Chng 2

H SINH THAI
2.1. SINH THAI HOC
Sinh thai hoc la mt nganh quan trong trong khoa hoc sinh hoc, nghin cu nhng
iu kin tn tai cua sinh vt va mi quan h tng h gia cac sinh vt vi nhau va vi
cac nhn t cua mi trng. Sinh thai hoc co nhiu b mn: sinh thai hoc ai cng, sinh
thai hoc ng vt, sinh thai hoc thuy sinh, sinh thai hoc vi sinh, sinh thai hoc con ngi.
Sinh thai hoc co mi quan h cht che vi cac mn khac cua khoa hoc sinh hoc, no cung co
mi quan h cht che vi cac mn khac cua khoa hoc mi trng. Sinh thai hoc s dung
phng phap nghin cu, cac khai nim va kt qua nghin cu cua sinh hoc, toan, ly, hoa...
Tuy vy sinh thai hoc vn la khoa hoc ring trong khoa hoc sinh hoc v no co cac khai
nim, ni dung va phng phap nghin cu ring.
Sinh thai hoc la nganh tin bi cua khoa hoc mi trng, v tng t nh sinh thai
hoc vi mt pham vi hep hn va ra i nhiu thp ky sau sinh thai hoc, khoa hoc mi
trng ly mi quan h gia con ngi va cac hoat ng cua no vi mi trng lam i
tng nghin cu. Ngi nghin cu cac vn tai nguyn va mi trng cn co nhng
hiu bit nht nh v sinh thai hoc, trc ht la nhng nguyn ly c ban cua nganh khoa
hoc nay, v suy n gc th cac hin tng huy hoai tai nguyn thin nhin gy suy thoai
cht lng mi trng u co th qui v vic vi pham cac nguyn ly v cu truc va chc
nng cua h sinh thai dn n mt cn bng cua h sinh thai trong o con ngi la mt
thanh phn.

2.2. H SINH THAI

2.2.1- Khai nim :
Sinh vt va th gii v sinh xung quanh co mi quan h khn kht vi nhau va
thng xuyn co tac ng qua lai, c trng bng cac dong nng lng tao nn cu truc
dinh dng xac nh. S a dang v loai va cac chu trnh tun hoan vt cht trong mt h
thng c goi la h sinh thai.
Nh vy h sinh thai la mt h thng bao gm sinh vt va mi trng vi cac mi
quan h va tng tac, tai o thng xuyn din ra cac chu trnh tun hoan vt cht, dong
nng lng va dong thng tin. Hay noi mt cach khac h sinh thai la h thng bao gm
qun xa va sinh canh cua no.
2.2.2- C cu thanh phn cua h sinh thai :
V mt c cu h sinh thai gm 6 thanh phn chia lam 2 nhom chnh nh sau :

