Professional Documents
Culture Documents
K. POPPER
S Khn cng ca Ch ngha Lch s
T sch SOS2
POPPER
S Khn cng ca Ch ngha Lch s
Karl
POPPER
The Poverty of Historicism
ROUTLEDGE
London and New York
MC LC
LI GII THIU
GHI CH LCH S
LI NI U
7
9
10
Dn nhp
12
14
14
16
17
18
19
20
22
24
26
28
33
34
35
36
37
37
39
42
44
46
46
48
52
56
59
63
69
72
76
76
85
91
98
101
104
108
110
LI GII THIU
Bn c cm trn tay cun th chn* ca t sch SOS2, cun S khn cng ca Ch ngha
lch s ca Karl Popper, nh trit hc ln nht th k 20. ng ni ting v nhng nghin
cu phng php lun khoa hc. Cun Logic der Forschung [Logic Nghin cu] c
xut bn u tin nm 1934 v c dch sang ting Anh vi tiu Logic of Scientific
Discovery c nh hng mnh m n phng php khoa hc ca cc khoa hc t
nhin. Cun sch ny cng c xut x t cc nm 1930 v ln u tin c xut bn vo
cc nm 1944, 1945.
Cun sch ny ch ra rng lng tin vo vn mnh lch s ch l s m tn, v rng
khng th c s tin on no v din tin ca lch s loi ngi bng cc phng php
khoa hc hay duy l khc no.
Hc thuyt tin vo vn mnh lch s v tin vo vic c th tin on din tin ca lch
s, v trn c s c th ci bin x hi mt cch tng th cho ph hp vi cc qui lut
ny, c ng gi l ch ngha lch s (historicism). Trc khi ph phn ch ngha lch
s, trong hai chng u ng m t cc thuyt lch s ch ngha, v ch sau trong hai
chng cui ng mi ph phn n. Tc l, trong hai chng u ng i m t nghim
ngt ci m ng s tn cng trong hai chng cui. Cch lm ny c im hay l ph
phn ca ng s rt cht ch, r rng l n ph phn ci g; ch khng nh nhiu ph
phn m chng ta thng bt gp, khng nu tng minh ci mun ph phn l g, nn d
dn n nhm ln. Tuy nhin n cng c nhc im l, s c th c ngi cho rng ci
ng ph phn thc ra khng c thc, m ch do ng to ra. Phn xt cui cng l ca bn
c.
Li tng ca ng c th gy sc cho mt s bn c Vit Nam, v c l chnh v n
v v ni dung ca tiu lun ny m Vit Nam (v cc nc x hi ch ngha trc y)
tc phm ny ca Popper c t ngi bit n. Tuy vy, c k chng ta s bit c
rt nhiu vn m n nay chng ta cha bit hay khng c php bit, v c th gip
chng ta c phng php thch hp trong thc hin ci cch x hi, mt vic phi c
tin hnh lin tc, theo cch dn dn, t t, tng phn mt. Chng ta c th nhn li qu
kh ca mnh, ca cc nc x hi ch ngha, c th hc c t cc sai lm, th lm v
chc chn s vp phi sai lm khc, pht hin ra sai lm mi, sa chng v li th tip.
*
GHI CH LCH S
LI NI U
Ti th chng minh, trong S Khn cng ca Ch ngha Lch s, rng ch ngha lch
s l mt phng php ti - mt phng php chng c kt qu g. Nhng ti khng
tht s b c ch ngha lch s.
K t , ti thnh cng bc b ch ngha lch s: Ti chng minh rng, v cc l
l logic nghim ngt, l khng th i vi chng ta tin on din tin tng lai ca
lch s.
L l cha ng trong mt bi bo, Thuyt Bt nh trong Vt l C in v Vt l
Lng t, m ti cng b nm 1950. Nhng ti khng cn tho mn vi bi bo ny.
Mt nghin cu tho mn hn c th thy trong mt chng v Thuyt Bt nh, mt
phn ca Ti bt: Sau Hai mi Nm (Postscript: After Twenty Years) cho cun Logic
ca Khm ph Khoa hc (Logic of Scientific Discovery) ca ti.
thng bo vi bn c v cc kt qu mi hn ny, ti d nh, bng vi li, a ra
phc ho ca s bc b ch ngha lch s ny. L l c th c tm tt trong nm khng
nh nh sau:
1. Din tin ca lch s loi ngi b nh hng mnh bi s gia tng hiu bit ca
con ngi. (Tnh ng n ca tin ny ngay c nhng ngi thy trong cc
tng, bao gm cc tng khoa hc ca chng ta, ch nh cc sn phm ph ca
s pht trin vt cht loi ny hay loi khc, cng phi tha nhn).
2. Chng ta khng th tin on, bng cc phng php duy l hay khoa hc, s gia
tng tng lai v hiu bit khoa hc ca chng ta. (Khng nh ny c th c
chng minh v mt logic, bng nhng cn nhc c phc ho di y).
3. Chng ta khng th, v th, tin on din tin tng lai ca lch s loi ngi.
4. iu ny c ngha rng chng ta phi bc b kh nng ca lch s l thuyt; tc l,
ca mt khoa hc x hi lch s c th tng ng vi vt l l thuyt. Khng th c
l thuyt khoa hc no v pht trin lch s dng lm c s cho tin on lch s.
5. Mc ch cn bn ca cc phng php lch s ch ngha (xem cc chng 11 n
16 ca cun sch ny) v th l sai lm; v ch ngha lch s sp .
L l, tt nhin, khng bc b kh nng ca mi loi tin on x hi; ngc li, n
hon ton tng thch vi kh nng kim tra cc l thuyt x hi- th d, cc l thuyt kinh
t- bng cch tin on nhng din bin no s din ra di cc iu kin nht nh.
N ch bc b kh nng tin on nhng din tin lch s chng mc chng c th b
nh hng bi s gia tng hiu bit ca chng ta.
Bc quyt nh trong lp lun ny l khng nh (2). Ti ngh rng t n c tnh
thuyt phc: nu c ci nh hiu bit gia tng ca con ngi, th hm nay chng ta
khng th bit trc ci chng ta s bit ngay ch ngy mai. y, ti ngh, l lp lun
vng chc, nhng n cha c tnh l mt chng minh logic ca khng nh. Chng
minh ca (2), m ti trnh by trong nhng cng b c nhc n, l phc tp; v ti
khng ngc nhin nu c th thy nhng chng minh n gin hn. Chng minh ca ti
bao gm vic chng t rng khng c (b) tin on no -bt lun l mt nh khoa hc
hay mt my tnh, c th tin on cc kt qu tng lai ca chnh n bng cc phng
10
11
DN NHP
chng 1 v 2, tuy vy, ti s gii hn mnh vic gii thch cc hc thuyt phn t
nhin v theo t nhin no to thnh mt cch tip cn c trng trong c hai loi
hc thuyt c kt hp.
Cch tip cn, m u tin ti mun gii thch, v ch ph phn mun hn, c ti gi
l ch ngha lch s. Thng gp n trong cc tho lun v phng php ca cc khoa
hc x hi; v n thng c dng m khng c nhn xt ph phn, hoc thm ch c
coi l d nhin. Ti hiu ch ngha lch s ngha l g s c gii thch y trong
nghin cu ny. S l nu ti ni y rng ti hiu ch ngha lch s l mt cch
tip cn i vi cc khoa hc x hi cho rng tin on lch s l mc ch chnh ca
chng, v cho rng mc ch ny c th t c bng khm ph ra cc nhp iu hay
hnh mu, cc qui lut hay xu hng lm c s cho tin ho ca lch s. V ti tin
chc rng cui cng cc hc thuyt lch s ch ngha nh vy v phng php chu trch
nhim v tnh trng thu no ca cc khoa hc x hi l thuyt (ngoi l thuyt kinh t),
trnh by ca ti v cc hc thuyt ny chc chn khng phi khng c thnh kin.
Nhng ti c gng ht sc bin h cho ch ngha lch s nhm tnh im cho ph
phn tip sau ca ti. Ti c gng trnh by ch ngha lch s nh mt trit l thng
nht c cn nhc k lng. V ti khng do d to ra cc l l ng h n m, theo
hiu bit ca ti, bn thn cc nh lch s ch ngha cha bao gi a ra. Ti hi vng,
bng cch ny, ti thnh cng xy p mt v tr tht s ng tn cng. Ni cch khc,
ti c gng hon thin mt l thuyt thng c a ra, nhng c l chng bao gi
trong mt dng c pht trin y . l l do v sao ti chn mt cch c cn
nhc k lng thut ng hi l l ch ngha lch s. Bng cch gii thiu n ti hi vng
trnh c tr chi ch n thun: v, ti hi vng, chng ai s b cm d nghi ng liu
bt k l l no c tho lun y c thuc v ch ngha lch s mt cch thc s hay
ng hay bn cht hay khng, hoc thut ng ch ngha lch s tht s hay chnh xc
hay thc cht c ngha l g.
13
I
__________________________
Ngc li hon ton ch ngha t nhin phng php lun trong lnh vc x hi hc, ch
ngha lch s cho rng vi trong cc phng php c trng ca vt l hc khng th p
dng c cho cc khoa hc x hi, do nhng khc bit su sc gia x hi hc v vt l
hc. N bo chng ta, cc nh lut vt l, hoc cc nh lut t nhin c hiu lc mi
ni v mi lc; v th gii vt l c iu khin bi mt h thng cc i lng vt l
ng u bt bin trong khng gian v thi gian. Cc nh lut x hi hc, hoc cc nh
lut ca i sng x hi, tuy vy, li khc nhau cc ni v cc giai on khc nhau.
Mc d ch ngha lch s tha nhn rng c nhiu iu kin x hi in hnh m s ti
din u n c th c quan st, n t chi rng nhng s u n c th pht hin
c trong i sng x hi c c tnh ca nhng s u n khng th thay i c
ca th gii vt l. V chng ph thuc vo lch s, v vo nhng khc bit v vn ho.
Chng ph thuc vo tnh th lch s c bit. Nh th ta khng th, th d, ni m khng
nu r thm v cc qui lut kinh t, m ch c th ni v cc qui lut kinh t ca giai on
phong kin, hay ca thi k u cng nghip, v vn vn; lun lun nhc n giai on
lch s trong cc qui lut c ni n c cho l thnh hnh.
Ch ngha lch s khng nh rng tnh tng i lch s ca cc qui lut x hi lm
cho hu ht phng php ca vt l hc khng th p dng c cho x hi hc. Cc l l
lch s ch ngha in hnh m quan nim ny da vo lin quan n khi qut ho, th
nghim, tnh phc tp ca cc hin tng x hi, nhng kh khn ca tin on chnh
xc, v tm quan trng ca ch ngha bn cht phng php lun. Ti s tho lun ln
lt cc l l ny.
14
1 KHI QUT
HO
Theo ch ngha lch s, kh nng ca khi qut ho v thnh cng ca n trong cc khoa
hc vt l da vo tnh ng u ph bin ca t nhin: vo quan st- c l c m t
ng hn nh mt gi thit - rng trong cc hon cnh ging nhau nhng vic ging nhau
xy ra. Nguyn l ny, c cho l c hiu lc c trong khng gian v thi gian, c ni
l to c s cho phng php ca vt l hc.
Ch ngha lch s khng nh rng nguyn l ny nht thit v dng trong x hi hc.
Nhng hon cnh ging nhau ch xy ra trong phm vi mt giai on lch s duy nht.
Chng chng bao gi ko t mt giai on sang giai on khc. Do khng c s ng
u di hn trong x hi m cc khi qut ho di hn c th da vo - tc l, nu chng
ta b qua nhng s u n tm thng, nh c ch ngha v tha m t rng con ngi
lun sng theo nhm, hoc rng cung ca cc th no c gii hn cn cung ca cc
th khc, nh khng kh, l v hn, v ch c cc th trc c th c bt k gi tr th
trng hay trao i no.
Theo ch ngha lch s, mt phng php b qua s hn ch ny v c khi qut ho
nhng ng u x hi s ngm gi thit rng nhng s u n c ni n ko di
mun tha; cho nn mt quan im u tr v phng php lun quan im cho rng cc
khoa hc x hi c th ly phng php khi qut ho t vt l hc- s to ra mt l thuyt
x hi hc sai v la di mt cch nguy him. N s l mt l thuyt t chi, rng x hi
pht trin; hoc rng n tng thay i mt cch ng k; hoc rng s pht trin x hi,
nu c, c th tc ng n nhng tnh u n ca i sng x hi.
Cc nh lch s ch ngha hay nhn mnh rng ng sau cc l thuyt sai lm nh vy
thng c mt mc ch bin gii; v thc vy, gi thit v cc qui lut x hi hc khng
thay i c th d b lm dng cho cc mc ch nh vy. N c th xut hin, u tin,
nh l l rng cc th kh chu v khng c a phi c chp nhn v chng c cc
qui lut bt bin ca t nhin qui nh. Th d, cc qui lut khng lay chuyn c ca
kinh t hc c vin dn chng minh s v ch ca s can thip theo lut vo mc
c lng. Mt s lm dng bin gii th hai ca gi thit v tnh dai dng l n nui
dng cm nhn chung v tnh khng th trnh khi, v nh th v s sn sng cam chu
s khng th trnh khi mt cch yn lng v khng c khng c. Ci hin thi s ko
di mi mi, v cc mu toan tc ng n tin trnh ca cc s kin, hoc ngay c nh
gi n, l l bch: ta khng l l chng li cc qui lut t nhin, v cc mu toan vt b
chng ch c th dn n thm ho.
Nh lch s ch ngha cho rng, cc l l bo th, bin gii, thm ch an phn ny l h
qu tt yu ca i hi phng php theo t nhin phi c chp nhn trong x hi hc.
Ngi theo ch ngha lch s phn i chng bng xc nhn rng nhng s ng u
x hi khc xa s ng u ca cc khoa hc t nhin. Chng thay i t mt giai on
lch s sang giai on khc, v hot ng ca con ngi l lc lm thay i chng. V
15
2 TH NGHIM
Vt l hc s dng phng php th nghim; tc l, n a ra s iu khin nhn to, s
c lp nhn to, v do m bo s ti to cc iu kin tng t, v s to ra nht
qun cc tc ng nht nh. Phng php ny hin nhin da vo tng rng u
cc iu kin l gng nhau, nhng th gng nhau s xy ra. Nh lch s ch ngha cho
rng phng php ny khng th p dng trong x hi hc. N cng chng ch g, anh ta
lp lun, ngay c gi nh c th p dng c. V cc iu kin ging nhau xut hin ch
trong phm vi gii hn ca mt giai on duy nht, kt qu ca bt k th nghim no s
c tm quan trng rt hn ch. Hn na, s cch li nhn to s loi b chnh nhng nhn
t quan trng nht trong x hi hc. Robinson Crusoe v nn kinh t n nht ca anh ta
chng bao gi c th l mt m hnh c gi tr ca mt nn kinh t m cc vn ca n
ny sinh chnh t tng tc kinh t ca cc c nhn v cc nhm.
H lp lun tip l khng th c cc th nghim c gi tr tht s no. Cc th nghim
qui m ln trong x hi hc chng bao gi l cc th nghim theo ngha vt l. Chng
khng c thc hin lm cho tri thc vi cng v nh th tin b, m t c
thnh cng chnh tr. Chng khng c thc hin trong mt phng th nghim tch bit
khi th gii bn ngoi; ng hn, chnh vic thc hin chng lm thay i cc iu kin
x hi. Chng chng bao gi c lp li di cc iu kin ging nhau mt cch chnh
xc v cc iu kin thay i bi s thc hin u tin ca chng.
16
3 TNH MI
L l va c nhc ti ng bn chi tit thm. Ch ngha lch s, nh ti ni, t chi
kh nng lp li cc th nghim x hi qui m ln trong cc iu kin ging nhau mt
cch chnh xc, v cc iu kin ca ln thc hin th hai phi b nh hng bi s thc
l th nghim c thc hin trc . L l ny da vo tng rng x hi, ging
mt sinh vt, c mt loi k c m chng ta thng gi l lch s ca n.
Trong sinh hc, chng ta c th ni v lch s cuc sng ca mt sinh vt v mt sinh
vt tu thuc mt phn vo cc s kin qua. Nu cc s kin nh vy lp li, th i
vi cc sinh vt tri nghim s mt i c tnh mi ca chng, v tr nn m mu thi
quen. Nhng iu ny l chnh xc v sao tri nghim s kin lp li khng ht nh tri
nghim s kin ban u v sao tri nghim s lp li l mi. S lp li ca cc s kin
quan st c v th c th tng ng vi s ni ln ca cc kinh nghim mi trong mt
nh quan st. V n to ra cc thi quen mi, s lp li to ra cc iu kin mi, quen
thuc. Tng ton b cc iu kin bn trong v bn ngoi - di chng ta lp li mt
th nghim no trn mt v cng sinh vt v th khng th l ging nhau cho
chng ta ni v mt s lp li ch thc. V ngay c s lp li chnh xc cc iu kin
mi trng s kt hp vi cc iu kin ni ti mi trong sinh vt: c th hc qua tri
nghim.
Cng th, theo ch ngha lch s, ng vi x hi, v x hi cng tri nghim: n cng
c lch s ca mnh. N c th ch hc chm chp t nhng lp li (mt phn) lch s ca
n, nhng khng th nghi ng l n c hc, chng mc n b tu thuc vo qu kh
ca n. Cc truyn thng v lng trung thnh vi truyn thng v s on gin, s tin cy
v s nghi k, nu khc i c th khng ng vai tr quan trng ca chng trong i sng
x hi. S lp li tht s v vy phi l khng th trong lch s x hi; v iu ny c
ngha l phi cho rng cc s kin mang c tnh mi thc cht s ni ln. Lch s c th
t lp li- nhng chng bao gi cng mc, c bit nu cc s kin lin quan c tm
quan trng lch s, v nu chng c nh hng di lu ln x hi.
Trong th gii c vt l hc m t, chng g mi thc s v thc cht c th xy ra.
Mt ng c mi c th c sng ch, nhng chng ta lun c th phn tch n nh s
ti sp xp ca cc yu t nhng ci l bt k th g song khng mi. Tnh mi trong vt
l hc n thun l tnh mi v s sp xp hay t hp. Hon ton i lp vi iu ny,
tnh mi x hi, ging tnh mi sinh hc, l mt loi thc cht ca tnh mi, nh lch s
ch ngha khng khng. N l tnh mi tht s, khng th qui v tnh mi ca s sp xp.
V trong i sng x hi, cng cc nhn t c trong mt s sp xp mi chng bao gi
thc s l cng cc nhn t c. Ni chng g c th t lp li mt cch chnh xc, tnh
mi thc s phi lun hin ra. iu ny c coi l quan trng cho cn nhc v tin trin
ca cc giai on hay thi k mi ca lch s, mi trong s khc ln nhau v bn cht.
Ch ngha lch s cho rng chng g quan trng hn s ni ln ca mt thi k mi
thc s. Kha cnh v cng quan trng ny ca i sng x hi khng th c nghin
cu theo cng cch, m chng ta quen theo, khi gii thch cc tnh mi trong lnh vc
vt l bng cch coi chng nh s ti sp xp ca cc nguyn t quen thuc. D cho cc
phng php thng thng ca vt l hc gi nh c c ng dng cho x hi, chng
17
chng bao gi p dng c cho cc c tnh quan trng nht ca n: s phn chia thnh
cc thi k, v s ni ln ca tnh mi. Mt khi lnh hi c tm quan trng ca tnh mi
x hi, chng ta buc phi t b tng l vic p dng cc phng php vt l bnh
thng cho cc vn x hi hc c th gip chng ta hiu cc vn tin trin x hi.
C mt kha cnh na ca tnh mi x hi. Chng ta thy rng mi bin c x hi c
bit, mi s kin n nht trong i sng x hi, c th c cho l mi, theo mt ngha
no . N c th c phn loi vi cc s kin khc; n c th ging cc s kin
cc kha cnh no ; nhng n s lun l n nht theo mt cch rt xc nh. iu ny,
chng mc lin quan n gii thch sinh hc, dn n mt trng thi khc r rt vi
trng thi trong vt l hc. C th hnh dung rng, bng phn tch i sng x hi, chng
ta c th c kh nng khm ph ra, v hiu mt cch trc gic, bt c s kin c bit no
xy ra th no v v sao; rng chng ta c th hiu r rng nguyn nhn v kt qu ca n
cc lc gn vi n v nh hng ca n n cc s kin khc. Song chng ta tuy nhin
c th thy l mnh khng c kh nng trnh by cc qui lut chung, nhng ci c th
dng nh mt s m t cc mi lin kt nhn qu nh vy mt cch tng qut. V n c
th l tnh hung x hi hc c bit duy nht, khng phi khc, c th c gii thch
bng cc lc c bit m chng ta khm ph ra. V cc lc ny c th ng l n nht:
chng c th ni ln ch mt ln, trong tnh hung x hi c bit ny, v chng bao gi
tr li.
4 TNH PHC TP
Tnh th phng php lun va c phc ho c mt s kha cnh na. Mt c
tho lun rt thng xuyn (v s khng c tho lun y) l vai tr x hi hc ca
cc nhn vt v song no . Mt kha cnh khc ca cc kha cnh ny l tnh phc tp
ca cc hin tng x hi. Trong vt l hc chng ta i ph vi mt ch th t phc tp
hn nhiu; bt chp iu , chng ta cn n gin ho hn na mt cch nhn to bng
phng php c lp th nghim. Do phng php ny khng th p dng c trong x
hi hc chng ta i mt vi s phc tp gp i - mt s phc tp ny sinh do tnh
khng th c lp mt cch nhn to, v mt s phc tp do s thc l i sng x hi l
mt hin tng t nhin gi nh trc cuc sng tinh thn ca cc c nhn, tc l tm l
hc, ci n lt n li gi nh trc sinh hc, ci li gi nh trc ho hc v vt l
hc. S thc l x hi hc ng cui trong th bc ny ca cc khoa hc cho chng ta
thy mt cch r rng s phc tp kinh khng ca cc nhn t dnh lu n i sng x
hi. Cho d c s ng u x hi hc khng th bin i c, nh s ng u trong
lnh vc vt l, c th chng ta hon ton khng c kh nng tm ra chng, v s phc tp
kp ny. Song nu chng ta khng th tm ra n, th c t gi tr trong ch trng l tuy
th chng tn ti.
18
5 TNH KHNG
CHNH XC CA
TIN ON
S c ch ra trong tho lun v cc hc thuyt theo t nhin rng ch ngha lch s c
thin hng nhn mnh tm quan trng ca tin on nh mt trong nhng nhim v ca
khoa hc. (V kha cnh ny, ti hon ton ng , d ti khng tin rng tin tri lch s l
mt trong cc nhim v ca cc khoa hc x hi). Th nhng ch ngha lch s l l rng
tin on x hi phi l rt kh khn, khng ch v tnh phc tp ca cc cu trc x hi,
m cng v tnh phc tp l k ny sinh t lin kt gia cc tin on v cc s kin c
tin on.
tng rng s tin on c th c nh hng ln s kin c tin on l mt tng
rt c. Oedipus, trong truyn thuyt, git cha mnh ngi ng cha bao gi thy trc
; v iu ny l kt qu trc tip ca li tin tri khin cha ng t b ng. l l do
v sao ti gi tn hiu ng Oedipus cho nh hng ca s tin on ln s kin c
tin on (hoc, tng qut hn, cho nh hng ca mt mn thng tin ln tnh hnh m
thng tin dn chiu n), bt lun nh hng ny c xu hng gy ra s kin c tin
on, hay c xu hng ngn cn n.
Cc nh lch s ch ngha gn y ch ra rng loi nh hng ny c th l thch ng
cho cc khoa hc x hi; iu c th lm tng s kh khn a ra cc tin on chnh
xc v gy nguy him cho tnh khch quan ca chng. H ni rng cc hu qu v l c
th rt ra t gi thit rng cc khoa hc x hi tng c th c pht trin n mc
cho php cc d bo chnh xc ca mi loi s thc v s kin x hi, v gi thit ny v
th c th b bc thun tu trn c s logic. V, nu gi nh mt loi lch x hi, khoa
hc, mi nh vy c lp ra v tr nn quen bit (khng th gi b mt n lu v v
nguyn tc n c th c bt k ai ti khm ph ra) n s chc chn gy ra cc hnh
ng lm o ln cc tin on ca n. Gi s, th d, c tin on l gi c phn s
tng trong ba ngy v sau st gim. Hin nhin, mi ngi c quan h vi th trng
s bn vo ngy th ba, gy st gi vo ngy v chng minh tin on l sai. Tm li,
tng v mt lch chnh xc v chi tit ca cc s kin x hi l t mu thun; v cc
tin on x hi khoa hc chnh xc v chi tit v vy l khng th.
