ci n ra
gia cc thnh vin trong thn th thng y ln thnh nhng cuc
ci c ln ting, cho nn, cng l lc c thn b chia r.1 thc t
hu t ai pht trin theo cch ny bi v ngi dn thn Nam B
khng th tin rng cc tuyn b ca h v t ai lun c nhng
ngi hng xm ca mnh tn trng, nn mong mun cc pht ngn
xc nh r rng v c chng minh bng t liu.
c. Tp qun v s hu rung t a phng
Mt l do khc dn n tnh trng t hu rung t lan rng
Nam B c cho hiu l do lin quan n tp tc ca cc nhm tc
ngi - tng tip xc vi ngi Vit nh c. L nhm tc ngi
a phng ng o nht, ngi Khmer cn c xem xt n v h
thng quyn s hu rung t a phng ca h cng cn c
cp n. V c bn, cc thn x ca ngi Khmer khng c t cng.
Mt lng ln, gi l sc, c chia thnh nhiu n v nh hn, gi
l phum, mi phum bao gm 5 n 10 h gia nh. Trn thc t, mt
phum cng c th l mt gia nh m rng, bao gm cha m v gia
nh cc con ci lp gia tht ca h.2 n v mt gia nh l yu t
lit truyn s tp (vit tt LTST) (1889. Tokyo: Keio Institute of Linguistic studies,
1962), 6: 1a. Mt ngi con trai ca h Trng tn Dng (1794 - 1849) chuyn t
Gia nh n nh Tng trc khi ngi con ny lp gia tht. Xem Trng gia t
ng th ph ton tp (1886. H Ni: Vin Hn Nm A 3186), tr. 6. L Hng cho
chng ta mt vi thng tin. Th d, Nguyn Th T sng Bn Tre trc khi b ri
n Cao Lnh nm 1819; gia nh khc, Nguyn Vn Lun chuyn t Bin Ha n
Cao Lnh nm 1820. L Hng: Ngi Vit tin phong trn bc ng Nam tin ti
Cao Lnh - Kin Phong, Tp san S a, 19&20 (1970), tr. 229.
1 Th d, thn Bnh Tin v thn Tn Ph Trung (hin nay thuc Sa c) trc kia
hp nht thnh 1 thn nhng cc h gia nh chia thnh 2 thn sau mt cuc
xch mch trong cuc cng t chung. Mt phn dn c thn Tn Ph Trung lp
thn mi l Bnh Tin. Xem Hunh Minh, Sa c xa v nay. Si Gn, 1971, tr. 223.
2 Mc ng, Vn dn tc ng bng sng Cu Long. Nxb, KHXH, Tp. H Ch
Minh, tr. 130, 150.

263

264

&+2,%<81*:22.

c bn ca thn v vic canh tc c l c thc hin qua lao ng

gia nh trn nhng mnh rung t hu quanh phum. l mt thi
quen ph bin c nhng ngi Vit tun th khi h n sinh sng
k bn ngi Khmer, v iu c l nh hng nhiu ti nhng
ngi nhp c mi. Tc l ca ngi Hoa c l cng tng l tc
nhn gy nh hng. Ngi Hoa bt u n Gia nh nm 1679 v
cng thi im ny, rt nhiu ngi Vit cng bt u nhp c n
khu vc . Ngi Hoa cng tin hnh khn hoang, lp p v pht
trin quan h t hu rung t trong nhiu nm. V vy, m hnh
quan h t hu rung t ca ngi Khmer v ngi Hoa c l tc
ng n ngi Vit.
iu ng ni l, v mt a l khu vc, iu kin t nhin Gia
nh cng gp phn nh hnh cch tip cn ca ngi Khmer
i vi s hu rung t, cng ng vai tr trong vic ti cu trc
hot ng s hu t ai ca ngi Vit mi n. Gia nh, ngi
Khmer xen k nhau tha tht nn d m rng a vc. Xung quanh
mt thn, rung t hoang cn kh nhiu. Bng ngun lao ng gia
nh, ngi ta c th b sung thm t ai bt c khi no c nhu cu
bng vic khai hoang m rng t ni m h khai ph t trc. V
vy, t ai c m rng cng vi lc lng lao ng h gia nh
tng ln. Ngi Vit cng gp nhng iu kin t nhin tng t v
trong nhng iu kin , h phi p dng cch thc s hu rung
t tng t nh cch ca ngi Khmer. Nu chng ta nh li cch
phn chia t ai n c nh vng t ca v chng ng Nguyn Vn
C trn, chng ta c th thy rng kiu nh c ca ngi Vit kh
ging vi ngi Khmer. T ni b m tng sng, t ai c m
rng trong qu trnh khai hoang. Mc d cch ny khng c cp
trong bn di chc nhng ti tin cc con ca ng Nguyn Vn C
sau khi lp gia nh xy nh trn mnh t m h c tha k sau
ny t b m mnh. C l con gi ca ng C cng c chia phn.

91*71$0%',75,80,1+01*

S tch t rung t qua mua bn

Cho d t hoang cn c khai khn lp thn mi Gia
nh, th thn l c s ca nhiu h gia nh, mi h s hu
phn t ai ring bit. Sau giai on s khi ny, t ai c tch
t qua thi gian. Vic khai hoang thm, mua bn t, chim t ca
ngi khc, tha k v hn nhn, tt c c th c dng chuyn
nhng cc phn t ai c thm vo tay mt vi h gia nh. Trong
s , khn hoang v mua bn t l hai cch ph bin nht nhm
tch t t ca cc h gia nh. Phng thc m rng tr thnh
nhng nt c trng Gia nh. T u th k XIX, giao dch t
ai y tr nn c bit si ng v quy chun (thay v mang tnh
c bit).
Rt nhiu chng t mua bn rung t cho chng ta thy t
in c mua bn Gia nh. Mc d v d v v mua bn rung
di y din ra trong nhng nm 1830 - 1836 nhng ti vn cho
rng n th hin mt m hnh ph bin tn ti Gia nh trong thi
gian di trc khi bt u qu trnh c in nm 1836. Theo vn t
mua bn, mt ngi c tn l Trn Vn Phin v v ca ng ta, sng
mt vng ca nh Tng, tu c 3 dy t mt ngi c tn l
Thng v anh em ca ngi ny vo nm 1830 v 2 dy t ngi anh
cng cha khc m ca ng Trn Vn Phin nm 1831.1 Dy l n
v o rung c s dng Gia nh cho ti nm 1836. Chng ti
khng bit chnh xc mt dy rung bng bao nhiu, cng nh vn
t mua bn c th cho chng ta hnh dung khu vc c tnh 1 dy l
bao nhiu; ch cho ti khi ng Trn Vn Phin v v chia ti sn cho
cc con ca mnh, quan h gia dy v mu c tm ra. Trong
bn di chc ca h, vit nm 1857,2 7 trng hp c ghi ch rng
n v o c gm c dy v mu cho cng tha rung. y l mt s
phng cn thit v mt s rung t c l tng c mua trc
1 Cc ph lc 2, 3.
2 Ph lc 8.

265

266

&+2,%<81*:22.

nm 1836 v vic m rng cc tha ban u c ghi bng dy. V

vy, trong bn di chc, chng ti thy: 3 dy hay 23 mu; 4 dy hay 27
mu, 3 dy hay 45 mu, 3 dy hay 26 mu; 1 dy hay 8 mu, 3 dy hay
25 mu, v 6 dy hay 48 mu. Trn c s nhng th d ny, ngoi tr
3 dy hay 25 mu, chng ta c th kt lun 1 dy tng ng t 7
n 8 mu vng ny. Cho nn khu t ca ng Trn Vn Phin v
v tch t nm 1830 - 1831 t nht khong 30 mu. V din tch trung
bnh ca 1 mu Gia nh vo khong 5.000m2, iu c ngha l
h tch ly t nht 15ha trong sut 2 nm .
Mi vn t mua bn rung trong 2 nm cng ch r mua
bn rung t tr thnh phng thc ph bin trc nhng nm
30 ca th k XIX. Theo 2 vn t nm 1830 v 1831, c 3 dy rung
v 1 dy rung bn cho ng Trn Vn Phin v v c mua bn
trc , t nhng ngi ch c cho ng Thng, anh em ca ng ny
v ngi anh cng cha khc m ca ng Trn Vn Phin, ri n lt
ngi anh cng cha khc m li bn chng cho ng Trn Vn Phin
v v. ng Trn Vn Phin v v li vn bn khc ghi chp
mt v mua bn rung khc vo nm 1834.1 Theo vn t ny, cp v
chng mua 1 dy rung vn do mt ph n v cc con ci ca
ca b s hu. Vn t mua bn rung t cho thy r rung t ny
cng tu c t mt gia nh ph n thng qua mua bn.
Tnh hay di chuyn ca ngi Nam B
Tnh cht hay di chuyn ca nhng ngi khai hoang lp p
Gia nh gp phn thc y qu trnh mua bn rung t v tch t
rung t gia nhng ngi min Nam. Nhiu phong tro t pht
dng nh xut hin. C rt nhiu l do: gia nh phi di chuyn
tm mt ch tt hn, trnh tranh chp vi hng xm, hay trn
trnh binh dch. Trong s nhng kh nng ny, c bit ph bin vi
nhng ngi dn x thn l vic h chuyn i trnh b bt lnh.
1 Ph lc 5.

91*71$0%',75,80,1+01*

hiu c im ny, chng ta cn nhn ti tnh hnh qun s Nam B

cui th k XVIII.
Khi chnh quyn Gia nh c thit lp nm 1788, cng cuc
bt lnh mc cao nht trong lch s Gia nh. Theo quy nh c
chnh quyn ban hnh nm 1788, mt na n ng Gia nh phi
thc hin ngha v qun s.1 Nu mt ngi no b gi, anh ta
thng phi vo doanh tri cng v v cc con.2 Cho nn, vic bt
lnh c th dn ti s bin mt ca ton b gia nh trong mt
thn. Nu anh ta v gia nh b trn khi ngi nh trong thn trc
khi b bt qun dch, h thng khng tr li lng qu ca mnh.
Tnh hnh ny tn ti cho n th k sau.
L do khc cho thy nhng n ng Gia nh c tm cch b
thn v b gi bt lnh. b p cho dn Gia nh, Gia Long ni
lng ng k t l qun dch sau khi ng kim sot ton b lnh th
ca Vit Nam. T nm 1814, trong s 8 n ng ch mt ngi b bt
lnh, iu ny c ngha l n ng tiu chun trong thn c t c
hi hn rt nhiu tng qun. Tuy vy, vi nhng ngi c
tuyn, gnh nng cng chng khc. Nu anh ta tr thnh mt ngi
lnh, ngi ny phi phc v trong qun i n 50 tui3 hay thm
ch 60 tui,4 hng thng ch c tr lng 1 quan tin, trong khi s
1 i Nam thc lc chnh bin nht k (vit tt DNTL1) (1848. Tokyo: Keio Institute
of Linguistic studies, Keio University, 1968), 3: 21b.
2 i Nam thc lc cung cp cho chng ta hai bng chng v thc t chung ny.
Nm 1798, b v v con ci ca nhng ngi lnh ny ang b giam mt doanh
tri v chng hay cha ca h b trn. DNTL1, 10: 4b. Nm 1799, qun lnh b
cm mang theo v con trong trng hp nhng ngi ny i vin chinh di ngy.
Theo mt ch d cng nm, nhng gia nh s quan c h tr chm sc t s
quan a phng v gia nh ca binh lnh cng c ngi dn gn doanh tri
chm sc. Thc lc cho chng ta bit mt vi gia nh binh lnh c php bun
bn vi qun lnh tham gia cc cuc vin chinh di ngy.
3 TY, tr. 452.
4 i Nam thc lc chnh bin tam k (vit tt DNTL3) (1894. Tokyo: Keio Institute
of Linguistic studies, Keio University, 1977), 4: 8b.

267

268

&+2,%<81*:22.

tin lng ch mua khong 20 n 30 cn go.1 Triu nh Gia

Long cng quy nh ngha v qun dch khng th tin hnh nu s
lng n ng trong tui trng thnh trong thn t hn 8.2 iu
kin ny dn n s n ng c kh nng tiu chun phc v
qun dch li tm n thn khc, ni s inh t hn 8.
Nm 1822, ngay sau khi T qun L Vn Duyt bt u cng vic
ca Tng trn thnh Gia nh, ng c Minh Mng ban phong
ch nh 10.000 inh trng, hay h gia nh b sung Nam B. Theo
tc gi Nguyn Thu, tng s h gia nh ng k trong s Gia nh
vo khong 100.000 trong thi k Gia Long.3 Nu vy, chng ti kt
lun rng c t nht 10% inh trng Gia nh khng c ng k,
chng c chnh quyn no ng n h v chng ta c th phng
on rng t l ng k ca nhng inh trng khng ng k ny vn
tng ln v h hy vng trn trnh s ch ca nh nc v bng cch
trn trnh ngha v qun s. Nm 1829, L Vn Duyt cnh
bo vn ny ln triu nh nh sau:
vng ny, ngi dn hng cuc sng d dng v t ai mu
m, ph nhiu. Thm na, d dng cho h chuyn n bt c ni no
1 Nm 1836, th d lng thng ca mt ngi lnh l 1 quan. TY, tr. 451. Nm 1840,
pha ty ng bng M Kng [Ty Nam B - ND], gi go [trng - ND] 1 phng
(khong 38 lt) l 1 quan 5 tin. Bang, Kinh t thng nghip Vit Nam di triu
Nguyn. Nxb. Thun Ha, Hu, 1996, tr. 37. V vy, lng thng ca mt ngi lnh
c th mua c khong 25 lt thc. Nhng gi go l khong 1 quan/phng
trong nhng nm 20 th k XIX. Ti cho rng lng thng ca 1 ngi lnh ban
u c tr bng vi gi tr ca 1 phng thc/thng. Trn c s tnh ton ca
Nguyn Cng Tr, mt gia nh vi 6 nhn khu c th duy tr cuc sng cn 72
hc go trng/nm ti thi im . DNTL2, 167:21a. i khi l mt ngi c
tr 1 hc (2 phng) go/thng. Thng thng, 2 phng go c 1 hc thc hay
hn cht. Tm li, lng thng ca mt ngi lnh l mt khon tin ti thiu, ch
nui 1 ngi mi thng. V cn bn, 1 hc = 2 phng; 1 phng = 13 thng. 1
thng bng 2,932 lt; 1 phng bng 38,133 lt v 1 hc bng 72,226 lt. Bang,
Kinh t thng nghip Vit Nam di triu Nguyn. Nxb. Thun Ha, Hu, 1996, tr. 20.
2 DNTL1, 48: 15.
3 Nguyn Thu, Hon v k vn (n.d. H Ni: Vin Hn Nm A 585), Tp 3.

91*71$0%',75,80,1+01*

v cc con sng v dng sui chy khp hng. Vy nn ngi dn

d tnh, kiu cng v li nhc [...] khi h lo lng rng ngha v qun
s s p n vi h, h lp tc ri lng, b n ni cn cha ng
c [vi s inh trng]. Nu l mt gia nh, th cha v cc con
trai, ng v cc chu trai sng nhng thn khc nhau.1 V vy, h s
mi chng bao gi c mt s ng k c nh no. Thm ch chng
ta thy c trng hp mt ngi ri n 3 - 4 thn khc nhau trong
mt nm.2
Nh on trch trn ch r, tnh hnh c th xy n vi nhng
ngi min Nam trn - nhng ngi quyt nh ri thn v n mt
vng t khc. Trc ht, h thng giao thng thun tin cho bt
k ai quyt nh thc hin mt chuyn i di, t bt c hng no.
Ngi dn chuyn n nhanh chng nh c vng t mi v t
ai di do ch n h. Trnh Hoi c cho chng ta bit phong
tc Gia nh thun li cho nhng gia nh di tr nh sau:
Gia nh c rt nhiu sng ngi. V vy, 9 trong s 10 ngi dn
gn b vi vic i li trn nc v i ghe bu [...] ngi dn trong
thn khng tm mi quan h c thn thit hay khng khi gip
ngi phng xa [...] Th nn, ngi dn khng mang theo bt c
d tr g khi h ra i. l mt trong nhng l do ti sao ngi
dn ri thn b mt d dng c chp nhp v sinh sng nhng
thn khc.3
iu g s xy n khi mt gia nh ra i t thn ca h v ri
b t ai ca h? C th l mt vi kt qu nh sau. Th nht, t
1 Trong mt bo co nm 1857, chng ti pht hin thy c im kh chung i
vi n ng min Nam mun thay i tn nhm che giu gc tch ca h: nu c
3 trng inh ca mt gia nh, tt c ngi khc u cng i h thnh h khc
v ri n nhng vng khc nhau trnh bt lnh. i Nam thc lc chnh bin
t k (DNTL4). 1892. Tokyo: The Institute of Cultural and Linguistic studies, Keio
University, 1980, 19: 2b.
2 DNTL2, 61: 5b - 6a.
3 Trnh Hoi c, Gia nh thnh thng ch. EFEO microfilm A 1561, 4: 7 - 8.