19

1. Nhom thanh phn v sinh gm :

- Cac cht v c: C , N , P , CO2 , H2O , O2 ... tham gia vao cac chu trnh tun hoan
vt cht.
- Cac cht hu c : protein , gluxit , lipit , mun ,...
- Ch kh hu: nhit , m , anh sang va yu t vt ly khac co anh hng rt
ln ti s tn tai va phat trin cua sinh vt .
2. Nhom thanh phn hu sinh :
- Sinh vt san xut (sinh vt t dng) : bao gm cac vi khun co kha nng tng
hp va cy xanh. o la nhng sinh vt co kha nng tng hp c cht hu c t nhng
cht v c n gian nh nng lng Mt tri xy dng c th cua mnh.
- Sinh vt tiu thu (sinh vt d dng) : bao gm cac ng vt, chung dinh dng
bng cach ly cht hu c trc tip hoc gian tip t vt san xut. Sinh vt tiu thu c
phn thanh cp: cp 1-cac ng vt n thc vt, cp 2-cac ng vt n ng vt cp 1, cp
3-cac ng vt n ng vt cp 2.
- Sinh vt hoai sinh (phn giai) : bao gm cac loai vi khun va nm, phn giai cac
cht hu c sng, ng thi giai phong ra cac cht v c cho cac sinh vt san xut.
2.2.3- Phn loai h sinh thai :
Cac loai h sinh thai trong sinh quyn co th phn thanh cac loai h sinh thai trn
can, cac h sinh thai nc mn va h sinh thai nc ngot .
1. H sinh thai trn can :
H nay c trng bi cac qun th thc vt, v trong cac h nay tham thc vt chim
mt sinh khi rt ln va gn lin vi kh hu a phng. Do vy tn cua cac qun xa canh
quan thng la tn cua h thc vt y. Co th k ra mt s h sinh thai trn can:
- Savan hay rng co i nong vung nhit i nong, t ma nn thng thiu nc
va kh han.
- Hoang mac min nhit i va n i, vi c im rt t ma va bin nhit
ngay m ln. Gii sinh vt c ao la c trng chu yu y.
- Thao nguyn chu yu min n i t ma vi co chim u th .
- Rng la rng n i min n i co lng ma va phai vi rng la rng, rung
la theo mua.
- ai nguyn vung cc bng tuyt quanh nm, chu yu la ru moc.
2. H sinh thai nc mn :
Bin va ai dng chim 70 % b mt trai t co su ti11000m. Thc vt sng
nc mn rt ngheo, ngc lai gii ng vt lai rt phong phu va co hu ht cac nhom
c trng cho ng vt trn trai t.

20

Da vao phng thc vn chuyn, co th phn thanh cac h sinh thai noc mn theo
chiu thng ng :
- H sinh thai nn ay .
- H sinh vt ni .
- H sinh vt tng gia .
Theo chiu ngang co th phn thanh cac h sinh thai nc mn nh sau :
- H sinh thai vung ven b : vi u th cua sinh vt sng c nh va co s loai kha
a dang va hn hn vung khi.
- H sinh thai vung khi: vi u th cua cac sinh vt ni va ch co t s loai c
trng sinh sng .
3. H sinh thai nc ngot :
- H sinh thai nc ng : rung, ao, m, h...
- H sinh thai dong chay: sng , sui ,knh , mng...
Ngoai ra, h sinh thai con co th phn theo chia theo qui m nh h sinh thai nho
(b nui ca , phong th nghim ...), h sinh thai va (mt th trn,mt cai h, mt tham
rng...), h sinh thai ln (ai dng, sa mac, thanh ph ln ...).
Cung co th phn chia theo ban cht hnh thanh nh h sinh thai t nhin (rng, nui,
m, h, sng, sui...) va h sinh thai nhn tao (canh ng nng nghip, cng vin ...).
Tp hp cac h sinh thai trn trai t lam thanh h sinh thai khng l goi la sinh
quyn.
2.2.4- Vong tun hoan vt cht trong h sinh thai :
Trong h sinh thai thng xuyn co vong tun hoan vt cht i t mi trng ngoai
vao trong c th cac sinh vt , t sinh vt nay qua sinh vt khac, ri t sinh vt ra mi
trng ngoai. Vong tun hoan nh vy c goi la vong tun hoan sinh - a- hoa hay con
goi la vong cht dinh dng. Co v s vong tun hoan vt cht v yu cu tn tai va phat
trin cua sinh vt cn ti khoang 92 nguyn t hoa hoc. Trong o chu yu la 40 nguyn t
hoa hoc nh H2 , O2 , P , S... va nhom vi lng nh Ca , K , Na , Mg , Fe , Zn... Mt s
vong tun hoan vt cht c minh hoa hnh ve .
Co th phn vong tun hoan vt cht lam hai loai :
- Vong tun hoan vt cht hoan toan: khi lng cht nay cha trong thanh phn v
sinh rt ln va c s dung tr lai mt cach lin tuc theo mt chu trnh kn. V du nh
vong tun hoan vt cht cua C , N , O2...
- Vong tun hoan vt cht khng hoan toan: in hnh la vong tun hoan cua P, do
co mt lng P tn ong dang trm tch di ay ai dng va khng c s dung lai.
Cac vong tun hoan vt cht hoat ng khng tach ri nhau va co quan h rt cht
che vi nhau.

