VIT

S GIAI THOI - tp 8
(45 GIAI THOI TH K XIX)
Tc gi : Nguyn Khc Thun
NXB Gio dc 2006
Ti bn ln th mi
Kh 13 x 19. S trang : 147
Thc hin ebook : hoi_ls
NGI XA VN PHN NN V CHO RNG VIC TRC THUT L KH.
HUNG CHI NGY NAY, SCH V TN MT, MUN HIU SUT C C
KIM, PHN BIT C VIC HAY V VIC D, GP NHT CH NGHA CA
THIN C LM THNH SCH THNG DNG CHO I, TH N BC HC
RNG TI CAO CN LY LM NGI, NI CHI NGI SC HC CN TM
THNG NH TA.
PHAN HUY CH
(Trch li ta ca b LCH TRIU HIN CHNG LOI CH )
LI NI U
01 - LC TRUYN THA THIN CAO HONG HU
02 - HU VN CA HONG T CNH
03 - NGUYN PHC I BA LN MC LI
04 - IN BN CNG NGUYN PHC PH
05 - S XC XC CA QUNG UY CNG NGUYN PHC QUN
06 - AN KHNH CNG NGUYN PHC QUANG B PHT

07 - CHUYN NGUYN HUNH C

08 - TNG PHC M VI TNH RING V PHP CNG
09 - TNG VIT PHC V T VN CHIU
10 - C THANH LIM CA LNG NNG B NGUYN VN HIU
11 - TRN TH TRN CNG HIN XT N
12 - CHUYN HU THAM TRI V TRINH
13 - THNG HI THAY, NGUYN VN THNH !
14 - V SAO NGUYN VN TI B X T ?
15 - ON KT BI THM CA NG TRN THNG
16 - PHA SAU V N TRN NHT VNH
17 - NHNG CHUYN LI K TRC KHI L VN DUYT QUA I
18 V N L VN DUYT
19- L CHT L L CHT I !
20 - TNG L VN QUN CHT RI VN B NH 100 GY !
21 - NG SN I TNG THANH NHN CHT NH TH
NO ?
22 - GNG HIU THO CA NGUYN VN TRNH
23 - THN MU CA VUA T C SNG NH TH NO ?
24 - AN THNG CNG CHA VI MN UI D V NM D
25 LI S CA NGUYN NG TUN
26 - TRNG NG QU VI V MT TRM NH CNG CHA AN
NGHA
27 - NGUYN TRI PHNG B NGHIM PH
28 - PHAN THANH GIN BY LN B TRCH PHT
29 - LC TRUYN NGUYN B NGHI
30 - THN VN QUYN MAY M THOT C TI CHM U
31 - THN VN NHIP BN LN DNG S CAN VUA
32 - DNG CA PHM KHI
33 - TM S QUANG
34 - LI P CA V TRNG BNH
35 - CI CHT CA TRN TIN THNH
36 - V VN BN GP MAY
37 - KH KHI PHM VN NGH

38 - LNG HIU THO V C THANH LIM CA NGUYN DC

39 LI CAN GIN CA MAI ANH TUN
40 - THNG HI THAY, TRN NH TC !
41 LI CAN CA QUAN KINH DIN KHI CH L NGUYN T GIN
42 - CHUYN L NH DAO
43 - HNH NGHA T TH M
44 - SN NHN HA THNG
45 TIT PH
TH TH CC VUA TRIU NGUYN
LI CH CUI SCH

LI NI U
Tp sch 45 giai thoi th k XIX l tp th tm ca b VIT S GIAI THOI gm
tm tp.
vit 45 giai thoi th k XIX, chng ti da vo hai b s ln ca Quc S
Qun triu Nguyn, l i Nam thc lc (gm 453 quyn) v i Nam lit truyn
(gm 85 quyn).
i Nam thc lc l b chnh s ca triu Nguyn, gm hai phn l Tin bin (gii
thiu lch s thi cc cha Nguyn) v Chnh bin (gii thiu lch s thi cc vua nh
Nguyn). B s ny qu ln, li bin son theo nguyn tc bin nin (ngha l chp vic
theo tun t tng nm) cho nn vic tng hp vit rt kh. Bi l do ny, chng ti
dng i Nam thc lc ch yu tra cu v kim chng m thi. Phn trch dch, chng
ti ly ch yu t b i Nam lit truyn.
i Nam lit truyn cng l b s ln, chp chuyn ca cc Hu, Phi, Thi t, Hong
t, Cng cha, Tn tht, chuyn cc lng thn v nghch tc theo quan nim ring ca
cc s gia ng thi, chuyn mt s nc c quan h vi nc ta thi Nguyn v.v.B
ny cng c chia lm nhiu phn khc nhau, gm c : i Nam tin bin lit truyn
(gm 6 quyn, chp chuyn Hu, Phi, Hong t, Cng cha v cc b ti thi cc cha
Nguyn); i Nam chnh bin lit truyn (S tp, 33 quyn); i Nam chnh bin lit
truyn (Nh tp, 46 quyn). Tuy S tp v Nh tp ca i Nam chnh bin lit truyn di
ngn c khc nhau, nhng tt c u chp chuyn cc Hu, Phi, Thi t, Hong t, Cng
cha, Tn tht, chuyn cc quan, chuyn cc cao tng, chuyn nhng ngi hnh ngha
di thi tr v ca cc v vua triu Nguyn. Do c vit theo th truyn, cho nn, tnh h
thng v cc s kin ca tng nhn vt c th hin rt r. bn c tin theo di, nh
trn ni, chng ti trch dch ch yu l t b s ny.
Tt nhin, ngoi hai b s ln vi tng s chung l 538 quyn, chng ti cn phi
tham kho thm nhiu th tch c na, ngha l cng c cht cng phu, nhng chng phi
v th m tp sch ny trnh c ht sai st. Ti h hi em bn tho ti Nh xut bn
Gio dc vi c mun rt chn thnh rng, mt mai, khi sch ny may mn n c vi
bn c giu tm huyt, ti s hn hnh nhn c nhng kin ng gp chn tnh.
Thnh ph H Ch Minh
1988 - 1994
NGUYN KHC THUN

01 - LC TRUYN THA THIN

CAO HONG HU
Sch i Nam chnh bin lit truyn (S tp) dnh trn quyn th nht chp
chuyn cc Hu v Phi, trong , phn th ba ca quyn ny l chuyn v Tha Thin Cao
Hong hu l Hong hu ca vua Gia Long. Nay xin c ln theo ghi chp ca sch trn
m lc thut nh sau :
Tha Thin Cao Hong hu tn g khng r, ch bit b l con gi ca Thi bo Quc
cng Tng Phc Khung. Tng Phc Khung qu huyn Tng Sn (Thanh Ha), cho
nn, s vn chp b l ngi Qu huyn. B sinh nm Tn T (1761), mt nm Gip
Tut (1814), th 53 tui.
Nm Mu Tut (1778), b 17 tui, theo cha l Tng Phc Khung v cha ti h
Nguyn chy vo Gia nh. Nguyn Phc nh (lc by gi 18 tui) ci b, phong b
lm Nguyn phi. B sinh h tt c ba ngi con trai, nhng c ba u mt sm. (Xin
xem thm Hu vn ca Hong t Cnh). T khi tr thnh Nguyn phi ca Nguyn Phc
nh, b bao phen gian nan bn tu khp y. Nm Qu Mo (1783), v b Ty Sn
truy ui gt gao, binh m b tiu dit gn ht, nn Nguyn Phc nh sang cu cu
qun Xim La, ng thi, cy nh B a Lc em Hong t Cnh sang Php xin thm
ngoi vin. Trng trch phng dng m gi v trng coi mi vic trong gia tht sut thi
phiu bt, Nguyn Phc nh y thc ht cho b. l thi k en ti nht, ngy on t
chng bit c hay khng, bi vy m khi chia tay, Nguyn Phc nh ly mt nn vng
tt, cht ra lm hai, trao cho b mt na, cn mnh th gi mt na, v ni :
- Con ta i ri v ta cng s i y. Phi hy phng dng Quc Mu (tc b Hiu
Khang Hong thi hu, con gi ca Din Quc cng Nguyn Phc Trung, ngi qu
Minh Linh, nay thuc Qung Tr, m ca Nguyn Phc nh - NKT). Ngy gp li cng
chng bit l vo lc no v u, bi vy, Phi hy ly na nn vng tt ny lm ca tin.
Nguyn Phc nh rc nm vn qun Xim La v hng bp Ty Sn, nhng ri li
b Ty Sn nh cho i bi, phi bn tu khp y. B Tha Thin Cao Hong hu
(lc by gi cn l Nguyn phi) phi rc Quc Mu chy ra o Ph Quc nu mnh.
Nm 1788, Nguyn Phc nh chim li c Gia nh. T y, b lun i theo Nguyn
Phc nh lo gip mi vic. Nm Qu Su (1793), Nguyn Phc nh ngh b lm
m nui cho con ca b Thun Thin Cao Hong hu l Nguyn Phc m, tc Hong
Minh Mng sau ny, du b Thun Thin Cao Hong hu lc ny cn rt khe mnh v
sng mi n nm 1846 mi mt. B bng lng vi iu kin l chng phi vit t giao
c hn hoi. Nguyn Phc nh sai L Vn Duyt vit t giao c, cn b th sai cung n
l Nguyn Th L ct gi. T , Nguyn Phc m vo hn vi b.
Thng ba nm Gia Long th hai ( 1803), b c lp lm Vng hu v n thng 7
nm Gia Long th nm (1806) th c lp lm Hong hu. Khi b mt (nm 1814), cc
con do b sinh h u qua i, ch cn ngi con nui l Nguyn Phc m m thi.
Li bn : Xt o lm v, b l ngi tit hnh v thy chung son st,. mt lng mt
d chm lo cho c nghip ca chng, cho nn khng th v vic trch c chng b l

Nguyn Phc nh (tc Hong Gia Long) m qun vic ghi nhn cht lng trung trinh
ca b c. Xt do lm du, b l ngi n ch tnh, lc bn tu dy cng nh khi
yn hng thi bnh u mt lng cung knh m chng, cho nn, chng th v coi nh triu
Nguyn m qun mt c ln ca b k t khi xut gi. C nhn ni : ly chng gnh vc
giang sn nh chng, hn l i loi nh th chng ?
Cht i nn vng tt giao cho b mt na lm tin, y l biu hin s hoang mang
ca Nguyn Phc nh lc phi chy i sng lu vong, cn nh bt Nguyn Phc nh
phi lm t giao c khi nh b nhn Nguyn Phc m lm con nui l biu hin s cn
trng ca b i vi b Thun Thin Cao Hong hu, cng l cn trng i vi c chnh
Nguyn Phc nh na.
S cn trng ca b l hi qu chng ? Tic l khng phi hi qu m l rt cuc vn
cha . V sau, Minh Mng khin cho con du v hai chu ni ca b, ngi b dm
cht, ngi b mang ha v lun, c n cht ca b cng khng yn thn ni. Thng
thay !

02 - HU VN CA HONG T CNH
Hong t Cnh tc Nguyn Phc Cnh, con trng ca Nguyn Phc nh (hay
Nguyn nh, ngi v sau ln ngi Hong , ly nin hiu l Gia Long) v b Tha
thin Cao Hong hu (con gi ca Thi bo Quc cng Tng Phc Khung). B Tha
Thin Cao Hong hu sinh h trc sau tng cng ba ngi con trai l Nguyn Phc
Cnh, Nguyn Phc Hy v Nguyn Phc Non nhng tt c u mt sm.
Nguyn Phc Cnh sinh nm Canh T ( 1780) ti Gia nh. Ma xun nm Qu Su
(1793), Nguyn Phc Cnh c lp lm ng cung (tc Thi t), nhng ngi i vn
thng quen gi Thi t Nguyn Phc Cnh l Hong t Cnh. Cuc i ca Hong t
Cnh k cng a trun. Nay xin theo sch i Nam chnh bin lit truyn (S tp, quyn
2) m lc thut nh sau :
- Ma h nm Qu Mo (1783), sau khi b Ty Sn nh cho ti bi, Nguyn nh bn
tm ng chy sang cu cu Xim La. Bi qu khn qun, Nguyn nh nh B a
Lc em Hong t Cnh lm con tin, i sang Php xin thm vin tr binh lc cho mnh.
Cng i vi B a Lc v Hong t Cnh cn c cc quan Phm Vn Nhn v Nguyn
Vn Lim. Chuyn i ny ko di t nm 1783 n nm 1789 nhng chng mang li kt
qu g ng k, ngoi ni nhc k kt hip c Versailles nm 1787.
- Ma xun nm Qu Su (1793), Hong t Cnh c lp lm ng cung, c
phong l Nguyn Sy Qun cng, c dng ph Nguyn Sy v c ban n c bn ch
ng cung chi n. Mt s quan vn v i thn v nhiu li thuc c sai n gip
vic. Cc bc danh s ng thi nh Trnh Hoi c, L Quang nh cng c sai
n lo vic ging hc.
- Trong thi gian ngi ng cung, Nguyn Phc Cnh tng c giao vic trn gi
cc a phng him yu nh Gia nh v Din Khnh, nhng tic thay, nm Tn Du
(1801), lc mi 21 tui, Nguyn Phc Cnh mt v b bnh u ma, li mt ngi v
ga l Tng Th Quyn v hai ngi con trai cn nh di l Nguyn Phc M ng v
Nguyn Phc M Thy. Nm Gia Long th 16 (1817), M ng c phong lm ng
Ha Cng v M Thy c phong lm Thi Bnh Cng.
M con b Tng Th Quyn hng phc m cha c bao lu th i ha ging ln
u. Sch trn chp s kin th thm ny nh sau :
Trc y, thy Vua ngi m tui cao, cc quan lin xin lp ngi tr v (tc l
ngi dnh cho ngi s ln lm vua sau ny - NKT), trong s , c ngi ngh thng
l nn lp Hong Tn n (tc Nguyn Phc M ng), nhng Vua khng nghe. (Sau,
Gia Long lp Nguyn Phc m l con ca b Thun Thin Cao Hong hu, tc em cng
cha khc m vi Hong t Cnh, lm ngi ni ngi, l Hong Minh Mng - NKT).
Nm Minh Mng th nm (tc l nm 1824 - NKT), c ngi b mt t co rng M
ng thng dm vi m l Tng Th. Tng Th v th b dm nc cho cht, cn M
ng th phi giao tr ht n tn v dy thao, ng thi b ging xung lm th nhn, con
trai con gi ch c bin chp ph pha sau s tn tht. Nm (Minh Mng) th by (tc
nm 1826 - NKT). M Thy li b qun lnh o Dc Chn kin, sp bi a xung nh
thn ngh ti th M Thy b bnh m mt, lc y cha c con ci g. (Vua) cho ly con

trng ca th nhn M ng l L Chung, tp phong lm ng Ha Hu lo vic

phng th Anh Du Hong thi t (tc Hong t Cnh - NKT). n nm th tm (tc
nm 1827 - NKT), i phong lm Thi Bnh Hu.
Cuc trm lun tng n l ht, no d, n nm Minh Mng th mi by
(1836), triu thn v s con ci ca L Chung s nh cha m hng phc, nn li tip tc
ngh ti, buc con trai ca L Chung l L Ngn, con gi ca L Chung l Th Vn v Th
Dao u phi ging lm th nhn. Mi n nm T c th hai (1848), khi M ng b
bnh m mt, dng di ca Hong t Cnh mi c tm coi l yn, hn nhin l yn
phn dn thng.
Li bn : Mi ba tui u phi b a i lm con tin, lnh nh khp chn tri gc
bin, v nc li phi nm mi chinh chin, l mt ln bc nhc. ngi ng cung
cha c bao lu, tui thanh xun ang bng bng sc sng m bng dng mc bnh
u ma ri mt, l hai ln bc nhc. Hnh trng ca Hong t Cnh ng sai th no,
hu th s bn sau, nhng xt phn ring ng cay chm ni, nh th k cng l ng
thng lm thay !
Thi y, c hai ti thuc hng i c khng th tha, y l bt trung v tht c. Bt
trung th con trai trng ca Hong t Cnh chng c biu hin g, vy th Minh Mng
mun yn v trn ngi, t phi khp M ng vo ti tht c l thng dm vi m. i,
gi m M ng chng phi chu ch tn ca Gia Long th i ng s m thm bit
ngn no.
Vua Minh Mng ting l do b Thun Thin Cao Hong hu sinh ra nhng t nh
c b Tha Thin Cao Hong hu nui dng, ngha l vi Hong t Cnh,. no c
khc chi anh em cng cha cng m, th m cam tm git hi ch du v y a cc con
ca anh. Ai ni rng, phm l Hong th chng th dung tha dng trng ca
tc h nh mnh. Mc ng sai vi ai cha r, nhng vi vua Minh Mng, ch l thay !

03 - NGUYN PHC I BA LN MC
LI
Nguyn Phc i l Hong t th nm ca Hong Gia Long, thn mu l b Thun
Thin Cao Hong hu (1768 - 1846). ng c phong l Kin An Vng, bi vy, s
thng chp l Kin An Vng i. Kin An Vng i sinh nm t Mo (1795), mt
nm K Du (1849), th 54 tui. ng c tng cng 81 ngi con, gm 40 trai v 41 gi.
Bnh sinh, ng c nhiu iu c khen nhng cng c n ba ln mc li. Sch i Nam
chnh bin lit truyn (S tp, quyn 2) chp vic mc li ca ng nh sau :
Khi mi ln ngi, vua Minh Mng tng n nh ng chi, bit ng tiu xi ln, bng
lc khng dng, bn cho 20 quan tin v d rng :
- Em phi bit suy ngh, v bng lc chnh l m bo ca dn, cho nn, phi knh cn
d xn, c th mi ni c nghip nh, ch hoang ph m tn hi n c. Ta v thin h
m gi ca, h u li c th ly ca cng m ban n ring c ?
Nm Minh Mng th mi bn (tc nm 1833 - NKT), ng sai tn thuc vin trong
ph ca mnh l L Vn Qut ra H Ni mua nga. (L Vn) Qut lin tm ng ln
tn Cao Bng sch hi tin ca trong dn. Quan Tun ph ca ph Lng Sn l
Hong Vn Quyn bit c chuyn ny, lin tu Vua, (L Vn) Qut b x t, cn ng th
b ct bng lc trong mt nm.
Cng vo nm y (tc nm 1833 - NKT), L Vn Khi lm phn, ng ly c c ngi
v l l chu gi L Vn Khi bng cu, xin Vua cho c trut xung lm hng n t,
nhng Vua ni :
- Chu gi bng cu l bn ngoi, php nc khng khp ti bao gi, nay trut
xung lm n t th chun cho c tr v on t. Vic ny em khng can h g, khng
nn s hi qu nh th. Vy, c chiu theo l thng m vo chu hu.
ng ci u t n.
Li bn : Ln th nht, Nguyn Phc i mc li tiu xi hoang ph, s khng chp r
l hoang ph n mc no, nhng chc chn l khng nh, bi cha tnh n hng chu v
bao k phc dch, ch mi s b tnh v v con, gia nh ny cng ng ti c trm
ngi. H sng m bc cng hao tn khng bit bao nhiu cng qu, ni chi chuyn
xi hoang. Cho nn, vua Minh Mng trch l phi, ch tic l Nh vua va trch va cho
thm tin m thi.
Ln th hai, trm ti c tn thuc vin trong ph ca ng l L Vn Qut lnh ,
cn ng thch b pht ct bng lc trong vng mt nm. Thi th u cng l ca i thay
ngi vy. t l L Vn Qut chng th hon ton t tin lm chuyn bt lng ny,
nhung hn b git ri, cng nh phi ni l Nguyn Phc i v can.
Ln th ba, Nguyn Phc i qu l bo hong hn vua, vi v y v xung hng n
t, mong mnh v s, khin c nh vua cng khng th bng lng, gm thay !
Th ra, Nguyn Phc i o lm, i vi dn th tham lam bn rt, i vi thn

thuc th r rng coi thng, i vi k di quyn th phi tay mc xc. V phng

Nguyn Phc i nm c x tc trong tay, sinh linh trm h s nh th no ?
Song, li ca Nguyn Phc i xem ra cng c phn l li ca chnh vua Minh Mng.
C gm nhng iu Vua phn cng r, cn lu Vua mi c th sa c cho ngi.

04 - IN BN CNG NGUYN PHC

PH
in Bn Cng Nguyn Phc Ph l Hong t th tm ca Hong Gia Long, cn
thn mu l ai th n c s ca triu Nguyn cng khng r, nh phi chp l cha
tng s tch. Nguyn Phc Ph sinh nm K Mi (1799), mt nm Canh Thn (1860) th
61 tui. ng l ngi th nht so vi cc Hong t khc ca vua Gia Long. Nm Gia
Long th mi su (1817), ng c vua cha phong lm in Bn Cng, v th, s
thng gi ng l in Bn Cng Nguyn Phc Ph.
Sinh thi, cng tng t nh phn ln cc Hong t khc ca vua Gia Long, in Bn
Cng Nguyn Phc Ph sng ng ngo, x vic phn nhiu theo cm tnh ring, t khi
c chnh xc. Chuyn ring v ng c sch i Nam chnh bin lit truyn
(S tp, quyn 2) chp li nh sau :
in Bn Cng, hy Ph l Hong t th tm ca Th T (tc Hong Gia Long
NKT), thn mu mt sm, cha tng s tch. Nm Gia Long th mi su (tc nm 1817
- NKT), ng c phong l in Bn Cng.
Vo nm Minh Mng th by (tc nm 1826 - NKT), ng t tin t cn quan chc ri
lm n tn ring. Vic b pht gic, ng n tn ca khuyt xin chu ti. Nh vua h lnh
pht ct bng lc ca ng trong ba nm, ng thi, trit b thuc binh ca ng v khng
cho php ng vo chu hu nh trc na. Nh vua cn xung d rng :
- Ngi l k ngu ti, n ni b bn chng ra ngi lm cho m hoc m tr nn
cn quy, ch cht xu na l phm vo trng ti ( ch ti phn nghch - NKT). Ngh ti
iu l ta no lng v tc gin khng thi. Sau ny, nu ngi c sc lm iu tt, trm
s lng m ban n cho, nhc bng thi c chng cha, th trm s nghim xt theo
ngha ln (ca bc vng), quyt khng th ch v ngi (l ch rut tht) m un cong
php nc c. Vy, ngi phi ngy m knh s m t xt mnh. bit hi hn i li.
Cn nh vin Ph Trng s trong ph ca ngi l Nguyn Vn Bo th phi giao
xung cho b Hnh tr ti.
T y, ng hi hn lm, khng dm lm cn na, nhng n vn hay thin lch, v
nh c thng y t m c ng yu thch th c t tin cho khng bit bao nhiu l ca,
cho du nh c tng thiu cng mc.
Li bn : Cc Hong t thng c phong tc cng v c lp ph ring, y l
l nh ca triu nh ng thi. Nhng ph khng phi l mt c quan hnh chnh,
cho nn, t t cn b my quan chc nh in Bn Cng Nguyn Phc Ph, qu l ti
ln, kh c th dung tha c.
t t cn quan chc, li cn t t ra thuc binh, nu khng kp thi b ngn
chn, tht kh m on trc c rng in Bn Cng Nguyn Phc Ph s cn lm tip
nhng chuyn g. May thay, ng l Hong t th tm ch nu ng mp m gn vi hng
trng, th nguy c b x phanh thy kh m trnh ni.
S chp rng ng n hay thin lch, chc l khng nh cho thm r rng, ch ch

cn xt vic ng t cn quan chc v thuc binh cng vng tin l lm sao ng c

th minh bch cng bng c ?
Chng bit c nn ni rng : may mn thay, ng khng phi l vua, may thay !

05 - S XC XC CA QUNG UY
CNG NGUYN PHC QUN
Qung Uy Cng Nguyn Phc Qun l Hong t th mi (trong tng s 13 v Hong
t ca vua Gia Long), thn mu l b c phi ngi h L. Nguyn Phc Qun sinh nm
K T (1809), n nm ln tm tui (inh Su, 1817) th c vua Gia Long phong lm
Qung Uy Cng, s bt u chp Nguyn Phc Qun l Qung Uy Cng k t . Sinh
thi, Qung Uy Cng Nguyn Phc Qun l ngi ng ngo, xc xc v rt li bing
hc hnh. Bit r con mnh thuc hng kh dy, vua Gia Long bn sai v quan Gio o
ni ting nghim khc l Ng nh Gii n lo vic ging kinh sch. Ng nh Gii
vng mnh Vua, nhng cng chnh v th m ng b Qung Uy Cng Nguyn Phc Qun
ph bng. Nay, xin theo sch i Nam chnh bin lit truyn (S tp, quyn 2) lc thut
nh sau :
Qung Uy Cng Nguyn Phc Qun lc nh ham chi, tnh xc xc v kiu ngo.
Quan Gio o l Ng nh Gii dy bo thng c phn nghim ngt, bi vy, ng ght
lm. Mt hm, ng sai thng nh y t trong nh, bt mt con h m tri gia sn, ri
va ly roi nh va mng rng :
- My ch c khinh ta.
Con h m tc con gii, ng vt thuc lp ch nhi. Ch Gii (tn ca Gio o Ng
nh Gii) trong Hn t c hai m l gii v gii, m ting Hu, ch gii vi ch gii
pht m gn tng t nh nhau. Qung Uy Cng Nguyn Phc Qun mun mn chuyn
nh mng con gii t ph bng thy l Ng nh Gii.
Thng 12 nm 1819, vua Gia Long mt, con l Nguyn Phc m ln ni ngi, l
vua Minh Mng (1820 - 1840). Nh vua thy em mnh ng ngo qu, lin sai cc quan l
Trn i Ngha v Nguyn ng S ti lo vic dy d. Minh Mng ban cho Trn i
Ngha mt ci roi v d rng :
- Em nh ca trm, sinh trng trong chn thm cung, khng dy khng th nn ngi
c. Ngi nn hm sm cn trng dy bo, h thy c li th cho php nh, ch nn
thi kiu cng v li bing lu ngy thnh nt quen.
Ti ma h nm Minh Mng th mi (tc nm K Su, 1829), Qung Uy Cng
Nguyn Phc Qun chng may b bnh u m mt, hng th 20 tui.
Li bn : Ch cn chn thng mi ngy l c th to ra c mt con ngi,
nhng kin nhn un nn c chc nm vn cha d to ra c mt nhn cch tt p,
cho nn, phm l ngi th phi hc, hc c kin thc, hc bit o l i, hc
c th ng x vi i sao cho hp l. Qung Uy Cng Nguyn Phc Qun c vua
cho quan ti ging dy l ch phi, ch tic l ng khng thy c n hu c bit ny.
C bao nhiu hc tr ng ngo, c gan dm ph bng thy, l c y nh rng c by
nhiu k h n, tr th lm nhc cho gia o, gi th ting xu cho i sau. Con nh
thng dn m h n th bt qu cng ch l k ph xm ph lng, cn nh con vua m
h n, x tc sm mun th no cng s lao ao. Cho nn, nu khng bng lng vi vic

thy trnh tr, hu th cng sn sng b qua vic vua Minh Mng ban cho Trn i Ngha
mt ci roi v cho php nh em mnh khi em mnh c li. Xa m ! C phi ngu nhin
dn gian ta c cu thng cho roi cho vt, ght cho ngt cho bi u ?

06 - AN KHNH CNG NGUYN

PHC QUANG B PHT
An Khnh Cng Nguyn Phc Quang l Hong t th mi hai ca vua Gia Long,
thn mu l M Nhn ngi h Trnh, khng thy s chp tn b l g. ng sinh nm Tn
Mi (1811), mt nm t T ( 1845), th 34 tui, khng c con tha t.
Sinh thi, ng c hai ln mc li ln, mt ln b qu, mt ln b pht. Hai ln ny c
sch i Nam chnh bin lit truyn (S tp, quyn 2) chp li nh sau :
Nm Minh Mng th mi hai (tc nm 1831 - NKT), thn mu ng qua i, ng
dng s xin cp th, phu dch v vt liu ( xy m cho thn mu), u c (Nh vua)
gia n ban cp rt hu h. Th nhng sang nm Minh Mng th mi ba (tc nm 1832 NKT), du vic an tng thn mu xong xui ri, ng vn dng s xin thm gch v xin
c ng trc bng lc ca nm Minh Mng th mi bn (tc nm 1833 - NKT). Vua
lin xung d rng :
- An Khnh Cng (Nguyn Phc) Quang, trc y v c vic tang ring, mn c ni
xin nhng hai ba ln, v trm ly l i i vi thn cng, c cch cp pht cho rt hu,
li cn phi lnh v voi n gip cng vic, ngoi ra cn cho mn trc bng lc ca
nm Minh Mng th mi ba lo tang l. Nay, (An Khnh Cng) khng bit th l
qu , cn dng li tu xin ny, tht ng l mn vic tang ring cu li, hm h v
nhm nh qu lm.
Tp tu s y b vt tr li, th, Nh vua cn truyn li qu trch nghim ngt rng :
- T y v sau, nu khng bit t an phn, cn cu xin bt c iu g, th s lp tc b
giao cho Tn Nhn Ph cng vi b Hnh xt x tht nghim ch khng tha.
T y v sau, ng khng dm tu xin vic g na. Nhng n nm Minh Mng th
mi bn (tc nm 1833 - NKT), trong dp tt Nguyn n, khi c sai i t cc miu,
ng chm tr lm l c mi vic, v th, b Vua giao xung cho Tn Nhn Ph ngh ti.
ng b pht ct mt bng lc trong mt nm.
Li bn : Cc con ca vua Gia Long phn nhiu l ng ngo, xc xc hoc tham lam,
v xem ra cng chng my ai c trng th. Mi hay, ngi cao vi c ln chng phi
lc no cng chu ng hnh vi nhau.
An Khnh Cng Nguyn Phc Quang dng s tu xin ln th nht, thin h u c th
thng cm, vua Minh Mng ban cp cho hu h l rt phi, bi v ngha t l ngha tn,
ngonh mt lm ng lc l iu hon ton khng nn. An Khnh Cng Nguyn Phc
Quang dng s tu xin ban cp ln th hai, li cn xin nhiu khng h km ln th nht,
thin h tht kh m cm thng, vua Minh Mng va tr t tu s, li cn xung d
nghim trch l rt phi, bi v lm vua m nng tnh ring n qun c php nc, i
ha c th ging xung bt c lc no. Th mi bit An Khnh Cng Nguyn Phc Quang
l ngi tham lam, m ngi tham lam th xa nay vn th, c bao gi c trng u.
Ngi xa rt coi trng vic l. i vi cc bc tn nhn, vic l cc miu trong
hong cung li cng c coi trng hn. An Khnh Cng Nguyn Phc Quang c tin

cy m y thc cho vic t cc miu ng vo dp tt Nguyn n, vy m ng li t ra

b tr qu mc Ha ra, ng ch nhanh tay vit s xin ban cp, cn vic ln c giao lm
th li rt chm chn. Gi m ng lm ngc li th may cho ng bit ngn no.

07 - CHUYN NGUYN HUNH C

Nguyn Hunh c sinh nm Mu Thn (1748), ti lng Tng Khnh, tng Hng
Long, trn nh Tng (nay l x Khnh Hu, th x Tn An, tnh Long An) mt ti qu
nh nm K Mo (1819), th 71 tui.
Nguyn Hunh c vn ngi h Hunh, sau v theo ph h Nguyn lp c cng
ln, c ban quc tnh, nn mi c h tn l Nguyn Hunh c. Xt v l lch xut
thn, ng ng l con nh v : ng ni l Hunh Chu, cha l Hunh Lng u theo ph
cha Nguyn v u c phong ti chc Cai i. Bn thn Nguyn Hunh c cng
c s c m t l : dung mo khi Ng, kho mnh hn ngi, ai cng coi l h
tng.
Lc u, Nguyn Hunh c l b tng ca Thnh Nhn, m Thnh Nhn l
th lnh ca qun ng Sn Gia nh. Sau, Thnh Nhn b Nguyn Phc nh git
cht nhng Nguyn Hunh c th vn c tin dng. T tr i, cuc i ca Nguyn
Hunh c gn cht vi Nguyn Phc nh, gian kh cng chia, ng cay cng chu. Sch
i Nam chnh bin lit truyn (S tp, quyn 7) chp chuyn Nguyn Hunh c nh
sau :
Mt m, (Nguyn Hunh) c theo hu Vua (ch Nguyn Phc nh lc ny ang
bn tu v b Ty Sn nh ui - NKT) i ng sng. Ngi li thuyn ni rng thuyn
gic (ch Ty Sn - NKT) pha trc, bum cng ln nhiu lm. Vua mun li ln b
trnh, nhng (Nguyn Hunh) c ngh rng sng y c nhiu c su rt nguy him, nn
c xin Vua hy bnh tnh xem h thc th no. Sau nhn k mi bit, chng qua l
n c trng ang u trn cy dc b sng. Vua trong thuyn, mi qu, lin gi u vo
i ca (Nguyn Hunh) c m nm, (Nguyn Hunh) c c th xua mui sut m
khng ng. Vua khen (Nguyn Hunh) c l ngi c lng trung qun.
Nm Qu Mo (tc nm 1783 - NKT), (Nguyn Hunh) c nh nhau vi gic
ng Tuyn. nhng b thua, b bt cng vi 500 tn thuc h. (Nguyn) Hu thy
(Nguyn Hunh) c khe mnh, cng mun thu dng, cn (Nguyn Hunh) c th
cng mun trn v (vi Nguyn Phc nh) nhng li cha th, nn trong lng thng
phn ut. Mt m, trong tri qun ca (Nguyn) Hu, ang lc m ng, (Nguyn Hunh)
c qut mng (Nguyn) Hu rt to. Tng ca (Nguyn) Hu gin, mun nhn em
git i, nhng (Nguyn) Hu cho l li trong gic ng, khng n bt ti, li cn cho nhiu
chu ngc, mun t s hu i li ko nhng (Nguyn Hunh) c vn khng vui.
Nm Bnh Ng (tc nm 1786 - NKT), (Nguyn Hunh) c theo qun ca (Nguyn)
Hu i nh Bc Thnh, khi v, c li gi t Ngh An. By gi, tng gi chc
Trn th Ngh An l Nguyn Vn Du vn gc l tay chn ca (Nguyn) Nhc, khng
thch di quyn ca (Nguyn) Hu. (Nguyn Hunh) c nhn ni di vi (Nguyn
Vn) Du rng hy theo ng tt trong rng m ln v Quy Nhn, hi qun vi
(Nguyn) Nhc. (Nguyn Vn) Du tin li, lp tc em hn 5000 qun, theo ng rng
m v Nam. Khi i, hn sai (Nguyn Hunh) c i trc. c hn mt tun (tc hn
mi ngy - NKT). (Nguyn Hunh) c sai ngi n t n (Nguyn Vn) Du, ni
rng :

- Phm l s phu, ai cng ch th mt ch. c ny khng qun ch c, cng v nh

tng qun khng qun Ty Sn m thi. V chng, ch c ca c ny l chn cha,
mnh tri trao ph rnh rnh, cho nn, nu tng qun mun b ch ti m n vi ch
sng, th nn i cng ti lp cng danh, ting thm mi, nhc bng khng c
nh vy th c ny xin t gi y.
Nguyn Vn Du gin (Nguyn Hunh) c v ti bn ng mnh, bn mun nhn
th git i. Ngh vy, hn lp tc sai ngi mang lnh tin n ni vi (Nguyn Hunh)
c rng :
- Li ng qu hp ti, vy xin ch cng i.
(Nguyn Hunh) c bit mu ca (Nguyn Vn) Du, lin nhn ban m, i hng
qua Lc Hon ri sang Vn Tng m v. ng i quanh co, lng cn, qun s phi ly
l cy m n. Bng thy mt cy to, chim u tnh c hng vn, bn p bt n,
nhng khi nhn k mi bit, l l cy ang lc ha thnh chim, hai cnh th ha xong
nhng mnh v u chim th cn l cy, n vn thy ngon, ai cng cho l s bo ng
ca lng trung ngha. Ngi Man nghe tin lin cp cho (Nguyn Hunh) c lng kh,
nh , (Nguyn Hunh) c mi v c n Xim La, nhng khi n Xim La th Vua
v Gia nh. Vua Xim La mun gi li, (Nguyn Hunh) c th l th cht ch
khng chu, nhn li k ni gian nan i tm ch, khin kh ut ngn ngt bc ln m th
ra mt hn mu. Vua Xim La thy khng th p buc c, cng trng m cp thuyn
cho v.
Li bn : Ngi li thuyn ht hong, Nguyn Phc nh cng chng hn g, m
khuya trong chuyn th nht, ch c mnh Nguyn Hunh c l bnh tnh vng tm, th
cng ng gi Nguyn Hunh c l ngi c kh cht ca con nh v vy. Khen tng
qun c kh cht ca con nh v, k cng c hi l, nhng iu l hn chng qua cng v
s tng qun c kh cht ca con nh v khng nhiu thi. Nguyn Phc nh ta vo
Nguyn Hunh c, no phi ch c mt m trn thuyn ny u.
Sut cuc trng chinh, Nguyn Hu vn lun m lng tip n v tm cch thu phc
hng ng di phng. Nguyn Hunh c no phi l ngi duy nht. Khng thu phc
c Nguyn Hunh c nhng r rng Nguyn Hu thu phc c hu th bi i
ngha ca mnh, knh thay !
Xt vic Nguyn Vn Du m bun thay cho s km tnh cn ngha. Phm l ngi th
phi gi c trung trinh, n hai lng i nh Nguyn Vn Du chng ai c th tha th
c Tht kh m hiu rng, ti sao ng li theo Ty Sn.
Nguyn Hunh c cng m thuc h, v i l m trng g ha cuc, nhn l tng
chim, n c cy rng m vn cho l.ngon ming. S chp chuyn ny, cng chuyn th ra
mu trc mt vua Xim La, chng qua cng ch ct cao ci ch ca ng thi. V
chng, ai dm c gan tm li ng con ng bng rng ca Nguyn Hunh c thu xa
kim tra s chun xc.