269

270

&+2,%<81*:22.

ai ca h b ngi khc chim, mt thc t c m t trong

bo co nm 1857: Nu mt gia nh c rung nghe thy vic bt
lnh nh vy, [ngi ng u gia nh] ln trn sang mt ch khc
vi gia nh anh ta. Ho l khng bo co v h mun to c hi cho
h c rung.1 Kt qu sau l c mt t in mi trong thn ny.
Bt c ngi no chuyn ti vng t b ri b t nhng gia nh
chy trn c th tm ngi khc n canh tc trn mnh t . t
ai c th dnh cho nhng thnh vin gia nh ca nhng ngi ch
mi thu, cho hng xm ca anh ta, hay cho ngi hay gia nh khc
mn, nhng gia nh c th chuyn n thn ny. iu g
s xy ra vi ngi b thn? Anh ta c l tm kim mt khu vc
khc v bt u khai ph, hay anh ta c l tr thnh mt nng dn
t in trong mt thn khc. Trong trng hp , cu trc dn s
Gia nh ni chung c l b thay i: mt ch t bin mt
(ngi ri b thn) v hai t in xut hin (t in canh tc trn
t ai b ri v ngi nhp c sinh sng nh mt t in mt
thn khc).
Mc d ti a ra mt vi gi thit v n gin ha qu trnh
nhng ti tin tnh a di chuyn ca ngi min Nam l mt trong
nhng iu kin quan trng nht thc y qu trnh tch t rung t
vo tay mt vi ch t no v s gia tng ca s nng dn t in
tham gia gip vic canh tc vng t Gia nh.
Rung n lu
Mc d mt s vn t c th cho thy ni dung vn bn ca vic
mua bn rung t khp Nam B, mua bn rung t c l khng
phi lc no cng c ghi chp trn giy t. Mt vi cuc thng
lng ny c l cng c lp bng giao ko ming. Trong trng
hp mnh rung b mua bn trc khng h c ng k, cng
vic giy t c l ch mang li s phin h v n s to nn rung n
1 DNTL4, 19: 2b - 3a.

91*71$0%',75,80,1+01*

lu xut hin cng khai trc quan li trong chnh quyn. hiu r
s m rng ti a ca t in Nam B, chng ta cn tnh n s tn
ti ca loi rung t n lu.
Trong khi cc quan chc triu nh trung ng bt u p dng
chnh sch o c rung t, h nhn thc c mt bc tranh v
Gia nh - mt bc tranh da trn nhng ghi chp ca ring h. N
cho php h tin rng cc cnh ng la khp Nam B hon ton
thuc v mt nhm nhng a ch. i vi nhng quan li ny ch
yu n t cc vng min Bc v Trung. Vic tp trung trong tay
c nhn v s khan him cng in r rng l bng chng ca thi t
xu xa Gia nh. Theo quan im ca h, vic tch t rung t vo
tay mt s t ngi ch t nhn tr nn qu ng. Trng ng
Qu l mt quan li cao cp trong triu chu trch nhim o c
rung t Nam B. Sau 2 thng Nam B, ng nhn nh Chng
cn bt c mnh t cm di no cho ngi ngho v ngi giu
chim [ton b rung t Nam B].1
Tuy vy, vic nh gi c phn n gin ha ca ng (nh hng
t b s kinh in S K) khng phn nh chn thc tnh hnh thc
t Nam B v mt s lng ln rung t khng c ng k tn
ti ng sau bc tranh. Mt vi rung n lu do ngi giu chim,
nhng ngi ngho cng c mt s s hu. Th d, nu mt ngi
nng dn khn hoang mt vng t mi sau khi anh ta b mt ri
b thn ca mnh trn trnh s truy tm ca chnh quyn, dng
nh anh ta khng th sn lng tuyn b s tn ti v a im ca t
ai va mi c khai ph ny cho cng mt chnh quyn .
Ngay c Trng ng Qu cng bit n s tn ti ca loi
rung n lu. Mc d ng vit chng c ming t no cho ngi
ngho cm di l ph phn vic t hu rung ang trn lan v
tch t rung t ang ph bin Nam B nhng cc tuyn b khc
1 DNTL, 168: 1

271

272

&+2,%<81*:22.

ca v quan ln ny li ni ln vic ng hiu rng rung t trong

vng khng phi hon ton thuc quyn s hu ca a ch. ng lit
k ra nhng loi rung n lu, khng ghi chp nh sau:
[1.] Trc tin, nh [thu] cho mi tha rung nhng rung
chuyn ti a im ca mt ngi nh v gn vi khu t trng rau
hay hoa mu;
[2.] C nhng t canh tc nhng khng c ng k; [3.]
rung t thn khc nhng li ng k thn ny; [4.] Thu tnh
trn mi tha rung nhng rung t chia thnh 10 tha v bn
cho ngi khc; [5.] Ngi ta ni rng mi tha rung mt ni
nhng n li ngy cng c m rng thm bng mt con ng
khc khuu. V vy, phi mt na ngy tri mi i n c khu
rung chnh m h thc s ang canh tc.1
Trong s 5 trng hp k trn, loi th 2 cung cp cho chng ta
mt th d m t mt cch chc chn ti sao vic tnh ton ca cc
quan chc triu nh (trn c s nhng ti liu chnh thc) v s
lng rung t chnh thc c canh tc trong vng li khng ng
tin. Trng hp th 4 cng cho chng ta manh mi lin quan n s
tn ti ca rung n lu. Nu mt tha rung c phn thnh 10
tha nh ri c bn, khng thng bo ln chnh quyn, mi ngi
ch mi ca nhng ming nh t khi c nh tuyn b vic
chim hu ca mnh. Nu rung n lu nm cch xa thn b quan
li chnh quyn pht hin, nh c m t trong trng hp th 5,
ngi ch s hu ny c th l mt ng b no c bit xui xo.
Trong dn gian, ngi min Nam vn hay gi rung ma. Thi canh
tc v duy tr loi rung trong nhng khu vc khut ni ng x
l mt phn di sn ca Gia nh.
Trn c s s tn ti ca rung t n lu, c th gi nh l nm
1836, vic tch t rung t khng c s tin trin n mc
1 DNTL2, 168: 2a

91*71$0%',75,80,1+01*

m Trng ng Qu m t l chng c bt c tha rung no cho

nng dn cm di. Ma mai thay, s thc p o c rung t ca
triu nh li lm gia tng vic tch t rung t Gia nh. Mt s
xem xt v qu trnh c in cng nh tng ca Minh Mng v
s hu rung t s gip xc minh quan im ny.

2. O C RUNG T V H QU CA N
Vn thu
Sau y l mt on ch d ca Minh Mng ban hnh nm 1836
thi im c in din ra Nam K:
iu rt quan trng l phi xc manh r ranh gii cnh ng.
Cho ti nay, nhng cnh ng c o c bng mu, so, thc,
thn. y l h thng chung c s dng tt c cc tnh trong c
nc, khng c ngoi l. Lm sao m ch c Nam K lc tnh li sai
khc? [Bi v ngi dn nhng tnh ] quen vi phong tc c, rt
him khi ghi chp r rng [rung t] bng mu v so nhng [thay
vo ] 8 hay 9 trn 10 trng hp [rung t] c tnh bng thng
hay s. Cch ny khng nhng gn gi vi mt tp qun c k, m
cn theo mt quy nh chng c chun ha no.1
o c rung t lc l chnh sch khc do Minh Mng ban
hnh, nh l mt s c gng ln ca ng nhm a Nam B vo mt
h thng tng t cc vng khc Vit Nam. Nam B c c trng
l khng dng mu - n v o lng ph bin cc vng min khc
trn c nc - tnh ton a vc, m thay vo l cc n v nh
thng (hay dy) v s (hay tha). Thm na, trn c s quan st nm
1833, mt v quan ca Minh Mng l Don Un ni rng khonh2
v s c dng nh nhng n v c in Gia nh.3 Ngay
1 DNTL2, 16: 16a.
2 Ching ting Trung Quc, ch 100 khonh ng rung.
3 Don Un, Don Un tng cng hon tch, tr. 13.

273

274

&+2,%<81*:22.

trong mt tng, cc n v o c cng khc nhau. thn ng

Thnh, gn thn Bnh Cch, rung t cng c o c bng s hay
tha1. Ti thn ng An, khonh c s dng cng vi s hay tha2.
Khng ch cc n v o lng c s dng rt khc nhau cc
a phng m mi n v a phng li p dng mt cch khng
nht qun. V d, mt dy tng ng vi 7 - 8 mu thn Bnh
Cch, tnh nh Tng nh chng ta bit t nhng bn lun
trn. Tuy nhin, s nh mc ny li khng ph bin khp Gia
nh. Nh chng ti ch ra trong mt vn bn khc (xem ph lc
12), s lng ca dy c th ln hn 15 mu ngay c trong mt thn.
L do ti gi nh nh vy l v gi tr thc ca mt dy bin thin
ty theo hnh dng ca rung, v nng sut, cht lng, a im v
nhng s khc bit mang tnh khu vc. i vi cc quan li triu
nh, nhng ngi c giao thng nht cc n v o lng trn
ton quc, s khc bit ny l khng th chp nhn c.
Tuy nhin, nhng l do thc t hn t ra cho chnh sch
c in mi. Triu nh trung ng quan tm n vic n nh v
tng cng ngun li tc t Nam B. Mt trong nhng l do chnh
cho vic yu cu gia tng v thu l nhm t ai ca Chn Lp mi
c sp nhp. Theo mt bo co t mt quan li ngi Vit Chn
Lp, Vit Nam phi duy tr 5.000 hay 6.000 n binh vng ny nn
chi ph thng nin l 70 hay 80 ngn hc thc, hay mt s quan tin
tng ng.3 Khng sa h thng thu, nh nc s khng th tm
c cch no hu hiu hn tip tc tng cng chi ph lin tc
duy tr kim sot x Chn Lp.
Trc khi chnh sch c in mi ca chnh quyn c ban
hnh, rung t c phn loi theo cht lng v chu thu theo
3 mc, th d nh: mt hc cho mi dy thng ng in. C l
1 Ph lc 4.
2 Ph lc 1.
3 DNTL2, 198: 7a.

91*71$0%',75,80,1+01*

thu khng c thu c nh t khi rung t khng c o c

c nh nh trnh by trn. Hn na, c v nh rt nhiu tha
rung khng c nh gi ng mc. Th d, s thu hng nm
cho 3 dy rung m ng Trn Vn Phin cng v chu nm 1830 l
1 hc, trong khi thu thng nin ch l 1 dy rung thu nm
sau cng c nh l 1 hc.1 S khng thng nht r rng l kt qu
t vic nh mc khc nhau ca 2 tha: phn rung th nht c
nh hng ba [tam ng in - ND] nhng ngc li, loi tip sau li
nh hng nht [thng ng in - ND] mt cch hp thc. Tuy vy,
khng r cc hng mc khc nhau c p dng trong trng hp
ny c phn nh ng s khc nhau v cht lng hai tha rung
c bn cho cp v chng ny hay khng. Thc t l, mc gi m h
phi tr cho rung li cho thy khc. 3 dy rung tr vo nm 1830
c mua l 1.150 quan, trong khi 1 dy tr nm 1831 l 400 quan.
Theo gi ca hai tha rung ny, chng ti thy tha rung nh hu
nh c gi tr cho mi dy nh tha ln. Tm li, ch rung nh gi
l 1.150 quan v ch rung nh gi 400 quan ng cng mt mc
thu, mc d c hai ch trng trt trn cng mt loi rung nh
nhau. Don Un m t tnh trng chung: C mt khonh rung
c ng k. Trong nhiu trng hp, quy m ca mt khonh
thm ch bng 300 mu nhng mc thu b thu [vi rung ny] ch
bng mc t 3 cho n 5 mu phn chia rung2.
Trong khi s pht trin ca chnh sch c in mi gn hon
thnh, mt h thng thu chi tit c Trng ng Qu xut
v c quan li trong triu nh Hu thm nh. Triu nh quyt
nh rung t Nam B nn chia thnh cc hng c th v thu cng
c tnh ton theo mc t 20 thng n 40 thng/mu, ty theo
hng. Cui cng, Minh Mng chn cch n gin ha h thng thu
1 Ph lc 2 v 3.
2 Don Un, Don tng cng hon tch (hay Tuy Tnh tp ngn) (1842. H Ni: Vin
Hn Nm A 2177), tr. 13.

275

276

&+2,%<81*:22.

v gt b vic nh gi hng mc ni chung. i vi 1 mu trong

ton b rung ngp nc thuc s hu t nhn, khng nh hng
mc, 26 thng (khong 78 lt) go b nh thu.1 tng c bn
ng sau quyt nh ny l rung t min Nam nn c nh gi
ph nhiu nh nhau. Quyt nh ny cng ph hp vi mong
mun ca Minh Mng c v qu trnh khai ph rung t: Nu
mc thu khc nhau [ty theo hng mc khc nhau], s phin nhiu
v rung t mi c khai hoang s din ra trong tng lai m
khng th trnh khi.2 Theo quyt nh ny, mc nh thu 26 thng
l nh hn trc y cho thy tng xy ra cc trng hp nh
thu hn 50 thng vi mi mu rung Nam B nh tuyn b ca
Minh Mng3. Mc d thu thp nhng Nh nc hn nhin vn t
1 DNTL2, 172: 10b - 12b.
2 DNTL2, 172: 11b - 12a. Nm 1836, thu mi mu c n nh nh sau:
T Ngh An ra Bc
Hng

Cng in

T in

80 thng thc

26 thng thc

56

20

33

13

T Khnh Ha ln Qung Bnh

Hng

Cng in

T in

80 thng thc

80 thng thc

30

30

20

20

Cng in

T in

Rung t

26 thng thc

26 thng thc

Rung kh

23

23

Nam B v Bnh Thun

Theo Nguyn Th Anh, Kinh t v x hi Vit Nam di cc vua triu Nguyn, tr. 102
- 103.
3 DNTL2, 172: 13b. y chng ti cn nhn mnh n nng sut la Nam B.
Cha tm thy bng chng chnh xc cho thy vic minh nh nng sut trn
trn cc cnh ng la thi k ny. Tuy nhin, hai vn bn ghi chp lin quan
n vic sn xut la go Bin Ha v An Giang s gip chng ta tnh c
nng sut hng nm. Nm 1840, bo co cho bit qun lnh v t binh trong
mt doanh tri tnh Bin Ha lm ra 4.600 hc go trn 300 mu rung, trong

91*71$0%',75,80,1+01*

c mc tiu tng sn lng thu thng qua c in. Ba nm sau

khi c in c ban hnh, Nh nc thy rng li tc thng nin
t Nam B tng ln lp 3 ln so vi mc thu nm 1825, khi rung t
ny cn t di s kim sot ca L Vn Duyt.1
T ngha ca chnh sch ny, Nh nc cng phn lp quan
h s hu rung t, trn ht truy tm cc c nhn, nhng ngi
trn trnh np thu trn rung t ca h. Cho ti khi d n c in
hon thnh, triu nh khng th xc nh r c ngi ch hin
ti ca nhng mnh rung c th . Trong rt nhiu trng hp,
tha rung cng c phn thnh nhng khonh nh hn v
chng c bn cho nhng ngi khc nhau nn triu nh li cng
khng th bit v nhng thay i ny trong mi quan h s hu. V
d thn Bnh Phc Nht ca tnh nh Tng, a b nm 1836
cho chng ti bit ch c 43 tha rung ngp nc c thng bo
ln cho chnh quyn nhng qua cng tc o c rung t li l ra
rng nhng tha rung b chia thnh 143 ming. V d, mt
ming, ng k di tn l Nguyn Vn Hn, chia nh v bn,
hin ti n thuc s hu ca hai ngi khc nhau c tn l inh Vn
Hi v Ng Th Hoa. Trn Vn Min l ngi ch u tin ca mt
tha nhng tha li b chia thnh 11 tha nh v hin ti thuc
khi nhm lnh doanh tri khc An Giang lm c 9.000 hc go trn 770
mu. DNTL2, 210: 24. Sn lng trung bnh trong trng hp th nht l 15,3 hc/
mu, trng hp 2 l 11,7 hc/mu. Nu cho chng dng hai t l trn lm chun
cho nng sut hng nm, 26 thng gi l thu hng nm tr Nh nc chim
1/11,7-1/15.3 (6,5% - 8,5%) nng sut/nm, v 26 thng tng ng vi 1 hc
thi im ny. Trn c s mt vi ch s nng sut thng nin nm 1899, tc gi
Ng Vnh Long gi nh rng 26 thng thu hng nm t hn 4% sn lng c
chng. Ng Vnh Long, Before the Revolution: The Vietnamese Peasants under the
French (New York: Columbia University Press, 1991), tr. 56. Nhng ti cho rng con
s nng sut nm 1899 khng th c s dng tnh ton mt cch my mc
v nng sut nhng nm 40 th k XIX, v s khi qut ca tc gi Ng Vnh Long
lin quan n nng sut khng th chp nhn c bi v sn lng mi vng
min Nam rt khc nhau trong nhng nm 40 ny.
1 DNTL2, 198: 17a.

277

278

&+2,%<81*:22.

quyn s hu ca 7 ngi khc nhau.148 Nu khng c cng tc o

c rung t, Nh nc s chng bao gi bit ti s hu n lu ca
loi rung t ny.
Qun dch
Mt l do khc m Nh nc ban hnh c in Gia nh l
mong mun xc nh quy m dn s chnh xc hn nhm bit xem c
bao nhiu ngi c th ng vin tng qun. V i qun ngi Vit
Chn Lp gia tng t nm 1835, trang b qun s c i hi nhiu
hn. Bn thn Minh Mng cng trng ch vo ngun b sung lnh
ngha v t min Nam bi ng cng hiu vng ny c i x
u i trong thi tr v ca Gia Long. Trong khi min Bc v min
Trung c 3 hay 5 ngi c 1 ngi i lnh th t l min Nam k
t nm 1814 ch l 1 trong 8 ngi. Trc i hi v nhn lc cng
vi nh thng nht h thng tuyn qun, triu nh Hu quyt nh
trong 5 ngi Nam B th ly 1 lnh,249 cho nn, v mt l thuyt, t
l nam gii Nam B b bt phc v qun s tng ln 60%. Chu Bn
nm 1836 cho chng ta bit con s thc t hn, nh sau:
Bng 11: Hn mc tng qun nm 1836350
Bin
Ha

Gia
nh

nh
Tng

Vnh
Long

An
Giang

H
Tin

Tng
cng

10.242

34.124

20.167

27.457

15.136

1.481

108.607

S lnh
trc nm 1836

483

1.658

1.229

3.322

926

87

7.705

S lnh mi nm
1836

1.813

6.143

3.575

6.465

2.860

237

21.093

T l tng (%)

275,3

270,5

190,9

94,6

208,9

172,4

173,8

S dn ng thu

1 Xem a b thn Bnh Phc Nht, tnh nh Tng, trong Nguyn nh u,

Nghin cu a b triu Nguyn: nh Tng, tr. 312, 323 - 325.
2 DNTL2, 165: 17a.
3 Chu bn triu Nguyn, 27 thng Ging m lch nm Bnh Thn (1836).