21

Trong mt vong tun hoan co hai giai oan :

- Giai oan mi trng : tai o cht dinh dng tn tai trong t, nc hoc khng
kh.
- Giai oan c th : tai o cht dinh dng la thanh phn m cua sinh vt san xut
hoc sinh vt tiu thu .
S nhiu loan cua mt giai oan se anh hng nghim trong n giai oan kia.
CO2

VI SINH VT HOA
TNG HP

H HP VA LN

S CHAY
THC VT XANH
(Sinh vt t dng)
THAN A
NG VT
(Sinh vt d dng)

DU LA

Hnh 2.1 : Vong tun hoan cua Cac bon .

2.2.5- Dong nng lng trong h sinh thai :
Dong nng lng xay ra ng thi vi vong tun hoan vt cht trong h sinh thai.
Nng lng cung cp cho tt ca cac h sinh thai trn trai t la ngun nng lng Mt tri.
S phn b nng lng Mt tri i ti mt Trai t trnh bay tai hnh ve.
Thc vt hp thu qua qua trnh quang hp mt ty l rt nho, khoang 1-2 % tng
nng lng Mt tri chiu xung Trai t va t o xy dng nn toan b cuc sng trn
Trai t.
Nng lng cha trong sinh khi san xut s cp mt phn c dung lam thc n
cho vt tiu thu bc1, mt phn cung cp cho vt phn giai s dung. Cac cht bai tit va
xac cht cua vt tiu thu bc 1 cung c vt phn giai s dung. Khac vi vong tun hoan
vt cht, nng lng khng c s dung lai ma phat tan, mt i di dang nhit. Vong
tun hoan cua vt cht la vong kn. Dong nng lng la vong h.

22

Nng lng
MT TRI
(100%)

Hp thu
bikhng
kh, nc, t
(68%)

Tao nn
s chuyn
ng cua
khng
kh, thi
tit, kh
tng

Hp thu bi
thc vt
(1-2%)

Phan
xa
nhit
tr lai
vu tru

Gi lai
trong
sinh
khi bc
dinh
dng
th 1

Phan xa t
my
(21%)

Cung
cp
nng
lng
cn thit
cho thc
vt

Phan xa t
bui
(5%)

Phan xa t
cac vt khac
(4%)

Tr
lai
vu
tru

Nng lng qua mt c th hay mt bc dinh dng co th chuyn t dang nay sang
dang khac. S bin i nay tun theo hai nh lut c ban cua nhit ng hoc :
- nh lut th nht -nh lut bao toan nng lng: trong qua trnh chuyn i
nng lng khng mt i va cung khng c tao thm, ma ch chuyn i t dang nay
sang dang khac.
- nh lut th hai - nh lut v suy thoai dang nng lng: trong qua trnh chuyn
i t nhin, nng lng lun lun b suy thoai v dang nng lng. V du cac dang nng
lng c ong nht co th san xut nhiu cng nh quang nng, hoa nng co th chuyn
thanh cac dang nng lng t c ong hn, vi kha nng san xut cung t hn nh c nng,
nhit nng. Nng lng Mt tri chiu xung Trai t chu yu dang quang nng. Quang
nng co th chuyn i toan b thanh hoa nng, th nng, nhit nng. Ngc lai, th nng,
nhit nng, hoa nng ch co th i tr lai thanh quang nng mt phn, cac phn khac se
dang nng lng thp hn.
Hnh ve sau: S mt h sinh thai vi vong tun hoan vt cht va dong nng
lng gia cac bc dinh dng.

23

SINH VT SAN XUT

Dong nng lng

SV tiu
thu cp 1

SINH VT PHN HUY

Dong vt cht

CAC YU T V SINH
(t, nc, cht v c, cht hu c, kh hu,...)