19
6 TNH KHCH
QUAN V S
NH GI
Khi nhn mnh nhng kh khn v tin on trong cc khoa hc x hi, chng ta thy
ch ngha lch s a ra cc l l da trn phn tch v nh hng ca cc tin on ln
cc s kin c tin on. Nhng theo ch ngha lch s, nh hng ny c th, di
nhng hon cnh nht nh, c nhng tc ng li quan trng ln nh quan st ang tin
on. Nhng suy xt tng t ng mt vai tr thm ch c trong vt l hc, ni mi quan
st u da trn s trao i nng lng gia nh quan st v ci c quan st; iu ny
dn n s bt nh, thng c th c b qua, ca cc tin on vt l, ci c
nguyn l bt nh m t. C th cho rng s bt nh ny l do mt tng tc gia
khch th c quan st v ch th ang quan st v c hai u thuc v cng th gii vt
l ca tc ng v tng tc. Nh Bohr ch ra, c nhng s tng t trong cc khoa
hc khc i vi tnh th ny trong vt l hc, c bit trong sinh hc v tm l hc.
Nhng chng u s thc l nh khoa hc v i tng ca ng ta li thuc v cng
mt th gii c tm quan trng hn trong cc khoa hc x hi, ni n dn n (nh
c chng t) mt s bt nh ca tin on, iu i khi c tm quan trng thc tin
ln.
Chng ta i mt, trong cc khoa hc x hi, vi mt tng tc y v phc tp
gia nh quan st v ci c quan st, gia ch th v khch th. Bit s tn ti ca cc
khuynh hng c th to ra mt s kin tng lai, v, hn na, bit rng bn thn tin
on c th gy nh hng ln cc s kin c tin on chc c nhng tc ng li ln
ni dung tin on; v cc tc ng li ny c th l loi lm suy yu nghim trng tnh
khch quan ca cc tin on v ca cc kt qu nghin cu khc trong cc khoa hc x
hi.
Mt tin on l mt bin c x hi c th tng tc vi cc bin c x hi khc, v
gia chng vi bin c m n tin on. N c th, nh ta thy, gip tin on s
kin ny; nhng c th d dng thy l n cng c th nh hng theo cch khc. N c
th, trong trng hp cc oan, thm ch gy ra s c n tin on: bin c c th
khng h xy ra nu gi nh n khng c tin on. thi cc khc s tin on v
mt s kin sp xy ra c th ngn cn n (n mc c th ni v nh khoa hc x hi,
ngi c hay v tnh khng tin on, l c th gy ra, hoc lm cho n xy ra). R
rng c nhiu trng hp trung gian gia hai thi cc ny. Hnh ng tin on ci g
, v vic king khng tin on, c hai c th c mi loi h qu.
By gi r rng l cc nh khoa hc x hi, vi thi gian, bit v nhng kh nng
ny. Mt nh khoa hc x hi, th d, c th tin on ci g , d kin trc l tin
20
21
7 CHNH TH
LUN (HOLISM)
Hu ht cc nh lch s ch ngha tin rng cn c mt l do su hn na v sao cc
phng php khoa hc vt l khng th p dng c cho cc khoa hc x hi. H l l
rng x hi hc, ging mi khoa hc sinh hc, tc l cc khoa hc cp n cc i
tng sng, khng c tin hnh theo cch ch nh, m phi theo cch by gi c gi
l chnh th - holistic. V cc i tng ca x hi hc, cc nhm x hi, khng bao gi
c coi n thun l tng s cc c nhn. Nhm x hi l nhiu hn tng n thun ca
cc thnh vin ca n, v n cng nhiu hn tng n thun ca cc quan h c nhn
thun tu tn ti bt k thi im no gia bt k thnh vin no ca n. iu ny c
th thy d dng ngay c trong mt nhm n gin gm ba thnh vin. Mt nhm do A
v B lp ra s khc v c tnh vi mt nhm c cng s thnh vin nhng do B v C lp
ra. iu ny c th minh ho vic ni rng mt nhm c lch s ring ca n c ngha l
g, v rng cu trc ca n ph thuc rt ln vo lch s ca n (xem c mc 3 trn v
Tnh mi). Mt nhm c th d gi nguyn vn c tnh ca n nu n mt mt vi
thnh vin t quan trng. V thm ch c th tng tng c l mt nhm c th gi
phn ln c tnh ban u ca n cho d ton b thnh vin ban u ca n c thay th
bng cc thnh vin khc. Nhng cng cc thnh vin , nhng ngi hin thi to
thnh nhm, c l c th to thnh mt nhm rt khc, nu h khng tham gia vo
nhm ban u tng ngi mt, m thay vo lp ra mt nhm mi. Tnh cch ca cc
thnh vin c th c nh hng ln ln lch s v cu trc ca nhm, song s thc ny
khng ngn cn nhm khi c mt lch s v cu trc ca ring mnh; n cng chng
ngn nhm khi c nh hng mnh n tnh cch ca cc thnh vin.
Mi nhm x hi u c cc truyn thng ring, nh ch ring, nghi l ring ca mnh.
Ch ngha lch s cho rng chng ta phi nghin cu lch s ca nhm, cc truyn thng
v nh ch ca n, nu chng ta mun hiu v gii thch n nh n l hin nay, v nu
chng ta mun hiu v c l nhn thy trc s pht trin tng lai ca n.
c tnh chnh th ca cc nhm x hi, s thc l cc nhm nh vy chng bao gi
c gii thch hon ton nh tng s n thun ca cc thnh vin ca chng, ri nh
sng ln s phn bit ca nh lch s ch ngha gia tnh mi trong vt l hc, ci thun
tu dnh n cc t hp hay sp xp mi ca cc nguyn t v nhn t khng mi, v tnh
mi trong i sng x hi, ci l thc s v khng th qui gin cho tnh mi n thun v
sp xp. Bi v nu cc cu trc x hi ni chung khng th c gii thch nh cc t
hp ca cc phn hay cc thnh vin ca chng, th r rng phi l khng th gii
thch cc cu trc x hi mi bng phng php ny.
22
Mt khc, cc cu trc vt l c th c gii thch n thun nh cc hnh trngconstellation, cc nh lch s ch ngha khng khng, hoc nh tng n thun ca cc
thnh phn ca chng, cng vi cu hnh hnh hc ca chng. Th d, xt h mt tri;
mc d c th l th i nghin cu lch s ca n, v du cho vic nghin cu ny c th
soi sng hin trng ca n, chng ta bit rng, theo mt ngha no , trng thi ny c
lp vi lch s ca h thng. Cu trc ca h thng, chuyn ng v din tin tng lai
ca n, hon ton c xc nh bi hnh trng hin ti ca cc thnh vin ca n. Cn c
vo v tr tng i, khi lng, v moment ca cc thnh vin ca n bt k thi im
no, chuyn ng tng lai ca h thng l hon ton xc nh. Chng ta chng cn thm
tri thc nh hnh tinh no gi hn, hoc hnh tinh no c a ti t bn ngoi: lch s
ca cu trc, mc d c th l th, chng to thnh ci g cho s hiu bit ca chng ta v
hnh vi ca n, v c ch ca n, v v din tin tng lai ca n. Hin nhin l mt cu
trc vt l khc xa bt k cu trc x hi no kha cnh ny; ci sau khng th c
hiu, cng chng th tin on tng lai ca n, m khng nghin cu cn thn lch s
ca n, cho d chng ta c y tri thc v hnh trng nht thi ca n.
Nhng cn nhc nh vy gi mnh m rng c mt mi lin h mt thit gia ch
ngha lch s v ci gi l l thuyt sinh hc hay hu c ca cc cu trc x hi- l thuyt
l gii cc nhm x hi bng s tng t vi cc c th sng. Tht vy, chnh th lun
c cho l mang c trng ca cc hin tng sinh hc ni chung, v cch tip cn
chnh th c coi l khng th thiu c trong xem xt lch s ca cc sinh vt nh
hng ra sao n hnh vi ca chng. Cc l l chnh th ca ch ngha lch s nh th
thch hp nhn mnh s ging nhau gia cc nhm x hi v cc sinh vt, mc d
chng khng nht thit dn n s chp nhn l thuyt sinh hc ca cc cu trc x hi.
Tng t, l thuyt ni ting v s tn ti ca tinh thn nhm, nh vt mang cc truyn
thng nhm, mc d bn thn n khng nht thit l mt phn ca l l chnh th, n lin
quan mt thit vi quan im chnh th.
23
8 S HIU BIT
TRC GIC
Cho n nay chng ta ch yu cp n cc kha cnh c trng no ca cuc sng
x hi, nh tnh mi, tnh phc tp, tnh hu c, tnh chnh th, v cch m lch s ca n
chia thnh cc giai on; cc kha cnh m, theo ch ngha lch s, lm cho cc phng
php in hnh no ca vt l hc khng th p dng c cho khoa hc x hi. Mt
phng php tip cn lch s hn v vy c coi l cn thit trong nghin cu x hi. N
l mt phn ca quan im phn t nhin ca ch ngha lch s m chng ta phi c hiu
lch s ca cc nhm x hi khc nhau mt cch trc gic, v quan im ny i khi
c pht trin thnh hc thuyt phng php lun rt gn gi vi ch ngha lch s, mc
d khng kt hp vi n mt cch bt bin.
l hc thuyt rng phng php ring ca khoa hc x hi, ngc li vi phng
php ca khoa hc t nhin, da vo s hiu bit bn cht cc hin tng x hi. Nhng
s i lp v tri ngc sau thng c nhn mnh lin quan n hc thuyt ny. Vt l
hc hng ti s gii thch nhn qu: x hi hc nhm ti s hiu bit mc ch v
ngha. Trong vt l hc cc s kin c gii thch mt cch nghim ngt v nh lng,
vi s gip ca cc cng thc ton hc. X hi hc c hiu din tin lch s dng
nh tnh hn, th d, dng cc xu hng v mc tiu xung t nhau, hoc bng tnh
cch dn tc hay tinh thn thi i. y l v sao vt l hc hot ng vi khi qut ho
qui np cn x hi hc ch c th hot ng vi s gip ca s tng tng giao cm.
V cng l l do v sao vt l hc c th dn n nhng ng u c hiu lc ph qut,
cn x hi hc phi tho mn vi s hiu bit trc gic cc s kin n nht, v vai tr
m chng ng trong cc tnh hung c bit, xy ra trong khun kh cc cuc tranh u
ring ca cc li ch, cc xu hng, v cc s phn.
Ti kin ngh phn bit gia ba bin th khc nhau ca hc thuyt v hiu bit trc
gic. Bin th th nht khng nh rng mt s kin x hi c hiu khi c phn tch
bng cc lc lng gy ra n, tc l khi bit cc c nhn v nhm dnh lu, cc mc ch
v li ch ca h, v quyn lc m h c th s dng. Cc hnh ng ca cc c nhn
hoc nhm y c hiu nh ph hp vi mc ch ca h - nh thc y li th thc
t ca h hoc, ch t, li th tng tng ca h. Phng php x hi hc y c
ngh nh mt s ti to mang tnh tng tng ca cc hot ng hoc duy l hoc phi l,
hng ti cc mc ch nht nh.
Bin th th hai i xa hn. N tha nhn rng mt phn tch nh vy l cn thit, c
bit lin quan n s hiu bit cc hot ng c nhn hay cc hnh ng nhm. Nhng n
cho rng cn nhiu hn hiu i sng x hi. Nu chng ta mun hiu ngha ca mt
s kin x hi, th d mt hnh ng chnh tr no , th khng hiu, theo mc
ch lun, n c dn n th no v v sao. Ngoi ra, chng ta phi hiu ngha ca
n, tm quan trng ca s xut hin ca n. y ngha v tm quan trng c
ngha g? Nhn t quan im ti m t nh bin th th hai, cu tr li s l: mt s kin
24
Afred Dreyfus mt s quan qun i Php, ngi Do thi b kt n lm gin ip cho c cui th k th
mi chn. Nh vn mil Zola t co vic to dng v ny.
25
ca din tin thi gian. iu ny c th gii thch v sao bin th th ba ca phng php
hiu bit trc gic hay da vo s tng t gia mt sinh vt v mt nhm, v v sao n
hay hot ng vi cc tng nh tng v mt tm tr hay tinh thn ca mt thi i,
ngun v gim th ca tt c cc xu hng hay khuynh hng lch s , nhng ci ng
mt vai tr quan trng trong xc nh ngha ca cc s kin x hi.
Nhng phng php hiu bit trc gic khng ch hp vi cc tng ca chnh th
lun. N cng rt ph hp vi nhn mnh ca nh lch s ch ngha v tnh mi; v tnh
mi khng th c gii thch mt cch nhn qu hay duy l, m ch c th lnh hi c
mt cch trc gic. S thy, hn th na, trong tho lun v cc hc thuyt theo t nhin
ca ch ngha lch s, rng c mi quan h rt mt thit gia chng v bin th th ba
ca chng ta v phng php hiu bit trc gic, vi s nhn mnh ca n ln cc xu
hng hay khuynh hng lch s. (Xem, th d, mc 16).
9 CC PHNG
PHP NH
LNG
Gia nhng i lp v tri ngc thng c nhn mnh lin quan n hc thuyt hiu
bit trc gic cc nh lch s ch ngha thng nhn mnh im sau. Trong vt l hc, h
ni, cc s kin c gii thch nghim ngt v chnh xc, dng nh lng, vi s gip
ca cc cng thc ton hc. X hi hc, mt khc, c gng hiu s tin trin lch s
dng nh tnh hn; th d, dng cc xu hng v mc ch xung khc nhau.
L l chng li tnh c th dng cc phng php nh lng v ton hc hon ton
khng l k i vi cc nh lch s ch ngha; v, thc vy, cc phng php nh vy i
khi b ngay c cc tc gi, vi cc quan im chng lch s ch ngha mnh m, bc b.
Nhng mt s l l c sc thuyt phc nht chng li cc phng php nh lng v
ton hc lm ni bt rt r quan im m ti gi l ch ngha lch s, v cc l l ny s
c tho lun y.
Khi chng ta xem xt s phn i s dng cc phng php nh lng v ton hc
trong x hi hc, mt s phn i mnh m phi hin ngay ra vi chng ta: thi ny c
v nh mu thun vi s thc l cc phng php nh lng v ton hc thc s c
dng rt thnh cng trong mt s khoa hc x hi. i din vi iu ny, lm sao c th
t chi rng chng c th p dng c?
Chng li s phn i ny, s i lp vi quan im nh lng v ton hc c th
c gi vng bi mt s l l c trng cho cch t duy chnh th.
26
27
10 BN CHT
LUN(ESSENTIALISM)
I LI
THUYT DUY DANH
(NOMINALISM)
S nhn mnh tnh cht nh tnh ca cc s kin x hi dn thm n vn a v ca
cc khi nim biu th cht lng: n ci gi l vn v ci chung (problem of
universals), mt trong nhng vn c nht v cn bn nht ca trit hc.
Vn ny, m v n mt cuc chin ln din ra c lit sut Thi Trung c, c gc
r trong trit hc ca Plato v Aristotle. N thng c din gii nh mt vn thun
tu siu hnh; nhng ging nh hu ht cc vn siu hnh n c th c trnh by li
tr thnh mt vn v phng php khoa hc. Chng ta s ch cp n vn
phng php lun y, a ra mt phc tho ngn gn v vn siu hnh qua mt
on dn nhp.
Mi khoa hc u dng cc thut ng gi l cc thut ng chung (khi nim chung),
nh nng lng, tc , cc bon, trng, tin ho, cng l, quc gia, nhn
loi. Cc thut ng ny khc bit vi loi t m chng ta gi l cc t c nht hay cc
khi nim ring nh Alexander i , Sao chi Halley, Chin tranh Th gii ln
Th nht. Nhng thut ng nh th ny l cc tn ring, cc nhn gn cho cc s vt
ring bit c biu th bi chng theo qui c.
V bn cht ca cc t chung c s bn ci lu i v i khi n ra d di gia hai
phe. Mt phe cho rng cc t chung, khc cc tn ring ch do c gn vi cc thnh
vin ca mt tp (hp) hay mt lp ca cc th n l, hn l gn vi ch mt th n l.
Th d, t chung trng i vi phe ny chng l g khc m l mt ci nhn gn cho mt
tp hp ca nhiu th khc nhau th d nh bng tuyt, khn tri bn, v thin nga. y
l hc thuyt ca phe duy danh (nominalist). i lp vi n l mt hc thuyt theo truyn
thng c gi l thuyt duy thc (realism) - mt ci tn hi gy nhm ln, v l thuyt
duy thc ny cng c gi l duy tm. V vy ti kin ngh i li tn l thuyt
phn t nhin ny thnh bn cht lun (essentialism). Cc nh bn cht lun ph nhn
rng u tin chng ta gom mt nhm cc th ring bit li v gn nhn trng cho
chng; ng hn, h ni, chng ta gi mi th n l l trng v mt tnh cht ni ti
no m n chia s vi cc th trng khc, c th l mu trng. Tnh cht ny, biu
hin bng t chung, c coi nh mt i tng ng c nghin cu ht nh bn thn
cc s vt ring l. (Tn duy thc lun xut x t khng nh l cc i tng chung,
th d, sc trng, thc s tn ti, ngoi cc s vt ring l v cc tp hay nhm ca cc
28
29
Xem mc vi ca chng 3 ca cun Open Society and Its Enemies ca ti, c bit ch thch 30, v mc ii
ca chng 11.
30
ca chng, th cc khi nim dng m t chng phi l cc khi nim lch s; v thc
vy, cc khi nim nh nh nc Nht Bn hay dn tc hay dng ging Aryan hu nh
khng th din gii nh bt k th g khc m ch nh cc khi nim da vo nghin cu
lch s. Cng ng vy vi cc giai cp x hi: giai cp t sn, th d, ch c th c
nh ngha bng lch s ca n: nh giai cp ln nm quyn thng qua cch mng cng
nghip, y cc a ch ra bn l, chin u vi v b nh bi bi giai cp v sn, v. v.
Bn cht lun c th c a vo vi l do rng n cho php chng ta pht hin ra
mt s ng nht trong cc s vt thay i, nhng n lt n, n cung cp mt s l l
hng mnh nht ng h hc thuyt rng cc khoa hc x hi phi chp nhn phng
php lch s; tc l, ng h hc thuyt ca ch ngha lch s.
32
II
__________________________
33
11 SO SNH VI THIN
VN HC. D BO
DI HN V D BO
3
TON DIN
Cc nh lch s ch ngha hin i rt b n tng bi thnh cng ca l thuyt
Newton, v c bit bi nng lc d bo v tr ca cc hnh tinh trc mt thi gian di.
Kh nng v d bo di hn nh vy, h cho l, do c xc lp, chng t rng cc
m c lu i v tin tri tng lai xa khng vt qu cc gii hn ca ci c th t
c bi tr c con ngi. Cc khoa hc x hi phi hng ti tm cao ng vy. Nu l
c th i vi thin vn hc tin on thin thc [s che khut nhau ca cc thin
th], v sao li khng c th i vi x hi hc tin on cc cuc cch mng?
Tuy mc d chng ta nn hng cao nh vy, chng ta khng bao gi c qun, nh
lch s ch ngha s nhn mnh, rng cc khoa hc x hi khng th hi vng, v rng
chng khng nn n lc, t s chnh xc ca cc d bo thin vn hc. Mt lch khoa
hc chnh xc v cc s kin x hi, so snh c vi, th d, Nin gim Hng hi, c
chng t ( cc mc 5 v 6) l khng th v mt logic. Cho d cc cuc cch mng c th
c tin on bi cc khoa hc x hi, khng tin on no nh vy c th l chnh xc;
phi c mt bin bt nh v chi tit ca n cng nh v din tin thi gian ca n.
Trong khi tha nhn, v thm ch nhn mnh, cc thiu st ca cc tin on x hi
lin quan n chi tit v chnh xc, cc nh lch s ch ngha cho rng tm v ngha
quan trng ca cc tin on nh vy c th b cho cc thiu st ny. Nhng thiu st
ny sinh ch yu t tnh phc tp ca cc s kin x hi, t s lin kt vi nhau ca
chng, v t c im nh tnh ca cc khi nim x hi hc. Nhng mc d khoa hc
x hi v th b mp m, cc khi nim nh tnh ca n ng thi cho n mt s phong
ph no v tnh cht ton din v ngha. Cc th d ca cc khi nim nh vy l
xung t vn ho, s thnh vng, on kt, th ho, tnh tho dng. Cc tin
on thuc loi c m t, tc l cc tin on di hn m tnh mp m ca chng c
b li bng phm vi v tm quan trng ca chng, ti kin ngh gi l cc tin on trn
qui m ln hay cc tin on ton din. Theo ch ngha lch s, loi tin on ny l
ci x hi hc phi n lc.
Chc hn ng l cc tin on qui m ln nh vy cc tin on di hn vi tm
rng v c th hi m h- c th t c trong mt s khoa hc. Cc th d v tin on
quan trng v kh thnh cng c th thy trong lnh vc thin vn hc. Th d l d on
hot ng ca cc vt mt tri trn c s cc qui lut tun hon (quan trng cho thay i
thi tit) hay s thay i hng ngy hay theo ma v ion ho tng cao kh quyn (quan
3
34
12 C S QUAN ST
C s quan st phi th nghim cho mt khoa hc, theo mt ngha no ca t, l lun
mang tnh lch s. L th ngay c vi c s quan st ca thin vn hc. Cc s thc m
thin vn hc da vo c cha trong cc bn ghi chp ca i thin vn; cc bn ghi
thng bo vi chng ta, th d, rng ti mt thi im no (gi, giy) sao Thu c
ng Ny ng N quan st v tr no . Tm li, chng cho chng ta mt s ghi cc s
kin theo th t thi gian, hoc mt ghi chp v nhng quan st.
Tng t, c s quan st ca x hi hc ch c th cho di dng mt ghi chp v cc
s kin, y l cc bin c chnh tr hay x hi. S ghi chp cc bin c chnh tr v bin
c quan trng khc trong i sng x hi l ci ngi ta thng gi l lch s. Lch s
theo ngha hp ny l c s ca x hi hc.
Nc ci i ph nhn tm quan trng ca lch s theo ngha hp ny nh mt c s
kinh nghim cho khoa hc x hi. Nhng mt trong nhng khng nh c trng ca ch
ngha lch s, ci lin kt mt thit vi s ph nhn ca n v tnh c th p dng c
ca phng php th nghim, l lch s chnh tr v x hi, l ngun kinh nghim duy
nht ca x hi hc. Nh th nh lch s ch ngha hnh dung x hi hc nh mt mn l
thuyt v kinh nghim m c s kinh nghim ca n c to ring bi s ghi chp cc
s thc lch s, v mc ch ca n l a ra cc d on, tt nht l cc d bo ton
din. R rng, cc d bo ny cng phi c tnh lch s, v s kim chng chng bng
kinh nghim, s xc minh hay bc b chng, phi c cho lch s tng lai. Nh vy
a ra v kim chng cc d bo lch s ton din l nhim v ca x hi hc theo cch
nhn ca ch ngha lch s. Tm li, nh lch s ch ngha cho rng x hi hc l s hc
l thuyt.
35
13 NG HC X HI
S tng t gia khoa hc x hi v thin vn hc c th m rng thm. Phn thin vn
hc m cc nh lch s ch ngha thng xem xt, c hc thin th, da trn ng hc, l
thuyt v chuyn ng nh c xc nh bi cc lc. Cc tc gi lch s ch ngha
thng nhn mnh l x hi hc phi, theo cch tng t, da vo ng hc x hi, l
thuyt v vn ng x hi nh c cc lc lng x hi (hay lch s) xc nh.
Nh vt l bit rng, tnh hc ch l mt s tch ra t ng hc; tc l l thuyt gii
thch lm sao v v sao di nhng hon cnh nht nh khng c g xy ra, tc l v sao
s thay i khng xy ra; v n gii thch iu ny bng s cn bng ca cc lc chng
li nhau. Cn ng hc, mt khc, cp trng hp tng qut, tc l vi cc lc bng
nhau hay khng bng nhau, v c th c m t nh l thuyt gii thch lm sao v v
sao ci g xy ra. Nh th, ch ng hc c th cho chng ta cc nh lut c hiu lc
ph qut ca c hc; v t nhin l mt qu trnh; n chuyn ng, thay i, pht trin mc d i khi ch chm chp, lm cho vic quan st s pht trin c th kh khn.
S tng t ca cch nhn ny v ng hc i vi cch nhn v x hi hc ca nh
lch s ch ngha l hin nhin v khng cn bnh lun thm. Nhng, nh lch s ch
ngha c th cho rng, s tng t l su hn. ng ta, th d, c th cho rng x hi hc,
nh c ch ngha lch s hnh dung, l hi ging ng hc bi v n v bn cht l mt
l thuyt nhn qu; v s gii thch nhn qu ni chung l mt gii thch lm sao v v sao
cc s vt no xy ra. V c bn, mt gii thch nh vy phi lun c mt yu t lch
s. Nu ta hi ai b gy chn lm sao v v sao n xy ra, ta trng ch anh ta s ni v
lch s ca tai nn. Nhng ngay c mc t duy l thuyt, v c bit mc ca cc l
thuyt cho php d bo, mt phn tch lch s v cc nguyn nhn ca mt s kin l cn
thit. Th d in hnh ca nhu cu i vi mt phn tch nguyn nhn, nh lch s ch
ngha qu quyt, l vn v cn nguyn, hay cc l do bn cht, ca chin tranh.