91*71$0%',75,80,1+01*

C th nhn thy ngay hn mc i vi tng s qun lnh (21.093

ngi) t s inh nam c ng k (108.607 ngi) min Nam
chim khong 20%, mt t l theo quy nh ca Minh Mng bt 1
trong 5 inh nam. S ngi hin ti c gi nhp ng tng 173,8%,
khng phi 60%, trn tng s lng nam gii - nhng ngi nhp
ng trc y, v hin ti t hn 1 trong 8 nam gii b bt i lnh
Gia nh trc thi im ny. Nu 1 trong s 8 ngi b bt i lnh
th tng s qun lnh trc nm 1836 s tng khong 13.570 ngi
(chim 12,5% tng s inh trng). Tuy nhin, bng trn ch ra rng
ch c 7.705 ngi (chim 7,1% s inh trng) b bt i lnh.
T l tng trn tng s lnh b bt hn phi cao hn. Trn thc
t, Minh Mng i n quyt nh bt lnh 1 trong 5 nam gii iu
kin Nam B l nhnh hn mt cht so vi trc khi d n c
in ca ng c ban hnh. Do , s lnh tuyn t min Nam nm
1836 c tnh da trn c s ca h thng ng k trc . Vic
c in c thc hin, nh nc nhn ra c thm cc ch t cung
cp nhn lc b sung cho qun i. H qu l, hn mc tng s lnh
nn gia tng cng vi s lng nam gii tng (l cc ch t), dn ti
t l tng cao hn 173,8%.
Tranh ci v c in
Mc d c rt nhiu l do xy dng thnh chng trnh c
in nhng cui cng c mt vi cn tr ngn nh nc hon
thin cng vic i vi rung t Nam B. Trc ht, s bt ng
xut hin gia cc quan trong triu nh vi cc quan chc c b
nhim - nhng ngi c giao cc trng trch Nam B. Trng
Vn Uyn l mt trong s nhng ngi thuc loi sau. Khi nghe n
d n mi, ng by t s khng hi lng v quyt nh . Trong bo
co trnh ln Minh Mng, ng nhn mnh c in s gy phin
nhiu cho ngi min Nam. Nam B ch mi n nh gn y sau
cuc ni dy ca L Vn Khi v chng trnh c in s dn ti

279

280

&+2,%<81*:22.

nguy c ni dy ca ngi min Nam mt ln na.1 Phn ng ca

ngi Nam B i vi chng trnh mi c m t trong nhng
pht biu khc t cc quan chc ca Minh Mng. Khi hai v quan
tr v t Nam B, Minh Mng hi h v tnh hnh hin ti. B
i - mt ngi ng h ch trng c in - thn trng tuyn b:
mi gii thc gi mun n c p dng, trong khi ch mt hay hai
ngi dn khng bit g th li khng mun.2 Bo co th hai gn
hn phng on ca Trng Vn Uyn hn v c l n chnh xc
hn. Theo Mai Vit Trang tt c ngi dn ang rung ng v th
di.3 V vy, nh vua tng cnh bo rng k hoch ny c th s
gp mt vi s phn khng.
Thm na, r rng l khng thi gian chun b hay p
dng mt chng trnh rng ln nh vy mt cch hiu qu. Thng
2 nm 1836 Trng ng Qu n Si Gn khi ng c in
v tuyn b s hon thnh vo thng 8 cng nm. cng vic ng
tin , 7 thng l khng . Theo nhn nh ca Trng ng Qu,
quan li t cp huyn tr xung thn cn nhiu thi gian hn hc
cch o c rung t chnh xc.4 Cn Minh Mng kin quyt k
hoch s c thc thi. Ngay sau khi hon thnh d n, triu nh c
bng chng cho thy cng vic din ra ty tin, cn thng tin thu
thp th thiu xc thc. Ngay c tnh Gia nh, ni Trng ng
Qu ng i bn doanh, v Tng trn phn nn rng c in khng
c thc hin ng cch. V d, o c rung t tnh bng mu
hon ton khng chnh xc, rung t b b hoang c tnh theo
rung t trng trt bng nhiu cch v tn ca a ch trong a b
thng sai - nhng ngi ny khng phi l ch thc s.5 Cc bo
1
2
3
4
5

Nh trn:167: 16b.
Nh trn:167: 30b.
Nh trn.
Nh trn:168: 2a.
Nh trn:188: 33b.

91*71$0%',75,80,1+01*

co di tr v ln xn gia cc thn lin quan n s hu rung t

lm cho quan li triu nh khng th nm r tnh hnh. Nu quan
li trung ng nhn c s ng h ca cc quan chc bc thp
a phng, cng vic ny c l s n gin hn nhng iu
khng din ra v quan li a phng nghing v pha thng ng
vi ngi dn. Tng Hu Ti l quan li a phng Gia nh
b mt vin quan Hu t co lm thu ngi dn thn khi tin
hnh o c rung t.1 Mc d ngi t co m t vic lm ny nh
l s lm thu, ti gi nh l tin m vin quan a phng nhn t
ngi dn thn c a ln l tin hi l cu cnh. Bng chng ny
cho thy s tha thun ang c tip din v nhng li ch u i ln
nhau din ra gia quan li a phng v ngi thn trong nhiu
trng hp dnh lu n c in.
V vy, vic a b chnh thc son nm 1836 Nam B khng
ng tin l tht. ti a ra mt th d. Nu chng ti nghin cu
a b nm 1836 thn Bnh Cch, tnh nh Tng, cho bit ng
Trn Vn Phin - mt ngi dn ca thn - s hu ton b 51 mu, 3
so, 5 thc v 5 thn. N c chia thnh 2 tha: mt ming rung
vi din tch l 27 mu, 5 so, 6 thc v ming khc 23 mu, 7 so,
14 thc, 5 thn.2 C phi ng Trn Vn Phin l ngi s hu ton
b rung t ny nm 1836 hay khng? Cu tr li l khng. Nu
chng ta xem xt bn di chc ca ng ta,3 chng ta s hiu hn v bn
cht s hu ca ngi n ng ny v trong bn di chc ng ni n
hai ming rung ny. ng gi mnh rung th nht (3 dy rung)
mt ch, mnh th hai (4 dy rung) ch khc. ng khng ni
n vic ng mua 2 mnh rung ny t ngi no nn c th gi
nh rng chng khng c thng qua mua bn. Vy ng ta
c c n nh th no? C 2 kh nng: khai hoang hay tha k. Nu
1 Nh trn:169: 6.
2 a b thn Bnh Cch (1836).
3 Ph lc 8.

281

282

&+2,%<81*:22.

chng ta nh li rng loi rung trc b ng ta phn pht thnh

in hng ha, trong khi loi rung sau c dnh lm in
t ng, chng ta c th kt lun rng mnh rung nh hn c kh
nng c khai ph bng lao ng, di s gim st ca Trn Vn
Phin v v ca ng ta, trong khi mnh rung ln hn c tha k.
Theo ghi chp nm 1836, mnh rung 3 dy c o c thnh 27
mu. Hai mnh rung ny bao gm thnh 51 mu, 3 so, 5 thc v
5 thn, ton b c ghi chp trong a b nm 1836. Tuy nhin, t
nht chng ta c 3 bng chng cho thy Trn Vn Phin bn rung
trc nm 1836. C phi tt c mnh rung c bn trc nm
1836 khng? a b khc lp nm 1855 cho chng ta cu tr li. Da
vo a b, ng Trn Vn Phin vn khng tuyn b ton b s hu
ca mnh, m ng cho bit nm 1855 ng s hu hai mnh rung vn
c bn nm 1830 v nm 1834. Din tch ca hai mnh rung nm
1855 tt c l 44 mu 2 cao 7 thc.1 t nht, s lng ny c gi
kn v khng c bo co thi im a b nm 1836.
Vy kt qu ch yu ca chng trnh c in ca nh nc l
g? Hn nhin n ng vai tr trong vic m rng vic thu thu v
tng t l qun dch nhng quan trng hn, n c v qu trnh m
ngi min Bc khng khuyn khch: tch t t ai vo tay nhng
a ch t nhn khp min Nam. C gng ca triu nh l du nhp
n v o c rung t c chun ha vo vng ny2 nn ranh gii
rung t c xc nh chi tit hn, minh bch hn trc. Kt qu
l s hu rung t tr nn r hn, d xc nhn hay ph nhn hn.
Vic phn lp s hu rung t to iu kin d dng hn cho vic
mua bn rung v iu ny s dn ti vic tch t b sung rung t
vo tay nhng ngi c tin thc hin mua hay bn. Thm na,
1 a b thn Bnh Cch (1855).
2 Vi bt c ha n mua bn no sau nm 1836, rung t c mua bn tnh
bng mu (Ph lc 6). Theo di chc ca ng Trn Vn Phin nm 1857, c th
xc nh d dng bt c tha rung no ca ng ta c bn trc hay sau nm
1836 ph thuc vo cc n v o c c p dng. Xem Ph lc 8.

91*71$0%',75,80,1+01*

nh cp trn, nh vua cho vic n gin ha h thng thu

rung nh mt phn trong chng trnh o c, v vic xem xt ca
h thng thu ny cng khuyn khch vic mua v bn rung. Khi
thu tr nn n gin v thm ch nh hn th i vi cc rung t
c ng k, cc h gia nh thy d dng hn duy tr khonh
rung rng ln hn trc. Ch thu mi khuyn khch s chim
hu ngy cng nhiu rung bi nhng a ch c kh nng, nhng
ngi chim c ngun s hu mi c bng khai khn hay mua bn.
Nhng iu kin ny c l m bo rng t ai cho
thu mn ca a ch t nhn khp min Nam tng ln v quy
m, nhng mt s pht trin su xa hn y nhanh qu trnh, l
chnh triu nh trung ng bt u cng nhn t hu rung t.

3. MINH MNG V QUYN T HU RUNG T

Trong khi nhiu quan li trong triu khng tn thnh vic m
rng rung t t hu do cc in ch t nhn kim sot ra khp
min Nam th bn thn Minh Mng l ngi ng h t hu v tch
t rung t, t nht l trong trng hp Nam K. Nh vua kt lun
rng cch thc c bn to lp cng in ti vng l trnh can
thip vo t in. Nhng th d t nm 1836 sau y cho thy cng
in c to lp Nam B nh th no. Thng thng quan li
chn rung t b b hoang, hay rung t trc kia thuc s hu
ca nh nc, rung t c ngi lao ng khai hoang di s bo
tr ca nh nc, hay rung t trong cc n in qun s trc y
nhp vo rung cng.1 Thm na, mt s rung t t b sung cng
tr thnh s hu cng. Rung t ca ngi cha L Vn Duyt b
chim hu bng cch ,2 nhng l mt trng hp ngoi l, thm
ch l mt hnh ng trng pht do mt chnh th thc hin, nhm
1 DNTL2, 171: 25.
2 LTST, 23: 29b.

283

284

&+2,%<81*:22.

bi nh k c v L Vn Duyt v mun gia nh ng ta phi bi tr

thch ng.
Trong khi cc quan li ca Minh Mng bn bu c gng thc thi
m hnh ci cch rung t l tng th v qun vng vn c cao
vn t hu, bng chng cho thy c nhiu l l c a ra gia
Minh Mng v quan li ca ng lin quan n ci cch rung t
Bnh nh, xa hn na l pha Bc. Cc quan li ca ng c thuyt
phc bng trin vng ca vic gia tng cng in thng qua vic phn
phi li rung t tnh Bnh nh v h hy vng hon thnh cng
vic tng t Nam B nhng Minh Mng vn c kim ch nhit
tnh ca cc v quan ca ng.
Quan im ca ng v t in c th hin r rng trong mt
tuyn b vi mt v quan c tn l V Xun Cn. ng V l ngi
u tin xut ci cch rung t Bnh nh. Trc tin, ng cho
rng bt c in ch no s hu qu 5 mu s phi b tc i s rung
d tha sung vo cng in.1 Gi ny c p dng nm 1838,
trong khi Minh Mng v cc quan li ca ng ang tranh lun liu
h c phi sung cng t in to lp cng in nh bc tip theo
trong d n c in bt u Gia nh. Minh Mng tr li
xut ca V Xun Cn:
Thi xa, nhng nh cm quyn lm cho dn chng mu
sinh bng bin php qun qun in, to cho h c ti sn n nh v
tinh thn bnh an. l mt tng tuyt vi. Qu kh v hin ti,
[tuy nhin] li khc nhau. Sau khi tnh in b nh Tn bi b, khng
th c phc hi li di cc nh Hn, ng, Tng v sau na.
Chnh bi v th gii khc nhau v cng vic cng khng th ging
nhau. Mc d iu [qun in] c thc thi nhng chng c
ch no em li kt qu. Li na, t in c t lu i v quyn
s hu cng c cng nhn. Hin nay, [khanh ni chng ta nn]
1 DNTL2, 196: 23a.

91*71$0%',75,80,1+01*

bi b v ly i s hu t nhn ca h. V c bn, vic mu khng

phi l iu lm cho dn chng cm thy d chu. Mt khi [xung
t] xy ra, n s lan rng ngy cng nhanh. Trm e rng chng ta s
chng thy kt qu ch li.1
Nu chng ta nh li l Minh Mng thc hin mt cch tch
cc cc chin lc y kh khn, nh chnh sch sp nhp Gia nh
v Chn Lp thnh mt i Vit Nam, mt chnh sch m phi tr
gi bng sinh mng ca rt nhiu ngi Vit, cng nh ngi Khmer
v ngi khc, chng ta hiu rng v vua ny khng h s mu
hay xung t v s khng b nn ch t bt c chiu hng hnh
ng no ti vin cnh mu. Cho nn, vi cu tr li trn,
chng ta c th kt lun rng mi lo chnh ngn cn ng tn thnh
xut ca V Xun Cn l chnh bn thn nhn thc ca ng v s
hu t nhn. V quan im ny, thi ca bn thn ng khc hn
cc thuc h ca mnh. ng cng khng ng vi h v vic ph
phn nghim khc quan h a ch - t in. i vi ng l t nhin
ngi giu cp rung, ngi ngho cung sc.2
c iu chnh t li ph nghi ngi ny ca Minh Mng, cuc
ci cch rt cuc thc hin tnh Bnh nh t quyt lit hn so
vi cc ngh ca nhiu quan li. bt c x thn no, tng din
tch cng in vt qu tng din tch t t, hay khu vc cng in
v t in l bng nhau, th cuc ci cch khng bt buc phi thc
hin. Ci cch ch p dng ti nhng x thn m s t in
nhiu hn cng in.3 Mc du, cui cng Minh Mng cng ng
rng nn c cuc ci cch rung t tnh Bnh nh, nhng dng
nh nh vua khng bao gi t ra nhit tnh vi n.
Trong phm vi vn lin quan n rung t Nam B, cc
bo co cho thy Minh Mng rt t khi ch n vic to lp cng
1 Nh trn, 195: 15b.
2 Nh trn, 204: 8a.
3 Nh trn, 208: 8a.

285

286

&+2,%<81*:22.

in ton b vng t ny. Mc tiu chnh ca ng l to ra nhiu

rung t trng trt hn nhm c nhiu la go hn. Theo kin
ca ng, tch t rung t khng phi l mt thc tin sai tri min
sao rung t c khai khn v sn xut la go tng; thi ca
ng c cng c bi s tn trng i vi s hu t nhn. Mt
vi quan chc ca ng t ra thit tha p dng chnh sch tng t
ny min Nam m n tng c p dng tnh Bnh nh.
Trn thc t, h sn sng ngh mt chng trnh ci cch
rung t quyt lit hn min Nam. Nm 1840, mt v quan c
tn l L Khnh Trinh, ngi gc Hu, k thi Hi nm 1831,
xut rng mt na trong tng s rung t t nn c sung thnh
cng in.1
Tuy nhin, theo quan im ca Minh Mng, vn l khng
thiu rung nhng thc t l rung sn c li khng c cy cy y
. vng t nh Nam B - ni m dn c tha tht nhng rung
t ph nhiu v mu m - vn chnh l thiu lc lng lao ng:
Mi tnh Nam K, t ai mu m, ng rung ph nhiu. [Trm]
khng lo liu s rung c nh qu cho mi nng dn hay khng, m
[ta] ch lo ngi dn khng sing [ cy cy trn ton b rung
ca h].2 Vi Minh Mng, tch t rung t khng phi l vn
thuc v bn cht, d cho nu mt ch no tch t rung vt
qu kh nng canh tc ca h th l mt ti phm thc s. Chng
no m rung t c canh tc th quy m s hu rung t khng
cn l vn na. ngh ca L Khnh Trinh nhm tng cng in
tnh Gia nh phi b xt li nhm lm va lng vua. Minh Mng
phc qua mt s tha hip:
Nu c bt c rung t no b hoang trong cc lng x, ngi
lng c lnh khai khn li v bin rung t khai hoang thnh
cng in [...] hoc nu bt c thn no c a ch no cng chim
1 Nh trn, 210: 5.
2 Nh trn, 210: 5b.