SV tiu
thu cp 2

SV tiu
thu cp 3

2.2.6- S tin hoa va cn bng cua h sinh thai :

Sinh vt hay vt th sng co mt s tnh cht c thu, phn bit no mt cach ro rt
vi vt khng sng. Cac tnh cht o la :
1. Kha nng trao i cht : tc kha nng tip nhn vt cht t mi trng vao mnh,
phn giai va tng hp nhng cht nay em lai cho mnh vt cht va nng lng cn thit
cho cuc sng va phat trin.
2. Kha nng ln ln : tc kha nng phat trin v qui m, cu truc cua ban thn theo
thi gian.
3. Kha nng tai sinh san : tc kha nng sinh e ra vt cung loai vi mnh.
4. Kha nng b kch thch : tc kha nng tip nhn cac thng tin, di dang tn hiu
vt ly , hoa hoc va phan ng lai vi cac thng tin nay.
5. Kha nng thch nghi : tc kha nng thay i ban thn cho phu hp vi mi
trng.

24

Trong 5 tnh cht noi trn xet theo quan im cua sinh thai hoc th kha nng thch
nghi co y ngha quan trong nht .
Nh co tnh b kch thch, sinh vt nhn c tn hiu t mi trng qua cac giac
quan cua mnh, co th la giac quan v anh sang (th giac), v m thanh (thnh giac), v mui
(khu giac), v v (v giac), v nhit (xuc giac) va phan ng lai vi cac tn hiu nay theo
nhng phng thc khac nhau nhm t bao v hoc cai thin iu kin sng cua mnh.
Luc mi trng giam nhit , con ngi nguyn thuy bit chui vao hang su, kn
gio hoc t la chng lanh. Con ngi hin ai bit lam nha, trang b qun ao va cac
phng tin gi thn nhit. C bp cua ng vt run ry 1 cach t ng ngoai s iu khin
co y thc tng thn nhit. Hat cy luc ny mm du v tr nao cung theo tn hiu cua
trong trng hng r xung va mm ln trn. Mt s vi khun lun lun di chuyn v
ni co anh sang, mt s khac ngc lai tm v ni co bong ti. Tnh kch thch hay noi mt
cach khac kha nng tip nhn thng tin t mi trng va phan ng ap lai a giup cho moi
sinh vt duy tr cuc sng cua mnh. Sinh vt n bao nguyn thuy nu khng co tnh b
kch thch se khng bit tm v ngun thc n va se cht. Con ngi trong th gii hin ai
nu khng nhn c cac thng tin cn thit t mi trng se co s phn tng t. Sau khi
nhn c tn hiu b kch thch, theo c ch iu khin co y thc hoc t iu khin v y
thc sinh vt phan ng bng cach bin i c th mnh hoc bin i mi trng at ti
s thch nghi gia c th va mi trng. Qua trnh bin i c th cua cac ging loai sinh
vt cho phu hp vi mi trng c goi la s tin hoa. Qua trnh nay la qua trnh thay i
tnh cht giai phu, sinh ly, tm ly va tp tuc din ra trong qun th, nhom va ca th sinh
vt cung loai.
Qua trnh tin hoa bt u vi s thay i ngu nhin va t phat trong vt liu di
truyn cua t bao mm (tinh trung, trng) cua nhng ca th trong 1 qun th . Cac bin i
nay tao nn nhng bin d di truyn trong qun th , noi 1 cach khac tao nn 1 vai kiu di
truyn hi khac kiu chung. Cac phin ban tai liu di truyn ghi trong cac t bao b , me
c truyn lai cho cac th h sau va quyt nh tnh cht giai phu, sinh ly , ng x cua
vt th sng. S t hp cac c tnh b me trong 1 vt th co u th so vi ng loai c
goi la u th chon loc. Vt th nao do di truyn co tnh cht sinh ly va ng x phu hp vi
iu kin mi trng c chon loc tn tai va phat trin. Vt th khng phu hp se b
ao thai. u th nay qua qua trnh sinh san nhiu th h ni tip nhau se lam cho con chau
vt th co u th noi trn chim 1ty l ln hn cac ging loai khac. Cu truc di truyn cua
qun th do o se b thay i.
S thch nghi theo sinh hoc la c trng giai phu sinh ly hoc ng x c iu
khin bng di truyn, co tac dung tng xac sut cua vic chuyn vt liu di truyn cua mt
vt th sng t bin i sao cho phu hp hn vi mi trng a phng cua no.
Bin d di chuyn tao nn vt liu cho tin hoa va chon loc t nhin la ng lc cho
tin hoa. Mi trng khng co tac ng trc tip nao ti vt liu i truyn trong cac vt th
sng. Mi trng ng ngoai vt th sng, ong vai tro tuyn chon cac vt liu nao thch