Trong vt l hc, mt phn tch nh vy c thc hin bng xc nh cc lc tng
tc, tc l bi ng hc; v nh lch s ch ngha cho rng x hi hc phi n lc cng
nh th. N phi phn tch cc lc gy ra s thay i x hi v to ra lch s nhn loi.
T ng hc chng ta hc c cc lc tng tc to thnh cc lc mi ra sao; v ngc
li, bng phn tch cc lc ra cc thnh phn, chng ta c kh nng hiu thu cc nguyn
nhn cn bn hn ca cc s kin c xem xt. Cng nh vy, ch ngha lch s i hi
s tha nhn tm quan trng c bn ca cc lc lng lch s, bt lun tinh thn hay vt
cht; th d, cc t tng tn gio hay o c, hoc cc li ch kinh t. i phn tch, i
g mi bng bong ny ca cc xu hng v lc xung t nhau v thm nhp n, ln
n gc r ca n, n ng lc ph qut v cc qui lut ca bin i x hi- y l
nhim v ca cc khoa hc x hi, ch t theo mng tng ca ch ngha lch s. Ch
bng cch ny chng ta mi c th pht trin mt khoa hc l thuyt lm c s cho cc d
bo ton din m s xc nhn ca chng s c ngha l thnh cng ca l thuyt x hi.
36
38
ng lu rng s khc bit ny gia tnh cht tin tri v k thut ca cc khoa hc
khng tng ng vi s khc bit gia cc d bo di hn v ngn hn. Mc d hu ht
tin on k thut l ngn hn cng c cc tin on k thut di hn, th d, v tui th
ca mt ng c. Ln na, cc tin tri thin vn c th hoc l ngn hn hoc l di hn,
v hu ht tin tri thi tit l tng i ngn hn.
S khc nhau gia hai mc tiu thc tin ny- tin tri v k thut v s khc nhau
tng ng trong cu trc ca cc l thuyt khoa hc lin quan, s c thy mun hn l
mt trong cc im chnh trong phn tch phng php lun ca chng ta. Lc ny ti ch
mun nhn mnh rng cc nh lch s ch ngha, kh nht qun vi lng tin ca h rng
cc th nghim x hi hc l v dng v khng th, l l ng h tin tri lch s- tin tri s
pht trin x hi, chnh tr v nh ch- v chng li ci bin x hi (social engineering),
nh mc tiu thc tin ca cc khoa hc x hi. tng v ci bin x hi, tc l k
hoch ho v xy dng cc nh ch, c l vi mc tiu chn li hay kim sot hay y
nhanh cc din bin x hi sp xy ra, t ra i vi mt s nh lch s ch ngha l c
th. i vi nhng ngi khc, iu ny dng nh l mt s m ng khng th lm
ni, hoc l vic b qua s thc rng k hoch ho chnh tr, ging mi hot ng x hi,
phi di s thng tr b trn ca cc lc lng lch s.
16 L THUYT V TIN
TRIN LCH S
Nhng cn nhc ny a chng ta n rt gn tm ca tp cc l l m ti kin ngh
gi l ch ngha lch s, v chng bin minh cho s la chn ci nhn ny. Khoa hc x
hi chng l g khc lch s: y l lun . Tuy vy, khng phi lch s theo ngha
truyn thng ca mt s bin nin ca cc s thc. Loi lch s m cc nh lch s ch
ngha mun ng nht vi x hi hc khng ch nhn lui li vo qu kh m cng nhn
hng v tng lai. N l vic nghin cu cc lc hot ng v, trc ht, cc qui lut
ca tin trin x hi. Do , n c th c m t nh l thuyt lch s, hay s hc l
thuyt, v ch c cc qui lut x hi c hiu lc ph qut mi c coi nh cc qui lut
lch s. Chng phi l cc qui lut v qu trnh, v thay i, v pht trin- khng phi cc
qui lut gi v nhng s bt bin hay ng u b ngoi. Theo cc nh lch s ch ngha,
cc nh x hi hc phi c t c tng chung v cc xu hng rng ln m cc c
cu x hi thay i ph hp vi chng. Nhng bn cnh iu ny, h phi c gng hiu
cc nguyn nhn ca qu trnh ny, hot ng ca cc lc chu trch nhim v thay i.
H phi c gng trnh by cc gi thuyt v cc xu hng chung nm di s pht trin
x hi, nhm cho con ngi c th iu chnh mnh i vi nhng thay i sp xy ra
bng cch rt ra cc li tin tri t cc qui lut ny.
Quan nim ca nh lch s ch ngha v x hi hc c th c lm r thm bng cch
theo di s phn bit m ti nu ra gia hai loi d on khc nhau v s phn bit
lin quan gia hai loi khoa hc. Ngc li vi phng php lun lch s ch ngha,
chng ta c th hnh dung mt phng php lun nhm ti khoa hc x hi k thut. Mt
39
mt l thuyt, v n b qua cc qui lut x hi duy nht quan trng tht s - cc qui lut
pht trin. Khoa hc m n c cho l da vo cng phi b st cc qui lut ny, v
khc i th n s chng bao gi cung cp c c cho cc cu trc phi thc t n vy.
Bt k khoa hc x hi no, khng thuyt ging tnh khng th ca kin trc x hi duy l
l hon ton m qung i vi cc s thc quan trng nht ca i sng x hi, v phi
b qua cc qui lut x hi duy nht c tnh hp l tht s v tm quan trng tht s. Cc
khoa hc x hi tm cch to c s cho ci bin x hi, v vy, khng th m t ng cc
s thc x hi. Bn thn chng l khng th.
Nh lch s ch ngha s i hi rng bn cnh ph phn mang tnh quyt nh ny cn
c cc l do khc na t chi x hi hc cng ngh. Mt l do, th d, l chng b qua
cc kha cnh ca din tin x hi nh s ni ln ca tnh mi. tng rng chng ta c
th xy dng cc cu trc x hi mi mt cch duy l trn c s khoa hc hm rng
chng ta c th to ra mt thi k lch s mi t nhiu chnh xc theo cch chng ta lp
k hoch. Th m nu k hoch da vo mt khoa hc bao trm cc s thc x hi, th n
khng th tnh n cc c tnh mi thc cht, ch n nhng tnh mi v sp xp (xem
mc 3). Nhng chng ta bit rng mt thi k mi s c tnh mi tht s ring ca n mt l l phi lm cho bt k k hoch ho chi tit no l v ch, v bt k khoa hc no
m n da vo u khng ng.
Nhng cn nhc lch s ch ngha ny c th p dng cho mi khoa hc x hi, bao
gm c kinh t hc. Kinh t hc, v vy, khng th cho chng ta bt k thng tin c gi tr
no lin quan n ci cch x hi. Ch c gi-kinh t hc c th tm cch to mt c s
cho k hoch ho kinh t duy l. Kinh t hc khoa hc tht s ch c th gip tit l cc
ng lc ca pht trin kinh t thng qua cc giai on lch s khc nhau. N c th gip
chng ta nhn thy trc cc nt phc ho ca cc giai on tng lai, nhng n khng
th gip chng ta pht trin v a vo hot ng bt k k hoch chi tit no cho bt k
thi k mi no. Ci ng vi cc khoa hc x hi khc phi ng vi kinh t hc. Mc
ch cui cng ca n ch c th bc trn qui lut kinh t v vn ng ca x hi loi
ngi (Marx).
41
17 DIN GII I LI
LP K HOCH
THAY I X HI
Quan im lch s ch ngha v pht trin x hi khng ng thuyt nh mnh n cng
chng dn n khng hot ng- hon ton ngc li. Hu ht cc nh lch s ch ngha
c cc khuynh hng rt r rt hng ti ch ngha tch cc (xem mc 1). Ch ngha
lch s nhn ra y rng nhng mong mun v suy ngh ca chng ta, cc c m v
l l ca chng ta, s s hi v tri thc ca chng ta, cc li ch v nng lc ca chng ta,
u l cc lc lng pht trin x hi. N khng dy rng chng c th to ra ci g;
n ch tin on rng c cc m c ca ta ln nhng ci m l tr ca ta xy dng ln s
chng bao gi xy ra theo k hoch. Ch c cc k hoch khp vi dng lch s ch yu
l c th c kt qu. By gi ta c th thy chnh xc loi hot ng c cc nh lch s
ch ngha tha nhn l hp l. Ch c cc hot ng nh vy l hp l, cc hot ng hp
vi, v thc y cho, cc thay i sp xy ra. Vic x hi l hot ng hp l c
a chung duy nht m ra cho chng ta, l hot ng duy nht c th da vo s nhn xa
trng rng khoa hc.
Mc d khng c l thuyt khoa hc no c th trc tip khuyn khch hnh ng (n
ch c th lm nn lng cc hnh ng phi thc tin no y), gin tip, n c th c v
nhng ngi cm thy mnh phi lm ci g . Ch ngha lch s dt khot to loi c
v ny. N thm ch cho l tr con ngi mt vai tr no ng; v n l l l khoa
hc, khoa hc x hi lch s ch ngha, ci ch ring n c th ni cho chng ta hng
ca bt k hnh ng no cn ly nu mun n trng vi hng ca cc thay i sp xy
ra.
Tin tri lch s v din gii lch s nh vy phi tr thnh c s ca bt k hot ng
x hi c suy ngh k v thc t no. V vy, din gii lch s phi l cng vic trung
tm ca t duy lch s ch ngha; v i snh vi s thc n tr thnh nh vy. Mi
suy ngh v mi hnh ng ca cc nh lch s ch ngha hng ti din gii qu kh,
nhm d on tng lai.
Ch ngha lch s c th cho nim hi vng hay c v cho nhng ngi mun thy mt
th gii tt p hn khng? Ch mt nh lch s ch ngha ngi c quan im lc quan
v pht trin x hi, tin vo n l tt hay c l mt cch ni ti, theo ngha hng thc
cht ti mt trng thi tt hn, hp l hn, mi c th cho mt nim hi vng nh vy.
Nhng quan im ny chng khc g l mt lng tin vo nhng php thn k chnh tr v
x hi, v n ph nhn i vi l tr con ngi quyn lc to ra mt th gii hp l hn.
Thc vy, mt s tc gi lch s ch ngha c uy tn lc quan on trc s tin ti ca
mt vng quc t do, trong cng vic con ngi c th c lp k hoch da trn l
tr. V h dy rng qu t vng quc ca s tt yu trong nhn loi hin ti buc
phi chu ng sang vng quc t do v l tr khng th do l tr gy ra, m - mt cch k
42
diu- ch do s tt yu th bo, do cc qui lut pht trin lch s m qung v khng lay
chuyn c, m h khuyn chng ta nn phc tng.
Nhng ngi mun tng nh hng ca l tr trong i sng x hi c th ch c ch
ngha lch s khuyn i nghin cu v din gii lch s, nhm pht hin ra cc qui lut
pht trin ca n. Nu s din gii nh vy tit l rng cc thay i p li mong mi ca
h sp xy ra, th mong mun l hp l, v n thng nht vi tin on khoa hc. Nu s
pht trin sp ti c xu hng theo chiu khc, th mong mun lm cho th gii hp l
hn ho ra l hon ton khng hp l; i vi cc nh lch s ch ngha th n ng ch l
mt m c Khng tng. Ch ngha tch cc c th c bin minh chng no n ng
vi cc thay i sp xy ra v thc y chng.
Ti chng t ri rng phng php theo t nhin, theo cch nhn ca ch ngha lch
s, ng mt l thuyt x hi hc xc nh- l thuyt rng x hi khng pht trin hay
thay i mt cch ng k. By gi chng ta thy rng phng php lch s ch ngha
ng mt l thuyt x hi hc tng t mt cch l k l thuyt rng x hi s nht thit
thay i nhng theo mt qu o c xc nh trc khng th thay i, thng qua cc
giai on c xc nh trc bi tnh tt yu khng lay chuyn c.
Khi mt x hi khm ph ra qui lut t nhin xc nh s vn ng ring ca n,
thm ch khi n chng th nhy qua c cc giai on tin trin t nhin ca n, cng
khng loi b c chng bng mnh lnh [nguyn vn bng nt bt]. Nhng ngn ny
n c th lm: rt ngn v gim bt s au . Cch trnh by ny ca Marx,4 i din
tuyt vi cho lp trng lch s ch ngha. Mc d n khng dy t b hnh ng n
cng chng dy thuyt nh mnh tht, ch ngha lch s dy v s v ch ca bt k n
lc no thay i nhng s thay i sp xy ra; mt loi thuyt nh mnh l k, mt
thuyt nh mnh lin quan n cc xu hng lch s. Phi th nhn, li h ho hot
ng ch ngha Cc trit gia ch din gii th gii theo nhng cch khc nhau:
im quan trng, tuy vy, l bin i n5 - c th nhn c nhiu ng tnh ca cc nh
lch s ch ngha (hiu th gii y l x hi loi ngi ang pht trin) v s nhn
mnh ca n v thay i. Song n mu thun vi cc hc thuyt quan trng nht ca ch
ngha lch s. V nh by gi chng ta thy, chng ta c th ni: Nh lch s ch ngha
ch c th din gii s pht trin x hi v gip n theo cc cch khc nhau; im quan
trng, tuy vy, l chng ai c th thay i n.
4
5
Li ni u ca Capital (T bn lun).
Li h ho ny cng l ca Marx (Theses on Feuerbach); xem trn, cui mc 1.
43
18 KT THC PHN
TCH
C th cm thy rng nhng s trnh by cui ca ti lch khi nh c cng khai th
nhn ca ti l trc tin phc ho cc lp trng lch s ch ngha cng sc nt v cng
thuyt phc cng tt trc khi chuyn sang ph phn n. V nhng trnh by ny c gng
chng t rng thin hng ca mt s nh lch s ch ngha n ch ngha lc quan hay
ch ngha tch cc b chnh kt qu ca bn thn phn tch lch s ch ngha lm tht bi.
iu ny c th dng nh ng s buc ti rng ch ngha lch s l khng nht qun.
V ngi ta c th trch ti l khng ngay thng i cho php ph phn v ma mai ln
vo s trnh by.
Tuy nhin, ti khng ngh s trch mc ny l ng. Ch nhng ngi u tin l cc
nh lc quan ch ngha hay tch cc ch ngha, ri sau l lch s ch ngha, mi c th
coi cc nhn xt ca ti l ph phn theo mt ngha bt li. (S c nhiu ngi cm thy
nh vy: nhng ngi ban u b ch ngha lch s hp dn v thin hng ca h ti ch
ngha lc quan hay ch ngha tch cc). Nhng vi nhng ngi trc ht l lch s ch
ngha, cc nhn xt ca ti phi xut hin khng nh mt ph phn cc hc thuyt lch s
ch ngha ca h m ch nh mt ph phn cc mu toan gn n vi ch ngha lc quan
hay ch ngha tch cc.
Nh vy hn khng phi mi dng ca ch ngha tch cc b ph phn l khng tng
hp vi ch ngha lch s, m ch mt s dng ngng cung hn ca n. Nh so snh vi
phng php theo t nhin, mt nh lch s ch ngha thun tu s l l, ch ngha lch s
c c v s tch cc, v s nhn mnh ca n n thay i, tin trnh, vn ng; tuy nhin
chc chn n khng khuyn khch mt cch m qung mi loi hnh ng nh cc hnh
ng hp l nhn t quan im khoa hc; nhiu hnh ng kh d l phi thc t, v s tht
bi ca chng c th c khoa hc thy trc. iu ny, ng ta c th ni, l l do v sao
ng ta v cc nh lch s ch ngha khc p t cc hn ch ln phm vi ca ci h tha
nhn l hnh ng hu ch, v v sao mt s nhn mnh n cc hn ch ny l cn thit
cho bt k s phn tch r no ca ch ngha lch s. V ng ta c th cho l hai trch dn
ca Marx ( mc trc) khng mu thun vi nhau, m b sung cho nhau; rng mc d
trch dn th hai (v l trch dn c hn) xt ring n c l c v hi tch cc ch ngha
qu, cc hn ch ng n ca n c trch dn th nht qui nh; v nu trch dn th
hai hp dn cc nh tch cc ch ngha cc oan v khin h i theo ch ngha lch s, th
trch dn th nht phi ch cho h cc gii hn ng n ca bt k hnh ng no, d l
n v th c lm gim s ng tnh ca chng.
Dng nh i vi ti v cc l do ny m trnh by ca ti l khng bt cng, m n
ch lm r ci nn lin quan n ch ngha tch cc. Tng t, ti khng ngh l nhn xt
khc ca ti mc trc, theo ch ngha lc quan lch s ch ngha ch da vo ring
nim tin (v l tr b ph nhn c vai tr to ra mt th gii hp l hn), li c coi l mt
ph phn bt li cho ch ngha lch s. N c th c v bt li cho nhng ngi trc ht
l cc nh lc quan ch ngha hay cc oan. Ngc li, trong phn tch ny nh lch s
ch ngha nht qun s ch thy mt cnh bo hu ch chng li tnh cht lng mn v
44
Khng tng ca c ch ngha lc quan ln ch ngha bi quan trong cc hnh thc thng
thng ca chng, v ca c ch ngha duy l na. ng ta s khng khng l ch ngha
lch s khoa hc tht s phi c lp vi cc yu t nh vy; rng chng ta n gin phi
phc tng cc qui lut pht trin hin c, ht nh chng ta phi phc tng nh lut hp
dn.
Nh lch s ch ngha thm ch c th i xa hn na. ng ta c th thm rng thi
hp l nht l, ta phi iu chnh h thng gi tr ca mnh sao cho ph hp vi nhng
thay i sp xy ra. Nu iu ny c lm, ta n mt dng c th c bin minh ca
ch ngha lc quan, v bt k s thay i no u nht thit l mt s thay i tt hn,
nu c nh gi theo h thng gi tr .
Cc tng loi ny thc t c mt s nh lch s ch ngha tin v thm ch
c pht trin thnh mt l thuyt o c lch s ch ngha kh nht qun (v kh ph
bin): ci tt v mt o c l ci tin b v mt o c, tc l ci tt v mt o c l
ci i trc thi i ca n ph hp vi cc tiu chun ng x nh s c chp nhn
trong giai on tng lai.
L thuyt o c lch s ch ngha ny, ci c th c m t nh ch ngha hin i
o c hay ch ngha v lai o c (c ci i chiu ca n trong ch ngha hin i
hay ch ngha v lai thm m) ph hp tt vi thi chng bo th ca ch ngha lch
s; n cng c th c coi nh mt tr li cho cc cu hi no lin quan n gi tr
(xem mc 6, v Tnh Khch quan v nh gi). Trc ht, n c th c coi nh mt
du hiu rng ch ngha lch s - m, trong nghin cu ny, ch c kho st nghim tc
chng mc nh mt hc thuyt v phng php c th c m rng v pht trin
thnh mt h thng trit hc y . Hoc, ni cch khc: dng nh khng phi l
khng chc rng phng php lch s ch ngha c th c xut x nh mt phn ca mt
din gii trit hc chung ca th gii. V khng nghi ng g rng, t quan im lch s
mc d khng t quan im logic, cc phng php lun thng l cc sn phm ph ca
cc quan im trit hc. Ti c nh kho st cc trit l lch s ch ngha ny ni
khc.6 y ti s ch ph phn cc hc thuyt phng php lun ca ch ngha lch s,
nh chng c trnh by trn.
T cng trnh ny c vit, The Open Society and Its Enemies c xut bn. (London 1945;
cc ln ti bn c sa li, Princeton 1950, London 1952, 1957; ti bn ln th t, London 1961). Ti m ch
y ti chng 22 ca cun sch ny, c nhan The Moral Theory of Historicism.
45
III
__________________________
PH PHN CC THUYT
PHN-T NHIN
19 MC TIU THC
TIN CA PH PHN
NY
y khng cn tr li cho cu hi, liu ng c tht ca s iu tra khoa hc l kht
vng bit, tc l, s t m thun tu l thuyt hay v dng, hoc ng hn chng ta
phi hiu khoa hc nh mt cng c gii quyt cc vn thc tin ny sinh trong
cuc u tranh v cuc sng hay khng. Phi tha nhn rng nhng ngi bo v quyn
ca nghin cu thun tu hay c bn xng ng mi s ng h trong cuc u tranh
ca h chng li quan im thin cn, ng tic li hp thi, rng nghin cu khoa hc
ch c bin minh nu n chng t l mt khon u t lnh mnh.7 Nhng ngay c
quan im hi cc oan (m c nhn ti thin v) rng khoa hc tr nn c ngha nht
chnh nh mt trong nhng s phiu lu tinh thn ln nht m con ngi tng bit n c
th c kt hp vi s tha nhn tm quan trng ca cc vn thc tin v cc kim
chng thc tin cho s tin b ca khoa hc, bt lun ng dng hay thun tu; v thc
tin l v gi cho suy t khoa hc, c nh mt kch thch ln nh mt dy cng. Chng
cn theo ch ngha thc dng nh gi cao cu ni ca Kant:
Vn l mt vn c xa. Ngay c Plato i khi tn cng nghin cu thun tu. V nhng ngi bo
v n, xem T. H. Huxley, Science and Culture (1882), p. 19 f., v M. Polanyi, Economica, N. S., vol. VIII
(1941), pp. 428 ff. (ngoi cc sch c trch dn , xem c Veblen, The Place of Science in Modern
Civilisation, pp. 7 ff.)
46
8
9
Kant, Dreams of a Ghost Seer, Part II, ch. III (Werke, ed. E. Cassirer, vol. II, p. 385).
Xem Economica, vol. XIII (1933), p. 122.
47
20 CCH TIP CN K
THUT N X HI
HC
Mc d ch ca ti trong nghin cu ny l ch ngha lch s, mt hc thuyt phng
php m ti khng tn thnh, hn l cc phng php m, theo ti, thnh cng, v ti
khuyn ngh pht trin chng thm na v c thc hn, trc tin s hu ch cp
ngn ngn n cc phng php thnh cng, tit l cho c gi bit thin kin ring
ca ti v lm r quan im lm c s cho ph phn ca ti. thun tin, ti s gn
cho cc phng php ny ci nhn k thut tng phn.
Thut ng cng ngh x hi (v thut ng k thut x hi, ci bin x hi10 c
a ra mc tip cn hn th) chc s gy nghi ng, v gy kh chu cho nhng ngi
m n gi nh n cc k hoch x hi ca cc nh k hoch ho tch cc ch ngha,
hay ngay c ca cc nh k tr. Ti nhn ra mi nguy him ny, cho nn ti chua thm
t tng phn, c b li nhng lin tng khng mong mun v by t nim tin chc
ca ti rng v vu dn dn (i khi n c gi th), kt hp vi phn tch ph phn, l
cch ch yu t cc kt qu thc tin trong khoa hc x hi cng nh t nhin. Cc
khoa hc x hi c pht trin ch yu thng qua ph phn cc kin ngh ci thin x
hi hay, chnh xc hn, thng qua cc cc n lc tm ra liu hnh ng kinh t hay
chnh tr c bit no chc c to ra kt qu k vng, hoc mong mun hay khng.11
Cch tip cn ny, tht ra c th c gi l cch tip cn kinh in, l ci ti ngh khi ti
nhc n cch tip cn k thut cho khoa hc x hi, hoc cho k thut x hi tng phnpiecemeal social technology.
Cc vn k thut trong lnh vc khoa hc x hi c th mang tnh t nhn hay
cng cng. Th d, nghin cu k thut qun tr kinh doanh, hay nghin cu nh hng
ca cc iu kin lm vic c ci thin ln u ra, thuc nhm th nht. Nhng nghin
cu nh hng ca ci cch nh t hay ca bo him y t ph qut, hay ca n nh gi
c bng cc cng c to n, hay ca vic a ra cc loi thu nhp khu mi, v. v., ln,
th d, s qun bnh ho thu nhp, thuc nhm th hai; cng th vi cc vn thc tin
cp bch nht hin nay, nh kh nng kim sot cc chu k thng mi; hay vn liu
k hoch ho tp trung, hiu theo ngha nh nc qun l sn xut, c tng thch vi s
kim sot chnh quyn mt cch dn ch v c hiu qu hay khng; hay vn xut khu
dn ch sang Trung ng th no.