91*71$0%',75,80,1+01*

mt s lng rung tng i nhiu rung t hon ton c th

cy cy c [...], th phi sung mt na hay 30 n 40% rung t
khng cy cy ca anh ta.1
Kt qu ca o d ny, 6.000 hay 7.000 mu cng in c
nh nc to ra 600 hay 700 a ch t nhn tnh Gia nh.2 i
vi rung la, nm 1836, tnh Gia nh theo ng k tng cng l
164.464,9 mu 3, cng in mi c to ra nm 1840 chim t 3,6
n 4,2% trn ton b tng s rung t c ng k. Tuy nhin,
nh o d ca Minh Mng ch ra, cng in c lp mi qua
vic sung cng rung t b b hoang hoc khng c cy cy v
thiu nhn lc.
i vi Minh Mng, s hnh thnh ca cng in bng cch ny
nhm vo 2 mc tiu: th nht, ng mun lp cng in Nam B
to ra mt s chuyn bin mang tnh biu tng, nh th min Nam
s i gn ging vi min Bc v min Trung; th hai, ng mun cnh
bo ti cc a ch khng c php rung t hoang. Tuy nhin,
mc tiu sau khng thc hin c cho d cng in c to lp t
chnh sch mi, rung t ny thng b b qua khng cy cy hay b
b li mt ln na v rt t ngi tnh nguyn c th canh tc chng.
Chng ta c bng chng v m hnh ny Vnh Long trong mt
bo co do L Khnh Trinh xut mt thng trc i vi ci cch
rung t. Theo vn bn ny, mt s t in ch Vnh Long ng
hin mt phn rung ca mnh sung lm cng in v h khng
lc lng lao ng canh tc trn phn rung. Trong khi ngi
trong thn li khng mun chp nhn qu tng ny, mc d thc t
1 i khi quyt nh ny b hiu nhm v bng chng cho thy l triu Nguyn la
chn cc phng php quyt lit to cng in. C mt v d l 3/10 t in
min Nam c lnh nhp vo rung cng x thn. Nguyn Th Thnh, French
Conquest of Cochinchina, 1858 - 1862. Lun n Tin s, i hc Cornell, 1992, p. 85.
2 DNTL2, 210: 6b.
3 Nguyn nh u, Ch cng in cng th trong lch s khn hoang lp p
Nam K lc tnh, tr. 127.

287

288

&+2,%<81*:22.

l 70% n 80% trong s h l nhng nng dn lnh canh.1 Mc d v

quan ca Minh Mng l Trn Tuyn tuyn b rng l do s khng
c ca a ch chng li vic mt ngi cy, ng rng a ch e
da nng dn lnh canh v cnh co h khng c nhn cng in.2
Tuy vy, nhn thc ca Minh Mng li khc. Theo ng, c bng chng
cho thy t ai rt mu m v tha thi Nam B.3 Nhn thc ca
Minh Mng gn vi thc t hn. nh ban u khi cnh bo nhng
a ch, khng canh tc trn ton b rung t v iu g thuyt
phc ng khng duy tr lu di chnh sch to cng in lc ban u?
To lp T in
Mc ch cn bn ca Minh Mng l m bo t hu rung t
v cho php thc t trn tip tc chi phi Nam B. ng tm cch
to lp t in hn l vic gia tng cng in. Nhn chung, rung
t do qun lnh v nhng t nhn khai khn gi l quan in, cho
ti nm 1840 thng c la chn thun tin chuyn thnh s
hu cng. Tuy nhin, t nm ny, rung t ca nh nc dng bn
cho ngi dn x thn. tnh Bin Ha, rung t canh tc mi do
t nhn khai khn. Nhng ngi ny hon thnh thi gian ngha v
cng bc lao dch v i c tr v a phng. Minh Mng quyt
nh ban s hu ny cho cc phm nhn, h s tr thnh nhng ch
t nh, hay bn rung cho nhng ngi dn trong thn khc c
nhu cu. ng yu cu cc quan ch sung cc tha rung khai hoang
ny vo cng in theo k sch cui cng sau:
B mt thm h [nhng phm nhn]. Nu h mun sng ti ,
hy a h vo thn [st vi rung t pht quang] v ng k h
lm lao dch v cho h rung t khai ph lm rung t sinh
sng. Nu h mun v, hy bn rung pht quang cho ngi khc v
1 DNTL2, 209: 24b - 25a; 210: 5b.
2 Nh trn, 209: 24b - 25a.
3 Nh trn, 210: 5b.

91*71$0%',75,80,1+01*

rung cng s l rung t. Trong trng hp khng c ai mun

mua rung ny, hy ngi thn qun l n nh cng in. T nay,
quyt nh ny s l khun mu [cho vic thc hin vi] t do t
nhn khn hoang.1
Minh Mng thm ch cng bn r quan in to lp t in.
Theo ng, th rung t ch thch hp cho vic bin thnh ca cng
Nam K l loi m chng hp dn c ai.
Trong bi cnh , chng ta c th hiu c r hn nhng cch
tip cn mi v vic khn hoang rung t c bt u t nm 1837.
Trc thi gian ny, hai loi hnh khn hoang, khi xng t cc c
nhn v do nh nc ti tr tn ti mt cch ring r Gia nh.
Nh tho lun trn, t in c khai ph t nhng c nhn
khng c s can thip ca bt c chnh quyn no, trong khi n in
qun s c m rng di s qun l v gim st ca nh nc.
Tuy nhin, sau khi d n c in hon thnh Nam B, triu
nh trung ng bt u can thip vo d n khn hoang do nhng
c nhn khi xng. Trc ht, Nh nc gy p lc ln nhng c
nhn ng k vi chnh quyn. T cp thn cho n cp tnh,
ngi ng u mi n v c th c ban thng hay b trng pht
ty theo s lng t ai c khai ph trong phm vi quyn hn ca
ngi ng u.2 Theo quy ch ny, cc vin quan mi cp trong
chnh quyn c coi l phi chu trch nhim vic khai ph rung
t ca nhng h c th trn vng t ca h. Ni cch khc, mc
ch ca quy nh ny l kt ni vi nhng ngi min Nam dm
ngh dm lm, nhng ngi tm cch khai ph rung t vi chnh
quyn nh nc. Dng can thip th hai nhm c v ngi min
Nam m rng vic s hu t nhn ca h. Nu mt ngi mun khai
hoang, by gi anh ta c th yu cu chnh quyn a phng gip
1 Nh trn, 215: 8b.
2 Nh trn, 171: 27b - 28a; 208: 10a.

289

290

&+2,%<81*:22.

; tru b, nng c v ht ging s c cung cp. khuyn khch

vic canh tc trn nhng rung t ph canh, thu t s c min
trong 6 nm.1 Quan trng hn l nng dn c php vt qua ranh
gii thn ca h v thm ch vo tn a ht ca nhng thn bn
cnh mu cu s hu mi. Chng no ng\b cn c nh
khai hoang, ng\b s c php xm nhp vo mt lng khc
thc hin iu ny.2 Theo cch ny, 4.936 mu c khai ph v c
ng k nm 1839.3 Vin cu l trng Trn Vn Thin (1795-1883)
tnh Gia nh l mt v d v mt ngi n ng dm ngh dm
lm, c hng li do chnh sch mi ca Minh Mng. Nm
1844, ng Trn Vn Thin quyt nh khai hoang vng t nm gn
vi thn ca ng nhng li thuc ph khc. ng xin php quan ph
Ty Ninh v khai ph vng t Bn Cu. Ngi ny tip tc khai
hoang v chiu dn canh tc cho ti khi ng lp ra c 4 thn.4
Nh vua khng ch cng nhn m cn khuyn khch t hu
rung t Nam B, nn rung t cng tip tc c tch t qua
mua bn. Nu chng ta xem xt li di chc ca ng Trn Vn Phin,
chng ta s thy rng ton b s t ai m ng tch t c nm
1857 l khong 282,5 mu (13 tha), bao gm s hu ban u ca
ng tng cng l 51 mu, 3 cao, 5 thc v 5 thn. Ghi chp cng cho
bit rng ng ta mua 133 mu (8 tha) cng khu t ny sau nm
1836, nhng s lng thc t m ng mua thm ch cn hn th.
Chng ti c thm hai bn chng t ni rng ng mua 44 mu, 9
cao, 3 thc, 8 thn nm 1839 v khong 27 mu nm 1846.5 Theo a
b nm 1855, chng ti c thm bng chng cho thy ng mua 74
mu, 8 cao, 10 thc vo nm 1844.
1
2
3
4
5

Nh trn, 182: 2a.

Nh trn, 182: 2a.
DNTL2, 215: 32b.
Xem Hunh Minh, Sa c xa v nay. Si Gn, 1971, tr. 104 - 105.
Ph lc 6, 7.

91*71$0%',75,80,1+01*

ng hng say tch t rung t hn sau nm 1836 v mua rung

cc x thn khc nhau. Trong a vc ca mnh, 5 tha tng cng
121 mu nm 2 thn khc nhau l Dng Xun v Song Thnh.
Ton b 121 mu hn nhin c mua sau chnh sch c in
nm 1836.1
a ch v t in
Mt yu t gp phn vo vic tng t in khp Gia nh l
vic tng nhanh s lng binh lnh o ng v nhng ngi ri b
thn lng trn qun dch. R rng, nh nc khng thy trc
s pht trin ny, n l kt qu ca s tht bi trong vic huy ng
v gi lnh. Nh c tho lun phn trc, lnh o ng l
mt trong nhng ngun lc chnh cho cc a ch Nam B trc khi
chng trnh c in c ban hnh. Tuy nhin, s o ng v inh
trng b trn ngha v cng ch tng cht t sau khi chnh sch c
in bt u. Nh mt v quan trong triu pht biu: [Sau khi gin
binh], chng ta bt u thy nh hng tai hi ca gin binh. Binh
lnh hay nhng binh b bin mt ngy cng nhiu hn trc.2
Mt trong cc kh nng an ton nht cho ngi b trn l tr
thnh nng dn t in mt thn mi. Mt bo co gi v t tnh
Vnh Long nm 1840 lm r tnh hnh chung cp thn nh sau:
Trong mt thn tnh ny, s a ch chim t 2 hay 3 trong 10
ngi dn thng. H khi no bt lnh, ngi dn khng c rung
ni rng h khng th b bt i lnh v h khng c rung [...], cho
nn h vui lng thnh nhng t in.3 Lm mt t in r rng thch
hn l lm mt qun nhn. C th ngi dn trong thn - nhng
ngi lm tht vng nh nc bng cch t chi nhn cng in h cng c nhng ng c, suy ngh tng t.
1 Ph lc 8.
2 Binh ch biu s (N.d. H Ni: Vin Hn Nm A1543), tr. 243.
3 DNTL2, 209: 24b - 25a.

291

292

&+2,%<81*:22.

C mt l do khc ng sau s t nguyn tr thnh t in ca

nhng nng dn Nam B: cng vic khng kh khn nh nhiu
vng khc. y l mt kha cnh khc thng ca cuc sng Nam
B, ch yu do vic ngi lao ng thiu m t ai th rng ln
v mu m. Trong iu kin , quan h khng phi lc no cng
c nhn nhn nh s bc lt nng n nng dn [ca a ch min
Nam].1 ng Trn Vn Giu - nguyn l nh lnh o Cng sn
Nam B - gn y tha nhn rng Nam B trc khi Php xm
chim l vng t a ch cn ngi cy hn l ngi cy cn
a ch.2 Tnh hnh kh thun li cho nhng nng dn lnh canh
min Nam c th c khc ha bng vic kho st tnh hnh a t
m phi h tr cho rung t, nng sut rung ng, cng nh khu
vc t ai h thng xuyn thu mn.
c chng v s lng a t c th tham kho c qua bn di
chc ca ng Trn Vn Phin. a ch ny cho chng ta bit lng
thu nhp hng nm t rung t cho mn ca ng nh sau: 290
gi la t 23 mu; 320 gi t 27 mu; 500 gi t 45 mu [...].3 Trn
c s nhng con s ny, s lng a t thng nin mi mu xp
x khong 12 n 13 gi. Theo nhn nhn ca tc gi Sn Nam trn
c s cng phn tch vn bn ny, mt gi bng 37 lt,4 tng ng
1 phng. Nu vic thu mn hng nm vng ny l 12 n 13
phng hay 6 - 6,5 hc thc mi mu, th vic mc t c bn hn
nhin cao hn thu ca Nh nc l 26 thng (khong 1 hc hay 2
phng), thc t gp t 6 n 6,5 ln.
Tuy nhin, c th nh gi mc thu t ny c phi l gnh
nng cho mt nng dn lnh canh c bit hay khng, chng ta cn
1 Nguyn Th Thnh, French Conquest of Cochinchina, 1858 - 1862, Lun n Tin s,
i hc Cornell, 1992, p. 88.
2 Trn Vn Giu, Ngi lc tnh. Tp ch Xa v Nay, No 44B (Tp. H Ch Minh, 1997),
tr. 4.
3 Ph lc 8.
4 Sn Nam, t Gia nh xa, tr. 84.

91*71$0%',75,80,1+01*

xem xt nng sut v s rung t mt gia nh t in c th canh

tc Nam B. Nh trnh by trn, chng ti c bng chng cho
thy 1 mu rung tnh Bin Ha hng nm cho khong 11,7 hc.
Nm 1840, tnh An Giang, qun lnh v t nhn sn xut 15,3 hc
thc trn din tch rung tng t. Chc chn hu ht nng sut
vng quanh thn Bnh Cch - ni ng Trn Vn Phin sng - cao
hn hai ch s ny.1 Tuy nhin, chng ta chn 11,7 hc thc l v thu
hoch hng nm nh nht trn mi mu vng quanh thn Bnh
Cch. Nu 6-6,5 hc (t 12 n 13 gi, chim 51,28% trn 55,55% sn
phm hng nm) go b khu tr v thu mn hng nm, th cn li
5,2-5,7 hc thc. Nh tho lun trn, ti ghi ch rng lng
thng ca mt ngi lnh c tr l 1 hc thc, vy hng nm anh ta
cng nhn c tng ng vi 12 hc thc. c di d cung cp
cho anh ta vi lng thc hng nm , th cn s lng t in
thu mn t 2 n 3 mu. Nu chng ta coi nng sut nhn chung
cao hn 11,7 hc/mu vng ny th lng t in c th c
thu mn t hn t 2 - 3 mu, trong khi vn kim c thu nhp
bng vi lng thng ca mt qun nhn. Nu chng ta s dng t
l 15,3 hc biu hin sn xut go hng nm, th 8,8 - 9,3 hc thc
c l c gi li l s di d cho t in dng sau khi anh ta tr
tin thu mn. kim 12 hc thc/nm, anh ta ch cn thu mn
khong 1,5 mu. Trong vng ny, mt im chung l mi gia nh t
in nh thng mn 3 - 5 mu rung, nh Bng 12 k khai mc t
ca cc t in thn Bnh ng v Tn Mc gn thn Bnh Cch. S
rung trung bnh c mi t in mn l trn 3,5 mu, ngoi t t
in I. Trong s 9 t in y, 4 trong s canh tc trn 3,6 - 5,2
1 C hai l do cho gi thuyt ca ti. Th nht, t vng ny mu m hn bt c
vng no ca hai tnh khc. Thn ny li nm gia M Tho v Si Gn. Vo u
th k XIX, vng ny chim ht rung t canh tc Nam B. Kiguchi Kazumasa,
Betonamu no Nomin (Nng dn Vit Nam) (Tokyo: Kokon Shoin, 1966), tr. 189. Th
hai, nng sut ca nhng ngi canh tc l thng dn cao hn rt nhiu so vi
binh lnh v t nhn trong cc doanh in.

293

294

&+2,%<81*:22.

mu, gii hn chung nht cho mt t in vng ny, v 5 t in cn

li phi tr s thc t t 12,2 n 15,2 gi/mu. T in B v H
phi tr 18,2 gi v 17,5 gi ln lt, cao hn 1 cht so vi mc trung
bnh nhng s khc bit khng ln v c th ph hp vi nng sut
cao hn trn tha rung ca h.1
Nhng t in c th ku gi lao ng ph thm, v d bng vic
chiu m thm nhng thnh vin gia nh hay ngi thu li, cng
c th thu thm rung. Chng ta hy ly t in C, ngi thu
mn 17,1 mu l mt th d. Nu gi nh mt v gt hng nm l
11,7 n 15,3 hc thc/mu, th 17,1 mu rung ca anh ta s sinh li
200,07 - 261,63 hc/nm. Sau khi tr tin thu mn l 260 gi hay
130 hc, cn li khong 70 n 130 hc thc. Phn li ca anh ta t
nht gp 5 n 10 ln lng hng nm ca mt qun nhn.
Bng 12: T in v gi thu mn (1860)2

T
in

Tng
din tch
rung
thu
(mu)

S
tha
rung

a ch

Dng Vn Uy

Tng cng
(thc)

T np thm:
Sp go xay gi
vt

110 gi
2 bnh-1 gi-2 con
(12,2 gi/mu)

1 Ngoi l ch nhng t in E v G tr tin thu mn cao cho in ch ca h.

C l c hai s gii thch cho nhng ngoi l ny. Th nht l nng sut trn cc
cnh ng rung ca hai t in cc k cao. Th hai c l l hai t in b
chnh in ch ca h bc lt. Ti cho rng c l nng sut cao gii thch cho vic
tr tin thu mn cao tng i. Ti i n kt lun ny mt phn v c hai t
in E v G thu rung t mt in ch ln, Dng Vn Uy, ngi cng
thu nhng t in khc. Trong trng hp cc t in A, B, C, D, v I, in
ch ny thu vi mc thu trung bnh. Th hai l, t in G l ph l ca thn ny.
Khng ging l trng ca thn chp nhn nhng iu kin bt cng v bt
bnh ng t in ch ca mnh.
2 Theo Ph lc 9.