08 - TNG PHC M VI TNH

RING V PHP CNG
Tng Phc m qu huyn Hng Tr (Tha Thin), vn thuc dng di nh tng.
Nm 1774, li dng lc Ty Sn khi ngha, cha Trnh sai tng Hong Ng Phc em
hn ba vn qun vt sng Gianh nh thng vo ng Trong, khin cha Nguyn phi
b c Ph Xun m chy vo Gia nh, Tng Phc m cng chy theo, nhng mi n
Qung Nam th b bt. Sau, Tng Phc m trn c, li tip tc i tm cha Nguyn,
nhng ln ny ng i bng ng bin, chng d gp bo, phi phiu dt sang tn t
Min in. Ti y, ng b bt gi, may c mt ngi Trung Quc cn nh c t nhiu
ch Hn, Tng Phc m bt m vi ngi Trung Quc ny, nh ng ta ni gip, Tng
Phc m mi c tha. T Min in, Tng Phc m sang Xim La v c yt kin
Nguyn Phc nh. T y, ng mt lng ph t Nguyn Phc nh. ng mt nm Gip
Dn (1794), khng r bao nhiu tui.
Bnh sinh, Tng Phc m l ngi thng thn, cng t rt rnh mch. Sch i Nam
chnh bin lit truyn (S tp, quyn 8) chp v ng c on nh sau :
Tng Phc m gi chnh lnh rt cng bng v nghim minh, cho du l ngi thn
cng chng king. d. By gi, c vin Tham tng Hu qun, i vi (Tng Phc)
m vn l ch bn b thn quen c. Y thng th, bt ngi y t n p Trng
Cng cha phi chiu mnh. (Trng Cng cha l ch ca vua, xt hnh trng cc ch gi
ca Nguyn Phc nh, tm on y l b Nguyn Th Ngc Du, tc Phc Lc Cng
cha, v ca Chng Hu qun l V Tnh. V Tnh mt ti Quy Nhn nm K Mi,
1799 - NKT). (Tng Phc) m bit c chuyn ny, lin sai qun i tm tn y t
tra. Vin Tham tng s qu vi em tn y t giu vo nh ca Trng Cng cha,
xong, sai ng cht ca li. Qun i bt khng sao m ca c, (Tng Phc) m sai
p ca ra, ngi gi ca s qu, nh phi m, tn y t b bt, vin Tham tng n
th ti vi (Tng Phc) m. (Tng Phc) m mi ngi ri ly ru cng ung. Ung
xong, ng thong th ni :
- Gi tnh bn c nn mi ngi ung ru, cn gi nghim php nc th phi git k
c ti. Nh ca Trng Cng cha khng phi l ni ai mun vo th vo, vy m ngi
dm cho y t n p buc, tc l phm vo hnh php, khng th sng c.
Ni xong, (Tng Phc) m sai em (vin Tham tng) ra chm. Vin Tham tng
ngonh li ni rng :
- Ti ng cht th phi cht, nhng xin c cht sao cho cn nguyn xc.
(Tng Phc) m nghe th, lin sai ly cy ct n trc cng cng ng, chn
hng vin Tham tng cho n cht th thi. Mi ngi thy vy, ai cng run s. ng gi
php nc rt nghim, i l nh vy.
Li bn : Hai iu ti k ca n ng l ch am m tu v sc. Lm tng gia thi
lon, hai iu ti k trn cng phi nghim lo trnh n cn thn hn. Ch cn mt cht coi
thng l c th chuc ly i ha, cht l l ng nhin, may mn chng th cng ch
nh vin Tham tng trong chuyn ny, y l c cht nguyn xc m thi. C iu, xc

khi mt th nguyn, cn danh trong s th nt, nhc thay !

09 - TNG VIT PHC V T VN

CHIU
Tng Vit Phc ngi Gia nh nhng t tin vn qu huyn Tng Sn tnh Thanh
Ha. Khi cha Nguyn b Ty Sn nh ui, phi bn tu khp t Gia nh, Tng Vit
Phc xin theo, ng c phong lm Cai i, sau v c cng theo hu Nguyn Phc nh
Xim La nn c thng chc Ph V y ri V y. Nm 1800, nh c nhiu qun cng,
ng li c thng lm thng ch. Nm Tn Du (1801), ng mt trong trn nh nhau
vi qun Ty Sn Quy Nhn. S khng ghi nm sinh ca ng nn khng r ng th bao
nhiu tui.
T Vn Chiu sinh v mt nm no, qu qun u khng r, ch bit ng vn l
tng ca Ty Sn quy hng Nguyn Phc nh, c Nguyn Phc nh cho lm b h
ca Tng Vit Phc. Sau v Tng Vit Phc hay mng nhic ng l phn ch cu
hng, T Vn Chiu li quay v vi Ty Sn v vn c Ty Sn tin dng. iu ng
ni l ngi git c Tng Vit Phc cng chnh l T Vn Chiu. Chuyn hai nhn vt
ny c sch i Nam chnh bin lit truyn (S tp, quyn 13) chp li nh sau :
Nm Tn Du (tc nm 1801 - NKT), nh nhau Th Ni. (Tng Vit) Phc xin i
nhng Vua nghe theo li khuyn ca Nguyn c Xuyn, khng cho (Tng Vit Phc) i
m sai (L Vn) Duyt i
(Tng Vit) Phc ng qun Kin Dng, b tng gic (ch Ty Sn - NKT) l
T Vn Chiu nh p. Quan V y (trong i qun ca Tng Vit Phc) l Trn Vn
Xung b t trn. Tng Vit Phc ni gin, em qun n nh (Ty Sn) Thch Cc,
chng d b qun mai phc nh cho ti bi, cc quan V y l Hong Phc Bo v Hong
Vn T u b cht trn. (Tng Vit) Phc s hi, xin chu ti nhng c Vua tha cho
Ma h nm y (tc nm 1801 - NKT), i binh tin nh Ph Xun, (Tng Vit)
Phc v quan Tham tri l Trn Vn Trc c giao li trn gi Qung Nam. Khi cu
kinh (tc Ph Xun - NKT) thu hi c, (Tng Vit) Phc v L Vn Duyt c sai
i cu vin Quy Nhn. n Qung Ngi, nh bi c gic, bt dc c gic l
Nguyn Vn Khn v Tham c gic l H Vn T Tr Khc cng qun lnh gic hn
3000 ngi. (Tng Vit) Phc vn ght ngi Quy Nhn v cho l mt lng theo gic, nn
tuyn b rng :
- Nu ta nh c Quy Nhn, ta s lm c sch, quyt khng st mt mng no.
Qun va qua Tn Quan nh thng n Bc Cc. Tng hiu ca Tng Vit
Phc ngn rng :
- Qun ta t, nu c khinh thng i phng m tin, l nh gp ch th lm sao ?
Tng Vit Phc ni :
- H gp gic th ta men ng ni m i, chng lm g c ?
Va ni xong th thy qun mai phc cua tng gic l T Vn Chiu ni dy. (Tng
Vit) Phc chng nh khng ni, b git.

Nguyn xa, (T Vn) Chiu v hng phc, tng gip (Tng Vit) Phc nhiu vic
trong v qun, nhng (Tng Vit) Phc vn thng mng nhic (T Vn) Chiu l cu
hng, (T Vn) Chiu v th m gin ri lm phn, tr v li vi Ty Sn. (T Vn) Chiu
thng thua (Tng Vit) Phc, nay (Tng Vit) Phc khinh thng m tin,nn mi b
hi.
Li bn : Tng ti dc sc chin u, cha d d tiu dit c tng ca i
phng v nu c tiu dit c chng na th vn cha phi l tng gii trong s
nhng tng gii, cao ngo phng c ch g ? Binh php c vn ni, khng nh m khut
phc c tng s ca i phng, y mi thc l tng gii trong s nhng tng gii.
T Vn Chiu theo v hng, du sao th cng l mi li ln, thn lm tng nh Tng
Vit Phc m khng nhn ra, li cn mng nhic khinh r, th th khng th coi l tng
c ti, du l tihn.
K bt ti thng ngh ai cng bt ti, cho nn mi ch quan coi thng i th. Nh
Tng Vit Phc ra trn, thng lun mi l l ch thm bi mnh vong th c g l l u.

10 - C THANH LIM CA LNG

NNG B NGUYN VN HIU
Nguyn Vn Hiu qu nh Tng, Gia nh, ting l con ca quan Cm y Chng
v l Nguyn Vn n nhng nh rt ngho, thu thiu thi, ng tng phi i ct c thu
kim sng. Nm t T (1785), ng theo V Tnh ph Nguyn Phc nh, c
Nguyn Phc nh tin dng, phong mi ti chc T doanh thng ch, tc Lng
Nng B. Nguyn Vn Hiu mt nm Gia Long th mi bn (1815), th 69 tui.
Sinh thi, Nguyn Vn Hiu c ting l thanh lim. c thanh lim ca ng c sch
i Nam chnh bin lit truyn (S tp, quyn 16) chp li nh sau :
(Nguyn Vn) Hiu l ngi thanh lim v qu quyt, cho hay nhn vt g cng u
thn trng. ng thng nghim cm ngi nh khng c t giao thip vi ngi
ngoi. Tt nht hng nm, ai biu g cng chi t, nh quan m x xc, lng bng nm
no ch chi dng cho nm , chng d d g. Phu nhn ca ng thng em vic ny
ni vi ng, ng ci p rng :
- Phu nhn khng cn nh thu cn i ct c ? Ci n ci mc gi y gp i gp
nm ngy xa, vy m cn mun ly ca bt ngha lm giu ?
Phu nhn t khng cn ni n chuyn li lc na. Nguyn Vn Hiu tuy l quan
v nhng li c phong ca Nho gia, cho nn, cc tn khoa u ti yt kin. ng thng
tip i n cn v hay nhn dn rng :
- Kh cng n sch mi nm mi c c ngy nay, xin mng cho cc bn hin.
Ngy khc c ra lm quan, cng nn sng nh thu ngho kh, ch nn xa x, v nh th
th trc l h nhc thn danh, sau l ung cng kn chn nhn ti ca triu nh.
Khi lm quan, (Nguyn Vn) Hiu c nhiu c tt, c nhn dn rt yu. Bn li
dch nu lm iu khng phi l ng nghim tr, khin chng rt s. Trong ht c lm trm
cp, ng thn em qun i bt. Bn cp rn bo nhau rng :
- Quan Trn th nhn ha, y l Pht sng, bn ta nn knh cn m lnh i.
ng ti u, bn trm cp lnh xa n .
Nm Minh Mng th hai (tc nm 1821 - NKT), Thnh T Nhn Hong i tun du
Bc, nghe bit (Nguyn Vn) Hiu tr dn c ting tt, lin cho triu vo Thng Long,
cho thng vt cp, thng cho mt ng nhm m vng, mt thanh gm m vng v mt
khu sng c nm ch vng.
Nm th t (tc nm 1823 - NKT) ng nhn chc Trn th Thanh Hoa. Mt hm, c
vin Th ti em l vt rt hu n xin yt kin, ng n tn khc t v sai mang v.
Ngi y t di bp bit c lin ln ca sau ra, da nt (vin Th ti) v ni di l
(ng) s ly mt na. Vic b pht gic, ng gin lm. sai em chm u ngay, bn ng
liu can ngn my cng khng nghe. Chm xong, ng xin chu ti vi triu nh. Vua cho
l (Nguyn Vn) Hiu t tin git ngi, pht ng phi ging ba bc nhng vn cho lu
nhim chc c.

Nm th 10 (tc nm 1829 - NKT), v gi li bnh, ng xin c ngh chc, Vua

cho y, li cn cp lng nguyn nm, nhng ri bnh khi, ng vo hu. Vua hi han hi
lu ri cho ng gi chc thng, Trm th Ngh An. (Nguyn Vn) Hiu bit rng, bn
ng liu, h bt c bn trm cp, tra kho m chng nhn, nu sau thy l chng khai
cha ht th li tra kho tip bn ni :
- Chng v cng kh m gian t, cng phi c tng khot vch gian nan lm mi ly
c ca. Nu em lng thnh thc m nhn ti, chiu lut xt x thy c th tr
c ti, th vic g c phi tra xt thm na ? Nh nha mn xt hi n ngc, ngy ngi
ta gi nh cao, coi thng vn lut kim c thu tin, khng kh nhc m vn c
ca, th s cp y cn t hi hn.
Bn ng nghe li y th s lm.
Li bn : C nhng ngi v nhn hu v m ang, trong th t gia gii giang, ngoi
th gip chng lm nn s nghip, lu ting thm cho mun thu. Tuy nhin, cng c
nhng ngi v thin cn, trong th gia gio coi thng, ngoi th v tham m thi thc
chng nhng tay vo ti, ting xu n mun i. Cho nn, khng bit tnh to nhc
nhau dng li ng ch phi dng li, th du c nng tnh bao nhiu, o ngha v chng
cng chng trn. Nh ngi v ca Nguyn Vn Hiu, nu chng b khng phi l bc
thanh lim, th s th s ra sao, khng ni cng r ri.
i, ch s ngi khng bit ti ta m ch s ta khng xng c ngi bit ti
m thi. Nguyn Vn Hiu lm quan, n c bn bt lng cng phi knh s m ln
trnh, ngi i sao li c th khng bit ti ng c ?
Bt chp can ngn, quyt chm tn u bp di tr v tham lam, ti t git ngi ca
ng tt nhin l khng th b qua c, nhng ngi tt khc vi bc tng tt chnh l
ch ny, nng li trch c ng, t cng khng phi l.
Ngm li ng tm s vi bn ng liu, thy ng qu l bc giu c nhn ln tr. S
chp li li y ca ng, ch l thay !

11 - TRN TH TRN CNG HIN

XT N
Trn Cng Hin sinh vo nm no khng r. Sch i Nam chnh bin lit truyn (S
tp, quyn 16) cho hay, ng ngi Qung Ngi, lc tr tng theo ph Nguyn Phc nh,
n khi Nguyn Phc nh ln ngi (tc Hong Gia Long) ng c b lm quan, c
thng n chc Trn th trn Hi Dng. Khi trn nhm Hi Dng ng l ngi ch
trng p ngn nc mn to ra c hn 800 mu t lm rung, khin cho nhn
dn c cy nh. Ngi Hi Dng tng nh cng lao ca ng bng cch gi con
ngn nc mn y l Trn Cng (con do ng quan ngi h Trn ch trng p
nn). Cng khi trn nhm Hi Dng, Trn Cng Hin l ngi t chc bin son
nhiu b sch kh ln. ng thi, t mnh vit cun Hi Dng phong vt k rt c gi
tr. Ngoi ra, ng cn ng ra t chc vic khc in nhng sch qu ca cc triu i trc,
ng gp rt ng k vo vic bo v kho tng c th ca nc nh. Trn Cng Hin mt
ti Hi Dng nm inh Su (1817), do cha r nm sinh nn khng bit ng th bao
nhiu tui.
Sinh thi, Trn Cng Hin l ngi c ting cng minh v thanh lim, tuy nhin,
chuyn khin cho ngi i nh ti ng nhiu nht li l chuyn ng xt n. Sch trn
chp rng:
(Trn Cng) Hin l ngi cng bng v thanh lim, xt x c nhiu v kin cn
ng, tr c mi hi cho dn. C mt v n mng kh lu m cha tra xt c,
triu nh c thc rt nghim ngt, (Trn Cng) Hin rt ly lm lo. Mt hm ang
gia cng ng, ng mt qu, nh ta gh m ng tm. Trong cn m mng, cht ng
nghe ting ni vng vng bn tai :
- Con rt nh bc !
Tnh dy, ng ngh rng, k ti phm c l h Ng tn Cng chng (m Hn Vit, ng
cng l con rt. - NKT). Ngh vy, ng b mt d la, qu c ngi h tn nh vy, hn v
hn thua c bc m git ngi. ng ch tra kho mt ln l hn nhn ngay. Mi ngi
u cho l ng xt n ti nh thn.
Li c chuyn k rng : pha ty thnh ca trn y (tc trn Hi Dng - NKT) c
mt cy c th, loi chut n lm hang m , lu ngy ha thnh yu tinh, ai cng ly
lm lo. (Trn Cng) Hin va mi ti nhm chc sai cht ngay cy y. Mt m, ng
ang nm trong mn, cht thy mt vt g sng nh b uc bay quanh, bn a tay bt
ly ngay, vt sng cng bin mt. (Trn Cng) Hin lin thp n ln xem th thy mt con
chut cht trong tay. Yu qui t khng cn na.
Li bn : T chc p ngn nc mn, to ra c hn 800 mu rung, dn mt
trn nh m c thm ci n, bo h khng thnh knh tri n sao c. Con ting l
mang tn Trn Cng Hin m thc l mang tm lng ca dn vy.
Canh cnh ni lng lo bo tn vn c ca t tin, cho khc in sch qu ca cc bc
tin bi truyn b, ch chng y thi cng r : quan ca cc thi th nhiu lm,
nhng lm quan m c c np ngh nh Trn Cng Hin th chng my ai. th, ng

cn ct cng bin son Hi Dng phong vt k, knh thay !

Ngi hc rng ti cao, li l ngi lm cng lao vi x s, bao gi cng l ngi
c dn knh phc m s, cho nn, li tng truyn y v li k v cuc i ca h, c g
l l u. Phm l vic c th lm, du kh khn n bao nhiu i na, nu ta dc sc ngh
suy cch lm c khi n khi ng, th sm mun th no ta cng lm c m thi. My
ting con rt nh bc vng vng bn tai khi Trn Cng Hin ang thip i gia cng
ng, chng phi l do thn nhn mch bo m chnh l kt qu ca s dy cng suy
ngh ca ng thi.

12 - CHUYN HU THAM TRI V

TRINH
V Trinh ngi huyn Lng Ti (thuc Bc Ninh), chu ca quan Thng th Tin s
V Hy Nghi v l con ca Hng Cng V Thiu. Cha v ng ca V Trinh u l bc c
danh vng di thi L mt, bi vy, nm 1776, d mi Hng cng v mi 16 tui,
V Trinh cng c cha Trnh Sm (1767 - 1782) b lm Tri ph ca ph Quc Oai
(nay thuc H Ty). Khi vua L Chiu Thng chy i cu vin Mn Thanh. V Trinh l
mt trong nhng ngi ng h mnh m, nhng khi qun Mn Thanh b Quang Trung
nh cho i bi, L Chiu Thng chy sang sng lu vong trn t Trung Quc th V
Trinh theo khng kp, nh phi li, n dt ti qu nh.
Nm Gia Long th nht (1802), nhn c tin Hong Gia Long s thu dng cc cu
thn ca nh L, V Trinh cng mi v cu thn khc ra nhn chc. V Trinh c b
lm Th trung Hc s. Ngay nm y, ng vo Hu nhn chc. Nm Gia Long th mi
hai (1813), V Trinh c b lm Tham tri b Hnh, v l nh cao nht trong hon l
ca ng. Sch i Nam chnh bin lit truyn (S tp, quyn 20) chp truyn V
Trinh nh sau :
Nm (Gia Long) th hai (tc nm 1803 - NKT), m tang vua L (ch vic a hi
ct ca L Chiu Thng tr v nc - NKT) t Yn Kinh tr v, triu nh bn nn ly L
Din ng ra lnh vic tang ma, nhng b L ly lm kh ni khi bo vic ny cho Bc
Thnh (c quan i din cho triu nh cai qun vng Bc B - NKT), v khng bit xng
h vi v vua khut ny nh th no cho phi l, vit thng tn ra liu c c chng ?
V Trinh ni :
- Thnh triu nn ly o hu h m i x vi triu mt, xin c hiu c m gi
l L Chiu Thng cho ng l.
Vua khen l phi. V Trinh nhn tu rng :
- Thn vn l b ti ca nh L trn trnh li, vy, xin c gii chc v Bc, ln
ca i Nam Quan m n tang.
Vua nghe, khen l ngi c ngha, bn chun y li tu, ng thi tin th, sai (V
Trinh) i khm xt iu Bc Thnh. Xong vic, (Vua li) triu (ng) v kinh. Nm
(Gia Long) th su (tc l nm 1807 - NKT), ng c sung lm Gim th trng
Hng - Sn Ty, n nm (Gia Long) th tm (tc nm 1809), ng c c lm Chnh
s sang Trung Quc d l mng th Hong nh Thanh, khi v, c cng vi cc quan
l Nguyn Vn Thnh v Trn Hu Knh son tho lut (tc b lut m ta quen gi l lut
Gia Long - NKT). (Nguyn Vn) Thnh vn trng ti ca V Trinh, bn cho con l
(Nguyn Vn) Thuyn th (V Trinh) lm thy. Nm (Gia Long) th mi hai (tc nm
1813 - NKT), ng c thng lm Hu Tham tri b Hnh ri c lnh b lm Gim th
trng thi Hng - Qung c (tc trng Trc L hay trng Tha Thin - NKT).
Nm (Gia Long) th mi lm (tc nm 1816 - NKT), con ca (Nguyn Vn) Thnh
l (Nguyn Vn) Thuyn, b Nguyn Trng Hiu t co v ti mu phn, ly bi th (ca

Nguyn Vn Thuyn lm) lm chng. (Nguyn Vn) Thuyn phn bc, ni nh th l

vu co. Vua ni vi cc th thn rng :
- Nu nh (Nguyn Vn) Thuyn khng c lm gic, th ti sao th hn li cha s
bi nghch th ny ?
(V) Trinh ni :
- Th y, li qu kch v tri l, nhng trong c cu : U cc sinh hng thin l
vin (ngha l : Hang su m c hoa lan sinh sn ra c th ting thm c th bay n
ngn dm). Xt k, ch ny ch hoa, l phi vit vi b tho trn, di c ch gin,
ngoi bc bi ch mn (tc l ch lan nhng v hy tn cha Nguyn Phc Lan nn V
Trinh khng dm c m ca ch m ln lt c tng b phn ca ch - NKT), th m
(Nguyn Vn Thuyn) li vit thnh ch hng l hng thm, tc l cn bit knh trnh
quc hy. Ngay mt ch y m cn bit knh trnh th cng bit hn khng phi l hng
c bo nghch c.
Vua gin lm, ni rng :
- Bnh vc n qu nh th, chng phi l mt l a dua hay sao!
Ni ri, sai ot ht quan chc (ca V Trinh) v tng giam vo ngc. V sau,
(Nguyn Vn) Thnh ung thuc c t t, cn (V) Trinh th c ngi khuyn nn t
liu ly, nhng (V) Trinh ni :
- Nu c ti vi triu nh th xin em u chu chm, nu nh khng phi ti th h
c g phi t hi thn mnh mang ting xu vi i ?
n nm (Gia Long) th mi by (tc nm 1818 - NKT), nhn k thu thm, (V
Trinh) c gim cho ti cht nhng phi em i an tr Qung Nam. Ti ni b pht
phi, (V) Trinh chuyn lo ging sch cho hc tr, ly vn chng sch v lm vui, k
nh an phn ch khng t r ut hn g.
Nm Minh Mng th chn ( tc nm 1828), Vua tun du Qung Nam. (V) Trinh v
gi m sai con ra tu xin, Vua thng, tha cho, c v thm nh, nhng v n bn qun
c vi hm th mt, th 70 tui (tnh theo tui ta, tc 69 tui ty - NKT).
Li bn : Trc th triu L, sau th triu Nguyn, kh tit ca k b ti nh th chng
phi l sng gi g, nhng thi, thi y no phi ch c mt mnh V Trinh lm nh vy
u ? Li ngh c i n hi ct ca L Chiu Thng, u cng l cht vt vt ng
k cho V Trinh vy.
Nguyn Vn Thnh trng vng V Trinh v coi V Trinh l ngi c ti, nhng xem
ra ci ti ca V Trinh cng chng l bao, ch mi phn tch s lt lo ca ch ngha
ch cha th m x nhng lt lo ca s i. S chp rng, k t khi b em i an tr
Qung Nam, ng t ra an phn, nhng xem vic ng sai con i tu xin vi vua Minh
Mng th thy chng nh ni u t danh vng trong ng vn cn nng lm.

13 - THNG HI THAY, NGUYN

VN THNH !
Sch i Nam chnh bin lit truyn (S tp) dnh trn quyn th 21 vit v
Nguyn Vn Thnh, mt trong nhng i thn ca triu Nguyn thi Gia Long.
Tin t ca Nguyn Vn Thnh vn.ngi Tha Thin, nhng tnh n Nguyn Vn
Thnh th dng h ny di c vo Gia nh c nm i. Nguyn Vn Thnh sinh nm
Mu Dn (1758), mt nm inh Su (1817), th 59 tui.
Thu nh, Nguyn Vn Thnh c gia nh cho n hc chu tt, bi vy, trong s cc
tng lnh lc by gi, ng l ngi c kin thc uyn bc hn c. Nm 1773 (15 tui),
Nguyn Vn Thnh cng cha l Nguyn Vn Hin theo ph cha Nguyn chng li
Ty Sn. Cha mt, ng tip tc theo ph Nguyn Phc nh v khi mi ngoi hai mi
tui, ng l mt trong nhng ch da tin cy ca Nguyn Phc nh. Nguyn Phc nh
ln ngi ly nin hiu l Gia Long. Nguyn Vn Thnh c b lm Tng trn Bc
Thnh, thay mt triu nh cai qun min Bc (tng ng vi vng Bc B ngy nay).
ng cng l mt trong nhng ngi c Hong Gia Long trao trch nhim son tho
b lut cho triu Nguyn.
im li hnh trng ca nhng ngi theo ph Nguyn Phc nh th thy qu tht t ai
c may mn vn ti cc nh danh li nh Nguyn Vn Thnh, song cng t ai phi chu
nhiu cay ng ti nhc v oan khut nh Nguyn Vn Thnh. Ring ni cay ng ti
nhc v oan khut, xin c theo sch ni trn m dn ra my s kin chnh nh sau :
- S kin th nht xy ra nm t T (1785). Nm ny, Nguyn Vn Thnh ang cng
Nguyn Phc nh bn tu Xim La. Tnh Nguyn Vn Thnh rt thch c bc, thng
thua v mc n, b ngi ta i hoi. Mt hm ang theo Vua t Xim La, Nguyn Vn
Thnh c Vua sai em 1000 lng bc i Chim Kha (tn mt vng t ca Xim La)
mua thc. Dc ng (Nguyn Vn Thnh) gp quan qun (ca Vua) cng v nh bc m
mc n vi ngi Xim La, b h n i n rt kh, ng thy th m thng, lin ht
bc ra tr n cho quan qun (ca Vua) ri tay khng m v. Vua bit chuyn, tuy khng
bng lng nhng cng ly lm l, khng bt ti ng.
- S kin th hai xy ra vo nm inh Mi (1787) : Ma thu, H H Vn (tng ca
Ty Sn - NKT) ng qun o Cn Ln, mun c quy phc, Vua bn sai (Nguyn
Vn) Thnh cng vi Nguyn Thi Nguyn i n, nhng khi tr v, v gp gi chng,
thuyn khng th n ni Vua c, nh phi ng tm ti H Tin. Bi ht lng n,
(Nguyn Vn) Thnh lin ng gi thuyn gic i tun cp lng. Khi Vua t Xim
La v o C Ct, (Nguyn Vn) Thnh dn H H Vn vo yt kin v tu vic i cp
lng cho qun n. Vua gin lm, sai giam Nguyn Vn) Thnh li, nhng sau li th ra,
sai i nh gic.
- S kin th ba xy ra vo nm K Mi (1799). Nm ny, Nguyn Vn Thnh c
lm Tit ch, ch huy trn nh vo Quy Nhn. Cng trong b ch huy vi Nguyn Vn
Thnh, cn c L Vn Duyt, L Cht v Tng Vit Phc. Sch trn chp : Trn ny,
(Nguyn Vn) Thnh cng (L Vn) Duyt, cm c trn bnh voi ch huy cc tng.

Tnh (Nguyn Vn) Thnh thch ung ru. Lc sp vo trn, ly be ru rt ung, nhn
th, rt mi (L Vn) Duyt. (L Vn) Duyt khng ung. (Nguyn Vn) Thnh ni :
- Hm nay tri rt, ung ru cho thm kh lc.
(L Vn) Duyt ci m ni rng :
- Ngi no nht nht mi phi mn ru tng kh lc. Trc mt ta, no c ai
ng mt gii trn mc cng i ch, vy th cn g phi dng n ru ?
(Nguyn Vn) Thnh nghe vy th thn v cng k t , bt u bng nui gin
i vi L Vn Duyt.
- S kin th t xy ra vo nm Tn Mi (1811). Nm ny, cc quan l ng Trn
Thng v Nguyn Gia Ct phm ti, Vua giao cho triu nh x. Nguyn Vn Thnh cho
rng ng Trn Thng v Nguyn Gia Ct qu ng l c ti, nhng ly cng b ti th
cng c th c coi l thuc hng bt ngh. Li y dng ln, Vua cho l (Nguyn Vn)
Thnh bnh vc cho k c ti, bn pht ba con tru !
- S kin th nm xy ra vo nm no khng r, nhng tm c on l nm Nhm
Thn (1812) : Vua i coi t t Sn Lng (cc vua triu Nguyn thng t chn t
xy lng cho mnh ngay khi cn sng. Sn Lng l lng ca Gia Long - NKT). Thnh T
Nhn Hong (tc vua Minh Mng, lc ny cha ln ngi - NKT) v cc i thn cng
theo i. Lc o huyt, thy t c nm sc, Vua ly lm mng, cho l im tt, qun
thn u chc tng, ring (Nguyn Vn) Thnh khng ni g. Vua hi th ng tu :
- t tng thn mu ca ti cng c nm sc nh vy, m li cn p hn.
Vua im lng, qun thn th t v khng bng lng. (Nguyn Vn) Thnh li ni :
- Gn y, x Chim c huyt t rt tt.
Phm Vn Nhn ni :
- bit l huyt tt nh vy, ti sao khng tu ln ?
Nguyn Vn Thnh ni :
- t y tuy tt nhng khng nn tng, v h tng vo th th no cng b st nh.
Vua nghe v chng ly g lm thch th. Thnh T Nhn Hong ni vi (Nguyn
Vn) Thnh rng :
- Ty Sn l l tim ngy mi b st nh vo m, ch i thnh minh c tri gip,
lm g c chuyn y. Trc mt Vua, sao ngi dm ni nh vy.
(Nguyn Vn) Thnh bit mnh l li, bn lui ra. ng thng ni trc mt Vua rng :
- Pha Ty Bc c cu vng by mu u nhau. chnh l im bo ca tri.
Vua gin (Nguyn Vn) Thnh hay khch bc bng nhng li qui d qu mc. n
khi vic con ca (Nguyn Vn) Thnh l (Nguyn Vn) Thuyn b pht gic ra, Vua lin
em nhng li ni ny bo qun thn buc ti (Nguyn Vn) Thnh.
- S kin th su xy ra vo nm t Hi (1815) : By gi, Vua ngi tui cao
nhng vn cha nh ngi ni ngi. Nhn tan bui chu, vua hi (Nguyn Vn) Thnh
rng :

- Chu ta l n (tc Nguyn Phc M ng, con trng ca Hong T Cnh NKT) th cn b, vy, trong cc con ta, ai ng c lp lm Thi t.
(Nguyn Vn) Thnh tu :
- ch tn tha trng, theo ng l ny mi gi l phi. Nay nu b h mun chn
ngi khc th i, bit con chng ai bng cha, vic ny ti khng dm can d.
Mt hm. (Nguyn Vn) Thnh hi triu thn nh ring v ni :
- Hong Tn n nn ni ngi vua, ti tu Vua xin lp, cc quan thy th no ?
Trnh Hoi c s phi ti ly, lin ngn tr, ni rng :
- y l vic quc gia i s, phi Nh vua quyt on, khng phi l vic ca qun
thn. Nu c ring m toan nh ot, ti ln lm.
Nghe vy, (Nguyn Vn) Thnh mi thi. T y tr i, mi khi vo chu, (Nguyn
Vn) Thnh thng xin lp Thi t, Vua im lng khin (Nguyn Vn) Thnh cng ng v
s hi.
- S kin th by bt u xy ra t cui nm t Hi (1815) v kt thc bi thm vo
ma h nm inh Su (1817) : Con ca (Nguyn Vn) Thnh l (Nguyn Vn) Thuyn,
C nhn khoa Qu Du (1813), thng dng th vn giao thip vi khch. Nghe ni
Thanh Ha c Nguyn Vn Khu v Nguyn c Nhun l nhng ngi nc ting hay
ch, (Nguyn Vn Thuyn) bn sai mn h l Nguyn Trng Hiu n mi. Trong bi
th (gi hai ngi ni trn - NKT), c cu :
Th hi nhc c sn trung
T ng kinh lu.n chuyn ha c.
(Ngha l : Thi nay, nu m c c v cha trong ni kia bn cnh ta lo sp t
th c th xoay chuyn c c tri).
Cu th ny hm bi nghch, cho nn, Nguyn Trng Hiu lin i bo vi quan
Thim s ca b Hnh l Nguyn Hu Nghi. (Nguyn) Hu Nghi vn c th on vi
(Nguyn Vn) Thnh, bn sai (Nguyn Trng) Hiu em li th y m t co vi L Vn
Duyt. ( L Vn) Duyt v (Nguyn Vn) Thnh vn khng ha hp, nn (L Vn) Duyt
lin em th y dng Vua. Vua cho l s trng cha r, sai tr li (cho Nguyn Vn
Thuyn). Thy t giy c bi th rt ng gi, (Nguyn Trng) Hiu bn gi li tng
tin (Nguyn Vn) Thuyn. (Nguyn Vn) Thuyn cho tin nhng (Nguyn Trng) Hiu
vn cha va lng, bi vy hn i (Nguyn Vn) Thnh i chu v, n ng nm o
m i thm. (Nguyn Vn) Thnh lp tc bt c (Nguyn Trng) Hiu v (con l
Nguyn Vn) Thuyn giam vo ngc Qung c, ri khi vo chu th em vic y tu
Vua. Vua giao cho nh thn tra xt, nhng li ngh l chng c cha , bn tha cho
(Nguyn Vn) Thuyn, cn (Nguyn Vn) Thnh th vn c lm quan nh c.
Nm (Gia Long) th mi lm (tc nm Bnh T, 1816 - NKT) quan K lc ca Qung
Tr l Nguyn Duy Ha dng s hch ti (Nguyn Vn) Thnh lm vic tri php, Vua
giao cho triu thn bn ngh. (Vic ny c chp chuyn Nguyn Duy Ha). Thng 2,
Vua lm l t dn Nam Giao, cc quan b L ni rng (Nguyn Vn) Thnh khng nn
d. Vua ni :

