BAI NHP MN

.
I. TINH QUY LUT TRONG S PHAT TRIN CUA T TNG TRIT
HOC
1. Trit hoc tinh hoa tinh thn cua thi ai
Thu t ng trit hoc ma chung ta ang s dung hi n nay co y nghia tng ng
vi ting Hy Lap philosophia 1 (), s hp nht cua yu mn, yu thich,
khat vong (, ho c ) va s thng thai, s mn ti p (). Thu t ng
philosophia i sau thu t ng philosophos trit gia khac vi nha thng thai, nha bac
hoc: m t ng la khat vong vn n s thng thai (thn linh), ng khac la nm tom,
thu c s thng thai; m t ng la khat vong vn n chn ly, ng khac la a at c
chn ly. Phep n du nay cho ta m t nh n inh rt quan trong: tri thc trit hoc mang tinh
thi ai, va la tri thc m, vi c mun em n nhng li ap chung nht, co tinh h
thng v th gii xung quanh va th gii cua chinh con ngi, va la dang tri thc ly lu n
xa nht cua nhn loai
Lich s t tng trit hoc la s phn anh lich s hin thc thng qua cac pham tr,
khai nim c trng cua mnh. S phn anh o th hin nhiu bnh din khac nhau.
V m t lich s, hnh thc trit ly u tin cua con ngi th hi n trong t duy
huyn thoai, ma nhng li ap v th gii c c ong trong nhng cu chuy n thn
thoai, s i thoai u tin, y tinh hoang tng cua con ngi vi th gii xung quanh.
Thn thoai ng tri trong y thc ai chung cng vi thuyt nhn hnh xa hi nguyn thu,
vt linh thuyt, vt hoat lun. Ngi nguyn thuy bi vy boc trong quyn lc cua xuc cm
va tri tng tng, nhng quan nim cua ho cn ri rac, m h, phi lgic. Cac yu t t
tng va tnh cm, tri thc va ngh thut, tinh thn va vt cht, khach quan va chu quan,
hin thc va suy tng, t nhin va siu nhin thn thoai cn cha bi phn i. nh cao
phat trin cua thn thoai cng ng thi bao hiu s cao chung tt yu cua no. Trit hoc
hnh thc t duy ly lun u tin trong lich s t tng nhn loai ra i, thay th cho t
duy huyn thoai va tn giao nguyn thu. Thut ng trit hoc do ngi Hy Lap nu ra 2
(philosophia) theo nghia hp la yu mn s thng thai, cn theo nghia rng, la khat vong
vn n tri thc; noi khac i, la qua trnh tm kim chn ly; nha trit hoc la ngi yu
mn s thng thai, khac vi nha bac hoc (sophos), ngi nm vng chn ly. Tuy nhin vi
thi gian trit hoc c hiu theo nghia rng: o la th tri thc ph quat, tm hiu cac vn
chung nht cua tn tai va t duy. bui u lich s tri thc trit hoc la tri thc bao
trm, la khoa hoc cua cac khoa hoc. Noi nh th khng co nghia la t tng ao c,
chinh tri, thm m, ngh thut cha xut hin. Vn la ch cac t tng o a c
xem la mt phn cua trit hoc. Trong thi Trung c thn hoc Kyt giao chim vi tri thng
tri trong sinh hoat t tng. Nha nc phong kin va nha th Thin chua giao ch ly
1

Ting Anh: philosophy, ting Phap: philosophie, ting Nga:

Mt s nha nghin cu cho rng Pythagoras la ngi u tin t goi la philosophos (), tc k
yu mn s thng thai, nhng chinh Heraklitus mi la ngi u tin s dung t nay trong mt oan tn vn
cua ng.
2

nhng cai ph hp trong trit hoc Arixtt (Aristoteles, Aristotle), trng phai Platn
(Platon, Plato) lam ch da t tng cua mnh. Trit hoc tr thanh n l cua thn hoc,
cua cai goi la t duy chun mc, nha th tr thanh nn chuyn chinh tinh thn, lich s
cac vi thanh quan trong hn lich s cac danh nhn. Th k XV XVI c xem la thi k
chuyn tip t ch phong kin sang xa hi t sn. T tng nhn vn tr thanh trao lu
chu ao va xuyn sut, th hin hu khp cac linh vc nhn thc va hoat ng thc tin,
vi thng ip con ngi l trung tm. T th k XVII XVIII tr i t tng trit hoc,
khoa hoc, ao c, thm m, chinh tri mang tinh th tuc va duy ly thay th dn thn hoc
van nng. Khi trung tm tri thc chuyn t Anh va Phap sang c t na sau th k XVIII
truyn thng c in phng Ty, bt u t Hy Lap La Ma, at n nh cao hoan
thin nht, ma in hnh la h thng Hghen (Hegel). Trong nhng nm 20 40 cua th k
XIX a din ra qua trnh phi c in hoa cac linh vc tri thc, th hin vn hoa, khoa
hoc, trit hoc. Bc ngot ln nay gn lin vi nhng bin i kinh t, chinh ri, xa hi va
chiu s s chi phi cua nhng bin i y. Ngay nay xu hng hi nhp va toan cu hoa
a cac dn tc xich lai gn nhau hn, tng cng giao lu, i thoai, hng n li ich
chung ha bnh, n inh, hp tac va phat trin bn vng. Song bn canh o xung t v
li ich vn cha chm dt, ma ngay cang din bin phc tap. u tranh t tng va i
thoai t tng an xen nhau, lam nn bc tranh t tng a dang va phc tap va y mu
thun. Cac chu cua t tng trit hoc tr nn phong phu, vi kha nhiu trao lu, khuynh
hng ln lt ra i va bi thay th, k c nhng trao lu, khuynh hng tng c xem la
tuyn ngn ban chinh thc v li sng cua mt xa hi.
Tm hiu s phat trin cua t tng trit hoc qua cac thi ai, C.Mac nh n inh:
moi trit hoc chn chinh u la tinh hoa v m t tinh thn cua thi ai mnh1, va rng
cac trit gia khng moc ln nh nm t trai t; ho la sn phm cua thi ai mnh, cua dn
t c mnh2. Trit hoc chn chinh la th trit hoc c sinh ra bi thi ai, c tao ngun
nng lng sng bng chinh thc tin phong phu cua thi ai, va v phn mnh, gop phn
vao s phat trin cua thi ai thng qua thin chc cao c cua mnh.
Tinh quy lu t cua s ra i, phat trin t tng trit hoc th hi n nhng im
sau:
1) Mi h thng, trao lu t tng trit hoc u xut hin mt cach tt yu, va vi
tinh tt yu y no chiu s sang loc cua lich s, bi thay th bi nhng t tng ph hp vi
iu kin lich s mi.Qua trnh phat sinh, phat trin cua t tng trit hoc chiu s quy inh
cua nhng iu ki n lich s xa h i cu th. Chinh thc tin xa h i vi toan b tinh sinh
ng va phc tap cua no chi phi n i dung va thc cht cac khuynh hng, trng phai
trit hoc, vi tri, vai tr cua trit hoc trong i sng xa h i. S thay th nhau cua cac hoc
thuyt trit hoc khng tach ri nhu cu khach quan, hi n thc cua con ngi;
2) T tng cua qua kh khng bin mt hoan toan, ma thng lai di sn cua
mnh; mt s ni dung cua no tip tuc c tm hiu, nghin cu nh nhng bai hoc kinh
nghim cua lich s, mt s khac tip tuc gia nhp vao cai toan th sng ng tin v phia
trc;
1
2

C. Mac va Ph. ngghen, Ton t p, t.1, Nxb Chinh tri Quc gia, Ha N i , 2005, tr. 157.
C. Mac va Ph. ngghen, Ton t p, t.1, Nxb Chinh tri Quc gia, Ha N i, 2005, tr. 156.

3) S v n n g cua t tng trit hoc theo qua trnh t tru tng n cu th. Theo
o trit hoc cang li v phia sau cang tru tng, cang gn vi chung ta cang giau n i
dung, cang cu th. Mi quan h gia trit hoc vi cac linh vc tri thc cng thay i theo
thi gian. Vao thi c ai, khi trnh nh n thc chung cn thp, tri thc khoa hoc cn
trong tnh trang tn man, s khai, th trit hoc ong vai tr la dang nh n thc ly lu n duy
nht, gii quyt cac vn ly lu n chung v t nhin, xa h i, t duy. Trit hoc c xem
nh khoa hoc cua cac khoa hoc, cn cac trit gia c tn vinh thanh nhng b oc bach
khoa, am tng moi th. Tuy nhin khi cac khoa hoc chuyn bi t vi h thng ly lu n
ring co cua mnh ln lt ra i, th moi tham vong v trit hoc toan nng tr nn v
nghia. Ph.ngghen vit: Chu nghia duy v t hi n ai khng cn la m t trit hoc na,
ma la m t th gii quan va Chu nghia duy v t hi n v bn cht la bi n chng, va no
khng cn n bt c m t trit hoc nao ng trn cac khoa hoc khac3;
4) T tng trit hoc la sn phm cua thi ai, c sinh ra, nui dng, thm inh
bi thi ai; khng co chn ly bt bin, tuyt ich cho moi thi ai, do o khng co th t
tng trit hoc xuyn qua nhiu thi ai, c thn thanh hoa nh nhng tin iu bt di bt
dich.
2. Tinh tt yu cua s thay i cac chu t tng trit hoc
Trong s phat trin t tng trit hoc, cac chu thng xuyn tri qua thay i,
b sung, m rng nhm ly gii mt cach kip thi cac qua trnh thc tin xa hi. Co nhng
chu t tng hm qua la chu ao, hm nay ch cn ong vai tr th yu; ngc lai, cai
ma hm qua dang phi thai, th hm nay tr thanh trung tm, thanh im nong cua s
tranh lun. Trong iu kin chu nghia ph quat Kyt giao thng tri vao thi trung c vn
con ngi hu nh khng c quan tm, bi ha tan vao cai ph quat bao trm la s tn tai
cua ng ti cao. Cuc tranh lun gia duy danh lun va duy thc lun ch n gin xoay
quanh tinh xac thc cua khai nim n nht va ph quat. Song n thi Phuc hng chu
tranh lun a vt qua khun kh cua h chun t duy trung c, mang m y nghia cua
cuc u tranh v gia tri ngi, v s gii phong con ngi ca nhn, thay th tng bc
thuyt thn la trung tm (theocentrism) bng thuyt con ngi la trung tm (homocentrism,
hay anthropocentrism), thay s thng tri cua Thng (regnum Dei) bng s thng tri
cua con ngi (regnum hominis). Phuc hng la bc chun bi cho th k XVII XVIII,
tc thi ai cua kham pha va phat minh, cua t duy thit k sang tao (ch khng phi t
duy minh hoa, chu gii cho nhng chn ly a co sn) Tng t, nu trao lu chu ao trong
thi Phuc hng la t tng nhn vn vi s tn vinh hnh nh con ngi vn n t do,
th t tng chinh trong th k XVII XVIII la trit hoc, chinh tri, khoa hoc. V trit hoc
chu nghia duy vt chim vi th ap o trc chu nghia duy tm. V chinh tri t tng
chinh tri th tuc, quan im xa hi cng dn va nha nc phap quyn, co mm mng t
thi Phuc hng, tip tuc phat trin, lam giau va su sc thm thng qua quan im cua
nhng nha ly lun kit xut, t Lcc (Locke), Hpx (Hobbes), n Mngtexki
(Montesquieu), Vnte (Voltaire), Rutx (Rousseau) V khoa hoc th k y chng kin
nhiu kham pha, phat minh khoa hoc c ng dung vao thc tin, ly tri tr thanh ly tri co
inh hng thc tin, vi s thng tri cua c hoc. Cac nguyn ly cua no tac ng n c t
duy trit hoc va chinh tri, a n chu nghia may moc va phng phap t duy siu hnh.
3

C. Mac va Ph. ngghen, Ton t p; t.20, Nxb. Chinh tri Quc gia, Ha N i, 2005, tr. 197 va 42.

Cac nha t tng c (na sau th k XVIII na u th k XIX) khng ch em n s

kt thuc y y nghia cua truyn thng c in trong t tng, ma cn khc phuc nhng han
ch trong nhn thc lun th k trc. Va chinh ho, c bit cac nha trit hoc c in c,
in hnh la Hghen va Phoibc (Feuerbach), tao nn mt trong nhng tin ly lun cua
chu nghia Mac. Vi C. Mac va Ph. ngghen, bc ngot cach mang trong t tng a
c thc hin. Khac hn vi cac nha t tng cng thi, nhng ngi hoc em i lp
khuynh hng phi duy ly vi truyn thng duy ly (Kickego chng han), hoc ch dam
cach tn mt phn hoc thuyt Hghen (phai Hghen tr), C. Mac va Ph. ngghen th
hin thai vn hoa i vi cac vn truyn thng, ng thi lam cho h t tng mang
chc nng ci tao cach mang i vi i sng xa hi.
Nh vy, ph hp vi nhng iu kin lich s cu th, cac trao lu, khuynh hng t
tng xac inh chu chinh, tp trung khai thac, phn tich chung, nhm phn anh trung
thc nhng bin i cua thc tin, ng thi inh hng cho hoat ng thc tin. Theo C.
Mac, khng phi thc tin cn phi din ra theo cac thc lun t duy, ma ngc lai, cac
thc lun t duy cn thng xuyn c iu chnh khng bi lac hu trc thc tin.
V th moi mu toan gii han cac ni dung cn nghin cu trong pham vi cht hp, x
cng, bt bin u ng nghia vi s bop cht nng lc sang tao cua chinh t duy. Khng
phi h thng t tng nao thi ai nao cng ch quanh qun cng mt i tng
nghin cu. Quy lut phat trin cua t tng la thng xuyn din ra s u tranh, tac
ng h tng, an xen nhau, b sung va chi phi ln nhau, lam cho mi h thng trong s
chung mang tinh c lp tng i, tinh a dang c v ni dung ln hnh thc th hin.
S phat trin cua t tng, c bit la t tng trit hoc, phn anh trnh t duy
chung cua nhn loai. Thc tin khach quan, hoat ng nhn thc va khoa hoc cua con
ngi quy inh vi tri cua mi quan im, hoc thuyt. Chng han trong xa hi chim hu n
l cha hnh thanh cac nganh khoa hoc c lp, chuyn bit v t nhin va xa hi, v cac
hnh thc vn ng cua vt cht, nn trit hoc thi by gi la kin thc ly lun noi chung,
trn thc t la dang kin thc duy nht. Dn dn cac khoa hoc chuyn bit ra i, ranh gii
gia chung vi trit hoc c xac lp. S phat trin phong phu tri thc loai ngi va qua
trnh phn loai, ca th hoa a n ch trit hoc khng cn ong vai tr khoa hoc cua
cac khoa hoc na, ma ch nghin cu nhng vn chung nht cua tn tai va nhn thc.
Sinh hoat t tng trong thi ai hm nay phn anh mt th gii m, s bng n
cac kham pha khoa hoc, s tin b nhanh chong cua cng ngh, kinh t tri thc va s xich
lai gn nhau gia cac dn tc v nhng muc tiu nhn loai chung; song o cng la mt th
gii phc tap, tim n cac nguy c xung t gia tri, trong o co gia tri t tng, tinh thn.
Nhn din cac trao lu t tng hin ai, gii thich mt cach khach quan, khoa hoc ni
dung va thc cht cua chung gop phn lam sang t nhng c im cua thi ai, d bao xu
hng vn ng cua lich s.
Ba nguyn tc cn nm trong qua trnh tm hiu mt hoc thuyt, mt trao lu t
tng trong lich s la: th nht, nguyn tc lch s c th, nghia la cn t i tng
nghin cu, xem xet trong nhng iu kin lich s nht inh, ph hp vi trnh nhn
thc cua thi ai o, anh gia mt cach nghim tuc, trung thc nhng thanh tu, ong gop
cua cac nha t tng vao kho bau t tng nhn loai. Khng nn ap t mt cach chu quan
4