10
48
S nhn mnh ny v cch tip cn k thut thc tin khng c ngha rng phi loi tr
bt k vn l thuyt no c th ny sinh t phn tch cc vn thc tin. Ngc li,
chnh mt trong cc im nhn ch yu ca ti l cch tip cn k thut chc t ra c kt
qu trong to ra cc vn thun tu l thuyt quan trng. Nhng bn cnh vic gip
chng ta trong nhim v cn bn v la chn cc vn , cch tip cn k thut p t mt
k lut ln cc thin hng suy on ca chng ta (m, c bit trong lnh vc x hi hc
d dn chng ta n lnh vc ca siu hnh hc); v n buc cc l thuyt ca chng ta
phi tun theo cc tiu chun xc nh, nh cc tiu chun v tnh sng sa v tnh c th
kim tra thc tin. C l c th trnh by quan im ca ti v cch tip cn k thut bng
cch ni rng x hi hc (v c l cc khoa hc x hi ni chung) phi tm kim thc ra
khng phi cc Newton hay Darwin ca mnh,12 m ng hn l cc Galileo, hay
Pasteur ca mnh.
iu ny v cc dn chiu trc ca ti n s tng t gia cc phng php ca cc
khoa hc x hi v khoa hc t nhin chc cng gy nhiu phn i nh s la chn
thut ng cng ngh x hi v k thut x hi, ci bin x hi ca chng ta (iu ny
bt chp s d dt quan trng c biu l bi t tng phn). Chnh v th tt hn cho
ti ni rng ti hon ton nh gi cao tm quan trng ca cuc chin chng ch ngha
t nhin phng php lun gio iu hay ch ngha khoa hc - scientism (dng t ca
Gio s Hayek). Tuy nhin ti khng thy v sao chng ta li khng s dng s tng t
ny chng no n cn c kt qu, cho d chng ta tha nhn rng n b lm dng mt
cch ti t v b l gii sai trong mt s gii. Ngoi ra, kh khn lm chng ta mi c th
c mt l l mnh m chng li cc nh t nhin ch ngha gio iu ny hn l l l
chng t rng mt s phng php m h cng kch v c bn l cng cc phng php
c dng trong cc khoa hc t nhin.
S phn i trc tin chng li ci m chng ta gi l cch tip cn k thut l n ng
s chp nhn mt thi tch cc ch ngha i vi trt t x hi (xem mc 1), v
rng chnh v th n lm cho chng ta c thnh kin chng li quan im chng can thip
hay th ng ch ngha: quan im rng nu chng ta bt mn vi cc iu kin x hi
v kinh t hin ti, l chnh bi v chng ta khng hiu chng hot ng th no v v sao
s can thip tch cc ch c th lm cho s vic ti t hn. By gi ti phi th nhn rng
ti chc chn khng c thin cm vi quan im th ng ny, v rng thm ch ti tin
l mt chnh sch ca ch ngha chng can thip ph qut l khng th ng vng c
ngay c v l do thun tu logic, v nhng ngi ng h n nht nh s kin ngh can
thip chnh tr nhm ngn chn can thip. Tuy nhin, bn thn cch tip cn k thut l
trung lp trong chuyn ny (nh thc ra n phi vy), v chng h khng tng thch vi
ch ngha chng can thip. Ngc li, ti ngh rng ch ngha chng can thip i hi
mt cch tip cn k thut. V khng nh rng ch ngha can thip lm cho vn ti t
hn l ni rng cc hnh ng chnh tr no s khng c cc tc ng no - tc l,
khng c nhng tc ng mong mun; v mt trong cc nhim v c trng nht ca bt
k cng ngh no l i ch ra ci g l khng th t c.
12
Xem M. Ginsberg, trong Human Affairs (do R. B. Cartell v nhng ngi khc ch bin), tr. 180. Phi
tha nhn, tuy vy, rng s thnh cng ca kinh t hc ton hc chng t rng ch t mt khoa hc x hi
tri qua cch mng Newton ca n.
49
50
tm kim chng gia cc qui lut tm thng hn l gia cc qui lut tru tng hn. (Hy xem cc qui
lut nh con ngi khng th sng m khng c thc phm, hoc cc ng vt c xng sng c hai ging
[c, ci]). Gio s Friedrich c khng khng ng h lun rng cc khoa hc x hi khng th c li
ch t p dng cc phng php ca khoa hc t nhin (op. cit. tr. 4). Nhng, mt khc, ng c t c s
cho l thuyt v chnh tr hc ca mnh trn mt lot cc gi thuyt m v tnh cht ca chng cc on trch
tip theo (op. cit. tr. 14ff [v cc trang tip]) c th cho mt tng: s tn thnh v s e d u l sinh
lc, to ra quyn lc; cng nhau chng xc nh cng ca tnh th chnh tr; v bi v cng ny
c xc nh bi ln tuyt i ca s tn thnh hay e d hay ca c hai, n c l c th hin tt nht
bng ng cho ca hnh bnh hnh ca hai lc ny: s tn thnh v s e d. Trong trng hp gi tr
bng s ca n s bng cn bc hai ca tng ca bnh phng ca gi tr bng s ca s tn thnh v e d.
y l n lc p dng nh l Pythagoras cho mt hnh bnh hnh ca cc lc (tuy khng r v sao chng
li vung gc vi nhau) ci l qu m h c th o c, i vi ti dng nh l mt th d khng phi
ca ch ngha phn t nhin m ng l ca mt loi ch ngha t nhin hay ch ngha khoa hc m, ti
tha nhn, cc khoa hc x hi chng c li ch g t n. C th lu rng cc gi thuyt ny kh c
th trnh by dng k thut, trong khi, th d, qui lut tham nhng m tm quan trng ca n c
Friedrich nhn mnh rt thch ng, li c th c trnh by dng .
V nn lch s ca quan im khoa hc ch ngha m cc vn ca l thuyt chnh tr c th c
hiu bng hnh bnh hnh ca cc lc, xem cun sch ca ti, The Open Society and Its Enemies (ti bn
c sa cha), ch thch 2 ca chng 7.
51
21 CI BIN TNG
PHN i li KHNG
TNG
Bt chp nhng lin tng ng ch trch gn vi thut ng k thut, ci bin
[engineering],16 ti s dng thut ng ci bin x hi tng phn m t s p dng
thc tin ca cc kt qu k thut tng phn. Thut ng l hu ch v c nhu cu v mt
thut ng bao ph cc hot ng x hi, t nhn cng nh cng cng, m thc hin
mc tiu hay mc ch no , n s dng mt cch c thc tt c cc tri thc cng
ngh sn c.17 Ci bin x hi tng phn ging cng vic ca k s vt l trong vic coi
cc mc ch l vt qu phm vi cng ngh. (Tt c ci m cng ngh c th ni v cc
mc ch l liu chng c tng thch vi nhau hay khng hoc c th thc hin c
hay khng). Trong kha cnh ny n khc vi ch ngha lch s, ch ngha coi cc mc
ch ca cc hot ng ca con ngi l ph thuc vo cc lc lng lch s v nh th
thuc lnh a ca n.
Ht nh nhim v chnh ca k s l thit k cc my mc v tu sa v bo qun
chng, nhim v ca k s ci bin x hi tng phn l thit k cc nh ch x hi, v ti
t chc v vn hnh cc t chc tn ti ri. Thut ng nh ch x hi c s dng
y theo ngha rt rng, bao gm cc hi ng mang tnh t nhn cng nh cng cng.
Nh th ti s dng n m t mt doanh nghip, bt lun l mt ca hiu nh hay mt
cng ti bo him, v cng nh th mt trng hc, hay mt h thng gio dc, cng an,
hay mt Nh th, hay mt to n. K thut vin hay k s ci bin x hi tng phn tha
nhn rng ch mt thiu s cc nh ch x hi l c thit k mt cch c ch trong
khi tuyt i a s ng l ch mc ln nh kt qu khng c ca cc hnh ng ca
con ngi.18 Nhng d anh ta c th b s thc quan trng ny gy n tng n u, vi
16
Gio s Hayek chng li vic dng thut ng k thut x hi social engineering (theo ngha tng
phn, dn dn, t t) v cng vic k thut in hnh i hi s tp trung mi tri thc lin quan vo mt
ngi duy nht, trong khi in hnh cho mi vn x hi thc s l tri thc cn dng khng th c tp
trung nh vy. (Xem Hayek, Collectivist Economic Planning, 1935, tr. 210). Ti tha nhn rng s thc
ny c tm quan trng cn bn. N c th c trnh by bng mt gi thuyt k thut: Trong phm vi mt
nh chc trch k hoch ho chng ta khng th tp trung tri thc lin quan cho cc nhim v nh tho
mn cc nhu cu c nhn, hay s dng cc k nng v nng lc c chuyn mn ho. (Mt gi thuyt
tng t c th c xut v tnh khng th tp trung ho sng kin lin quan n cc nhim v tng
t). Vic s dng thut ng k thut x hi, ci bin x hi-social engineering by gi c th c bo v
bng cch ch ra rng k s phi s dng tri thc k thut biu hin trong cc gi thuyt ny nhng ci thng
bo cho anh ta v nhng hn ch ca sng kin ring ca anh ta cng nh ca tri thc ring ca anh ta.
Xem c ch thch 43 trang 82 di y.
17
Bao gm, nu c th nhn c, c tri thc lin quan n cc hn ch ca tri thc, nh c gii thch
ch thch trc.
18
Hai quan im - rng cc nh ch x hi hoc l c thit k hoc l chng ch mc ln tng ng
vi cc quan im ca cc nh l thuyt Kh c X hi v cc nh ph phn h, th d, Hume. Nhng
52
t cch mt k thut vin hay k s anh ta s xem xt chng t quan im chc nng hay
cng c.19 Anh ta s thy chng nh cc cng c cho cc mc ch xc nh no , hay
nh c th hon ci phc v cho cc mc ch no ; nh cc my hn l nh cc
sinh vt. iu ny, tt nhin, khng c ngha rng anh ta s b qua nhng khc bit cn
bn gia cc nh ch v cc cng c vt l. Ngc li, k thut vin phi nghin cu
nhng khc bit cng nh nhng s tng t, trnh by kt qu ca mnh dng cc gi
thuyt. V thc vy, khng kh trnh by cc gi thuyt v cc nh ch dng k
thut nh cc th d sau y chng t: Chng ta khng th xy dng cc nh ch hon
ton m bo, tc l, cc nh ch m hot ng ca chng khng ph thuc rt nhiu
vo nhn s: cc nh ch, nhiu nht, c th lm gim s khng chc chn ca yu t
nhn s, bng cch gip nhng ngi lm vic cho cc mc tiu d kin ca cc nh
ch, m thnh cng phn ln ph thuc vo sng kin v hiu bit ring ca h. (Cc
nh ch ging nh cc pho i. Chng phi c thit k kho v c nhng ngi bo
v tho ng).20
Cch tip cn c trng ca k s ci bin t t l th ny. Ngay d l anh ta c l c
th p mt s l tng lin quan n x hi nh mt tng th c th, th d phc li
chung ca x hi- anh ta khng tin vo phng php ti thit k n nh mt tng th. Bt
lun cc mc ch ca anh ta l g, anh ta c t chng bng nhng iu chnh v ti iu
chnh nh, nhng iu chnh c th lin tc c ci thin. Cc mc ch ca anh ta c
th thuc cc loi khc nhau, th d, tch t ca ci hay quyn lc cho cc c nhn no ,
hay cho cc nhm no ; hay phn pht ca ci v quyn lc; hay bo v cc quyn
no ca cc c nhn hay nhm, v. v. Nh th ci bin x hi cng cng hay chnh tr
c th c cc xu hng cc k khc nhau, ton tr cng nh t do. (Cc th v cc chng
trnh t do su rng cho ci cch tng phn c W. Lippmann a ra di tiu The
Agenda of Liberalism Chng trnh ngh s ca Ch ngha t do21). K s ci bin t
t, ging nh Socrates, bit l mnh bit t bao nhiu. Anh ta bit rng chng ta c th
hc ch t cc sai lm ca mnh. Do , anh ta lun tin tng bc mt, cn trng so snh
cc kt qu mong i vi cc kt qu t c, v lun lun coi chng cc hu qu
Hume khng t b quan im chc nng hay cng c ch ngha ca cc nh ch x hi, v ng ni
rng con ngi khng th lm m khng c chng. Lp trng ny c th c trau chut thnh mt gii
thch kiu Darwin v tnh cht cng c ca cc nh ch khng c thit k (th d ngn ng): nu chng
khng c chc nng hu ch no, th chng chng c c hi tn ti. Theo quan im ny, cc nh ch
khng c thit k c th ni ln nh cc h qu khng ch ca cc hnh ng duy l: ht nh mt
ng i c th c hnh thnh m khng c bt k ch no lm vy do ngi dn thy thun tin
s dng mt ng mn c ri (nh Descartes quan st). Hu nh chng cn nhn mnh, tuy vy, rng
cch tip cn k thut l kh c lp vi mi vn v xut x.
19
V cch tip cn chc nng, xem, th d, Anthropology as Basis of Social Science ca B. Malinowski
trong Human Affairs ( ed. Cattel), c bit cc tr. 206 ff. v cc trang 239ff.
20
Th d ny, khng nh rng hiu sut ca cc b my nh ch b hn ch, v rng hot ng ca cc
nh ch ph thuc vo vic cung cp nhn s ph hp, c l c th c so snh vi cc nguyn l ca
nhit ng hc, nh nh lut bo ton nng lng ( dng trong n loi tr kh nng ch to ng c
vnh cu). Vi t cch nh vy, n c th c i snh vi mu toan khoa hc ch ngha khc pht
trin mt php tng t gia khi nim vt l v nng lng v mt s khi nim x hi hc nh quyn lc;
xem, th d, Power (1938) ca Bertrand Russell, tr. 10f., ni loi mu toan khoa hc ch ngha loi ny
c th. Ti khng ngh l im chnh ca Russell - rng cc dng quyn lc khc nhau nh s giu c,
sc mnh tuyn truyn, sc mnh th bo, i khi c th c chuyn i ln nhau - c th c trnh
by dng k thut.
21
W. Lippmann, The Good Society (1937), Ch. XI, cc tr. 203ff. Xem c W. H. Hutt, Plan for
Reconstruction (1943).
53
khng mong mun nhng khng trnh khi ca bt k ci cch no; v anh ta s trnh
tin hnh cc ci cch c phc tp v phm vi lm cho anh ta khng th tch bch cc
nguyn nhn v tc ng, v bit ci g anh ta thc s ang lm.
S my m v vu t t nh vy khng ph hp vi tnh kh chnh tr ca nhiu nh
tch cc ch ngha. Chng trnh ca h, cng c m t nh chng trnh ci bin x
hi- social engineering, c th c gi l ci bin chnh th-holistic hay ci bin
Khng tng- Utopian engineering.
Ci bin x hi chnh th hay Khng tng, ngc vi ci bin x hi t t, chng bao
gi mang tnh t nhn m lun lun mang tnh cng cng. N nhm ti t chc li
ton b x hi ph hp vi mt k hoch hay s xc nh; n nhm ti vic chim
ly cc v tr then cht22 v ti vic m rng quyn lc ca Nh nc cho n khi
Nh nc tr nn gn nh ng nht vi x hi,23 v, hn na, t cc v tr then cht
ny n nhm ti kim sot cc lc lng lch s to hnh cho tng lai ca x hi ang
pht trin: hoc bng cch chn s pht trin ny li, hay bng nhn thy trc din tin
ca n v iu chnh x hi theo n.
C l c th ny sinh cu hi, liu cc cch tip cn tng phn v chnh th c m t
y l khc nhau cn bn, v chng ta khng a ra cc gii hn cho phm vi ca cch
tip cn t t. Nh cch tip cn ny c hiu y, ci cch hin php, th d, ng l
nm trong phm vi ca n; ti cng s chng loi tr kh nng ca mt lot ci cch tng
phn c th do mt xu hng chung gy cm hng, th d, do mt xu hng tin ti s
bnh qun ho ln hn v thu nhp. Theo cch ny, cc phng php t t c th dn n
nhng thay i ca ci thng c gi l cu trc giai cp ca x hi. C th hi, liu
c bt k s khc bit no gia cc loi ci bin tng phn tham vng hn ny v cch
tip cn chnh th hoc Khng tng hay khng? V cu hi ny c th thm ch tr nn
khn thit hn nu chng ta xem xt iu , khi c gng nh gi nhng hu qu kh d
ca ci cch c xut no , k thut vin ci bin tng phn phi n lc nht
c lng cc tc ng ca bt k bin php no ln ton b x hi.
Tr li cu hi ny, ti s khng th vch mt ng ranh gii chnh xc gia hai
phng php, nhng ti s th a ra quan im rt khc nhau m k thut vin chnh th
v tng phn xem xt cng vic ci cch x hi. Cc nh chnh th bc b cch tip cn
tng phn do l qu khim tn. S bc b ca h, tuy vy, khng hon ton hp vi thc
tin ca h; v trong thc tin h lun lun b trt li vo vic p dng hi ba bi v
vng v du cho nhiu tham vng v tn nhn, ci v c bn l mt phng php tng
phn nhng khng c tnh thn trng v t-ph bnh ca n. L do l, trong thc tin,
phng php chnh th ho ra l khng th thc hin c; nhng thay i chnh th
c th lm cng ln bao nhiu, th nhng tc ng tr li khng d kin v phn ln
khng mong i cng ln by nhiu, buc k s chnh th phi dng cch ng bin tng
phn. Thc ra, cch lm ny l c trng cho k hoch ho tp trung hay tp th hn l
cho can thip tng phn thn trng v khim tn hn; v n lin tc dn k s Khng
tng n vic lm cc th m anh ta khng c nh lm; tc l, n dn n hin tng
kht ting v k hoch ho khng c k hoch (unplanned planning). Nh vy s khc
22
Thnh ng ny K. Mannheim thng dng trong cun Man and Society in an Age of Reconstruction ca
ng; xem Ch mc, Index, v th d, cc tr. 269, 295, 320, 381. Cun sch ny trnh by k lng nht mt
chng trnh chnh th v lch s ch ngha m ti c bit v v th c la ra y ph phn.
23
Xem Mannheim, ibid., tr. 337. on ny c trch y hn mc 23, ni n cng c ph phn.
(Xem ch thch 33 tr. 73 di y).
54
bit gia ci bin Khng tng v tng phn ho ra, trong thc tin, l mt s khc bit
khng phi v qui m v phm vi, m v s thn trng v v s chun b sn sng i vi
nhng iu bt ng khng trnh khi. Ta cng c th ni rng, trong thc tin, hai
phng php khc nhau theo cch khc ch khng phi v qui m v phm vi - ngc
vi ci chng ta ch i nu so snh hai hc thuyt lin quan n cc phng php thch
hp v ci cch x hi duy l. Trong hai hc thuyt ny, ti cho rng mt ci ng, trong
khi phng php khc l sai v nht thit dn ti cc sai lm c th sa cha c nhng
trm trng. Trong hai phng php, ti cho rng mt l c th, trong khi phng php
khc n gin khng tn ti: khng th thc hin c.
Mt trong nhng khc bit gia cch tip cn Khng tng hay chnh th v cch tip
cn tng phn v th c th c pht biu theo cch ny: trong khi k s ci bin tng
phn c th tn cng vn ca mnh vi mt u c m v phm vi ca ci cch, nh
chnh th khng th lm iu ny; v anh ta quyt nh trc ri rng mt s ti thit
ton b l c th v cn thit. S thc ny c cc h qu su rng. N lm cho nh Khng
tng c nh kin chng li cc gi thuyt x hi hc nht nh, cc gi thuyt nu ra
cc hn ch i vi kim sot nh ch; th d, gi thuyt c nhc ti trn trong mc
ny, by t tnh bt nh do yu t nhn s, do nhn t con ngi. Bng vic bc b a
priori [mt cch tin nghim] cc gi thuyt nh vy, cch tip cn Khng tng vi
phm cc nguyn l ca phng php khoa hc. Mt mt, cc vn gn vi tnh bt
nh ca nhn t con ngi phi buc nh Khng tng, bt lun anh ta thch n hay
khng, phi th kim sot nhn t con ngi bng cc cng c nh ch, v phi m rng
chng trnh ca mnh sao cho bao trm khng ch bin i x hi, theo k hoch, m
cng c bin i con ngi.24 Vn chnh tr, v vy, l t chc nhng thi thc ca
con ngi theo cch sao cho chng s hng nng lc ca h n cc im chin lc
ng n, v li ton b qu trnh pht trin theo hng mong mun. Dng nh, tut
khi s ch ca nh Khng tng c tin l s thc rng chng trnh ca anh ta bao
hm mt s th nhn tht bi, ngay c trc khi anh ta khi ng n. V n thay i hi
ca anh ta rng chng ta phi xy dng mt x hi mi, ph hp cho cuc sng ca con
ngi, bng i hi rng chng ta phi nho nn con ngi cho ph hp vi x hi mi
ca anh ta. iu ny, r rng, loi b bt k kh nng no kim tra thnh cng hay tht
bi ca x hi mi. V nhng ngi khng thch sng trong x hi mi bng cch h
ch tha nhn rng h vn cha thch hp sng trong ; rng nhng thi thc con
ngi ca h cn c t chc thm. Nhng khng c kh nng kim tra, th mi i
hi, rng mt phng php khoa hc c s dng, u tan bin mt. Cch tip cn
chnh th l khng tng thch vi mt thi khoa hc thc s.
K thut ci bin Khng tng khng phi l mt trong nhng ch chnh ca nghin
cu ny, nhng c hai l do v sao n c xem xt ba mc tip theo, cng vi ch
ngha lch s. Th nht, v di tn k hoch ho tp th (hay tp trung), n l hc thuyt
rt thi thng m t k thut tng phn- piecemeal technology v ci bin tng
phn- piecemeal engineering phi c phn bit r rt. Th hai, v ch ngha Khng
tng khng ch ging ch ngha lch s trong s th ch ca n vi cch tip cn tng
phn, m cng thng thng xuyn hp lc vi h t tng lch s ch ngha.
24
Vn Bin i Con ngi l tiu ca mt chng ca cun sch Man and Society ca K.
Mannheim. Trch dn tip theo l t chng , tr. 199f.
55
22 LIN MINH TI LI
VI CH NGHA
KHNG TNG
Mill nhn ra r rng s i lp gia hai cch tip cn phng php lun m ti gi l
k thut tng phn v ch ngha lch s. ng vit, c hai loi kho st x hi hc.25
loi th nht, cu hi c xut l, th d, tc ng ca vic a ra b
phiu ph thng, trong iu kin hin thi ca x hi s l g? Nhng cng c mt
kho st th hai Trong cu hi, khng phi l tc ng ca mt nguyn nhn
cho trc trong mt trng thi no ca x hi s l g, m l cc nguyn nhn no
gy ra cc Trng thi X hi ni chung?
25
56
Nh on trch ny cho bit, s khc bit gia cch tip cn ca ti v cch tip cn
lch s ch ngha khng phi trong chng mc m cch trc c tnh k thut m l c
tnh k thut tng phn. Trong chng mc ch ngha lch s c tnh k thut, cch tip cn
ca n khng l tng phn, m l chnh th.
Cch tip cn ca Mill c chng t rt r rng l chnh th khi ng gii thch ng
hiu Trng thi ca X hi (hay giai on lch s) l g: Ci c gi l mt trng thi
ca x hi, ng vit, l trng thi ng thi ca tt c cc s thc hay hin tng x
hi ln hn. Cc th d v nhng s thc ny inter alia [khng k nhng ci khc] l:
Trng thi ca cng nghip, ca ci v phn phi n; x hi phn chia thnh cc giai
cp, v cc quan h ca cc giai cp vi nhau; cc nim tin chung m h nui
dng; hnh thc chnh ph ca h, v ci quan trng hn ca cc lut v tp qun ca
h. Tm li, Mill c trng cc trng thi ca x hi nh sau: Cc trng thi ca x hi
ging nh cc thi k trong c th; chng l tnh trng khng phi trong mt hay vi
c quan hay chc nng, m l ca ton b c th.28
Chnh chnh th lun ny l ci phn bit trit nht ch ngha lch s khi bt k k
thut tng phn no, v l ci lm cho lin minh ca n vi cc loi no ca ci bin
x hi chnh th hay Khng tng l c th.
y chc chn l mt lin minh hi l k; v nh chng ta thy ( mc 15) c mt
xung t rt r rng gia cch tip cn chnh th v cch tip cn ca k s hay k thut
vin x hi, vi iu kin chng ta hiu k thut ci bin x hi l xy dng cc nh ch
x hi theo k hoch. Theo quan im ca ch ngha lch s, cch tip cn lch s ch
ngha chng li bt c loi ci bin x hi no mt cch trit ht nh cch tip cn ca
mt nh kh tng hc i vi cch ca nh o thut lm ma; v vy, cc nh lch s ch
ngha tn cng ci bin x hi (ngay c cch tip cn tng phn) nh Khng tng.29 Bt
chp iu , chng ta thy ch ngha lch s rt thng xuyn lin minh vi ng cc
tng , cc tng in hnh ca ci bin x hi chnh th hay Khng tng, nh
tng v cc bn thit k cho mt trt t mi, hay v k hoch ho tp trung.