- (Nguyn Vn) Thnh l trng thn, tuy con ca hn c vic m m, nhng ta h li

nghe li ca mt bn ri vi b xa bc hun cu hay sao ?
Ni ri, cho (Nguyn Vn) Thnh d. Mt hm, Vua bi chu, i vo nh trong,
(Nguyn Vn) Thnh chy thng n nm o Nh vua, khc lc m ku rng :
- Ti t thu b n nay i theo b h, vn chng c ti g, nay b ngi ta ba dt
hm vo ti li, l u b h nhn chng git ti m khng cu gip mt cht ?
Nguyn c Xuyn thy th, ht to ln rng :
- Ngi c ti hay khng c ti, vic c cng ngh ca triu nh sao li dm v
l, xung ngay !
T y, (Vua) cm khng cho (Nguyn Vn) Thnh vo chu v sai L Vn Duyt tra
xt v n (Nguyn Vn) Thuyn. Mi tra mt ln, (Nguyn Vn) Thuyn th ti,
(Nguyn Vn) Thnh cng s hi m nhn. Vua em t biu ca (Nguyn Vn) Thnh cho
cc quan xem. Quan L b Thng th l Phm ng Hng tu rng :
- (Nguyn Vn) Thnh ch kho ni p m, ly khn vt di triu nh, xin nhn ti
nh th ny cha phi l thc tm u.
Qun thn xin giam (Nguyn Vn) Thnh vo ngc, Vua ni :
- (Nguyn Vn) Thnh hin nhin l c ti, nhng theo l, i x vi i thn cng
phi khc.
Ni ri, Vua sai thu n ca (Nguyn Vn) Thnh v cho v nh ring. Ngh n xong,
qun thn tu rng, cha con (Nguyn Vn) Thnh ng x t, ch c quan Tham tri ca b
Li l Trn Vn Tun ni rng :
- (Nguyn Vn) Thnh khng bit dy con l ti nh, cn (Nguyn) Duy Ha dm
hch c i thn l ti nng.
Vua ni :
- Th th kha ming ngi ta li hay sao ? khng phi l chnh danh u.
Ni ri, sai nh thn bn li. ng lc , Din T Cng ca h L l L Duy Hon
mu phn, vic b pht gic, cc quan Bc Thnh bn nh a gii L Duy Hon vo
kinh. Vua nhn sai cc quan b Hnh xt hi. L Duy Hon ni rng (Nguyn Vn)
Thuyn gi th gic n lm phn. B Hnh dng li khu cung ln, triu nh xin bt (cha
con Nguyn Vn Thnh) tr ti.
Nm (Gia Long) th mi su (tc nm 1817 - NKT), ma h, Vua ra lnh bt
(Nguyn Vn) Thnh v cc con giam ht Qun x Th trung nh thn xt hi li.
(Nguyn Vn) Thnh c a n V Cng Th. Hi :
- Tnh lm. phn ?
p :
- Khng !
Hi :
- C d bit vic khng ?

p :
- Khng !
i p xong, (Nguyn Vn Thnh) i ra, mt gin hm hm, v n Qun x, ng ni
vi quan Th trung Thng ch Hong Cng L rng, n xt xong, vua bt b ti phi
cht m b ti khng cht l b ti bt trung. Gi lu, ng i nm, ly thuc c t t.
Nm y, ( Nguyn Vn Thnh) su mi tui (tnh theo tui ta - NKT). Qun lnh ca
(Nguyn Vn) Thnh ly c bn trn tnh ca ng, Hong Cng L dng vua. Li trn
tnh c cu rng :
- Sm rn ti c, to cho cha con ti ti cc c, khng th t co vo u c, cho
nn ch bit cht m thi.
Vua cm t trn tnh m thng khc ri d rng :
- (Nguyn Vn) Thnh theo trm t lc cn t tui, tng chu gian nan v lp c
cng to, nay bng chc m ra th ny, trm khng hay bit trc bo ton s mng tc
l c ca trm bc ri vy.
Vua hi Phm ng Hng rng :
- Nn tng (Nguyn Vn) Thnh theo l no ?
(Phm ng) Hng tu :
- Tng theo l th nhn.
Vua im lng, sau, sai mt vin Cai i Trung qun em ba mi ngi lnh i lo vic
tang, cp cho 500 quan (ngang vi tin tr m o khi v hu), li cho thm ba tm gm
Tng v vi la cng l mi tm. Cc con (ca Nguyn Vn Thnh) ang giam u tha
cho ra khi t c.
Li bn : Nguyn Vn Thnh mt i lm tng, ti thng c i phng
nhng cha ch ng nhng suy ngh bt pht trong ngi, khin bao ln phi tht
th, mt lng ng liu v mt c s tin yu ca vua na. Xem vic ng tm chn ght
L Vn Duyt khi L Vn Duyt t chi ung ru, li xem vic ng ni nng thiu cn
trng khi i chn t lm Sn Lng cho vua Gia Long, cng nh khi ng hp cc quan
bn chuyn lp Thi t, th bit ng l ngi kh b trnh c i ha.
Cha no, con ny, ci ngng nghnh ca Nguyn Vn Thuyn khng th ni l khng
c phn nh hng ca cha. Xa nay, ngng nghnh v li vi khu kh ca bc c ch
ln rt bit nhau, vy m no t k c tnh trn ln. Thng hi thay ! Vua Gia Long lc
u tha cho cc con ca Nguyn Vn Thnh, nhng sau li bt git Nguyn Vn
Thuyn. Dng th thu y bt c mt k gn, qu c vy tht. V sau, vua Minh Mng
cn bt git ht nhng ngi con cn li ca Nguyn Vn Thnh, gm Nguyn Vn Thn,
Nguyn Vn Nhm, Nguyn Vn Chun, Nguyn Vn Huyn, Nguyn Vn Hn, cng vi
gia thuc ca h. V n mi th thm lm sao !
Ranh ma bn c trong ton b chuyn ny c l l Nguyn Trng Hiu. K n hi l
gian ngoan y y gia nh Nguyn Vn Thnh vo ch khn cng. By gi, triu nh
khng x ti hn, th cng c ngha l triu nh t xc nh mc xu tt ca mnh.
Mi hay, k n hi l v tng tin thin h, chng phi ngu nhin m c v cng chng

phi ngu nhin m c bnh yn.

14 - V SAO NGUYN VN TI B X
T ?
Nguyn Vn Ti qu qun u, sinh v mt nm no khng r, s c ch cho bit
ng l quan gi chc Tham lun dinh T qun thi Gia Long m thi. Bnh sinh ng l
ngi cng trc nhng thiu cn trng, trc khi lm vic cng nh ni nng, t chu cn
nhc cho thu o. Nm K T (1809), Nguyn Vn Ti b x t. Vic ny c sch
i Nam chnh bin lit truyn (S tp, quyn 22) chp li nh sau :
Nm (Gia Long) th tm (tc nm K T, 1809 NKT) Vua i tun du Qung Nam,
sai (L Vn) Duyt cng bn Nguyn Vn Khim v ng c Siu li gi kinh thnh.
(L Vn) Duyt l ngi rt nghim, thng tay tr ti bt c ai, cho nn, ch tng v cc
quan di quyn t ai dm ng mt, n c cc bc i thn hun cu lc by gi cng s,
ch c Hu qun l L Cht l tn tm lo gip vic cho (L Vn) Duyt m thi. Mi vic
qun c v triu nh, (L Cht) thng i li bn bc vi (L Vn) Duyt.
By gi, c vin Tham lun dinh T qun, t
- (Nguyn Vn) Ti ni dng nh cng c cht nguyn c, vy phi xt hi cho n
cng sau ny khi ng vc.
Ni ri, sai nh thn xt li. Cui cng, (Nguyn Vn Ti) khng th vin c chng
g t bo cha cho mnh, nh phi ti b x t.
Li bn : Tnh cch ca mt con ngi thng c bc l r nht.,khi bng dng
trao tin hoc trao quyn cho h. Du bn c km ci n bao nhiu th khi bc vo ch
tp np ngi mua k bn, bn cng c th nhanh chng nhn ra ngay rng ai l k mi c
tin, v ai l k ang tiu xi nhng ng tin bt chnh. Du bn c v tm n u, th
khi bc vo cng ng, bn cng c th lp tc nhn ra ai l k hnh tin, coi quyn
hnh nh mt th v kh li hi ban n hoc ging ha cho mi ngi. Mi hay, giao
tin v giao quyn sai a ch cng chng khc g m ca cho gic vo.
Giao vic li coi gi kinh thnh cho L Vn Duyt mi bit L Vn Duyt l ai. Lm
quan m mc h v nhn th trc l hi cho k v phc phi lm ngi tha hnh, sau l
hi cho chnh k ang vnh vo m qun mt iu g sn dnh cho mnh pha trc.
Nh L Vn Duyt, nu ng bit trc rng, v sau ng cht cng chng c yn, hn
ng chng x s nh ng x s vy. Ngi cn ngh thng ni rng vinh nhc tht
kh m lng, thc ra, chng c g ng gi l kh lng c, vn l c chu lng
trc hay khng m thi.

15 - ON KT BI THM CA NG
TRN THNG
ng Trn Thng ngi huyn Chng c, trn Sn Nam Thng, nay thuc H
Ty, sinh nm K Mo (1759), mt nm Bnh T (1816), th 57 tui. Thi tr, ng c kt
bn vi Ng Th Nhm, nhng Ng Th Nhm th n Tin s cn ng Trn Thng
th ch c Sinh (tc T ti) m thi. Sch i Nam chnh bin lit truyn (S tp,
quyn 27) chp v ng Trn Thng c my on nh sau :
ng Trn) Thng trc kia c quen bit vi (Ng Th) Nhm ngi huyn Thanh
Oai. Khi (Ng Th) Nhm lm quan vi ngy (ch Ty Sn - NKT) ti chc Binh b
Thng th, (ng Trn) Thng ti ra mt (Ng Th) Nhm. Nhn bn vic i, (Ng
Th) Nhm ni :
- Ngi qun t qu ch phi bit thng bin, c vy mi lm nn s nghip, ch c
u nh l tht phu, ch bit c mnh, phng c ch g ?
Khi ni, (Ng Th Nhm) c v ly th v v quyn uy ln t (ng Trn) Thng.
(ng Trn) Thng gi o ng dy v. Khi n nh, (ng Trn) Thng ni vi ngi
nh rng :
- Ta s git thng gic y !
T y, nui ch i xa. Ma ng nm Qu Su (1793), nhn c Nguyn nh c t
Gia nh ra chiu d ho kit, (ng Trn) Thng bn cng bn Nguyn B Xuyn vt
bin vo Nam.
ng Trn Thng cng vi nhiu tng lnh khc, dc lng ph t Nguyn Phc
nh, lp c nhiu cng lao. Ngay khi va ln ngi Hong (tc Hong Gia Long),
Nguyn Phc nh cho ng Trn Thng c quyn lnh cng vic b Binh (tng
ng vi chc Thng th b Binh) v li Bc Thnh cng vi Nguyn Vn Thnh
lo vic n nh tnh hnh. V, ng Trn Thng gp li Ng Th Nhm. Sch trn vit
rng :
Ma xun nm Qu Hi (tc nm 1803 - NKT), bn ngy Thng th l Ng (Th)
Nhm, Phan Huy ch v Nguyn Gia Phan ra u th, u em gii v kinh . ( ng
Trn) Thng dng s ni :
- Bn (Ng Th) Nhm l b ti c ca nh L, th m n cam tm th gic, t li di
tr la ngi Thanh (ch vic Ng Th Nhm c vua Quang Trung y thc vic quan
h bang giao vi nh Thanh - NKT), hm bao ngi vo ng bt ngha. Ti c y, du
c ch ht tre ( lm th) m ghi cng khng th ht, tht ng l k hy hoi danh gio,
nu khng git i th bit ly g rn bo ngi i sau.
Cc quan Bc Thnh v th cng ngh ti. Nhng (quan Tng trn ca Bc Thnh)
Nguyn Vn Thnh ni :
- Bn (Ng Th) Nhm c nhin l c ti ng cht, nhng chiu ch ni r rng l
ngy quan ra th c min ti, khng th no t lm vic tht tn c.

Ni ri, bn em bn h ra Vn Miu nh roi trc khi tha. Ba ngi (Ng Th

Nhm, Phan Huy ch v Nguyn Gia Phan) cng b nh roi nhng ch c mt mnh (Ng
Th) Nhm l au nht, ri v au m mt, y l bi (ng Trn) Thng gin (chuyn c)
m thnh ra vy.
(ng Trn) Thng v L Cht vn c him khch vi nhau. Khi (L) Cht c
trao tc Qun cng, ng Trn Thng ni vi mi ngi rng :
- ( L ) Cht m l Qun cng th bn ta phi ng n mi ln Qun cng.
(L) Cht nghe c li y th cng cm gin, n khi ra lm Tng trn Bc Thnh,
nghe ni (ng Trn) Thng trc kia i ban cp sc phong thn (ca triu nh),
dm a Hong Ng Phc l k i xm ln min Nam (ch vic nm 1774, cha Trnh
sai vin. tng ny em ba vn qun, li dng lc Ty Sn khi ngha, t tn cng vo
ng Trong - NKT) vo hng phc thn, li cn lit k (tn ca Hong Ng Phc) vo T
in, ngoi ra cn cho c mt s thn nhn ( qu c) cng c lm phc thn, vic ny
c s gip sc ca quan Tham tri b L l Nguyn Gia Ct, (L Cht) bn co gic ra.
(ng Trn) Thng dng s xin nhn ti. Vua ni :
- L cc ngi di ngi, la thn, dm lm nhng vic khng ai dm lm c.
Nguyn Gia Ct v th b x ti giam li ch chm, nhng v sau c tha, cho lu
li kinh lm vic. (L) Cht li tu thm rng :
- (ng Trn) Thngkhi cn Bc Thnh lm nhiu chuyn tri php, nh c
hip ngi ta chim ao, m, n lu thu inh, thu in, vy, xin bt tr ti.
Bi l ny, (ng Trn) Thng b khp vo ti phi x t. Khi trong ngc, (ng
Trn) Thng hay ung ru ba bi, li cn ni cn. Hn c lm bi ph bng vn Nm,
l Vng Tn, v mnh cng gp cnh ng tng t nh Hn Tn thu no, li l rt ai
on. nh thn u cho l ng git. Nm Bnh T (tc nm 1816 - NKT) hn b x phi
tht c cho cht, gia sn b tch thu.
Li bn : ng Trn Thng bt u bng th oan chng qua ch v mt li ni qu
tht ca Ng Th Nhm. Trch Ng Th Nhm vng v ? Th k cng c ci ng,
nhng, ngi m lc no cng ch ni nhng li ct lm p lng k khc, ngi m lc
no cng n trnh s tht, v s .. ni tht mt lng, th th hi, c ng gi l ngi na
hay khng ?
Nu ng Trn Thng nng lng th on Ng Th Nhm chng qua ch v mt cu
ni, th L Cht cng bit bng ght b ng Trn Thng chng qua cng ch v mt
cu ni thi. Sau, chnh bn thn L Cht cng b k khc tm cch tr th bi l do
tng t. Nh Pht ni rng, nu c ly on tr on th on s dng dc mi khng dt v
ngi ta s chm m mi trong b kh Nu li ny cha ng cho tt c, th trong nhng
trng hp c th k trn, qu l ch l v cng.
Bi hc v s bo on nh nhen ca l tiu nhn cht y trong s, xin hy c v suy
gm i, li cho thn mnh, li cng li cho x tc, li cho hm nay v cng li cho mai
sau, s ch li to ln n khng cng.

16 - PHA SAU V N TRN NHT

VNH
Sch i Nam chnh bin lit truyn (S tp, quyn 23), nhn chp chuyn L Vn
Duyt, chp chuyn quan di quyn ca L Vn Duyt l Trn Nht Vnh nhng
khng cho bit Trn Nht Vnh qu qun u, sinh v mt nm no. Theo sch ni trn
th vo nm Minh Mng th tm (1827). khi L Vn Duyt ang lm Tng trn Gia nh
th Trn Nht Vnh c c gi chc Tham tri To H Gia nh thnh. Nhng cng
nm y, Trn Nht Vnh b Trung s ca triu nh n bt gii v kinh Hu v b tng
giam. Chuyn c chp vn tt nh sau :
Quan gi chc Tham tri To H ca Gia nh thnh l Trn Nht Vnh, x vic
nhanh nhn, c (L Vn) Duyt rt tin dng. Nhng, (Trn) Nht Vnh l k gian xo v
him c, th li cn tham n ca t lt v cy th kim li ring, thm ch, chim
ti sn, d nh v cp v ca ngi ta. Mi ngi bit nhng v s s him c ca hn
nn khng dm t co.
Vua sai Trung s n b mt kho xt mi iu m (L Vn) Duyt vn khng hay bit
g. Sau, (Trn Nht) Vnh b triu v kinh , hn i cha y mt thng th dn trong ht
thi nhau np n kin. By gi, (L Vn) Duyt mi bit l (Trn Nht) Vnh lm l
vic, bn em vic tu ln, t nhn ti dng ngi mt cch ba bi. Vua lp tc sai
tng giam (Trn Nht) Vnh v xung d cho (L Vn) Duyt rng :
- Trc y, ngi tng nghe li bt chnh ca (Trn) Nht Vnh nn lm nhiu vic
sai tri, chng c tu ln k cng nhiu, nhng trm ngh cng lao to ln ca ngi nn
khng trch mng. Nay, tui ngi cao, bit hi li m em vic Trn Nht Vnh ra xin
nghim tr, dng li biu nhn li rt chn tnh. Trm bit r lng thnh ca ngi. C
li m bit hi li th thnh nhn cn tha cho, hung chi l trm vi ngi ? Tt c nhng
li t xin triu nh ngh bn xt x, trm u tm gia n m tha cho. Vy, trm n cn ch
bo v m li cho ngi ngi c yn tm. T nay, ngi phi dc lng gi tit ca
bc ti trung, chn ngi (cho thn trng) m dng, chn li (cho k lng) m nghe, ch
vi v m c ti, c th mi gi c ting tt v danh thm xng ng vi tt ca ta
trong vic bo v cc cng thn.
Li bn : Nu nim tin ca triu nh i vi L Vn Duyt m vn cn, t chng bao
gi c vic b mt sai Trung s n kho xt v bt lun quan Tham tri To H l Trn
Nht Vn m gii v kinh . L Vn Duyt l ngi hon ton v ti chng ? Xem vic
ng dng li tu, t nhn li dng ngi mt cch ty tin, ng thi xc nhn nhng
hnh vi sai tri ca Trn Nht Vnh cng thy l ng khng hon ton v can.
Triu nh x n, ch ni ti danh m khng ni ti trng, cho nn, tht kh m qu
quyt Trn Nht Vnh ng kt n ra sao. Vi nhng ti nu m Trn Nht Vnh ch b
tng giam, th ch c hai kh nng, mt l triu nh gi cao nh kh, hai l triu nh ch
ct mn vic x Trn Nht Vnh cnh co L Vn Duyt thi.
Pha sau v n Trn Nht Vnh, c c tip s c th s r, chng qua ch l khc
do u cho mn bi kch m triu nh sp sa dnh cho quan Tng trn Gia nh thnh l

L Vn Duyt y thi. S sch on ny y nhng chuyn vu khng v hm hi ln

nhau. Hi i, khi cha c lm quan, ai cng tm nim rng quan nht thi vy m
khi c lm quan ri, hnh nh chng cn ai chu nh ti cu quan nht thi... na
Bun thay !

17 - NHNG CHUYN LI K TRC

KHI L VN DUYT QUA I
B i Nam chnh bin lit truyn (S tp) dnh hn c hai quyn 22 v 23 chp
chuyn L Vn Duyt. Tt nhin, cng c vi nhn vt khc c nhc n trong hai
quyn ny, nhng chng qua l v h c cht t lin h vi L Vn Duyt, nhc n
lm r thm chuyn v L Vn Duyt m thi. on cui ca quyn 23 chp mt s
chuyn li k xy ra trc lc L Vn Duyt qua i nh sau:
Trc khi (L Vn) Duyt b bnh, thnh Gia nh khng h c gi, vy m cn c
trong thnh bng dng b gy. Hn mt thng sau, (L Vn) Duyt i tun bin cnh,
va ra ngoi thnh th con voi ng ang ci t nhin phc xung t ri gm ln, nh
my n cng khng chu dy, ng bn phi xung ly nga m i. i c chng mt
dm, nga cng chng chu i na. (L Vn) Duyt ly lm l, bn ni vi ngi nh rng
c l ta sp b bnh.
Mt hm (L Vn Duyt) chun b thng cp cho tng s, sai ngi nh em 50
quan tin sn ra y, chng d, va chp mt c mt lc th tin khng cnh m
bay. ng ng l c k trm, ra lnh tm bt rt gp. Bng ng thy trn nc nh mnh c
ngi ang ngi gi ng tin, thot trng ging nh m t, bn sai ngi bc thang tro
ln bt, nhng ln n ni th ngi gi tin y bin mt m ng tin th vn cn y
nguyn.
Hm khc, c ng gi vai eo bu, n mc ra v dn qu, n ni vi ngi canh ca
rng :
- Hy vo bo vi L tng qun, rng c ta l c nhn n.
Ngi canh ca ly lm l, chy vo bo vi (L Vn) Duyt. (L Vn) Duyt lin cho
ngi ra. n b sng (sng Si Gn, v thnh Gia nh, ni L Vn Duyt ng, st
sng Si Gn - NKT), thy ng gi y ang ra bu v ni rng :
- Ta mun n tng qun ca my i tu tin, nhng m tng qun ca my khng
th tu tin c.
Ni ri th php phi bay i, khng bit v u. Ngi canh ca v bo li. (L Vn)
Duyt ni rng :
- Tin tht ? Hay l ma mun lm hi ta y ?
Vi ngy sau (L Vn Duyt) b bnh nh ri mt.
Li bn : L Vn Duyt vn d l hon quan, nhng li cng l h tng, bao phen
vo sinh ra t theo ph Nguyn Phc nh, sau l i thn tri th hai i vua u triu
Nguyn, danh vng lng ly mt thi, th th nu ng c cht g khc thng so vi tt
c nhng ngi thng, y cng l l t nhin. Khi ng cn sng, nhng chuyn khc
thng y s c thin h ho hc k cho nhau nghe. Vn bit ngi xa thch k cho
nhau nghe nhng chuyn li k, nhng no phi bt c ai cng c ngi xa ho phng
tng cho nhiu chuyn li k nh L Vn Duyt u.

Cn l c hiu ca ng gy, con voi chin v con nga chin mt i gn b

quay mt vi ng, k trm th vo tn nh, cn bc c th rc ng i tu tin th chi t
m bay mt pht cui cuc i ca L Vn Duyt l vy !

18 V N L VN DUYT
L Vn Duyt l con ca L Vn Toi, sinh qun l M Tho (Tin Giang) nhng t
tin vn ngi Qung Ngi. L Vn Toi c tt c bn ngi con trai, L Vn Duyt l
con trng. S c m t rng L Vn Duyt ngi thp b nhng li c sc mnh hn
ngi. ng c coi l hon quan nhng ngay khi mi sinh ra, ng l ngi thuc loi
i nam i n ch khng phi l chu hon khi lm quan. Nm 1780, khi Nguyn Phc nh
ln ngi vng Gia nh. L Vn Duyt (lc ny mi 16 tui) c chn lm quan Thi
gim. T tr i, cuc i ca L Vn Duyt gn b cht ch vi Nguyn Phc nh.
Nh c bit ti cm qun, L Vn Duyt dn dn tr thnh mt v tng xut sc. iu
ny, chnh Nguyn Phc nh cng khng ng. L Vn Duyt c Nguyn Phc nh tin
cy m giao vic ch huy T qun, ng thi, nhiu phen trao quyn Tit ch, iu khin
c cc danh tng nh Nguyn Vn Thnh, L Cht Khi Nguyn Phc nh ln ngi
Hong , ly hiu l Gia Long. L Vn Duyt c trao ph rt nhiu trng trch, trong
, trng trch m L Vn Duyt m nhn lu di nht l Tng trn Gia nh, tc ng
u ton b h thng chnh quyn ca triu Nguyn vng Nam B ngy nay. Sau khi L
Vn Duyt mt (30 - 7 - 1832), chc Tng trn Gia nh b bi b, Gia nh c chia
lm su tnh (gi l Nam K lc tnh), mi tnh c mt t chc chnh quyn trc thuc hn
vo triu nh trung ng.
Sut mt i lm quan, hn nhin l cng c lc L Vn Duyt b phm li, nhng
mc nng nht th cng ch l ph bnh, nhng khi nhm mt xui tay, L Vn
Duyt li b xt x vi mt bn n ht sc nng n. V n L Vn Duyt c ngun gc
trc tip t cuc khi binh ca con nui L Vn Duyt l L Vn Khi ti Gia nh, sau
khi L Vn Duyt qua i. Mc d khng h can d, v mc d vic L Vn Khi khi
binh cng c phn v nhng hnh vi ngang ngc ca cc quan li do triu nh phi n,
nhng L Vn Duyt vn b coi nh l th phm chnh. Sau nhiu phen bn ngh, L Vn
Duyt b x vi 7 ti ng chm, hai ti ng em i treo c, ngoi ra, cn nhiu hnh
pht khc na. Bn n L Vn Duyt c sch i Nam chnh bin liu truyn (S tp,
quyn 3) chp li nh sau :
nh thn ngh n dng ln, ch r nhng li ni v vic lm bi nghch (ca L
Vn Duyt), buc by ti ng x chm l :
01 - Dm sai ngi ca mnh, t tin i Min in lm cc vic ngoi giao (vn l
chc trch ca triu nh).
02 - Xin c a tin thuyn ca nc Anh Ct Li (tc nc Anh - NKT) v n
thnh (Gia nh) t r l c quyn.
03 - Xin git Th v l Trn Vn Tnh kha ming ngi.
04 - Khng s tu xin gi ngi c (triu nh) triu v b lm quan.
05 - Cha ring khng ch c ng sn n ca vua.
06 - Cy b ng ring m xin tng th cho L Cht.
07 - Gi m cha ca mnh l lng, ng thi, khi ni chuyn vi mi ngi dm t
xng mnh l c.

(L Vn Duyt) cn b x phi em treo c v hai ti sau :

01 - C xin dung np bn ngi Min in lm chuyn bt minh.
02 - Dm ni vi mi ngi rng mnh tng xin c th tin, trong c cu nhc
chuyn hong bo Trn Kiu.
X ti phi bt lm lnh v t tin sai binh s i ng thuyn cho mnh.
X ti phi em xo tht cho cht bi (L Vn) Duyt l k u s, l ci ngun ca
cuc bin lon Phin An (ch vic khi binh ca L Vn Khi - NKT) nhng v hn
b Dim Vng bt i ri ( ni cht - NKT ) nn xin thu ht bng sc ri o m; ly
quan ti ra chm xc lm gng rn i. Tt c nhng sc phong cho ng b t tin hn
u phi thu li. M m t tin hn, nu c tim xy tri php u phi p ph i. Nhng
th thip v con chu gi hn bng ch hoc bng bc u theo th t thn s m x ti.
Ti sn ca hn th tch thu ht.
n dng ln, nhng ngi xin x chm (L Vn Duyt) u xin gim xung hnh pht
bt giam sau em chm v nhng ai hng thn thuc t mi lm tui tr xung th
ch xin tm bt giam, b qu cha bit th thi, khng bt. Mi ba ngi n b lc u
b pht bt lm n t, sau cng xin cho th c. Vic o m ly quan ti ln chm xc
cng khng thi hnh.
Vua sai b Hnh sao bn n ny gi xung tn cc tnh, cho php cc quan c v
quan Ph c quyn dng kin ring ca mnh ln. Kt qu nh sau :
- Lng Bnh H ph l Trn Huy Phc xin chm ngay th thip v con chu ca (L
Vn) Duyt, cn th xin theo li nh ngh.
- Qung Yn H ph l Dc c tu xin chm nhng k phm ti t mi su tui tr
ln, cn th xin theo li nh ngh.
- Bnh Ph Tng c l V Xun Cn v Ninh Thi Tng c l Hong Vn Trm ni
i l xin theo li nh ngh, tuy nhin cng c th cho ly cng b ti, hoc gi l
chm chc thm bt th no th xin nh n tri.
Vua (c nhng kin trn) d rng : nh vy l l tri khng sai, o chung lng
ngi, tht kh m che c. K quen gieo c, thin h cng gin, mun li cng dng v
y. Tt c cng mt , t rng n ny ng mi vi mun i. Ti c ca L Vn Duyt
nhiu cn hn c tc, tht kh m m ni, ch ngh ti au lng, gi c p quan ti,
ly xc ra m chm cng chng c g qu ng. Song, trm ngh l n cht cng lu,
trc b Dim Vng lm ti, li b (triu nh) lt ht quan chc, cn nm xng
kh trong m ta cng chng thm gia hnh. Nay, sai Tng c tnh Gia nh n ch m
hn, san bng i ri dng ln tm bia khc tm ch quyn ym L Vn Duyt phc
php x (ni hon quan L Vn Duyt chu hnh pht). Lm nh th t ti danh sau khi
cht, ng thi php nc cho i sau, khin nhng k gian ngoan vn ln lo s m t
rn mnh.
Li bn : V sao c v n L Vn Duyt v bn n dnh cho L Vn Duyt nng nh
hoc ng sai th no, xin knh nhng li bn cho bn c. iu cn ni thm y ch
l : nhng g c coi l ti trng khng th dung th ca L Vn Duyt, u xy ra khi
L Vn Duyt cn sng. By gi, vua ch mt ln ph bnh cn cc quan th khng ai coi

L Vn Duyt l ngi c ti c. Nu bo lc y ai ai cng s uy L Vn Duyt nn bit

y m chng dm ni ra, th xin tng mi v mt ch : hn ! Nu bo lc y cha ai thy
ht s nguy him v tnh c c trong hnh vi ca L Vn Duyt th xin tng hng hn
mi v mt ch : km !
Cn nh xt ti m ty theo s thch nht thi ca mt ngi no , th trm ly cc
quan, chnh trng l u li ging nhng mn hi kch n th.

19- L CHT L L CHT I !

L Cht ngi huyn Ph M, tnh Bnh nh, sinh nm Gip Ng (1774), mt nm
Bnh Tut (1826), th 52 tui. Thi tr, L Cht tng tham gia phong tro Ty Sn, lp
c nhiu cng, c phong ti chc c. By gi, c L Trung l tng ca Ty
Sn, v mn ti ca L Cht, em con gi l L Th Sa m g cho. L Cht cng cha v l
L Trung gn b vi nhau mt thi gian kh di.
Sau khi Quang Trung mt (1792), ni b Ty Sn c s mt on kt. L Cht ly
lm lo lng. Nhn thy tng ca Nguyn Phc nh l Nguyn Vn Tnh ng qun
gn y, L Cht bn vi L Trung ra hng, nhng L Trung c chn ch khng quyt.
Thy khng th thuyt phc c, L Cht bn vit th xin hng gi cho Nguyn Vn
Tnh, c hn s lm ni ng cho Nguyn Vn Tnh. Nguyn Vn Tnh em th y dng
ln Nguyn Phc nh, Nguyn Phc nh ni vi Nguyn Vn Tnh v cc tng rng :
- L Cht l a gio hot cho nn, li ny cha hn l li thc u.
Sau, L Trung bit vic L Cht gi th cho Nguyn Vn Tnh, bn ch mt qut
mng. T , L Cht rt lo s. Nm 1798, khi L Cht ang ng qun Tr Khc th
ni b Ty Sn cng mt on kt hn, th, qun ca Nguyn Phc nh li lin tip
thng c my trn lin, cho nn, Nguyn Quang Ton ng rng L Trung cng con r l
L Cht thng ng vi gic. L Trung b git cn L Cht th thot c nhng b truy
lng rt gt gao. B qu, L Cht bt mt ngi c khun mt ging mnh, b thuc c
cho cht ng vai L Cht t t. Chuyn ny, ngay c m ca L Cht l o Th cng
nhm, m xc ngi b b thuc c cht m khc rt th thm. Ty Sn th tin l L Cht
cht ri nn khng truy lng na. Sau chng bao lu, L Cht b mt em m v v
con vo n nu trong ni Tr Bng Ti y, L Cht quen mt ngi (khng r h tn) m
ngi ny li quen vi mt tng ca Ty Sn l L Vn Thanh. Bit tng qun ny vn
trng ti ca L Cht, ngi y bn ni :
- ng bit ti lm tng ca L Cht, sao khng nh L Cht n cho mt tay.
L Vn Thanh ni :
- Cht cht ri, cn u na m dng.
Ngi y tha :
- Tin dng L Cht th L Cht sng, cn nh khng tin dng L Cht th L Cht
cht.
L Vn Thanh hi li du ui, ngi y lin c tnh thc m k li, sau , v nh
dn L Cht vo. L Vn Thanh thy L Cht, vui qu m ni a rng :
- Cht hay l ma y ? My cht ri, ai ly da tht p vo xng my m my li c
th n y.
Ni ri, ly ru cng ung v lu li trong qun ca mnh. Nm 1799, L Cht em
200 ngi n Quy Nhn, gp tng ca Nguyn Phc nh l V Tnh xin hng.
Nguyn Phc nh cho L Cht lm thuc tng ca V Tnh, ng thi, cho ngi n
m v v con ca L Cht vo Gia nh nui nng. T y, L Cht gn b vi

Nguyn Phc nh n ht i.
Bi lp c nhiu cng lao, L Cht lun c trng thng. Tuy nhin, vinh nhc
vn chng cch xa nhau, mi ln c trng thng l mt ln L Cht b kn ca hoc
gim pha, vui bun ln ln, tht kh m ni cho ht c. Nay theo sch i Nam chnh
bin lit truyn (S tp, quyn 24), dn chuyn vinh nhc ca L Cht nh sau :
Nm Gia Long th nht (tc nm 1802 - NKT) Vua em i qun i nh Bc thnh
(tc vng Bc B - NKT), thng L Cht lm Khm sai Chng Hu qun, c hiu Bnh
Ty Tng qun, cng vi (L Vn) Duyt em b binh tin ln trc. Qun ta (ch qun
ca Gia Long NKT) n n Tin L dinh Vnh nh, gp gic l nh tan, tha thng
tin mi, th nh ch tre. Bc H bnh nh xong, tin thng li bo v, Vua ban thng rt
hu. (L) Cht c phong tc Qun cng v c mang n Bnh Ty Tng qun. Cc
tng l bn ng Trn Thng bn ring vi nhau rng :
- (L) Cht m Bnh Ty th ai bnh (L) Cht ? (L) Cht m Qun cng th l ta phi
mi ln Qun cng.
(L) Cht nghe bit c li y, t thy khng yn lng, bn dng Vua t biu, i
lc ni rng :
- Ti l k bt ti mi quy ph, nu v vi cc quan th h n vn phn gian nan m
ti cha c mt. Ti c phong n tc Qun cng li cn c lm Chng Hu
qun, nh th l lm hng cao qu, xt khng th m ng c. Vy, xin c
xung hng thng ch cho ngang vi cc quan khc.
Vua em t biu y cho triu thn bn nh. Triu thn bn nh rng, phong tc l
n p cng lao, c mi no c khc nhau g, nhng li m tiu ngoi chng c g
ng k c. Vua xung d sai (L) Cht gi chc tc nh phong, li cho m ca ( L)
Cht mi thng 40 phng go.
Nm (Gia Long) th hai (tc nm 1803 - NKT), Vua sai xy dng kinh thnh (Hu),
bn (L) Cht cng Nguyn Vn Khim, Phm Vn Nhn c giao vic c sut. n
thng 8 (nm 1803), Vua i Bc tun, (L) Cht cng vi Nguyn Vn Trng v Nguyn
c Xuyn em qun bn b theo hu. Khi n Thanh Hoa th c tin Qung Yn c
gic bin, quan Bc thnh Tng trn l Nguyn Vn Thnh em vic y tu ln. Vua lin
sai (L) Cht cng Nguyn Vn Trng em qun tin ln trc nh gic. (L) Cht
ni vi Nguyn Vn Trng :
- a phng no c gic th quan li a phng phi nh. Nay, cc quan Bc
thnh em gic cho ta nh, tng qun sao khng ni r chuyn ny ?
(Nguyn Vn) Trng ni :
- i n xong vic ri ni cng khng mun g.
(Nguyn Vn) Trng n Qung Yn th gic s m chy, bn v ung ru vi
(Nguyn Vn) Thnh v em li (L) Cht ni li cho (Nguyn Vn) Thnh hay. T ,
(Nguyn Vn) Thnh bng gin (L) Cht.
Nm (Gia Long) th ba (tc nm 1804 NKT) Vua ban yn cho qun thn, nhn
triu (L) Cht n hi li, (L) Cht chi. Hi (Nguyn Vn) Trng, Trng p :

- Nhng g ni trong lc ung ru, gi chng nh na.