nhng tinh quy inh cua thi ai hm nay i vi qua kh, buc qua kh lam c nhng
iu ma thi y cha th bit n. Noi khac i, quan im lich s cu th i mt thai
vn hoa i vi nhng di sn do nhiu th h nhn loai a tao nn, tich ly, sang loc qua
cac thi k phat trin. Th hai, xac inh cai c bn nht, ct li nht, hay im nhn trong
toan b bc tranh t tng vi tinh cach la i tng nghin cu. Ch co nh vy mi hiu
bit mt cach su sc va c ong cai hn sng ng nht cua tng thi ai, hiu c
truc chinh trong sinh hoat t tng thi ai y. Th ba, kt hp hai cach anh gia, anh
gia t goc th gii quan va anh gia t goc gi tr i vi tng hoc thuyt, va lam
ni bt tinh ng phai, va ch ra vai tr, vi tri cua tng hoc thuyt trong i sng xa hi,
trong dng chy cua lich s t tng. Th t, ch ra mi lin h gia qua kh va hin tai,
nghia la rut ra y nghia va bai hoc lich s cua vic nghin cu mt hoc thuyt, t tng
trong qua kh i vi thi ai chung ta
III. V S THNG NHT TINH NG PHAI VA TINH KHOA HOC
TRONG VIC TM HIU LCH S TRIT HOC
1. Moi trit hoc chn chinh u la tinh hoa tinh thn cua thi ai minh,
nhng khng co tinh ang se khng co s phat trin
Nu ra hai trich dn y cua K. Marx, chung ta hiu rng, cn kt hp m t cach
bi n chng cach tip c n th gii quan va cach tip c n gia tri, cach tip c n tri thc va
cach tip c n vn hoa trong vi c anh gia cac hoc thuyt trit hoc trong lich s.
S thng nht tinh ng (tinh ng phai) va tinh khach quan, chun mc (tinh
khach quan khoa hoc) trong vic xem xet cac t tng, hoc thuyt trit hoc trong lich s
nhn loai i hi da vao c s th gii quan va phng phap lun khoa hoc, ng thi
nm vng nguyn tc toan din va nguyn tc lich s cu th, nhm tranh s ap t mt
cach v oan, chu quan i vi lich s.
Ch ngha h v trong quan im lich s ng nghia vi s dng dng i vi
chinh cac vn hin tai, bi l no hiu lich s ch nh nhng lat ct ri rac, khng co mi
lin h vi nhau. Thc ra cho d lich s a an bai, nhng no vn tip tuc am nh nhng
ang sng, bi nhng cach tip cn khac nhau v lich s.
Quan im my mc, siu hnh xem lich s trit hoc thun tuy ch nh lich s u
tranh gia hai h thng th gii quan va hai phng phap trit hoc i lp nhau, theo s
phn tuyn n gin: tt xu, ung sai, khoa hoc phn khoa hoc. Ly lun khoa hoc
chn chinh khng nhn vn mt chiu nh th, ma c gng lam sang t bc tranh a
dang va phc tap cua s phat trin t duy trit hoc, t o rut ra tinh quy lut cua no.
Trit hoc la gia tri vn hoa tinh thn c ong nht, tinh tuy nht, la thi ai lich s
hin thc c tai hin di hnh thc t tng, trong h thng cac vn trit hoc. C.Mac
(K.Marx) vit trong Bi x lun bo Kolnische Zeitung s 179: Mi trit hc chn
chnh u l tinh hoa v mt tinh thn ca thi i mnh1. Vy th nao la trit hoc chn
chinh? o la trit hoc c sinh ra, chiu s quy inh bi nhng iu kin lich s xa hi
cua thi ai mnh, cng vi cac hoc thuyt, cac t tng khac lam nn din mao tinh thn
1

C.Mac va Ph.ngghen, Ton tp, t.1, Nxb. Chinh tri quc gia, HN,1995, tr. 157

cua thi ai, ong gop vao gia tri chung cua nhn loai. Mac lai vit: Cc trit gia khng
mc ln nh nm t tri t, h l sn phm ca thi i mnh, ca dn tc mnh, m
dng sa tinh t nht, qu gi v v hnh c tp trung li trong nhng t tng trit
hc1.
Ngay t cac bai vit u tin trong thi k chuyn tip t tng, C.Mac a nhn
manh s thng nht cua hai cach tip cn i vi di sn cua qua kh: mt mt cn tun thu
nguyn tc tinh ng trong trit hoc, cn c vao vic gii quyt vn c bn cua trit hoc,
ch ra rng cuc tranh lun v th gii quan tao nn ng lc c bn cua s phat sinh, phat
trin, s an xen, thay th nhau cua cac hoc thuyt trit hoc. Mt khac, mi hoc thuyt, t
tng, trao lu, khuynh hng trit hoc bn canh vic gii quyt vn c bn cua trit
hoc bng cach trc tip hay n mnh trong cac lun gii v con ngi, xa hi, ngn ng
u c tha nhn nh tinh hoa v mt tinh thn cua mi thi ai, gop phn vao s
hoan thin nhn cach va tri thc con ngi trong thi ai y. Platn (Plato, Platon), Arixtt
(Aristotle, Aristoteles), Lepnich (Leibniz), Cant (Kant), Hghen (Hegel) la nhng nha duy
tm, nhng ng thi la nhng b oc ln, nhng chn dung vn hoa cua thi ai mnh.
Chung ta ph phan mt cach xac ang chu nghia kinh nghim ph phan cua Makh
(Mach), nhng cng lu y rng ng la nha bac hoc lng danh cua th k XIX, mt trong
nhng ngi thy cua Einstein.
Tng t nh vy i vi cach anh gia t tng Nho giao, Pht giao, Kyt giao.
Mac tng khng inh khng c ng phi th khng c s pht trin2, nhng cng ch r:
Trit hc hin i ch tip tc ci cng vic do Hraclt v Arixtt m u m thi3 .
Nhn oc Xcrat (Socrates) V.I.Lnin vit trong Bt k trit hc, Ch ngha duy
tm thng minh gn vi ch ngha duy vt thng minh hn ch ngha duy vt ngu xun 4.
Chu nghia duy tm thng minh cua Xcrat, Platon, Hghen d co nhng han ch
phng din th gii quan, song a lai nhiu t tng co gia tri cho nhn loai nhng
khia canh khac. V.I.Lnin tng ph phan nhng toan tinh xem xet chu nghia Mac bn ngoai
vn hoa nhn loai.
Cn phn tich mt cach phn minh, r rang nhng ong gop va nhng han ch
mang tnh lch s cua cac hoc thuyt trit hoc. Ngc lai, s m h, ln ln, s anh gia
thai qua, theo hng t khuynh ln hu khuynh i vi cac hoc thuyt trit hoc, hoc
chu trng trit ly cai bua trong s anh gia lich s, hoc coi cac nhn inh trong lich s
t tng u la nhng chn ly tuyt nh, danh cho moi thi ai va moi dn tc, la trai
vi bn cht cua trit hoc, va u ang bi ph phan nh nhau. Ph.ngghen (F. Engels) a
ph phan trng hp tng t vi giao s c hoc uyrinh (Duhring) trong tac phm
Chng uyrinh5.
Phn tich cuc tranh lun gia hai khuynh hng c bn trong trit hoc khng ch
nhm lam sang t tinh quy lut trong s phat trin cua tri thc trit hoc, ma cn chng
1

C. Mac va Ph. ngghen, sd, tr. 156.

Sd, tr. 167.
3
Sd, tr.166.
4
V.I.Lnin, Ton tp, t.29, Tin b, M, 1981, tr. 293.
5
Xem: C. Mac va Ph. ngghen, Ton tp, t.20, Nxb. Chinh tri quc gia, HN, 1994, tr. 124.
2

minh rng s phn bin ln nhau gia cac khuynh hng y la tt yu, gop phn vao s
phat trin chung cua t tng trit hoc. Bai hoc Trung c Ty u, ma nhiu nha t tng
xem nh m trng Trung c, la ch, mt khi trit hoc chiu s ch ng v iu kin
cua uy quyn, cua tin iu, khng cn n h thng phn bin xa hi, th no cng t tuyn
b mnh nh mt th giao iu trit hoc, mt th thn hoc ban chinh thc, hay t hai
hn, mt th n l cua thn hoc van nng.
Ngoai vic tha nhn tinh quy inh (ch inh) lich s - xa hi i vi cac hoc
thuyt trit hoc, cn vach ra nhng quy lut c bn trong qua trnh vn ng cua tri thc
trit hoc
2. K. Marx, F. Engels, V.I. Lenin, H Chi Minh la mu mc cua s th hi n
tinh bi n chng va co vn hoa trong vi c anh gia lich s trit hoc (gi y phn
tich)
+ Marx va Engels: anh gia toan b lich s trit hoc t th gii quan va phng
phap lu n cua CNDVBC, vach ra nhng ong gop cua cac trit gia t c ai n thi ai
mnh, lam r hat nhn hp ly trong cac hoc thuyt, khng h i l p m t cach may moc,
siu hnh cac trng phai (khoa hoc >< phn khoa hoc, tin b >< bo thu, cach mang ><
phn ng v.v..), vach ra nhng han ch co tinh lich s cua cac trng phai, hoc thuyt,
trit gia (nhng khng ap t iu ki n hi n tai cho qua kh). Ehgels cn ch r,
CNDVBC khng co tham vong ng trn moi khoa hoc cach hiu mi khng ch v
quan h gia CNDVBC vi cac trng phai, hoc thuyt trc Marx, ma c v quan h vi
cac khoa hoc cu th, chuyn bi tDn chng trong m t s t/p cua M va E, tBn tho
1844, Gia nh thn thnh, H t tng c n cac tp thi k cui cua Engels (Chng
Duhring, L.Feuerbach v s co chung).
+ V.I.Lenin: tinh ng va tinh khoa hoc, thai ung mc va khach qua i vi
lich s trit hoc (t Nhng ngi bn dn n CNDV v CNKNPP, Bt k trit hc)
+ H Chi Minh: nha trit hoc macxit, nha vn hoa ln. Khng ch v n dung sang
tao CN M-L vao VN, ma cn phat trin no bng dn t c hoc phng ng, nghia la
bng s hiu bit con ngi, vn hoa, tm ly, t duy phng ng (v khuc xa vn hoa),
t nh n la hoc tr cua cac vi y (Ph t t, Khng T, Jesus, Marx, Lenin, Tn D t Tin),
t thai ung n, co vn hoa i vi Russell va Sartre nhng ai di n ln cua hai
khuynh hng c bn trong trit hoc phng Ty ngoai macxit th k XX.
CHNG I
TRIT HOC HY LP - LA M C I (th k VI TCN - th k V)
I. S ra i v cc thi k ca trit hc Hy Lp - La M c i
1. S ra i ca trit hc Hy Lp c i
a) iu kin kinh t, x hi dn n s ra i trit hc Hy Lp c i
Hy Lap va La Ma ai din cho th gii phng Ty c ai, trong o Hy Lap la chic
ni cua vn minh phng Ty. Lanh th Hy Lap xa kia rng ln hn so vi hin nay gp
7