91*71$0%',75,80,1+01*

11

Dng Vn Uy

200 gi
2 bnh-1 gi-2 con
(18,2 gi/mu)

17,1

Dng Vn Uy,
Nguyn Vn Thng

260 gi
4 bnh-2 gi-4con
(15,2 gi/mu)

8,1

Dng Vn Uy

100 gi
2 bnh-1 gi-2con
(12,3 gi/mu)

3,6

Dng Vn Uy,
Nguyn Vn Phng

100 gi
2 bnh-1 gi-2con
(27,7 gi/mu)

4,1

H Th Ph

60 gi
1 bnh - 1 gi-2con
(14,6 gi/mu)

5,2

Hunh Vn Ti,
140 gi
3 bnh-2 gi-2con
Nguyn Vn Phng, (26,9 gi/mu)
Dng Vn Uy

H Vn

70 gi
1 bnh-1 gi-2con
(17,5 gi/mu)

1,4

Dng Vn Uy

20 gi
0 bnh-0 gi-2con
(14,2 gi/mu)

Trong hon cnh ny, l t in u phi lun l thm kch cho

nng dn Nam B. Hn na, l t in h cng c th yu cu min
tr vic qun dch bi h chng c mnh rung no. Nu h b cng
bc qun dch bng v lc, c th li nhng t in b trn khi thn
v i n nu li d dng hn nhng ch t; iu ny phi c coi
l mt trong nhng suy tnh ch yu i vi h - nhng ngi ri
b thn trnh lnh qun dch. Cho d t in phi np khon
t ph thm bng sp, vt v go xay gi1 v h cng phi cung
ng lao ng gi l cng l cho a ch ca mnh, lm nng dn lnh
canh vn tt hn tr thnh qun nhn. Trong nhn thc ca ch t,
ngi l xut hin trong thn v tnh nguyn tr thnh t in, th
l lc lng lao ng qu gi. Mt v quan trong triu nh tnh
Vnh Long phn nn v tnh hnh ny nh sau: Ngi giu tip tc
thu nhn ngi ngho nhng h khng bao gi hi nhng ngi l
1 Xem Ph lc 9.

295

296

&+2,%<81*:22.

mt ny n t u.1 Nhiu ngi khc n tm vic tr thnh

nng dn t in, l iu kin tt cho nhng a ch mun tch
t rung t.
Mi lin h Nh nc - a ch
Nh nc mun tn dng s giu c ca a ch Nam B v
ban cho h nhng phm trt trong th bc tn ti trong chnh quyn.
Theo ch d nm 1839, bt c ai quyn gp trn 2.500 hc thc v
chuyn chng sang Chn Lp hay tnh An Giang - ni qun i ngi
Vit ang n tr - th s c ban mt chc tng ng bt phm
hay cu phm v mt tc l b h. Thi gian , Minh Mng trng
i xem nhng ngi tnh nguyn quyn gp v vn chuyn bng
hn 5.000 hc thc2. Ni cch khc, ng lng trc rng ngi
Nam B giu c c th quyn gp v vn chuyn mt lng thc go
tng ng vi lng thng ca 7.500 lnh, hay nui hn 600
qun trong 1 nm.
V sau, chnh sch c tip tc pht huy lp ra cc n in
mi. Ban u n in l nhng n v qun i do nh nc t chc
nhng nhng n in mi ny l cc khu nh c, thng l c s
nng trang do cc a ch t chc v da trn vic tch t t ai. T
u triu T c (cq: 1848-1883), cc dng n in ph bin nht
l do cc c nhn t chc. Theo mt quy ch nm 1852, vic lp thn
c giao cho bt c c nhn no v ngi ny c th c nm
trong h thng cp bc tn ti trong chnh quyn. Nu mt ngi no
thu tp c 50 h gia nh v lp mt n in qun s c
gi l i (trung i, mt n v n in qun s), anh ta c gi
l i trng (ngi ng u i), hng tht phm. Nu anh ta c
th thu tp 100 h gia nh, c th lp mt n in to hn c gi
l c (tiu on) v trong trng hp ngi ny c gi l cai
1 DNTL2, 195: 15a.
2 Nh trn, 201: 8b.

91*71$0%',75,80,1+01*

c (ngi ng u c), hng lc phm. Sau ny, mt i c sung

vo mt thn, c gi l mt p v mt c tr thnh mt tng. C
i trng v cai c tr thnh ngi ng u ca cc thn mi lp
ny. Nu mt ngi c th lp mt thn bng vic huy ng 50 h
gia nh, ngi s c gi l b h, hm cu phm; nu anh ta
huy ng c 100 h gia nh, anh ta c phong b h, hm bt
phm. Quy tc ca mi thn cng ban cp cho nhng ngi ny.1 H
l nhng ngi Nam B giu c c gi chung (bi chnh quyn)
l th ho hay cng ho (gia nh a phng c th lc), hng
mc (quan li) v chc sc (nhng ngi c phm hm trong chnh
quyn), nhng ngi thu tp v lp thn.2
Gia ph h Trng (Trng gia th ph) thng a ra danh sch
cc tc v chnh quyn t nhng th h th t ca nhng gia nh
nng dn tr v sau. Mt qu b c tn l Hoa (1829-1865) l con gi
ca mt nng dn. B lp gia nh vi mt b h tn l Nguyn Vn
An. Trng Minh S l con ca mt nng dn, anh ta vn l mt nng
dn, mc d khi anh ta l i trng ca C gia t; Trng Minh
Tr (1827-1885), em trai ca Trng Minh S, l b h t sau vic cp
vn cho cng v (xem thm t Chng I). Nhng c nhn ny d cho
c phi ra sc tch t bng ngh trang tri nhng h vn ri vo thang
bc di cng ca th ch tn ti trong chnh quyn.
Bng chng khc s cho chng ta thy tng r hn ca qu
trnh ny. Trong bn di chc ca ng Trn Vn Phin, tho nm 1857,
trng nam Trn Vn Hc (1819-1879) v th nam Trn Vn inh
(1823-?)3, mt a ch khc, vn mang danh xng b h.4 Phn tch
nhng tc phm ca h, chng ta s i n 2 kt lun: hoc l h
1 DNTL4, 9: 4b - 6b.
2 Binh ch biu s, tr. 73.
3 V ph h ca gia tc ny, xem Nguyn Hu Hiu, V Duy Dng vi cuc khng
chin ng Thp Mi. Nxb. Tng hp tnh ng Thp, ng Thp, 1992, tr. 66 - 67.
4 Ph lc 8.

297

298

&+2,%<81*:22.

quyn gp v vn chuyn hn 2.500 hc thc hoc l h tham gia

vo vic lp lng. D sao chng na, h l nhng th d cho thy mt
gia nh a ch Nam B cam kt lm th no tr thnh nhng
thnh vin trong b my quan li ca chnh quyn trung ng. Trn
Vn Hc sau ny cung cp rung tha v qun trang qun
dng cho Php trong thp nin 60 th k XIX,1 mt hnh ng m
khng th khng lin quan n a v ca anh ta nh mt quan chc
trong chnh quyn.

KT LUN
c in l mt trong nhng sng kin ca chnh quyn trung
ng nhm tr gip thc hin mt h thng thng nht khp Nam
B. Nhng ngi c phi i thc hin d n tin hnh o c
trn ng rung ca Nam B, p dng nhng n v o c chung
Bc K v Trung K, ng thi lp a b. cng thi im , d
n cng to lp cng in theo m hnh vn tn ti lu i min
Bc v Trung Vit Nam.
ng trc thc tin s hu rung t truyn thng Nam B,
nh ban u v sng kin c in ca nh nc - to lp cng
in - gim bt. S bt mn ca ngi Nam K vi vic ti phn
phi rung t ca Nh nc cng lm suy mn d hoch v lm
nn lng nhng ngi ng h lc ban u, trong nhiu ngi l
cc v i thn trong triu nh. C l nhn t quan trng bc nht
ngn tr vic m rng o c t in v lp cng in min Nam l
ng thi ca Minh Mng i vi s hu rung t. V c bn, ng l
mt ngi tn thnh t hu rung t v mi quan tm ch yu ca
ng l tip tc khai hoang v tng cng sn xut la go v su tp
thu Nam B. t mc tiu ny, truyn thng t hu rung t
c bo v v khuyn khch.
1 Nh trn, tr. 70.

91*71$0%',75,80,1+01*

Tm li, h qu c in ca Nh nc l cng nhn mt cch

chnh thc t hu rung t v thc t ca vic tch t rung t.
c khuyn khch bng vic thit lp ranh gii rnh mch, m
bo s hu v mt h thng thch hp hn cho vic o c din
tch, a ch nhn thy h c th mua bn, chim gi v canh tc
trn nhiu tha rung hn, cho nn nhng bin php mi ca chnh
quyn khuyn khch hn l lm yu i nhng hnh ng tch t
rung t Nam K. Mc tiu ca Minh Mng l thu phc nhng a
ch v vi chnh quyn trung ng. Nhng a ch c ban chc
tc do kt qu cng tc vi chnh quyn trung ng, dn d ni ln
tr thnh nhng ngi dn dt cng lun trong x hi min Nam v
i n ng h triu nh Hu.

299

KT LUN

i nghin cu cc chnh sch ca chnh quyn trung ng

i vi vng t Nam B trong na u th k XIX. Trong
nhng chng u, ti nghin cu vng t Nam B nh mt
vng ngoi bin m t cui th k XVIII duy tr nhng c tnh
ring ca n da trn n v hnh chnh ring bit l b my cai tr
Gia nh v Gia nh thnh Tng trn. Nm 1788, h thng cai tr
Gia nh c thnh lp trn vng Si Gn i khng li chnh
quyn Ty Sn min Bc. Nguyn Phc nh - v hong t l di
du ca cha Nguyn - tr thnh ngi lnh o b my cai tr ny.
ng ginh c quyn lc v lng trung thnh bi ng ln ln
Gia nh v hc c cch ng x ha hp vi ngi Gia nh
ca bn thn ch khng dng a v hong t ca mnh. B my
cai tr Gia nh gm cc nhm qun i c lp thu ht s tham
gia ca ngi dn trong vng. Trong qu trnh cai tr, chnh quyn
phng Nam kt thc hn 200 nm xung t gia pha ng
Ngoi v ng Trong, gm c cuc u tranh ca Ty Sn chng
li Gia nh v lp nn vng triu cui cng - vng triu cai
tr lnh th ln u tin c thng nht, tng ng vi Vit
Nam ngy nay. Ch xt trong b my cai tr Gia nh, chng ta c
th nhn thy nhng mi quan h c bit mm do gia thn dn
v vua, gia cc thnh vin ca chnh quyn v gia nhng nhm
tc ngi nh ngi Hoa, ngi Khmer, ngi phng Ty. Ngi

302

&+2,%<81*:22.

theo o Thin Cha cng l nhng thnh vin quan trng ca b

my cai tr ny.
Di sn ny cn tip tc ti th k sau, di ch na t tr
ca chnh quyn a phng Gia nh. Gia nh tr thnh 1 trong
3 vng hnh chnh (Bc K, Trung K v Nam K) do triu Nguyn
t ra. Vi nhng c quyn ring vi Gia nh, Tng trn (tt c
l ngi Gia nh) ca chnh quyn a phng ny cai qun c
vng cho n nm 1832. Trong s 3 Tng trn ca Gia nh, L Vn
Duyt c nh hng ln nht. ng l ngi lnh o phi thn Minh
Mng khi Minh Mng c tn lm v qun vng th hai ca triu
Nguyn. Tuy nhin, ng cng l mt trong nhng nhn vt nng ct
ca chnh quyn Gia nh, gn gi, bo v, trung thnh vi nhng
di sn ca vng min. Di s cai tr ca ng, gio dn c t do
theo o v nhng Hoa kiu nm gi a v ca h trong trung
tm nhng nhm thng tr Gia nh nh h tng c trong chnh
th Gia nh trc kia. Cc mi quan h ring gia cc c nhn gn
b vi Tng trn quan trng hn mi quan h ph thuc ca b my
quan li vi chnh quyn trung ng. Do , thm ch nhng ngi
tng l t nhn trc kia nay cng tr thnh thnh vin ca nhm
quyn lc. Tuy nhin, vua Minh Mng bt u coi di sn ca chnh
quyn Gia nh nh mt lc lng e da dn n hy hoi s thng
nht Vit Nam. Vua v triu nh coi nhng ngi theo o Thin
Cha, cc Hoa kiu v nhng ngi t c l nhng thnh phn quan
trng rt c nhiu tim nng chng ph nht, nhng nhm c mi
quan h mt thit vi th lc ca L Vn Duyt. Trong thp nin 20
ca th k XIX, s cng thng gia triu nh trung ng v b my
chnh quyn Nam B pht trin qua cc chnh sch khc nhau i vi
3 nhm ngi ny.
Cui cng, bng ci cch hnh chnh nm 1832, chnh quyn
trung ng trc tip kim sot vng t Nam B. Gia nh c chia
thnh 6 tnh v 6 tnh ny c coi l Nam K hay nam phn ca Vit

91*71$0%',75,80,1+01*

Nam. H qu l chng ta nhn thy s thay i mnh m trong thnh

phn nhng ngi lnh o Nam B. u tin, triu nh Hu ch
nh quan li thay th nhng quan li ca Gia nh tng c mi quan
h c nhn vi Tng trn. Tip , quan vn c a v cao hn quan
v trong h thng cp bc tn ti ca chnh quyn mi tnh. iu
c ngha quan trng, nht l quan vn do nh nc tuyn chn qua
cc k thi ca Bc K v Trung K nm gi nhng v tr lnh o cao
nht Nam K. Vua Minh Mng phi tr gi cho nhng ci cch
ny. Cuc ni dy ca ngi dn Gia nh n ra vo nm sau v
ko di n nm 1835, cho ti khi b chnh quyn trung ng n
p, lm thit mng hng nghn ngi dn Gia nh. Ngi theo o
Thin Cha, Hoa kiu v cc t nhn c l nhng ngi tham gia
chnh ca cuc ni dy nhng c bng chng rng mt s lng ln
ngi Nam B t quan li a phng n ngi dn thng lng x
cng tham gia. Sau khi cuc ni dy b n p, Gia nh tr thnh
vng t ging nh thuc a. Nhng cuc thm st hng lot v cc
hnh ng n p khc tip ni, gy ra s cng thng c th a n
mt cuc ni dy khc nu khng c thm s n p ca chnh quyn
trung ng.
Phn II ca cun sch ny nghin cu v nhng chnh sch v
Nam B m triu Minh Mng theo ui thc hin. Tip theo sau
cng cuc sp nhp Nam B vo vng quc thnh mt th thng
nht, Minh Mng bt u chng trnh gio ha ngi Nam B.
Quan im ca Minh Mng v ngi Nam B rt phc tp, da trn
mt s thin kin c nhn cng nh cc truyn thng c thc vng
Gia nh. Khng ch o c suy vi v ln s nh Mng thng
ni, c tnh ca ngi Nam B l ham m bun bn v th vi
a v quan chc cng nh vic khoa c. Tuy nhin, vn nghim
trng nht - theo quan im ca vua Minh Mng - l vic ngi Nam
B thiu hiu bit cng nh thiu tn trng i vi triu nh trung
ng v uy quyn hong gia. Phng thc c bn ca chnh sch
gio ha ca Minh Mng bao gm s gia tng s lng cc c s o

303

304

&+2,%<81*:22.

to nh cc trng hc, dy cc bi ging c tnh gio hun v chm

ngn o c ca vua v lp cc n x tc. Mc ch l lm cho
ngi Nam B thc c quyn lc ca triu nh Hu. Trong mt
thi gian ngn, Minh Mng quyt nh tng s lng c s gio dc
theo n lc ca chnh quyn trung ng tng s ngi c bng cp
trong cc k thi quc gia. Trong thp nin 40 ca th k XIX, khong
1% s inh ngi Vit Nam K thi . Nhng ngi ny phng s
di vai tr trung gian gia nh vua v ngi dn Nam B.
Cng vo thi im , chnh sch ng ha c ban hnh.
Theo , ngi Hoa, ngi Khmer v cc nhm tc ngi khc
Nam B buc phi ha nhp vi ngi Vit. Minh Mng khuyn
khch nhng ngi Vit Nam B nm vai tr tch cc trong qu
trnh ng ha. Nhn c s ng h v tha nhn ca triu nh
trung ng, h l i qun tin phong trong chin dch ca chnh
quyn i vi cc nhm tc ngi Vit khc. Tht kh nh gi c
kt qu ca chnh sch ny v s phn tch nhng thay i trong mc
mi quan h ca nhng nhm khng phi ngi Vit v nhm
ngi Vit khp min Nam phi ch nhng bng chng chng
ti so snh chnh xc s dn (gm c cc nhm tc ngi khc), v
d nh gia nm 1836 v nm 1855. Tuy nhin, ti tin rng vng
t Nam B - ni trc tng a dng v tc ngi - vi khong
30 - 35% lnh th t c bi nhng nhm khng phi l ngi Vit
v c l cng chng phn trm dn s vng t Nam B khng
phi l ngi Vit, bt u c Vit ha mt cch nhanh chng t
gia thp nin th 3 ca th k XIX. Chnh sch ng ha trit
dn n nhng cuc ni dy lan rng ca cc nhm sc tc
khc k t cui triu Minh Mng v mt s rn nt gia ngi Vit
v nhng nhm sc tc khc chm ngi cho nhng cuc ni dy
tn ph Nam B, lm tiu hao nhng ngun lc v nng lc ca khu
vc pha nam. Trong qu trnh din ra, n cng lm trm trng thm
mi quan h cng thng gia cc tc ngi, c lp ngi Nam B
khi cc nhm tc ngi trong hot ng chng Php nhng nm