Vua hi :
- (Nguyn Vn) Thnh v (Nguyn Vn) Trng c ung ru vi nhau hay khng ?
(Nguyn Vn Trng v Nguyn Vn Thnh) tu rng :
- C
Vua ni :
- Ngi (ch Nguyn Vn Thnh - NKT) cho (Nguyn Vn) Trng ung ru say,
khin hn phi ni lm, (Nguyn Vn) Trng li v say ru m ni lm. Nh vy, li l
l cc ngi ch (L) Cht c li g u ?
Ba ngi nghe vy th ly t.
Sut thi tr v ca Gia Long (1802 1819), L Cht lun c trng dng. Sang thi
Minh Mng (1820 1840), L Cht vn c coi l mt trong nhng i thn uy danh
lng ly. Sch trn chp tip my s kin v L Cht nh sau :
Lc by gi (u thi Minh Mng - NKT) Vua ang tm n vic dng vn tr,
trng dng vn thn, bn sai bn Trnh Hoi c tra cu in l, tu ln cho triu thn
theo m thi hnh. (L) Cht v (L Vn) Duyt, mi khi vo chu thng lm sai l,
th cn cho bn Trnh Hoi c l t chuyn ton ht vi vua, nn c th m ch trch.
Vua ngh, bn (L) Cht v (L Vn) Duyt u l i thn c nhiu cng lao nn cng
gc vic qua mt bn, vui v i i ch cha n bt ti.
Ma thu nm Minh Mng th hai (tc nm 1821 - NKT), Vua i Bc tun, nn sai (L)
Cht (l Bc thnh Tng trn - NKT) v trn trc lo sp t cng vic. Ma ng nm
y, Vua n Bc thnh. L (Cht) c Vua ban mt con dao bng vng Ty chm khc
rt p v mt cy sng m vng.
By gi c quan Hip trn Sn Nam Thng l L Duy Thanh n ca hi l v lm
vic tri php. Vic b pht gic ra, Vua giao cho quan Bc thnh (Tng trn l L Cht)
tra xt. (L Duy) Thanh lc cng nhn c vo chu Vua (ti Bc thnh), lin khc
lc trc mt Vua v tu xin i vic tra xt cho nha khc, v nu khng s b quan Bc
thnh (Tng trn) x rt nng. (L) Cht hc ti rng :
- (L Duy) Thanh l k b ti nh mn m dm t tin, ngo mn, v l. Vy, xin
chm u hn nghim gi k cng ca triu nh.
Vua an i v ha gii, sau, sai quan Bc thnh c vic theo l cng bng m xt hi.
(L) Cht cng vi Hnh To cng tra xt mun x (L Duy) Thanh vo ti cht. n cha
kp dng ln th thng chp nm y, l bang giao (vi nh Thanh) xong, Vua tr v
kinh, sai b Hnh bo cho cc quan Bc thnh ly h s v n (L Duy) Thanh giao v
cho triu thn ngh n. Sau, ( L Duy) Thanh b kt n phi chu pht phi i Qung Bnh.
(L) Cht nghe tin y, mun dng li tu xin xt li, nhng li s lm vic vt chc
phn ca mnh nn thi.
Nm Minh Mng th nm (tc nm 1824 - NKT), con ca (L) Cht l (L) Hu
c tuyn chn cho lm chng ca Trng Cng cha (tc Cng cha Nguyn Th Ngc
Cu, con gi th tm ca vua Gia Long - NKT). Nm y, (L) Cht cng vi (L Vn)

Duyt dng biu xin t chc Tng trn Bc thnh v Gia nh thnh. Vua ni:
- Hai thnh y l chn trng a ca pha Nam v pha Bc, trm ang tin cy m y
thc cho cc khanh, sao cc khanh li c th ni ra nhng li y ?
Hai ngi qu khc mi khng thi. Vua hi nguyn do (xin t chc) n hai ba ln,
(L) Cht mi tu :
- B h sai ti vo ch cht, ti cng khng dm t chi, nhng vic gi chc (Tng
trn) thnh th tht l ti khng th m nhn c.
Vua hi :
- Vic g m kh n th ?
(L) Cht tu :
- Chng c g kh c. Ti lm c hay khng lm c u l do b h c m thi.
Vua ni :
- Th ngha l th no ?
(L) Cht tu :
- Trc y c v n L Duy Thanh, ti cng vi Hnh To x hn vo ti cht, nhng
khi triu thn ngh n th (L Duy) Thanh c gim ti, th l php nc chng cn tin
dn na. Ti khng th lm vic c Bc thnh na cng v l y.
Vua ni :
- l chung ca nh thn, khng phi ring ca trm.
Ni ri, sai em bn n (L Duy) Thanh trao cho (L) Cht x li. (L) Cht bit
Vua gin nn khng dm ni thm g na. Rt cuc, (L Duy) Thanh vn c y n c,
phi pht phi i Qung Bnh lm qun tin hiu lc.
Ma thu nm 1826, L Cht c php v nh lo vic tang cho m. Nhng v n
Bnh nh l qu nh cha c bao lu th ng mt. Vua Minh Mng nghe tin y, ngh
chu ba ngy t lng thng xt, ng thi ban cp tin la lo m tang L Cht rt
hu h. Sch trn chp tip :
Ma ng nm y (tc nm 1826 - NKT), gic Nam nh li ni ln, Vua li
cho (L) Cht lm vic cu th nn mi c chuyn nh vy. Vua d Nguyn Vn Tr
(ngi Gia nh, trc cng l tng ca Ty Sn, nm 1799 th theo v vi Nguyn
Phc nh, lc ny ang gi chc Thng ch - NKT) rng :
- ( L ) Cht l i thn ca nc nh, giao vic trn gi Bc Thnh m binh uy
khng chn chnh, cho nn, nay mi c nhiu gic n th. Vy m khi (L) Cht cn
sng, khng mt ai dm ni cho trm bit l sao ?
(Nguyn Vn) Tr tu :
- B ti c vua tin th ai dm h ming ni g. Nh ti y, du l bt ti vn c
vua yu, th th u phi ch mt mnh (L) Cht khin cho ngi ta gi ming ?
Nm (Minh Mng) th mi bn (tc l nm 1833 - NKT), gic (L Vn) Khi chim

gi thnh Gia nh lm phn. Sang nm (Minh Mng) th mi lm (tc nm 1834 NKT), v n L Vn pht ra. n nm (Minh Mng) th mi su (tc nm 1835- NKT),
quan T Th lang b li l L B T, truy xt v ni rng, sinh thi (L) Cht ni v lm
u v o, khng xng vi danh phn ca k lm ti, xin x (L) Cht vi su ti sau
y :
- Mt l (L) Cht cng vi L Vn Duyt ngm mu lm vic nh Y Don v Hoc
Quang. Mu ny b hai a ni l ra, bn git bn chng i hng lp ming thin h.
- Hai l nhiu ln khn thit xin Hong t lm con nui ca mnh, tc l mun theo
mu khn ca l Dng Kin thu no.
- Ba l mun cho con gi ca mnh c chnh v trong cung nhng khng tha
nguyn nn ni nhiu iu trch on.
- Bn l thng ni vi L Vn Duyt rng : Ngi ta bo, tri cng vi vua v cha
m l nhng bc m phn lm ti, lm con, du c bt bnh vn khng dm gin, vy m
ta vn c gin nh thng
- Nm l (L) Cht ni rng : vua c bn Trnh Hoi c v Nguyn Hu Thn, ta ch
cn vi trm ngi vo triu nh, ht to ln mt ting th l kia tt phi phc xung t, ta
mun lm g ta c lm.
- Su l dm ni rng, vic i quc tnh (h ca vua- NKT) lm Tn Tht, chng qua
ch l do bn Trnh Hoi c by tr, xi gic, nhn , xin em bn ny ra u ca miu
m chm u.
(Bn L B T) li cn buc cho (L Cht) mi ti to na. l cc ti sau y :
- Mt l khi im binh Bc thnh, dm ln tn Ng Mn m ngi gia, khng bit
gi ng l ca k b ti.
- Hai l hng nm, khi vn chuyn hng bng ng bin (t Bc vo), dm ly ca
ring vo thuyn chung ch.
- Ba l cng L Vn Duyt dng biu xin t quan gy kh d cho vua.
- Bn l chuyn quyn ban n ging ha, tc quan chc ca lm ngi, khin vic (
Bc thnh) ri ren.
- Nm l lm vic tri php, n hi l, ly tin n hng ngn hng vn.
- Su l tu by cc vic khng hp l, c ch d lnh vua m vn khng nghe, li
cn np tr ch d, phi i n khi L Vn Duyt can ngn mi thi.
- By l dm nui ring cung nhn ca tin triu m khng h bit s hi.
- Tm l dm tim lm lu chung lu trng.
- Chn l n L Duy Thanh ngh bn xong, th m dm cng L Vn Duyt xin ngh
bn li.
- Mi l t tin iu b qun lnh n cc ph.
(L B T) xin em nhng li trn cho nh thn bn ngh nh r ti danh cho L
Cht, khin cho n c trm i sau k gian t cn bit t rn mnh. Vua d rng :

- (L) Cht lng lang d si, nt rt qu qui, lm ti th bt trung bt chnh, x s th

i c i gian, vic g lm cng sai tri, ai ai bit n cng u phi nghin rng, ti li
no phi ch c mi su iu nh L B T nu u. Trc kia, trm ngh rng, (L) Cht
cng L Vn Duyt, du lng chng chng ng k lm ti m chng c ai ph ha vo th
tt chng chng dm lm iu c. V chng, chng l nht phm i thn, cho nn du c
mu gian m b quan cng trm h cha ai t co th cng khng n khp vo trng ti.
L chng b Dim Vng bt i tng nh th l li tri tha m lt c, v trm
cng chng thm hi n. Nay c ngi truy xt th cng ti c triu nh ngh lun,
ct sao t r khi sng bn chng lm iu tri php. Ti y, cho du l k thn thuc
ca chng cng phi nhn l xu xa. Hn na, ngi ta ai chng c cht tr nng ri
khng tc gin chng, nhng v s uy ca chng m khng dm co gic thi ch u
c ai a tng chuc ly ti cht. Nay, chnng cn tra cu lan man, khin ngi v ti
phi ha ly lm g, nh thn ch vic ly t s ca L B T, da vo mi su ti b
vch m nh r ti danh ca mnh L Cht. V con ca hn cng chiu theo lut m x,
duy a con gi ln i ly chng v con trai cn b nh th c min ti.
nh thn bn ngh rng : (L) Cht l k bt trung, i gian i c, nn khp cho su
ti phi x lng tr, tm ti phi x chm, hai ti phi x treo c, cn con ca phm nhn
m thng ngm bn lm chuyn tri php th x lng tr. Tuy nhin v n b bt v m
ph nn xin truy thu bng sc, o m quan ti v chm xc bu u rn. Nhng sc
phong tng cho cha m hn u thu li. V n l L Th Sa cng l k ng mu, xin x
chm ngay.
n lm xong, a xung cho cc quan c ph cc a phng h c v gi
kin v triu nh, ct sao vic xt x c cng bng. Cc (quan cc) a phng tu
xin y li ngh bn ca triu thn.
Vua li d rng :
- Xem th cng bit rng l tri chnh l lng ngi, cng lun nghim minh chng
th dt. L gian thn nui ha, mun ming cng mt li ph, th cng bit y l v
n minh bch v thch ng n mun i. L Cht cng L Vn Duyt da nhau lm iu
gian manh, ti c nng y thm n tai n tc, gi c b quan ti ca chng ra m vm
xc cng khng c g l qu ng. Nhng, (L) Cht v (L Vn) Duyt ti c ging nhau
m trc y khng b quan ti ra m chm xc (L Vn) Duyt, th nm xng kh
ca (L) Cht, ta cng chng thm gia hnh lm g. Vy, sai Bnh Ph Tng c l V
Xun Cn san bng m m ca (L) Cht ri dng tm bia ln , khc ln my ch
gian thn L Cht phc php x (ni gian thn L Cht chu hnh php) ct rn nhng
k gian tc cho mun i. V (L) Cht l L Th Sa vn cng ch vi chng nn d
bit mu gian, nu c em x cc hnh cng l phi, nhng n ch l n b, khng thm
chm vi, vy, tm cho L Th Sa cng l con ca chng l (L) Cn, (L) Trng v (L)
K u c gim xung ti trm giam hu (giam sau em chm - NKT).
Gia sn ca (L) Cht b tch thu. tnh ra c 22.000 quan tin, vua h lnh cho xung
cng, ng thi sai H Ninh Tng c l ng Vn Ha xut tin y cu cp cho dn
ngho 12 tnh Bc K.
Trc , tnh thn bt (L) Th Sa ra tra hi, (L) Th Sa lin tha rng :
- Vi mi nm nay, ti c i n triu nh, t nh u n gt chn cho ti da

tc tt c u do triu nh ban cho. Nay, du c th no th ti cng cam lng, bi ti

ca chng ti cng tc l ti ca ti, sng cht th no cng xin vng chu.
(L) Cht trc c con gi tin vo cung, sinh h ra Qu Chu Qun cng Min Lin
(ch vic con gi L Cht c tin vo cho vua Minh Mng, sinh h ra Nguyn Phc
Min Lin v Min Lin c phong lm Qu Chu Qun cng NKT). Th y b ti,
phi giam cho n cht. Con trng ca (L) Cht l (L) Hu ly Cng cha (Nguyn
Th Ngc Cu nhng ri Hu cht, l em ca hn l (L) Cn, (L) Trng v (L) K
u b x chm vo nm Minh Mng th mi chn (tc nm 1838 - NKT). (L) Th Sa b
a v nguyn qun lm n t, chu (ca L Cht) l bn (L) Lun c gim ti, cho i
vng bin gii xa xi l Cao Bng lm lnh, mi n nm Thiu Tr th nht (tc l
nm 1841 - NKT), gp k n x mi c tha v.
Li bn : C xt l lch cuc i th L Cht c bn ln lm phn. Ln th nht l
phn.Ty Sn m theo v vi Nguyn Phc nh, nhng mu y khng thnh. Ln th hai
l phn cha v, cng l phn Ty Sn, khin cha v l L Trung b nghi oan ri b git.
Ln th ba l phn ngi xu s c gng mt ging mnh, bt phi ung c dc
cht th mng cho mnh. V, ln th t l ln phn L Vn Thanh, cng l phn mt v
tng Ty Sn m lng cu mang mnh. Bn ln lm phn, du bo cha cch g cng
kh xa c vt nh. L Cht l L Cht hi, c bao gi ng t xp mnh vo hng
no gia ci tri cao t dy ny cha ? Nguyn Phc nh tng ni, ng l k gio hot
khn lng, hu sinh chng th v km tnh vi Nguyn Phc nh m cho li y l sai
c. Vua Minh Mng cng t tin ng, hu sinh chng th v khng thch Vua m cho s
y l sai c.
Sau phen do d, Nguyn Phc nh dng ng chng qua v Nguyn Phc nh bit
r rng, ng l ngi dm chm git ng i c ca mnh khng gm tay. Vua Minh
Mng tip tc dng ng chng qua cng l mun mn tay ng trng tr lc lng i
khng Bc Thnh. Tm li, ng trc sau ch c coi l k v bin tht c, c phi l
c thc lng trng dng u.
S chng bao gi c v n L Cht nu vua Minh Mng chng mm li cho l tiu
nhn. Trch L B T tm a him c v nnh ht qu mc, k cng chng ch g, bi v
Vua dng L B T chng qua cng khin hn m li vo nhng lc i nh th
thi. Gi th nh ai cng tng t quan Thng ch Nguyn Vn Tr th Vua cn bit trng
cy vo u ?

20 - TNG L VN QUN CHT RI

VN B NH 100 GY !
L Vn Qun qu nh Tng (nay l Tin Giang), khng r l sinh vo nm no,
ch bit l mt vo nm Tn Hi (1791). Ngay t thi trai tr, ng theo ph Nguyn
Phc nh, lc xng trn th rt dng mnh, bi vy, ngi ng thi t cho ng bit
hiu l Dng Nam Cng.
Sinh thi, L Vn Qun t ch ngha, tnh kh hp hi v nh nhen. ng cht bi
tnh kh y. Sch i Nam chnh bin lit truyn (S tp, quyn 27) ni rng, L Vn
Qun cho V Tnh chng qua l nh ly c Cng cha (V Tnh ly Phc Lc Cng
cha Nguyn Th Ngc Du, ch ca Nguyn Phc nh) nn mi c tin dng v may
mn ng ngang hng vi ng ch ti cn th chng ng g. V ngh nh vy, L Vn
Qun vn d him khch, khng a g V Tnh c.
Nm Canh Tut (1790), Nguyn Phc nh cho qun nh ra Bnh Thun, sai L Vn
Qun lm tng ch huy. Nguyn Phc nh thy rng L Vn Qun tuy qu quyt v bo
dn nhng hay khinh sut cn V Tnh th hng hi nhng thng nng vi, th, hai
ngi li khng a nhau, nn c Nguyn Vn Thnh cng i vi L Vn Qun v V
Tnh kim ch. Trn u, qun ca L Vn Qun, V Tnh v Nguyn Vn Thnh
thng ln, L Vn Qun nhn t k v cao cng trng ca mnh, khin V Tnh
khinh L Vn Qun ra mt. Cng nhn thng li, L Vn Qun mun tin nh ra tn
Din Khnh nhng v b Nguyn Vn Thnh can ngn nn L Vn Qun nh phi ng
qun Phan Rang ch thi. ng lc , V Tnh v Nguyn Vn Thnh c lnh rt
qun v, cn L Vn Qun th phi li. Lc lng Ty Sn nhn nh thng vo dinh
tri ca L Vn Qun. L Vn Qun khng sao ch ni, tng s b cht qu nhiu, buc
phi a th co cp. Nhn th y, Nguyn Vn Thnh khuyn V Tnh cng nhau em
qun tr li, nhng V Tnh quyt khng nghe, ch mt mnh Nguyn Vn Thnh tr li
cu L Vn Qun.
Ma thu nm 1790, L Vn Qun ng dinh tri Phan R v li b Ty Sn tn cng
rt gp. Mt ln na, L Vn Qun buc phi xin qun n cu vin. T , ng bt u
nht ch v thy thua km hn mi ngi. Sch trn vit rng :
Vua (ch Nguyn Phc nh - NKT) nghe tin ngi Xim La mun gy hn ngoi
bin ci, bn xung chiu triu (L Vn Qun v. (L Vn) Qun t cho mnh l ngi
thua trn lun nn ly lm xu h, th li cn b (V) Tnh khinh khi, cho nn c dng
dng khng chu tin qun ngay. ( L Vn) Qun cn dng biu, ni :
- Khi trc Bnh Thun, quan qun n cu vin khin gic phi rt lui, nhng quan
qun phn nhiu lm vic cn r, cp bc dn en, vy, xin phi ngi ti xt hi gi
nghim qun lnh.
L Vn Qun l mun ni xu V Tnh. Vua gin, qu trch (L Vn Qun) rng :
- Vic qua lu ri, h c g c phi xt li gy thm phin nhiu. V li, triu nh
ang c lm vic phi lo, th m khng chu ngh n, toan tnh vic nh l sao ?

(L Vn) Qun s b tr ti, bn co bnh, Vua nh phi sai Cai c l Nguyn Vn

Li n thay cho (L Vn) Qun, (L Vn) Qun c co bnh ngh mi, bi vy, Vua chia
qun lnh (ca L. Vn Qun) ra lm ba, giao cho Phng Vn Nguyt, Nguyn Vn Li v
Nguyn Vn Tnh cai qun.
Ma xun nm Tn Hi (1791), (L Vn) Qun t Hng Ph tr v. Vua sai nh thn
bn ngh (ti li) ca (L Vn) Qun. nh thn u cho rng, L Vn Qun phi b x t,
nhng Vua ngh (L Vn) Qun cng c cht cng lao nn khng n git, bn sai tc ht
quan chc. (L Vn) Qun xu h qu, ung thuc c t t. Vua va tic li va tc, ti
tn nh thng khc, sai ngi ly gy nh vo quan ti (ca L Vn Qun) 100 gy,
xong mi cp cho tm ngi lnh lm phu m, li cn cho hai ngi lnh khc lm ph coi
m cho cha ca (L Vn) Qun. M (ca L Vn Qun) l ngi h Trn, tui cao
nn nhn v c con nui ca (L Vn) Qun l L Vn Khm cng ang b bnh, Vua lin
cho (L Vn Khm) v phng dng.
Li bn : Tng L Vn Qun c ba iu rt ng s. Mt l ngo mn mt cch v
li, tc l t mnh xua ui thn hu ca mnh. Hai l hp hi v hay bng th on
ng liu, tc l t mnh c lp chnh mnh. Ba l khng thy li mnh, ch mong kim c
hm hi k mnh khng a, ct sao cho b ght, tc l ngm nui tm a xu xa. Gm
ba iu dng s , lm ngi thng cn kh ni chi chuyn lm tng cm qun.
L Vn Qun nhn ra li lm qu tr, v cng v qu tr nn xu h n ni phi ung
thuc c m t t. Th l chm vn cn hn khng, nu chng nh vy, Nguyn Phc
nh u phi ch sai ngi nh vo quan ti ca L Vn Qun 100 gy v hu th cng
kh b tha th cho L Vn Qun c.
nh 100 gy vo quan ti ca L Vn Qun, ai bo chuyn ch l tr ho huyn,
c bit u rng, nh vy m sau kh lu, dng th chng c my ai dm x s nh
L Vn Qun na. Hu ch y ch, xin c ngh m xem !

21 - NG SN I TNG
THANH NHN CHT NH TH
NO ?
Thanh Nhn (nhiu ngi c tri ra Thnh Nhn), vn ngi huyn Hng
Tr, ph Tha Thin, nhng t nm t Mi (1775) th vo Gia nh theo ph cha Du
Tng Nguyn Phc Thun (1765 - 1777) v sau th ph cha Nguyn Phc nh.
Thanh Nhn sinh nm no khng r, ch bit khi Du Tng Nguyn Phc Thun
cn Ph Xun, ng l v quan bc thp, chc Hu i trng. Nm 1775, lc Du
Tng Nguyn Phc Thun chy n Trn Bin (vng tng ng vi t cc tnh Bnh
Phc, Bnh Dng, ng Nai v B Ra - Vng Tu ngy nay NKT), tuy c cho
triu tng Tng Phc Hip em qun n cu vin, nhng Tng Phc Hip khng th
no ti kp. Nhn c hi , Thanh Nhn hp binh Ba Ging, c hn ba ngn
ngi, xng l ng Sn i tng qun v ly danh ngha gip rp Du Tng.
Thanh Nhn xng l ng Sn i tng qun, trc tin l t r s i nghch ht
sc su sc vi Ty Sn, nh phng ng i vi phng Ty, chng c cht gp g
no c. Do lp c cht t chin cng, Thanh Nhn c cha Du Tng phong cho
chc Ngoi hu Chng doanh, tc Phng Qun cng.
By gi, c tng ca Ty Sn l L Ti, vn gc ngi Hoa, trc khi tham gia
phong tro Ty Sn, tng kim sng bng ngh bun bn. i vi Ty Sn c mt thi
gian, L Ti lm phn, theo v vi tng ca Du Tng l Tng Phc Hip. Khi Tng
Phc Hip c lnh ca Du Tng, ko qun vo Gia nh, th L Ti cng i theo. Du
Tng mun thu dng L Ti, nhng Thanh Nhn ni :
- L Ti chng qua cng ch l loi ch, loi heo, c dng cng v ch m thi.
Bi li ny, L Ti v Thanh Nhn him khch vi nhau. n khi Tng Phc Hip
mt, L Ti em qun chim gi ni Chu Thi (ngn ni nh, nm vng tip gip gia
Bnh Phc, Bnh Dng, ng Nai v thnh ph H Ch Minh ngy nay - NKT)
chng li Thanh Nhn. Nhng, L Ti va b qun Ty Sn ln qun ng Sn tn
cng nn i bi. Sau, qun ng Sn ca Thanh Nhn git c L Ti, v cng
k t , Thanh Nhn lun c hu cn ph t Nguyn Phc nh. Ma xun nm
Canh T (1780). Thanh Nhn c Nguyn Phc nh phong lm Ngoi hu Ph chnh
Thng tng qun. V, ng mt nm sau, vo ma xun nm Tn Su (1781),
Thanh Nhn b Nguyn Phc nh git cht, qun ng Sn t cng b gii th v
phn tn i mi b phn mt t.
Ti sao Thanh Nhn b git v b git nh th no. Chuyn ny c sch i
Nam chnh bin lit truyn (S tp, quyn 27) ghi nh sau :
Trc, () Thanh Nhn t ph l ngi va c ti li va dng cm hn thin h,
trong tay li c qun lnh ng Sn, cho nn vn ngm ngm lm chuyn ngang ngc v
lng quyn. T lu c cht cng lao tn ph, hn li cng kiu cng hn. Hn t cho mnh
c quyn sinh st, cho ai sng, bt aicht, hoc gi l ban chc tc cho ai tt tt u

hn m ra c. Thm ch, hn cn t ct bt s chi dng trong cung, khng chu cung n

y , n c ngy k Hng Miu m hn cng khng dng l vt, khin Th T ta (ch
Nguyn Phc nh - NKT) phi b ca nh ra sm sa ly. Trong m tay chn, h hn
thy ai nng lng vi mnh th t tin cho ly theo h ca hn. X ti th dng cc hnh,
hn dm thiu ngi sng, bn git c n b ang c thai ai ai nghe chuyn cng u
nghin rng tc gin. Khi Ty Sn vo ln cp (ch vic Ty Sn tn cng vo Gia nhNKT), hn ln em qun vo ni u hng v lm phn, nhng mu y khng thnh.
Vua (ch Nguyn Phc nh, sau ny l Hong Gia Long - NKT) ngh hn l ngi c
cng nn vn u i, dung tng. Vua thn n nh ring m () Thanh Nhn cng khng
hiu knh gi l, th, bn tay chn ca hn li ph ha thm, khng cn bit king s,
ch rp tm lm iu tri php m thi. By gi, c quan Chng c l Tng Phc Thim
mt tu vi Vua xin tr b hn l tn gic cnh Vua. Vua cho l phi, nn gi v b bnh
ri sai triu () Thanh Nhn vo bn vic, nhn sai v s bt v git i. B ng ca
() Thanh Nhn l bn V Nhn, Bng li chim c Ba Ging lm phn. Vua
sai cc tng tin nh, bt c bn (V) Nhn v git i. L cn li u b nh tan c.
Li bn : Tht s mun tn tm dc sc chng Ty Sn nhng li cao ngo coi
thng v ni li xc phm n ngi cng phe chng Ty Sn nh mnh, vic y ch c
k lng d nh nhen v nhn thc km ci mi lm, v mt khi lm hu qu s ra sao,
khng ni cng r. ng Sn i tng qun, ngi ch v tr ca ngi trong bng sp
hng th bc nhn cch, hu th mt cng cn nhc na, a t ngi lm lm.
Trc l Du Tng Nguyn Phc Thun, sau l Nguyn Phc nh, dng Thanh
Nhn chng qua l tng vy cnh cho mnh, mnh c ngi ph t ln ngi ch tn,
ch u phi nghe nhng li ni cao ngo, u phi nhn nhng vic lm tht l ?
K ra, li mt tu ca Tng Phc Thim cng ng xp vo hng i c, nhng, c suy
gm tht lu mi thy, li l li ca Tng Phc Thim cn nh l ca Nguyn Phc
nh, v c s ny sinh cc li v y li chnh l hnh trng ca Thanh Nhn.

22 - GNG HIU THO CA

NGUYN VN TRNH
Bo hiu l i o ca mun thu nhng li cng chnh l ngha thng ca tt c
mi ngi , bi v thiu n, con ngi s chng cn l con ngi na. Nhng, khi m ai
cng dc lng bo hiu th s ni danh vi o hiu i chng phi l d cht no. Hn
nhin, khng ai bo hiu ct c ni danh, nhng s hiu tho n mt mc no
th thin h s bit ti, s sch s trn trng ghi tn, lu ting thm cho mun thu. c
i Nam chnh bin lit truyn ( S tp, quyn 29), thy Nguyn Vn Trnh l mt ngi
nh vy. Sch trn vit v Nguyn Vn Trnh nh sau :
Nguyn Vn Trnh. ngi huyn Qunh Lu, trn Ngh An (nay, t huyn Qunh
Lu thuc tnh Ngh An - NKT). ng tnh kh hin hu v cn thn li rt c hiu. M
ng b bnh au bng lu m khng khi, thy thuc n khm, ni rng :
- y l bi n phi tht chim cng, nay ch c ly c bao t con nhm v n mi
mong ht c.
(Nghe vy, Nguyn Vn) Trnh mt mnh vo ni, rnh bt nhm mi m khng c,
bun qu, bn cu khn cc thn gip sc. Qu nhin m n nm mng, thy thn ni
rng :
- Ngi v thng m m i tm thuc, chng s g c th c, l hiu tho. Vy, ta
cho ngi mt con nhm.
Ngy hm sau, ng bt c mt con nhm pha ng ngi miu em v lm thuc
th bnh ca m ng khi lin.
Nm Minh Mng th ba (tc nm 1822 - NKT), cha ng b gic bt (khng r gic y
l ai - NKT). Chng bt gia nh ng phi chuc bng 150 lng bc. (Nguyn Vn) Trnh
bn ht gia sn m cng ch c c 90 lng, em ti xin chuc cha v. Gic cho l s bc
cha , mun em git cha ng i. (Nguyn Vn) Trnh ku khc, xin c cht thay
cha, gic thy ng l ngi ch hiu, bn tha cho c hai cha con ng v. (Nguyn Vn)
Trnh cng cha v ph thnh v lo bun bn kim tin phng dng cha. Khi cha mt,
ng lm nh trn m canh gi. Sau khi on tang, ng em hi ct ca cha v lng, lo
an tng rt ng l, chng h so o tnh ton vi anh em trong nh. Nm Minh Mng th
mi mt (tc nm 1830 - NKT), Nh vua thng cp cho ng nhiu gm, on v bc,
cng vi mt tm bin tuyn dng.
Li bn : Thy thuc chn bnh ng sai th no, s y bt qu ch lm cho chuyn
ny thm cht li k m thi. C n Qunh Lu mi bit tm nhm t Qunh Lu chng
d, v c bit vic chng d y mi knh phc c hiu tho ca Nguyn Vn Trnh.
Bi thng m v qun c nguy him, qun c vic c th b th d hi mnh trong
rng bt c lc no, c hiu tho y qu l phi thng. Chuyn c thm mt v thn gip
sc cho Nguyn Vn Trnh, chng qua l t rng, vic lm ca Nguyn Vn Trnh, n
c thn nhn cng phi cm ng thi. C c a con nh vy, bo b m no li
khng vui sng m khe ra, m hnh din vi i ?

Tm thuc cu m, Nguyn Vn Trnh khin cho thn nhn cm ng m gip sc.

Dc ht gia ti chuc cha, li cn xin cht cho cha c sng, Nguyn Vn Trnh
khin cho c bn tng tin bt lng cng phi chn tay. Ha ra, sc thuyt phc ln lao
nht ca mun thu vn l tm lng. Nh Nguyn Vn Trnh, bo vua Minh Mng khng
khen thng th no c ?