nhiu ln, bao gm phn t lin cng v s hn o trn bin Egi, vng duyn hi
Bancng va Tiu . T cuc di thc at vao cac th k VIII - VI TCN, ngi Hy Lap
chim thm min nam , o Xixin, vng ven bin en, lp nn ai Hy Lap. Nhng cuc
vin chinh toan thng cua Alchxng x Maxoan vao cui th k IV TCN a a n
s ra i cac quc gia Hy Lap hoa tri rng t Xixin phia Ty sang An phia ng,
t bin en phia Bc n khu vc tip giap sng Nin phia Nam. Tuy nhin trung tm
cua Hy lap c ai, tri qua bao thng trm, vn la vng bin Egi, ni nha nc va nn vn
hoa Hy Lap at ti s phn thinh cao nht cua mnh. Ni y nhng nn mong u tin
cua tri thc khoa hoc va trit hoc a hnh thanh t rt sm.
Vao thi ai Hme (th k XI - IX TCN) Hy Lap a chm bt u qua trnh tan ra
cua cng xa thi tc, c thuc y bi s phn cng lao ng, din ra trong nng nghip
gia trng trot va chn nui. Plit (Polis), khai nim dng xac inh nha nc c
trng cua ngi Hy Lap di hnh thc cac thi quc (thanh bang), vao thi Hme ch la
nhng cum dn c, tng i c lp, co thanh ly bao boc xung quanh. Song s phn hoa
xa hi cng a bt u va ngay cang tr nn gay gt. Bc sang th k VIII TCN kinh t
cac thi quc Hy Lap tip tuc phat trin vi nhip nhanh. Thu cng tach khi ngh nng
va tin nhng bc ang k. Hnh thc t chc quyn lc mang tinh nha nc a xut
hin, thuc y kinh t phat trin, nhng cng tao nn s phn hoa su sc trong i sng xa
hi. S hng thinh cua kinh t kich thich qua trnh vt bin tm t mi, dn n nhng
cuc di thc at, xm chim cac khu vc lang ging, bt ngi lam n l.
Tom lai, s tich ly t hu, phat trin quan h hang hoa, tin t, s tan ra cua nn
kinh t t nhin, s phn hoa giau ngho, s i khang gia cac lc lng xa hi, s thn
tinh t ai, s dung lao ng n l khin cho ch cng xa thi tc, la ch ly quan
h huyt thng lam c s, phi i n ch suy vong, va bi thay th bi mt thit ch xa hi
mi, ph hp vi nhng quan h xa hi mi. Noi cach khac, nha nc a ra i nh mt
tt yu trn con ng phat trin lich s cua nhn loai. Ph. ngghen vit:Nha nc la sn
phm cua mt xa hi a phat trin ti mt giai oan nht inh1.
Cng vi s hnh thanh cac thi quc, nn vn hoa mi cng c xac lp, tr thanh
b phn hu c cua i sng xa hi Hy Lap c ai. Nhng biu hin chu yu cua h thng
cac gia tri tinh thn mi la s duy ly hoa t duy, y thc v nhn cach, ca ngi tinh tich cc,
lng qu cm va nng lc cua con ngi trong cuc u tranh vi t nhin, tinh than ai
quc, quan nim v t do nh pham tr ao c - chinh tri cao quy nhtS hnh thanh
nhng c s cua vn hoa Hy lap la s k tha cac gia tri truyn thng, th hin trong cac
sang tac dn gian, trong thn thoai va cac hnh thc sinh hoat tn giao, trong nhng mm
mng cua tri thc khoa hoc. T tng trit hoc phat sinh va phat trin nh mt thanh t
khng tach ri cua nn vn hoa mi y.
Nh vy, s chuyn tip t xa hi cng xa nguyn thuy sang ch chim hu n l
din ra cng vi nhng bin i chn bn trong y thc, trc ht la nhu cu ly gii nghim
tuc nhng vn t nhin, xa hi. Trit hoc ra i theo Arixtt, lam cho s ngac nhin
trc th gii rng ln va bi him c gii quyt bng nhng n lc cua ly tri truy tm
nguyn nhn ich thc cua van vt. Theo s liu hoc Pitago (570 - 496 TCN), hoc co th
Hraclit (khong 544 - khong 483 TCN),la ngi u tin t goi mnh la philosophos, sau
o xut hin thut ng philosophia, dich thanh trit hoc, mc d Talet (khong 624-547
TCN) mi la trit gia u tin cua Hy Lap. Nh vy Philosophia (philo - yu mn,
sophia - s thng thai) biu thi khat vong cua con ngi vn ti hiu bit thc s v mi
quan h gia con ngi vi th gii va vi chinh mnh, vt qua nh hng cua t duy
huyn thoai, i vao chiu su nhn thc thng qua khai nim ngay cang at c tinh tru
tng hoa cao.
b) Con ng t t duy biu tng n t duy khi nim, hay tin tinh thn ca
1

C. Mc v Ph. ngghen, ton tp, t. 21. Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 1995, tr. 252

trit hc
Ngac nhin lam ny sinh trit ly, trit ly cua con ngi v th gii bui u lich s
th hin trong huyn thoai, nht la trong cac cu chuyn thn thoai va sinh hoat tin ngng
nguyn thu. Thn thoai la s i thoai u tin, y tinh hoang tng, cua con ngi vi
th gii xung quanh.
Thn thoai (xut phat t ting Hy Lap mythologia, trong o mythos la cu chuyn,
truyn thuyt, logos la li noi, hoc thuyt) la hnh thc t duy ph bin cua ngi nguyn
thuy, cng vi thuyt nhn hnh, vt linh thuyt, vt hoat lunTrong thn thoai cac yu t
t tng va tnh cm, tri thc va ngh thut, tinh thn va vt cht, khach quan va chu quan,
hin thc va tng tng, t nhin va siu nhin cn cha bi phn i. . Tuy nhin t duy
huyn thoai cng tri qua nhng bc phat trin nht inh, th hin s phat trin cua y
thc. Co th nhn thy iu nay trong thn thoai Hy Lap. nh cao cua thn thoai cng
cng ng thi bao hiu s cao chung tt yu cua no, s thay th no bng hnh thc th
gii quan mi, ap ng nhu cu nhn thc th gii ngay cang su sc hn cua con ngi.
Qua trnh nay bt u t thi ai Hme (th k XI - IX TCN) vi vic xoa b dn h su
ngn cach gia thn va ngi, nu ra cac y tng s khi v hn mang, v cac hanh cht,
v ngun gc th gii, va c nhng thng ip cua con ngi v tnh ban, tnh yu, tinh
thn ai quc. Xu hng nay c tip tuc Hsit. Trong Thn h cua Hsit cac trang
thai v tru c m t thng qua cac th h thn linh, t Hn mang n thn Dt - biu
tng cua trt t, anh sang va s t chc cuc sng trong v tru. Hin tng Prmt ly
trm la cua thn Dt em n cho con ngi ham cha y nghia su xa: la - biu tng
cua sc manh va ly tri - khng cn la c quyn cua thn linh nh trc, ma a c hu ni
con ngi. Con ngi tr nn t chu hn trong quan h vi th gii xung quanh.
Vao khong cui th k VII - u th k VI TCN, cac thi quc bc vao thi k phat
trin kha thinh vng. S phn cng lao ng ln th hai va s ra i ng tin kim khi a
tao nn nhng bin i ln trong cac linh vc cua i sng xa hi. bnh din vn hoa
tinh thn by nha thng thai xut hin, m ng cho mt nn trit hoc thc s. Trong
s ho Talet c Arixtt goi la nha trit hoc u tin cua th gii phng Ty.
Con ng t thn thoai n trit hoc, theo Hghen, la con ng i t ly tinh hoang
tng n ly tinh t duy, t hnh thc din at thng qua biu tng n hnh thc din at
bng khai nim (G. W. F. Hghen,ton tp, t. IX, Moskva, 1934, tr. 14). Trit hoc ra i
khng co nghia thn thoai mt i, ma tip tuc tn tai trong tn giao, ngh thut, vn
chng, nhng c xem xet bnh din khac - bnh din gia tri. ng sau nhng cu
chuyn thn thoai la c mt trit ly sng, th hin nhng chun mc, nhng gia tri, nhng
bai hoc ao c, nhn vn.
c) nh hng ca vn ho phng ng n s hnh thnh t duy trit hc v khoa
hc Hy Lp
Trong qua trnh xy dng cac hoc thuyt trit hoc va khoa hoc ngi Hy Lap k tha
co chon loc nhng tinh hoa vn hoa cua cac dn tc phng ng, vn hnh thanh sm
hn, ng thi tao cho mnh mt phong cach va sc thai t duy c ao, tao nn truyn
thng c trng c tip tuc b sung, phat trin cac thi ai sau.
Thng qua nhng chuyn vt bin tm t mi, quan h bun ban, giao lu, ngi
Hy Lap tip thu ch vit, thanh qu khoa hoc, va c yu t huyn hoc (occultism) cac
nn vn minh phng ng, nht la vng Trung Cn ng va Bc Phi. Ch vit tng
hnh xut hin tai Ai Cp, Mesopotamie va mt s dn tc khac t khong 2700 TCN. n
th k VIII TCN ngi Phenicie, sau o ngi Hy Lap tip thu, ci bin va hoan thin
thm. Cac linh vc tri thc phng ng nh toan hoc, thin vn hoc, ia ly, h thng
o lng, lich phap, cac mm mng cua y hoc, cac khoa hoc v s sng ap ng phn nao
khat vong kham pha cua ngi Hy Lap, do o c ho on nhn mt cach nhit tnh, thuc
y qua trnh hnh thanh nhng phac tho u tin v th gii quan vao th k VII - VI
9

TCN. . Cac nha trit hoc u tin cua Hy Lap u co kin thc khoa hoc vng vang nh
thng xuyn giao lu vi phng ng di cac hnh thc khac nhau. Ngi Ai Cp tinh
c s pi, din tich hnh tam giac, hnh ch nht,, hnh thang, hnh bnh hanh, hnh trn.
H thng lich phap c xac lp vao u thin nin k II TCN. T phat minh cua ngi Ai
Cp ra cach tinh thi gian mt nm (365 + ngay m) sm nht th gii, Babylon hoan
thin thm mt bc v thang b sung, a nm m lich (12 thang vi 354,36 ngay
m) n gn vi nm dng lich (365,24 ngay m). Cach tinh gii hin nay cng cng
xut phat t cach tinh cua Babylon. Tuy nhin, d i trc Hy Lap trnh phat trin,
song tai cac nc phng ng lang ging trit hoc ung nghia vn cha xut hin.
phng din ly lun tai Ai Cp va Babylon cac yu t huyn hoc va thut chim tinh an
xen vi cac mm mng cua trit ly v tru, nhn sinh, nhng mt th hai nay cn kha m
nhat, bi ln at bi cach tip cn nhn hnh hoa. Tai Babylon chim tinh chim vi tri cao
trong thang bc tinh thn, nha chim tinh c tham d vao c cng vic triu chinh, giup
nha vua vach ra cac k hoach i ni, i ngoai, tin c nhn s. Tai Ai Cp, nhng pho
tng khng l u ngi mnh thu, t bn canh nhng kim t thap uy nghi, trang l, cho
thy ngi Ai Cp quan tm n th gii bn kia vinh cu. Vi thi gian, trong t duy
cua ngi Ai Cp xut hin mt s cach ngn cha ng cac yu cua chu nghia hoai nghi,
chu nghia bi quan, chu nghia khc k c s, nh Ti la ti, a vao ci t lam sao tr
v, ng ung phi thi gian. Nhng cach ngn o bi xa hi xem la bang b th gii
thing ling. Tai Babylon, sau thi k hng thinh, nhng thi giau co va sa oa bt u
suy vong, va sau cng li v di vang. S kin Babylon sa oa va sup a c nu ra
trong Kinh Thanh Kyt giao.
Cac yu t huyn hoc, khi c du nhp vao Hy Lap, chung vn phi ong vai tr
gia cho tinh thn phong khoang, t do cua ngi Hy Lap. Lin minh Pitago la mt in
hnh. o cac yu t duy tm, tn giao, vn c tip thu t phng ng, khng che
khut cac yu t khoa hoc, duy ly. Co th khng inh rng, d i sau phng ng v vn
minh, nhng Hy Lap khng n gin lam cng vic cua ngi k tha. Ngc lai, s hnh
thanh va phat trin cua trit hoc Hy Lap la kt qu phat trin ni tai cua tinh thn Hy Lap,
c th hin sinh ng trong huyn thoai, trong vn hoa, trong tin ngng nguyn thuy,
chiu s chi phi cua cac iu kin kinh t va xa hi. Trong qua trnh tip thu co chon loc
cac gia tri vn hoa tinh thn phng ng, ngi Hy Lap tao nn phong cach t duy c
trng cua mnh, tr thanh cai ni cua trit hoc va khoa hoc phng Ty. Vao nm 525
TCN, Ai Cp bi Ba T xm chim. Ach thng tri cua Ba T a y vn minh Ai Cp, cng
nh Babylon trc o, li v phia sau, nhng ngon la tri tu a c nhen nhom ln va
rc sang mt vng t khac.
2. S phn k trit hc Hy Lp - La M c i
Trit hoc Hy Lap - La Ma tri qua ba chng ng ln, phn anh s hnh thanh, phat
trin, khung hong va sup cua ch chim hu n l.
Trit hc thi s khai, cn goi la thi k Tin Xcrat, gn vi s ra i cac trng
phai trit hoc u tin tai Hy Lap (th k VI - V TCN). y la thi k u cua ch
chim hu n l. Trit hoc thay th t duy huyn thoai, mong mun tm kim li gii ap
nghim tuc, hp ly cho nhng vn cua tn tai va nhn thc. Phn ln cac trit gia c
goi la cac nha trit hc t nhin, v ho quan tm chu yu n t nhin, tn hiu bn nguyn
va bn cht th gii, nhm gii ap hai cu hi ln: th gii bt u t u va hng v
u (hay quay tr v u)? Th gii co tri qua qua trnh phat sinh, phat trin va dit vong
hay khng?Th gii quan trit hoc cn trnh cht phac, s khai, nhng a mang tinh
phn cc r rang. Chu nghia duy vt, chu yu tp trung trong trng phai Mil va Hraclit,
ng nht bn nguyn th gii vi cac yu t vt cht cu th (nc, khi, la, t), hoc gi
inh (apyrn), va chim vi th ap o trc khuynh hng duy tm, thn bi. Tinh bin
chng t phat, bm sinh th hin mt cach sinh ng qua cuc tranh lun gia Hraclit va
trng phai El. Bn canh o vn nhn thc lun, ngun gc s sng cng c t ra.
10