91*71$0%',75,80,1+01*

60 - 70 ca th k XIX. Khi ngi Vit Nam B nhn thy nhng

ngi hng xm khng phi l ngi Vit ngy cng xa lnh h, h
lin tr li min Bc. Cng vi n lc gio ha, cc chnh sch ng
ha ca Minh Mng dn ngi Nam B ng v pha chnh quyn
triu nh Hu.
Nhng n lc ca chnh quyn trung ng thu phc lng
trung thnh ca ngi Nam B v kt qu ca nhng n lc ny c
th c tm thy bng vic nghin cu chng trnh o c rung
t nm 1836 din ra sau khi cc cuc ni dy u nhng nm 30
ca th k XIX b dp tt. Nu gio ha v ng ha l hai chnh
sch gp phn lm thay i x hi Nam B, trong mt s kh nng,
chnh sch o c t ai cng c th c hiu trong bi cnh tng
t. S a vo Nam K nhng n v o c rung t tiu chun ha
v vic to ra rung t cng l hai kha cnh ca chnh sch ny.
Tuy nhin, vua Minh Mng khng n gin l mt ngi cung tn
ca ch ngha Tn Khng gio, ng thng dng nhng cch tip
cn thc tin cho vic xy dng t nc. Trn tt c, ng cn ngun
thu nhp quc gia t thu v nhng dn inh n tui i lnh. Cng
vi cch nh vy, ng khng mun gy ra nhng xung t khc vi
ngi Nam B bng vic thch thc nhng truyn thng v quyn
t hu rung t v xa lnh nhng in ch ngi Nam B. Hn
ht, ng cn c mc ch khuyn khch nng dn khn hoang t
phng Nam v tng cng vic trng la. Khng ging mt s cc
quan chc ca mnh, ng khng tht tha thit vic cng c thm vic
phn phi li t ai bng cch tch thu t t nhn. Minh Mng sn
sng tha hip vi cc in ch Nam B. Sau khi k hoch c in
hon thnh, Minh Mng c nhng quyt nh to iu kin thun li
v tn trng quyn s hu t t nhn. Cng vo thi gian ny, in
ch Nam B cn c khuyn khch tham gia vo hng ng quan li.
T cui triu Minh Mng, cc nhm Nho s v in ch ni ln
nh nhng ngi lnh o d lun Nam K. V mt sc tc, h

305

306

&+2,%<81*:22.

c t chc li vi v th ln mnh ca ngi Vit. Ti ngh 2 nhm

ngi ny l cc yu t chnh dn n cc hot ng chng Php
trong nhng nm 60 - 70 th k XIX. Nhng hot ng khng c
ch yu do ngi Vit t chc nhng c s ng gp ng k ca
cc nhm tc ngi khc. Nhng ngi tin phong chng Php ni
ting nh Nguyn nh Chiu (1822 - 1888), Nguyn Thng (1827
- 1884), Phm Vn t (1827 - 1861), Nguyn Hu Hun (1830 1875) v Phan Vn Tr (1830 - 1910) c sinh ra, gio dc di thi
Minh Mng v thi gian sau . Ch tr Nguyn Hu Hun, h u
l nhng nh khoa bng t nhng nm 40 ca th k XIX1 - thi k
n r ca cc k thi do nh nc t chc Nam B.
Gn y, mt s nh nghin cu Vit Nam th chng minh
s tham gia ca cc nhm tc ngi khc trong ngha qun.2 Phi
tha nhn rng nhng thnh vin ca cc nhm tc ngi khc chc
phi ng mt vai tr no trong cc cuc khi ngha. Mt s c
th c huy ng cng bc v cng l iu c th i vi cc
nhm dn tc thiu s buc h phi tham gia nhit tnh vo cc hot
ng ni dy v h ng nht mnh vi ngi Vit do kt qu ca
cuc ng ha. Tuy nhin, nhng nghin cu thuc loi ny tht
bi trong vic thu thp rng ln nhng bng chng c th chng
minh c cc nhm tc ngi khc tnh nguyn tham gia vo
cuc khi ngha. c bit, chng ta khng th tm thy bt k bng
chng no vic v Thanh nhn tham gia cc hot ng khi ngha.
Ti tin l h b min cng lin minh vi nhng ngi Vit ni dy,
mt phn ln do cc cuc xung t sc tc ny sinh t chnh sch
ng ha ca Minh Mng.
1 Nguyn nh Chiu, 1843; Nguyn Thng, 1849; Phm Vn t, 1848; Nguyn
Hu Hun, 1852; Phm Vn Tr, 1849.
2 Nguyn Phan Quang v cc tc gi khc, Khi ngha Trng nh (Thnh ph H
Ch Minh: Nxb. Thnh ph H Ch Minh, 1989), pp. 77 - 78; Nguyn Hu Hiu, V
Duy Dng vi cuc khng chin ng Thp Mi (Tnh ng Thp: Nxb. Tng hp
ng Thp, 1992), p. 138.

91*71$0%',75,80,1+01*

V nhng in ch tham gia vo cuc khi ngha, ti cp n

b h Trn Vn Hc - ngi ng gp tin ca cho ngha qun chng
Php. Bn cnh cn c ngi tin phong chng Php ni ting
khc l Trn Th Sanh1, ngi v th hai ca Trng nh gip
ng v ti chnh. B l con gi ca in ch Trn Vn - mt b h
G Cng.2 Theo bn tng trnh ca L Pht t - ngi cng tc
vi qun i Php - nm 1875, ng ta bt 7 ngi lnh o cc
hot ng khi ngha lng An Vnh.
Trong s 7 lnh t c 2 in ch c chc phm b h.3 Thm
vo cc in ch ny m tn tui ca h c lu danh, c mt
s in ch khc tham gia vo cc hot ng khi ngha nh
mt i khng li thng tin. V d, mt lnh t ca phong tro l
ng Khnh Tinh - con trai ca mt gia nh giu c G Cng.
Sau khi ng b bt v b x t, gia nh ca ng cng suy sp v
thm ch khng c ngi h hng no bi i t h ng thnh
h Nguyn.4 Ngi v u tin ca Trng nh l con gi mt ho
dn.5 Gia nh b ng gp ca ci ca mnh gip Trng nh
nh Php. Sau khi Trng nh tht bi, dng h L b hy dit v ly
tn.6 Ti tin rng nhiu gia nh in ch Nam B ni ln v thnh
vng trong sut na u th k XIX ri b suy sp trong nhng nm
1 Trng nh ly ngi ph n ny c l l vo nm 1862, khi ng quyt nh tip
tc lnh o phong tro khi ngha. Nm 1997, khi n thm G Cng, ti c
nghe v nm ly v ln th hai ca Trng nh t ng Nguyn Tri Nha - mt
ngi nghin cu a phng, l cn b ca Ban Tuyn gio Th y G Cng. Ti
chn thnh cm n ng.
2 Nguyn Phan Quang v cc tc gi khc, Khi ngha Trng nh, p. 61.
3 Phm Thiu v cc tc gi, Nguyn Hu Hun - Nh yu nc kin cng, Nh th
bt khut (Thnh ph H Ch Minh: Nxb. Thnh ph H Ch Minh, 1986), p. 129.
4 H Vn Hiu, Hot ng ca ngha qun Trng nh vng G Cng Ty, 130
nm nhn li cuc i v s nghip Trng nh (Tnh Tin Giang: K yu Hi tho
khoa hc S Vn ha Thng tin Tin Giang, 1995), pp. 97 - 98.
5 Nguyn Thng, K Xuyn Cng c s bin, Tp 2, Trng nh.
6 Nguyn Phan Quang v cc tc gi, Khi ngha Trng nh, p. 58.

307

308

&+2,%<81*:22.

60 - 70 ca th k ny v h tham gia vo phong tro khi ngha b

tht bi. S tham gia ca cc in ch Nam B vo hot ng chng
Php s c lm sng t hn khi cc nghin cu su pht hin li
c nhiu nhng gia nh in ch b tht bi.
Trong na cui th k XIX, b phn lnh o mi Nam B c
lp t cc nhm khng tham gia vo cc hot ng khi ngha, ng
ch l nhng ngi theo o Thin Cha, Hoa kiu v cc in ch
ngi Vit cng tc vi b my cai tr ca ngi Php.1 Trong mt
kha cnh no , s thay i ny dng nh lm hi sinh x hi
phc tp tng l nt c th ring ca b my chnh quyn Gia nh
mt th k trc. Tuy nhin, mt im khc bit quan trng vo thi
im cui th k XIX l ngi Nam B ni ring v ngi Vit Nam
ni chung tri nghim cc h qu thnh cng v tht bi ca Minh
Mng trong cc vn v ch ngha a phng, tn gio, cc vn
tc ngi v quyn s hu t ai. Nhng tri nghim ny s c nh
hng ti nhng quyt nh mang tnh lch s ca h trong th k XX.
1 Milton Osborne phn loi ngi Vit cng tc vi Php trong thi k tin thc
dn thnh nhng ngi ch s hu giu c v nhng ngi theo o Thin
cha. Milton Osborne, The French Presence in Cochinchina and Cambodia: Rule and
Response (1859 - 1905) (Bangkok: White Lotus, 1997), p. 66. V a s ch s hu
giu c tr thnh in ch trc khi ngi Php sang xm lc, nhng in
ch hp tc vi Php c xem l c ngun gc trong thi k tin thc dn.
Cn Pierre Brocheux khng nh rng nhng lai lch ca cc ch t ln c ch
yu t khi Php xm lc v nhng k xm lc mun thng cho ngi Vit
Nam hp tc vi h. Pierre Brocheux, The Mekong Delta: Ecology, Economy,
and Revolution, 1860 - 1960 (Wisconsin: Center for Southeast Asia Studies, 1995),
p. 109. T nhng lun c ca hai tc gi, bn c v lch s Vit Nam c th cm
nhn c n tng l tt c cc in ch tin thc dn, nhng ngi hp tc vi
Php v cc in ch thi thuc a cng mt dng di. Tuy nhin, mt iu cn
ch rng in ch thi tin thc dn Nam B v nhng ngi ny thi thc
dn l cc nhm ngi ring bit. Trn thc t, Milton Osborne khng cho chng
ta nhng bng chng r rng l liu nhng ngi hp tc vi Php ni ting nh
Trn T Ca (mt hng ho) v Hu Phng (chc hn l mt ngi giu c)
vn c Osborne lit k l cc ch ti sn - trong thc t c phi l cc in ch
ngi Nam B hay khng.

TI LIU THAM KHO

Annales de Lasociation de la Propagation de la Foi (Paris / Lyon) 17

(1826) through 34 (1833) stored in the State Library of Sydney.
Binh Ch Biu S (Memorials and commentaries on the military
system). N.d. Hanoi: Vin Hn Nm A 1543.
Bnh Nguyn Lc. Vic mi n di vm tri ng Ph v ch t
tht ca vng ng Nai (Being slaves a long time under the sky
of Dong Pho and the real owners of Dong Nai region). In Tp
San S a (Saigon) 19 and 20 (1970).
Brown, Edward. Cochin-China, and my Experience of it. A Seamans
Narrative of His Adventures and Sufferings during a Captivity
among Chinese Pirates, on the Coast of Cochin-China, and
Afterwards during a Journey on Foot Across that Country, in
the Years 1857-1858. 1861. Taipei: Cheng Wen Publishing
Company, 1971.
Brocheux, Pierre. The Mekong Delta: Ecology, Economy, and
Revolution, 1860-1960. Wisconsin: Center for Southeast Asian
Studies, 1995.
Cao T Thanh. Nho Gio Gia nh (Confucianism in Gia Dinh).
Ho Chi Minh City: Nxb Thnh Ph H Ch Minh, 1998.
Cao Xun Dc. Quc Triu ng Khoa Lc (Record of regional
examination graduates under the current dynasty). Translated

310

&+2,%<81*:22.

by L Mnh Liu. n.d. Saigon: Trung Tm Hc Liu, B Vn Ha

Gio Dc Thanh Nin, 1961.
Cao Xun Dc. Quc Triu Hng Khoa Lc (Record of metropolitan
examination graduates under the current dynasty). Translated
by Nguyn Thy Nga and Nguyn Th Lm. n.d. Ho Chi Minh
City: Nxb Thnh Ph H Ch Minh, 1998.
Chandler, David P. Cambodia before the French: Politics in a
Tributary Kingdom 1794-1848. PhD dissertation, University of
Michigan, 1973.
________
. A History of Cambodia. Sydney: Allen & Unwin, 1993.
Chu Bn Triu Nguyn (Vermilion Records of the Nguyen dynasty).
ANU Library, microfilm reels 60-64 (1836-1837).
Chen Chingho. Gencho Shoki no Kashukomu ni Tsuite
(Comments on The Official affairs of the Ha Chau) [Regions
below Vietnam]).Sodaiajiakenkyu (Tokyo) 11 (1990).
Ching Shih Kao Hsiao Chu (Outline history of the Ching, with
annotations). Taipei: Quo Shih Kuan, 1990.
Choe Sang Su. Hangukkoa Weolnamgoaeui Kwangye (RElations
between Korea and Vietnam). Seoul: Hanweolhyeophoe, 1966.
Choi, Byung Wook. Wanjo Chogieui Kajeongseongchongjin:
Myeongmyeongjewa Chongjingwan Yeomunyeoleui Kwangyereul
Chungsimeuro (Gia Dinh thanh tong tran, and relations between
Ming Mang and Le Van Duyet, in the early Nguyen Dynasty). MA
thesis, Korea University, 1993.
_______
. Cho anh Vit Nam (Hello Vietnam, a collection of fieldwork notes). Seoul: Narasarang, 1994.
_______
. Shipgusegi Cheonban (1823-1847) Betnameui Tongnamashia
Kwanseon Muyeok (Vietnamese court vessel trade in Southeast
Asia during the first half of the nineteenth century). Dongyang
Sahak Yongu (Journal of Asian historical studies) (Seoul) 70
(2000).

91*71$0%',75,80,1+01*

_______

. Shipgusegi Chungban Nambu Betnameui Taeoemuyeokgoa

Betnam Sangincheung eui Hyeongseong (The Rise of
Vietnamese Overseas Traders during the middle of the nineteenth
century). Donggyang Sahak Yongu 78 (2002).
Chu Thin. My Nhn Xt Nh v Nhng Cuc Nng Dn Khi
Ngha Triu Nguyn (Some observations on easant insurrections
during the Nguyen dynasty). Nghin Cu Lch S (Hanoi) 19
(1960).
Collins, William. Interdisciplinary Research on Ethnic Groups in
Cambodia. For discussion at the National Symposium on Ethnic
Groups in Cambodia, Centre fpr Advamced Study, Phnom Penh,
July 18-19, 1996.
Cooke, Nola. Nineteenth-Century Vietnamese Confucianization in
Historical Perspective: Evidence from the Palace Examinations
(1463-1883). Journal of Southeast Asian Studies (Singapore) 25,2
(1994).
________
. Regionalism and the Nature of Nguyen Rule in SeventeenthCentury Vietnam. Journal of Southeast Asian Studies (29 (1998).
________
. Southern Regionalism and the Composition of the Nguyen
Ruling Elite. Asian Studies Review (Brisbane) 23,2 (1999).
Crawfurd, John. Journal of an Embassy from the Governor-General of
India to the Courts of Siam and Cochin China. 1828. Singapore:
Oxford University Press. 1987.
i Nam Chnh-Bin Lit Truyn Nh Tp (Second collection of the
primary compilation of biographies of Imperial Vietnam). 1909.
Tokyo: The Institute of Cultural and Linguistic Studies, Keio
University, 1981.
i Nam Chnh-Bin Lit Truyn S Tp (First collection of the
primary compilation of biographies of Imperial Vietnam). 1889.
Tokyo: Keio Institute of Linguistic Studies, 1962.
i Nam in L Tot Yu (A summary of the statutes of Imperial

311

312

&+2,%<81*:22.

Vietnam). 1909. Translated by Nguyn S Gic. Ho Chi Minh

City: Nxb Thnh Ph H Ch Minh, 1994.
i Nam Lit Truyn Tin-Bin (Collection of biographies of
Imperial Vietnam, premier period). 1852. Tokyo: Keio Institute
of Linguistic Studies, 1961.
i Nam Nht Thng Ch (Dai Nam gazetteer). Translated by Vin S
Hc. Hue: Thun Ha, 1992.
i Nam Thc Lc Chnh-Bin Nht K (Primary compilation
of the Veritable Records of the first reign of Imperial Vietnam).
1848. Tokyo: The Institute of Cultural and Linguistic Studies,
Keio University, 1968.
i Nam Thc Lc Chnh-Bin Nh K (Primary compilation of
the Veritable Records of the second reign of Imperial Vietnam).
1861. Tokyo: Keio Institute of Linguistic Studies, University,
1963.
i Nam Thc Lc Chnh-Bin Tam K (Primary compilation of
the Veritable Records of the third reign of Imperial Vietnam).
1894. Tokyo: The Institute of Cultural and Linguistic Studies,
Keio University, 1977.
i Nam Thc Lc Chnh-Bin T K (Primary compilation of
the Veritable Records of the fourth reign of Imperial Vietnam).
1892. Tokyo: The Institute of Cultural and Linguistic Studies,
Keio University, 1980.
i Nam Thc Lc Tin-Bin (Primary compilation of the Veritable
Records of Imperial Vietnam, premier period). 1844. Tokyo:
Keio Institute of Linguistic Studies, 1961.
Daudin, Pierre. Phan-Thanh-Gian 1796-1867 et sa famille daprs
quelques documents annamites. Bulletin de la Socit des tudes
Indochinoises (Saigon) Tome 17 (1941).
a B (Land cadastre) of Bnh Cch Village (1836). Hanoi: National
Archives No. 2.