23 - THN MU CA VUA T C
SNG NH TH NO ?
Vua T c sinh ngy 25 thng 8 nm K Su (1829), ln ngi t thng 10 nm 1847,
mt ngy 16 thng 6 nm Qu Mi (1883), th 54 tui. Vua T c l con th ca vua
Thiu Tr (1841- 1847), thn mu l b Phm Th Hng, con gi ca quan L b Thng
th, Cn Chnh in i hc s, c Quc Cng Phm ng Hng, qu Tn Ha, Gia
nh (nay l vng G Cng, Tin Giang).
B Phm Th Hng sinh ngy 9 thng 5 nm Canh Ng (1810). Ngay t thu b, b
ni danh l ngi giu lng hiu tho. Nm Qu Mi (1823), lc mi 18 tui, b c
chn vo cung v c hong tc cho tc hp vi Nguyn Phc Min Tng, ngi v sau
lm vua, t nin hiu l Thiu Tr. Vic tuyn chn ny do ch thn b Thun Thin Cao
Hong hu (b ni ca vua Thiu Tr) tin hnh. Nh c c li kho bit c x, b Phm
Th Hng c sch phong n Qu phi. Vua Thiu Tr mt, vua T c ln ni ngi.
Ngy 15 thng 4 nm K Du (1849), b c tn phong l Hong thi hu, m hiu l T
D. Nguyn ngha, t l tnh thng ca ngi trn i vi k di, trong nh, m cng
thng c gi l t , cn d c ngha l giu c, y , li cng c ngha l khoan thai.
Tuy nhin, ta vn thng quen c l T D, du rng trong Hn t, ch D vi ch D
rt khc nhau.
B T D mt ngy 5 thng 4 nm Thnh Thi th mi ba, tc nm Nhm Dn
(1902) hng th 92 tui. B l ngi th nht trong lch s cc b hong ca nc ta.
Mi thi c mt quan nim o c khc nhau. Trong th k XIX, b T D c coi
l mt mu mc ca o c hong gia. Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp)
dnh trn quyn 2 v quyn 3 chp chuyn v b. Nay, xin trch hai on ni v np
sng ca b trong hong cung nh sau :
Thi hu t khi ra cung Gia Th (tc l ngy 15 thng 4 nm 1849 NKT), triu
nh vn ly nhng ca ngon vt l trong khp thin h phng dng, nhng b rt
kim c, mi th vt dng v n mc u mc mc, chng khc g trc c. B
thng ni rng :
- Ta t xt l chng lm c iu g c ch cho nh nc na, cho nn, vic g cng
phi tit kim, khng dm phung ph.
By gi c l tin sp vng (tc n cy tt, lm bng th sp qu, mu vng - NKT)
vo cung, nhng Thi hu t rt h tin, v th m tha ra, sai ct vo kho. B ni :
- Ta cn nh gia t ta hi ta cn nh cng chng d d g, du n chng thp
thu m. Nay nh tri v nh phc m ca cc bc tin m c bn bin, m tr nn
sang giu thi. Mt si t, mt ht thc cng u l mu m ca dn, nu lng ph th
trc khng ch li g, sau li mang iu xu rt ng tic, chi bng ct gi nh
nc chi dng.
Thi hu cn cho hay, nhng la l, gm on v chu ngc c cung tin t trc,
u giao cha vo kho ch cha tng dng n, v tnh ca Thi hu khng thch le lot

ch khng phi l d sn n qu mc u.
Vua vo trong cung, thy trong cc th ng dng ca Thi hu, c ci qut giy nan tre
c, chn bt n cm th dng lu ngy, c ci rn v, bn sai ngi hu i i ci
khc, nhng Thi hu khng cho. Vua li thy ci ti ng ht thy tinh xoa mt c,
xin em i ci ti mi, Thi hu ni rng :
- Ci ht thy tinh xoa mt ch lm cho mt hi mt m thi, vic cha tr khng
cng hiu lm. (Thi y, ngi ta quan nim rng, nu ly ht thy tinh, loi to nh hn bi
tr con ngy nay chi em xoa u vo mt th mt s sng ra - NKT). Nu em i ci
mi th lu n cng c i, chi bng c nguyn ci c i m lm g ?
Nhng s kim c (ca Thi hu) i loi l nh th.
Thi hu thng ngn cn h ngoi, khng cho cu xin. By gi c ngi trong h
khng chm hc nhng li xin lm Th v. Thi hu nghe c, ni rng :
- Ngi trong lng trong h, lo g khng hin t, ch s khng c ti m thi. Trc
thng cp tin go v lm nh ca, khin c iu kin chuyn tm hc hnh,
may m t th cng l lm rng danh cho nh. No ng, hn ch nh cy g mc,
khng th em m c hay chm g c.. li vic hc hnh m dm cu cnh, ph tc
thnh ca ta. V chng, Th v cng l chc v, l u lm b c. Ngi trong lng
trong h, nu c b lm quan th cng ch vng mnh chu hu, u c bt i tng
qun d vic xa. Gi nh c h xin l c th chng l ngi trong lng trong h, ai
cng lm quan hay sao ? Vic y thc l tri vi ca thn gi ny.
C ngi t co rng, ngi trong lng trong h (ca Thi hu) tham nhng. Vic n
tai, Thi hu ni vi Vua rng :
- Ngi trong lng trong h vn chng c cng trng g, may nh gia m m c b
lm quan. Vy, phi cn thn gi php tc, bo v cho trn gia m nhng cng phi lm
sao cho ngi trong lng trong h khng phm php, khng lm nhng iu xu xa
na.
Vua sai triu ngi y n kinh rn bo, ni r ln sau m cn ti phm th s
nghim tr.
Li bn : Khng qun qu kh ca mnh, iu y thot nghe th tng l rt bnh
thng, nhng xem ra khng phi ai cng c th sng nh th c, thm ch, ngay c khi
cnh ngho hn cha hn qua, ngi ta vi v y n vo d vng.
B T D nh rt r qu kh ca mnh, nhng nh khng phi m nh, quan trng
hn, nh sng sao cho thanh m v gin d, bit qu sc lao ng ca ngi cung
n ca ci cho mnh. Dn thng m nh th ng khen, ngi sang c nh b li
cng ng khen hn na.
Thi y c cu : Mt ngi lm quan c h c nh. Xem ra, vi h hng ca b
t G Cng, cu ny cha c ng. B.sn lng gip ngi, nhng gip l to iu
kin cho h vn ti ch khng phi gip bin h thnh k c khot ca dn. ng
knh thay !

24 - AN THNG CNG CHA VI

MN UI D V NM D
Vua Minh Mng (1820 - 1840) c tt c 78 Hong t v 64 Cng cha, tng cng l
142 ngi con. An Thng l Cng cha th 4 ca Nh vua, do b M Nhn ngi h
Nguyn Vn, qu Gio Linh, Qung Tr sinh h vo ma h nm inh Su (1817). Lc
u, Cng cha c tn l Nguyn Th Tam Xun, sau mi gi l Nguyn Th Lng c.
Trong s cc con ca vua Minh Mng, An Thng Cng cha l ngi ni danh hiu tho
hn c. Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp, quyn 9) c chp mu chuyn rt
cm ng v b nh sau :
Khi mi sinh ra, Cng cha nh ng l thng, li giu lng hiu tho, Nh vua
thng lm. Nm Cng cha ln chn tui, ng dp tit Vn Th th thn mu b bnh,
Cng cha nh phi theo cc Hong n vo hu cm. By gi, c v i thn dng tin
mn ui d v nm (nm d l mn nm sa ca con d ci - NKT), Vua lin ban cho
cc Hong n mn ny. Cng cha (An Thng) ch ngm m khng nhai nut. Vua ly
lm l, lin hi nguyn do th Cng cha lin ng dy tha :
- Thn mu ca thn ang b bnh, khng c i n n d m thn th trm nghe
mn ny rt b nn khng n n, mun phn cho thn mu.
Vua rt khen, v li cng cho l l, hn cho ring mt a, sai mang v cho thn mu.
T hu u cm ng v khen ngi, c ngi chy c nc mt.
Lc bt u ln, (Vua) cho (Cng cha) ra in Trinh Minh, sai n quan dy cho
bit v s sch v i lc v n cng. Nm Minh Mng th chn (tc nm 1828 - NKT),
ma h, thng t bi n t in Trinh Minh gi la bt cn, ang m m c ha hon,
la thiu ht c mn trng. Cng cha hong s thc dy, ku ngi trc i cu cha ri
t mnh c sut vic ny. Vua i thm Thun An v, nghe tu li s th, va ngi khen
va thng cho ba lng vng.
Nm (Minh Mng) th mi lm (tc nm 1834 - NKT), Vua i tun phng
Nam, sai (Cng cha) n hu cung T Th (ni ca Thun Thin Cao Hong hu, thn
mu ca vua Minh Mng - NKT). Cng cha lc no cng ti tn, T Cung (ch b
Thun Thin Cao Hong hu - NKT) rt ly lm vui, thng cho gi n cng vui chi.
Tr v, Nh vua thng (cho Cng cha) mt tm th bi eo, lm bng ngc mu m
d, c dy thao r xung. Nm (Minh Mng) th mi tm (tc l nm 1837 - NKT), thn
mu qua i, Cng cha thng xt, cho thn xc gy cm. Nm (Minh Mng) th hai
mi mt (tc nm 1840 - NKT) Vua khng c khe. Cng cha thn sc thuc v nu
cho dng tin, sm hm hu h khng mi. Vua mt, Cng cha thng xt n ngt
i, tng l tt th. Hin T (tc vua Thiu Tr - NKT) vn thng ly cho ca Vua n
cn li em cho, d bo nn bt s thng xt (ko xung sc m c hi). Cng cha li
thng cung knh n cung T Th thm hi. Khi em Vua i mai tng, Cng cha theo
hu bn th v sau li chc hu n th lng, trn c ba nm cha tng ci a.
Nm Thiu Tr th nht (tc nm 1841 - NKT), Vua ban cho cc sch (i Nam) thc
lc tin bin v T tr thng gim mi loi mt b. Sau, (Vua em Cng cha) g cho

(Phan) Vn Onh l con trai th t ca Chng Ngha Hu Phan Vn Thy, ngi

Thun Xng, Qung Tr. T ngy vu quy, tnh v chng rt m thm, Cng cha chng
h t v l con vua, bit knh th m chng, lo vic dy con v gi c khu mn.
Li bn : Con vua Gia Long phn nhiu l ng ngo, con vua Minh Mng ni chung
l tt hn, c gio dc cn thn hn, nhng c c ci tm ng qu nh An Thng
Cng cha th khng phi l nhiu. C l cng chnh v vy m s trn trng ghi li vi
nt i lc v c ca An Thng Cng cha.
Ming ngon ca vua cha ban m cng khng dm n ch v thng thn mu ca mnh
cng cha tng c n, li ang khi b bnh, cn c b dng hnh vi y tht kh
c th tin l ca mt c Cng cha mi chn tui u, cho nn, vua cha kinh ngc v mng
vui, qun thn cm ng m ri c nc mt, tt c, chng c g l kh hiu c. S chp
vic An Thng Cng cha knh cn gi l th thn mu v vua cha, nhng gi th
khng chp th ai cng tin l An Thng Cng cha s lm nh vy. Tm lng vng y,
u d g phai.
Con vua m chng h t v mnh l con vua, vic ny cng khng phi d g lm c.
Bao k thp hn vn c tm mi cch chi b thnh phn xut thn, ngoi ln vi bt
c gi no, min sao c coi l danh gi trong nht thi thi.
Mun i vn th : ch bn khon vi a v ca mnh m hy nn thng xuyn lo
ngh vic gi gn phm gi ca mnh, bi v ngi c a v cao vn c th b ch trch v
khinh b, nhng tt c nhng ngi c phm gi cao th khng b nh th bao gi.

25 LI S CA NGUYN NG
TUN
Nguyn ng Tun ngi huyn L Thy, tnh Qung Bnh, sinh nm Nhm Thn
(1772), mt nm Gip Thn (1844) th 72 tui. ng lm quan tri th ba i vua l Gia
Long (1802 - 1819), Minh Mng (1820 - 1840) v Thiu Tr (1841 1847). Thi Gia
Long, ng tng c trao chc Ph Tng ti, tham gia ch huy bin son b lut ni ting
ca triu Nguyn m ta quen gi l Lut Gia Long. Thi Minh Mng, ng c trao chc
T Tham tri b L . Nhn chc c t lu, ng xin v ngh hu v c Nh vua chp
thun, nhng ri thy ch c ng mi un nn c cc Hong t nn Nh vua li triu
ng v kinh , trao chc S bo. Nhn chc ny, ng tng ni thng vi Nh vua rng
cc Hong t phn nhiu l.. v l, v th, phi nghim khc gio dc mi mong nn
ngi. Nh vua ng , v cng chnh v vy m ng phi gi chc ny mi cho n nm
1842. By gi, ng ly c 70 tui, xin v ngh hu hn qu nh. Vua Thiu Tr chp
thun nhng thnh thong vn cho ngi ti thm hi v cho php ng c tu trnh
nhng iu can h n chnh s quc gia. ng ngh hu c hai nm th mt ti qu nh.
Vua Thiu Tr truy tng ng hm Thiu s, ban tn thy l Vn Chnh, hu cp vic ma
tng, ng thi sai khc ghi cng trng ca ng vo bia v dng ngay ti qu nh ca
ng. Vua T c (1848 - 1883) cn sai quan s ti lm nh th v hng nm lo vic cng
t ng.
Bnh sinh, Nguyn ng Tun l ngi nghim cn v rt say m c sch. Con chu
ng nh Nguyn ng Giai, Nguyn ng Hnh ni c ch ln ca ng, t
cao v li ting tt cho i.
Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp, quyn 13) chp kh nhiu chuyn v
ng, trong c on chp v li s kh di nh sau :
Nm (Thiu Tr) th t (tc nm 1844 - NKT), Vua sai quan Ni Cc mang sc th
n nh (Nguyn ng Tun) hi thm sc khe, ng thi, ban cho ng c hng
thc th hm Vinh Lc i phu, Hip Bin i hc s, v hng nm cho c hng mt
na s bng lc ca hm mi ny ( dng hu), li cho mt ngi con th c tp m
lm chc T v, cho chu l C nhn (Nguyn) ng Hnh c nh chm nom.
(Nguyn) ng Tun dng s, khn thit chi t, i lc ni rng :
- Thn ch l con nh thng dn, may m c lm quan, ri c d quyn ngang
vi hng Tng nht phm, khng cn lm c vic g na, ch chng gy lng vui
xem cnh thi bnh, nh th l qu may mn m c vt khi phn mnh ri, dm
u thn ng ni m ngi bc cao, chng h c thc cng, ch nh n su m c c
cch, lng thn chng th yn. l mt chuyn. Thn lm quan tri th ba triu, lng
bng tch tr lu nm v cha ng ca thn cn li cho thn hn 100 mu rung, lo
sinh nhai, nh ca u n ni thiu thn, th, thn cn nhiu ln c ban bc, la rt
hu h, cng li cng nui tui gi tha thi. Con ca thn l (Nguyn) ng Giai hin
cng ang c hng lng hng Tng nh phm, hng nm vn gi v biu thn mt
na gp thm chi ph v ci, go. Nay, con th ca thn l (Nguyn ng) t c
th m v chu ch tn l (Nguyn) ng Hnh cng c nh lo chm nom cho

thn, vy th ht thy mi th phng dng y, mc khng phi lo, thc n cn

tha ch chng bn tm v s thiu. Vy m cn nhn lc qu nhiu, khin lng thn
khng c yn. l hai chuyn. V chng, thn vn nghe c nhn ni rng : Lm g
cng phi tch c v sau, c ln ca ngi lm quan li cho con chu chnh l s
thanh bch. Tm lng ca thn t trc ti nay ra sao, chc thnh minh soi thu. Nay,
nu nh n thnh thng r lng thng xt m cho c hng mt na lng bng
hng nm, th thn ch xin lnh mt k gi l vinh hnh c Vua ban v lm sng t
khuyn khch k b ti trung hiu m thi. Cn nh vic thng cho chc hm cng cc
khon lng bng t sang nm tr v sau th xin (thnh thng) chun cho ca thn l
xin c min nhn. C nh th mi khng phng hi n vic ban thng ca nc nh
m con chu ca thn cng i i c nh phc y, vui p phc trch cho nh, tc l
c chu n vua khng bit gp bao nhiu ln ri vy.
Li bn : Lm quan m sut mt i c vua tin l kh, c vua tin m y thc
vic dy d Hong t th li cng kh hn. Dm ni con vua l v l dy theo cch dy
nhng k v l, Nguyn ng Tun qu l kh khi v dng cm hn ngi.
Phm l ngi, ai chng thch c tin ti v a v. Nguyn ng Tun mt i lm
quan cng l tha ni ham mun bnh thng thi. Nhng, khc vi nhiu ngi,
Nguyn ng Tun ch nhn nhng g mnh ng nhn, kin quyt chi t tt c nhng g
mnh khng ng c nhn. Vic y, qu l rt kh lm, cc v quan xa li cng kh lm
hn na, bi th, s mi chp chuyn ny.
Lm thy cc v Hong t, ming tng ni bao li tt p gia hong cung, vic y c
ti v c vua tin m trao chc l c th lm c. Nhng, x s nh Nguyn ng
Tun x s, phi thc s l ngi c c ln mi c th x s c.

26 - TRNG NG QU VI V
MT TRM NH CNG CHA AN
NGHA
Trng ng Qu ngi huyn Bnh Sn, tnh Qung Ngi, nhng tin t ca ng li
l ngi huyn Thch H, tnh H Tnh, di c vo Nam nm 1623. Trng ng Qu l
ngi C nhn u tin ca Qung Ngi. ng lm quan tri th ba i vua l Minh
Mng (1820 - 1840), Thiu Tr (1841 - 1847) v T c (1848 - 1883). Tuy hon l cng
c lc thng lc trm, nhng nhn chung, Trng ng Qu lun c vua yu, ng liu
knh n.
Bnh sinh, ng l ngi thng thn v v t. Chnh v thng thn m thi thong ng b
qu trch, nhng cng chnh v v t m chng bao lu sau , ng li c tin dng.
Nm 1849, Trng ng Qu gp phi mt cht rc ri nho nh do v mt trm nh
Cng cha An Ngha. An Ngha l Cng cha th mi ca vua Gia Long, tn tht l
Nguyn Th Ngc Ngn, sinh nm Gip T (1804), mt nm Bnh Thn (1856). Nm 1823,
vua Minh Mng g Cng cha An Ngha cho L Vn An. L Vn An l con ca L Vn
Phong m L Vn Phong l ngi c hng quyn tha t L Vn Duyt. Nm 1835,
v v n L Vn Duyt, L Vn An cng b x t.
Cng cha An Ngha sng trong cnh o le nh vy nn cng b c hip, thm ch, c
khi cn b quan li cu kt vi bn bt lng lm kh, lm d. Sch i Nam chnh
bin lit truyn (Nh tp, quyn 21) c on vit v thc t ny nh sau :
Nm (T c) th hai (tc nm 1849 - NKT), bt u t Vin Tp Hin, (Trng)
ng Qu c sung lm Kinh Din Ging quan. Mt hm, khi ging xong, Vua
truyn cho (Trng) ng Qu li chiu ging, cho ung tr v bn lun o tr nc
ca c kim. By gi, nh Cng cha An Ngha mt trm. Vin quan ph ca ph Tha
Thin ch tn v hc ti ca vin quan lm vic Ni Cc l Nguyn Tn, cho rng
(Nguyn Tn) thng ng vi k trm, ng thi ni thm l Qun v L Mu Hnh
tuy bit r k trm nhng khng chu bt gii ti. B Hnh tra xt thy c nhiu ch
hm h nn cng c dung tng. (Trng) ng Qu c chp, tu vua xin em bn
(Nguyn) Tn cng vi (L) Mu Hnh cch chc, xt hi li. Quan gi chc st
Ph Ng s vin l Bi Qu hc ti (Trng ng Qu) cho l (Trng ng) Qu t tin
chuyn quyn. Vua ni :
- (Trng) ng Qu l v c mnh ca hai triu trc, mt lng gi s thng thn ca
k ti trung, chp tu vic y cng l do nh tr gian cm c m ra. Bi nht thi suy
ngh cha chu o nn xem ra c v nng ring, ch chuyn quyn t tin th u n
ni, ni qu l khng nn. Vin i thn ny (ch Trng ng Qu - NKT) l ngi
thng tho mi vic, l u li c lng d nh vy ?
(Ni ri), ging (Bi) Qu xung hai cp.
Li bn : Thi m c n nh ca Cng cha cng b n trm v thi m c quan li
ca triu nh cng thng ng vi l n trm th chng th ni khc hn rng, lon, i

lon.
Trng ng Qu tu xin nghim tr bn quan li dm c gan lm chuyn ng tri l
thng ng vi bn k trm, vy m li y li b chnh quan gi chc st Ph Ng s
tn l Bi Qu xp vo loi t tin chuyn quyn, thng hi thay !
Vua ging Bi Qu xung hai cp, th l ch phi. Vua bnh vc Trng ng Qu,
th cng l ch phi. Nhng Nguyn Tn v L Mu Hnh th sao? Nu bn h m cng
c bao che nh Trng ng Qu th ng l vng thau ln ln, thm nguy, ch nguy !
Cng cha An Ngha mt trm, ca ci b ly cp chng bit l bao nhiu, nhng nh
chuyn ny, hu th li mng v c dp hiu thm nhn cch ca vua quan mt thi.
Ngm m xem !

27 - NGUYN TRI PHNG B

NGHIM PH
Nguyn Tri Phng sinh nm Canh Thn (1800) ti lng Chi Long huyn Phong in,
tnh Tha Thin, mt nm Qu Du (1873), th 73 tui. ng bc vo hon l v c
quan trn ch ti bi cu chuyn tng s kh ng nghnh. Sch i Nam chnh bin
lit truyn (Nh tp, quyn 23) chp rng :
Mt hm, (Nguyn Tri) Phng n yt kin vin i thn l Nguyn ng Tun.
(Nguyn ng) Tun thy (Nguyn Tri) Phng din mo c v l, bn sai ci o ra
coi tng. Xong, ng ni :
- Ta coi tng cho ngi nhiu, nhng cha ai c tng tt nh ngi v con trai ta
l (Nguyn) ng Giai, m so k th tng ca ngi cn tt hn tng ca con ta mt
bc.
T sau cuc k ng vi Nguyn ng Tun, nh may mn li cng nh c ti. Nguyn
Tri Phng tin rt nhanh trn bc thang danh vng. ng l mt trong nhng nhn vt
ni bt nht ca triu Nguyn, thi T c (1848 - 1883). Hn nhin, thng ging v vinh
nhc l s thng ca cc v quan xa. Nguyn Tri Phng cng vy. ng tng nhiu ln
b khin trch, b qu pht v b cch chc, trong c hai ln b nghim ph m b sch
ni trn ghi chp li nh sau :
Nm (Minh Mng) th mi tm (tc nm 1837- NKT), ng c thng lm Tham
tri, sung C Mt Vin i thn, cng vi L B T, c vo Ni Cc xem xt cc vic.
V xem xt khng k, ng b khin trch. Vua sai quan Thng th l H Duy Phin em
thuc vin ti tra xt li, by gi mi bit vic mt s quan xin em vi mua ca Ty
dng ra bn u gi. (H) Duy Phin ni :
- Vi y l do trc y triu nh phi (Nguyn) Tri Phng i mua, nay phn nhiu
c vt bn, nu em ra bn u gi th e c s khng hay.
(Nguyn) Tri Phng nghe vy th qut ln rng :
- l vic ca bn th kho, sao ng kht khe th ? Sng cht v ha phc l vic do
vua quyt, ng ni th, chng qua gy him gy th cho sau ny m thi.
(H) Duy Phin em vic ny hc tu ng. Vua cho rng, (Nguyn) Tri Phng l
quan nh m ni nng cn quy, bn giao cho b Hnh ngh ti. Vua li hi (Nguyn) Tri
Phng ngay trc mt mi ngi rng :
- Ngi t ngh xem ngi ng ti g ?
(Nguyn) Tri Phng phc xung t ku khc, xin chu ti cht. Triu nh ngh n
dng ln, khp (Nguyn Tri) Phng vo ti mng quan trn nn cng buc ng vo ti
cht. Vua cho l (Nguyn Tri) Phng cng c cng trong nhiu ln sai phi kh nhc bn
gia n, ch bt ging lm Th k Ni Cc. Mi n ma ng nm y (tc nm 1837 NKT) mi c phc chc, cho lm Ch s, sung chc Lang Trung gip vic phng gi
n ca Ni Cc.

Nm T c th hai mi mt (1868), Nguyn Tri Phng b nghim ph ln th hai.

Ln ny, l do trc tip l bi ng tu vic trc sau khng n khp vi nhau. Sch trn
(Nh tp, quyn 24) chp nh sau :
By gi, c vin quan b Cng l Vin Ngoi lang Nguyn Vn Cht, trc tng
gi vic hin l ca b ny, khi c c ra Dng Xun, v qu nghe li tn gic (on)
Trng nn b can ti (ch vic vua T c cho quan c thc binh lnh v dn phu xy
Vn Nin C, khin xy ra cuc ni dy do on Trng ch huy - NKT). Khi (Nguyn)
Tri Phng mi v kinh nhn vic, ng ht li ch trch (Nguyn Vn Cht), cho l k
xo tr, khin cho (Nguyn Vn) Cht b ging chc. n khi (Nguyn) Tri Phng v
nhn vic b Cng, ng li cho (Nguyn) Vn Cht l ngi lm c vic, xin c
cch cn nhc. Vua qu (Nguyn Tri Phng) rng :
- Trc th ght b, nay th thng yu. Mi ch c mt ngi v trong mt thi gian
cha lu m li l tu by trc sau khc th cng bit ngi l ngi th no.
Nhng, (Nguyn) Tri Phng khng nhn ra c rng, chng qua l vua rn bo,
ct tc thnh cho trn vn hn, nn tu rng :
- y hn l c ngi mt tu, ct hi thn. Thn vn bt ti t hc, lm d chc
cao, thng lo ngh vic n n nc. Phm ngi thn tin c (u ct ch li cho triu
nh); khng h c ring t g. Nhng v tnh thn vn cng trc nn c nhiu ngi
ght thi. Thn tng b giam cm, ti c cha chuc ht, nay li phm thm ti mi,
vy xin giao thn cho triu nh ngh ti. X ti mt mnh thn m khin cho cc b ti
khng cng trng g li bt chnh v tham lam trng vo m s hi , th l hp vi s
nguyn ca thn.
Vua cho l (Nguyn Tri) Phng lm ln, ni nng khng phi php, bn sai cc quan
Ni Cc v St Vin, by nghi trng i cung ri sai nh thn vng ch m xt
hi. (Nguyn) Tri Phng lin trnh by nguyn do v sao mnh li tu nh vy v xin t
ti. Vua d rng :
- Xa nay, cc b ti k cu bit mt lng v nc, nu khng phm li ln, trm u
bao bc, chng ring g khanh m ai cng vy. Tnh trm i vi khanh, chng nhng
dng gian m c n m ph cng u r c. Thn dn trong ngoi u cho nh th l
thi qu. Trm bit l khanh gi ln, khng chp nht. Nhng nu b qua th ngi i sau
s khng nm vng m ch vua ti ta iu, ai s l ngi lo gii thch cho ?
nh thn xin khp (Nguyn) Tri Phng vo ti tu i tht l, ging hai cp
nhng vn cho lu li chc c lm vic ch nn thi vic b (Cng), vn lm c mt
i thn, lo vic phng b vng bin v c php d bn cc vic ca triu nh.
Li bn : Hai ln b nghim ph, trc sau cch nhau hn ba chc nm tri, nhng sai
phm th cng chng khc nhau bao nhiu. Ln u, ng tht l vi i thn, ln sau, ng
tht l vi c vua, ngha l lc tr cng nh lc gi, Nguyn Tri Phng thng hay mc
li tht l. ng gi l cng trc, nhng, c l l ng lm. Xem sut hnh trng mi
r, mi ln b nghim ph v mt li lm no l Nguyn Tri Phng li phn ng d
di, v y mi chnh l nguyn nhn ca s tht l.
Xem vic ng vi v li cho th kho, vic ng tin c Vin Ngoi lang Nguyn
Vn Cht m khng l gii rnh rt v vic ng nghi ai dng li mt tu hi mnh

.. cng bit tng Nguyn Tri Phng cha phi l ngi cn trng xem xt mi l.
Khi c chc c quyn, ngi ta cm thy d n d ni, nhng no bit u rng, bt c
li no ca ngi c chc c quyn cng u chu s phm bnh nghim khc ca mun
dn.

28 - PHAN THANH GIN BY LN B

TRCH PHT
Phan Thanh Gin sinh nm Bnh Thn (1796) ti lng Tn Thnh, huyn Bo An (nay
thuc huyn Ba Tri, tnh Bn Tre). Tin t Phan Thanh Gin vn gc Trung Quc, mi di
c sang nc ta t cui thi Minh, u thi Thanh. Lc u, h Phan nh c Bnh
nh, mi n khi phong tro Ty Sn bng n, h Phan mi di c vo Bo An.
Thu nh, Phan Thanh Gin ni ting vn chng. Nm t Du (1825), ng
khoa, khoa thi Hng ti trng Hng - Gia nh. Nm Bnh Tut (1826), ng Tin
s, v ng l ngi Tin s u tin ca t Nam k lc tnh.
Phan Thanh Gin lm quan tri th ba i vua l Minh Mng (1820 - 1840), Thiu Tr
(1841 - 1847) v T c (1848 - 1883), vi nhiu chc v quan trng nh : Thng th
b Hnh, Thng th b L, Thng th b H. Thi T c, Phan Thanh Gin l C
mt i thn, Hip bin i hc s, tng cm u phi b s gi ca nc ta sang Php.
Nm inh Mo (1867), Phan Thanh Gin ung thuc c t t, hng th 71 tui.
T khi ra lm quan, Phan Thanh Gin tin rt nhanh trn hon l, nhng cng chnh
trn hon l, Phan Thanh Gin gp khng t gian trun v cui cng, ng t gii
thot bng liu thuc c. Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp quyn 26)
dnh mt on kh di vit v Phan Thanh Gin. Nay, xin theo lc thut by ln
Phan Thanh Gin b trch pht nh sau :
- Ln th nht xy ra vo nm Minh Mng th mi hai (1831). By gi c cuc ni
dy ca ng bo cc dn tc t ngi Qung Nam. Phan Thanh Gin c lnh em
qun i nh nhng v thua trn nn b cch chc, bt phi lp cng chuc li lm.
Nm sau (1832), ng c phc chc.
- Ln th hai xy ra vo nm Minh Mng th mi by (1836). Nm ny, vua Minh
Mng cho l t nc thi bnh nn nh di tun du Qung Nam. Phan Thanh Gin dng
s can ngn, khin Vua khng vui. Nh vua phi quan Ng s l V Duy Tn n Qung
Nam xem xt. V Duy Tn i v tu rng, nhn dn mong Nh vua ti, cn quan li
Qung Nam th lm vic li bing li cn tham nhng. Vua gin, ging chc ca Phan
Thanh Gin, bt phi vo Qung Nam c sc lm vic sa li. Hai thng sau Phan
Thanh Gin li c phc chc.
- Ln th ba xy ra vo nm Minh Mng th mi chn (1838). Lc ny, Phan Thanh
Gin ang gi chc Th th lang b H. Mt hm, Nh vua pht hin c t s ca a
phng gi v tu vic thuc lnh vc ca b H. S y, Nh vua c li ph, giao
xung cho b H vo ng ngy trc ca Phan Thanh Gin nhng Phan Thanh Gin li
qun khng ng u n vo. V vic ny, ng li b ging chc, buc phi ra Thi
Nguyn lm vic mt thi gian.
- Ln th t xy ra vo nm Minh Mng th hai mi (1839). Nm ny, Phan Thanh
Gin gi chc Th lang b H. ng v mt v quan trong triu l Vng Hu Quang, vn
ngi cng lng vi nhau. Vng Hu Quang tu vic b coi l cn quy nn triu nh
nh x ti nng. Nh c Phan Thanh Gin tm cch che ch nn Vng Hu Quang

ch b x nh. Vic n tai Vua. Vua cho Phan Thanh Gin l k b#417nh vc ngi cng
lng nn ging chc ca ng, bt ra coi vic nh kho.
- Ln th nm xy ra vo nm Minh Mng th hai mi mt (1840). Ln ny, Phan
Thanh Gin c c lm Ph Ch kho trng thi Hng Tha Thin. By gi, c Mai
Trc Tng lm bi ph b trng vn m Phan Thanh Gin khng bit. Sau, cc quan b
L pht hin ra, v th, Phan Thanh Gin b ging mt cp. Nhng, cng chng bao lu sau
, ng c phc chc v c thng lm Th Th lang b Binh.
Sut thi Thiu Tr ri sut hn mt chc nm u thi T c, hu nh Phan Thanh
Gin khng b trch pht g, li cn c lin tip thng chc. Nhng, chng ai ng kt
cc bi thm ang ch ng.
- Ln th su xy ra vo nm T c th mi lm (1862), Lc ny, thc dn Php
ngang nhin n sng xm lc nc ta. Triu nh T c bn nn thng lng vi
Php, Phan Thanh Gin v Lm Duy Hip xin tnh nguyn i. n Gia nh, chnh Phan
Thanh Gin v Lm Duy Hip k ha c Nhm Tut (1862), ct ba tnh min ng
Nam K l Bin Ha, Gia nh v nh Tng cho Php, li cn chp thun bi thng
cho Php 4.000.000 ng chin ph ! Bi vic ny, Phan Thanh Gin b qu, b cch chc
nhng vn lu li lm vic nh c. Nm sau (1863), ng c sung lm Chnh s sang
Php v n nm 1864 th ng c thng lm Thng th b H.
- Ln th by xy ra vo nm T c th hai mi mt (1868), tc l ng mt nm
sau khi Phan Thanh Gin qua i. Trc , Phan Thanh Gin c vua T c giao
trch nhim thng lng vi ngi Php thm mt ln na. Nhng, ngi Php bt
chp mi li ngh. Nm 1867, n lt ba tnh min Ty Nam K l Vnh Long, An
Giang v H Tin li lt vo tay thc dn Php. Phan Thanh Gin au xt, hoang mang v
hong s. Rt cuc, ng nhn n v ung thuc c t t. Vua T c h lnh truy
tc ht mi chc hm ca ng, ng thi, c b tn ng bia Tin s.
Li bn : By ln b trch pht, trc sau mc tuy c khc nhau nhng li ca
Phan Thanh Gin th gn nh ch c mt, y l s bt cn. Thng dn m bt cn th hi
nh, nhiu lm cng ch hi lng hi xm. Nhng l quan m bt cn th hi nc, hi dn,
mc tht kh m lng c. Khng th ht trch nhim mt nc cho Phan
Thanh Gin, nhng, trong s nhng ngi phi chu trch nhim trc lch s v i ha
mt nc, hn nhin phi c Phan Thanh Gin. Sau ln th by, Phan Thanh Gin chng
cn c th chuc li li lm, th mi bit, s cn trng lc sinh thi cn thit bit l bao.
Lng trc tnh sau vn cha chc trnh ht mi sai lm hung chi l vi v.