Thi k khai nguyn trit hoc la thi k hnh thanh trong dang phi thai nhng khuynh
hng va nhng phng phap t duy c bn nht.
Trit hc thi cc thnh (th k V - th k IV TCN), cn goi la thi k Xcrat, gn
vi nhng bc thng trm cua nn dn chu chu n (dn chu theo t nguyn Hy Lap la
demokratia, la s gin lc cua demos + kratos, trong o demos la nhn dn, kratos la
quyn lc, hiu chung thanh quyn lc cua nhn dn). Vao thi k nay cng vi cac vn
bn th lun va v tru lun, cac nha trit hoc tm hiu nhn thc lun va vn nhn
sinh, xa hi. Cac nha bin thuyt, do Prtago ng u, la nhng ngi u tin m ra
hng i mi cho trit hoc phng Ty c ai, chuyn s quan tm t t nhin sang con
ngi va nng lc nhn thc cua no thng qua tuyn b Con ngi - thc o cua van
vt. Song bc ngot thc s trong trit hoc gn vi tn tui cua Xcrat, vn xut phat t
phai Bin thuyt. Quy chc nng cua trit hoc v ao c hoc, hiu nh phng tin day
con ngi sng, Xcrat a gop phn lam cho trit hoc vt qua s b tc, i su vao
nhng vn nhn sinh, xa hi. Con ngi gi y khng ch la chu th, ma cn tr thanh
i tng, thanh im xut phat va muc ich cua cac t tng trit hoc. Bc ngot
Xcrat cng anh du s thay th trit hoc t nhin, chu nghia duy vt, bng chu
nghia duy tm, ma Platn la ngi h thng hoa no.
Sau Xcrat, trit hoc Hy Lap mt mt vn tip tuc cac tai truyn thng, mt khac
danh nhiu tm huyt ly gii nhng vn lin quan n vi tri va s phn con ngi, y
nghia cua cuc sng, kh nng va phng phap nhn thc, tin trnh lich s, mi quan h
gia con ngi vi t nhin va xa hi. y la thi k phat trin rc r nht cua trit hoc
Hy Lap, thi k sn sinh ra nhng tn tui ln, lam rang danh nn vn hoa phng Ty c
ai.
Trit hc thi k Hy Lp ha, khng hong v suy tn, hay thi k Hy Lp - La M,
bt u t th k III TCN n th k V CN. Thi k Hy Lap hoa c bt u t khi
Alecxan x Maxoan thng qua cac cuc vin chinh a ph bin nh hng cua Hy
Lap phng din chinh tri ln vn hoa n cac nc trong vng. Tinh thn Hy Lap hoa
o vn tip tuc lan truyn ngay c khi Hy Lap bi mt chu quyn v tay La Ma (khong 143
TCN). La Ma h Hy Lap v qun s va chinh tri, nhng v vn hoa Hy Lap a nh
hng mt cach tich cc n La Ma va toan b ch La Ma. Nhng thanh tu vn hoa,
khoa hoc cua Hy Lap c dip ph bin rng rai, t t khu vc ia Trung hi n Bc Phi
va vng Trung Cn ng; ting Hy Lap c s dung chinh thc. Net c trng cua trit
hoc thi k hu Hy Lap la bn canh nhng vn ph quat, siu hnh, cac trit gia chu
trong nhiu hn n th gii ni tm cua ca nhn, tm kim phng thc gii thoat khi
nhng vng bn cua i thng, hoc chu trng i thoai gia con ngi vi v tru,
thn linh. Tr phai piquya, phn ln cac nha trit hoc thi k Hy Lap hoa la nhng ngi
cao vai tr cua thn trong i sng tm linh cua con ngi.
S khung hong cua t tng trit hoc Hy Lap - La Ma xut phat t bn cht cua
ch chim hu n l, khi mt b phn qun chung ng o trong xa hi bi tt b
quyn lam ngi, a n nhng xung t gay gt, nhng cuc khi nghia cua n l va
nhng cuc chin tranh trin min. S ra i va phat trin nhanh chong cua Kyt giao
(Christianity, Christianisme), vi t cach la tn giao nht thn, thay th tn giao a thn,
vi thuyt giao va biu tng mi, cng gop phn bao trc cai cht tt yu cua ch
chim hu n l. bui u lich s Kyt giao la tn giao cua qun chung bi ap bc,
chng lai ach thng tri cua ch La Ma bng hnh thc n ha, tuyn truyn cho li
sng dn chu, bnh ng, khng phn bit giau, ngho, sang hn, nam n, tr thanh ch
da, hay liu phap tm ly, tinh thn cua n l va ngi ngho. Sau hai th k bi an ap,
nm 324 Kyt giao c cng nhn la quc giao. T thi im nay, no tr thanh mt
inh ch vng vang trong xa hi ang i vao qy ao cua ch phong kin. Nm 476
Ty b quc La Ma bi sup do nhng mu thun bn trong va s tn cng cua cac
sc tc man dit phng Bc. Nm 529 trng phai Platn tai Aten chinh thc bi ong
11

ca, chm dt mt thin nin k tn tai va phat trin cua trit hoc c ai Hy Lap - La Ma,
trit hoc cua xa hi chim hu n l. Phong cach t duy Hy Lap - La Ma c thay th
bng phong cach t duy da vao mt h quy chiu duy nht, chiu s chi phi cua Kinh
Thanh bnh din th gii quan, nhn thc lun va nhn sinh - xa hi. Trit hoc Kyt
giao chim vi tri c tn trong sinh hoat t tng, tinh thn, thu tiu a nguyn trit ly,
vn la c trng cua t duy c ai.
II. Trit hc thi s khai
1. Trit hc t nhin ca trng phi Mil
Cuc tranh lun u tin cua trit hoc Hy Lap c ai xoay quanh vn th gii bt
u t u va hng (quay) v u?, noi cach khac, o la cuc tranh lun v bn nguyn
th gii, tc c s ban u, cn nguyn phat sinh moi s vt, hin tng, hay noi nh
Talt, la cai ma t o moi th sinh ra va tr v. i tm cai ban u, vin gach u tin
xy nn ta lu ai v tru, a tao nn cac cach ly gii khac nhau v bn nguyn th gii.
Tinh thn tranh lun quyt lit ngay trong vn u tin nay a cho thy khat vong kham
pha va chinh phuc th gii cua ngi Hy Lap, tiu biu cho phong cach t duy phng Ty
trong lich s phat trin cua no. S vt qua va iu chnh nhau gia cac trit gia, xet cho
cng, cng ch nhm biu thi gii han va trin vong hiu bit cua con ngi.
Mil la tn mt thi quc phn thinh bc nht cua Hy Lap c ai, thuc x Ini, min
Tiu . Ngi sang lp trng phai Mil la nha toan hoc, nha thin vn hoc, nha trit hoc
u tin cua Hy lap laTalet (khong 624 - 547 TCN). Trong toan hoc, bng vic phat minh
nhiu inh ly c bn cua hnh hoc, s hoc, nghia la bng vic s dung nhng cng thc
tru tng, Talet a t c s cho s ra i toan hoc ly thuyt. Trong thin vn va vt ly
Talet co nhiu phat hin c ao v hin tng nht thc, nguyt thc, thuy triu, tit phn,
ha chi, mc d cn mang tinh cht ngy th. Trong trit hoc, Talet thuc th h u tin
xem xet bn nguyn dang hanh cht. ng noi v nc nh mt cai ph quat, tuyt i,
nh c s cua sinh thanh va c chuyn hoa na, mc d y tung v chuyn hoa ch xut
hin di dang phi thai. Tt c ch la bin thai cua nc. Trai t nh cai ia dt tri bng
bnh trn nc, c bao quanh bi nc, cac ai dng, va chia thanh 5 vng (bc, ha
chi, xun phn, ng chi, cc nam). S gii thich bn nguyn th gii t chinh nhng yu
t vt cht ca th gii v cn bn a n s kt thuc vai tr thng tri cua thn thoai trong
y thc con ngi. Ly tri thay th thn Dt, gii t nhin dn dn ci b lp v siu nhin.
Tuy nhin bn thn Talet cha th chm dt ngay nhng rang buc vi t duy huyn thoai.
ng s dung cac yu t vt linh thuyt, vt hoat lun lam ch da cho quan im cua
mnh, nh iu kin cn thit dung ha vi thoi quen truyn thng. c tinh vt ly cua
nc c nng ln cp thn linh. Th gii cha y thn linh. Nc va tt c nhng g
phat sinh t nc u co linh hn, co thn tinh. Mt tri lam cho nc bc hi th c
Talet gii thich mt cach ngy th, mc mac rng Mt tri cn nc tn tai ! Nhng khi
co ngi hi nc do u ma co ?, th s chng chnh trong ly l cua Talet bc l ngay.
ai biu th hai cua trng phai Milla Anaximng (khong 610 - 546 TCN). Bn
nguyn by gi khng cn la nc, ma la cai co y nghia ph quat hn. Theo Anaximng,
truy tm bn nguyn su xa nht, nguyn nhn cua cac nguyn nhn, th khng th dng
lai nhng hanh cht cu th c. Nc, hay mt cai g khac cu th, khng phi la nguyn
nhn, ma la kt qu cua mt qua trnh sinh thanh trong v tru. Cai xac inh la kt qu cua
nhng g cha xac inh ma thanh. No v cng, v tn, khng chiu s chi phi cua nhng
iu kin khng - thi gian, vinh vin, va khng xac inh c; trong s t do o no hp
nht moi th tao nn nhng cai cu th ma ta bit, hoc cm nhn. Cai khng xac inh
(apyrn) cua Anaximng la n lc vn n quan im thc th v bn nguyn: vt
qua cai cu th cm tinh suy tng v mt cn nguyn co tinh tru tng. Tt c cac c
tinh cua Apyrn c quy v mt c tinh chu yu la vn ng. S vn ng cua thc th
apyrn quyt inh qua trnh hnh thanh cua v tru va con ngi. Khi vn ng theo vng
12

xoay lc, apyrn tao nn nhng cc i khang - m va kh, lanh va nong. Kt hp theo
tng cp nhng tinh cht y s dn n hnh thanh t (kh va lanh), nc (m va lanh),
khi (m va nong) va la (kh va nong). T trung tm, nhng kt cu vt cht dn dn c
xac inh. Di tac ng cua la mt phn nc bc hi, cn t th tu lai gia ai dng.
Trai t a hnh thanh nh vy. Bu tri phn chia ra ba vng, do khi bao quanh, tng t
nh ba vanh banh xe rng, c bm y la. Vanh di nhiu l hng, cha la, la cac v
sao. Vanh gia mt l hng, la Mt trng. Vanh trn cng mt l hng, la Mt tri. Theo
Anaximng, s sng hnh thanh trc tin ai dng, sau o tin dn ln can. Con
ngi co th cht yu ui nn sinh ra va phat trin trong bung mt loai ca khng l. Ch
khi trng thanh loai ngi mi ln t lin va sng c lp. o la quan nim ngy th v
ngun gc s sng, song trong cai v ngho nan, tru tng nay a th hin nhng t pha
tao bao v th gii quan,: ln u tin trong trit hoc c ai Hy Lap Anaximng a c
gng gii thich th gii t nguyn nhn t thn, gat b yu t vt linh thuyt, vt hoat lun,
a ra t tng bin chng t phat v tinh ph bin cua vn ng, bin i, s thng nht
cac mt i lp, v qua trnh thanh s sng t th gii v c, con ngi t loai vt.
Anaximen (588 - 525 TCN), nhn vt th ba cua trng phai Milet, tm cach dung
ha hai bc tin bi, nhng bac b s la chon cua ho. Bn nguyn th gii phi la cai xac
inh, ch khng phi v inh, bi l ta lu ai v tru khng th t nhin ma sinh thanh
vi toan b din mao cua no (bac b Anaximandros). Tuy nhin vi tinh cach la c s cua
moi s sinh thanh, phat trin, dit vong, cua moi trang thai s vt, bn nguyn phi la cai
nng ng va bin hoa, cai ta khng thy, ma cm nhn s hin hu khp ni cua no, ong
vai tr hang u cua s sng, nh nc, ma bin hoa hn nc. o la apyrt, tam hiu la
khi, ma theo Anaximen, cn t ra bao quat hn c apyrn, cai ch ang xem nh thuc
tinh cua no. Chinh apyrt din ra qua trnh tan va tu thng xuyn, co c mt
th gii sng ng va hai ha. Khi tan khi hoa thanh la, ri sau thanh cai vng sang tinh
khit nht - te (aither); luc tu apeiros bin thanh gio, my, nc, t va a, ty thuc vao
mc tu cua no. S tan gn vi qua trnh t nong, s tu - qua trnh lanh i. Khng ch la
bn nguyn th gii, khi cn la ngun gc s sng va cac hin tng tm ly. Linh hn la s
th, khi cua linh hn va khi cua th gii vt cht thng nht vi nhau. Thn linh cng xut
hin t khi. Nh vy khi cua Anaximen va la yu t vt ly (khng khi), va la yu t tm
linh (sinh khi).
C Talet, Anaximng va Anaximen u la nhng nha vt ly, v ho xac inh
nhim vu chu yu la tm hiu nhng vn cua v tru, t nhin. Bn canh o, ho cn a
vao trit hoc cua mnh nhng yu t cua huyn hoc, mt phn k tha t th gii quan
huyn thoai trc o, phn khac du nhp t cac nc phng ng lang ging. Nc c
nng ln cp nc thn, la biu tng cua s nht tri va ha hp; apyrn la nguyn
ly sinh hoa cua van vt; apyrt khng ch la yu t vt ly, ma cn biu thi sc sng nng
ng cua v tru va con ngi; quan nim v ngay tn thla s vn dung lut b tr trong
thin nhin gii thich quy lut chuyn hoa cua cac s vt, hin tng; kip ngi
thng c lin tng n kip cua mun loai: co sinh co dit, ti ac phi n bng cai
cht. o la iu bnh thng trong iu kin t duy trit hoc va thoat ra khi th gii
quan huyn thoai, cn s dung nhng yu t cua qua kh, nhng ang cn ph bin trong y
thc ai chung, nh gia cho s th hin cai mi, cai hin la ca bit, song vi thi gian s
chuyn hoa thanh cai ph bin.
2. Trng phi, hay lin minh Pitago
Nc Talet khng n gin la yu t vt ly, ma cn la yu t thn linh (nc
thing, nc thn). i vi ng tt c s vt u sng ng, co thn tinh. Vt hoat lun
(Hylozoism, kt t hyle - s vt, va zoe - s sng, hoc thuyt chu trng tt c cac s
vt u sng ng, co linh hn, hay thn tinh) n nau trong chu nghia duy vt cht phac la
c im cua trit hoc Talet. Apyrt (apeiros) cua Anaximen khng ch la khng khi,
ma cn la khi, sinh khi cuc sng. Nh vy ngay trong cc hc thuyt c gi l duy
13