Hai i din c trng ca lin minh ny l Plato v Marx. Plato, mt ngi bi quan,
tin rng mi thay i hay hu nh mi thay i - u suy i; y l qui lut ca ng v
pht trin lch s. V vy, k hoch Khng tng ca ng nhm ti chn mi thay i;30
ci ngy nay c th c gi l k hoch tnh. Mt khc, Marx mt ngi lc quan, v
c th (ging Spencer) l mt ngi ng h mt l thuyt o c lch s ch ngha. V
vy, k hoch Khng tng ca ng l mt x hi pht trin hay ng hn l mt x hi
b hm li. ng tin on, v c thc y mt cch tch cc, mt s pht trin t
cc trong mt x hi Khng tng l tng khng bit n s p bc chnh tr hay
kinh t no: nh nc tiu vong, mi ngi hp tc t do theo nng lc ca mnh, v mi
nhu cu u c tho mn.
Yu t mnh nht trong lin minh gia ch ngha lch s v ch ngha Khng tng,
khng nghi ng g, l cch tip cn chnh th l chung cho c hai. Ch ngha lch s quan
tm n pht trin, khng phi pht trin cc kha cnh ca i sng x hi, m l pht
trin x hi nh mt tng th; v ci bin Khng tng cng vy l chnh th. C hai
u b qua mt s thc quan trng s c xc lp mc tip - s thc rng ci tng
28
57
Xem, th d, Man and Society ca K. Mannheim, tr. 6 (v nhiu ch khc), ni ng bo chng ta rng
Chng cn bt k la chn no gia k hoch ho v khng k hoch ho, m ch c s la chn gia
k hoch ho tt v ti m thi; hoc The Planning of Free Societies (1942) ca F. Zweig, tr. 30, ngi
tr li cho cu hi liu mt x hi c k hoch ho hay khng c k hoch ho l c a chung hn
bng cch ni rng cu hi ny khng ny sinh, v n c chiu hng pht trin lch s hin ti tr li
cho chng ta ri.
32
K. Mannheim op. cit. [sch dn], tr. 33; cc trch dn tip theo l ibid [cng t ], tr.7.
33
K. Mannheim, ging nh Comte, phn bit ba mc pht trin ca t duy: (1) th v sai hay khm ph
ngu nhin, (2) pht minh, (3) k hoch ho (ibid. tr. 150f.) ti rt khng tn thnh hc thuyt ca ng, i
vi ti phng php th v sai (1) dng nh ti gn phng php ca khoa hc hn bt k phng php
no ca cc mc khc.- Mt l do thm cho vic coi cch tip cn chnh th l tin-khoa hc l n cha
ng mt yu t ca ch ngha cu ton. Mt khi chng ta nhn ra, tuy vy, rng chng ta khng th to ra
thin ng trn tri t m ch c th ci thin s vic mt cht, chng ta cng phi nhn ra rng chng ta
ch c th ci thin chng tng t mt.
58
23 PH PHN CHNH
TH LUN
Sau khi tit l thin kin ring ca mnh, v phc ho quan im lm c s cho ph
phn ca ti cng nh s i lp gia cch tip cn tng phn v ch ngha lch s v ch
ngha Khng tng, by gi ti bt u cng vic chnh ca mnh, kho st cc hc
thuyt lch s ch ngha. Ti bt u vi mt ph phn ngn gn ca chnh th lun, v
ci ny by gi ho ra l mt trong nhng v tr ct yu ca l thuyt cn tn cng.
C mt s m h c bn trong vic s dng t ton b-whole trong vn khoa chnh
th lun. N c dng biu th (a) tng th (totality) tt c cc tnh cht hay kha
cnh ca mt s vt, v c bit tng tt c cc quan h tn ti gia cc thnh t ca n,
v (b) cc tnh cht hay kha cnh c bit nht nh ca s vt c ni n, c th l
nhng ci lm cho n hin ra nh mt cu trc c t chc thay v l mt ng n
thun. Ci ton b theo ngha (b) c lm thnh i tng nghin cu khoa hc, c
bit bi ci gi l trng phi tm l hc Gestalt*; v thc ra chng c l do v sao chng
ta li khng nghin cu cc kha cnh nh vy nh cc s u n ca cu trc (th d,
tnh i xng) c th thy trong cc s vt nht nh nh cc sinh vt, hay cc trng
in, hay cc my mc. C th ni v cc th c cc cu trc nh vy, nh l thuyt
Gestalt din t, rng chng l nhiu hn tng gp nhiu hn tng n thun ca thnh
phn ca chng.
Bt k th d no ca l thuyt Gestalt c th c dng chng t rng nhng ci
ton b theo ngha (b) l rt khc nhng ci ton b theo ngha (a). Nu, cng vi cc nh
l thuyt Gestalt, chng ta suy xt th mt giai iu l nhiu hn tp hp hay trnh t n
thun ca cc m m chng ta chn ra xem xt. N l mt kha cnh c th phn bit
r rng khi cc kha cnh khc, nh cao tuyt i ca m u tin ca cc m ny,
hay cng trung bnh tuyt i ca chng. V cn c cc kha cnh Gestalt khc thm
ch tru tng hn cc kha cnh ca giai iu, th d, nhp iu; v xem xt nhp iu
chng ta b qua ngay c cao tng i, ci l quan trng vi giai iu. Bi l chn lc
nh vy, nghin cu v mt Gestalt, v cng vi n, v bt k ci ton b theo ngha (b)
no, l khc bit r rng vi nghin cu ci tng th, tc l, ci ton b theo ngha (a).
Cho nn s thc l nhng ci ton b theo ngha (b) c th c nghin cu mt cch
khoa hc khng c vin dn n nhm bin h cho i hi hon ton khc rng nhng
ci ton b theo ngha (a) c th c nghin cu cng th. i hi sau phi b bc b.
Nu chng ta mun nghin cu mt s vt, chng ta nht thit phi chn ra cc kha cnh
nht nh ca n. L khng th i vi chng ta quan st hay m t ton b mt ming
ca th gii hay ca t nhin; thc ra, ngay c ton b mt ming nh nht cng chng
th c m t nh vy, v mi m t nht thit phi mang tnh chn lc.34 Thm ch c
*
59
K. Mannheim (op.cit., tr. 167) m t khoa hc chn lc hay tru tng nh mt giai on qua mi
khoa hc phn u cho s chnh xc u phi tri qua.
36
Vi ba trch dn tip theo hy so snh vi Mannheim, op.cit., tr. 184; xem c tr. 170, ch thch, v tr.
230.
37
Ibid., tr. 230. Hc thuyt rng chng ta c th nhn c mt loi hiu bit c th v bn thn thc ti
c bit k nh mt phn ca ci c th c m t v mt k thut nh ch ngha thn b; v s h ht
cho nhng ci ton bcng th.
38
Xem op. cit., th d, cc tr. 26 v 32. Ph phn thuyt chnh th ca ti khng c ngha rng ti phn i
li yu cu khn thit cho s hp tc gia cc ngnh khoa hc khc nhau. c bit khi chng ta i mt vi
mt vn tng phn xc nh c th c y mnh bi s hp tc nh vy, chng ai i m c chng li
vic . Nhng y l chuyn rt khc vi k hoch lnh hi nhng ci ton b c th bng mt phng
php tng hp c h thng, hay ci g thuc loi y.
60
39
61
45
62
24 L THUYT CHNH
TH V TH NGHIM
X HI
T duy chnh th lun l c bit c hi trong nh hng ca n ln l thuyt lch s ch
ngha v cc th nghim x hi (c trnh by chi tit mc 2 trn). Mc d k thut
vin ci bin tng phn s ng vi quan im chnh th rng cc th nghim x hi
ton din hay chnh th, nu ni chung c th, l cc k khng thch hp cho cc mc
ch khoa hc, anh ta s dt khot phn i gi thit, chung cho c ch ngha lch s v
ch ngha Khng tng, rng cc th nghim x hi, l thc tin, phi mang tnh cht
ca cc n lc Khng tng khi t chc li ton b x hi.
Tin li bt u s ph phn ca chng ta vi vic tho lun mt phn i rt hin
nhin i vi chng trnh Khng tng, c th l chng ta khng c tri thc thc
nghim cn thit cho mt nhim v nh vy. Cc bn thit k ca k s vt l da trn k
thut thc nghim; tt c cc nguyn l to c s cho cc hot ng ca anh ta c kim
chng bng cc thc nghim. Nhng cc bn thit k chnh th lun ca k s x hi
khng da trn bt k kinh nghim thc tin c th so snh no. Nh vy s tng t
c cho l c gia k thut vt l v k thut ci bin x hi chnh th b sp ; k hoch
ho chnh th c coi mt cch ng n l Khng tng, v cc k hoch ca n n
gin chng h c c s khoa hc.
i mt vi ph phn ny, k s Khng tng chc c l tha nhn nhu cu v kinh
nghim thc tin, v v k thut th nghim. Nhng anh ta s cho l chng ta s chng bao
gi bit bt k th g v nhng vn ny nu chng ta lng l lm cc th nghim x
hi, hay k thut ci bin chnh th, ci theo quan im ca anh ta cng th. Chng ta phi
bt u, anh ta l l, s dng bt lun tri thc no chng ta c, d nhiu hay t. Nu chng
ta c tri thc no v thit k my bay ngy nay, ch l v ngi i tin phong no
, ngi khng c tri thc ny, dm thit k mt my bay v mang n ra th. Nh
vy nh Khng tng thm ch c th cho rng phng php chnh th lun m anh ta
ch trng chng l g khc m l phng php thc nghim p dng cho x hi. V anh
ta, cng nh nh lch s ch ngha, cho rng cc th nghim qui m nh, nh mt th
nghim trong ch ngha x hi thc hin mt nh my hay mt lng hay thm ch
63
46
y cng l quan im ca Mill khi ng ni v cc th nghim x hi rng chng ta r rng chng bao
gi c nng lc th bt c th g. Chng ta ch c th theo di nhng ci m t nhin to ra,nhng s
tip din ca cc hin tng c ghi trong lch s (Xem Logic, Book VI, ch. VII, mc 2).
64
Sidney v Beatrice Webb, Methods of Social Study (1932), cc tr. 221 ff., cho cc th d tng t v cc
th nghim x hi. Tuy vy, h khng phn bit gia hai loi th nghim c gi l tng phn v chnh
th, mc d ph phn ca h v phng php th nghim (xem tr. 226, s trn ln cc tc ng) l c
bit thuyt phc nh mt ph phn cc th nghim chnh th (m dng nh h ngng m). V li, ph
phn ca h li kt hp vi l l v tnh hay bin i m ti coi l khng hp l; xem mc 25 di y.
48
Mt phn tch y hn v cc phng php ca vt l hc hin i theo ng hng c phc ho
y c th thy trong cun Logic of Scientific Discovery ca ti; xem c What is Dialectic? Mind, vol. 49,
cc tr. 403 ff. Xem c, th d, Tinbergen, Statistical Testing of Business Cycle Theories, vol. II, tr. 21: Xy
dng mt m hnh l vn v th v sai, v.v.
65
thay th bng ngh thut ti ba v chp nhn trch nhim v chng, v th hc t chng,
v v p dng tri thc ny sao cho chng ta c th trnh chng trong tng lai.
By gi chng ta quay sang im (b), ph phn quan im l chng ta c th hc t
cc th nghim chnh th, hay chnh xc hn, t cc bin php c thc hin qui m
gn ti m c chnh th (v cc th nghim chnh th theo ngha trit rng chng t
chc li ton b x hi l khng th c c v mt logic, nh ti ch ra mc
trc). im ch yu ca chng ta rt n gin: kh kh c kh nng t ph phn cc
sai lm ring ca mnh, nhng chc hn gn nh khng th i vi chng ta gi mt
thi ph phn i vi cc hnh ng ca chng ta, cc hnh ng dnh dng n cuc
sng ca nhiu ngi. Ni cch khc, rt kh hc t cc sai lm rt ln.
L do ca iu ny gm hai loi: k thut cng nh o c. V qu nhiu vic xy ra
ng thi, l khng th ni bin php c bit no chu trch nhim v bt k kt qu
no; hay ng hn, nu chng ta qui mt kt qu no cho mt bin php no y, th
chng ta c th lm vy ch trn c s ca hiu bit l thuyt no c t trc, ch
khng t th nghim chnh th c ni n. Th nghim ny khng gip chng ta qui cc
kt qu c bit cho cc bin php c bit; tt c ci chng ta c th lm l qui ton b kt
qu cho n; v iu ny c th c ngha bt k l g, chc chn rt kh nh gi. Ngay
c cc n lc ln nht m bo mt tuyn b c nhiu thng tin, c lp, v ph phn
v cc kt qu ny cng khng chc thnh cng. Nhng xc sut cho cc n lc nh
vy c tin hnh l nh, c th b qua; ngc li, rt c th l s khng c tho lun
t do v k hoch chnh th v cc h qu ca n. L do l mi n lc k hoch ho qui
m rt ln u l mt nhim v, ni nh i, chc hn gy ra bt tin ng k cho nhiu
ngi, v trong mt thi gian kh di. Do lun lun c mt xu hng phn i k
hoch, v than phin v n. K s Khng tng phi ngoi tai nhiu trong s nhng
phn nn ny nu anh ta ni chung mun t ti ch no ; thc ra, s l mt phn cng
vic ca anh ta l i chn nhng s phn i phi l. Nhng cng vi chng anh ta chc
hn cng chn c nhng ph phn hp l. V n thun s thc l phi kim ch s by
t bt mn lm gim ngay c s by t tho mn nhit tnh nht thnh v ngha. Nh vy
s kh tm hiu chc chn cc s thc, tc l hu qu ca k hoch ln mi cng dn;
v khng c cc s thc ny th ph phn mang tnh khoa hc l khng th c.
Nhng kt hp k hoch ho chnh th v cc phng php khoa hc cn gp kh khn
c bn hn so vi c biu l ra cho n y. Nh k hoch chnh th b qua s thc
rng d tp trung quyn lc nhng khng th tp trung tt c tri thc nm ri rc trong
u ca nhiu c nhn, v s tp trung ho chng l cn thit cho vic nm quyn lc tp
trung mt cch khn kho.49 Nhng s thc ny c cc h qu su rng. Khng c kh
nng bit chc c ci g trong u ca rt nhiu c nhn, anh ta hn phi c n gin ho
cc vn ca mnh bng cch loi b nhng s khc bit ring: anh ta phi c kim sot
v rp khun cc li ch v nim tin bng gio dc v tuyn truyn.50 Nhng n lc ny
49
Nhn xt rng khng th c tri thc cn cho k hoch ho tp trung vo bt k mt ci u duy nht no
l ca Hayek; xem Collectivist Economic Planning, tr. 210. (Xem c ch thch 10 tr. 58 trn).
50
Mt trong cc im mu cht ca l thuyt chnh tr ca Spinoza l tnh khng th bit v khng th kim
sot ci m ngi khc ngh. ng nh ngha s chuyn ch nh mu toan t ci khng th lm c,
v hnh s quyn lc ni n khng th dng c. Phi nh rng, Spinoza khng chnh xc l mt
ngi theo t tng t do; ng khng tin vo s kim sot ch nh ca quyn lc, m ngh rng mt hong
t c quyn hnh s quyn lc ca mnh ti gii hn thc t ca n. Th m ci Spinoza gi l chuyn
66
s dng quyn lc trn tinh thn phi ph hu kh nng cui cng ca vic tm ra ci
ngi dn thc s suy ngh, v n r rng khng tng hp vi biu l t do ca t duy,
c bit ca t duy ph phn. Cui cng, n phi ph hu tri thc; v s tng thm v
quyn lc cng ln bao nhiu, th s mt mt tri thc cng nhiu by nhiu. (Quyn lc
chnh tr v tri thc x hi nh vy c th c pht hin ra l b cho nhau, dng t
theo ngha ca Bohr. V c th thm ch ho ra l minh ho r duy nht ca thut ng
kh hiu nhng thi thng ny).51
Tt c nhng nhn xt ny hn ch vn phng php khoa hc. Chng ngm tha
nhn gi thit khng l rng chng ta chng cn nghi ng lng nhn t c bn ca k s
Khng tng k hoch ho, ngi c ban cho quyn lc ch t gn bng quyn lc c
ti. Tawney kt thc mt tho lun v Luther v thi i ca ng vi cc t sau: Thi i
ca Machiavelli v Henry VIII, nghi ng v s tn ti ca nhng con k ln v k ging,
tm thy thc n cho tnh c tin ca n trong th phng cc con qui vt, Hong t
sng bi Tri, him c .52 y thay cc t nhng con k ln v k ging bng
Hong t sng bi Tri; thay hai tn bng tn ca nhng th tng ng hin i hin
nhin hn ca chng, v thay Hong t sng bi Tri bng nh chc trch k hoch
ho nhn t: v chng ta c mt m t v tnh c tin ca ring thi i chng ta. Tnh c
tin ny s khng b tn cng y; nhng c th nhn xt rng, gi thit lng nhn t v
gii hn v khng thay i ca cc nh k hoch hng mnh, phn tch ca chng ta vn
chng t rng c th chng bao gi h bit c liu cc kt qu ca cc bin php ca
h c ph hp vi cc nh tt lnh ca h hay khng.
Ti khng tin rng c th a ra bt k ph phn tng ng no chng phng php
tng phn. Phng php ny c th c dng, c bit hn, tm ra, v u tranh chng
li, cc tai ho ln nht v khn cp nht ca x hi, hn l tm ra, v u tranh cho,
ci tt cui cng no (nh cc nh chnh th lun c thin hng lm). Nhng mt
cuc chin c h thng chng li nhng ci xu xc nh, chng li cc hnh thc xc
nh ca bt cng hay bc lt, v s au kh c th trnh c nh i ngho hay tht
nghip, l mt vic rt khc vi n lc thc hin mt bn thit k l tng xa vi v x
hi. Thnh cng hay tht bi c nh gi d hn, v chng c l do c hu v sao
phng php ny li dn n s tch t quyn lc, v n nn ph phn. Hn na, mt
cuc u tranh nh vy chng li nhng ci xu xc nh v cc mi nguy him c th
chc c nhiu kh nng tm c s ng h ca i a s hn l mt cuc chin u cho
s thit lp mt iu Khng tng, d l tng nh c th t ra vi cc nh k hoch.
iu ny c l c th soi nh sng no ln s thc l trong cc nc dn ch t bo v
chng li s xm lc, c th nhn c s ng h thch ng cho cc bin php su rng
cn thit (chng thm ch c th mang tnh cht ca k hoch ho chnh th) m khng
cm ph phn cng khai, trong khi cc nc chun b cho mt cuc tn cng hay tin
67
hnh chin tranh xm lc, nh mt qui tc ph phn cng khai phi b cm, nhm huy
ng s ng h cng khai bng cch by t s xm lc nh s phng th.
By gi chng ta c th quay li i hi ca nh Khng tng rng phng php ca
anh ta l phng php th nghim tht s p dng cho lnh vc x hi hc. Ti ngh, ph
phn ca chng ta xua tan i hi ny. iu ny c th c minh ho thm bi s
tng t gia k thut vt l v k thut ci bin chnh th. C th tha nhn rng cc my
mc vt l c th c lp k hoch thnh cng theo cc bn thit k, v vi chng, ngay
c ton b mt nh my sn xut ra chng, v.v. Nhng tt c iu ny l c th ch v
nhiu th nghim tng phn c tin hnh t trc ri. Mi chic my l kt qu ca
rt nhiu ci tin nh. Mi model phi c pht trin bi phng php th v sai, bi
v s iu chnh nh. Cng ng th vi lp k hoch mt nh my sn xut. K hoch
dng nh l chnh th c th thnh cng ch v chng ta vp phi mi loi sai lm
nh ri; nu khc i c mi l do l n c th dn n cc sai lm ln.
Nh vy s tng t gia k thut vt l v k thut x hi, nu xt k lng hn, quay
ra chng k s chnh th v ng h k s ci bin x hi tng phn. Thnh ng k thut
x hi-social engineering, m ch n s tng t ny, b nh Khng tng chim
ot m khng c mt cht quyn no.
Vi im ny, ti kt thc cc nhn xt ph phn ca mnh v ch ngha Khng tng,
v by gi tp trung vo tn cng ng minh ca n, ch ngha lch s. Ti tin l mnh
cho mt cu tr li i vi lun im lch s ch ngha lin quan n cc th nghim
x hi, tr l l rng cc th nghim x hi l v dng v vic lp li chng di cc iu
kin ging ht l khng th. By gi chng ta s xem xt l l ny.
68
Trong c hai trng hp- cc thi k lch s v v tr a l- chng ta c th thy, dng cc l thuyt c
kim chng bng cc th nghim, rng bt k dn chiu no n cc v tr khng gian hay thi gian u c
th c thay th bng s m t chung no v cc iu kin quan trng thnh hnh nht nh, nh tnh
trng gio dc, hay cao.
70
71
26 KHI QUT HO B
HN CH CC THI
K?
S thc rng ti tho lun vn v cc th nghim x hi trc tho lun ni chung
vn v cc qui lut, hay l thuyt, hay gi thuyt, hay khi qut ho x hi hc,
khng c ngha l ti ngh rng cc quan st v th nghim theo cch no hay cch
khc ng u tin v mt logic hn cc l thuyt. Ngc li, ti tin rng cc l thuyt l
trc i vi cc quan st v th nghim, theo ngha nhng ci sau l quan trng ch trong
quan h ti cc vn l thuyt. Hn na, chng ta phi c cu hi trc khi chng ta c
th hi vng rng quan st hay th nghim c th bng cch no gip chng ta a ra
mt cu tr li. Hoc din t theo phng php th v sai, th phi i trc sai; v nh
chng ta thy ( mc 24), l thuyt hay gi thuyt lun mang tnh thm d v l mt
phn ca th, trong khi quan st v th nghim gip chng ta gt b cc l thuyt bng
cch chng t rng chng sai. V vy, ti khng tin vo phng php khi qut ho, tc
l, vo quan im rng khoa hc bt u vi nhng quan st t n dn ra cc l thuyt
bng qu trnh khi qut ho hay qui np no . ng hn, ti tin rng chc nng ca
quan st v th nghim l khim tn hn gip chng ta kim tra cc l thuyt ca mnh
v loi b cc l thuyt khng qua c kim chng; cho d phi tha nhn rng qu
trnh gt b ny khng ch kim tra suy on l thuyt, m cng kch thch n th li nav thng li sai, v li b bc, bng nhng quan st v th nghim mi.
Trong mc ny, ti s ph phn lun im lch s ch ngha (xem mc 1) rng trong
cc khoa hc x hi tnh hp l ca mi khi qut ho, hay ch t ca cc khi qut ho
quan trng nht, b gii hn thi k lch s c th trong nhng quan st lin quan
c thc hin. Ti s ph phn lun im ny m khng trc tin i tho lun vn
liu ci gi l phng php khi qut ho c bo v c hay khng, bt chp nim tin
chc chn ca ti l n khng; v ti ngh rng lut im lch s ch ngha c th b bc
m khng cn chng t rng phng php ny l khng c hiu lc. Vic tho lun cc
quan im ca ti v phng php ny, v v cc quan h gia l thuyt v th nghim ni
chung, v vy, c th c hon li. N s c cp li mc 28.
Ti bt u ph phn ca mnh v lun im lch s ch ngha vi th nhn rng hu
ht ngi dn sng trong mt thi k lch s no s c thin hng ti nim tin sai
rng nhng s u n m h quan st thy quanh mnh l cc qui lut ph qut ca i
sng x hi, ng vi mi x hi. Tht vy, i khi chng ta ch nhn ra rng bn thn
chng ta nng niu cc nim tin nh vy khi, mt nc khc, chng ta thy rng cc tp
qun v n ung, v xng h, v.v. ca chng ta chng c chp nhn nh chng ta gi
thit mt cch u tr. Suy ra kh hin nhin l nhiu trong s cc khi qut ho khc ca
chng ta, bt lun c thc hay khng, c th thuc cng loi, mc d chng vn khng
b thch thc v chng ta khng th du hnh vo mt thi k lch s khc. (Kt lun ny
72
73
K. Mannheim, op. cit., tr. 177, a ra t principia media vi dn chiu n Mill (ngi ni v axioma
media; xem ch thch trc) biu th ci ti gi l nhng khi qut ho gii hn thi k lch s c th
trong nhng quan st lin quan c thc hin; xem, th d, on vn sau ca ng (op. cit., tr. 178; so
snh vi ch thch 49 ca ti trang 91 trn y): Ngi dn thng quan st th gii x hi mt cch
sng d, hiu cc s kin trc ht bng v tnh dng principia media nh vy, ci l cc nguyn l
ring thng dng ch trong mt thi i no . (Mannheim, loc. cit.[ ch dn] , nh ngha principia
media ca mnh bng cch ni rng chng l, trong phn tch cui cng, cc lc ph qut trong mt s sp
xp c th nh chng c tch hp t cc nhn t hot ng khc nhau mt ch cho trc ti mt thi
im cho trc - mt s kt hp c bit ca nhng hon cnh c th chng bao gi lp li). Mannheim
tuyn b rng ng ta khng theo ch ngha lch s, ch ngha Hegel, v ch ngha Marx trong tht bi ca
chng tnh n cc nhn t ph qut (op. cit., tr. 177 f.). Do , lp trng ca ng ta l nhn mnh
tm quan trng ca cc khi qut ho c gii hn cc thi k lch s c th hay ring bit, trong khi th
nhn rng chng ta c th xut pht t chng, bng mt phng php tru tng, n cc nguyn l
chung cha ng trong chng. (Chng li quan im ny, ti khng tin rng cc l thuyt tng qut hn c
th nhn c bng tru tng ho t nhng s u n ca cc tp qun, cc th tc php l, v.v.,
nhng ci, theo cc th d do Mannheim a ra cc trang 179 ff., to thnh principia media ca ng).