29 - LC TRUYN NGUYN B
NGHI
Nguyn B Nghi ngi lng Lc Ph, huyn M Hoa (sau i l M c) tnh Qung
Ngi, khng r sinh nm no, ch bit ng mt vo nm T c th hai mi ba (tc nm
1870), sau ngt 40 nm lm quan. Theo Quc triu Hng khoa lc (quyn 1) th Nguyn
B Nghi C nhn ti trng Hng - Tha Thin, khoa Tn Mo (1831) v nm Nhm
Thn (1832), ng Ph bng. Bui u, ng lm Tri huyn, sau thng lm Tri ph. Nh
c ting l ngay thng, ng c trao chc Th n st Vnh Long. Ti y, v x n cu
th, ng b cch chc mt thi gian. u i Thiu Tr (1841 - 1847), Nguyn B Nghi
c lm Th ging Hc s, ri c thng lm Th Th lang b Li, nhng chng c
bao lu li b ging xung lm Th ging Hc s nh c. Nm 1844, Nguyn B Nghi li
c thng lm Th B chnh An Giang. Nm 1846, ng li v kinh, gi chc Th lang
b L v sang nm 1847 th c n lng ngang vi hng Tng nh phm.
Di thi T c, Nguyn B Nghi tng c phong ti cc Tng c Sn Hng
Tuyn ri Thng th b H. ng l mt trong nhng bc i thn c danh vng ln.
Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp, quyn 27) c chp v on cui cuc
i ca Nguyn B Nghi nh sau :
Nm (T c) th mi bn (tc nm 1861 - NKT), qun Php vy hm i n
Gia nh, Nguyn Tri Phng trng n v b thng, cho nn, triu nh c cch, chn
(Nguyn) B Nghi lm Khm sai i thn, thng lnh ht s qun mi sai phi n, cng
vi cc quan qun th (Gia nh) tnh ton cc vic m lm. (Nguyn) B Nghi va
em c tit ti ni ni rng, nh hay gi u khng tin, bn sai ngi n (dinh tri
ca qun Php) xin ging ha. ng li ghi s trng ang xy ra, nh dng ln Vua. ng
lc , li c d ca Vua, i ni rng, nu c ch g, c vic thng thn tu ln.
(Nguyn) B Nghi nhn tu rng :
- S th ca Nam K ngy nay, duy ch c ging ha l hn c, nu khng th s ny
sinh rt nhiu tr ngi.
(Ton b li tu ca ng) i nh sau :
- Thn vn nghe cc nh binh ni rng, tu ca Php chy bng hi nc, nhanh nh
bay. Sng ca h c th bn v thnh, cng ph n vi nhn (mi nhn tng ng vi
8 thc mc, mi thc mc tng ng vi 0,425 mt - NKT), li bn xa c vi
mi dm (mi dm b tng ng vi chng 500 mt - NKT). H c nhng kh gii
nh vy, ta nh hay gi u kh c. Thot nghe, lng thn vn cha tin, nhng n nm
Thiu Tr th by (tc nm 1847 - NKT), ma xun, tu ca Php n Nng cha y
vi khc bn v nm chic thuyn ng c ln ca ta. Ln y, thn Qung Nam nn
c trng thy r rng. Ba bn nm nay, qun ta u phi khng mnh, n ly ca ta
u phi khng vng, nhng vn khng th nh c h l v tu v sng ca h hn hn
ta, v chng li nh rt d di. Cc quan qun th khng t so snh h vi mnh,
gng p m nh nn mi thua. Thn n Bin Ha, xt thy tnh th rt cp bch, cho
nn mi bt c d phi ngi n gp tng Php vn hi, ting l tm mn k

hon binh, thc l t ci ngu ca thn, y l s th n lc nh hay gi u khng

c. Khng ha tt khng nh ni thi cuc, cho nn li tu ca thn u t k y m
ra, (nu c b no), thn xin mt mnh chu ti. Ha th hn nhin l thua km, nhng s
th Nam K khng th lm g hn c. Tnh th n vy, du binh thuyn ca ta c
nhiu cng cha chc dng c, bi t lu, ngi Php cho rng ta lnh nht vi h,
h s cc ln bang khinh khi, cho nn, ct dng binh mnh m bc bch mong ta ging
ha. C xem nhng ln sai ngi n xin ging ha t trc th c th tin l h thc lng
xin ha. Li ngh, b bin nc ta rt di, m t lc dng binh n nay, ta vn trnh s
trng thy chin ca h, nn binh thuyn khng dng, tc l binh lc ca ta
gim bt mt mt na ri vy. Nay, ch cy sng ln v thnh ly lm k nh hoc
gi, th vic nh hay gi li cng kh ni. Nu ta khng ha, h nh mi khng thi, th
binh ao lun gy ra tai ha, k ngu thn ny thc s ly lm lo cho nn, ngoi k ging
ha ra, thn ch xin chu ti (ch khng ngh n k khc). Cn nh, vo khong cui thi
Minh Mng, u thi Thiu Tr, triu nh em binh dp yn c gic (L Vn) Khi
cng hai nc Xim (La) v (Cao) Man, y l nh t Nam K nhiu sng ngi, qun thy
b d tip ng cho nhau. ng sng th cc loi thuyn nh lt i nhanh nhn. Sng to
n nng th c thuyn ln t bin ch vo. Lng thc th c su tnh cung ng y
. (Thun li l th) m cng phi mt ba nm mi xong vic (dp L Vn Khi), v hn
hai nm na mi buc c Cao Man n ging gii. Nay xt su tnh ( Nam K ) th hai
tnh Gia nh v nh Tng, ngi Php chim c t Cao Man n tn bin, hai tnh
Vnh Long v Bin Ha th cch tr kh thng. V chng, Bin Ha l ni tip gip vi
ni h chim; sau lng c rng, rng y li tip gip vi Cao Man. l ni xung yu m
bit lp. Cho n97; n, bn tnh ni trn, cho du y thuyn b cng kh m i ch
c vi tu ca h. (Ngi xa) ni, binh thuyn du nhiu vn cha hn dng c l
vy. Hin nay, ngi Php chim c Gia nh, ta ha hay khng ha cng km thua
h ri. Gi th ngh ha m h vn khng giao tr cho ta th s km thua cng ch dng
mc y, m ba tnh cn li vn thuc v ta, ng dch trm v ng bin vn cn thng,
c th tm nguy c trc mt mu tnh vic sau. Nu cho nh th l thua km m
khng chu ging ha vi h, th h u d chu ngi yn. Su tnh Nan K t s b mt k
t , vic bun bn lu thng ng bin ng sng cng b ct t. Qu tht, vic
ng ngi li l vic kh ni, thn chng dm qu li. Cho nn, ha gii tuy l km thua
nhng vic Nam K t cn c th mu tnh c, nu khng ha gii, thn chng bit
l s phi i ngh ti u. Gi y, th nc ngoi vy, tnh hnh su tnh li nh
th kia, vic nh hay gi u quyt khng th no lm c. khng th nh hay gi,
ch nh cho c nh, th vic y ch khin h dng binh, tn hi cng ln m thi. T
trc n nay, thn khng p n ly, gim bt s ku i thm binh lng cng l v
ngh nh th. l ch ca thn, ci xin (b h) quyt on cho (chnh thc) thi
hnh, nhm cu kh cho dn v binh, nht l t Nam Ngi tr vo. Nu khng quyt on
m lm c hai ng (tc va nh va m - NKT), th khi son th t qua li (vi h)
m qun th khng tri li ca b (tc l nh NKT), triu nh li cho ngi ln ti chiu
qun, hoc gi l sa son n ly t nh nh hoc gi, th ngi Php ngoi s
thy r l ta khng thc lng. H c tnh c hip, th lc y, nh khng c, gi cng
khng c, ha li cng khng c, thn ly lm lo l khng bit x tr th no.
T s y dng ln, Vua d rng :
- S th kh khn nh th no, ta bit r c ri. Khanh c lng m trch cng vic th

nn ht sc m lm, c th mi t c ci gp gi mnh mi bit cy no cng.

Sau, (Nguyn) B Nghi li dng s xin truy phc quan chc cho nguyn tnh thn Gia
nh l V Duy Ninh v L T, xin ban tut m (cho con chu ca h). Vua xung d qu
trch v pht phi ct lng bng trong chn thng. (Nguyn) B Nghi cng vi tng
Php ging thuyt, b mt tu Vua nh xin ging ha ca vin tng ny. Vua d rng :
- Khanh t khi c sai i n gi, ch thy ch trng ngh ha. Khanh l ngi tho
vic li mn cn, trm chn m y thc cng vic cho, lng trng i khng phi l
nh. Vy, khanh nn ht lng n n nc, nu sm c cng dng ln th s c thng
cho tht hu h.
(Nguyn) B Nghi li xin Vua chn v phi i thn ti lo trng coi mi vic. Vua
sai ngi n hi :
- Nu khanh t liu c th ging ha c lm nt phn vic trt tnh ton th c
tu by ln, cn nh khanh t liu l c ha ln gi u khng th c th cng c tnh
thc m tu trm cn liu cch x tr.
(Nguyn) B Nghi cng vi Trn nh Tc dng Vua tp ghi li tu v tnh hnh Bin
Ha, ni rng lc ta yu t, khng th nh hay gi c, m ha ngh cng khng thnh,
vy xin gim bt qun v phi ngi i cu vin nc khc. Vua xung d qu trch
nhng li sai hp bn, tm xem c mu k g c th gi vng c Bin Ha v An Giang,
ng thi, thu phc c hai tnh Gia nh v nh Tng, th c vic lm t tu dng
ln.
Ma ng nm y, (Nguyn) B Nghi li cho l qun lnh lui, phn tn nn khng
th dng k gi c, xin c nhn ti. Vua xung chiu cho (Nguyn B Nghi) em
qun v ng Bnh Thun.
Li bn : Gic vo, vua quan u lng tng v bc nhc, ngao ngn thay ! Nguyn
B Nghi l ngi khoa bng, nm gi trng trch ca bc i thn, c vua v triu nh
tin cy m y thc vic i ph vi thc dn Php Nam K, th m c Ph bng hi,
hu th ch c th gi c l ph nht m thi.
Bi nht nht, Nguyn B Nghi khng th bnh tnh phn tch nhng din
bin phc tp ca tnh hnh. Bi nht nht, Nguyn B Nghi khip m trc v kh
ca thc dn. Bi nht nht n hoang mang v mt c ch tin th Nguyn B Nghi
xin cu vin nc ngoi. Trc sau, Nguyn B Nghi ch mt mc xin ging ha. i !
nhn thc chnh tr ca ng khoa bng ny mi m h v ti nghip lm sao. S th lc
ny, chng th ni khc hn cch ni ca C nhn Phan Vn Tr : Nc ci ht ni ni
quan ta !
Nhng, trch ring Nguyn B Nghi c c chng ? c nhng li d ca vua mi
thy vua cng chng hn g. Tr khng iu khin vn nc, dng khng i ph
vi gic ngoi, tn khng thm xung thin hthi y m vua quan y, bt hnh
thay !

30 - THN VN QUYN MAY M

THOT C TI CHM U
Thn Vn Quyn ngi huyn Phong in, tnh Tha Thin, ni ting hay ch nhng
khng thi c t g. ng sinh nm Tn Mo (1771) mt nm inh Du (1837), th 66
tui. u i Minh Mng, nh Trnh Hoi c tin c, ng c trao chc gio th ph
Thng Hoa. By gi, c quan Quc t gim T nghip l Nguyn ng S b bim chc,
cho nn, quan Tham tri ca b L l Hong Kim Hon xin c Thn Vn Quyn vo
thay, v th, Thn Vn Quyn mi c trao chc Th T nghip. Nhng, ti k kho
hch, hc tr trng Quc T Gim khng c ai t hng u, vua Minh Mng cho rng
Thn Vn Quyn lm vic khng c kt qu, bn ging ng lm Ch s b Li. T y,
hon l ca Thn Vn Quyn bt u gieo neo. Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh
tp, quyn 28) chp chuyn Thn Vn Quyn c on nh sau :
Nm (Minh Mng) th chn (tc nm 1828 - NKT), ng c b lm Th lang b H
ri thng n chc Th hu Tham tri. Lc y c tn li bun xo quyt ngi nh Thanh
(Trung Quc - NKT) tn l Liu Ninh Thi, mun lnh trng vic thu thu ca i Bc
K. Quan T Tham tri l L Vn Phc nhn ca hn 100 lng bc hi l tu xin
gim hn. Vic b pht gic, (L Vn) Phc b tc chc, (Thn Vn) Quyn v xong vic
mi nhn phn tin hi l nn ch b ging lm Hm lm Th c.
Nm (Minh Mng) th mi mt (tc nm 1830 NKT), ng c i i lm Tham
hip Qung Bnh, sau c thng lm Th Hip trn, lm Ph Ch kho trng thi
Hng Gia nh v Th lang ca b H.
Trc , cc Bo Tuyn Bc Thnh c tin phn nhiu b thiu ht, b b H hc
ti. (Thn Vn) Quyn cho quan Vin Ngoi lang l Lu Cng Ngh v quan T v l
Nguyn Don Thng n tip tc lo vic c tin. Vic tin hnh cha dc bao lu th
(Thn Vn Quyn) li tu xin gim nh (lng ng c tin) cho. Vua ni rng, (Thn
Vn) Quyn lp b ng mu to ting thm cho ring mnh, bn cch chc v bt phi
lp cng chuc ti. Sau, bt u cho phc chc t hm Bin tu, ri Gio tp nh Qung
Phc. Cc v vng tc nh Thng Sn v V D lc nh cng tng l hc tr ca ng.
Sau, ng c thng lm Th c Hc s ri n st Tuyn Quang, c hn mt thng
th c thng lm Th lang b H, sung bin cc vic Ni Cc.
Nm (Minh Mng) th mi lm (tc nm 1836 - NKT), quan n st s Hng Yn
l Nguyn Tr trt di nghe li xi gic ca cc quan di quyn, b bt li khai ca bn
ti phm, b quan Tun ph l Phan B t hc tu nn b kt n phi i y. Nhng, Vua
li cho l cha chng c ni l nhn hi l, cho nn, c cch cho c hng n
cch chc v lp cng chuc ti. (Thn Vn) Quyn ngh rng, (Nguyn) Tr l Tin s
xut thn, cho nm tu xin gim nh ti hn na. Vua ght, cho l (Thn Vn Quyn) c
che ch, lin sai v s li ra chm. Nhng, khi (Thn Vn Quyn) sp sa b chm th Vua
li xung lnh em ng tng giam ch n ma thu xt x. Sau, ng c tha nhng
buc phi i phc dch trn chuyn tu n La Tng (tc Philippine - NKT) chuc ti.
Li bn : Ln th nht, tm cho l hc tr trng Quc T Gim cha gii, vua Minh
Mng ging chc ca Thn Vn Quyn nh th l c phn kht khe. V chng, li ca

Thn Vn Quyn trong trng hp ny, nhiu lm cng ch c th ni lnng lc cn

hn ch !
Ln th hai, tuy c khn ngoan hn L Vn Phc, nhng r rng, Thn Vn Quyn l
ngi n hi l. Ca y kh nut nn Thn Vn Quyn phi nh ra, u c mt on s,
gin thay !
Ln th ba, Thn Vn Quyn ng hn v phe nhng ngi n bt l c tin. Li
ng tu k hn mt trm nm m gi y nghe li vn cn gy kinh ngc cho hu
th.
Ln th t, Thn Vn Quyn bao che cho k c ti l Nguyn Tr chng qua ch v
Nguyn Tr l Tin s xut thn.
i, th l r ! T nng lc n phm cht, Thn Vn Quyn t phi by, thong
trng m hong. Vua gin, sai v s li ng ra chm u l phi, m Vua cht ngh li, h
n chm xung n t, k cng rt phi, bi v t sau ln th nht, li ca Thn Vn Quyn
xem ra cng mt phn v lnh Vua khng nghim. Phm nhng ti ty nh n vy m
ging t, thng nhiu, x nh th th ci uy ca vua, ca php nc k nh chng cn na.

31 - THN VN NHIP BN LN
DNG S CAN VUA
Thn Vn Nhip sinh nm Qu Su (1793), mt nm Tn Du (1861) th 68 tui. ng
ngi lng Yn L, huyn Phong in, tnh Tha Thin, l con ca Thn Vn Quyn, em
ca Thn Vn Son, Thn Vn Duy, l anh ca Thn Trng Tit, v l ng ni ca Thn
Trng Cnh. Nm Thiu Tr th nht (Tn Su, 1841), Thn Vn Nhip th khoa
trng Hng Tha Thin, t , ng bt u cuc i lm quan, tng tri th hai i vua
l Thiu Tr (1841 - 1847) v T c (1848 - 1883). Khc vi cha l Thn Vn Quyn, l
lch mt i lm quan ca Thn Vn Nhip trong sch hn nhiu. ng l ngi thanh lim
v c bit l rt cng trc. Thi T c, ng bn ln dng s can vua, li l nhn
nhng rt chng mc nhng cng rt kin quyt. Sch i Nam chnh bin lit truyn
(Nh tp, quyn 28) trn trng ghi li nhng li s ca ng. Nay, xin theo sch ny gii
thiu li nh sau :
T s th nht, Thn Vn Nhip dng vua T c nm Nhm T (1852). By gi, ng
ang gi chc Th n st Bnh nh. Nghe tin vua T c cho xy ng nhiu lu i
cung in v nhng ni n chi, ng dng s can ngn rng : Ni l ni tiu khin nht
thi, vy m sao lm nh thu t hng mt li ko di nhiu tun ? Lm vn sau ua
nga, ting l kh nhc tp luyn v ngh m thc ch l ni rong rui chi vui. n
nh vic xy p tng c lnh hon, sao c lc vn thy lm ? Khi g cn sao n p
mua gi h ca dn, khin cho dn qun bch ? Binh lc gi y mi mt, nghim lnh
khng c trn trnh, nhng xem ra th h cn cng nh khng vy. Li ni gn y,
triu nh cho ngi i mua hng ha ca nh Thanh, hng nm tn n bc vn, th li
cn cho ngi i hi han chu bu khp cc tnh. Ai tu iu g th vn hi bt tr li, nh
vy, ngi cng trc th thy l thnh minh khoan dung (mun r s l), nhng, nhng
ngi thp km hn th li v th m ngn ngi. Hn nhin, cao thp kh snh, nhng, li
tri ngc nhau khng phi l khng c cht ch li g. Nu (b h) c vn hi, sau, du ai
c mun tu cng u s b ti, nh th th cha phi l thng sut o tr nc v hiu
tnh ca k di vy. Nay, xin trit b nh thy t, bi b ht mi vic xy ct, hy vn
ua nga v cng chng cn n nga hay, b lun vic t gi p mua ca dn gim
kh au cho h, ng thi, xin lnh xa bn con ht, lng nghe li oan chnh. Qun thn
c tu iu g dng c th tip nhn. khng dng c th b . Ngi i c cu : cu
tri tri chng bng cu tri tm.
Vua T c nhn t s ny, qu trch Thn Vn Nhip, cho l ch ni vic c, li l
so rng v h lu, nhng cng khng bt ti ng.
T s th hai, Thn Vn Nhip dng vua T c vo nm t Su (1865). By gi,
triu nh cho rng khng nn cm thuc phin m nn cho dn sn xut v bun bn
thuc phin. Nh nc ch nn nh thu tht nng vo ngh sn xut v kinh doanh c
bit ny m thi. Lc ny, Thn Vn Nhip ang l quan Tng c Bnh Ph. ng ba
bn ln dng li can ngn, nhng, s ca ng b b, khng c xt n thi hnh.
T s th ba, Thn Vn Nhip dng vua T c vo nm Bnh Dn (1866). Lc ny,
ng ang gi chc Tun ph. Nghe tin kinh thnh Hu c cuc ni dy ca binh lnh v

dn phu ang xy Vn Nin C, do on Trng cm u, Thn Vn Nhip vi dng vua

t s, i ni : Thn nghe : c tri s ngang tri, bc qun t mi t c ci c ca
mnh. Nh nc ta, t tm chn nm nay lun c bin c, trong th lt li, hn hn v dch
tt, ngoi th c pha Nam ln pha Bc u b gic xm ln ti bi, khin triu nh phi
bi thng chin ph v ct t cho gic. y chnh l lc k lm ti, lm con phi dc sc
hin thn, v cng l lc Nh vua nn nm gai nm mt. Th m, thy nhng vic tai bin
li cho l ngu nhin, cha h thy thc tm tu tnh hay b cu. Nay, php lnh thay i,
ch so o v li lc, chng thy lo tnh vic xa. Gn y, ngay kinh s m c nghch n
ln xy ra. Th mi bit bin c xy ra c th bt c ch no, t bt c vic g, cho nn,
bt c u, lm bt c vic g cng u phi knh cn. Kinh Th c cu : Oan khng t
sinh ra ni sng t, cho nn, cha c ni oan cng phi toan tnh n lc c ni oan
vy. Chnh s ca ta hay d th no, nc lng ging u c th li dng k h can
thip, tht ng s lm. Ni cung khuyt chn tng tn nghim, xin b h hy dc lng c
gng. Hy thng ly x Nam ang b gic ph hy. Khi n ca ngon vt l th xin hy
ngh xem th sn Nam K c cn hay khng; Khi ngm ngha lu gc lng tm rc r
th xin hy ngh n m m ca dn Nam K b gic ph; Lc v v dn chung quanh
kinh th xin hy ngh n Nam K, xem c ai cn chn cp khng Ngh i ri ngh
li, vic t nhin c th cm ha lng thnh thng, khin c th lo xa, b vic khng cn
kp, ban hnh chnh sch tt p, dng ngi v dng qun u kim c, trnh xa x: y
xe xa vt c, th tt c s tt p. Nhng, trc ht xin hy bi b vic i ng i Ty,
triu nhng ngi sai i mua vt phm tr v, rt ht tu thuyn v ca Thun An lo
phng b tun tiu. Vi nhng binh lnh ang b sai lm cc vic, xin hy khoan th cho
h, ch c thc, ch mong lm sao h thc tm lm. Ting tt lan ti u, lng ngi
s vui thun n . Lng ngi vui thun th tri t cng gip cho, khin cho gc ca
nc c vng bn v yn n mi mi. Ngi xa c cu rng: C vt c hon nn
mi dng c nc, c lo ngh nhiu mi c thnh c, i l nh th. Nu b h coi
li y l tm thng th mi lo v sau cha hn dt. Thn tui gi li bnh hon, h
dm ngh n vic rt lui, chng qua v tm lng khuyn m, khng th khng dng li
thi. Ci mong b h r lng thng m soi xt, nu c ch no th xin mau cho thi
hnh, nu cho l li ni cn th xin em cch chc, phn lm ti nh thn khng dm trch
c g.
T s ny c Vua khen, nhng vn khng cho thi hnh.
T s th t, Thn Vn Nhip dng vua T c vo nm inh Mo (1867). Lc ny,
ng c thng chc Th Tng c. Thy Vua thng ngao du, xem vic xy ct, Thn
Vn Nhip tu rng : T xa, ng tr nc m sing nng chm ch th thng lo v s
nguy bin, cn ngi li bing, thch vui chi th ch thy yn n. Thng thy nguy
bin l gc ca thnh tr, thng thy yn n l gc ca ha lon. ng cc lc ph phn
vic xy ct Vn Nin C v cc cng trnh khc. Vua nhn li nhng khng sa, li thng
cho Thn Vn Nhip c chnh thc lm Tng c.
Li bn : Bn ln dng s, bn ln thng thn ch trch li lm ca vua, chng y cng
ni Thn Vn Nhip l v quan rt cng trc, so vi cha ca ng l Thn Vn Quyn,
th ng qu l hn xa. Con hn cha l nh c phc y chng ?
Vua T c nhiu ln nhn li nhng khng sa li thng chc cho ngi dm can
ngn l Thn Vn Nhip, nh th phng c ch g ?

32 - DNG CA PHM KHI

Phm Khi sinh nm no khng r, ch bit ng mt nm T c th mi hai, K
Mi (1859), sau hn ba chc nm lm quan, tri th ba i vua l Minh Mng (1820 1840). Thiu Tr (1841 - 1847) v T c (1848 - 1883). Sch i Nam chnh bin lit
truyn (Nh tp, quyn 29) cho hay, ng ngi huyn V Ging, nay thuc huyn Qu V,
tnh Bc Ninh. Nm Minh Mng th mi (1829), Phm Khi Tin s v bt du ra lm
quan k t .
Sinh thi, Phm Khi l ngi cng trc v sng thanh lim, gin d. S c ca ngi
rng, ng tri hn ba chc nm lm quan m cha tng tu rung hoc xy nh, ch
chuyn rn bo con gi np thanh bch.
V cng trc, Phm Khi tng b cch chc, nhng iu y vn khng lm ng nn.
Sch trn chp li ng can vua Thiu Tr nh sau :
Nm (Thiu Tr) th by (tc nm 1847 - NKT). Vua sai xy dng Xng Lng (tc
lng Thiu Tr. Cc vua nh Nguyn u lo xy lng cho mnh ngay khi ang sng NKT), bn nh nn xy thm lu v gc cng vi thnh bao bc pha ngoi. Cng trnh
nng nhc v to ln, nhng khng ai dm ni g c. (Phm) Khi dng s, i lc ni
rng :
- Thu xa, lng tm ca cc bc vng u lm theo ch gin lc. Khng phi
v (cc vng xa) s kh nhc, cng chng phi v s hao tn tin ca, m tt c ch v
mun sao cho xng ng vi l thi. o hiu ly s hp l lm qu. (Nhng vic nh)
o huyt chn, p ng di t, xy thm thnh chung quanh, lm n th m,
dng nh bia u l ng vi l. Cn nhng vic nh xy thnh cho rng ri, lm
lu gc cho nguy nga, nhiu n bao nhiu cng chng th ni l phong lu, t n bao
nhiu cng chng th ni l kim c, cho nn thu xa, Hn Vn dng B Lng,
ng Thi Tng xy Hiu Lng m (cc quan nh) Trng Thch Chi v Ngu Th Nam
u can nn kim c, v hai vua y u nghe theo, ting thm khen ngi n ngn
i. Li ni, Hn Quang V lm Nguyn Lng, xung chiu lm theo li gin tin, sau,
(Hn) Minh mun tng thm cht t, th m ngi i sau am tng vic l cn c li
ngh lun khen ch. Xem vy cng bit, cc vng c coi l i hiu u l kim
c ch khng phi xa hoa. Ci mong nh vua hy theo kim c. Huyt chn v ng
t xin theo quy ch ca Hiu Lng. in th, sn vn, non b nn theo ngi xa m
chm chc. Vic xy ct ct sao t c ci bt xa x v nng cn kim ca nh vua
i vi i sau.
S y dng ln, Vua d rng :
- Bt xa x, theo kim c vn l mi lo ngh ln ca cc bc vng, nhng khng
phi v th m tit kim ca ci c nc vi vua l bc cha m ca dn.
Ni ri, (Nh vua) giao cho nh thn bn ngh, vic g cn xem xt li, c vic thng
thn tu by, ct sao cho tha ng th thi, ng thy Vua nh vy ri khng dm ni.
(Nh vua) cn em li tu ca Phm Khi cho nh thn xem xt, bn lun ng sai ra sao
ri c vic tu ln.

Li bn : Du nhiu ln b cch chc nhng trc sau Phm Khi vn gi lng cng
trc, knh thay ! Sng m ch ct ly lng cc ng trng thng, ta bt qu ch l bn
sao vng v ca ngi khc m thi.
Phm Khi khng khi can vua, ny sinh t c ca mnh v cng l i o ca
mun thu, li gn cht vi in l tn knh ca ngn xa v cng l ca lng dn ng
thi, ng vng gi du chng vui cng kh m bt li, ng phc thay !
By gi, cng c k can vua nhng thc l nnh vua, h ni li can ngn chng qua
ly ting ch khng phi nghim gi k cng php nc, rt cuc ch khin chnh s
thm ri bi m thi. Phm Khi th khc hn, ng can vua v thc lng mong cho x tc
c ng minh qun. Ni mong chn thnh v mnh lit y khin ng dm ni nhng li
m b quan khng ai dm ni. Mi hay, quan trong triu lc y th ng m c dng kh
nh ng li qu t.
Phm Khi ni sao lm vy. Hn ba mi nm lm quan m cha tng tu rung hoc
xy nh, vic ng nh bnh thng ny, nu chng phi l bc thanh lim, giu c ,
bn lnh v dng kh quyt khng th lm c. Ging nc trong gia vng sa mc l
y chng !

33 - TM S QUANG
Quang ngi huyn Gia Lc tnh Hi Dng, sinh nm inh Mo (1807), mt nm
Bnh Dn (1866), th 59 tui. Nm Nhm Thn (1832), Quang Tin s, t ng
lm quan, tri th ba i vua l Minh Mng (1820 - 1840), Thiu Tr (1841 - 1847) v T
c (1848 - 1883). Nm T c th mi ba (1860) ng gi chc Th Tun ph Gia
nh, cng lc , thc dn Php bt u n sng xm lc nc ta. Sch i Nam chnh
bin lit truyn (Nh tp, quyn 31) chp rng:
Ma xun nm sau (nm 1861 - NKT), Php c binh b ln nh. Qun ta i
n v cc tnh tm thua. (Lc y), Quang ng Bin Ha, v chuyn ny m b cch
chc nhng vn c lu dng. () Quang b mt sai ngi ti d cc ho mc v s dn
Gia nh, khuyn h ng ra tuyn m qun i thi c. Ma ng nm , qun
Php vy hm Bin Ha, ng bn ti Tn Ha cng vi Ph Lnh binh Trng nh
em qun n chim gi nhng ch him chng c. Nm (T c) th mi lm (tc
nm 1862 - NKT), thng nm, vic ha ngh xong, (triu nh) chp nhn ct t v triu
ng v kinh b chc Tun ph Nam nh. () Quang dng s, dng li l n tn, ni
rng :
- Hm thn v, s dn ng che kn c ng v ni : Nay cha b con, quan b dn.
Quan v th quan li lm quan nhng dn li th dn khng cn c lm dn ca triu
nh na. Ting ku khc y ng, thn cng phi gt nc mt m i. Thn trm ngh,
thn ti hn sc mn, nhng t trc ti nay vn sum vy vi dn, cha tng tnh n
ngy b dn m v. Ngha dn t trc tng v triu nh m dc ht sc ngi sc ca,
gi chng bit b thn ni no. Nh th l thn, trn th ph vi triu nh, di th
ph vi dn trm h, ti khng th chi c. Gi nu thn li lm d chc Nam nh
th bit n ni th no vi s dn Gia nh ? Bit tr li th no vi cng lun trong nc ?
Thn vn cn c cht lng, qu l rt h thn. V chng, thn vn l k kin thc nng
cn v hn hp, nu c gng gng m lm vic mi cng chng th gi l bo b. Vy,
xin b h hy thu sc mnh, cho thn c bi chc v vi lng vi rung, hu lm ngui
bt lng on gin ca s dn, cng l gi tit lim s ca thn vy.
Vua xem li tu. sai triu ( Quang) vo v d rng :
- Trm bit tm lng ca Quang, nhng Quang cng cn phi bit cho tm
lng ca trm na ch. Khng nn lm nh th.
Li bn : Tnh th ca Nam K lc y tht o le, trung qun v i quc khng cn hp
lm mt nh xa na. Yu nc l phi nh Php, m nh Php th phi bt tun mnh
lnh ca triu nh. Trc cuc ging x y bi kch y, khng phi ai cng bn lnh
li chin u cng nhn dn, khng phi ai cng c th lm c nh Trng nh.
Bi lng chng chng nghe thin t chiu, n ngn my dm m tin;
Theo bng dn phi chu tng qun ph, gnh vc mt vai khn ngoi.
(Nguyn nh Chiu : Vn t Trng nh)
Quang gt nc mt m dt o ra i, gi c c trung qun th li phi nhi
lng v bc ngha vi s dn Nam K ang ngoan cng chng Php. ng cm thy h

thn, nga mt khng dm nhn tri, ci xung chng dm nhn t, ng ngn bi cho
rng lim s ca mnh b mt. Vi ai, c th ch l li cha thn so rng, nhng vi
Quang, thc s l c mt ni lng.
Vua T c ni :
- Trm bit lng ca Quang, nhng Quang cng cn phi bit cho lng ca
trm na ch. Khng nn lm nh th.
Lng ca Vua ? Tht kh m hiu thu. Trn trang s ny cho thy bng bc mt ni
u hoi kh t ca Quang.

34 - LI P CA V TRNG BNH
V Trng Bnh ngi huyn Phong Ph tnh Qung Bnh, tn t l S n, C nhn
nm Minh Mng th mi lm (1834) v bt u lm quan k t . Cc quan thi
Nguyn, t ai c trng th nh V Trng Bnh. ng sinh nm Gia Long th tm (K
T, 1809) v mt nm Thnh Thi th mi (K Hi, 1899), th 90 tui. Tuy nhin, V
Trng Bnh ni ting khng phi v trng th m l v s nhn i v cng trc kh knh
ca ng. ng lm quan tri th 9 i vua ca triu Nguyn v triu no ng cng c ting
l nhn i v cng trc nh vy. Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp, quyn 31)
chp li my li ng tu vua rt ng ch sau y.
Li th nht, V Trng Bnh tu vua T c vo nm Bnh Dn (1866). By gi, tnh
hnh t nc rt ri ren. pha Nam, thc dn Php ly ht ba tnh min ng v
ang ro rit m rng cuc tn cng ly ht ba tnh min Ty cn li. min Bc, li
dng kh khn ca ta, bn ph ngi Trung Quc thng xuyn trn sang cp ph. Quan
qun cc tnh Bc K phi chng i rt vt v. Sc ngi v sc ca phi huy ng
ngy mt nhiu. Trc tnh hnh , V Trng Bnh (lc ny l quan Hip bin i hc s)
tu vua rng :
- Thnh tr l ch him hu hnh cn lng ngi l ch him v hnh. Dn mt mi
t lu ri, khng th chu thm lc dch v ph tn c na.
Vua T c nghe theo li tu y ca ng, thay v lo xy p thnh tr th lo cng c
lng ngi v gim bt lc dch cho dn.
Li th hai, V Trng Bnh tu vua T c vo nm Canh Thn (1880). Lc ny, Bc
K khng phi ch c bn ph quy ph m cn c c thc dn Php na. Tnh hnh ri
ren li cng thm ri ren. Ma thu nm ny, V Trng Bnh v kinh, vua T c triu ng
vo chu. Sch trn chp :
Vua cho triu ng vo hi vic bin cng pha Bc, nhn hi ng rng :
- Vic trn mc bin ci Bc H cha bit n ngy no mi xong c. Nay, ngi
bn th nhiu m ngi c kh nng tm u hp vi Hong T Vim th qu t. (Hong
T Vim . tc Hong K Vim, ngi Qung Bnh, v quan nc ta thi Nguyn. ng l
ngi c cng nh ui qun C en v qun C Vng vng bin gii Vit Bc.
ng cng l ngi thu phc c Lu Vnh Phc - NKT). Gi nh dng khanh vo
chc Hip c hoc l Bin v, liu khanh c th cng vi Hong T Vim thng ngh
m lm nn vic ln c khng ?
(V) Trng Bnh tu :
- Thn vn tnh th thin v hay khinh sut, vic qun li chng phi l s trng, cho
nn khng dm cng ng cc chc y. Nhng ring vic giao cho thn nhim s Sn
Ty ri nu c iu g th cng thng lng (vi Hong T Vim) th thit ngh l cng
c ch nghe nhau c.
Vua li hi :
- Khanh tr dn nh th no m c dn yu ?

(V) Trng Bnh tha :

- Thn khng dung tng cho quan li di quyn, nghim bt bn trm cp v sc
cho ph huyn rng, ht thy cc vic kin tng khng c lu, thu ca dn hng
nm th t mnh phi bit chm chc chiu c, mnh lnh phi r rng.
Li bn : Hai li tu, hai thi im cch nhau kh xa, nhng tm lng ca ngi dng
li tu l V Trng Bnh th trc sau vn l mt. Ln th nht, ng coi lng dn l ch
him, ngi cm qun m khng bm c vo ch him ny th khng th thng i
phng. Cho nn, lo p thnh cao, lo o ho su m khng lo bi b sc dn cng c
ngha l t mnh chuc ly tht bi vy. V Trng Bnh ni rng, cm qun khng phi l
s trng ca ng, nhng xem li y cng thy, tng qun cha d c c my
ngi nh ng.
Ln th hai, V Trng Bnh p mt cch thng minh trc cu hi qu l vng v
ca Vua. Vua ch mi ngh n ch, ngi c chc th bn vi ngi c chc mi hp,
ch cha ngh thu n ch, ng c ti bao gi cng d tm u hp vi ng c ti.
Cu Vua hi V Trng Bnh v php tr dn, qu l vng v hn c s vng v thng
thy. Php tr dn ? Tt c c trong sch v, khc nhau chng th cng ch l ci
tm ca ngi lm quan khi vn dng sch v m thi. Vua hi cng c ngha l Vua t
th rng, chnh Vua cng tr dn khng ging vi nhng iu tt p m sch v ghi
vy. Ch bo ngi cao th c ln, c thy s sch ghi nh th u !