vt th nhng mm mng ca ch ngha duy tm hnh thnh v pht trin khi c iu

kin thch hp. Bn thn chu nghia duy tm cng ra i mt cach t phat, gn vi trnh
nhn thc chung cua c ai Hy Lap, song no cng la n lc tm kim li ap cho vn
quan h gia con ngi vi th gii xung quanh va vi chinh mnh. nhng nha duy tm
u tin vic cao thn tinh cua tn tai, tinh siu vit cua linh hn so vi th xac cn
n mt gia , cai tuyt i bn ngoai th gii.
Bn canh o s ra i cua chu nghia duy tm nh mt h thng ly lun co ci ngun
su xa t thn thoai va tn giao nguyn thuy, th hin c thai sng cua con ngi, thai
i vi th gii ma mnh cn cha hiu bit thu ao.
T tng huyn hoc an xen vi t tng khoa hoc la nhng biu hin u tin cua
chu nghia duy tm nh mt hoc thuyt bn th lun Pitago va trng phi Pitago
Ngay t thi k di thc vao cui th k VI TCN trung tm tri thc cua ngi Hy Lap
a chuyn dn t vng Ini sang phia Ty, hay ai Hy Lap, bao gm nhng vng t ma
ngi Hy Lap chim ven ia Trung Hi va Bin en. Tai y cac trng phai trit hoc
ln lt xut hin, trong o ni ln trng phai Pitago, cn goi la lin minh Pitago, xet theo
phng thc t chc, tm nh hng, tinh hn dung v t tng va chiu dai lich s cua
no. y la trng phai trit hoc tn tai lu nht, keo dai t th k VI TCN n khi kt thuc
trit hoc c ai phng Ty. Giai oan giau y nghia nht trong s tn tai cua trng phai
Pitago la giai oan s - trung k (th k VI - IV TCN), khi no at c nhng nh cao
ang nh: nh cao chinh tri (na u th k V TCN), nh cao trit hoc (na sau th k V
TCN), nh cao khoa hoc (na u th k IV TCN).
Lin minh, hay dng tu Pitago hnh thanh trong bi cnh phc hng tn giao va
cng cuc di thc at t Ini sang min nam nc va vng Xixin hin nay. Lin minh
c t chc cht ch theo hnh thc khep kin, ly quan nim v s ha tit va thanh ty
linh hn lam c s ao c. Trong lin minh moi th thuc v cua chung, moi sinh hoat
u tun theo k lut nghim ngt, theo mt trnh t c cac thanh vin chp thun. .
Nhng lin minh Pitago khng thun v tn giao, ma chu yu la ni tp hp nhng ngi
yu thich hoat ng tri tu.
Pitago (570 - 496 TCN) sinh tai Xamt, thuc vng Ini, sau di c sang Crtn,
min nam . La nha toan hoc, Pitago a ra nhiu inh ly co gia tri. Trong trit hoc Pitago
la nha duy tm tn giao, xy dng nhng t tng huyn bi v y nghia cuc sng va bn
nguyn v tru, mang m du s61n huyn hoc phng ng. Bn tinh con ngi, theo
Pitago, co tinh cht nhi nguyn - th xac kh t, linh hn bt t. nghia cao c cua cuc
i la xut hn, thanh ty nhng cai nh bn, nhng iu ac trong lng, ha mnh vao linh
hn v tru, tranh kip lun hi. Trit ly, v vy, la hanh trnh cua s gii thoat.
Trong t tng cua Pitago nhng con s chim vi tri c bit. Trit ly v con s
Pitago bt u bng mnh ci g o c th tn ti, ci g tn ti th o c, v th
nhng con s inh hnh nn th gii, din at s vt, thm chi la bn cht va chun mc
cua chung. Trit ly la nhn thc quy lut vn ng cua v tru thng qua nhng con s. Khi
ta noi linh hn ha iu, th o chinh la quan h ha iu cua cac con s. Pitago dng
tng quan chn - l, b mi va b bn gii thich tinh thng nht va a dang cua t
nhin, xa hi, con ngi, trong o s 1 la n vi c s, sau s 1 (l) la s i lp - s 2
(chn); l la cai hu han, chn la cai v han. S 1 la con s nng ng nht, Bn nguyn
hoat ng, chi phi tt c, nhng con s k diu nht la s 10, bao gm 10 mi quan h cua
cac mt i lp: hu han - v han, chn - l, n - a, phi - trai, nam - n, ng -tinh,
thng - cong, sang - ti, tt - xu, t giac - a din. Trong s lit k n gin, ngy th,
ngu hng va khng my sc so nay a th hin nhng pham tr u tin cua t tng, s
n lc ly gii thc tai cua Pitago - ng a nng con s ln trnh khai nim, hiu no nh
tn tai t thn trong no, cho no va cho cai khac (Hghen). T cac con s hnh thanh nn
nhng vt th, nhng hanh cht (nc, khng khi, la) va toan th v tru. V tru c cu
14

thanh t 10 thin ha, tao nn s ha iu thing ling. Tuy nhin khng th a l cng
bng, t do v nhng con s, v o la nhng khai nim tru tng, kho c cu th hoa,
hin thc hoa hoan toan trong cuc sng. L cng bng khng o bng cac con s.
Bn tinh con ngi, theo Pitago, co tinh cht nhi nguyn, trong o th xac kh t,
linh hn bt t. nghia cao c cua cuc i la xut hn, thanh ty nhng cai nh bn,
nhng iu ac, hoa thn vao linh hn v tru, tranh kip lun hi. Cach tip cn nh th cho
thy trit ly nhn sinh cua Pitago mang m du n cua huyn hoc phng ng. anh gia
Pitago, Hraclit vit:Pitago vt xa nhng ngi khac v s am hiu khoa hoc, n lc
thm nhp vao bn cht th gii, t ra uyn thm trong moi chuyn, nhng xem ra ch hnh
thanh c m kin thc gi tao (Tn vn, Lgot, cu17).
Th h tip theo cua trng phai Pitago gn vi tn tui cua Phillai (Philolaos, na
sau th k V TCN), ngi tip tuc huyn thoai hoa nhng con s. Nhng im khng gian
c biu tng thanh nhng s n gin, t o ni thanh ng - nhng con s ng
thng. Nhng s trin khai ra thanh hai s nhn bng nhau la nhng con s hnh vung
(s 4, s 9 ); nu thanh hai s nhn khng bng nhau - nhng con s hnh ch nht
(s 6, s 12); nu thanh ba s nhn - nhng hnh nh khng gian (vt th). Nh vy s 1
tng ng vi im khng gian, s 2 - ng, s 3 - mt phng, s 4 - khi vt th n
gin. Ring s 10 Philllai khng trnh bay nh con s hnh ch nht, vi cac canh la 5 va
2, ma nh hnh tam giac cn vi 10 chm en, xp theo bn day, ly t bn s u cua day
s t nhin la 1,2,3,4 (1+2+3+4 = 10). Do ch s 1, s 2, s 3 v s 4 l s th hin s hc
ca im, ng thng, mt phng v khi, nn s 10 cha ng trong n c bn hnh
thc tn ti ca s vt. Cac s khac cng mang nhng y nghia tng trng, nh s 5 phm va sc, s 6 - tinh sng ng, s 7 - tri tu, sc khe, anh sang, s 8 - tnh yu va tnh
ban, s mn tip va hao hoa. Nh nhng con s ma khng gian vt th c t chc lai.
Trong v tru lun Phillai k tha quan im cua Pitago v s ha iu gia cac hanh tinh,
lam nn bn giao hng v tru huyn bi, thing ling, ng thi lin kt ai khng gian
vi cac nhn vt thn thoai. Khac vi Pitago, Phillai cho rng Trai t khng phi la trung
tm v tru, ma bay ln nh nhng hanh tinh khac. Nu Pla ngi tin phong cua thuyt
ia tm, th Phillai i theo hng ngc lai, song cha phi la ngi tin phong cua
thuyt Nht tm, v Mt tri c hnh dung ch nh mt khi tinh th lanh, phn chiu
anh sang t ni khac, t Vm la Olimpt (Olimpos) xa xi, ni phat nguyn ngon la
trung tm vinh hng.
Acsitt (Archytos), hoc tr cua Phillai, nghing hn v tinh thn Hy Lap phong
khoang va yu chung t do, gim dn cac yu t bo thu, kh hanh, Acsitt tinh thn
khoa hoc chng nhng vt qua giao iu, ma cn chim vi tri danh d trong quan h xa
hi, chng han lun im cho rng mt phep tinh sng phng ngn nga ai hoa cho mun
ngi. Trit hoc Acsitt nhn manh xu hng duy ly hoa nhn thc; trong v tru vng dn
hnh nh cac vi thn, thay bng nhng xet oan kt hp trc quan va t duy, kh nng tri
giac va tri tng tng. Tuy nhin nhn chung trng phai Pitago Trung k cha thc s
chm dt nhng rang buc vi tn giao, nht la tn giao Ocphy (Orpheus)
Trng phai Pitago, ni cac yu t khoa hoc va cac yu t tn giao an xen nhau,
phn anh tinh a dang va phc tap cua sinh hoat tinh thn cua th gii Hy Lap thi s khai,
khi qua trnh hnh thanh cac thi quc bi chi phi bi nhng cuc di thc va chin tranh, cn
nn vn hoa th ang tm kim nhng kh nng mi, thay th cac mtip sang tao t thi
trc.
3. Cuc tranh lun gia Hraclt v trng phi l - tnh bin chng trong t
duy ca ngi Hy Lp
Cuc tranh lun v bn cht cua th gii din ra hu nh ng thi vi cuc tranh
lun v bn nguyn th gii. Cac nha trit hoc gii ap khng ch cu hi th gii bt u
t u va quay v u ?, ma c nhng cu hi nh th gii tn tai nh th nao ?, th
15

gii v nguyn tc vn ng hay ng im ?, nu vn ng, th vn ng theo nhng tinh

quy lut nao ? vn ng t thn cua s vt, hay do s tac ng cua lc lng huyn bi bn
ngoai ?
a) Hraclt (Heraclitos) - mi th u tun chy
Xcrat la ngi u tin s dung thut ng bin chng (Dialektike) nh ngh
thut i thai, tranh lun nhm at ti chn ly. Sau o Platn a cu th hoa cach hiu nay
trong cac thao tac lgic, phng phap hi va ap mt cach hp ly va thuyt phuc, t o d
dang xac lp inh nghia ung v cac khai nim. Theo cach hiu hin ai, xut phat t
Hghen, phep bin chng la khoa hoc v phng phap t duy (khoa hoc lgic), ng thi
la hoc thuyt v mi lin h ph bin va s phat trin. C. Mac a k tha va ci tao phep
bin chng Hghen, xy dng phep bin chng duy vt. Thut ng phep bin chng nh
vy a vt qua y nghia chu quan ban u cua ngh thut i thoai tr thanh mt
phng phap trit hoc va mt hoc thuyt tm hiu cac s vt, hin tng nh mt qua trnh
vn ng, phat trin mang tinh quy lut.
T goc nay co th xem Hraclit la ng t thc s cua phep bin chng, ngi t
nn mong cho t tng bin chng v th gii.
Hraclit khng ch la nha duy vt t phat, ma cn la nha trit hoc a t c s cho
cach hiu v th gii nh mt qu trnh, c din at bng cu cach ngn mi th u
tun chytheo quy lut, hay Lgt (Logos, Hraclit. Tn vn, cu 2). Lgt la khai nim
chu ao trong trit hoc Hraclit, dng gii thich bn nguyn ln bn cht cua th gii.
o la mt khai nim a nghia: 1)Thn ngn (ngn t cua Thn, thn ngn); 2) li noi, hoc
thuyt, co nghia la logos a c th tuc hoa thanh cai thuc s hu cua con ngi (ta bit
rng co kha nhiu hoc thuyt co phn kt thuc bng logy, logie); 3)ly tri, chn ly
(mn hoc day ta cach t duy ung, theo truyn thng goi la Logic); 4)tinh quy lut, tinh tt
yu; 5)trt t, chun mc; 6)la. Bn nghia sau cng, khng cn nghi ng g na, gn lin
vi tn tui cua Hraclit. Mt cach tng quat, Hraclit mun noi rng, moi s vt din ra
trong th gii khng x b, hn n, ma tun theo tinh quy lut, tinh tt yu, trt t, chun
mc, c ly tri nhn bit (chung ta khng nhn quy lut, ma nhn thc quy lut); ng
thi chung ta hnh dung toan b th gii nay nh ngon la thing ling, sng ng, bng
chay va tt i theo quy lut. La - c s cua sinh thanh va dit vong, sc manh ch che va
sc manh huy dit. ai ha tai v tru s la phan xet v tru, tt c bin thanh tro bui, va t
trong tro bui mt chu k mi cua sinh thanh, bin hoa lai bt u. Quy lut th nht ch r
moi s vt u nm trong s sinh thanh, phat trin va dit vong khng cng lai c.
Tinh ph bin cua thay i din ra trong th gii c vi nh hnh nh dng sng ma tt
c u ang tri i, bi th nn khng th tm hai ln trong cng mt dng sng, bi v
mi ln bc xung sng, ta li tip xc vi dng nc mi(Hralit. Tn vn, cu 41).
Hrali cn din t mt cach c ong qua trnh lin tuc cua th gii bng inh thc h v tn tai - h v, lin tng dng thi gian qua kh - hin tai - tng lai (cai a qua - cai
ang tn tai - cai cha n); cai ma hm qua chung ta cho la hin tai, hm nay chuyn
thanh qua kh, cai hm nay chung ta goi la hin tai, ngay mai vut chuyn thanh qua kh,
va cai ngay mai y s la hin tai, la cai-ang-tn-tai s truy ui nhau y din ra lin
tuc, khng bao gi at n im kt thuc tuyt i. S vt thay i nhanh n mc mi khi
chung ta noi v no, th nhn inh cua chung ta a it nhiu lac hu mt ri !
Quy lut th hai nhn manh tinh thng nht va a dang cua th gii. Th gii thng
nht, nhng khng phi la thng nht tru tng, ma la hoat ng, s t trin khai ra cac
mt i lp. H v ch la cai khac cua tn tai, tinh chu quan la cai khac cua tinh khach
quan, moi th u hp nht, va moi hp nht u phn i, tn tai va h v ch la mt. S
vt va c va khng, va tn ti va khng tn ti. V tru thng nht trong tinh a dang,
o s tac ng qua lai va chuyn hoa cua cac mt i lp lam nn bn cht cua sinh
thanh, phat trin, dit vong. Tuyn b trong chin tranh (u tranh) co mm cua s ha
16