74
58
75
IV
__________________________
PH PHN CC THUYT
THEO-T NHIN
27 C QUI LUT V
TIN HO? CC QUI
LUT
V CC XU HNG
Cc thuyt ca ch ngha lch s m ti gi l theo-t nhin c nhiu im chung vi
cc thuyt phn t nhin ca n. Chng, th d, b nh hng ca t duy chnh th, v bt
ngun t mt s hiu lm cc phng php ca cc khoa hc t nhin. V chng tiu biu
cho mt n lc sao chp lm lc cc phng php ny, chng c th c gi l khoa
hc ch ngha (theo ngha ca Gio s Hayek60). Chng c trng cho ch ngha lch s
ng nh cc thuyt phn t nhin ca n c trng, v c l cn quan trng hn. Nim
tin, c bit hn, rng nhim v ca cc khoa hc x hi l i bc trn qui lut tin ho
ca x hi nhm on trc tng lai ca n (quan im c trnh by cc mc 14
n 17) c l c th c coi nh thuyt lch s ch ngha trung tm. Mt mt, v chnh
quan im ny v x hi chuyn dch qua mt lot cc giai on l ci gy ra s tng
phn gia mt th gii x hi bin i v mt th gii vt l khng thay i, v bng cch
y khch l ch ngha phn t nhin. Mt khc, cng quan im lm ny sinh nim tin
60
Xem F. A. von Hayek, Scientism and the Study of Society, Economica, N.S., vol. IX, c bit tr. 269.
Gio s Hayek dng t ch ngha khoa hc nh ci tn cho s bt chc m qung phng php v
ngn ng ca khoa hc. N c dng y, ng hn, nh tn cho s bt chc ci nhng ngi nht
nh hiu lm l phng php v ngn ng ca khoa hc.
76
61
Ti ng vi Gio s Raven, trong tc phm Science, Religion, and the Future (1943) ca mnh, khi
ng gi mu thun ny l mt cn bo trong mt tch tr thi Victoria; mc d sc mnh ca nhn xt
ny c l b lm suy yu i mt cht bi s ch ca ng ti hi nc vn bc ln t chic tch - ti cc
H thng V i ca Trit hc Tin ho do Bergson, Whitehead, Smuts, v nhng ngi khc to ra.
62
Cm thy hi b hm do bi khuynh hng ca nhng ngi theo thuyt tin ho i nghi ng bt k ai
l theo ch ngha ngu dn, nhng ngi khng chia s thi xc cm ca h i vi thuyt tin ho nh
mt thch thc to tn v phn ng i vi t duy truyn thng, tt hn cho ti ni y rng ti
thy ch ngha Darwin hin i l mt gii thch thnh cng nht ca cc s thc quan trng. Mt minh ho
tt v thi xc cm ca nhng ngi theo thuyt tin ho l tuyn b ca C. H. Waddington (Science
and Ethics, 1942, tr. 17) rng chng ta phi chp nhn chiu hng tin ho l tt n gin bi v n l
tt; mt tuyn b cng minh ho s thc rng nhn xt tit l sau y ca Gio s Bernal v cuc tranh ci
v ch ngha Darwin (ibid., tr. 115) vn cn ngc nhau: khng phi l khoa hc phi chin u vi
mt k th bn ngoi, l Nh th; m l Nh th trong bn thn cc nh khoa hc.
63
Ngay c mt tuyn b nh Mi ng vt c xng sng u c chung mt i t tin khng phi l mt
qui lut ph qut ca t nhin, bt chp t mi; v n dn chiu ti cc ng vt c xng sng tn ti
trn tri t, hn l ti mi c th c cu to c coi l c trng cho cc ng vt c xng sng bt k
ch no v thi gian no. Xem cun Logic of Scientific Discovery ca ti, mc 14 f.
77
64
Xem T. H. Huxley, Lay Sermons (1880), tr. 214. Nim tin ca Huxley vo mt qui lut tin ho l rt
khc thng v thi cc k ph phn ca ng i vi tng v mt qui lut ca s tin b (khng th
trnh khi). S gii thch dng nh l ng khng ch phn bit r rng gia tin ho t nhin v tin b,
m l ng cho rng (mt cch ng n, ti tin vy) hai th chng c my lin quan. Phn tch l th ca
Julian Huxley v ci ng gi l s tin b tin ho (Evolution, 1942, cc tr. 559 ff.) i vi ti dng nh
khng lm phong ph thm my cho iu ny, mc d n c nh thit lp mt mi lin kt gia tin
ho v tin b. V ng tha nhn rng tin ho, du cho i khi l tin b, thng xuyn hn n khng
phi th. (V iu ny v v nh ngha ca Huxley v tin b, xem ch thch 26 tr. 117 di y). Mt
khc, s thc rng mi pht trin tin b c th c coi nh tin ho, l hu nh khng hn s tm
thng. (S k tip nhau ca cc loi mang tnh tri c cho l tin b theo ngha ca ng c th n
thun ch c ngha rng chng ta quen dng t cc loi mang tnh tri cho cc loi thnh cng nht m
chng l cc loi tin b nht).
65
Xem H. A. L. Fisher, History of Europe, vol. I. tr. vii (ti nhn mnh). Xem c F. A. von Hayek, op. cit.,
Economica, vol X, tr. 58, ng ph phn n lc i tm cc qui lut ni theo bn cht ca s vic chng
khng th c tm thy, trong s k tip nhau ca cc hin tng lch s duy nht v xy ra mt ln.
78
Lp trng (a) truy nguyn v mt tng rt c xa- tng rng vng i v sinh,
u th, thanh nin, trng thnh, gi, v cht p dng khng ch cho ring tng ng vt
v thc vt, m cho c cc x hi, chng tc, v c l cho c ton b th gii. Thuyt c
xa ny c Plato s dng trong din gii ca ng v s suy tn v sp ca cc
quc gia th thuc Hi Lp v ca ch Persian (Ba T).66 Machiavelli, Vico,
Spengler, v gn y Gio s Toynbee trong tc phm Study of History b v ca mnh,
s dng n mt cch tng t. T quan im ca thuyt ny, lch s c tnh lp li, v
cc qui lut v vng i ca cc nn vn minh, th d, c th c nghin cu theo cng
cch nh chng ta nghin cu vng i ca mt loi ng vt no .67 Chnh mt h qu
ca thuyt ny, mc d l h qu m nhng ngi sng to ra n hu nh khng c
nh, lm yu s phn i ca chng ta, s phn i da trn tnh duy nht ca qu trnh
tin ho hay lch s. By gi ti khng c nh (ti cm thy chc chn l trong on
c trch dn Gio s Fisher cng khng) ph nhn rng lch s i khi t lp li mnh
trong cc kha cnh no , cng khng ph nhn rng s tng t gia cc loi no
ca cc s kin lch s, nh s ni ln ca cc chnh th chuyn ch trong Hi Lp c v
trong cc thi k hin i, c th l quan trng cho nh nghin cu x hi hc v quyn
lc chnh tr.68 Nhng r rng l tt c cc th d lp li ny li dnh lu n cc hon
cnh ht sc khng ging nhau, v c th nh hng ng k ln pht trin tip theo. Cho
nn chng ta khng c l do hp l no k vng v bt k s lp li hin nhin ca s
pht trin lch s ci s tip tc chy song song vi nguyn mu ca n. Phi tha nhn,
mt khi chng ta tin vo qui lut v cc vng i lp li- mt nim tin t c nh
cc suy on tng t, hay c l c tha k t Plato chng ta chc chn khm ph ra
s xc nhn n gn nh mi ni. Nhng iu ny n thun ch l mt trong nhiu th
d ca cc l thuyt siu hnh dng nh c xc nhn bi cc s thc cc s thc,
nu xem xt k lng hn, ho ra l c la chn theo nh sng ca chnh cc l thuyt
m chng c cho l phi kim nghim.69
66
Plato m t chu k ca Nm V i trong The Statesman; xut pht t gi thit rng chng ta sng trong
thi suy i, ng p dng thuyt ny trong The Republics cho tin ho ca cc th Hi Lp, v trong Laws
cho ch Ba T.
67
Gio s Toynbee khng khng rng phng php ca ng l iu tra nghin cu theo kinh nghim
vng i ca 21 mu k quc ca loi sinh vt nn vn minh. Nhng trong khi ng chp nhn phng
php ny, th ng thm ch khng b chi phi bi bt k mong mun no chng li l l (c trch
trn) ca Fisher; ch t, ti khng thy bt k du hiu no v mt mong mi nh vy trong cc bnh lun
ca ng v l l ny m ng tho mn gt b nh mt biu l ca lng tin Phng Ty hin i vo
quyn tuyt i ca kh nng; xem A Study of History, vol. V, tr. 414. Ti khng ngh rng s m t c
im ny l cng bng i vi Fisher, ngi tip tc on c trch dn bng nhng li sau: S thc
ca tin b c vit r rng v y trn cc trang ca lch s; nhng tin b khng phi l mt qui lut
ca t nhin. Ci m mt th h kim c c th b th h tip theo nh mt.
68
Trong sinh hc tnh hnh l tng t chng mc s lng ln ca nhng tin ho (th d, ca cc ging
khc nhau) c th c coi nh c s cho cc khi qut ho. Nhng s so snh ny ca nhng tin ho n
thun ch dn n s m t v cc kiu (loi) ca cc qu trnh tin ho. Tnh hnh cng th trong lch s x
hi. Chng ta c th thy rng cc kiu no ca cc s kin c lp li y , nhng nh kt qu
t so snh nh vy khng t ra c qui lut no m t hoc din tin ca mi qu trnh tin ho (nh qui lut
v cc chu k tin ho) hay din tin ca mi tin ho ni chung. Xem ch thch 26 di y.
69
Hu nh c th ni v mi l thuyt rng n ph hp vi nhiu s thc: y l mt trong nhng l do v
sao c th ni v mt l thuyt l n c cng c ch khi chng ta khng c kh nng tm ra cc s thc
bc b, hn l nu chng ta c kh nng tm thy cc s thc ng h; xem mc 29 di y, v cun Logic
of Scientific Discovery ca ti, c bit chng X. Mt th d ca th tc b ph phn y, ti tin, l kho
st c cho l mang tnh kinh nghim ca Gio s Toynbee v vng i ca ci c ng gi l loi nn
79
Quay sang lp trng (b), nim tin rng chng ta c th thy r, v ngoi suy, xu
hng hay chiu hng ca chuyn ng tin ho, u tin chng ta c th nhc n rng
nim tin ny nh hng n, v c dng ng h, mt s gi thuyt chu k i
din cho lp trng (a) . Th d, Gio s Toynbee by t cc quan im sau mang c
trng ca lp trng (b) ng h lp trng (a): Cc nn vn minh khng phi l cc
trng thi tnh ca x hi m l cc chuyn ng ng hc thuc loi tin ho. Chng
khng ch khng th ng yn, m chng khng th o chiu m khng lm tan v qui
lut chuyn ng ring ca chng.70 Ti y chng ta gn nh c tt c cc yu t
thng thy trong cc tuyn b ca lp trng (b): tng v ng hc x hi (ngc li
vi tnh hc x hi); v cc chuyn ng tin ho ca cc x hi (di tc ng ca cc
lc x hi); v v cc chiu hng (v din tin, v tc ) ca cc chuyn ng nh vy
m chng, h ni, khng th o chiu li m khng ph v qui lut chuyn ng. Cc
thut ng in nghing tt c u c ly t vt l hc sang cho x hi hc, v s chp
nhn chng dn n mt lot hiu lm th thin ng kinh ngc, nhng rt c trng
cho s lm dng mang tnh khoa hc ch ngha ca cc th d vt l hc v thin vn hc.
Phi tha nhn, nhng s hiu lm ny khng my tai hi ngoi phn xng lch s ch
ngha. Trong kinh t hc, th d vic dng thut ng ng hc (so vi thut ng ng
hc v m thi thng hin nay) l khng th ch trch, nh phi c chp nhn bi
ngay c nhng ngi khng thch thut ng ny. Nhng ngay c vic s dng ny cng
c xut x t n lc ca Comte p dng s phn bit gia tnh hc v ng hc ca
nh vt l vo x hi hc; v khng th c nghi ng g v s hiu lm th bo to c s
cho n lc ny. V loi x hi m nh x hi hc gi l tnh tng t mt cch chnh
xc vi cc h thng vt l m nh vt l gi l ng (du cho c gi l dngstationary). Th d in hnh l h thng mt tri; n l nguyn mu ca mt h thng
ng theo ngha ca nh vt l; nhng v n mang tnh lp li (hay dng), do n khng
tng ln hay pht trin, do n khng chng t bt k s thay i cu trc no (tr cc thay
i khng thuc phm vi ca ng hc thin th v nhng ci v th c th c b qua
y), n tng ng, khng nghi ng g, vi cc h thng x hi m nh x hi hc c th
gi l tnh. im ny c tm quan trng ng k lin quan ti nhng i hi ca ch
ngha lch s, trong chng mc thnh cng ca cc tin on di hn ca thin vn hc
hon ton ph thuc vo tnh lp lp li ny, v theo ngha ca nh x hi hc mang
tnh tnh, ca h thng mt tri - v s thc rng y chng ta c th b qua bt k triu
chng ca mt s pht trin lch s no. V vy chc chn l mt sai lm gi thit rng
nhng tin on ng hc di hn ny ca mt h thng dng (stationary) li thit lp
kh nng tin tri lch s ton din ca cc h thng x hi khng dng (non-stationary).
vn minh (xem ch thch 8 trn). ng dng nh b qua s thc rng ng phn loi ch cc thc th,
nhng ci ph hp vi nim tin a priori ca ng vo cc vng i, nh cc nn vn minh. Th d, Gio s
Toynbee tng phn cc nn vn minh ca ng (op. cit., vol. 1, cc tr. 147 n 149) vi cc x hi
nguyn thu nhm thit lp thuyt ca mnh rng nhng ci ny khng th thuc v cng loi-species
mc d chng c th thuc v cng ging-genus. Nhng c s duy nht ca s phn loi ny l mt trc
gic a priori vo bn cht ca cc nn vn minh. iu ny c th thy t l l ca ng rng hai th ny hin
nhin l khc nhau nh voi khc th - mt l l trc gic m nhc im ca n tr nn r rng nu chng
ta xem xt trng hp v s khc nhau ca ch St. Bernard v ch Bc Kinh. Nhng ton b cu hi (liu
hai th c thuc v cng loi hay khng) l khng th cho php c, v n da trn phng php khoa hc
ch ngha, phng php coi cc tp th gi nh chng l cc thn th vt l hay sinh hc. Mc d phng
php ny thng b ph phn (xem, th d, F. A. von Hayek, Economica, vol. X, cc tr. 41 ff.) nhng ph
phn ny cha bao gi nhn c tr li tho ng.
70
Toynbee, op. cit., vol. 1, tr. 176
80
81
82
Mill, Logic, Book VI, ch. X, mc 3. V l thuyt cc tc ng tin b ca Mill ni chung, xem c Book
III, ch. XV, mc 2 f.
77
Mill dng nh b qua s thc rng ch cc chui n gin nht, nh cc chui cp s cng v cp s
nhn, mi l cc chui m vi s hng l d ra nguyn l ca chng. D to ra cc chui ton hc
phc tp hn trong hng ngn s hng c th khng khm ph ra qui lut cu to ca chng cho
d c mt qui lut nh vy.
78
V cch tip cn gn nht ti cc qui lut nh vy, xem mc 28, c bit l ch thch 29 trong mc .
83
79
Xem Mill, loc. cit. Mill phn bit hai ngha ca t tin b; theo ngha rng, n ngc li vi s thay
i c chu k nhng khng hm s ci thin. (ng tho lun s thay i tin b theo ngha ny mt cch
y hn, op. cit., Book III, ch. XV). Theo ngha hp, n ng s ci thin. ng dy rng s kin tr tin
b theo ngha rng l mt vn v phng php (ti khng hiu im ny), v theo ngha hp hn l mt
nh l ca x hi hc.
80
Trong nhiu tc phm lch s ch ngha v tin ho ch ngha thng l vic khng th pht hin ra n
d kt thc u v l thuyt nghim tc bt u u. (Xem th d cc ch thch s 10 v 13 ca mc
ny). V thm ch chng ta phi i mt vi kh nng l mt s nh lch s ch ngha c th ph nhn rng
c mt s khc bit gia n d v l thuyt. Th d, hy xem xt trch dn sau t nh phn tm hc Dr.
Karin Stephen: Ti tha nhn rng gii thch hin i m ti th xut c th khng hn mt n
dti khng ngh chng ta phi xu h v cc gi thuyt khoa hc thc ra tt c u da trn n d. L
thuyt sng v nh sng c l ci g khc? (i snh vi Science and Ethics, ca Waddington, tr. 80,
xem c tr. 76 v hp dn). Nu gi nh phng php ca khoa hc vn l phng php ca bn cht lun,
tc l phng php ca vic hi n l ci g? (i snh vi mc 10 trn), v nu l thuyt sng ca nh
sng gi nh l tuyn b bn cht lun rng nh sng l chuyn ng sng, th nhn xt ny c th c
bin minh. Song s vic l, mt trong nhng khc bit chnh gia phn tm hc v l thuyt sng ca nh
sng chnh li l, trong khi ci trc vn v c bn mang tnh bn cht lun v n d, cn ci sau th khng.
84
28 PHNG PHP RT
GN. GII THCH
NHN QU. TIN DON
V TIN TRI
Ph phn ca ti i vi thuyt v cc qui lut lch s ca s k tip nhau vn cha c
thuyt phc mt kha cnh quan trng. Ti th chng t rng cc chiu hng hay
cc xu hng m cc nh lch s ch ngha pht hin ra trong s k tip nhau ca cc s
kin c gi l lch s, khng phi l cc qui lut, nhiu nht nu l cc xu hng. V
ti ch ra v sao mt xu hng, ngc vi mt qui lut, ni chung li khng c dng
nh c s cho cc tin on khoa hc.
Nhng i vi ph phn ny, Mill v Comte, ti tin, l duy nht gia cc nh lch s
ch ngha kha cnh ny, vn c th cho mt li p li. Mill c l c th tha nhn mt
s ln ln no gia cc qui lut v cc xu hng. Nhng ng c th nhc nh chng ta
rng bn thn ng ph phn nhng ngi ln ln mt s ng u ca s k tip
nhau mang tnh lch s vi mt qui lut thc s ca t nhin; rng ng cn thn
nhn mnh rng mt s ng u nh vy c th ch l mt qui lut kinh nghim81
(thut ng hi gy lm lc); v rng n ch c coi l chc chn, nu trn c s s ph
hp ca suy din a priori vi bng chng lch s n c qui v a v ca mt qui lut
tht ca t nhin. V ng c th nhc nh chng ta rng thm ch ng a ra qui tc
cng bch rng ng bao gi a ra bt k khi qut ho no t lch s vo khoa hc x
hi tr phi c th ch ra l do cho vic ,82- tc l, bng cch suy din n t cc qui
lut t nhin tht s no , c th c thit lp mt cch c lp. (Cc qui lut m ng
ngh n l cc qui lut v bn cht con ngi, tc l cc qui lut tm l hc). Th tc
ny v qui cc khi qut ho lch s hay khi qut ho khc v mt tp no ca cc qui
lut c tnh khi qut cao hn, c Mill gi l phng php suy din ngc, v ng
bin h n nh phng php lch s v x hi hc ng n duy nht.
Ti sn sng tha nhn rng c sc thuyt phc no trong li p li ny. V nu
chng ta thnh cng trong qui mt xu hng v mt tp cc qui lut, th chng ta c th
c bin minh v s dng xu hng ny, ging nh mt qui lut, nh mt c s ca cc
tin on. Mt s rt gn, hay suy din ngc nh vy, c th gp phn vo vic lp ci
81
Trch dn ny v trch dn tip l t Mill, Logic, Book VI, ch. X, mc 3. Ti coi thut ng qui lut kinh
nghim-empirical law (do Mill dng nh tn cho mt qui lut c mc ph bin thp) l rt khng may
bi v tt c cc qui lut khoa hc u mang tnh kinh nghim: tt c chng u c chp nhn hay b gt
b trn c s ca chng c kinh nghim. (V cc qui lut kinh nghim ca Mill, xem c op. cit., Book III,
ch. VI v Book VI, ch. V, mc 1). S phn bit ca Mill c C. Menger chp nhn, ngi i chi cc
qui lut chnh xc vi cc qui lut kinh nghim; xem The Collected Works, vol. II, cc tr. 38 ff., v 259
ff.
82
Xem Mill, op. cit., Book VI, ch. X, mc 4. Xem c Comte, Cours de philosophie positive, IV, tr. 335.
85
Trng hp gii thch mt qui lut l trng hp suy din ngc, v v th l quan
trng trong khung cnh ca chng ta.
S gii ngha ca Mill v mt gii thch, hoc hay hn v mt gii thch nhn qu, v
c bn hon ton c th chp nhn c. Nhng cho cc mc ch nht nh n khng
chnh xc; v s thiu chnh xc ny ng mt phn quan trng trong vn m chng ta
quan tm y. V th ti s pht biu li vn , v ch ra nhng khc bit gia quan
im ca Mill v ca ti l u.
Ti xut rng cho mt gii thch nhn qu ca mt s kin c th no th c
ngha l suy din mt tuyn b m t s kin ny t hai loi tin : t cc qui lut ph
qut no , v t cc tuyn b c bit hay c th no m chng ta c th gi l cc
iu kin ban u c th. Th d, chng ta c th ni l chng ta cho mt gii thch
nhn qu v s t ca mt si dy no , nu chng ta nhn thy l si dy ny ch c
th mang mt trng lng mt pound, v dy chu mt trng lng hai pound. Nu
chng ta phn tch s gii thch nhn qu ny, th chng ta thy dnh n hai yu t to
thnh khc nhau. (1) Mt s gi thuyt mang c tnh ca cc qui lut t nhin; trong
trng hp ny, c l l: Vi mi dy c cu trc s cho trc (c xc nh bi vt
liu, b dy, v.v., ca n) c mt trng lng c trng w sao cho si dy s t nu bt
83
Mill, op. cit., Book III, ch. XII, mc 1. V cch dn ra hay suy din ngc ci m ng gi l cc qui
lut kinh nghim, xem c lib.cit., ch. XVI, mc 2.
86
on vn ny, phn tch s gii thch nhn qu ca mt s kin c th, l gn nh mt trch dn t cun
Logic of Scientific Discovery ca ti, mc 12. Hin ti, ti cm thy c thin hng gi mt nh
ngha ca nguyn nhn da trn ng ngha hc ca Tarski (m ti khng bit khi cun sch c
vit), theo cch nh sau: S kin (n nht) A c gi l nguyn nhn ca s kin (n nht) B khi v ch
khi t mt tp ca cc mnh ph qut ng (cc qui lut t nhin) dn n mt php ko theo quan trng
(material implication) m thnh phn u tin ca n (implicans) ch nh (designates) A v thnh phn
cui ca n (implicate) ch nh B. Tng t, chng ta c th nh ngha khi nim ca mt nguyn nhn
c chp nhn mt cch khoa hc. V khi nim ng ngha hc ca ch nh (designation), xem Carnap,
Introduction to Semantics (1942). Dng nh nh ngha trn c th c ci thin bng cch dng ci m
Carnap gi l cc khi nim tuyt i. - V mt vi nhn xt lch s lin quan n vn ca nguyn
nhn, xem ch thch 7 chng 25 ca cun The Open Society and Its Enemies ca ti.
87
nht, v dn chiu n mt loi hon cnh no . Tuy vy, iu ny khng phi vy, v
cc iu kin c bit (2) phi c pht biu tng minh trong trnh by ca qui lut m
chng ta mun gii thch; v nu khc i th qui lut ny s n gin mu thun vi (1).