35 - CI CHT CA TRN TIN

THNH
Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp, quyn 32) cho bit, t tin Trn Tin
Thnh l ngi Phc Kin (Trung Quc), di c sang nc ta vo bui u ca nh Thanh
(na sau th k th XVII). Trn Tin Thnh sinh ra v ln ln ti huyn Hng Tr tnh
Tha Thin. Nm 1820, v t xt thy mnh cng c cht ti vn chng, Trn Tin Thnh
ra ng c v c vua Minh Mng cho lm quan. Mi tm nm sau (nm 1838), Trn
Tin Thnh d thi Hi v Tin s. T , hon l ca ng ngy mt thnh thang.
Cui thi T c, Trn Tin Thnh, Nguyn Vn Tng v Tn Tht Thuyt l ba
bc i thn, quyn uy rt ln. Chnh ba ngi ny nhn di chiu ca vua T c v
chu trch nhim tn lp vua mi. Nhng, cng vic ny dn n ci cht y b n ca
Trn Tin Thnh. Sch trn cho bit nh sau :
Thng su nm y (nm Qu Mi, 1883 - NKT), di chiu li cho Hong Trng t
l Thy Quc cng (nay truy tn l Cung Hu Hong ) ni nghip ln. (Vua T c
khng c con trai, Thy Quc cng y l Nguyn Phc ng Chn, con ca Nguyn
Phc Hng Y nhng li lm con nui ca T c. ng c tn ln ngi, l vua Dc
c, nhng ch mi c ba ngy th b git - NKT). Trn Tin Thnh c lm Ph
chnh i thn, cn Nguyn Vn Tng v L Thuyt (tc Tn Tht Thuyt, sau b i
theo h m) th lm ng Ph chnh i thn. Mt ngy trc khi c tn tn, T Qun
(tc Thy Quc cng - NKT) thy trong di chiu c cu rng : Sc cho rn bo iu
hay, lin cho triu cc Ph chnh i thn ti ngh bn. (Nguyn Vn) Tng v (Tn
Tht) Thuyt u ni l xin Nh vua quyt nh ly. (Trn) Tin Thnh cng bng,
cho nh th l ng. Khi tuyn c chiu th, (Nguyn) Vn Tng co bnh khng
trong ban c cho nn (trong ban) ch c (Tn Tht) Thuyt ng cnh (Trn) Tin
Thnh m thi. Lc (Trn) Tin Thnh c n on y th kh ting ri hng hng ho.
(Tn Tht) Thuyt bn gi b ngc nhin n l lng, ch cho (Trn Tin Thnh) c
xong th vn hi. (Trn) Tin Thnh la li p rng :
- Sao li ni l khng c (on y). Lo phu lc y b ho nn ht hi, khin cho ting
b nh i thi.
(Tn Tht) Thuyt li ci l khng phi. Sau, (Tn Tht Thuyt) bn mu ph lp. By
gi, (Nguyn Vn) Tng v (Tn Tht) Thuyt cy th l ngi nm qun i trong tay,
nh thn u s nh l s ha hon nn khng ai dm lm g, (Nguyn Vn) Tng v
(Tn Tht) Thuyt mun g h cng phi ci u tun theo. Ph c lp (ch vic Dc
c ln ngi, sau b ph nn sch ny chp l Ph - NKT), (Trn) Tin Thnh c
thng l Thi bo Cn Chnh in i hc s. ng c t chi nhng khng c. Sau ,
bn Hong Cn hc tu vic (Trn Tin Thnh) c di chiu m t b bt i. Vua giao
(Trn Tin Thnh) cho triu nh bn ngh. nh thn cho l (Trn Tin) Thnh khi c di
chiu c b nhm ln, khp vo ti phi nh bng gy v cch chc, nhng Ph cho l
bc cu thn ca bn triu vua, nn ch ging hai cp v vn lu li lm vic. T ,
(Trn) Tin Thnh ngy no cng b (Nguyn Vn) Tng v (Tn Tht) Thuyt bc
bch, bn vin c c bnh, xin gii chc v nh ring ti ch Dinh tin an dng.

n sau, (Nguyn Vn) Tng v (Tn Tht) Thuyt li bn mu ph lp ln na (ch

vic ph b vua Hip Ha vo cui nm 1883 - NKT). H sai ngi n ni r nh, ct
c (Trn) Tin Thnh nghe theo. Nhng, (Trn) Tin Thnh bc i v ni rng :
- Ph lp l vic i s, sao m lm nhiu n th. Ta bi chc v ri, khng dm
can d.
(Nguyn Vn) Tng v (Tn Tht) Thuyt rt nghi. Ngay m , (Trn) Tin Thnh
b k trm git cht, ngi ngi u ng l c k sai khin lm nn chuyn y, nhng
khng dm ni ra. (Nguyn Vn) Tng v (Tn Tht) Thuyt cho rng bn n c dnh
cho (Trn) Tin Thnh m ch ging (hai cp) v lu li lm vic l qu nh, bn sa li,
xin ging lm Thng th.
Li bn : By gi, vn nc ang hi nghing nga, x tc ang mong mi c ng
ch tn tht sng gi, cho nn, vic ph lp ca cc quan i thn ng sai th no, hu
sinh khng dm lm bn n. Song, cng l i thn, m sao cc quan lc by gi i x
vi nhau t bc qu. Bt b nhau tng ch chn triu nh nh vy, cc bc i thn
v tnh vt b t th ng ng ca ng i trng phu v phi by tt c s nh nhen
chp nht v tm thng ca m tiu nhn hn mn. Thng ngi bng cch y, no c
v vang g u.
Sch chp Trn Tin Thnh b git bi l k trm nhng ngi ngi u ng. Hu
sinh chng bit ni th no cho phi l vi cc cy i bt thu trc, bi v ng m lm
chi. Nu k git Trn Tin Thnh khng phi l k trm chnh tng th nhn cch ca
chng cng chng hn g l n trm. Chi li ch ny phng c ch g ?

36 - V VN BN GP MAY
V Vn Bn ngi x Vit Yn, chu La Sn (nay thuc tnh H Tnh), sinh nm Qu
Su (1793) v mt nm K Du (1849), th 56 tui. Thc ra, tin t ca V Vn Bn vn
ngi h Nguyn. Thi L Li dng c khi ngha, ngi h Nguyn c Nguyn Lng
(lc by gi cn nh c Thanh Ha) hng hi tham gia. Nguyn Lng lp c
nhiu v cng xut sc nn c L Li cho i t h Nguyn sang h V v thng
thng dn n tc Qun cng. Sau, dng h V mi xut hin ny di c n La Sn
(H Tnh), tri mi bn i th n V Vn Bn. Lc u, V Vn Bn c tn l V
Ngc Gi, sau khng hiu v sao li i gi l V Vn Bn. ng c tn hiu l Tng Loan.
Thu nh V Vn Bn nc ting vn chng. By gi, ngi ta gi bn ngi,
gm ng, Nguyn c Hin, Nguyn Vn Giao v Nguyn Thi l Din Hoan t h
(bn con h ca t chu Din v chu Hoan, tc l vng Ngh An v H Tnh ngy nay).
Tic thayhc ti, thi phn. Nm Minh Mng th su (1825), ng i thi Hng li hng.
Bi mn tic ngi ti, cc v kho quan i li ph, quyt ly ng c . Nhng,
khi h s khoa thi Hng ny chuyn v kinh th vic b pht gic, cho nn, ng li b
nh hng. Khng nn ch, V Vn Bn li di mi kinh s. Khoa Gip Ng (1834), ng
th khoa ti trng Hng - Ngh An v sang nm sau, t Mi (1835) ng d thi Hi,
Ph bng. T , ng bt u lm quan tri th ba i vua l Minh Mng, Thiu Tr v
T c.
Sinh thi, V Vn Bn ch thch sch v vn chng. i lm quan ca ng ch c
mt mu chuyn ng k, y l chuyn ng xt n khi ng ang lm Tri ph ca ph
Thin Trng (nay thuc Nam nh). Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp,
quyn 32) chp chuyn ny nh sau :
(V Vn) Bn tnh nt tht th, cht phc. Khi lm Tri ph ph Thin Trng, c
v n mng, vin Tri ph trc tra xt n nm nm m vn cha tm ra ti phm, bi vy,
ng mi ti m b quan tnh hi thc phi tm ra th phm tht gp. (V Vn) Bn bn
trai gii sch s, n cu o cha Huyn Quang. Th ri m v, ang lc m mng,
ng bng thy trc n th, c con nhn con ging t m kt thnh hai ch tiu nguyt.
ng tnh dy, mng thm v cho rng ti phm t phi tn l Tiu (trong Hn t ch tiu
gm c ch tiu trn v ch nguyt di - NKT). ng bn mt hi th qu c ngi
(tn l Tiu), lin bt tra kho, (tn Tiu) th nhn ht. Ai cng cho ng c ti nh thn,
bn lm khc ht ca ngi vic ny. Kh:couc ht y c cu :
th t dn, tm th Pht
Cm gian trch phc o h thn
(Ngha l : Cu i gip dn, lng th Pht; Tr gian vch ti o n thn). y l nh
lng thnh cm cch mi c vy.
Li bn : c ht truyn, thy V Vn Bn l ngi rt d u m cng rt d hng,
ng thch ty hng nhiu hn l theo khun php. Cao hng m lm th, nu chng c
tuyt tc th cng c bi th c hn, cn nh cao hng m x vic cng ng, khng
theo mt php tc no c, th sai l chnh, ng chng qua ch l may mn thi.

37 - KH KHI PHM VN NGH

Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp quyn 33) chp rng :
Phm Vn Ngh hiu l Ngha Trai, ngi huyn i An, tnh Nam nh. Nm Minh
Mng th mi chn (tc nm Mu Tut 1838 - NKT) ng Tin s, lm quan bt u t
chc Hn lm Tu son ri Tri ph ph L Nhn. (Phm Vn Ngh) khi lm quan thng
khng thch giy t n kin, h dn c vic phi tranh tng ln nhau th ng hay ly iu
ngha v c hiu khuyn bo. Sau, ng c thng lm Bin tu Quc S Qun.
(Chng bao lu), nhn v c bnh, ng co quan xin v dy hc. Hc tr ca ng rt ng,
nhiu ngi thnh t, v trong s nhng ngi thnh t y, phn nhiu u ra lm quan.
Ni ng gn ca bin i An, thy t gn ca bin b khng, ng bn chiu tp
ngi cng lng n khn hoang lp p t tn cho ni mi khai khn y l tri S Lm.
Nm T c th mi mt (tc nm Mu Ng, 1858 - NKT), ng c khi phc,
cho lnh chc c hc Nam nh. Nm y c bin Sn Tr (ch vic thc dn Php n
sng vo bn o Sn Tr, m u cuc chin tranh xm lc nc ta - NKT), ng dng
s xin tp hp ngha dng theo qun (triu nh) i nh gic, nhng khi ng n th
ha binh la chuyn v Nam (ch vic thc dn Php ko qun vo Nam nh chim
Gia nh - NKT). Vua cho rng, (Phm Vn) Ngh l ngi c dng kh v ch ln hn
ngi, lin khen ngi ri cho v gi chc c. Khi y, gic ng Bc li quy nhiu (ch
bn th ph ngi Trung Quc trn sang quy ph nc ta - NKT) cho nn (Phm) Vn
Ngh li em s ngha dng chiu m c trc , n ng gi n Thng
Nguyn vi thng mi thi. Triu nh thng ng lm Hn Lm Vin Th ging Hc s,
nhng ng v bnh nn li xin v ngh.
(Phm) Vn Ngh cng vi Don Khu ( Tin s cng khoa vi Phm Vn Ngh NKT) c k s ng thi rt mn phc. Hai ng i i vi h rt u i. C ln (Don)
Khu vo bi yt Vua, Vua thong th hi chuyn bnh tnh ca (Phm) Vn Ngh ri cho
vng v tin mua thuc men, li d rng :
- Khng phi ta khen v s tin thoi nhanh nhn, m l khen v kh tit hn ngi,
gp vic l hng hi lm.
Nm (T c) th mi chn (tc l nm Bnh Dn, 1866 - NKT) ng c sung chc
Thng bin, ng qun H Ct trng coi vng bin, cng vi cc qun th khc,
hp bn m lm cc vic.
Nm (T c) th hai mi su (tc nm Qu Du 1873 - NKT), ng c thng lm
Th c Hc s, c ban th bi bng vng. Ma ng nm y, H thnh c vic (ch vic
thc dn Php nh chim H.Ni - NKT), ng dng s xin chiu tp ngha dng
phng b v em qun n ng ng c B ngn chn. Do qun t, chng khng
ni, ng lin rt v Yn, tp hp thn ho vng ny li, ch i s sai khin ca triu
nh. Khi vic ha hiu nh ot xong (ch hng c k ngy 15-3-1874 gm 22 diu
khon nng n, trong c vic triu Nguyn phi tha nhn ch quyn ca Php i vi
Nam K - NKT), ng c sung lm Thng bin tnh (Nam nh) song ng vin c
tui cao, xin v dng lo. Vua chp thun. Sau, v vic thnh (Nam nh) b tht th, ng
b triu nh ngh n, ot ht mi chc tc. Vua ni :

- Ta khng th v n ring m b qua php nc c.

(T khi b ot chc), Phm Vn Ngh v lm nh ng Lin H tnh Ninh Bnh,
xng l Lin ng Ch nhn. Quan li a phng em vic ny tu ln. Vua ban cho ng
100 lng bc v d rng :
- An c, dng lo, dy bo hin ti, th cng l lo bo p, khng nn t cho nh
th l cha .
(Phm Vn Ngh) mt nm 76 tui. Vua chun cho c phc li nguyn chc hm c
l Th c Hc s. Con trng ca ng l (Phm Vn) Ging, thi Hi Ph bng, lm
quan n chc B chnh Thanh Ha. Con th l (Phm Vn) Hn, (Phm Vn) Hm,
(Phm Vn) Ph u l C nhn.
Li bn : Phm Vn Ngh khi lm quan th dc lng ly c hiu v iu ngha
khuyn bo dn, hng hi t chc cho dn i khn hoang lp p, ban n cho mt vng m
khch l n bao vng khc, tht ng knh lm thay.
Nc c gic th quyt ch nh gic. Kh khi Phm Vn Ngh r l hn hn bao k
o mo xnh xang ng thi. Tic thay, vic chiu tp ngha dng lc y chng phi l
qu kh, vy m vua v triu nh li dng dng. ng tp hp thn ho Yn ch s
sai khin ca triu nh, nhng thng thay, ng gi nim mong ch khng ng a
ch.
Vua v triu nh ln lt tng vng, ri cui cng l c nc ri vo tay gic,
lc y li v ti, cn nhng ngi quyt nh, nhng khng sc nh, mt thnh th
b x n nng n. Tn bi hi ca lch s l chng ?

38 - LNG HIU THO V C

THANH LIM CA NGUYN DC
Nguyn Dc ngi Qung Nam, sinh nm inh Mo (1807), mt nm inh Su
(1877), th 70 tui. T nh, Nguyn Dc ni ting thng minh v hiu tho. Nm Minh
Mng th mi chn (1838), ng d thi Hi, Ph bng, c triu nh cho b dng
lm quan nhng ng xin c nh lo phng dng m gi cho n khi m mt mi
thi. n nm Thiu Tr th ba (1843), khi m ng mt, Nguyn Dc mi bt u ra
lm quan, vi nhng chc v nh ng tri ph, Quc S Qun Bin tu, Ni cc Hnh
tu v.v. Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp quyn 33) chp chuyn Nguyn
Dc, c on nh sau :
Nm (Thiu Tr) th by (tc nm inh Mi, 1847 - NKT), ng v b bnh, xin co
quan v nh ngh n hn mi nm, ly sch v lm vui v m trng dy hc. Hc tr
ca ng rt nhiu ngi t.
Nm T c th mi bn (tc nm Tn Du, 1861 - NKT), ng ra nhn chc Gio
th in Bn, sau chuyn lm c hc tnh Qung Ngi. Nm (T c) th mi by
(tc nm Gip T, 1864 - NKT), ng c chuyn lm Vin ngoi, lnh chc Lang trung
b Li. By gi, hc tr trng Quc T Gim thng rt t. Vua nhn hi quan Tham
tri b Li l Phm Ph Th (cng l ngi Qung Nam - NKT) rng :
- Qung Nam c ai phm hnh oan chnh khng ?
(Phm) Ph Th tha :
- C (Nguyn) Dc.
Vua lin thng ng lm T tu. l c cch la chn vy. Song, chng bao lu, ng
li xin t chc v c c bnh. Vua xung d an i lu li v c ng lm Ph Ch kho
trng thi Hng Bnh nh. Nm (T c) th hai mi mt (tc nm Mu Thn, 1868 NKT), ng c chuyn lm Th c Hc s v c hc Qung Nam. Nm (T c) th
hai mi lm (tc nm Nhm Thn, 1872 - NKT), ng c thng lm Th lang b L,
sung chc Gio o nh Dc c. Nguyn Dc n mc rt chnh t nn cc Hong t
vn knh s. Nm (T c) th hai mi by (tc nm Gip Tut, 1874 - NKT), thng 2
c l t Nam Giao, Vua chun cho Hong t t thay. Khi mi ti n Nam Giao, quan Hu
qun l L S tng (Hong t) ci qut lng, (Nguyn) Dc hc trch l khng ng l.
Vua rt khen chuyn ny, bn thng sa v la cho ng. Nm (T c) th hai mi chn
(tc nm Bnh T, 1876 - NKT), (Nguyn) Dc n tui by mi (tnh theo tui ta NKT), li b bnh nn xin v ngh. Vua ch cho ngh ba thng, tng 50 lng bc v sc cho
a phng phi lun ti thm hi ng thi lnh cho ng rng chng no mn hn phi
phc tu ln Vua. Nm (T c) th ba mi (tc nm inh Su, 1877 - NKT) do bnh
tnh khng thuyn gim, (Nguyn) Dc dng s xin ngh hn ti lng. Vua d rng :
- (Nguyn) Dc l ngi c hnh thun khit v lo luyn, x vic thn trng, li
xem xt mi l nghim chnh nn Hong t bit knh s, so vi on Khc Thng c
phn kh hn. Trc y, (Nguyn Dc) vn co bnh xin v, trm cng thng l bc gi
yu nn cng gng theo li xin m cho ngh, tng s cn c lc tr li nhn chc nn

ch mi c cch ban tng vng m cha gia n tng chc. Nm nay, (Nguyn Dc)
hn by mi (by mi mt tui ta - NKT), vy, cho (Nguyn Dc) c thng lm Th
L b Hu tham tri, cho c nhn mt na bng lc (ca chc mi ny) m v lng ngh.
H thy bnh thuyn gim th mau vo cung nhn chc, p n tri ng trc sau, li
cng tha tn trng ngi lm thy v s ch tm n ngi ngay ca trm.
(Nguyn) Dc dng s ni :
- Ghi nhn c nh ngi th cao thp, xt cng lao m ban cho bng lc hu
vic ny triu nh c quy nh php tc r rng. Nhng, b ti phi c c ln, cng to
nh quan ng cc i hc s V Xun Cn mi xng ng c c bit gia n, ch k
ti hn c mn nh h thn, chng h c cng trng g, v b bnh m xin v ngh, th
dm u li nhn chc n hng ph khanh v mt na bng lc nh th.
Vua khng bng lng, bo rng :
- Nh th khng phi l lm u.
Ma ng nm y (nm 1877 - NKT) ng mt nh, th 71 (tui ta). Tnh thn tu
ln, vua sai chiu theo l m cp tin tut.
(Nguyn) Dc l ngi t ni, trung hu v gin d, vn chng thun nh. Trong
huyn, ng l ngi ng u ca cc khoa thi Hi. ng lm quan thanh lim, thn s vn
suy tn ng l ngi c hc hnh. Con ng l (Nguyn) Thch Tin s khoa u i
vua Kin Phc (tc khoa Gip Thn, 1884 - NKT), gi chc Bin tu, sung chc Hnh tu
C Mt Vin. n nm u i vua Hm Nghi (tc nm t Du, 1885 - NKT), kinh
thnh c lon (ch s kin Hm Nghi xut bn - NKT) nn (Nguyn Thch) b hi.
Li bn : Phm l cha m, ai m ch sung sng trc s thnh t ca con mnh ?
Nhng, b m ca Nguyn Dc hn hn nhiu b m khc ch c hai ln c hng
i phc. Ln th nht l con b Ph bng, n p xng ng cng chm lo v ao c
ca b. Ln th hai l lc con b t chi nhn quan chc nh t tay chm sc phng
dng b. Chng r gia cnh ca b lc y ra sao, nhng sng trong ngha bo p ca
con, xem ra cha d my ai c nh b. Khen Nguyn Dc giu lng hiu tho cng
c m ca ngi b c ti dy con ti c vn ton cng c.
Nguyn Dc dy Hong t bt u t s nghim chnh trong cch n mc. Hn nhin,
cha phi l tt c, nhng chnh l s m u tt p khng th b qua. Xa nay,
khong cch t vic r rng b ngoi n coi thng phm hnh bn trong, vn khng bao
xa. Quan Tham tr b Li l Phm Ph Th qu nhn ngi rt gii vy.
Lm quan m khng tham ca dn l gii, khng dm nhn ca do vua ban li cng
gii hn. Ch nhn nhng g mnh thc s xng ng c nhn. Nguyn Dc x th
nh vy. Vic ng nh thng nhng ngi thng khng d lm c u. Knh thay
Nguyn Dc, ngi lm sng mt on s m !

39 LI CAN GIN CA MAI ANH

TUN
Mai Anh Tun ngi huyn Nga Sn, tnh Thanh Ha. Lc u, ng c tn l Mai Th
Tun, nhng nm 1843, sau khi Thm hoa, ng c vua Thiu Tr cho i tn thnh
Mai Anh Tun.
Sinh thi, ng l ngi vui v v nh nhn, rt t khi khin ai phi mt lng. ng mt
ngy 6 thng 4 nm T c th tm (1855) trong mt ln i nh dp Lng Sn, do
cha r nm sinh nn cha r ng th bao nhiu tui. Mt s ti liu dn gian ni ng
Thm hoa nm 29 tui. Nu ng vy th ng mt nm mi ngoi bn chc tui m thi.
Di thi tr v ca vua T c, ng tng dng li can gin Vua. Li y, c sch i
Nam chnh bin lit truyn (Nh tp, quyn 34) trn trng ghi li, theo th Mai Anh
Tun can vua T c ngay khi Nh vua va mi ln ngi :
Nm u i T c (tc l nm Mu Thn, 1848- NKT), quan Vit ng (Qung
ng, Trung Quc - NKT) l Ng Hi Ln, v gp bo m phiu bt ti nc ta. Vua sai
quan em thuyn a v. B L v b H nhn xin theo l c, em thuyn i h tng,
ch theo thc go v g qu, li cn em thm hai chc ngn lng bc sang mua hng
ha ch v. (Mai) Anh Tun nhn Vua mi ln ngi, mun ngn mm xa x, bn dng s
ni li rt thng thit, i nh sau :
- Vic sang mua bn Vit ng, tng c lnh nh ch, trong ngoi u r c. Nay,
nu c thng k mc nn, mn ting ha hiu vi ln bang i doanh thng i
chc, th l gi danh a (ngi b nn) ch hng ha v, ngi nc lng ging tt s
t hi : thuyn y l thuyn g ? V chng, nay Lng Sn, bn th ph (Trung Quc) trn
sang d n my tun, cng vn giy t hai nc qua li trc sau bt nht, (th th tai
ha ca quan Vit ng kia) ch l v vn, khng ng g vi tai nn ca dn ta ( Lng
Sn). Thit tng, vic lm (ca b H v b L) khng phi l vic ngha. Xin em
nhng hng ha d nh ch sang Vit ng (ni trn) thng cho binh lnh, khin h
qut nhanh m gic ngoi bin ci ti.
T s y dng vo, Vua sai b Li bn tr ti, nhng cc v i thn u lin tip
dng s xin tha. Vua lin nh trch ri sai (Mai Anh Tun) i lm n st Lng Sn. By
gi, gic ang bnh trng, ai cng ly lm nguy, nhng (Mai) Anh Tun vn im nhin
vo bi mng ra i.
Li bn : Can gin vic lm ca vua khi vua mi ln ngi l mt s l, nu khng phi
l bc c dng kh v vng vng bn lnh, quyt khng th lm c. Can gin vic lm
ca vua m cng vic y c s ng h mnh m ca hai b ln trong triu nh
ng thi l b Li v b H, y l s l th hai, nu chng phi l ng cng trc v
kh khi hn ngi, quyt khng th lm c.
Ha ra, mn c ny lm vic khc, min sao c li, cng l chuyn vn c ca
ngn xa. Vua m nh vy cng chng ai a, hung chi l quan li cc cp. Vua giao Mai
Anh Tun cho cc quan b Li xt hi tr ti, tc l Vua mun ra oai cho Mai Anh
Tun bit mt, bi b Li v b H cng cng chung vi Nh vua. May thay, cc bc i

thn dng s xin tha cho Mai Anh Tun. Ci chnh khng phi l nh , Mai Anh
Tun c thot nn, m l nh , hu sinh thy cc quan lc y cng c ngi ng
gi l quan !
Bit l n Lng Sn c th cht bt c lc no nhng Mai Anh Tun vn im nhin
vo bi mng ra i. V v sau, qu tht ng cht bi cuc tn cng cua th ph ngi
Trung Quc. Dng thay ! Tn ng cn mi, mt phn cng chnh l nh dng kh ny
vy.

40 - THNG HI THAY, TRN NH

TC !
Trn nh Tc qu Gio Linh (Qung Tr) nhng tin t li vn l ngi Thanh Ha.
T by i ca Trn nh Tc l Trn ng, theo Nguyn Hong vo Nam. Thn ph ca
Trn. nh Tc l Trn Trung tng lm quan Hip trn Ph Yn di thi Gia Long. Trn
nh Tc l con th hai ca Trn Trung. Theo i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp,
quyn 35) th Trn nh Tc sinh nm K T (1809), mt nm Nhm Thn (1892) , th 81
tui. Nm Thiu Tr th hai (1842), Trn nh Tc C nhn v bt u ra lm quan k
t .
Thi Trn nh Tc lm quan cng l thi chnh s nc nh rt ri ren, trong th
phong tro nng dn rm r ni ln khp ni, ngoi th qun xm lng trn vo cp
nc. By gi, ngay c Nh vua cng lng tng v bt lc. Sch trn vit rng :
Nm (T c) th chn (tc nm Bnh Thn, 1856 - NKT) li b dng (Trn nh
Tc) lm Ty bin qun th Qung Nam. Vua sai ngi chy nga trm vo, n (Trn
nh Tc) v kinh hi v ba chc l nh, gi hay ha. (Trn) nh Tc xin dng
k thanh d (tc l k lm vn khng nh trng - NKT) v ni rng k y khin gic du
tin nh th no cng chng kim c g n. C th m lm mi, sau nu c ha
cng khng sao.
Cc chc m Nh vua ni n trn l nhng chc d nh ng ph vi ngi
Php. Hai nm sau ngy Nh vua hi kin Trn nh Tc, thc dn Php n sng
xm lc nc ta. Nm 1862, triu nh Hu phi ct ba tnh min ng Nam K, ri nm
1867, li phi cam lng ct nt ba tnh min Ty Nam K cho thc dn Php. Nm 1873,
thc dn Php tn cng H Ni. Cuc chin tranh xm lc ca chng lan rng ra c
nc. Sch trn vit tip :
Nm (T c) th hai mi su (tc nm Qu Du, 1873 - NKT) n lt khu ng
Nam thnh H Ni b nh p. Sau , tnh Ninh Bnh cng b mt v tay gic. Phi vin
ca Php Cc Nhi (tc Francois Garnier - NKT) c mun thng lng. Vua sai (Trn)
nh Tc lnh chc Tng c H Ni, cng vi quan Tun ph mi (ca H Ni) l
Nguyn Trng Hp v quan n st l Trng Gia Hi i thng lng, bn nh sao
ly li c thnh tr. (Trn) nh Tc tu :
- ci pha ng ny, ngi u lan trn n u phi ch c mt nc, cho nn, r
rng khng th ly sc m chng li c. Nay, xin c chuyn th cuc : tt c quan
binh nht lot va mi phi ti hy tm nh ch v cho h lu li u , thn s xin
cng vi cc quan cng s i ngay H Ni thng lng.
Vua y cho.
Li bn : K ra, cuc i Trn nh Tc cng cn kh nhiu s kin ln khc na,
nhung xt v tit tho ca ngi lm quan khi vn nc lm nguy, chng y cng qu
phn quyt ri.
Lc qun Php cha sang, Vua lo lng v hoang mang nn mt sai ngi n Trn

nh Tc v hi. Tic thay, cha c gic m Trn nh Tc lo tnh chc b chy

ri. Ci k thanh d m Trn nh Tc ni n, thot nghe th c tng l ng k tha
c kinh nghim ca t tin, nhng thc s th ngc li. By gi cha bit thc dn
Php s nh u trc, cha bit t no s l chin trng, lm sao li c th tnh k
thanh d c ch. Chng l nht lot khin c nctrn ! L thay !
Gic tm c hi nh p v thc s nh p, vy m Trn nh Tc li xin triu
nh phi lui binh thng lng. Ngy th n th l cng. Trc su nm, cuc
thng lng Nam K tht bi. Trc su nm, Phan Thanh Gin phi mn
chn c dc t gii thot khi nhng bi kch ang v x tm can ng. Tt c, l u
Trn nh Tc chng r.
Nhng, ring trch mnh ng m c chng ? Cnh ng, bao bc ng liu cng yu
bng va v chung np ngh. Trn ng, Nh vua cng no c dng kh g u. c s thi
ny, hu sinh ch cn bit lc u ngao ngn. Vng, nh phi ni vy : Thng hi thay,
Trn nh Tc !

41 LI CAN CA QUAN KINH DIN

KHI CH L NGUYN T GIN
Nguyn T Gin ngi huyn ng Ngn, tnh Bc Ninh c, nay thuc huyn ng
Anh, ngoi thnh H Ni. ng l dng di ca Nguyn Thc ( tc Thi t Lan Qun cng
thi L Trung Hng) v l chu ca danh s Nguyn n. Thn ph ca Nguyn T Gin l
Nguyn Tri Hon, lm quan ti chc Lang trung b Hnh (thi Minh Mng).
Nguyn T Gin sinh nm Qu Mi ( 1823), Tin s nm Gip Thn (1844), mt
nm Bnh Tut (1886) th 63 tui. Thi T c (1848 - 1883), Nguyn T Gin l mt
trong nhng cn thn ca Nh vua, c Nh vua trao chc Kinh Din Khi ch, gip
vic ging sch cho Vua. T c l mt trong nhng v vua rt chm ch nghe ging thm
kinh sch, tuy nhin, cng c lc v qu bn vic, Nh vua khng th ti ta Kinh Din
nghe ging mt cch u n c. Quan Kinh Din Khi ch l Nguyn T Gin ly
lm iu lo ngi, bn cng vi ng liu dng s can Vua. Vic ny, sch i Nam
chnh bin lit truyn (Nh tp, quyn 35) ghi li nh sau :
Nh vua tng v bn vic m ngh nghe ging sch. (Nguyn) T Gin cng vi ng
liu dng s can, i lc ni rng :
- Ta Kinh Din t ra l ct lm ni ging gii cho r o hc ca thnh hin, bi
b c ln cho ng vua hin, hiu c ni bun cn n khut ca dn, xt k s c,
s mt ca o tr nc, tm li l khng iu g li khng c . Th m gn y
(thnh thng) t ra ng ta Kinh Din, cng chng thy triu bn thn vo ni Tin
in i p, (thn ly lm) e ngi rng vua ti ngy mt cch xa, li gip ch ngy
mt him, dn tnh di ngy cng b che lp, mun vic ngy cng b ngn tr. tt c
u ny sinh t y. Nay, my thng lin rt t ma, y l tri rn bo trc vy. Ci
xin b h noi gng i trc, hng hi ni ch ngi xa, ngy nghe ging th thn n
truyn bo, ngy ngh th triu bn thn n hi han. Thit ngh, b h nn lng nghe
li khuyn hi ci bi b c ln, khng nn ly s chiu ca ngi khc lm iu
hay m nn khuyn khch s mnh bo, thng thn. Vi nhng ngi chu hu t hu, k
no gian t th ui i, k no nnh ht th ging b i, mi vt qu ca l v nhng tr vui
chi, quyt khng cho dng ln trc mt. c nh th th lc ng cng nh lc tnh,
lc ct nhc cng vic cng nh khi v s yn bnh, chng cht my may tnh ring no c
th chen ln vo c. Khi ham mun ring t sch th l tri s t, tm nh ci h
khng th lng tri cng hiu thu, t s sn gip cho n thnh cng. By gi, em p
dng vo vic cai tr thin h th tht chng c g l kh c. Nhc bng khng lm nh
vy th Kinh Din chng qua ch l ni bn lun th vn, m xt v ngn ngun, bn thn
cha dm cho vic ny l c ch.
Li bn : Ngi xa ni rng tin vi quan, thi vi s, ngha l tin ti th lm quan, li
li th lm thy. Nhng cng thu xa, c khng t ngi chng dm ni nh vy, y l
cc bc ging quan ti ta Kinh Din, bi v h, lm thy v lm quan cng chnh l mt
thi.
Xt l lch cuc i, xt c ti ln c, Nguyn T Gin rt xng l quan ta Kinh
Din, ngha l rt xng vi v th ca ngi thy, vy th nhng g xy ra ta Kinh Din,

ng hon ton l ngi v ti. Vi khng t ngi, s hc chng qua l s nn hay s cn,
cn i vi vua, s hc lun lun l s buc phi. Mt khi x tc nm trong tay k t hc,
i ha l iu khng th khng xy ra. T gc m nhn nhn, th li ca Nguyn
T Gin tht l li nng lng vi x tc vy. Knh thay !

42 - CHUYN L NH DAO
L nh Dao ngi Thun Xng, tnh Qung Tr, sinh nm Qu Mi (1823), mt
nm K Mo (1879), th 56 tui. Khoa Tn Hi, nm T c th t (1851), L nh Dao
Ph bng v bt u lm quan k t . Tuy l ngi ni ting hc rng nhng L
nh Dao lm quan ch n chc cao nht l Vin ngoi lang b H.
Sinh thi, L nh Dao l ngi thanh lim, c v khng bao gi chu cu cnh ai.
Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp, quyn 37) chp chuyn L nh Dao c hai
on rt ng lu nh sau:
- L nh Dao t l B Ngc, ngi Thun Xng, tnh Qung Tr. Thn ph ca ng
tn l (L) nh Khu, ni danh l bc tc nho, nhng by gi i thi c b quan trng
nh hng mi, bn n ni ho lnh c ng v m trng dy hc, hc tr theo hc rt
ng. Nh (L nh Khu) rt ngho, ch c mi mt con tru lm ch da tnh k sinh
nhai. Lc nh (L) nh Dao phi va chn tru va hc, ti v, thn ph hi v ngha l
ca sch, tr li kh tt nn thn ph ly lm l, bn bn tru i lo cho ng hc hnh.
Khi ln ln cng l khi ng ni ting hay ch. Nm hai mi lm tui ng trng
Hng (tc C nhn - NKT) v nm sau thi Hi th u bng ph (tc ng u
hng Ph bng - NKT).
- (L) nh Dao tnh tnh cht phc, ha thun, c phong ca bc c nhn. ng
lm quan tri gn ba mi nm nhng ch chm m hng quan thp, vy m vn im
nhin an phn, khng h t r s bun bc vi ai. By gi (L nh) Dao c nhiu bn b
l ngi cng qu, lm quan vi nhng chc v rt quan trng, nn cng c ngi khuyn
ng, ch cn ti yt kin vi ln l c chc quan cao hn, nhng (L) nh Dao ch t t
m ni l mnh vng v, u dm lm lm nh th. Khi ng v gi, bn b nhiu ngi
c lm quan to, nhiu ln xin tin c (L nh) Dao ln hng i thn, v xin c
ch d chp thun ca Vua, nhng cha kp nhn chc th (L) nh Dao mt.
Li bn : Vi nh nng thu no, con tru l u c nghip, ng u, c n nh ca
bc tc nho nh L nh Khu, u c nghip li cng l con tru. Gia sn ch c con tru
l ng gi, vy m L nh Khu vn bn i ly tin cho con n hc, ci tnh ca bc
lm cha nh ng tht ng nu gng cho mun i. Th bm c tnh su ngha nng
y. L nh Dao c hn ngi, k cng l d hiu thi.
m thm lm trn chc phn, khng cu cnh cng chng kn ca ai, vi thi L
nh Dao, mi l s l. ng thi, cng c ngi t ra khng hiu ng, thm ch cn
ly lm iu thng hi, th m trc sau ng vn vui gi np nh trong sch, knh
thay !
Lm dn m khng tham, khng cu cnh, c y c mt nh vui hng. Lm
quan m khng tham, khng cu cnh, c y c mt vng cy nh. c ca k
chn dn quan h mt thit n sinh linh ca trm h, vy m tic th, trm quan may mi
c mt ngi nh L nh Dao. Th mi bit ti sao, chc quan nh nh L nh Dao li
c tn trong b s ln ca nc nh.