iu (thng nht), trong ha iu n cha tim tang kh nng cua chin tranh, Heraclitos
nhn manh chin tranh la cha cua tt c, ng hoang cua tt c (Tn vn, cu 44). Trong
u tranh cai mi xut hin, tao nn s thng nht mi, qua trnh chuyn hoa khng bao
gi ngng. Hraclit xem qua trnh chuyn hoa la tt yu:La - biu thi chuyn hoa cua
van vt, vi nh s trao i hang hoa sang vang va vang sang hang hoa (Tn vn, cu
22).
Quy lut th ba, xut phat t quy lut th nht va quy lut th hai, co th goi la quy
lut tng quan: s vt t trong nhng tng quan khac nhau biu l ra mt cach khac
nhau trc chu th, chng han mt ngt i vi ngi bnh thng, nhng ng i vi
ngi bnh; nc bin i vi mt s sinh th la mi trng sng, nhng i vi mt s
khac lai t ra c hai; vang i vi ngi la quy, nhng i vi loai vt lai v gia tri. Sau
cng, ngi thng thai nht cng ch ang la a tr so vi thn linh; con kh p nht
cng tr nn xu xi so vi con ngi, con ngi p nht cng ch ang coi la con kh
khng ui so vi thn linh (xem Tn vn, cac cu 97, 98, 99). S tao bao, khac thng
trong lp lun cua Hraclit la s thach thc i vi quan im ng thi v bn cht cua
th gii, khin cho ng bi c lp, chp nhn bc i trn con ng c n, nhng vi
mt lng cao ngao ngt tri (Xem F. Nietzsche. Trit ly Hy Lap thi bi kich. Bn ich
cua Trn Xun Kim. Sai Gn, 1975, tr. 51). C. Mac xem Hraclit la mt trong nhng tn
tui ln, tao nn phong cach t duy c sc thi c ai1.
Lgt- La cua Hraclit rt thn linh, nhng cng rt v tr va nhn tnh. Thn linh
la biu tng cua s thng nht va chuyn hoa ngay - m, ng - ha, chin tranh - ha
bnh, no - oi. Con ngi la tiu v tru trong ai v tru, toan th trong ai toan th, v vy
ly tri con ngi va ly tri thn linh, ai din cho tinh kh v tr, nht tri vi nhau, d khng
ha ln vao nhau. Ly tri la cha khoa giup con ngi hiu c v tru trong ha iu thing
ling. Ly tri - Lgt chinh la s bo m tinh ph bin va tinh chn ly cua nhn thc. Ly tri
- Lgt - La cng la thc o tinh cach con ngi, xac inh xem tm hn ngi nao
nhiu la va tm hn ngi nao it la, hoc thiu la. La y la la lng. La la
ci ngun vinh cu cua cuc sng,
Hraclit a lam o ln cach suy nghi ph bin v mt th gii hai ha va bn vng.
Nha trit hoc ym th c thuyt phuc moi ngi rng quan im truyn thng cha i su
vao bn cht cua s vt, rng ch co th xac inh moi th ang tri i mi hiu ra cai l
ng nhin cua qua trnh sinh - dit. Tuy nhin theo phn ln nhng ngi cng thi cach
hiu o la lp di, khac thng: Hraclit hu nh mt mnh thach thc tt c. V l o nha
trit hoc x Ephese it c tn vinh trong bin nin s trit hoc cac thi ai sau, nht la
thi trung c, cho n khi Hghen khi phuc va phat trin, h thng hoa phep bin chng,
vn hnh thanh t qua kh, em n cho no y nghia mi vao th k XIX. Nhng trc ht
trng phai l- ngi phn bin - a sa cha t tng van vt bin dich nh th nao ?
Khai nim lgt cng c vn dung vao vic gii quyt vn nhn thc lun. C
s tinh ph bin va tinh chn ly cua nhn thc la lgt, nghia la s thng nht tt yu cua
trt t th gii. Kham pha s vt la mt qua trnh phc tap, v gii t nhin khng thich
bc l mnh (Tn vn, cu 10). Hraclit phn bit nhn thc cm tinh, tc nhn thc
thng qua nghe, thy, s, nm, ngi (Sd, cu 6, 13, 15) va nhn thc ly tinh. Nhn thc
cm tinh khng phi la v ich, nhng muc ich cao nht cua nhn thc la nhn thc lgt,
tc nhn thc ly tinh, vn n s hiu bit tinh thng nht va a dang cua v tru. S
khn ngoan vt ln trn tt c (Tn vn, cu 18); co no, theo Hraclit, chung ta khng
bng lng dng lai s quan sat, ma cn n nng lc thn linh, thu sut bn cht s
vt. Ai cng co th t duy, nhng nng lc t duy mi ngi lai khac nhau, do la trong
mi ngi khng nh nhau. Vi cach t vn nh th, Hraclit ban n o c va
chnh tr nh s trin khai lgt trong cuc sng. Lgt hng d74n hanh vi con ngi.
1

xem C. Mc v Ph. ngghen. Ton tp. T. 1. NXB Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, tr. 157

17

Bn cht ao c cua con ngi (thin, ac, dng cm, nn nhat) ty thuc vao s hin din
cua la nhiu hay it, sinh ng hay yu t. Nu xem la la ci ngun vinh cu, th hoat
ng sng cua con ngi la mt qua trnh.
La la ci ngun vinh cu cua cuc sng, cn cuc sng la qua trnh hng ti s
hp nht bn vng con ngi - v tru - thn linh. Song iu o kho thanh hin thc, v mt
phn nhn loai khng tun thu lgt, xem cuc sng ch la tr chi con tr. ngn
chn con ngi sa vao lm li, cn thit phi xy dng chun mc lut phap hu ich,
lgt cua cuc sng. Phuc tng lgt - lut phap va hanh ng theo lgt quy inh tinh
cach cua mi ca nhn. Hraclit ku goi con ngi phi u tranh cho lut phap nh cho
ngi nha cua mnh (Tn vn, cu 100). Theo Hraclit, con ngi s c hai th lc: s thn
linh trng phat va s chinh bn thn mnh. Trong khi c gng kham pha t nhin con ngi
vn khng m bo rng mnh co th ch ng c bn thn hay khng. .
Tn vn ca Hraclt (trch trong The Portable Greek Reader)
LOGOS
1. Tht khng phi khi tuyn b rng van vt ng nht th. 2. (Cho d) logos la
chn ly trng cu, nhng con ngi khng th hiu no ngay khi c nghe v no ln u
tin, cng nh trc khi c nghe v no Mi th u tun chy, nhng khng phi
ai cng cm nhn c iu o. Ho khng bit iu mnh ang lam, c khi thc ln khi
ngu. 3. Nhng k n n d c nghe n my cng chng khac nao ngi ic, chng
khac nao chng kin cng nh khng. 4. Mt va tai la s nhn thc m ti d con
ngi co tm hn nhn thc ma khng cn n ngn ng. 5. Nhiu ngi chng mang
quan tm n nhng th din ra trc mt, hoc ho cng chng ghi nhn c g khi nghe,
mc d ho ng rng mnh a hiu ht. 6. S hiu bit (thc s - NT) khng bng cach
nghe va cng khng bng cach noi. 7. Nu anh khng mong i iu ngoai mong i, anh
s khng tm thy no, v no khng t bc l ra. 10. Gii t nhin khng thich bc l mnh.
15. Chng kin bng mt chinh xac hn nghe bng tai. 20. Th gii nay tn tai t thn,
khng do mt vi thn hay con ngi nao tao ra, ma a, ang va s la mt ngon la sinh
ng vinh hng va la thc o cua vic nhng s vt nay ang bng chay va nhng s vt
kia ang tt i. 22. La - biu thi Chuyn hoa (trao i) cua van vt, vi nh s trao i
hang hoa sang vang va vang sang hang hoa (u da vao nhng quy lut nht inh). 25.
La sng bng cai cht cua khng khi va khng khi sng bng cai cht cua la. Nc sng
bng cai cht cua t, va t - bng cai cht cua nc. 26. La phan xet va kt an tt c.
27. Con ngi lam sao co th m tron cai thng xuyn bin i?. 32. Mt tri mi ngay
u mi. 36. Thn la ngay va m, ma ng va ma ha, chin tranh va ha bnh, no va
oi, nhng thn cng lun lun bin i hnh th cua mnh. 39. Nhng th lanh tr nn
nong, nhng th nong lai tr nn lanh. 40. Tan ri hp, tin ri li. 41. Khng th tm hai
ln trong cng mt dng sng, bi v mi ln bc xung sng, ta lai tip xuc vi dng
nc mi. 44. Chin tranh la cha cua tt c, ng hoang cua tt c; chin tranh tao nn cac
vi thn va con ngi, tao nn k n l va ngi t do. 45. Tht kho gii thich v sao con
ngi lai ha hp c nhng cai trai ngc nhau trong chinh mnh. o la ha hp cua cac
trang thai i lp nhau, nh an vi va an lia. 46. S i lp o (r ra) tt cho chung ta. 51.
Nhng con la thich rm hn vang. 52. Nc bin va tinh khit nht, lai va bn nht.
Vi ca nc bin ung c va rt tt, nhng vi ngi th khng ung c va c hai.
57. Cai thin va cai ac la mt. 64. Tt c nhng g ang tn tai cng co th c hiu la
ang cht. 67. Nhng cai kh t bt t, nhng cai bt t kh t, vt nay sng nh cai cht
cua vt kia, va cht - cho s sng khac. 79. quyn hanh thc s ang nm trong tay thi
gian. 81. Chung ta va tn tai, va khng tn tai. 91b. tt c lut l cua loai ngi u
bt ngun t lut l cua thn linh. 98 - 99 (din y). Con ngi khn ngoan nht cng ch
ang xem la con kh khng ui so vi thn linh. Tng t nh vy, con kh p nht cng
tr nn xu xi so vi con ngi. 100. Con ngi phi u tranh cho lut phap nh cho ngi
nha cua mnh. 118. K tng rng mnh a hiu bit moi th la k gi di vi nhng chng
18

c gi di. 129 - 130 (din y). Tht v ich khi ngi ta thanh ty mnh bng mau. iu o
cng ging nh mt ngi bc xung h bn ra chn mnh cho sach. Ch co k in
r mi lam nh th.
b) Bin chng di hnh thc ph nh ca trng phi l
ai biu u tin cua trng phai l(Elea, la tn mt thi ven bin min nam
nc hin nay, ni khai sinh trng phai), theo Platn, la Xnphan (Xenophanes,
khong 570 - 478 TCN), ngi phac tho nhng ng net ban s cua nguyn ly van vt
ng nht th. Trong tac phm chinh cua mnh - Nhng li chm bim - Xnphan ln
ting chng lai tt c nhng nha th va trit gia, t Hme, Hxit n Talet. Ong vach ra
c s tm ly cua tn giao, nhn manh rng con ngi kh t tng tng ra cac vi thn
ging nh ho, cng co ao qun, giong noi, hnh thc nh ho, va xem cac vi thn nh biu
hi65n cua cai Tuyt i, muc ich cao c cua cuc sng (xem The Portable Greek Reader,
N. Y, 1967, p. 68 - 69). Cng vi nguyn ly van vt ng nht, Xnphan cn la ngi
u tin nu ra vn kh nng va gii han cua nhn thc. Pcmnht (Parmenides, 540 470 TCN), Dnng (Zenon, 490 - 430 TCN) va ng o hoc tr k tuc, phat trin va hoan
thin nguyn ly nay, ly hoc thuyt cua Hraclit lam i tng ph phan chu yu. goc
bn th lun cach tip cn cua trng phai l nh hng n hang loat tn tui ln cua
trit hoc v sau nh Empec, mcrit, Platn, Arixtttrong vic gii quyt vn bn
cht cua tn tai.
C s ph phan cua trng phai El i vi Hraclit chinh la quan nim moi th
u tun chy. Thc ra con ngi ng trc v tru rng ln lun khao khat nhn thc no
trong tinh chnh th, trong s tron vn u y cua no, ch khng phi khng inh rng
no ang tun chy. Mun nhn thc s vt, cn chn dng chy y xac inh din
mo, c tnh cua nhng g trong tm nhn thc ca chng ta. Mt cach ngn gon, s ph
phan cua trng phai El i vi Hraclit khng ch la vn bn th lun, ma cn la, va
co l trc ht la, vn nhn thc lun: i vi con ngi noi chung cn phi tr li cu
hi no l g ?, tip o (hay cng luc) - no nh th no ?. Khng xac inh din mao cua
cai ang tn tai th y tng tip theo tr nn v gia tri, thm chi biu thi s bt lc cua chu
th hoat ng va nhn thc. Tuy nhin Pacmnhit sa cha Hraclit theo mt thai cc
khac, th hin ba lun im sau: mt la, hay hnh dung th gii nh mt qu cu vt cht
ong cht, nen y, khng cn ch trng; khng th co vn ng (chuyn dich), bi l tt
c a c lp y, tng t - khng co cai goi la khng gian rng, phi vt th. Hai l,
lun im v tinh ng nht t duy - tn tai. Mi tng lun lun l tng v ci angtn-ti; khng tn ti ci khng-tn-ti. Ch cai ang-tn-tai mi la i tng cua nhn
thc. Tn tai va t duy ng nht vi nhau va nh qua trnh, va nh kt qu. Tn tai co,
h v khng. Ba l, bac b chuyn hoa, sinh thanh, dit vong, bi l chung gi inh kh
nng cua cai khng-tn-tai. Tom lai, ba c tinh cua tn tai la toan vn thng nht, khng
sinh khng dit, bt bin bt phn. Nhn thc c ba lun im y, chung ta bc i trn
con ng chn ly, ngc lai - con ng thng kin. Theo Pacmnhit, co hai th trit
hoc - mt th hng n chn ly, mt th hng n thng kin. Con ng chn ly da
vao l tr kham pha tn tai vinh cu bt bin, cn con ng thng kin xut phat t
cm gic nm bt th gii lun bin i, nht thi, h o. Hai con ng y dn dt con
ngi i ti nhn thc hai th gii khac nhau: th gii bt bin, ly tng cua tn tai ich
thc va th gii hu hnh, kh bin cua cm giac.
Dnng, hoc tr cua Pacmnhit, cu th hoa va phat trin nguyn ly van vt ng
nht th va nguyn ly van vt bt bin bng phng phap trng dn chn ly
(epicherema) va nghich ly (aporia). Trong s hn 40 nghich ly cua Dnng, lich s cn lu
lai 4 aporia in hnh, va c phn thanh hai nhom; nhom th nht cp n tinh thng
nht, duy nht cua tn tai, nhom th hai - tinh bt bin cua tn tai. Aporia S phn i
co th tom tt nh sau: mt vt bt k mun vt qua oan ng t A n B trc ht
phi vt cua AB, ma mun vt cua AB, no phi vt cua y, c th n v
19