25

hp nht so vi iu kin cu th cua mi trng ng thi, cho cac vt th nay sng

sotpht trin va loai tr cac vt th nao khng phu hp. Bin d di truyn kt hp vi chon
loc t nhin ra qua trnh tin hoa.
Thc t mi trng lun co s bin ng, co th do qua trnh t nhin hay mt nhn
t tac ng nao o. Tnh thch nghi la kha nng phu hp vi cac nhn t thanh phn trong
h sinh thai, nht la cac nhn t hu sinh vi nhng iu kin chung cua mi trng. Tnh
thch nghi c biu hin qua s cn bng c th - mi trng. Moi h sinh thai u la i
tng cua s chon loc, cua qua trnh bin i, ng thi cung la kt qua cua qua trnh o.
Chnh ap lc chon loc a tao ra c ch thch nghi cua loai, va s vn ng nay dn n mt
th cn bng, mt s n nh tng i.
Nu xay ra s bin i ln v qui m va tnh cht th phn hp thanh cua gii hu
sinh trong h cung thay i n mc lam thay i ca h sinh thai. Khi y se co cn bng va
thch nghi trong iu kin mi. C nh th h sinh thai bin i, tin hoa va phat trin
khng ngng.
S thch nghi hay cn bng trong iu kin nh vy goi la cn bng sinh thai, o la
trang thai n nh, trong o cac thanh phn sinh thai iu kin cn bng tng i va cu
truc cua toan h khng i. Di tac ng cua cac yu t sinh thai mc n nh nay co
th b thay i.
Cac h sinh thai t nhin u co kha nng t iu chnh ring, o la kha nng thch
nghi khi b anh hng cua mi yu t sinh thai nao o phuc hi tr lai trang thai ban
u. Trang thai cn bng nh th chnh la trang thai cn bng ng. Nh s t iu chnh
ma cac h sinh thai t nhin gi c s n nh mi khi chu tac ng cua nhn t ngoai
canh. Qua trnh t lam sach ngun nc sng phuc hi lai trang thai cht lng nc
ban u sau khi xa nc thai la v du v s t iu chnh am bao s cn bng ng
trong h sinh thai sng h .
S t iu chnh cua h sinh thai la kt qua cua s t iu chnh cua tng ca th,
qun th, hoc ca qun xa mi khi co mt yu t sinh thai thay i.V vy, iu chnh
mt h sinh thai tr lai mt dang cn bng n nh nht oi hoi chung ta phai nghin cu
gii han thch nghi cua tng ca th , hay ca qun xa a ra mt tac ng thch hp ti h
am bao s n nh lu bn. Thc t ngay nay con ngi at c mt s thanh tu nht
nh trong vic ng dung khoa hoc v h sinh thai phuc vu cho s phat trin nn kinh t
cua mnh nh nui trng thuy san, thm canh nng nghip, chn nui gia suc, gia cm.