(Th d, nu vi s gip ca l thuyt Newton chng ta mun gii thch qui lut rng
mi hnh tinh chuyn ng theo qu o elp, th chng ta u tin phi nu r trong trnh
by qui lut ny cc iu kin di chng ta c th khng nh tnh hp l ca n, c
l di dng: Nu nhiu hnh tinh, m khong cch gia chng l xa cho s ht ln
nhau ca chng l rt nh, chuyn ng xung quanh mt tri nng hn rt nhiu, th mi
hnh tinh chuyn ng gn theo mt hnh elp vi mt tri l mt tiu im). Ni cch
khc, trnh by mt qui lut ph qut m chng ta th gii thch phi bao gm mi iu
kin ca s hp l ca n, v nu khc i chng ta khng th khng nh n mt cch ph
qut (hay nh Mill ni, mt cch v iu kin). Do , gii thch nhn qu ca mt s
u n khng l g khc s suy din ra mt qui lut (cha cc iu kin m di s
u n c khng nh l hp l) t mt tp ca cc qui lut ph bin hn c
kim nghim v xc nhn mt cch c lp.
Nu so snh s miu t ca chng ta v s gii thch nhn qu vi miu t ca Mill,
chng ta thy rng khng c khc bit ln trong chng mc lin quan n qui cc qui lut
v cc qui lut ph bin hn, tc l, trong gii thch nhn qu ca cc s ng u. Song
tho lun ca Mill v gii thch nhn qu ca cc s kin n nht, khng c s phn
bit r gia (1) cc qui lut ph qut, v (2) cc iu kin ban u. iu ny, ch yu, do
s thiu r rng ca Mill trong vic dng t nguyn nhn m i khi ng hiu l cc s
kin n nht, v i khi l cc qui lut ph qut. Chng ta s chng t iu ny nh
hng ra sao n gii thch hay rt gn cc xu hng.
Khng th nghi ng, s rt gn hay gii thch cc xu hng l c th v mt logic. Gi
s, th d, rng chng ta thy mi hnh tinh u tin dn n gn mt tri. Th h thng
mt tri s l mt h thng ng hc theo ngha ca Comte; n s pht trin, s c mt
lch s, vi mt xu hng xc nh. Xu hng s c th c gii thch d dng trong vt
l hc Newton bng gi thit (m chng ta c th thy chng c c lp) rng khng gian
gia cc hnh tinh c vt cht c sc cn no nhi y th d, mt loi kh no .
Gi thit ny s l mt iu kin ban u c th mi m chng ta phi a thm vo cc
iu kin ban u thng thng cho cc v tr v moment ca cc hnh tinh mt thi
im nht nh. Chng no iu kin ban u mi cn duy tr, chng ta s c mt thay
i c h thng hay mt xu hng. Nu chng ta gi thit thm rng s thay i l ln,
th n phi c mt nh hng c h thng rt r rt ln sinh hc v lch s ca cc loi
khc nhau trn tri t, k c lch s loi ngi. Th d ny chng t chng ta c th, v
nguyn l, gii thch ra sao cc xu hng tin ho v lch s- thm ch cc xu hng
chung, tc l cc xu hng dai dng sut qu trnh pht trin c xem xt. Hin nhin
l cc xu hng ny s tng t nh cc ta-qui lut ca s k tip nhau (cc tnh chu k
theo ma) c nhc ti mc trc, vi s khc bit l chng s mang tnh ng.
Chng s, do , tng ng, thm ch gn gi hn so vi cc ta-qui lut tnh, vi
tng m h ca Comte v Mill v cc qui lut tin ho hay lch s ca s k tip nhau.
By gi nu c l do gi thit s ko di ca cc iu kin ban u c lin quan th, r
rng, chng ta c th gi thit rng cc xu hng ny hay cc ta qui lut ng s ko
di, nh th chng c th c dng, nh cc qui lut, lm c s cho cc tin on.
Khng nghi ng rng cc xu hng c gii thch nh vy (nh chng ta c th gi
chng), hay cc xu hng sp c gii thch, ng mt vai tr ng k trong l thuyt
88
85
V mt tho lun ca cc xu hng tin ho, xem J. Huxley, Evolution (1942), ch. IX. Lin quan n l
thuyt v S Tin b Tin ho ca Huxley (op. cit., ch. X) dng nh vi ti l, tt c ci c th c
khng nh mt cch va phi l: xu hng chung tin n s a dng tng ln ca cc dng, v. v., ch
cho tuyn b rng s tin b (nh ngha ca Huxley c tho lun di y) i khi xy ra, i khi
khng; rng tin ho ca mt s dng i khi l tin b, trong khi hu ht l khng; v rng khng c l do
chung v sao chng ta phi k vng rng cc dng s xut hin trong tng lai cc dng s lm cho tin b
thm. (So vi lun im ca Huxley th d, op. cit. tr. 571- rng, nu loi ngi b qut sch, s tin b
na l cc k khng chc chn. Mc d cc l l ca ng khng thuyt phc c ti, chng ko theo mt
hm m ti c thin hng ng ; c th l, s tin b sinh hc l, nh n l, ci g ngu nhin).
V nh ngha ca Huxley v s tin b tin ho nh hiu qu sinh hc chung tng ln, tc l, nh s kim
sot tng ln i vi mi trng v c lp vi mi trng, ti cm thy ng thnh cng trong trnh by
mt cch tho ng nh ca nhiu ngi, nhng ngi dng khi nim ny. Hn na, ti tha nhn,
cc khi nim c nh ngha khng ly ngi lm trung tm; chng khng cha s nh gi no. Th
m, i gi mt s gia tng v hiu qu hay v kim sot l tin b dng nh i vi ti l s by t mt
s nh gi; n by t nim tin rng hiu qu hay s kim sot l tt, v rng s lan rng ca cuc sng v
s chinh phc vt cht cht ca n l ng mong mi. Nhng chc chn l c th chp nhn cc gi tr
rt khc. Ti khng ngh v vy rng i hi ca Huxley rng ng cho nh ngha khch quan ca s
tin b tin ho, thot c ch ngha ly con ngi lm trung tm [anthropomphism] v cc nh gi gi
tr, l c th duy tr c. (Xem op. cit., tr. 559; c tr. 565, l l chng quan im ca J. B. S. Haldane rng
tng v tin b mang tnh ly con ngi lm trung tm [anthropocentric]).
86
Rng trong trng hp ca Mill s ln ln ny chu trch nhim ch yu v nim tin ca ng vo s tn
ti ca ci ti gi l xu hng tuyt i c th thy bng nghin cu cun Logic ca ng, Book III, ch.
XVI.
87
C cc l do logic no cho vic coi nim tin vo mt xu hng tuyt i l phi khoa hc hay siu hnh
hc (so vi ch thch 14 chng ny). Mt xu hng nh vy c th c trnh by bng mt mnh
tn ti khng-c th hay c khi qut ho (Tn ti mt xu hng nh th v nh th), m chng ta
khng th kim nghim v khng c s quan st no v s lch khi xu hng c th bc b mnh ny;
v chng ta lun c th hi vng rng, v di hn, nhng s lch theo chiu ngc li s iu chnh vn
u vo y.
89
88
Nu chng ta thnh cng trong xc nh cc iu kin ring hon ton hay y c ca mt xu hng
n nht t, th chng ta c th trnh by qui lut ph qut: Mi khi c cc iu kin thuc loi c th s c
mt xu hng thuc loi t. tng v mt qui lut nh vy l khng th ch trch c nhn t quan im
logic; nhng n rt khc tng ca Comte v Mill v qui lut ca s k tip nhau ci, ging nh mt xu
hng tuyt i, hay qui lut ca mt chui ton hc, c trng cho s din tin chung ca cc s kin.
Ngoi ra, lm sao chng ta c th xc nh rng cc iu kin ca chng ta l ? Hay ci l cu hi cng
th: lm sao chng ta c th kim nghim mt qui lut c dng nh trn? (Chng ta khng c qun rng
chng ta ang tho lun lp trng (b) ca mc 27, lp trng dnh dng n i hi rng xu hng c th
c kim nghim.) kim nghim mt qui lut nh vy chng ta phi c ht sc to ra cc iu kin m
di n khng ng; cho mc ch ny chng ta phi th chng t rng cc iu kin thuc loi c l
khng , v rng ngay c vi s hin din ca chng, mt xu hng loi t khng lun lun xut hin. Mt
phng php ging th ny (c phc tho mc 32) s khng th ch trch c. Nhng n khng th
p dng c cho cc xu hng tuyt i ca nh lch s ch ngha, v chng l nhng vic i cng tt yu
v c mt khp ni ca i sng x hi, v khng th c loi b bi bt k can thip kh d no vi cc
iu kin x hi. (Chng ta y li c th thy tnh cht siu hnh ca nim tin vo cc xu hng khng
c th, nh cc xu hng chung; cc mnh by t mt nim tin nh vy khng th c kim nghim;
xem c ch thch trc).
90
29 S THNG NHT
CA PHNG PHP
Ti m ch trong mc trc rng cc phng php suy din c phn tch c
s dng rng ri v l quan trng nhiu hn l, th d, Mill bao gi ngh n. Gi
ny s c tho lun t m thm, ri mt cht nh sng vo s tranh chp gia ch
ngha theo t nhin v ch ngha phn t nhin. Trong mc ny ti s xut hc thuyt
v tnh thng nht ca phng php; tc l, quan im rng tt c cc khoa hc l thuyt
hay khi qut ho u dng cng phng php, bt lun chng l cc khoa hc t nhin
hay x hi. (Ti hon vic tho lun cc khoa hc lch s cho n mc 31). ng thi,
mt s hc thuyt ca ch ngha lch s m ti cha kho st s c cp n, nh
cc vn ca Khi qut ho; ca Bn cht lun; ca vai tr ca Hiu bit Trc gic; ca
Tnh khng chnh xc ca Tin on; ca Tnh phc tp; v ca p dng cc Phng
php nh lng.
Ti khng c khng nh rng khng c khc bit no gia cc phng php ca cc
khoa hc l thuyt t nhin v x hi; nhng s khc bit nh vy r rng l c, thm ch
gia bn thn cc khoa hc t nhin vi nhau, cng nh gia cc khoa hc x hi khc
nhau. (Hy so snh, th d, phn tch cc th trng cnh tranh v phn tch cc ngn ng
Romance). Nhng ti ng vi Comte v Mill v vi nhiu ngi khc, nh C.
Menger rng cc phng php trong hai lnh vc v cn bn l nh nhau (cho d cc
phng php m ti ngh n c th khc cc phng php m h ngh ti). Cc phng
php lun ct vic cung cp nhng gii thch nhn qu suy din, v kim nghim
chng (thng qua cc tin on). Phng php ny i khi c gi l phng php
mang tnh gi thuyt-suy din,89 hoc thng xuyn hn l phng php gi thuyt, v n
khng t s chc chn tuyt i cho bt k mnh khoa hc no m n kim nghim;
ng hn, cc mnh ny lun lun vn mang c tnh ca cc gi thuyt thm d, du
cho c tnh thm d ca chng c th khng cn hin nhin sau khi chng vt qua
rt nhiu kim nghim nghim ngt.
Bi v tnh thm d hay tnh tm thi ca chng, cc gi thuyt c hu ht cc nh
nghin cu phng php coi nh tm thi theo ngha rng cui cng chng phi c
thay th bi cc l thuyt c chng minh (hoc ch t bi cc l thuyt c th c
chng minh l c xc sut cao, theo ngha no y ca php tnh xc sut). Ti tin rng
quan im ny l sai v rng n dn n hng lot kh khn hon ton khng cn thit.
Nhng vn ny90 y tng i khng quan trng. Ci quan trng l nhn ra rng
89
91
trong khoa hc chng ta lun lun quan tm n cc gii thch, tin on, v kim
nghim, v rng phng php kim nghim cc gi thuyt lun l nh nhau (xem mc
trc). T gi thuyt cn c kim nghim th d, mt qui lut ph qut- cng vi cc
mnh khc no m v mc ch ny c coi l khng c vn - th d, cc iu
kin ban u no chng ta suy ra d on no . Sau chng ta i chiu d on
ny, mi khi c th, vi cc kt qu th nghim hay nhng quan st khc. S thng nht
vi chng c coi l s lm vng thm hay s cng c ca gi thuyt, tuy nhin khng
nh chng minh cui cng; s khng thng nht r rt c coi l s bc b [refutation]
hoc s chng minh l sai [falsification].
Theo phn tch ny, khng c s khc bit ln gia gii thch, tin on v kim
nghim. S khc bit khng phi l khc bit v cu trc logic, m ng hn l s khc
bit v nhn mnh; n ph thuc vo ci g chng ta coi l vn ca mnh v ci g
chng ta khng coi l nh vy. Nu vn ca chng ta khng phi l tm mt d on,
m l i tm cc iu kin ban u hay cc qui lut ph qut no (hay c hai) m t
chng ta c th suy din ra mt d on cho trc, th chng ta ang kim mt gii
thch (v d on cho trc tr thnh explicandum [ci cn c gii thch]). Nu
chng ta coi cc qui lut v cc iu kin ban u l cho trc (hn l phi c tm) v
s dng chng ch suy din ra d on, nhm qua nhn c thng tin mi no ,
din ch ngha, v ng hnh dung mi khoa hc nh cc h thng suy din, trong khi cc nh kinh
nghim Anh, k t Bacon tr i, tt c u hnh dung cc khoa hc nh thu thp nhng quan st m t
nhn c cc khi qut ho bng qui np.
Nhng Descartes tin rng cc nguyn l, cc tin ca h thng suy din, phi l chc chn v hin
nhin r rng v dt khot. Chng da trn s thu hiu ca l tr. (Chng l tng hp v hp l a priori,
theo ngn ng ca Kant). Ngc li vi iu ny, ti coi chng nh cc phng on mang tnh thm d,
hay cc gi thuyt.
Cc gi thuyt ny, ti cho rng, v nguyn l phi l c th bc b c: chnh y ti ri xa hai nh
suy din ch ngha hin i v i nht, Henry Poincar v Pierre Duhem.
C Poincar v Duhem u nhn ra tnh khng th ca vic hnh dung cc l thuyt ca vt l hc nh
nhng khi qut ho mang tnh qui np. H nhn ra rng cc php o quan st m chng to thnh ci c
cho l xut pht im cho cc khi qut ho, ngc li, li l nhng din gii di nh sng ca cc l
thuyt. V h t chi khng ch ch ngha qui np, m c nim tin duy l ch ngha vo cc nguyn l tng
hp, c hiu lc a priori hay cc tin . Poincar din gii chng nh l ng mt cch gii tch, nh cc
nh ngha; Duhem (ging nh Hng y gio ch Bellarino v Gim mc Berkeley) din gii chng nh cc
cng c, nh cc phng tin xp th t cc qui lut thc nghim cc qui lut thc nghim m, ng
ngh, nhn c bng qui np. Cc l thuyt nh th khng th cha hoc thng tin ng hay thng tin sai:
chng chng l g m ch l cc cng c, v chng ch c th l thun tin hay bt tin, kinh t hay phi kinh
t; mm do v tinh t, hay cng nhc v th thin. (Nh th, Duhem ni, i theo Berkeley, khng th c
cc l do logic v sao chng ta li khng chp nhn tt c hai hay nhiu l thuyt mu thun ln nhau.) Ti
hon ton thng nht vi c hai tc gi v i ny trong t chi ch ngha qui np cng nh lng tin vo
tnh hp l tng hp, a priori ca cc l thuyt vt l. Song ti khng th chp nhn quan im ca h rng
khng th a cc h thng l thuyt kho st kim nghim. Mt s trong s chng l c th kim
nghim c, ti ngh; tc l, c th bc b c v nguyn tc; v v th chng l tng hp (hn l gii
tch); mang tnh kinh nghim (hn l tin nghim a priori); v giu thng tin (hn l n thun mang tnh
cng c). Lin quan n ph phn ni ting ca Duhem i vi cc th nghim quyt nh, ng ch chng t
rng cc th nghim quyt nh chng bao gi c th chng minh hay thit lp mt l thuyt; nhng khng
u ng chng t rng cc th nghim quyt nh khng th bc b mt l thuyt. Phi tha nhn, Duhem
ng khi ng ni rng chng ta c th kim nghim ch cc h thng l thuyt to ln v phc tp hn l cc
gi thuyt b c lp; nhng nu chng ta kim nghim hai h thng nh vy m chng ch khc nhau duy
nht mt gi thuyt, v nu chng ta c th thit k cc th nghim bc b h thng th nht trong khi li
h thng th hai c cng c rt tt, th chng ta c th c c s hp l nu chng ta qui s tht bi ca
h thng th nht cho gi thuyt m hai h thng khc nhau.
92
93
hay n thun bng vp phi chng (tc l, qua trc gic), hay khc i bng mt th tc
qui np no . Cu hi, Anh u tin tm ra l thuyt ca mnh th no? lin quan, nh
n tng lin quan, n vn hon ton ring t, ngc li vi cu hi, Anh kim
nghim l thuyt ca mnh th no? l cu hi tht s quan trng v mt khoa hc. V
phng php kim nghim c m t y l mu m; n dn n cc quan st mi, v
n quan h cho v ly ln nhau gia l thuyt v quan st.
M tt c th ny, ti tin, khng ch ng cho cc khoa hc t nhin m cho c cc
khoa hc x hi. V trong cc khoa hc x hi cn thm ch hin nhin hn trong cc
khoa hc t nhin rng chng ta khng th nhn thy v quan st cc i tng ca mnh
trc khi chng ta ngh v chng. V hu ht cc i tng ca khoa hc x hi, nu
khng phi tt c, u l cc i tng tru tng; chng l cc kin trc l thuyt. (Ngay
c chin tranh hay qun i u l cc khi nim tru tng, du iu ny nghe c th
l k i vi mt s ngi no . Ci c th l nhng ngi b git; hay nhng ngi
n ng v n b mc ng phc, v.v.). Cc i tng ny, cc kin trc l thuyt ny
c dng din gii kinh nghim ca chng ta, l kt qu ca vic xy dng cc m
hnh nht nh (c bit ca cc nh ch), gii thch cc kinh nghim nht nh - mt
phng php l thuyt quen thuc trong cc khoa hc t nhin (ni chng ta xy dng cc
m hnh ca mnh v cc nguyn t, phn t, cht rn, cht lng, v.v.). N l mt phn
ca phng php gii thch bng rt gn, hay suy din t cc gi thuyt. Rt thng
xuyn chng ta khng c thc v s thc rng chng ta hot ng vi cc gi thuyt
hay cc l thuyt, v v th chng ta nhm ln cc m hnh l thuyt ca mnh vi cc th
c th. y l loi sai lm qu ph bin.92 S thc rng cc m hnh thng c dng
theo cch ny, gii thch v bng cch ph hu - cc thuyt ca bn cht lun
phng php (so mc 10). N gii thch chng, v cc m hnh c c tnh tru tng hay
l thuyt, v nh th chng ta c th cm thy rng chng ta thy n nh mt loi linh
hn hay bn cht vnh cu trong hay ng sau cc s kin thay i, c th quan st c.
V n ph hu chng bi v nhim v ca l thuyt x hi l i xy dng v phn tch cc
m hnh x hi hc ca chng ta mt cch thn trng bng cc thut ng m t hay duy
danh, ni cch khc, bng cc thut ng v cc c th, v cc thi , k vng, quan h
v.v. ca h, - mt nh c th c gi l ch ngha c nhn phng php lun.
Tnh thng nht ca cc phng php ca cc khoa hc t nhin v x hi c th c
minh ho v bo v bi phn tch hai on trch t Scientism and the Study of Society ca
Gio s Hayek.93
Trong on u ca cc on ny, Gio s Hayek vit:
Nh vt l mun hiu cc vn ca cc khoa hc x hi vi s gip ca s
tng t t lnh vc ring ca mnh c th phi tng tng mt th gii trong
anh ta bit bng quan st trc tip bn trong cc nguyn t v chng c kh
nng lm cc th nghim vi cc ming vt cht cng chng c c hi quan st
nhiu hn nhng tng tc ca tng i t nguyn t trong mt thi gian hn ch.
T kin thc v cc loi nguyn t khc nhau anh ta c th xy dng cc m hnh
theo mi cch khc nhau trong chng c th kt hp thnh cc n v ln hn v
lm cho cc m hnh ny ti to cng chnh xc hn tt c cc tnh cht ca vi
92
94
So vi Erkenntnis, III, tr. 426 f., v Logik der Forschung, 1934, ca ti m tiu ph ca n c th dch
ra l: V Nhn thc lun ca cc Khoa hc T nhin.
95
Mt l l gn tng t c th thy trong C. Menger, Collected Works, vol. II (1883 v 1933), tr. 259-60.
96
Xem gi thit khng-null hypothesis c tho lun trong J. Marschak, Money illusion and Demand
Analysis trong The Review of Economic Statisyics, vol. XXV, tr. 40. Phng php c m t y
dng nh trng mt phn vi ci c Gio s Hayek, ngi i theo Menger, gi l phng php kt
hp [compositive].
97
Ngay c y c th ni, c l, rng vic dng cc m hnh duy l hay logic trong cc khoa hc x hi,
hay m hnh zero, c s tng t mang mng trong cc khoa hc t nhin, c bit trong nhit ng hc
v trong sinh hc (xy dng cc m hnh c hc v cc m hnh sinh l hc ca cc qu trnh v cc c
quan). (So c vi vic s dng cc phng php bin phn).
98
Xem J. Marschak, op. cit.
99
Xem P. Sargant Florence, The Logic of Industrial Organizations (1933)
100
Quan im ny c pht trin y hn ch. 14 ca Open Society ca ti.
101
Nhng kh khn ny c Gio s Hayek tho lun, op. cit. tr. 290f.
97
tnh bng nh tnh n thun hay khng. Nh th nhng cn nhc nh tnh n thun
i khi c th rt d gy lm ln; d lm ln ht nh, dng li ca Gio s Frisch, c th
ni rng khi mt ngi c cho thuyn ra pha trc, th con thuyn li b y ra pha sau
v p lc do chn anh ta gy ra.102 Nhng khng th nghi ng l c mt s kh khn cn
bn y. Trong vt l hc, th d, cc tham s ca chng ta, v nguyn tc, c th qui
gn v mt s t cc hng s t nhin- mt s rt gn c tin hnh thnh cng trong
nhiu trng hp quan trng. Khng phi vy trong kinh t hc; y bn thn cc tham
s trong cc trng hp quan trng nht l cc bin s thay i nhanh.103 iu ny c
nhin lm gim tm quan trng, tnh c th din gii, v tnh c th kim nghim ca cc
php o ca chng ta.
30 CC KHOA HC L
THUYT V LCH S
Lun v s thng nht ca phng php khoa hc, m s p dng ca n cho cc khoa
hc l thuyt va c ti bo v, c th c m rng, vi nhng hn ch nht nh,
thm ch cho lnh vc ca cc khoa hc lch s. V c th lm iu ny m khng t b
s phn bit c bn gia cc khoa hc l thuyt v lch s- th d, gia mt bn l x hi
hc hay l thuyt kinh t hay l thuyt chnh tr, v bn kia l s hc x hi, kinh t v
chnh tr- mt s phn bit c cc s gia gii nht ti xc nhn mt cch rt thng
xuyn v dt khot. l s phn bit gia mi quan tm n cc qui lut ph qut v
mi quan tm n cc s thc c bit. Ti mun bo v quan im, rt thng b cc nh
lch s ch ngha cng kch l quan im c h, rng s hc c c trng bi mi
quan tm ca n ti cc s kin thc t, n nht, hay c th, hn l ti cc qui lut
hay nhng khi qut ho.
Quan im ny hon ton tng thch vi phn tch phng php khoa hc, v c bit
vi gii thch nhn qu, c trnh by cc mc trc. Tnh hnh n gin l th ny:
trong khi cc khoa hc l thuyt ch yu quan tm n tm ra v kim nghim cc qui lut
ph qut, cc khoa hc lch s coi mi loi qui lut ph qut l nghim nhin v ch yu
quan tm n tm ra v kim nghim cc tuyn b c nht. Th d, cho trc mt
explicandum-ci cn gii thch c nht -mt s kin c bit - h c th tm cc iu
kin ban u c bit m chng (cng vi mi loi qui lut ph qut c th c cho l t
l th) s gii thch iu cn gii thch . Hoc h c th kim nghim mt gi thuyt
n nht cho trc, cng bi cc tuyn b n nht khc, nh cc iu kin ban u, v
bng cch suy din t cc iu kin ban u ny (li vi s gip ca mi loi qui lut
ph qut t l th) ra cc d on mi no , ci c th m t mt s kin xy ra
trong qu kh xa xi, v c th i cht d on vi bng chng kinh nghim c l
vi t liu hay nhng nghi chp, v.v.
102
103
98
Theo ngha ca phn tch ny, tt c gii thch nhn qu ca mt s kin c nht c
th c ni l lch s trong chng mc nguyn nhn lun lun c m t bi cc
iu kin ban u c nht. V iu ny thng nht hon ton vi tng ph bin rng
gii thch mt s vic mt cch nhn qu l i gii thch v sao n xy ra v n xy ra
th no, tc l, k lch s ca n. Nhng ch trong s hc chng ta mi thc s quan
tm n gii thch nhn qu ca mt s kin c nht. Trong cc khoa hc l thuyt,
nhng gii thch nhn qu nh vy ch yu phc v cc mc ch khc - kim nghim
cc qui lut ph qut.