cng. Khng th tm ra khi im cua vn ng, do ch bn thn s phn i khng em

n mt kt thuc kh hu. C cho rng khi phn i ta thu c hai na cua AB, nhng
mi na cua AB, v phn, nh, la mt cai toan vn mi, va vt th vn ng c phi vt
qua ln lt nhng cai toan vn y mai vn khng ht. Zenon i n kt lun rng, th
nht, do ch khng gian ( y) va thi gian (by gi) la cai lin tuc tuyt i, nn
khng bao gi t ra mt s phn chia, nu co phn chia th phn chia n v cng; th
hai, do ch khng gian la lin tuc, nn nhng khong phn chia cua khng gian thc ra la
nhng khong phn chia quy c. Co th ct i khuc g, nhng khng th ct i khng
gian c. Ct i khng gian tm khi im cua vn ng (chuyn dich), do o, la sai
lm v mt lgc t duy, kt qu cua nhn thc cm tinh. Aporia Achille v con ra noi
rng lc s Achille khng th ui kip con ra, d chay nhanh va tnh tao, v a chp no
mt qung ng. Theo lp lun cua Zenon lgic cua vn la ch, khi Achille at ti
im xut phat cua con ra trc o, th con ra a khng cn o na, ma tin thm c
qung ng ngn mt cach chm chap. C th Achille ui mai theo con ra, nhng mi
ln n im c cua ra, th ra a dich chuyn khi ni o. Th quy c B la vt chay
nhanh, A - vt chay chm hn B hai ln, B chp A mt qung, th hin bng hnh nh di
y:
cdefg
BA
Khi B vt c qung ng cd, th A trong khong thi qian y vt c qung
de; khi B vt de, th A a i tip qung ef v. v. . Nh vy vt chay nhanh hn cng khng
ui kip vt chay chm hn, va trong trng hp nay vn ng hoa ra la v nghia !
Aporia mi tn baycho thy s tai tnh trong lp lun cua Zenon. Mi tn bay k
thc la khng bay, v l vt ang bay lun lun by gi va y bng vi chinh mnh.
Trong by gi va y mi tn vn th, khng sinh thanh, khng chuyn hoa, ma
c cu thanh t nhng yu t khng phn chia. mi tn bay c trong mi khonh
khc thi gian no phi va nm mt vi tri khng gian, va khng nm o. Nhng iu
nay kho ma chp nhn c.
Trong aporia vn ng trng Zenon gi inh tnh hung co ba hang vt th AB,
CD, EF bng nhau; hang AB ng im, CD va EF chuyn dich cng mt vn tc, song song
vi AB, nhng trai chiu nhau. c ba cng ngang bng nhau, CD vt qua hai ln cng
nhng vt th cua hang AB va EF. Nh vy trng hp nay mt na bng toan th. Vi
du khac, t cng mt im xut phat vt A chuyn dich 2m v hng ng, vt B chuyn
dich cng ngn y oan ng v hng Ty, kt qu s tao ra khong cach 4m. Nhng
nu mt vt chuyn dich ln phia trc 2m, ri sau o lui v phia sau 2m, th trn thc t
vt y klhng ri khi vi tri, mc d nu lam phep cng ta s co 4m. trng hp nay vn
ng bng khng [0], v hai vn ng ngc chiu thu tiu nhau.
Tt c nhng vi du trn chng minh rng tha nhn vn ng la iu phi ly; no ch la
kt qu cua cm giac, ch khng phi cua suy ly ung. Hai aporia u cua Zenon ch ra
rng nu khng gian c phn chia n v cng, th vn ng khng th bt u va khng
th kt thuc, nghia la khng co vn ng. Hai aporia cui chng t, ngay c khi tinh n s
gian oan cua khng gian th khng th co vn ng, bi l vn ng khng nn c xem
nh tng s cac trang thai (im) c inh.
Thc cht cua cac lun chng bac b quan nim v tinh vn ng ph bin la g ?
Thoat nhn, ngi ta kt an Parmenides va Zenon a ri vao php siu hnh t pht, tc
phng phap gii thich th gii trong trang thai c lp, ngng ong, bt bin, khng xem
xet no nh mt qua trnh. Tuy nhin cn thy rng ngay trong quan nim moi th u
chy Heraclitos a ch chu trong n tinh tuyt i cua vn ng, ma khng danh ch cho
s phn tich tnh tng i ca ng im, cua vic tm hiu kt cu vt cht cua s vt,
trang thai cn bng co iu kin cua no. Cac nha trit hoc cua trng phai Elea nhn ra s
20

h nay cua Heraclitos. T cach tip cn van vt ng nht th ho ong vai tr la ngi
phn bin i vi nguyn ly van vt bin ich; kt cuc ho ri vao thai cc khac. iu
cn cn nhc la ch trong qua trnh tranh lun v bn cht cua th gii gia mt bn la
nha trit hoc c n x Ephese va mt bn la trng phai Elea hng manh bai hoc quy gia
nao c rut ra cho nhng ngi k tuc.
Quay lng lai hoan toan vi Hraclit, Pacmnhit va Dnng mun bo v cai n
nht chng cai a tap, tn tai chng h v, bt bin chng kh bin, lin tuc chng gian
oan. Yu t bin chng trong quan im cua trng phail, nu co th noi nh vy, th
hin phng din nhn thc lun, va phn nao mang y nghia cua bin chng chu quan,
cua ngh thut i thoai, tranh bin, phn bac i thu, dn i thu vao tnh th kho khn,
lung tung, ngh thut trau chut ngn t, anh bong nhng khai nim. Du sao bai hoc cua
ly lun nhn thc a c rut ra t cac lun chng v tn tai cua Pacmnhit va cac aporia
cuaDnng, o la: nhn thc la mt qua trnh phc tap, quanh co, nan gii, y chng gai,
nghich ly, y mu thun, v th khng th chp nhn li gii thich n gin, mt chiu
v cac s vt, hin tng ma con ngi nm bt ch nh vao cac cm giac ri rac, theo
con ng thng kin. Hn na, di hnh thc phu inh, phn bac, cac aporia cua
Dnng buc ngi ta phi tm ra cu tr li xac ang v mi quan h gia vn ng va
ng im, gia lin tuc va gian oan, gia hu han va v han. Arixtt nhn ra s thach tri
tu cua Dnng khi lu y rng Achille co th ui kip con ra, va co th khng ui kip
con ra, nu ta ap t mt cach tinh. Noi cach khac, cac aporia thc s kich thich t duy,
khuyn khich tinh thn hoai nghi, tranh lun, i ti chn ly, em n mt lc y manh
m cho s phat trin toan hoc, lgic hoc c ai, c bit quan trong la phep bin chng, bi
l chung vach ra nhng mu thun trong cac khai nim c bn cua khoa hoc v khng gian,
a th va vn ng, hn na cn thuc y vic tm kim nhng phng thc khc phuc cac
nan gii thng gp (Tm lc lch s trit hc. Moskva, 1981, tr. 61 (ting Nga).
II. Trit hc thi cc thnh
1. Nn dn ch ch n v s tc ng ca n b sinh hot tinh thn ca x hi
Nn dn chu chu n cua Hy Lap chinh thc c khng inh va phat trin rc r vao
na sau th k V TCN, nhng nhng ci cach dn chu a c bt u ngay t u th k
VI TCN, gn lin vi tn tui cua Slon. Trong nn dn chu chu n tai Aten quyn lc ti
cao thuc v Hi nghi cng dn (ekklsia), tng t nh Nghi vin hoc Quc hi ngay
nay. Ngi Hy Lap goi kiu nha nc o la Dn ch (Demokratia, s kt hp va gin lc
t dmos - nhn dn, kratos - quyn lc, tc quyn lc cua nhn dn). Nn dn chu Aten
c coi la hnh thc cai tri u vit nht trong th gii c ai. Priclet, nha lanh ao cao
nht cua Aten th k V, tuyn b:Ch nha nc cua chung ta khng bt chc nhng
thit ch xa la; chinh chung ta mi la mu mc cho ngi khac noi theo, ch khng ngc
lai. Ch ta la dn chu, v no c xy dng khng trn thiu s, ma trn a s cac cng
dn (V. I. Kudixin: Lch s Hy Lp c i. Nxb Khoa hc, Mtxcva, 1988, tr. 164, ting
Nga). Cac khai nim dn chu, cng dn u la phat minh cua ngi Hy Lap. Nn dn
chu a tao nn s khi sc trong i sng kinh t, vn hoa cua xa hi. Th k V TCN Aten
la thi quc giau co nht Hy Lap vi mt nn sn xut hang hoa phat trin, co i thng
thuyn manh, lam chu c vng ai dng rng ln. Lao ng n l c s dung nh lc
lng sn xut chu yu trong tt c cac nganh. Th k V - IV TCN la thi k c in cua
vn hoa Hy Lap vi tinh a dang, xu hng nhn bn va t do, th hin trong vn chng,
ngh thut, trit hoc, khoa hoc va cac b phn cu thanh khac. Trong vn chng th loai
bi kich, hai kich, anh hng ca at c nhiu thanh tu rc r. Chu nghia Hy Lap, biu
tng cho tinh thn c trng cua ngi Hy Lap, c cac nha nghin cu vn chung,
lich s nhc n, chu yu da trn cac thng s nay. Ngi Hy Lap cng tao ra nhiu phat
minh co gia tri trong hoat ng khoa hoc. Thin vn, toan hoc, vt ly, y hoc c ai in m
du n Hy Lap. Trong ngh thut kin truc va iu khc ngi Hy Lap a xy dng nhng
cng trnh mang phong cach Iric, Inic, Crintien, nhng tac phm iu khc v cac vi
21

thn, tn vinh sc manh c bp va v p huyn diu cua con ngi. Cac kich trng Hy
Lap hu nh danh ch cho tt c c dn thi quc vi sc cha khng di chuc ngan
ngi.
Nhng t pha cua ngi Hy Lap trong vn hoa gop phn tao nn vng trn (xon
c) u tin, nng ng cua s phat trin lich s toan th gii. Sau nay Xixrn (Ciceron,
Cicero) a uc kt thanh qu cua vn hoa Hy Lap bng mt t y y nghia - nhn tinh
(humanitas).
Sau thi k tn tai va phat trin hng thinh, nn dn chu chu n bc l dn nhng
mt trai cua no. Mt ng th ngi Hy Lap a kham pha, hay phat minh ra dn chu, kich
ngh, trit ly, nhng ng khac ho lai bo bo gi ly nhng nghi l, tin ngng c hu va
khng tranh c ni chin. Ngi Aten chung t do ma lai x t Xcrat. Tuy ho a ra
thuyt tri b va thuyt trung dung, thc hin c nhng kin truc cn i, hoan m, va
nn giao duc cua ho phat trin toan din con ngi v th xac cng nh v tri tu, ho
thng t ra khinh man con ngiNgao man a mang hnh phat ti cho ho (C. Brinton,
J. Christopher, R. Wolff: Vn minh Ty phng, t. 1. ngi dch Nguyn Vn Lng; t
sch Kim Vn, Si Gn, 1971, tr. 83).
S khung hong cua nn dn chu chu n xut phat t nhng nguyn nhn bn trong,
t chinh bn cht cua no. o la h thng chinh tri han ch, cht hp va khep kin, ch danh
cho dn t do, tc cng dn, luc y co khong 30 - 40 ngan ngi trong s hn 250 - 300
ngan ngi, bng mt phn mi dn s. Bi tc quyn lam ngi, trong sut nhiu th k
ngi n l lin tuc ni ln chng giai cp chu n, dn n s suy yu ch chim hu n
l. Gia cac tng lp dn c t do cng ny sinh mu thun trong vic phn chia tai sn, n
l, tranh gianh quyn lc. Mu thun tip theo la mu thun gia ngi Hy Lap chinh
gc va dn nhp c, kt qu cua vic m rng lanh th. Cui cng, mu thun gia cac thi
quc a dn n nhng cuc chin tranh huynh tng tan, lam suy yu th gii Hy Lap.
Ngi Hy Lap a tng oan kt vi nhau trong Lin minh lt (Delos) anh ui qun
xm lc Ba T. Nhng sau chin thng gia cac thi quc ny sinh nhng ran nt nghim
trong, a n s hnh thanh hai lin minh - lin minh Aten va lin minh Plpnet
(Peloponnes) do Xpact (Sparta) ng u. Nm 431 TCN bt u cuc chin tranh gia
hai lin minh. Cac nm 430 - 428 nan dich git cht mt phn t dn s Aten, k c
Priclet (Pericles). Nm 411 TCN nn dn chu bi thay bng ch thiu s thng tri, nm
trong tay Hi ng 400. , Nm 404 TCN sau nhiu thang bi cy ham Aten tuyn b u
hang. Xpact thay Aten kim soat th gii Hy Lap. Tai mt s thi quc khac cua ngi Hy
Lap nn dn chu vn tip tuc c duy tr, song co ni th t ra lng lo, co ni bi bin
thanh tr chi dn chu, mi dn, nhm phuc vu muc ich cua cac tp oan thng tri. Cac
nha t tng ln cua Hy Lap nh Platn, Arixtt u ph phan nn dn chu, i hi thay
th no bng cac hnh thc nha nc khac. Phi n hai mi th k sau nn dn chu mi
c nhc n va vn dung vao i sng chinh tri trong iu kin lich s a hoan toan
khac.
2. Empec, Anaxago v s gii thch mi v bn nguyn th gii
Cac nha duy vt thi s khai gii thich nguyn nhn th gii da trn cac yu t vt
cht cu th hoc gi inh (t, nc, la, khi, apyrn). o la phng an nht nguyn
cua chu nghia duy vt c ai. Tuy nhin phng an o khng tha man khao khat nhn
thc th gii cua ngi Hy Lap v thiu tinh khai quat va khng ph hp vi bc tranh v
t nhin. Phng an nht nguyn c thay bng phng an a nguyn, ma Empec
va Anaxago la nhng ngi m u.
Empec (Empedocles, 490 - 430 TCN) sinh tai Agrigen, o Xixin. ng la nha
hng bin, nha tu t hoc, nha th, bac s, k s, ng thi la ngi ung h nhit thanh nn
dn chu chu n, cm ghet ch c tai, v vy v cui i bi phai quy tc chu n, sau khi
ln nm quyn, truc xut sang Plpnet, mt tai o, va kip chng kin cuc chin tranh
22