43 - HNH NGHA T TH M
Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp) dnh trn quyn th 42 chp
chuyn cc bc c coi l hnh ngha (ni danh l c c hnh v tit ngha). Quyn ny
c chp chuyn T Th M, bi vy, xin gi y l Hnh ngha T Th M. T Th M
sinh v mt nm no khng r, sch ch cho bit i ng sng vo khong gia th k
XIX m thi. ng ngi tnh Bnh nh.
Nh c i hc, T Th M c bit cht t ch ngha nhng ng khng tham gia thi
c. Khi hc c cu :Th cha m phi ly s knh trng v s theo iu phi lm o
ln. ng cm thy thm tha. v t tr nn rt hiu tho. Sch trn chp rng :
Ngi cha (ca T Th M) tnh nng ny, hay ci c tranh ginh vi mi ngi, cho
nn (T Th) M thng phi dng nhng li du dng ngn i. Mt hm, cha ng c
chuyn xch mch vi hng xm, lin vc gy ra, tnh nh ln. (T Th) M va m ly
ku khc, va kho lo ni vi ngi hng xm, khin h cng xui tai m thi.
Ngi m (ca T Th) M th tnh rt h tin. Mi khi vo ba, b lin hi gi tin
cc th thc n, h ba no thy hi c cht ti cht bo l b a xung khng n na
v s tn. Bi th (T Th) M phi bo nh vi v con l ng k tht gi thc n vi m
m c ni h xung. ng li tha cng m rng :
- Con nh c c nghip sn, li cng cn c lm lng, cho nn, ci n ci mc trong
nh khng n ni thiu thn.
Khi ngi cha b bnh, vic cm cho thuc men u t tay (T Th M) trng coi,
sm chiu chm sc, tn ty qun n qun ng. Khi ngi cha mt, ng em tng ni.
Ni y nhiu cp, (T Th) M lin khing p thnh m ri lm nh ng ba
nm, cp vn thng i ngang qua nhng khng h lm hi ng.
Sau, n lt ngi m ng b bnh, b dn rng, ng lm nh trc (tc l ng lm
nh canh m nh lm vi cha ng- NKT) khin phi b b cng vic v kh ly n
con chu. Nhng khi m mt, ng li hp tng bn cnh m cha ri lm nh canh m
n ba nm, ci nc u t tm ly m dng, vt v li thm xt thng qu m lm
bnh. Ngi lng thy thng m a ng v. Nm y ng 38 tui. Nm T c th
mi hai (tc nm K Mi, 1859 - NKT), Nh vua bit, khen l con c hiu, ban cho tm
bin vng v tin la thng.
Li bn : V mt mc ch tt p no , ni di i khi cng l cn, thm ch l rt
cn na. Nh ngi m ca T Th M, gi th lc no cng c nghe chnh xc v gi
c ca thc n hng ngy, chc chn ba cm nh ng lc no cng bun t m thi. Nhai
nut lng thc v thc phm cha phi l n, ba n ca mi gia nh cn c mt th
quan trng hn c lng thc v thc phm na, l khng kh vui v v thng yu
m thm
Lm nh canh m cho cha m, l tc xa. Thi y, tc y v lm ng theo tc nh
T Th M l ch phi. Tn thi m n c l c li, nhng tn thi m khng chp nhn
vic c nhn x theo tc c, hn nhin cng c li. Bi ngh vy hu sinh dng bt
khoanh tay thi l, tha rng : Knh thay, hnh ngha T Th M !

44 - SN NHN HA THNG
Sn Nhn Ha thng l hiu ca Gic Ng Ha thng. Hiu ny do chnh vua Minh
Mng ban cho. Gic Ng Ha thng ngi Gia nh, tn h l g cha r, xut gia nm
no v vin tch nm no cng cha ai hay. Sch i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp,
quyn 43) chp rng :
Lc u (Sn Nhn) tng phi (i phu), lo vic o xy thnh rt chm ch.
(Mt hm, Sn Nhn) cht thy trong tng ln c bc tng Pht, lin pht nguyn i
tu, em tng y vo rng v on tuyt vi th tc. Sau, c ngi Ph Yn bng thy
cha Thn Khng trn ni c ngi n . Nguyn xa ngi ca thn ny c dng
ngi cha trn ni, nhng ni lm cp (nn b khng). Thy Sn Nhn ti , h knh s
m hi thm. Sn Nhn p :
- Ta l ta, cp l cp.
Li hi .
- (Sn Nhn) hc ch u m c th khin c cp ?
(Sn Nhn) p :
- Ta ch c su ch Nam-m-a-di- Pht. Th thi !
By gi l lc dch bnh ang honh hnh, u cng c ngi b mc phi bnh dch
m cht, duy ch c thn y, nh Sn Nhn cu o tng nim nn mi c yn. Quan
tnh (cha r h tn) chng may c ngi con b au tim, cng vi thuc men mi m
cng khng cng hiu g, ngi ngi u cho l b yu tinh cp ci quy nhiu, bi vy,
quan tnh lin sai ngi i n mi Sn Nhn. Sn Nhn hi :
- Nh quan tnh ni no ?
Ngi i thnh Sn Nhn p :
- hng ng.
Sn Nhn ni :
- Ngi v trc i. Ta bit ri.
Ngi y cha v n ni th Sn Nhn ti bt mch v ni :
- H tinh nng, tha cho k ngy th di dt ny i. Tha i !
(Ni xong th) cht nghe nh c ting ng, ta c tm la bay vt ra ngoi ri tan
bin mt. Con ca quan tnh khi bnh. Quan tnh lin em vic y tu ln, Thnh T
Nhn Hong (tc l vua Minh Mng - NKT) xung sc d cho triu vo ni in, cho
ngi v hi nh u m c o. Xong, Nh vua ban cp rt hu, nhng khng nhn. Vua
ni :
- i xa c cu : Thun nht khng pha l ha, mun loi u tn l thng, ha
thng chnh l ngi y ?
Ni ri, bn ban cho hiu l Sn Nhn Ha thng, li sc cho Ha thng n cc

cha cng.

45 TIT PH
tit ph c ngha l ngi n b tit hnh, h , cn nh tn b l g th cha r.
B l v ca ngi nng dn qu huyn ng Sn, tnh Thanh Ha, tn l L nh
Dng. Gia nh L nh Dng k cng kh c bit : b ni ga chng nm hai mi tui,
m ga chng nm hai mi lm tui v L nh Dng cng mt sm, li ngi v ga
l tit ph ni trn. Lc chng mt, b mi hai mi tui. Chuyn tit ph c
sch
i Nam chnh bin lit truyn (Nh tp, quyn 44) chp li nh sau :
Th ngi huyn ng Sn, tnh Thanh Ha, v ca nh nng tn l L nh
Dng. Nm mi chn tui, b v nh chng, c hn mt nm th sinh h mt ngi
con gi. Th ri chng b mt, con gi ca b cng mt khi cn tui v thnh nin. Gia
nh ca L nh Dng ngho, t anh em, b m li gi yu v m la. Th lo tang
chng, tang con v nui dng m chng, xm ging ai ai cng cho l c hiu. Th c
nhan sc nn c ngi mun nh mai mi xin hi, nhng b kin quyt chi t. Nm
Bnh Tut (tc l nm 1886 - NKT) do c vic phi dy binh (ch vic thc dn Php n
p cuc khi ngha Ba nh do inh Cng Trng, Phm Bnh, H Vn Mao, Cm B
Thc ch huy - NKT), m m, dn trong thn thng v s hi m em nhau chy trn
vo cc bi rm. Thn y c ngi cng chy (vi Th), nhn mun lm chuyn
dm lon. Th lin ly con dao nhn giu sn trong ngi ra v mng rng :
- Chut nht khng s cp ?
B cng rn, tit lit i l nh th. M chng ca b vn thng m lo cho hon
cnh ca b mai sau, bn ni :
- Con cn tr, nh mun yn phn ngho vi ta cng c m nu khng cng chng
sao. Ta gi ri, t phi cht, ng quyn luyn m lm g na.
() Th cau my ni rng :
- Nu con m i (bc na) th lo mu trng cy vo ai. Nh ta trinh bch hai i
nay (ch vic m v b ni ca L nh Dng u l ga ba - NKT), nu thn cho o
lm v ( ni i ti gi, khng gi tit n cng - NKT) th lp tc s lm nhc (danh
gi ca gia nh) .
T b th nh con n mt mnh, hn hai mi nm chu kham chu kh, nh ngho
nhng m chng nng du vn yn phn nng ta nhau.
Li bn : Ph n xa, nu chng may chng mt sm, phi chu cnh ga ba lc cn
phi phi tui xun, th nhng ngi c coi l c tit hnh, thng cht theo chng
hoc l th tit th chng cho n ngy nhm mt xui tay, y l chun mc o c ca
mt thi, ng sai th no, xin min bn ti, ch bit rng lm theo c chng phi l
chuyn d u.
Ngi n b trong chuyn ny th yu chng, knh m chng, knh gia phong tt
p ca nh chng v mun c gp phn gi gn gia phong tt p . Thn gi m
nui dng m chng m la trong iu kin ngho kh, ng phc lm thay. Thi lon,

kho gi thn kh, ngi c sc p m sng trong cnh ngho nn, gi c s oan
chnh li cn kh hn. S c chp li chuyn ny, qu l ch phi.

TH TH CC VUA TRIU NGUYN

bn c tin theo di, chng ti bin son thm phn ph lc ny. Mc d sch ch
gii thiu nhng giai thoi xy ra trong th k XIX, nhng vi Th th cc vua triu
Nguyn, chng ti lit k y , tt c cc v vua ca triu i ny. Tt nhin, vi t cch
l lit k th th, nhiu chi tit lin quan n cc i vua, nu xt thy khng cn thit u
b lc b.
01 - NGUYN TH T (1802 - 1819)
- H v tn : Nguyn Phc Chng, t l Phc nh, con th ba ca Nguyn Phc Lun
(tc Nguyn Phc K), chu ni ca V Vng Nguyn Phc Khot.
- Sinh ngy 15 thng 1 nm Nhm Ng (1762), xng vng nm 1780 nh bi Ty
Sn v ln ngi Hong vo ngy 2 thng 5 nm Nhm Tut (1802).
- ngi 17 nm, t nin hiu l Gia Long, mt ngy 19 thng 12 nm K Mo
(1819), th 57 tui.
02 - NGUYN THNH T (1820 - 1840)
- H v tn : Nguyn Phc Hiu, t l Phc m, con th t ca vua Nguyn Th T
(Gia Long), thn mu ngi h Trn, sau c tn phong l Thun Thin Cao Hong hu.
- Sinh nm Tn Hi (1791), c lp lm Thi t t thng 6 nm Bnh T (1816), ln
ni ngi t thng 12 nm 1819, ngi 20 nm, t nin hiu l Minh Mng (1820 - 1840),
mt nm Canh T (1840), th 49 tui.
03 - NGUYN HIN T (1841 - 1847)
- H v tn : Nguyn Phc Min Tng, con trng ca vua Nguyn Thnh T (Minh
Mng), thn mu ngi h H.
- Sinh nm inh Mo (1807), ln ni ngi vo thng 1 nm Tn Su (1841), ngi 6
nm, t nin hiu l Thiu Tr (1841- 1847), mt vo thng 9 nm inh Mi (1847), th
40 tui.
04 - NGUYN DC TNG (1848 - 1883)
- H v tn : Nguyn Phc Hng Nhm, con th hai ca Nguyn Hin T (Thiu Tr),
thn mu ngi h Phm.
- Sinh vo thng 8 nm K Su (1829), ln ni ngi t thng 10 nm inh Mi, t
nin hiu l T c (1848 - 1883), ngi 35 nm, mt vo thng 6 nm Qu Mi (1883),
th 54 tui.
05 - NGUYN DC C (1883)
- H v tn : Nguyn Phc ng Chn, con ca Nguyn Phc Hng Y nhng li lm
con nui ca Nguyn Dc Tng (T c).
- Sinh nm Qu Su (1853), ln ni ngi c ba ngy (20, 21 v 22 thng 7 nm
1883) ri b ph v b git, th 30 tui.

06 - NGUYN HIP HA (1883)

- H v tn : Nguyn Phc Hng Dt, con ca Nguyn Hin T (Thiu Tr) v l em
ca vua Nguyn Dc Tng (T c).
- Sinh nm no khng r, c ln ni ngi 4 thng (t thng 8-1883 n thng 11 1883), t nin hiu l Hip Ha, b git vo ngy 18 thng 11 nm 1883, cha r nm
sinh nn khng bit l th bao nhiu tui.
07 - NGUYN GIN TNG (1884)
- H v tn : Nguyn Phc ng ng, con ca Kin Thi Vng Nguyn Phc Hng
Cai nhng li lm con nui ca vua. Nguyn Dc Tng (T c).
- Sinh nm K T (1869), ln ni ngi t thng 11 nm 1883, t nin hiu l Kin
Phc, mt v bnh vo thng 4 nm Gip Thn th 15 tui.
08 - NGUYN HM NGHI (1884 - 1888)
- H v tn : Nguyn Phc ng Lch, con ca Kin Thi Vng Nguyn Phc Hng
Cai v l em rut ca vua Nguyn Gin Tng (Kin Phc).
- Sinh nm Nhm Thn (1872), ln ni ngi vo thng 6 nm 1884 dt nin hiu l
Hm Nghi t 1885. Hm Nghi l nin hiu ch khng phi l miu hiu, nhng v v vua
ny khng c miu hiu nn tm ly nin hiu chp thay, tng t nh cc vua Nguyn
Dc c v Nguyn Hip Ha.
09 - NGUYN CNH TNG (1885 - 1888)
- H v tn : Nguyn Phc ng Xuy, con ca Nguyn Phc Hng Cai v l anh rut
ca cc vua Kin Phc, Hm Nghi.
- Sinh nm Qu Hi (1863), ln ni ngi vo thng 8 nm 1885 (sau khi vua Hm
Nghi xut bn nh Php), ngi 3 nm, t nin hiu l ng Khnh (1885 - 1888), mt
vo thng 12 nm Mu T (1888) th 25 tui.
10 - NGUYN THNH THI (1889 - 1907)
- H v tn : Nguyn Phc Bu Ln, con ca vua Dc c, thn mu ngi h Phan.
- Sinh nm K Mo (1879), ln ni ngi nm 1889. ngi 8 nm, t nin hiu l
Thnh Thi (1889 - 1907), sau b Php em i y ti o Runion (Chu Phi thuc Php),
mt nm 1954, th 65 tui.
11 - NGUYN DUY TN (1907 - 1916)
- H v tn : Nguyn Phc Vnh San, con th 8 ca vua Thnh Thi.
- Sinh nm 1900, ln ni ngi nm 1907, ngi 9 nm, t nin hiu l Duy Tn
(1907 - 1916), sau b Php y sang o Runion, mt nm 1945, th 45 tui.
12 - NGUYN HONG TNG (1916 - 1925)
- Ho v tn : Nguyn Phc Bu o, con ca vua ng Khnh.
- Sinh nm Nhm Ng (1882), ln ni ngi nm 1916. ngi 9 nm, t nin hiu l
Khi nh (1916 - 1925), mt nm 1925. th 43 tui.

13 - NGUYN BO I (1925 - 1945)

- H v tn : Nguyn Phc Vnh Thy, con ca vua Khi nh.
- Ni ngi nm 1925, ngi 20 nm, t nin hiu l Bo i, nm 1945, khi Cch
mng thng Tm bng n v thng li. Bo i phi thoi v.
Nh vy, triu Nguyn gm c 13 i vua, ni nhau tr v sut 143 nm. c dng
ln nh nh bi phong tro Ty Sn v b sp bi cuc Cch mng thng Tm.

LI CH CUI SCH
bn c, nht l bn c tr, mt cng tra cu, chng ti vit thm li ch cui
sch ny. Tt c nhng t hoc nhng khi nim no xt thy cn ch thch th chng ti
mi ch thch. Con s trong du ngoc n, ngay bn cnh cc t hoc cc khi
nim l s th t ca cc giai thoi. Chng ti xin c lu bn c rng, li ch ny
ch ng vi tp ny m thi.
N ST S (30) : Chc quan ng hng th ba trong s cc quan u tnh, chuyn
trng coi vic xt x n kin v ngc tng.
BC THNH (07) : n v hnh chnh ca nc ta thi Gia Long n na sau i
Minh Mng (t nm 1802 n nm 1832). By gi triu Nguyn lp ra Bc thnh cai
qun cc trn thuc Bc K v Gia nh thnh cai qun cc trn thuc Nam K. ng
u Bc thnh l chc Bc thnh Tng trn, ng u Gia nh thnh l chc Gia nh
Tng trn. T nm 1832, khi n v cp trn b bi b v thay vo l n v cp tnh,
th Bc thnh v Gia nh thnh cng khng cn na.
BIN TU (30) : Chc quan lo vic bin chp s sch, hm khi im thng l Chnh
tht phm.
BIN V (34) : Chc quan chuyn lo vic theo di tnh hnh bin gii. y ch l
chc quan nht thi, ch t ra khi bin gii c nhng vn cn quan tm m thi.
BNH PH TNG C (18), (19) : Tng c l chc quan ng u ngch hnh
chnh cp tnh. Thng th mi tnh c mt quan Tng c, nhng cng nhiu khi hai
tnh hoc ba tnh mi c mt quan Tng c. y, Bnh l Bnh nh. Ph l Ph Yn.
BI LNG CHNG CHNG NGHE THIN T CHIU, N NGN MY DM
M TIN ; THEO BNG DN PHI CHU TNG QUN PH, GNH VC MT
VAI KHN NGOI (33) : Cu trch t Vn t Trng nh ca Nguyn nh Chiu. C
cu ni : Bi v nhn dn khng chu nghe theo chiu ch ca Vua (ch vic vua T c
xung ch d, bt Trng nh phi bi binh, khng c nh Php na), cho nn ra
ng, hng ng di n my dm, n pha trc nga ca Trng nh, ngn ng khng
nn t b ngha binh (v ng li). V theo nguyn vng ca dn m Trng nh
nhn tng qun ph (tc l nhn tm th lm ph hiu ca tng qun), lo gnh vc trch
nhim coi gi mt vng t ca vua. Cu ny ly t mt cu ca sch Hn th (Trung
Quc) nh sau : Nit d ni, qu nhn ch chi ; Nit d ngoi tng qun ch chi ngha l
t ngch ca ny tr vo th qu nhn coi gi, t ngch ca ny tr ra l tng qun coi
gi.
BC CC (09) : Tn t. t ny nay thuc tnh Bnh nh.
CAI C (20) : chc quan V bc trung. Cai c thng c quyn ch huy mt c
binh, mi c binh, nu gm th c khong 500 qun.
CAO MAN (29) : Tc Cao Min, nay l Campuchia.
CM Y CHNG V (10) : Chc v quan bc trung, Cm y ch l m t c ban
thm t s n sng ca cha, cn Chng v l chc ng u mt V. Thi cha

Nguyn Phc Thun, n v V thng rt phc tp, ln nh khng chng. Tuy nhin,
quan Chng v bao gi cng c xp vo hng bc trung.
C (18) : T khim xng ca vua. Quan li, du ln bao nhiu cng khng c xng
nh vy. Bi th, triu thn cho l L Vn Duyt phm trng ti khi t xng l c.
C MT I THN, HIP BIN I HC S (28) : v quan ln, c quyn d
bn nhng vic c mt ca quc gia, chc Hip bin i hc s. Chc ny thng c hm
Tng nht phm.
C MT VIN (38) : Tn c quan. C Mt Vin l c quan ca cc bc i thn,
nhng ngi c trng trch bn bc cc vn c mt ca quc gia vua tham kho.
C MT VIN I THN (27) : Tn chc quan. Chc ny dnh cho cc v quan ln
lm vic C Mt Vin.
CC BO TUYN (30) : Tn c quan. C quan ny chuyn lo vic c tin cho nh
nc.
CH S (27), (30) : Tn chc quan. Chc ny i cng nh chnh vn phng ca
mt b no .
CHIM (13) : Tn t. t ny nay thuc Tha Thin - Hu.
CHUYN HONG BO TRN KIU (8) : Chuyn v Triu Khung Dn (
Trung Quc). Triu Khung Dn vn l tng ca nh Hu Chu, khi ng em qun n
Trn Kiu th c tng s khoc o bo cho v tn lp lm vua. l vua Tng Thi
T. y cc triu thn vu cho L Vn Duyt ti c cp ngi nh Triu Khung Dn
cp ngi ca nh Hu Chu.
DNG KIN (19) : Tn ngi. Dng Kin ngi Trung Quc, sng vo khong
na sau ca th k th VI. ng l quan Ph chnh i thn, c con gi l Hong hu ca
vua Tuyn nh Bc Chu (mt trong nhng nc ca Bc Triu thi Nam - Bc Triu
Trung Quc). Lc vua Tuyn mt, vua ni ngi l Tnh (cng l chu ngoi ca
Dng Kin) hy cn nh, nhn , Dng Kin mn ting khoan dung thu phc
lng ngi ri nhn y m cp ngi nh Bc Chu. Dng Kin l ngi sng lp ra nh
Ty (581 - 618). ng chnh l vua Ty Vn . y cc triu thn c vu cho L Cht ti
xin Hong t lm con nui ca mnh, chng qua ch ct bt chc Dng Kin, lp mu
cp ngi m thi.
N NAM GIAO (13) : Tc n t Giao. T Giao l t tri t, l i t ny ch c
Thin t mi c c hnh. n t Giao bao gi cng p pha Nam ca kinh nn
mi gi l n Nam Giao. Thng thng, n Nam Giao c hai phn p chng ln nhau.
Phn di hnh vung, tng trng cho t, gi l phng n ngha l n hnh vung).
Phn trn hnh trn, tng trng cho tri, gi l vin n (n hnh trn). T thi L tr v
trc, n Nam Giao ca nc ta H Ni, thi Nguyn, n Nam Giao Hu.
O C CT (13) : Tn o. Nay o ny thuc tnh Kin Giang.
C (09) : y l chc ca tng Ty Sn l Nguyn Vn Khn. Thi Ty Sn,
c l chc v quan cao cp. Tuy nhin, v h thng quan chc thi ny cha cht ch,
cho nn ch c th tm hiu nh th m thi.

 ST, PH NG S VIN (28) : Tn chc quan. st l chc quan lm vic ti

Ng S Vin (c quan lo vic can gin hoc hc ti b quan, dng li can gin i vi c
nh vua khi xt thy cn thit). Chc ny cng tng t nh chc Gin quan, Ngn quan
hoc Ng s. Ph Ng S Vin l quan ng hng th hai ca c quan Ng S Vin.
ST VIN (27) : Cng tc l Ng S Vin hay Ng S i.
THNG (10) : Vinh hm m vua Gia Long vn thng ban cho cc quan ng
u mt trn. y l vinh hm ca quan trn th Ngh An l Nguyn Vn Hiu.
THNG CH (09) : Chc v quan cao cp ca Nguyn Phc nh. Do lc ny, h
thng quan chc cha cht ch, nn tm hiu l nh th cng c.
NG C B (37) : Tn t. t ny nay thuc huyn Hi Hu, tnh Nam nh.
NG TRI PH (38) : Tng ng vi chc Tri ph. Tri ph l quan ng u mt
ph. Ngi c hng hm thc th th gi l Tri ph, ngi ch mi cho hng hm
tng ng vi Tri ph th gi l ng tri ph.
NG THI TNG (32) : Vua th hai ca nh ng (Trung Quc), h v tn tht
l L Th Dn, ln ngi nm 626, ngi 22 nm (t nm 626 n nm 648).
GIM TH (12) : Coi thi.
GIO O NH DC C (38) : Gio o l chc quan lo vic dy hc triu
nh. Nh Dc c l nh nghe ging hc ca cc Hong t thi Nguyn.
GIO TP NH QUNG PHC (30) : Gio tp cng l tn chc quan chuyn lo
vic dy hc triu nh. Nh Qung Phc l ni cc Hong t v con em trong hong tc
nghe ging hc.
GIO TH (38) : Tn chc quan chuyn trng coi v gio dc cp ph.
H CT (37) : Tn t. t ny nay cha r l u, ch bit i nm vng
duyn hi pha ng Bc ca nc ta.
HN LM TU SON (37) : Tn chc quan. Chc ny chuyn lo vic bin chp c
quan Vin Hn Lm ca triu nh.
HN LM TH C (30) : Tn chc quan. Chc ny chuyn lo vic r sot li cc
vn bn ca Vin Hn Lm trc khi trnh duyt.
HN LM VIN TH GING (37) : Tn chc quan. Chc ny chuyn lo vic cng
b cc vn bn ca Vin Hn Lm.
HN MINH (32) : Vua th hai ca nh ng Hn (cng gi l nh Hu Hn)
Trung Quc, lm vua t nm 57 n nm 74.
HN QUANG V (32) : Vua u tin ca nh ng Hn (cng gi l nh Hu Hn)
Trung Quc, lm vua t nm 25 n nm 57.
HN VN (32) : Vua th ba ca nh Ty Hn (cng gi l nh Tin Hn) Trung
Quc, lm vua t nm 135 trc Cng nguyn n nm 157 trc Cng nguyn.
HNG PH KHANH (38) : Thi ny, cc chc quan cc b, nu thp hn Thng
th m cao hn Lang trung th c xp chung vo hng Ph khanh.

HNH TU (38) : Chc quan hng thp, lo gip vic cc b hoc cc c quan ca
triu nh. Chc ny thng dng cho cc quan ang trong thi k tp s.
HU QUN (08) : Thi ny, qun i thng c chia lm Ng qun. gm c : Tin
qun, Hu qun, Trung qun, T qun v Hu qun. Nh vy, Hu qun l mt trong s
Ng qun.
HIP C (34) : Tn chc quan. Chc ny tng ng vi chc Ph c nhng
thng do quan vn nm gi.
HP TRN (40): Chc quan th hai mi trn, sau chc Trn th.
HONG N (24) : Ch chung con gi ca hong tc.
HOC QUANG (19) : Tn ngi. Hoc Quang l quan Ph chnh thi Hn Chiu
(Trung Quc, cui th k th nht trc Cng nguyn). Khi Hn Chiu mt, khng c
con ni di, Hoc Quang bn lp chu ni ca Hn V l Xng p Vng H ln
ngi. Nhng, Xng p Vng H hoang dm v nn mi ngi c 100 ngy b
Hoc Quang ph i. y cc quan mun vu cho L Cht ti by mu ph lp nn mi v
vi Hoc Quang.
HUN THN (07) : B ti c cng lao to ln.
HNG MIU (21) : Miu th cc i cha Nguyn.
KIN DNG (09) : Tn t, nay cha r u nhng on l vng Qung Nam.
KHM SAI CHNG HU QUN (19) : Tng ng u Hu qun, tha lnh vua
m em qun i.
KINH DIN GING QUAN (26) : Kinh Din l ta Kinh Din, ni vua n nghe
ging bnh v sch v. Ging quan l chc quan gip vic ging sch cho vua nghe ta
Kinh Din.
KINH DIN KHI CH (41) : Tn chc quan chuyn lo vic ghi chp nhng iu
ging bn ca vua vi cc Ging quan ta Kinh Din.
LC HON (07) : Tn t pha ty nam tnh Ngh An.
LANG TRUNG (27), (41) : Chc quan ng hng th ba cc b, sau cc chc
Thng th v Th lang.
LNG BNH H PH (18) : Chc quan ng u vng t tng ng vi Cao Bng
v Lng Sn ngy nay.
L B THNG TH, CN CHNH IN I HC S, C QUC CNG
(23) : Quan ng u b L, hm Cn Chnh in i hc s (mt trong t tr ca triu
nh), tc Quc cng, hiu l c. y l chc hm v tc v ca Phm ng Hng,
thn sinh cua b T D.
L B THNG TH (13) : Quan ng u b L.
MC H V NHN (14) : Khng c ai di mt. ch s khinh ngi.
NAM K LC TNH (28) : Tng ng vng t Nam B ngy nay. Xa, t Nam
K c chia lm su tnh, gi l Nam K lc tnh. Su tnh gm c : Bin Ha, Gia

nh, nh Tng, Vnh Long, An Giang v H Tin.

NAM NGI (29) : Nam l Qung Nam, Ngi l Qung Ngi.
NH QUNG PHC (30) : Ni cc Hong t v con em trong hong tc hc tp.
NINH THI TNG C (38) : Tng c hai tnh Ninh Bnh v Thi Bnh.
NI CC (27) : Tn c quan cua triu nh, c thnh lp t nm 1829.
NI CC HNH TU (38) : Chc quan gip vic Ni Cc. Chc nay thp, thng
c trao cho cc quan ang thi tp s.
NGOI HU CHNG DOANH (21) : Chc ny ch c thi cha Nguyn, i ,
l chc ng hng th hai trong s cc v quan cm qun i nh gic ngoi trn
mc.
NGOI HU PH CHNH THNG TNG QUN (21) : Chc ny ch c thi
cha Nguyn, i , l chc Thng tng qun, ng hng th hai trong s cc v
quan cm qun i nh gic ngoi trn mc, gi trng trch trong vic gip vua mi
dng nghip.
NG MN (19) : Tn lu kinh thnh Thng Long c, ni nh vua ngi mi khi c
duyt binh kinh thnh.
NGI MAN (07) : Ting ch chung ng bo cc dn tc t ngi.
PHT PHI (12), (19) : a i y.
PH TNG TI (25) : Cng tng t nh chc Ph ban Bin tp hay Ph Ch bin
ngy nay.
PH TRNG S (06) : Tn chc vic trong ph ca qu tc h Nguyn. Chc
ny ng th hai sau chc Trng s, l chc tng t nh qun gia.
QUNG YN H PH (18) : Chc quan ng u vng Qung Yn (nay l vng
Qung Ninh).
QUN NG SN (07) : i qun do Thanh Nhn lp ra. i qun ny v mun
t l i nghch vi qun Ty Sn ca anh em Nguyn Nhc, Nguyn Hu v Nguyn L
nn mi ly tn l ng Sn.
QUN TIN HIU LC (19) : Tn hnh pht. B ti n mt mc no th ti nhn
b em i phc dch trong qun i lp cng m chuc ti. Hnh pht ny gi l qun
tin hiu lc.
QUN X TH TRUNG (13) : Ni qun lnh trong kinh thnh.
QUC S QUN BIN TU (38) : Chc quan lo vic bin son s sch trong c quan
Quc S Qun.
QUC T GIM T NGHIP (30) : Quc T Gim l c quan chuyn lo ging dy
cho con em qu tc. Ngi ngoi tn tht ca h Nguyn cng c khi c vo hc y.
Quc T Gim T nghip l chc quan ng hng th hai ca c quan ny.
QUY CH CA HIU LNG (32) : ni theo quy cch xy Hiu Lng xa. Hiu
Lng l lng ca vua ng Thi Tng (Trung Quc), do nh vua t chc xy khi nh vua

ang sng.
T DOANH THNG CH (10) : Chc v quan ng u T Doanh. Cc Doanh
trong thi k t bui u Gia Long tr v trc cng tng t nh cc qun trong Ng
qun giai on sau.
T QUN (14) : Mt trong Ng qun (xem thm Ng qun).
T THAM TRI B L (25) : Chc quan ng hng th t b L, sau cc chc
Thng th, T Hu Th lang v Lang trung. Chc ny cng do hai ngi gi, l T v
Hu Tham tri.
TO H (16) : Tn c quan. triu nh c cc b, cn Gia nh thnh v Bc
thnh c cc To, k nh l b phn i din ca cc b. To H l c quan di din ca
b H.
T TU (38) : Tn chc quan. Chc ny lo gi vic gio ha v c hnh cc nghi l.
TIM LM LU CHUNG, LU TRNG (19) : Dm vt c chc phn m lm
lu chung, lu trng. Xa, lu chung, lu trng ch c kinh , quan li m lm lu
chung, lu trng l vt qua chc phn ca mnh, tc l phm ti.
TIN IN (41) : Ni vua .
TIT CH (13) : Tng c trao quyn ch huy cao nht trong mt cuc hnh qun
no .
TIT VN TH (24) : Sinh nht ca vua.
TNH THN (19) : Quan li cp tnh.
TNG NH PHM (29) : Quan li xa c chia lm chn phm hm cao thp khc
nhau, cao nht l Nht phm, thp nht l Cu phm. Mi phm hm li c hai bc cao
thp khc nhau, bc Chnh trn, bc Tng di. Nh vy, ting l c chn phm hm
nhng thc li c n mi tm phm hm cao thp khc nhau. Suy ra, Tng nh phm l
bc 3/18.
TY BIN (40) : Chc v quan. Chc ny tng t nh chc Tham mu ngy nay.
T V (25) : Chc quan lo vic nhn v pht cng vn ca cc c quan cp b v cp
vin triu nh.
THI BO CN CHNH IN I HC S (35) : Thi bo l vinh hm m triu
nh ban cho mt s i thn. Do ch l vinh hm nn v tr ca Thi bo khng ln nh
cc bc Tam Thi (Thi s, Thi bo v Thi ph) ca cc triu i trc. Cn Chnh in
i hc s cng l vinh hm ban cho bn v c coi l t tr ca triu nh.
THI T (41) : Cng tc l T tng hay Tham tng, tn chc quan u triu.
THAM C (09) . Tn chc quan ca Ty Sn. Chc ny dnh cho cc v quan bc
trung, di quyn iu khin ca c.
THAM HIP (30) : Chc quan ng hng th ba cc trn, sau chc Trn th v
Hip trn.
THAM LUN (14) : Chc quan lo gip vic xut cc kin cc quan cc

qun trong Ng qun hoc cc Trn tham kho trc khi quyt nh.
THAM TRI (16), (27). (30) : Chc quan ng hng th t cc h v hng th hai
cc To. (Xem thm : TO H)
THM N TAI N TC (19) : ni thm rt su.
TH GING HC S (29) : Chc quan trong Vin Hn Lm, thng c hm Tng t
phm. (8/18).
TH TRUNG HC S (12) : Chc quan vn bc trung triu nh. u i Gia Long,
chc ny chu trch nhim c v tm lc cc tu s cc ni gi v triu nh tu trnh
cho vua.
THIM S (13) : Chc quan lm vic cc b, di chc T v Hu Tham tri, tc
ng vo hng th nm, sau cc chc Thng th, Th lang, Lang trung v Tham tri.
THUN THIN CAO HONG HU (01) : Thn mu ca vua Minh Mng, ngi h
Trn, qu huyn Hng Tr, tnh Tha Thin, con gi ca Th Quc cng Trn Hng
t. B sinh nm 1768, mt nm 1846, th 78 tui.
THNG BIN (15) : Hiu r cc l bin ha.
TH N ST (29) : c trao quyn n st cha phi l n st thc th. (Xem thm
n st)
TH B CHANH (29) : c trao quyn B chnh ch cha phi l B chnh thc
th.
TH HIP TRN (30) : c trao quyn Hip trn ch cha phi l Hip trn thc
th. (Xem thm Hip trn).
TH HU THAM TRI (29) : c trao quyn Hu Tham tri ch cha phi l Hu
Tham tri thc th.
TH L B HU THAM TRI (38) : c trao quyn L b Hu Tham tri ch cha
phi l L b Hu Tham tri thc th.
TH TNG C (31 ) : c trao quyn Tng c ch cha phi Tng c thc
th.
TH T NGHIP (30) : c trao quyn T nghip ch cha phi l T nghip thc
th.
TH TH LANG B H (28) : c trao quyn Th lang b H ch cha phi l Th
lang b H thc th.
TH TH LANG B LI (29) : c trao quyn Th lang b Li ch cha phi l
Th lang b Li thc th.
THNG BIN (37) : Chc quan c quyn cng vi cc quan v bn bc sp
t cc vic qun c mt vng no .
TR KHC (09) : Tn sng Qung Ngi.
TRC THUT (Li u sch) : Bin son sch, vit sch.

VN NIN C (27) : Nn mun thu. Cc vua nh Nguyn thng lo xy lng cho

mnh ngay khi cn sng (xy sinh phn). Vn Nin C l lng ca vua T c.
VN TNG (01) : Tn vng quc, nay thuc Lo.
V Y (09) : Chc v quan ng u mt v.
VIN NGOI LANG (30) : Chc quan ngoi ngch, bc thp cc b.
VINH LC I PHU, HIP BIN I HC S (25) : Vinh hm dnh cho cc quan
di hng t tr triu nh. Cc quan ny thng c hm Tng nht phm (2/18).
VIN TP HIN (26) : C quan ca nhng bc hin ti, chuyn lo vic ging gii
kinh sch cho vua nghe.
XIM LA (07) : Tc Thi Lan.
Y DON (19) : Danh thn ca nh Thng (Trung Quc), ngi ph t vua Thang,
nh ui vua Kit tn bo ca nh H. Sau, vua Thang mt, chu l Thi Gip ln ni
ngi. Thi Gip v o, ng bt i y ba nm, khi bit hi li mi cho v. y kt ti
L Cht v L Vn Duyt m mn tch Hoc Quang, Y Don th khng c chnh xc.
YN KINH (12) : Tc Bc Kinh, th ca Trung Quc ngy nay.