91*71$0%',75,80,1+01*

a B (Land cadastre) of Bnh Phc Nht Village (1836). Hanoi:

National Archives No. 2.
a B (Land cadastre) of Bnh Cch Village (1855). Ho Chi Minh
City: Vin Hn Nm at Vin Khoa Hc X Hi, Serial No. 13.
inh Vn Hnh. Bu Sn K Hng Vi Cuc Khng Chin Chng
Php. (Buu Son Ky Huong and anti-French movement) PhD
dissertation, Vin Khoa Hc X Hi Thnh Ph H Ch Minh
(TPHCM), 1996.
inh Xun Lm, Nguyn Phan Quang. Bn Bang Th, Mt Ti
Liu C Gi Tr V Cuc Khi Ngha L Vn Khi (1833-1835)
(Bon Bangs statement, a valuable document about Le Van Khois
revolt). Nghin cu lch s 178 (1978).
Bang. Kinh t thng nghip Vit Nam di triu Nguyn (The
commercial economy of Vietnam during the Nguyen dynasty).
Hue: Nxb Thun Ha, 1996.
Don Un. Don Tng Cng Hon Tch (or Tuy Tnh T Tp
Ngn) (Minister Doans chronicle of office, or Tuy Tinh Tus
miscellaneous notes). 1842. Hanoi: Vin Hn Nm A 2177.
Dng Bo Vn. Mt vi nghin cu v sch Gia nh Thnh Thng
Ch (Some research into the book Gia Dinh Thanh Thong Chi).
Xa v Nay (Ho Chi Minh City) 53B (1998).
Dng Th The, et al. Tn Lng X Vit Nam u Th K 19 - thuc
cc tnh t Ngh Tnh tr ra (Names of Vietnamese villages in the
beginning of the nineteenth century places belonging to each
province from Nghe An and Ha Tinh northward). Hanoi: Nxb
Khoa Hc X Hi, 1981.
Finlayson, George. The Mission to Siam and Hue, the Capital of Cochin
China, in the Years 1821-22. 1826. Singapore: Oxford University
Press, 1988.
Fujiwara, Riichiro. Vietnamese Dynasties Policies toward Chinese
Immigrants. Acta Asiatica (Tokyo) 18 (1970).

313

314

&+2,%<81*:22.

________

. Tonanajiashi no Kenkyu (Study on Southeast Asian history).

Kyoto: Hozokan, 1986.
Ht ng Th D (Hat Dongs records of curiosities). n.d. Hanoi: Vin
Hn Nm VHc 01749.
H Vn Hiu. Hot ng ca Ngha Qun Trng nh Vng G
Cng Ty (Activities of Truong Dinhs righteous army in the
region of western Go Cong). 130 Nm Nhn Li Cuc i v
S Nghip Trng nh. Tien Giang Province: K Yu Hi Tho
Khoa Hc S Vn Ha Thng Tin Tin Giang, 1995.
Hong Anh. Ch Bnh Ty Xa (Binh Tay Market in the past). Xa
v Nay 36B (1997).
Hong Cn. Chim Thnh Kho (A study of Champa). 1914. Hanoi:
Vin Hn Nm A 970.
Hunh Minh. a Linh Nhn Kit, Tnh Kin Ha (Bn Tre) (Land
and people, Kien Hoa Province [Ben Tre]). Saigon, 1965.
________
. Bc Liu Xa v Nay (Bac Lieu, past and present). Saigon,
1966.
________
. Cn Th Xa v Nay (Can Tho, past and present). Saigon,
1966.
________
. Vnh Long Xa v Nay (Vinh Long, past and present). Saigon,
1967.
________
. G Cng Xa v Nay (Go Cong, past and present). Saigon,
1969.
________
. nh Tng Xa v Nay (Dinh Tuong, past and present).
Saigon, 1969.
________
. Sa c Xa v Nay (Sa Dec, past and present). Saigon, 1971.
________
. Ty Ninh Xa v Nay (Tay Ninh, past and present). Saigon,
1972.
________
. Gia nh Xa v Nay (Gia Dinh, past and present). Saigon,
1973.

91*71$0%',75,80,1+01*

Khm nh i Nam Hi in S L (Official compendium of

institutions and usages of Imperial Vietnam). 1851. Hanoi: Vin
Hn Nm VHv1570.
Khm nh Tiu Bnh Lng K Nghch Ph Phng Lc (Official
compendium of rebel suppression in northern and southern
territories of the empire). 1836. Hanoi: Vin Hn Nm VHv2701.
Kiguchi, Kazumasa. Betonamu no Nomin (Vietnams peasants).
Tokyo: Kokon Shoin, 1966.
Lamb, Alastair, ed. The Mandarin Road to Old Hue: Narratives of AngloVietnamese diplomacy from the Sevententh Century to the Eve of
the French Conquest. Hamden, Connecticut: Archon Books, 1970.
Langlet, Philippe. LAncienne historiograhie dtat au Vietnam. Paris:
cole Francaise dExtrme Orient, 1990.
Launay, Adrien Charles. Histoire gnrale de la Socit des Missions
Etrangres Tome 2. Paris: Tqui, Libraire-Editeur, 1894.
L Cng Vn Duyt S Trng (Accounts of matters for Le Van Duyet).
n.d. Hanoi: Vin Hn Nm A 540.
L Hng. a Danh, Di Tch Lch S, Thng Cnh Trong Vng
Ngi Vit Gc Min (Names of places, historic sites, and
beautiful places in the region of Vietnamese of Khmer origin).
Tp san S a 14-15 (1969).
________
. Nhng Ngi Vit Tin Phong Trn Bc ng Nam
Tin Ti Cao Lnh-Kin Phong (Vietnamese at the front of
southward movement in Cao Lanh-Kien Phong). Tp san S a
19-20 (1970).
L Qu n. Ph Bin Tp Lc (Records of border appeasement).
Translated by L Xun Gio. Saigon: Ph Quc V Khanh c
Trch Vn Ha, 1973.
Mc ng. Vn Dn Tc ng Bng Sng Cu Long (Ethnic
issues in the Mekong Delta). Ho Chi Minh City: Nxb Khoa Hc
X Hi, 1992.

315

316

&+2,%<81*:22.

McLeod, Mark. The Vietnamese Response to French Intervention,

1862-1874. New York: Praeger, 1991.
Miller, Robert Hopkins. The United States and Vietnam, 1787-1941.
Washington DC: National Defense University Press, 1990.
Minh-Mnh Chnh-Yu (Abstract of policies of Minh Mang).
Translated by y Ban Dch Thut Ph Quc V Khanh ctrch-vn-ha. 1897. Saigon, 1972-74.
Mc Lc Chu Bn Triu Nguyn (Vermilion Record abstracts of the
Nguyen Dynasty), vol. 1. Hue: Hue University, 1960.
Mc Lc Chu Bn Triu Nguyn (Vermilion Record abstracts of the
Nguyen Dynasty), vol. 2. Hue: Hue University, 1962.
Nam Thieen Hieeus Hanhf Thwcj Lucj (Veritable records of exemplary
behavior in Vietnam). 1869. Hanoi: Vin Hn Nm VHv1240.
Nam Xun Th. V Trng Ton [biography]. Saigon: Tn Vit, 1957.
Ng Vnh Long. Before the Revolution: The Vietnamese Peasants under
the French. New York: Columbia University Press, 1991.
Nguyn Bo. S Cc Loi Bin (Editions from the history bureau).
1833. Hanoi: Vin Hn Nm A 9.
Nguyn Cnh Minh, Dng Vn Hu. Chnh Sch Chiu Dn Khai
Hoang Lp p Nam K ca Nh Nguyn Na u Th K 19
(Policies of recruitment of people, opening land and villages in
southern Vietnam during the first half of the nineteenth century).
Nghin cu Lch s 274 (1994).
Nguyn nh u. Ch Cng in Cng Th Trong Lch S Khn
Hoang Lp p Nam K Lc Tnh (The public land system in
the history of opening land and establishing villages in the Six
Provinces of southern Vietnam). Hanoi: Hi S hc Vit Nam,
1992.
________
. Nghin Cu a B Triu Nguyn: Bin Ha (Researching land
cadastres of the Nguyen Dynasty: Bien Hoa). Ho Chi Minh City:
Nxb Thnh Ph H Ch Minh, 1994.

91*71$0%',75,80,1+01*

________

. Nghin Cu a B Triu Nguyn: nh Tng (Researching

land cadastres of the Nguyen Dynasty: Dinh Tuong). Ho Chi
Minh City: Nxb Thnh Ph H Ch Minh, 1994.
Nguyn c D. Gia Ph Kho v Lun Thc Hnh (A study of
genealogy and its compilation). Hanoi: Nxb Vn Ha, 1992.
Nguyn Gia Ct. i Nam Hong Triu Bi Nhu Qun Cng Phng
Tch Lc (The record of outstanding achievements of the
Commandery Duke Bi Nhu [Pigneau de Bhanie] of the Dai
Nam imperial court). Hanoi: Vin Hn Nm A 1178.
Nguyn Hu Hiu. V Duy Dng vi Cuc Khng Chin ng Thp
Mi (Vo Duy Duong and resistance movement in Dong Thap
Muoi). Dong Thap Province: Nxb Tng Hp ng Thp, 1992.
Nguyn Lang. Vit Nam Pht Gio S Lun (History of Buddhism in
Vietnam) vol. 2. Hanoi: Vn Hc, 1994.
Nguyn Minh Tng. Ci Cch Hnh Chnh Di Thi Minh Mnh
(1820-1840) (Administrative reform under the reign of Minh
Mang). Hanoi: Khoa Hc X Hi, 1996.
Nguyn Phan Quang, et al. Tm hiu mt im lin quan n
nguyn nhn cuc bo ng L Vn Khi - vn L Vn Duyt
(Understanding one point relating to the cause of the Le Van
Khoi insurrection the problem of Le Van Duyet). Nghin cu
Lch s 105 (1967).
Nguyn Phan Quang. Thm my im v cuc bo ng L Vn
Khi (1833-1835) (Several additional points concerning Le Van
Khois revolt [1833-1835]). Nghin cu Lch s 147 (1972).
________
. Vn C Du (Marchand) trong cuc bo ng L Vn Khi
(1833-1835) (The problem of Father Marchand in the Le Van
Khois revolt [1833-1835]). Nghin cu Lch s 158 (1974).
________
. Phong Tro Nng Dn Vit Nam Na u Th K 19
(Vietnamese peasant movements during the first half of the
nineteenth century). Hanoi: Nxb Khoa Hc X Hi, 1986.

317

318

&+2,%<81*:22.

. et al. Khi Ngha Trng nh (Truong Dinhs upspring). Ho

Chi Minh City: Nxb Thnh Ph H Ch Minh, 1989.

________

. Cuc Khi Binh L Vn Khi Gia nh (1833-1835) (Le Van

Khois raising an army [1833-1835]). Ho Chi Minh City: Nxb
Thnh Ph H Ch Minh, 1991.

________

. et al. Lch S Vit Nam T Ngun Gc n 1858 (History of

Vietnam from its orgins to 1858) vol. 2. Ho Chi Minh City: Nxb
Thnh Ph H Ch Minh, 1993.

________

Nguyn Th Anh. Kinh T v X Hi Vit Nam Di Cc Vua Triu

Nguyn (Vietnams economy and society under kings of the
Nguyen dynasty). Saigon: La Thing, 1971.
. Quelques aspect conomiques et sociaux du problme du riz
au Vietnam dans la prmier moiti du 19 sicle Bulletin de la
Socit des tudes Indochinoises (Paris) 42, 1-2 (1967).

________

Nguyn Th Thnh. The French Conquest of Cochinchina, 18581862 PhD dissertation, Cornell University, 1992.
Nguyn Thng. K Xuyn Cng c S Bin (First edition of Ki Xuyens
correspondence). 1872. Hanoi: Vin Hn Nm VHc 01719.
Nguyn Thu. Hon V K Vn (Compendium on the [Vietnamese]
world) n.d. Hanoi: Vin Hn Nm A 585.
Nguyn Vn Hu. S Thn Thuc v Khai Thc t Tm Phong
Long - Chng Cui Cng ca Cuc Nam Tin (The claiming
and opening of Tam Phong Long region the final stage of
southward movement). Tp san S a (Saigon) 19-20 (1970).
Nguyn Vn Mi. Vit Nam Phong S (A history of the Vietnamese
road). n.d. Hanoi: Vin Hn Nm AB 320.
Osborne, Milton E. The French Presence in Cochinchina and Cambodia:
Rule and Response (1859-1905). Bangkok: White Lotus, 1997.
Phm nh H. Tang Thng Ngu Lc (Tang Thuongs occasional
records). 1836. Hanoi: Vin Hn Nm A 218.

91*71$0%',75,80,1+01*

Phm Thiu, et al. Nguyn Hu Hun, Nh Yu Nc Kin Cng,

Nh Th Bt Khut (Nguyen Huu Huan, a persistent patriot and
indomitable poet). Ho Chi Minh City: Nxb Thnh Ph H Ch
Minh, 1986.
Phan An, et al. Nhng Vn Vn Ha X Hi Thi Nguyn (Social
and cultural issues during the Nguyen period). Ho Chi Minh
City: Nxb Khoa Hc X Hi, 1993.
Phan Huy Ch. Hi Trnh Ch Lc (Rcit sommaire dun voyage en
mer) (1833). Translated and edited bay Phan Huy L, Claudine
Salmon and T Trng Hip. Paris: Cahier dArchipel 25, 1994.
Phan Huy L. Chu Bn Triu Nguyn v Chu Bn Nm Minh
Mnh 6-7 (Vermilion record of the Nguyen dynasty during
1825-1826). Manuscript, 1998.
Phan Pht Hun. Vit Nam Gio S (History of Christianity in
Vietnam). Saigon: Cu Th Tng Th, 1965.
Phan Thanh Gin. Lng Kh Thi Tho (Poetry of Luong Khe in
manuscript form), 1876. Hanoi: Vin Hn Nm VHv 151.
________

. Lng Kh Vn Tho (Prose of Luong Khe in manuscript

form). 1876. Hanoi: Vin Hn Nm A 2125.

Phan Thc Trc. Quc S Di Bin (A transmitted compilation of the

state history). n.d. Hong Kong New Asia Research Institute, 1965.
Schreiner, Alfred. Les Institutions Annamites en Basse-Cochinchine
avant la Conqute Francaise, Tome 2. Saigon: Claude & Cie, 1901.
Shimao, Minoru. Meimeiki (1820-1840) Betonamu no nankichiho
Tochi ni Kansuru Ichi Kosatsu (A study on Vietnamese rule of
the South during the reign of Minh Mang). Keio Gishokudaigoku
Gengobunka Kenkyusho Kiyo (Tokyo) 23 (1991).
Silvestre, Jean. Linsurrection de Gia-Dinh, la rvilte de Khoi (18321834). Revue Indochinoise (Hanoi) 7-8 (1915).
Smith, Ralph B. Politics and Society in Viet-Nam During the Early

319

320

&+2,%<81*:22.

Nguyen Period (1802-1862). Journal of the Royal Asiatic Society

(London) 2 (1974).
Sn Nam. Vic Khn Hoang Vng Rch Gi (Opening of Rach Gia
region). Tp san S a 19-20 (1970).
. t Gia nh Xa (Land of Gia Dinh in the past). Ho Chi
Minh City: Nxb Thnh Ph H Ch Minh, 1993.

________

T Ch i Trng. Nhng Bc Th Ch Nm ca Nguyn nh Do

Gio S Cadire Su Tp (Chu Nom letters of Nguyen Phuc Anh
collected by Father Cadiere). Tp san S a 11 (1968).
Taboulet, Georges. La geste Francaise en Indochine: histoire par les
textes de la France en Indochine des origines 1914, Tome 1. Paris:
Librairie DAmrique et DOrient, Adrient-Maisonneuve, 1955.
Tai Hu Tm H. Millenarianism and Peasant Politics in Vietnam.
Cambridge: Harvard University Press, 1983.
Taylor, Keith W. Surface Orientations in Vietnam: Beyond Histories
of Nation and Region The Journal of Asian Studies 57,4 (1998).
Thch Phng et al. a ch Bn Tre (Gazetter of Ben Tre Province).
Hanoi: Nxb Khoa Hc X Hi, 1999.
Thi Bch. Bn V Anh Hng, Khng Chin Min Nam (Four heroes
of the southern resistance movements) vol. 2. Saigon: T Sch
Sng-Mi, 1957.
Thompson, Claudia Michele. A Negotiated Dichotomy: Vietnamese
medicine and the intersection of Vietnamese acceptance and
resistance to Chinese cultural influence. PhD dissertation,
University of Washington, 1998.
Trn Tn Gia. B Tm Huyn Knh Lc (An account of compassionate
hearts and hanging mirrors). 1897. Hanoi: Vin Hn Nm A
2027.
Trn Th Thu Lng. Ch S Hu v Canh Tc Rung t
Nam B Na u Th K 19 (Land ownership system and rice

91*71$0%',75,80,1+01*

cultivation in southern Vietnam during the first half of the

nineteenth century). Ho Chi Minh City: Nxb Thnh Ph H Ch
Minh, 1994.
Trn Vn Giu, et al. a Ch Vn Ha Thnh Ph H Ch Minh
(Cultural gazetteer of Ho Chi Minh City), vol. 1. Ho Chi Minh
City: Nxb Thnh Ph H Ch Minh, 1987.
Trn Vn Giu. Ngi Lc Tnh (The people of Six Provinces). Xa
v Nay 44B (1997).
Trnh Hoi c. Gia nh Thnh Thng Ch (Gia Dinh gazetteer).
n.d. cole Francaise dExtrme Orient microfilm A 1561.
. Cn Trai Thi Tp (The collected poems of Can Trai). 1819.
Hong Kong: New Asia Research Institute, 1962.