Nu nhng cn nhc ny ca ti l ng n, th mi quan tm nng bng n cc vn
xut x, m mt s nh tin ho v lch s ch ngha by t, nhng ngi coi khinh s
hc c h v mun ci bin n thnh mt khoa hc l thuyt, c t ra hi khng ng
ch. Cc cu hi v xut x l cc cu hi v th no v v sao. Chng l tng i
khng quan trng v mt l thuyt v thng ch c mt s quan tm lch s c th.
Chng li phn tch ca ti v gii thch lch s104, c th l l rng s hc c s dng
cc qui lut ph qut ngc vi tuyn b mnh m ca rt nhiu nh s hc rng s hc
khng c bt k s quan tm no n cc qui lut nh vy. i vi iu ny anh ta c th
tr li rng mt s kin n nht l nguyn nhn ca mt s kin n nht khc- kt qu
ca n- ch mang tnh tng i so vi cc qui lut ph qut no .105 Nhng cc qui
lut ny l tm thng n mc, l mt phn ca hiu bit chung ca chng ta n mc,
chng ta khng cn nhc n chng v him khi n chng. Nu chng ta ni rng,
nguyn nhn ci cht ca Giordano Bruno l do b thiu chy trn cc, chng ta chng
cn nhc n qui lut ph qut rng mi sinh vt u cht nu b phi ra nng gt. Nhng
mt qui lut nh vy c gi thit mt cch ngm nh trong gii thch nhn qu ca
chng ta.
Trong s cc l thuyt m s gia chnh tr gi nh trc, tt nhin, c cc l thuyt no
ca x hi hc- th d, x hi hc v quyn lc. Nhng s gia s dng ngay c cc l
thuyt ny, nh mt qui tc, m khng c thc v chng. ng ta dng chng ch yu
khng nh cc qui lut ph qut gip ng ta kim nghim cc gi thuyt c th ca
mnh, m nh ngm nh trong thut ng ca ng ta. Ni v cc chnh ph, quc gia,
qun i, ng ta dng, thng mt cch v thc, cc m hnh do phn tch x hi hc
khoa hc hay tin khoa hc cung cp (xem mc trc).
Cc khoa hc lch s, c th nhn xt, khng ng hon ton mt mnh v thi ca
chng vi cc qui lut ph qut. Bt k khi no chng ta bt gp mt ng dng tht s
ca khoa hc cho mt vn n nht hay c th chng ta gp phi tnh th tng t.
Nh ho hc thc tin, th d, ngi mun phn tch mt hp cht cho trc no th
d, mt mu - hu nh khng xem xt bt k qui lut ph qut no. Thay vo , anh
ta p dng, c l chng suy ngh nhiu, cc k thut thng thng no m, nhn t
quan im logic, l cc kim nghim ca cc gi thuyt n nht nh hp cht ny cha
104
99
106
Xem, th d, Weber, op. cit., tr. 8 f., 44 f., 215 ff., 233 ff.
100
101
V mt ph phn hc thuyt rng mi hiu bit lch s l tng i, xem Hayek, trong Economica,
vol. X, tr. 55 ff.
102
103
32 L THUYT CH NH
CA S TIN B
lm cho xem xt ca chng ta t tru tng, ti s th trong mc ny phc ho,
nhng nt rt ngn gn, mt l thuyt ca tin b khoa hc v cng nghip. Ti s c
minh ho bng th d, theo cch ny, cc tng c pht trin bn mc trc; c
bit l cc tng ri khi tm l hc v logic tnh hung, v v ch ngha c nhn
phng php lun. Ti chn th d v tin b khoa hc v cng nghip bi v khng nghi
ng g y l hin tng truyn cm hng cho ch ngha lch s hin i th k mi
chn, v bi v trc y ti tho lun vi quan im ca Mill v ti ny.
Hy nh li, Comte v Mill cho rng tin b l mt xu hng v iu kin v tuyt
i, xu hng c th qui v cc qui lut ca bn cht con ngi. Qui lut ca s k tip
nhau, Comte vit, khng nn c chp nhn mt cch dt khot trc khi n c qui
mt cch hp l v l thuyt tch cc ca bn cht con ngi, ngay c khi phng php
quan st lch s vi mi uy quyn c th hnh dung c ch ra nh vy109 ng tin
rng qui lut v tin b c th c suy din t mt khuynh hng trong cc c nhn thc
p h ngy cng hon thin bn cht con ngi. V mi th Mill theo ng hon ton, c
gng qui qui lut tin b ca ng v ci m ng gi l tnh tin b ca tm tr con
ngi110 m lc thc p u tin l mong mun tin nghi vt cht tng ln. Theo c
Comte v Mill tnh cht v iu kin hay tuyt i ca xu hng hay ta-qui lut ny cho
php chng ta suy din t n ra cc bc hay cc pha u tin ca lch s, m khng i
hi bt k iu kin hay quan st hay s liu lch s ban u no.111 V nguyn tc, ton
b din tin ca lch s phi c th c suy ra nh vy; kh khn duy nht, nh Mill
din t, l mt chui di nh vy, mi on k tip nhau gm cc phn cn c s
lng cng ln hn v a dng hn, c l khng th c tnh bi kh nng ca con
ngi.112
Nhc im ca s qui gn ny ca Mill dng nh l hin nhin. Cho d chng ta
tha nhn cc tin v suy din ca Mill, vn khng suy ra l tc ng x hi hay lch
s s l ng k. Hn na, cc tin da ch trn mt mt ca bn cht con ngi m
khng xt n cc mt khc nh tnh hay qun hoc li bing. Nh vy u chng ta
quan st iu tri ngc hon ton vi s tin b c Mill m t, chng ta cng c
th qui nhng quan st ny cho bn cht con ngi. (Thc vy, chng phi mt trong
nhng cng c ph bin nht ca ci gi l cc l thuyt lch s gii thch s suy tn v
sp ca cc ch bng cc c im nh tnh li nhc v thin hng n qu mc
sao?) Thc ra chng ta c th hnh dung rt t s kin m chng khng th c gii
thch mt cch hp l bng vin dn n cc thin hng no ca bn cht con
ngi. Nhng mt phng php c th gii thch mi th ng ra li chng gii thch
c ci g c.
109
104
105
lut tinh thn ln c nhn nh khoa hc, v duy tr tnh khch quan ca khoa hc v
truyn thng ca n v tho lun mt cch ph phn cc tng mi.113
Trong mi quan h ny, c l ti c th cp n cc thuyt khc c trnh by
mc 6 (Tnh Khch quan v S nh gi). L l l, v nghin cu khoa hc v
cc vn x hi bn thn n phi nh hng n i sng x hi, cho nn i vi nh
khoa hc x hi ngi thc c v nh hng ny l khng d gi thi khoa hc
ng n v tnh khch quan v t. Nhng chng c g khc thng i vi khoa hc x
hi trong tnh th ny. Nh vt l hay mt k s cng trong cng tnh th. Khng cn l
mt nh khoa hc x hi anh ta cng c th nhn ra rng pht minh v mt my bay hay
tn la mi c th c nh hng to ln n x hi.
Ti va phc ho vi iu kin ch nh m tin b khoa hc v cng nghip ph thuc
vo. Quan trng l phi nhn ra rng hu ht cc iu kin ny khng th c gi l
iu kin cn, v tt c chng cng nhau khng l iu kin .
Cc iu kin khng phi l cn, v khng c cc nh ch ny (ngn ng c l l ngoi
l) tin b khoa hc khng phi l hon ton khng th. Rt cuc, tin b c to
ra t li ni n t vit, v thm na (du cho s pht trin sm ny, ni ng n, c l
cha phi l tin b khoa hc).
Mt khc, v iu ny quan trng hn, chng ta phi nhn ra rng vi t chc nh ch
tt nht trn i, tin b khoa hc mt ngy no c th dng li. Th d, c th xut
hin mt dch bnh ch ngha thn b. Chng ta khng loi tr c kh nng ny, v mt
s tr thc c phn ng vi tin b khoa hc (hay vi nhng i hi ca mt x hi m)
bng cch rt lui vo ch ngha thn b, mi ngi c th phn ng theo cch ny. C th
i ph vi mt kh nng nh vy c l bng ngh ra thm mt tp na ca cc nh ch
x hi, nh cc nh ch gio dc, lm nn lng tnh cng kiu v c v tnh a dng.
T tng ca s tin b v s truyn b nhit tnh ca n cng c th c tc ng no .
Nhng tt c iu ny khng lm cho tin b l chc chn. V chng ta khng th loi tr
kh nng logic, th d, ca mt vi khun hay virus truyn ham mun v ci Nit Bn.
Nh vy chng ta thy rng ngay c cc nh ch tt nht cng chng bao gi c th
hon ton m bo. Nh ti ni trc y, cc nh ch ging cc Pho i. Chng
phi c thit k kho v phi phn cng kho ngi canh gc. Nhng chng ta chng
bao gi c th m bo rng ngi ng s c nghin cu khoa hc hp dn. Chng ta
cng chng m bo c rng s c nhng ngi c u c tng tng, c khiu ngh
ra cc gi thuyt mi. V cui cng, v nhng chuyn ny phn nhiu ph thuc hon
ton vo vn may. Bi v s tht khng biu l ra, v l mt sai lm i tin nh Comte v
Mill tin - rng mt khi cc chng ngi (m ch n Nh Th) b d b, th s tht s
hin ra r rng cho mi ngi nhng ngi thnh tht mun thy n.
Ti tin rng kt qu ca phn tch ny c th c khi qut ho. Nhn t con ngi
hay c nhn s vn l yu t phi l trong hu ht, hay tt c, cc l thuyt x hi ch nh.
Ti tin, hc thuyt tri ngc rao ging vic qui cc l thuyt x hi v tm l hc, theo
cng cch nh chng ta c qui ho hc v vt l hc, da vo mt s hiu lm. N ny
sinh t lng tin sai rng ch ngha tm l phng php lun ny l mt h qu cn thit
ca ch ngha c nhn phng php lun - ca mt hc thuyt hon ton khng th b bc
113
106
114
107
33 KT LUN. S QUYN
R XC CM CA
CH NGHA LCH S
Ch ngha lch s l mt phong tro rt c xa. Cc dng c nht ca n, nh cc hc
thuyt v vng i ca cc th v cc chng loi, thc s c trc quan im mc ch
lun th s rng ng sau nhng phn quyt m qung ca s phn c cc mc ch c
che y.116 Mc d s thn thnh ho ny ca cc mc ch c che du l rt xa vi
cch suy ngh khoa hc, n li cc du n khng th nhm ln ln ngay c cc l
thuyt lch s ch ngha hin i nht. Mi phin bn ca ch ngha lch s u by t
cm nhn b cc lc khng th cng ni cun vo tng lai.
Cc nh lch s ch ngha hin i, tuy vy, dng nh khng bit v tnh c xa ca
hc thuyt ca mnh. H tin - v s sng bi ch ngha hin i ca h c th cho php
ci g khc?- rng loi ch ngha lch s ring ca h l thnh tu mi nht v to bo
nht ca tr tu con ngi, mt thnh tu mi ng kinh ngc n ni ch vi ngi tin
b cao mi lnh hi c. H tin, thc vy, rng chnh h nhng ngi khm ph ra
vn ca s thay i - mt trong nhng vn c nht ca siu hnh hc suy on. i
snh cch suy ngh ng ca h vi cch suy ngh tnh ca tt c cc th h trc, h
tin rng s tin b ring ca h tr nn c th l nh vo s thc rng by gi chng ta
sng trong mt cuc cch mng, cuc cch mng lm tng tc pht trin ca
chng ta n mc l s thay i x hi by gi c th c tri nghim trc tip trong
vng ca mt i ngi duy nht. Cu chuyn ny, tt nhin, ch l thn thoi. Cc cuc
cch mng quan trng xy ra trc thi i chng ta, v k t thi Heraclitus s thay
i c khm ph ra ht ln ny n ln khc.117
trnh by mt tng thing ling n vy nh l to bo v cch mng, ti ngh,
l tit l mt ch ngha bo th v thc; v chng ta, nhng ngi lng ngm s nhit
tnh ln lao ny v thay i, c th t hi liu y khng ch mt l mt mt ca thi
nc i hay khng, v liu khng c s khng c thm kn no , cng ln vy, cn
phi khc phc hay khng. Nu ng vy, iu ny c th gii thch s hng hi sng o
hc no. on ny c ph phn trong cun The Road to Serfdom [Con ng dn ti Ch Nng n]
ca Hayek, tr. 143
116
Ph phn vn c hay nht ca hc thuyt mc ch lun m ti bit (v tc gi ca n l ngi chp
nhn quan im tn gio v c bit l thuyt sng th) c th thy trong chng cui ca cun The
Political Philosophies of Plato and Hegel ca M. B. Foster.
117
Xem cun The Open Society and Its Enemies ca ti, c bit ch. 2 f., c ch. 10, ni ti lp lun rng
chnh s tht bi ca th gii khng thay i ca mt x hi ng th s l ci, mt phn, chu trch nhim
cho s cng thng ca nn vn minh, v cho s sn sng chp nhn s tin nghi gi to ca ch ngha ton
tr v ca ch ngha lch s.
108
109
CH MC
(Trang c ch t tip theo l trang thut ng c gii thch; trang c
ch c tip theo l trang t xut hin trong ch thch)
A
Acton, Lord 57
Ad hoc 95
Adams, Henry 105c
Alexander i , Alexander the
Great 20, 24
A priori; tin nghim
Aristotle 1, 24, 25, 27, 29
m nhc; music 70
n d (php); metaphor 104-5,
110
B
Bacon, Francis 92n, 121c
Bn cht lun; essentialism 245t, 27-30, 36, 126; ~ phng
php lun; metodological ~
25t, 26-7, 28-9, 36, 109-10,
126
Bellarmino, Hng y gio ch;
Cardinal 122c
Berkeley, Gim mc; Bishop
122c
Bernal, J. D. 97c
Bi quan, ch ngha xem ch
ngha bi quan
Bin chng (php); dialectics
73, 80c, 138
Bismarck, O. von 20
Bohr, Niels 12, 83
Bruno, Giordano 134
B (tnh); complemetarity 83
C
Cch li cc nhn t; isolation of
factors 7, 10, 86, 129; xem c
D
Dn ch (nn); democracy 84,
143
Dng k thut ca cc qui lut;
technological form of laws
56-8, 60, 128
o c (hc); ethics 48, 66c,
67, 68, 81-2, 84, 105c, 147;
xem c gi tr
Descartes, Ren 59c, 121c
151
F
ff. (v [cc trang] tip theo)
Fisher, H. A. L. 100, 1001
Florence, P. Sargant 131
Foster, M. B. 148c
Frankel, O. 124c
Friedrich, C. J. 57c
Frish, Ragnar 132
G
Galileo Galilei 1, 54
Galton, F. 98
Gestalt 70-2, 76
Gi thuyt; hypothesis 41, 56,
60, 80, 90, 95, 97, 110c, 113,
121-3, 125, 127-8; ~ lch s;
historical ~ 98, 100, 139-40,
143
Gi tri, l thuyt xem l thuyt
gi tr
Gi tr; values 48-9, 117c; xem
c o c hc
Gii thch (s); explanation 18,
29, 31, 36, 112-15, 123; ~ lch
s; historical ~ 132-5, 137-9,
141-2
Gio dc; education 73, 83,
87c, 145
Ginsberg, M. 54c
Gomperz, H. 71c
H
Haldane, J. B. S. 117c
Halley, Edmund 24
Hng hi; navigation 80
Hayek, F. A. von 51, 53c, 55,
56c, 71c, 83c, 96, 100c, 102c,
126-7, 128, 130c, 131c, 147c
H thng x hi; social systems
103-4, 105c
Hegel, G. W. F. 93c
E
Engels, F. 66c, 67c
152
Hempel, C. G. 134c
Henry VIII 84
Heraclitus 29, 148
Hesiod 91
Hin i, ch ngha; modernism
48, 148
Ho hc; chemistry 129-30, 135
Hume, David 59c
Husserl, Edmund 28
Hutt, W. H. 61c
Huxley, Julian 99c, 117c
Huxley, T. H. 50c, 98-9
I
Ibid (Latin):
nh trn
K
Kant, I. 51
Kepler, Johannes 92, 93
K hoch, lp; planning 40, 434, 45, 58c; nh chc trch ~
nhn t; benevolent ~
authority 83-4; ~ ngu hng
hay khng c k hoch;
improvised or unplanned ~
63; ~ Khng tng hay ton
din hay chnh th hay tp th
ch ngha; Utopian or largescale or holistic or collectivist
~ 64, 67, 68-9, 73, 74-5, 77,
81-5
Khch quan, tnh xem tnh
khch quan
Khi qut ho; generalizations
5-6, 7, 18, 37, 90, 93, 100,
101-2, 111, 122c, 124, 127;
xem c quy np (ch ngha)
Kh c x hi; social contract
59c
153
M
Machiavelli, Niccolo 84, 100
Malinowski, B. 60c
Mannheim, K. 61c, 62c, 64c, 69,
69c, 72, 72c, 73c, 74, 75c,
91c, 93-4c
Marschak, J. 131
Marx, Karl, Ch ngha ~;
Marxism 44, 46, 65, 67, 78,
93c, 119
Menger, Carl 120, 129c, 130c
Mill, J. S. 1-2, 56c, 65-6, 78c,
93c, 97, 106, 108-13, 115-16,
117-18, 119c, 120, 141-2,
145, 146
M hnh; models 125-6, 130-1,
134, 138
Mi trng; environment 87-8,
92-4
Mi, tnh xem tnh mi
L
Lc quan, ch ngha xem ch
ngha lc quan
Lao ng, phn cng; division of
labour 75-6c
L thuyt gi tr; value theory 52
L thuyt hu c ca x hi;
organic theory of society 8,
17, 20, 66, 74, 100-1; xem c
chnh th lun
Lch s; history 8-9, 29, 30, 345, 36, 49, 41, 74, 77-8, 87,
132-40; phn chia ~ thnh cc
giai on; divison of ~ into
periods 9, 37
Lippmann, W. 61
Loi tr (ch ngha, thuyt);
eliminationism 121-5
Loc. cit. (latin loco citalo: ch
trch dn)
Logic of Scientific Discovery
56c, 80c, 95c, 98c, 102c,
106c, 114c, 121c
N
Napoleon 137
Neurath, O. 94c
Newton, Isaac 1, 32, 54, 92-3,
105-6, 107, 115
Ngn ng; language 26, 59,
143, 144-5
Ng ngha hc; semantics 11415; ~ ca A. Tarski 114c
Nguyn t (ch ngha);
atomism, atoms 76, 94, 125,
126, 127-8
154
O
Oedipus, hiu ng; effect 11t,
13-14
Open Society and its Enemies,
The 49c, 58c, 67c, 114c, 131c,
148-9c
Op cit (latin, opere citalo: tc
phm dn)
P
Pasteur, Louis 1, 54
Pauli, W. 76c
Phn cng lao ng; division of
labour 75-6c
Phn loi (s); classifications
102c
Phn tch cu; demand analysis
52, 132
Phn t nhin, thuyt, ch ngha
xem ch ngha phn t nhin
Pht trin, x hi hay lch s;
social or historical
development 28, 29, 37, 40-1,
42, 43, 45, 46, 74, 104, 118
155
Q
Quan im; point of view 139-40
Quan st, s; observations 31,
34, 39, 78, 89-90, 112, 124,
138
Qui lut; laws 40-1, 55-7, 94-5,
98-100, 105-7, 112-15 (xem
c gi thuyt; gii thch); ~
nhn qu; causal ~ 22-3, 99,
107-8, 112-14; ~ lch s;
historical ~ 3, 4-5, 23, 32, 367, 40, 45, 98, 108-9, 110-11,
135; ~ lch s ca tin ho v
ca s k tp nhau; historical
~ of evolution and succession
97, 98-9, 106-10, 116, 118,
119c, 141; ~ t nhin; natural
~ 4, 22, 31-2, 55-6, 91-4; ~ x
hi hc; sociological 5-6, 23,
36-7, 40-1, 46, 56-7, 90-1,
106 (danh mc th d v 567); cc ~ x hi hc p dng
cho nghin cu lch s;
sociological laws applied to
historical study 34; dng k
thut ca ~; technological
form of 55-8
Qui v, qui gn xem rt gn
Quy np (ch ngha, thuyt);
inductivism 121-2c, 124-5,
127; xem c khi qut ho
Quyn lc; power 56-7, 60-1,
82-3, 84, 134
Quyn t do v khoa hc;
freedom and science 82-3,
142-7
S
Schmitt, C. 73c
Sinh hc; biology 1, 8, 10, 12,
26, 51, 97-9, 101-2, 116, 124,
130-1c; xem c chnh th lun;
l thuyt hu c v x hi
Socrates 61
Spencer, H. 66c, 67
Spinoza, B. de 83c, 146
Sprengler, O. 100
Status quo 57
Stephen, K. 110c
S tht xem chn l
Suy sp v sp ca cc
ch; decline and fall of
empires 142
T
Tarski, Alfred 114c
Tawney, R. H. 83-4
Tm l hc, ch ngha xem ch
ngha tm l hc
Tm l hc; psychology 1-2, 10,
12, 70-2, 75-6, 110c, 111; ~
nh mt khoa hc x hi; as a
social science 131, 146-7
Tp th, ch ngha; collectivism
64, 137-8
Tp trung ho; centralization 82
Tham nhng, Qui lut ca Lord
Acton v; Lord Actons Law
of corruption 57
Thn b, ch ngha, thuyt;
mysticism 72, 145
R
Raven, Charles E. 97c
Republic 57, 100-1
156
157
V
Vn minh (cc nn);
civilizations 101, 102c, 103
Vn , cc; problems 112, 123,
124; tnh cht cng ca ~;
public character of ~ 53-4;
la chn ca ~; selection of ~
50-2, 53-4, 112; ~ l thuyt,
trc th nghim; theoretical
~, prior to experiments 89-90
Vt l hc; physics 1, 4, 9, 12,
16, 17-18, 21-3, 26, 27-8, 31,
35-6, 38-9, 56, 59, 76, 85-6,
87, 88, 89, 94-5, 103-4, 105-6,
107-8, 110c, 115, 116, 122c,
130-1, 132
Veblen, Thorstein 50c
V li, thuyt xem thuyt v li
Vico, Giambattista 101
Vng i; life cycle 100, 101,
101c, 102c
Vua-trit gia; philosopher-king
42
W
Waddington, C. H. 66c, 97c,
105c, 110c, 147c
Webb, Sidney v Beatrice 79c
Weber, Max 134c, 135c
158
White, M. G. 134c
Wundt, W. M. 1
X
X hi hc tri thc; sociology of
knowledge 14-15t, 91, 143-4
X hi hc xem khoa hc x hi
X hi nh mt tng th;
society as a whole 61-4, 656, 68, 72-3, 74-5, 77, 81, 105,
109
X hi, cc h thng xem h
thng x hi
Z
Zero, phng php; zero method
130-1t, 145-6
Zweig, F. 69c
T sch SOS2
Karl Popper, S Khn cng ca Ch ngha Lch s
Lng tin vo vn mnh lch s ch l s m tn. Hc thuyt tin
vo vn mnh lch s v tin vo vic c th tin on din tin
ca lch s, v trn c s c th ci bin x hi mt cch
tng th cho ph hp vi cc qui lut ny, l hc thuyt ngho
nn, dn ti vic ci bin con ngi cho ph hp vi cc qui
lut khch quan , dn ti hu hoi tnh khch quan ca
khoa hc v bn thn khoa hc v c hai th ny ph thuc
vo s cnh tranh t do ca t duy. Chng ta th v sai, v ch
c th th hc c t cc sai lm ca mnh. X hi cng c
th c ci thin, lm cho x hi t do hn, nhn bn hn,
nhng ch c th tin hnh dn dn, tng phn, t bc ny
sang bc khc mt cch thn trng thng qua th v sai. y
l phng php ca ci cch, cng l phng php ca cc
khoa hc. l thng ip quan trng nht ca cun sch ny
cho chng ta, nhng ngi thnh tht mun ci cch. V ng
thi cng l mt th thch: liu chng ta c kh nng hc t
cc sai lm ca mnh hay khng?
159
viii
Karl R. Popper sinh Vin, th o, nm 1902. Cng nh
nhiu ngi Do Thi khc, b ch ngha Pht xt e do trong
cc nm 1920-1930, ng di c sang New Zealand, sau sang
Anh. ng c nh gi l trit gia v i nht ca th k hai
mi. ng ni ting trong lnh vc trit hc khoa hc, trit
hc lch s, v phng php lun khoa hc. Cc cng trnh
ni ting nht ca ng gm: Logik der Forschung (1934)
[Logic of Scientific Discovery (1959) ]; Poverty of Historicism
(1944-1945) [Cun sch ny]; The Open Society and Its
Enemies (1945).
viii