2.3. TAC NG CUA CON NGI N H SINH THAI

2.3.1- Tac ng n cac yu t sinh hoc:
- Gy ra s canh tranh: Mt v du in hnh nht la s canh tranh cua tho hoang vi
cu cua chu Uc. Nm 1859 ngi ta em 12 i tho t chu u sang chu Uc. Sau vai
nm, chung phat trin nhanh chong va bt u n qua nhiu co le ra phai danh cho cu. So

26

sanh ta co th nhn thy lng co 5 con tho n bng lng co cho 1 con cu. Do vy xut
hin s thiu thc n cho by cu nui. Ngoai ra by tho con chim 1 khu vc t rt rng
ln chu Uc lam cho din tch chn nui cu y b thu hep. Cac nng dn y phai
ngn tho xm nhp nng trai cua mnh bng cac hang rao.
- Lam tng hoc giam s loai n tht: Mt s loai vt n tht nh gu, cop, cao soi,
chim... va canh tranh vi con ngi v ngun thc n, va tr thanh thc phm cua con
ngi. Hang loat thu n tht a b cht trong sut lch s cua con ngi.
Mt v du vao nm 1900, ngi ta a git rt nhiu soi vung ng co Arizona,
My. Vic nay khin cho by hu y nhanh chong tng s lng, gn nh chung a gm
sach co y, vic nay a gy ra s suy thoai mi trng trm trong.
- em cac ca th mang mm bnh n: Cac ca th mang mm bnh lun co trong t
nhin. Con ngi a v tnh em cac ca th mang mm bnh n cac mi trng khac vn
cha co kim soat t nhin v bnh o. Tai ni mi nay mm bnh phat trin nhanh chong
va a gy ra tac hai trm trong. Vao u nm 1800, ngi ta a v tnh em mt vai cy
hat de co mang nm bnh t Trung Quc sang My. Cy hat de cua Trung Quc a quen va
sng chung vi loai nm nay, con cy hat de cua My a khng quen va do o chung a b
mc bnh va cht hang loat. Ngay nay khng con cy hat de nao sng My.
2.3.2- Tac ng n cac yu t v sinh :
Cac hoat ng cua con ngi a gy ra nhim nc, khng kh, t, lam hong cac
ngun tai nguyn... Cac tac ng nay khin cho cuc sng cua chnh con ngi cung ngay
cang kho khn hn.
- Gy nhim: nhim nc va mi trng khng kh tao ra mi trng bt li
cho cac vi sinh vt phat trin. Chlorine, thuc tr su, hoa cht c hai nhim vao nc se
lam cht ca va cac thuy sinh vt khac. Hoa cht sat trung va thuc dit co lam cht cac cn
trung va chim, ca n cn trung. Vic s dung CFC lam mong tng zn cua kh quyn
khin cho con ngi d mc bnh ung th hn. Ro r du trn sng, h, bin trong qua trnh
vn chuyn, khai thac, s dung lam cht ca va cac thuy sinh vt. Vic tiu dung cac nhin
liu thng thng (du, kh, than, cui...) trong cac nganh lam tng nng kh CO2 ln ro
rt, gy ra hiu ng nha knh, lam bin i kh hu mt s vung va trn toan cu, anh
hng n s sng cua cac loai trn trai t.
- Lam hong cac ngun tai nguyn: Ngun nc ngm c s dung mt cach v t
chc co th b can kit, nhim cung nh gy sut lun va khng th nao khi phuc lai c.
Cac mo du kh, kim loai... do s phat trin cua cng nghip cung a va ang b khai thac
trit . Vic lam thay i dong chay cua sng phuc vu cho con ngi cung lam thay i
toan b h sinh thai cua lu vc sng.
- Lam n gian hoa h sinh thai: Con ngi do nhu cu cua mnh a lam n gian
hoa h sinh thai mt s vung thng qua vic lam giam s a dang sinh hoc o. Giam s
a dang sinh hoc gy ra s mt cn bng sinh thai va lam hong h sinh thai o. Co th ly

27

mt v du v qua trnh lam n gian hoa h sinh thai la qua trnh c canh, tc ch trng
mt loai cy trn mt vung t. Qua trnh nay khin cho khu vc o b n gian hoa va d
b tn thng do su ry, bnh hai, gio, ma va thi tit bt thng.

28