________

Trng B Cn. Cng Gio ng Trong: Thi Gim Mc Pigneau (17711799) (Catholicism of Dang Trong: The period of Pigneau de
Bhaine [1771-1799]). Ho Chi Minh City: T Sch i Kt, 1992.
Trng Gia T ng Th Ph Ton Tp (Complete collection of the
genealogy of the Truong family ancestry). 1886. Hanoi: Vin
Hn Nm A 3186.
Trng Quc Dng. Thoi Thc K Vn (or Cng Ha K Vn) (Afterdinner recollections, or recollections beyond the office). n.d.
Hanoi: Vin Hn Nm A 1499.
Tsai Ting Lan. Hi Nam Tp Tr (Various records of the land beyond
the southern ocean). 1836. Hanoi: Vin Hn Nm HVv 80.
Vit Cc. G Cng Cnh C Ngi Xa (Go Cong, its environs and
people in the past), vol. 2. Saigon, 1969.
. G Cng Cnh C Ngi Xa (Go Cong, its environs and
people in the past), vol. 1. Saigon, 1968.

________

Vietnam Cultural Window (Hanoi) 4 (July 1998).

Vit Nam D a Ch (A Vietnamese gazetteer). n.d. Hanoi: Vin
Hn Nm A 1829.

321

322

&+2,%<81*:22.

White, John. A Voyage to Cochin China. 1824. Kuala Lumpur: Oxford

University Press, 1972.
Wong, Lin Ken. The Trade of Singapore. Journal of the Malayan
Branch of the Royal Asiatic Society (Singapore) 33, 192 (1960).
Woodside, Alexander Barton. Vietnam and the Chinese Model: A
Comparative Study of Nguyn and Ching Civil Government in
the First Half of the Nineteenth Century. Cambridge: Harvard
University Press, 1971.
Youn, Dae Yeong. Wanjo Sadeokje Sigi Daebulhyeopsang eseoeui
Kadolik Munje (A question of Catholicism in the process of
Franco-Vietnamese negotiations during the period of Tu Duc).
MA thesis, Seoul National University, 1998.

MC T

A
An Thun 108-117

B
Bc nhn 173-178, 182
Bch Xun Nguyn 145-146, 148, 150,
154, 167

135, 158-159, 183, 191, 243, 278

Chu Vn Tip 46, 49-51, 117
ch Nm 68, 105, 109, 216, 235
cng in 70, 253-256, 259-260, 271,
283-289, 291, 298
Cng ng Th 41
Cooke, Nola 311

Bc thnh Tng trn 14, 80, 83, 151

Crawfurd, John 311

Bc Thun 112-116, 157, 175

C nhn 129, 149, 181, 185, 195-202,

213, 232, 242

Bnh Nguyn Lc 39, 228, 229, 309

Bi Minh c 39, 228- 229, 309
bun lu 118, 121, 125
Bu Sn K Hng 248-250, 313

C
Cao T Thanh 37, 59, 129, 195, 309
Chmpa 207-208, 222
Chn Lp 16, 43, 63-65, 70, 75, 82, 84,
91-92, 107, 121, 127, 136, 141-142,
144, 147, 155, 175, 203-206, 208210, 212, 214-215, 221-223, 230,
238-243, 247-249, 258, 274, 278,
285, 296
Chu bn triu Nguyn 31, 64, 124,

D
Don Un 31, 119-120, 127, 273, 275,
313
Dc c 30, 152
Du Tng 46-48, 66-67
Dng Quang T 232-233

c in 6, 253-254, 298
i Nam thc lc 24, 30-31, 39, 41, 57,
76, 84-85, 100, 160, 166, 169, 171,
174, 207-208, 211, 254-255, 267,
269

324

&+2,%<81*:22.

ng Khnh Tinh 307

ng Trong 12-13, 25-26, 30, 45, 57,
60, 149-150, 173-174, 176-177, 185,
206-207, 301, 321
o Pht 58-59, 248
o Tr Knh 129
o Tr Ph 129-130
a b 227, 253-255, 257, 277-278, 280,
281-282, 290, 298

214, 232, 241, 243, 301

Gia Long 14, 16, 30, 31, 40-41, 59, 61,
64, 79, 81, 82, 87, 94-100, 103, 111112, 131, 136, 147, 166, 177-178,
180-181, 189, 196, 205-206, 214,
240, 267-268, 278
gio on 108, 126
gio ha 5, 15, 29, 165-167, 187, 193197, 200, 210, 212, 303, 305

a ch 16-17, 27, 33, 205, 256, 271272, 280, 282-283, 285-288, 291292, 295-299

n in 42, 62, 63, 74, 242, 258, 283,

289, 296

Hn ha 25, 214, 216

ng Khnh 30
ng Sn 48-49, 51, 67-68
Thanh Nhn 41, 46-51, 66-68
ng nhn 67, 69, 215

Hm Nghi 30
hn 63, 71, 119, 210, 211, 214
Hong Anh 133, 314
Ha Ngha 66-68
H Hun Nghip 201-202
Hi Lng 112-117, 145, 155, 157, 175
hi t 151, 153-154

Hng Bo 129-130

Eliacin Luro 260

Hu 23-24, 41, 45, 47, 49-50, 53-54, 57,

66, 70, 75-77, 79, 80, 83, 88-89, 92,
95, 100-101, 108-110, 112, 114-115,
118, 120, 124, 128, 131-132, 134,
140-141, 143-144, 147, 150-151,
155-156, 160-161, 165-166, 169,
174, 178-181, 184, 191, 200, 202,
209, 212, 214, 219, 221, 225, 251,
268, 275, 278, 281, 286, 301, 303305

F
Finlayson, George 313
Franois-Isidore 108
Fujiwara Riichiro 65, 71

G
Gia nh 5, 13-15, 23, 26, 28-29, 33,
37-68, 70-95, 99-103, 108, 111-150,
152-161, 165-201, 206, 208, 212214, 222, 229, 231-232, 238-244,
250-251, 254-255, 257-259, 262274, 278-281, 284-292, 301-303,
308-309, 313, 315, 318, 320-321
Gia nh thnh Tng trn 14, 28, 80,
82-84, 86, 88, 91, 102, 128, 133,
135-136, 144-147, 149, 156, 165,
188-189, 190, 194, 196, 200, 208,

Hng thn 192

Hunh Minh 33, 54, 64-65, 94, 115,
145, 200, 220, 242, 246-247, 249,
263, 290, 314

J
Jarai 209-210

91*71$0%',75,80,1+01*

Khmer 16, 39, 42, 44, 53, 61-65, 70, 74,

99-100, 175, 194, 200, 204-205, 211224, 235-236, 238-249, 258, 263,
264, 285, 301, 304, 315
khi ngha 15, 23, 39-40, 49, 66, 131,
154-160, 166, 174-175, 193, 196197, 205-206, 222, 238, 240-241,
245, 306-308
Kin Ha 33, 50, 64, 190, 314

L
Lc ha 224, 240-241
Lm Sm 240-241
Langlet 25, 315
Lo 61, 74, 209
Launay, Adrien Charles 315
L Cht 14, 52, 85, 101, 117, 139
L i Cng 140, 147, 148, 150, 152
L Pht t 307
L Quang nh 41, 73, 169
L Thnh Tng 17, 258
L Vn Duyt 5, 14-15, 17, 53-55,
79-85, 88-102, 108-113, 116-117,
122-123, 125, 130-131, 133-134,
136-137, 139-146, 154-155, 159161, 166-167, 169, 186-187, 195196, 232, 240, 268, 277, 283-284,
302, 317
L Vn Qun 51
lit truyn 42, 85, 91, 140, 142, 169,
171, 180-181, 202, 207, 213, 263
Lng Kh 31, 135, 319
Lu Tn 131-132, 155
L Ti 66-68, 73

M Lai 39, 61, 63-64, 70, 74, 212-214,

222
Matsumoto Nobuhiro 30
Min in 109, 111-112
Minh hng 67, 69, 84, 123, 132-135,
218, 230-234, 237
Minh Mng 5-6, 11-12, 14-18, 24-25,
28, 30-32, 75, 81-82, 84, 87-89, 92,
95-97, 99-104, 106-112, 117, 120122, 128-129, 134-137, 139-147,
149-150, 153-160, 165-182, 184,
186-206, 208-210, 212-216, 218219, 223, 230-232, 234, 238, 240,
242-244, 246, 249, 255, 257, 268,
273, 275-276, 278-280, 283-290,
296, 298-299, 302-308

N
Nam K 14, 23, 26, 28, 70, 80-81, 93,
100, 121, 127, 129, 133, 144, 147,
149, 155, 157, 160-161, 166, 174,
175-178, 186, 198, 213, 253-255,
273, 283, 286-289, 298-299, 302305, 316
Nam nhn 173-179, 182
ngha qun 39, 93, 117, 154, 157-158,
306-307
Ng nh Dim 31
Ng Nhn Tnh 72, 73, 85, 131
Ng Tng Chu 41, 59
ngi Trung Quc 58, 61, 63-64, 66,
69, 70, 72, 131, 133, 250
Nguyn ng S 89, 186-187
Nguyn nh Chiu 306

Nguyn nh u 8, 70, 227, 235, 253,

254-255, 260, 278, 287, 316

M 212-213, 229

Nguyn Hong 25, 45, 102

325

326

&+2,%<81*:22.

Nguyn Hu 40

Phan Huy Ch 64, 107-108, 319

Nguyn Hu Hun 306-307, 319

Phan Thanh Gin 31, 107, 135, 172175, 184-185, 319

Nguyn Hunh c 49, 85, 90-92, 136

Nguyn Khoa Minh 141
Nguyn Phan Quang 8, 80, 95, 100,
131, 154, 205-206, 238, 240, 306307, 313, 317

Phan Thc Trc 38, 93, 96, 98, 113,

140, 199, 319
Phan Vn Tr 306
Philippe 25, 315

Nguyn Phc nh 30, 37, 39-46, 48-64,

67-68, 75-76, 79, 93, 109, 117-119,
125-126, 240, 301

Philippines 75

Nguyn Song Thanh 153-154

Nguyn Th Thnh 26-27, 260, 287,

292, 318

Quch m 133

Nguyn Thng 201-202, 306-307, 318

Nguyn Thu 31, 43, 169, 175, 181, 189,

199, 213, 224, 227, 243-244, 268,
318

Si Gn 8, 30, 32-33, 39, 41, 45-48, 50,

54, 56-58, 62, 64-73, 91-94, 103104, 108, 113, 124-128, 145-146,
150, 153-156, 158-159, 168-169,
172, 175, 179, 183, 185, 192, 200,
213, 220, 236, 242, 249, 260, 263,
280, 290, 293, 301

Nguyn Tha Ging 143

Nguyn Trung Trc 93
Nguyn Vn C 161, 260-261, 264
Nguyn Vn Nhc 68-69
Nguyn Vn Nhn 83, 85, 92, 132, 136
Nguyn Vn Thnh 14, 54, 84, 85, 90,
97-99, 139
Nguyn Vn Thoi 142
Nguyn Vn Tn 53, 62, 240
Nguyn Vn Trng 53
Nguyn Vn Xun 142
Nho gio 15, 17, 37, 58-60, 106, 129,
150, 153, 172, 185, 193, 195
Nho s 172, 185, 201-202, 211, 305

P
Phm Vn t 202, 306
Phm Xun Bch 148, 150, 154
Phan B t 106, 186

phong tro chng Php 23, 93

qun Gia nh 41-42, 50, 52, 60, 75

Shimao Minoru 81
s 7, 9, 13, 15, 27, 32, 44, 51, 56, 58-60,
81, 90, 91, 96, 103-106, 108-112,
149, 155, 160, 167, 169-170, 172,
174-175, 178, 181-182, 185-187,
190-191, 193-199, 201-202, 204,
210, 211, 236, 243-245, 249-250,
260, 267, 287, 292, 303, 305
Singapore 32, 94, 107, 119, 121, 124,
128, 311, 313, 322
Smith, Ralph 319
sng Gianh 25, 40, 173, 174
Sn Nam 28, 180, 182, 254, 292, 320

T
Tn Chnh Vng 46
T qun 14, 15, 51, 89, 90, 268

91*71$0%',75,80,1+01*

Ty Sn 13, 39-41, 43-50, 52-53, 60-61,

63-69, 91, 93, 109, 111, 117, 125,
179, 194, 301
Thi nh Lan 32, 76, 236
Thanh nhn 69, 73, 97, 123, 130-136,
155, 157, 215, 218, 229-234, 236239, 306
Thanh Thun 112-116
Thp iu 191-194, 200
Thin cha 14, 55-57, 59-61, 92, 102112, 136, 139, 141, 144-145, 155,
158, 165, 193, 308
thiu s 15-16, 39, 49, 52, 61, 74, 91,
93, 113, 130, 199, 204-206, 212-217,
219, 221, 223-229, 233, 235-237,
239, 241-244, 246, 251, 253, 306
Thiu Tr 30, 179, 180, 197-198, 200,
205, 213, 230, 232, 238, 242, 244
th cng t tin 25, 60, 104
thuc phin 118, 122-123, 129, 130,
167, 169, 170
Trn Tn Gia 31, 130, 185, 320
Trn Th Sanh 30, 307
Trn Th Thu Lng 254-255, 320
Trn Tuyn 288
Trn Vn Giu 39, 262, 292, 321
Trn Vn Hc 297-298, 307
Trn Vn Phin 265-266, 275, 281-282,
290, 292-293, 297
Trn Vn Quan 148, 150, 154
Trn Vn Thnh 249
Trn Vn Thin 290
Trnh 25, 39-41, 59, 66-67, 72-73, 79,
84-85, 131-132, 149, 152, 168-170,
173, 201, 207, 237, 258, 269, 321
Trnh Hoi c 39, 41, 67, 72-73,

84-85, 131-132, 168-170, 201, 207,

269, 321
Trung B 26, 171, 177
Trung Quc 30, 38-39, 58, 61, 63-66,
69-73, 83, 105, 107, 111, 121-123,
125, 128, 131, 133, 173, 177, 190,
192-193, 195, 209, 216-217, 227,
236, 250, 273
Trng ng Qu 172-173, 175, 271273, 275, 280
Trng nh 306-307, 314, 318
Trng Gia T ng Th Ph Ton
Tp 321
Trng Phc Cng 126
Trng Quc Dng 31-32, 160-161,
321
Trng Vn Minh 85, 140
Trng Vn Uyn 242, 279, 280
T c 14, 18, 30, 129, 160, 180, 192,
197, 296

V
Vit Nam 7, 8, 11, 12, 14, 16, 21-23, 2530, 32, 37-41, 43-45, 53, 55-59, 6162, 64-67, 69, 70-73, 79, 81-83, 89,
91-92, 94-95, 97, 101-108, 111-113,
120-123, 125-126, 128, 129, 130,
132-135, 137, 139, 144, 148, 150,
151, 153, 155, 161, 166, 169, 172,
176-179, 194, 203-216, 221-223,
225, 227, 230-231, 236-238, 240,
245, 247, 251, 253, 254, 257, 258,
259, 267, 268, 273, 274, 276, 285,
293, 298, 301-303, 306, 308, 310,
313, 316-319, 321
V Tnh 46, 50-51, 117, 262
V Trng Ton 41, 59, 73
V Vng 47-48, 50, 66-67

327

328

&+2,%<81*:22.

W
White, John 125, 322
Woodside, Alexander 322

X
Xim 13, 41, 43-44, 50, 54, 61-64, 7475, 91-92, 112, 119, 121, 155-156,
168

NH XUT BN TH GII
Tr s chnh ti H Ni: Chi nhnh ti TP H Ch Minh:
S 46 Trn Hng o, H Ni, S 7 Nguyn Th Minh Khai, Qun 1,
Vit Nam TP. H Ch Minh, Vit Nam
Tel: 84/4/8253841 Fax: Tel: 84/8/38220102
84/4/8269578
Email:thegioi@hn.vnn.vn
Website:www.thegioipublishers.com.vn

VNG T NAM B
DI TRIU MINH MNG
Chu trch nhim xut bn:
TRN ON LM
T chc bn tho:
PGS.TSKH Nguyn Hi K
PGS.TS V Vn Qun
TS. Hong Anh Tun
Bin tp:
Thit k ba: TuvanBooks
Trnh by: Nguyn Minh Chi
Sa bn in: Nguyn Minh Anh

n v lin kt xut bn: Cng ty C phn T Vn (TuvanBooks)

Tr s: P 403, A3, KTX Thng Long, ng Cm Vng,
Dch Vng Hu, Cu Giy, H Ni
Tel: 84/4/62696587
Email: info@tuvanbooks.com
Website:www.tuvanbooks.com

In 1.000 bn, kh 14,5x20,5 cm, ti ................................................................................

............................
Giy chp nhn ng k k hoch xut bn s /CXB//ThG cp ngy thng nm
. In xong v np lu chiu Qu I nm 2011.