huynh tng tan gia cac thi quc Hy Lap. ng chon cai cht theo li tr v kip xa
khi nhn thy cnh git choc, tr th ln nhau cua ng loai. Qun chung dng tng
ng t lng kinh trong ngi con cua qu hng.
Trong bn th lun Empc c gng hp nht trng phai Mil, Hraclit va trng
phai El trong quan nim v bn nguyn th gii cac nha duy vt thi s khai bn nguyn
th gii c quy v mt trong cac yu t v cht, khng co s chuyn hoa vao nhau. iu
nay, theo Empec, la la thiu sc thuyt phuc, v th nht, s th hin sinh ng th gii
cac s vt chng t cac hanh cht (t, nc, la, khi) la nhng yu t ng cp; th hai,
nu xem mt trong cac hanh cht la bn nguyn th vic gii thich cac chu k phc tap
trong v tru s tr nn b tc. khc phuc han ch o Empec a ra cng luc bn hanh
cht va nu nh bn ci ngun cua van vt, ch ra chu k vn ng, bin hoa cua chung.
S kt hp cac hanh cht theo cac t l khac nhau tao nn cac s vt khac nhau. Chng
han, xng gm hai phn nc, hai phn t, bn phn la; thn kinh - hai phn nc, mt
phn t, mt phn la, mau - pha u cac hanh cht. Empedocles cho rng mnh a gii
quyt xong bai toan v tinh a dang trong s thng nht cua th gii, mt bai toan ma
Hraclit (van vt bin dich) va trng phai El (van vt ng nht th) a ra cac ap s
i lp nhau.
Tn tai xet nh qua trnh, nh quan h gia cac s vt, c Empec din at bng
cp khai nim Tnh yu - Th hn, ng lc cua s hp nht va tach bit. Philia - Tnh yu
la s hp nht, hay ha ln cac yu t khac nhau vao trong mt, la bn nguyn cua cai
Thin. Neikos - Th hn, la tach bit cai hp nht thanh nhng yu t, ct ri chung,la c
s cua s a tap va cai Ac. Trong v tru din ra thng xuyn s thay th nhau gia Tnh
yu va Th hn, gia hp nht va tach bit. Qua trnh y cng chi phi i sng sinh th,
t sinh th n gin n con ngi. Tnh bin chng t pht trong vic ly gii s sng
c th hin qua quan h Tnh yu - Th hn, theo cac nc thang t b phn n toan th,
t thp n cao, t n gin n phc tap: 1) Nhng sinh vt n gin, co mt giac quan,
sng di nc (khi im Tnh yu). 2) Nhng sinh vt co c cu phc tap dn, nhng
khng hoan chnh, vi nhng hnh th quai di (Th hn chm n). 3) Sinh vt bi dn ep,
khng sinh si ny n c (Th hn ng tri). 4) Thc vt, ng vt, con ngi xut hin
mt cach trt t, hai ha, bng con ng hp nht cai khng ng nht va tach ri hp ly
cai hp nht, ao thi va nhn ging (Tnh yu chin thng).
Trong l lun nhn thc Empc cho rng i tng cao nht cua nhn thc la cai
toan th, cai ma mt khng nhn thy, tai khng nghe thy, ly tri khng bao quat ht. Nhn
thc la qua trnh thng cm tinh va ly tinh. Ly tinh su sc hn, nhng cm tinh hin thc
hn, la ngun gc cua nhn thc cai toan th. Khac vi Pacmnhit, la ngi xem nh vai
tr cua cm giac, Empc cho rng t duy va cm giac nng ta, b sung cho nhau,
thm chi trong nhiu trng hp chung la mt.
Trit hoc Empc la s dung hp ch ngha duy vt t pht v thuyt nhn hnh
nguyn thy, vn dung cac c tinh tm ly, tnh cm cua con ngi (tnh yu, th hn) vao
vic gii thich qua trnh v tru. ng cng chiu nh hng cua thuyt lun hi, vn ph
bin trong trit ly phng ng. ng gii thich nhiu v s u thai cua linh hn, v sam
hi, thanh ty, s kip, v vng lun chuyn trin min cua tn tai nh s th thach cua
thn linh:Xa ta la a tr vi thanh nin, cng co th la thiu n, thm chi la cy c, chim
mung, la ca cua ai dng cm lng (Empc, Thanh ty, cu 117).
Anaxago (Anaxagoras, 500 - 428 TCN) sinh tai Cladmen, x Inia, min Tiu ,
n Aten theo nghi cua Periclet, tr thanh vi qun s cho nha lanh ao nay. Song quan
im t do, co tinh cht bang b thn linh, a khin 6ng suyt b mang, nu khng co s
can thip cua Periclet. Bi ui khi Aten, Anaxago v qu m trng day hoc. Sau khi ng
qua i c dn Cladmen dng bia tng nim, ly ngay gi hang nm cua ng lam ngay
23

nghi cua hoc sinh.

Vn bn th lun chim vi tri trung tm trong trit hoc Anaxago, c ng trnh
bay trong tac phm V t nhin, o nhn manh s chuyn ha v cht ca cc s vt. D
tha nhn t tng nn tng cua trng phai El v tn tai (khng co g xut hin t h
v), song Anaxago bac b cai goi la tn tai duy nht, bt bin do Pacmnhit nu ra (xem
Anaxago: V t nhin, cu 17). Bn nguyn, theo Anaxago, la nhng phn t be nht, siu
cm giac cua cac trang thai vt cht (la, nc, vang, mau), nhng th ma Anaxago goi
la nhng hat ging cua mun vt, nhng mm sng, hay nhng cht ng nht,
homoiomeria (xut phat t ting Hy Lap c homoios la s tng ng). Nhng hat ging
cua mau cha ng tt c cht cua mau nh cht tri, cht cn bn, ta goi la mau.
Tng t nh vy vi st, ng Hat ging vinh cu, bt bin, nhng cac s vt lin kt
vi nhau, chuyn hoa vao nhau bng con ng kt hp va phn tich theo nguyn tc moi
th trong tt c, va trong tt c co mt phn cua tt c. Ngi ta khng th dng ru ma
ct ri nong khi lanh, lanh khi nong, cang khng th dng sc manh pha v toan th v
tru nh mt khi thng nht, bao gm v6 s cac s vt, hin tng lin kt vi nhau, hut
nhau hoc y nhau, an xen nhau. Tn tai thng nht, nhng khng thng nht tuyt i
nh cach hiu cua trng phai El. S vt thng nht trong tinh toan vn, nhng nhng
yu t cu thanh chung ht sc a tap. S vt va v cng ln, va v cng be, v khng
co cai be nht, ch co cai be hn va be hn na. Tuy nhin quan nim v chuyn hoa cua
Anaxago khng phi la t tng bin chng thc s v th gii, v ng bac b s chuyn
ha thng xuyn ca cc mt i lp. ng nhn manh:Cai ng nht xut phat t cai
ng nht, khng th co s chuyn hoa vao mt i lp (Hghen: Ton tp, t. 9, Nxb
Chnh tr, Mtxcva, - Lningrt, 1934, tr. 331, ting Nga). Moi s thay i i vi
Anaxago ch la s kt hp va tach ri nhng cai ng nht, cn s thay i ich thc th bi
coi nh s phu inh chinh mnh. ng ch bit rng thit chuyn thanh thit, vang chuyn
thanh vang, cn moi s kt hp khac ch la mt conglomeratus (kt hp) gng ep, v trt
t, ch khng phi la phep cu thanh sng ng (Hghen, sd, t. 9, tr. 331).
Cng nh Empec, Anaxago cn n mt bn nguyn tinh thn lam ng lc cho
qua trnh th gii. Bn nguyn o la Nous, hiu nh tri tu bn ngoai, tac ng n van
vt, khi ng va nhn thc th gii, lam cho th gii tr nn hoan chnh, thoat khi trang
thai hn ng ban u. Theo nghia hp nous la tri tu, tri nng, nhng Anaxago no c
ly gii nh bn cht tuyt i, n gin, duy nht, v han, tn tai trong tt c, ma lai khng
ha ln vi bt l s vt nao, la cai tinh khit gia lng van vt, hiu bit va thu tom tt
c, chi phi qua kh, hin tai, tng lai, lam cho th gii tr nn mt chnh rh sng ng.
Nous - Tri tu v tru. Nous la khai nim nn tng dng ly gii qua trnh t nhin. Trc
tin Nous a hn hp vt cht t trang thai hn mang vao vn ng theo vng trnCai
lng lo tach khi cai ng c, nong tach khi lanh, sang tach khi ti, kh tach khi t.
Nhng g ng c, m t, ti va nng tich tu lai trung tm v tru, hnh thanh nn Trai
t. Nhng g lng lo, kh, sang, nh va nong th ni ln trn, tao ra bu tri. Ete, vn
hnh thanh trc o, m ly v tru (Aither trong t nguyn Hy Lap c hnh dung nh
tng khi sang rc trn cng, ni cac vi thn c ngu. Trong trit hoc Hy Lap c ai co hai
cach hiu v Aither: yu t vt cht ban u, hoc vn ng vinh cu). S vn ng tip
theo lam cho a tach khi t. a bc chay, tao nn cac v sao, Mt trng, Mt tri. Mt
tri la mt khi st, hay a, bi t nong, co kich thc to hn x Plpnet. Bu tri day
t nhng khi a, bam vao no nh vn ng theo vng trn vi tc cc ln, song
khng sm th mun cng s ri, ma bng chng la nhng thin thach vn ri u u, t
nm nay sang nm khac. Nu vn ng dng lai Trai t s bi vi lp bi tt c nhng
thin thach cng ri mt luc. Mt trng co nhng c tinh gn nh Trai t, cng co bnh
nguyn, nui i, thung lng, vc su, co c c dn na. Trai t co dang mt phng, bng
bnh tri trn khng khi, ch khng phi trn nc nh Talet nghi. Nh vy d noi n bn
nguyn Nous, song s phn tich tip theo cua Anaxago lai lam sang t nguyn nhn t
24

nhin cua th gii. Xcrat phan nan:Thc t cang oc nhiu ti cang thy mt ngi
(Anaxago) khng m xa g n Thn tinh, hn na khng gan cho thn tinh mt vai tr
nao trong cac nguyn nhn ring bit cua t chc cac s vt khin cho ta phi chng
hng (Platn Phn, bn dch ca Trnh Xun Ngn, Nxb B Quc gia gio dc, Si
Gn, 1961, tr. 249). :
3. Nguyn t lun duy vt
Nguyn t lun la chng mi trong trit hoc t nhin cua Hy Lap c ai, do Lxp
(Leucippos, 500 - 440 TCN) sang lp, mcrt (Democritos, 460 - 370 TCN) phat trin,
Vao thi k Hy Lap hoa Epiquya (Epicuros, 342/341 - 271/270 TCN) iu chnh va nhn
bn hoa theo xu hng thng nht vi duy cm lun, chu nghia v thn va chu nghia khoai
lac.
mcrit sinh tai Aper (Abdere), thuc x Trax (Thrace). D ln ln trong gia
nh giau co, nhng mcrit t b cuc sng an nhan chu du khp ni. ng tng co
mt Ai Cp, Ba T, An , Babilon, tip thu nhiu kin thc b ich v toan hoc, thin
vn. Tr lai Hy Lap, ng n Aten, tham d cac bui thuyt ging cua Anaxago, gp g
Xcrat, nhng khng tan thanh quan im cua ai c. mcrit vit khong hn 70 tac
phm, trong o co nhiu tac phm cn c lu gi qua nhng trich oan nh V t6
nhin, V l tr, V trng thi cn bng ca tinh thn, V bn tnh con ngi, V hnh hc,
V nhp iu v ha hp, V thi ca, V hi ha, V binh nghip, V khoa cha bnh
khia canh bn th lun thuyt nguyn t c xy dng trn c s tha nhn
nguyn t, vi tinh cach la tn ti, va khong khng, hay h khng, h v, la nhng bn
nguyn th gii. Arixtt vit v cach hiu nay trong Siu hnh hc:Lxip va ngi k
tuc ng, mcrit, tha nhn cai y n - nen cht va cai trng rng - phn tan nh nhng
bn nguyn, mt goi la tn tai, mt goi la khng tn tai[rng cai tn tai tn tai khng
nhiu hn cai khng tn tai, cng do vy nn vt th tn tai khng nhiu hn khong
khng], cn nguyn nhn vt cht cua cai ang tn tai th ho quy v cai nay ln cai kia
(Arixtt. Siu hnh hc, Q. 1, chng 4, 985b 4 - 9).
tng v cac nguyn t nh nhng phn t b nht, khng phn chia (atomos theo
ting Hy Lap la cai be nht, khng phn chia c na), khng xuyn thu, bt bin,
khng phm tinh, siu cm giac, bn vng va vinh cu, tao nn c s cua moi tn tai cu
th, ng thi cng chinh la tn tai, khng ngu nhin xut hin, ma gn lin vi nhng
quan sat trc tip va suy oan cua cac trit gia v cac bin i din ra cac s vt, cac hin
tng xung quanh con ngi, chng han s ng c va nong chy, s n mn, s bc hi
Co v s cac hin tng din ra ma ta khng nhn thy, nhng chung co khp moi ni,
lam nn tnh ph bin cua v tru. Trc quan sinh ng va suy t trit hoc a a cac nha
nguyn t lun n quan im sau: s khc nhau ca cc nguyn t v hnh dng, kch
thc, trt t, v tr l s l gii y v xc ng nht tnh a dng ca th gii vt
cht. mcrit xem vn ng la thuc tinh cua cac nguyn t, no vinh cu va khng do ai
sinh ra, cng nh cac nguyn t. Cac nguyn t vn ng trong khng gian, chung bay
ln nh nhng hat bui li ti, ma ta thng nhn thy di nng mai, chung va cham
nhau, y nhau, ri lai xon vao nhau, tan hp hp tan theo nhng trnh t nht inh, tao ra
nhng hng vn ng trai chiu nhau (Hp tuyn trit hc th gii, t. 1, phn 1, Nxb T
tng, Mtxcva, 1989, tr. 311, ting Nga). Tuy nhin mcrit cha phn tich s t vn
ng, nguyn nhn t thn cua vn ng vt cht, do o bi Arixtt ph phan, mt s ph
phan, nh ta bit, cng ch nhm chng minh cho ng c u tin, tc Thng .
Quan nim v ngun gc v tr va s sng c gii thich trn c s thuyt nguyn
t. V tru la cai toan th rng ln, do cac nguyn t tao nn. Chung b tri khng ng u
trong khng gian, ch day ch tha, ch y ch khuyt. u mt day c, cac
nguyn t y nhau, lam thanh cn lc v tru. Nhng nguyn t ln va nng tu lai trung
tm, nhng nguyn t nh va be hn, hnh cu va trn trt, bi y ra ngoai bin. Bu tri
25

do la, khi, cac tinh tu, nhng th bi cn xoay lc y ra, tao thanh. Trung tm v tru la
trai t bt ng, cac v sao vn ng xung quanh no vi vn tc nh nhau, hp nn v boc
v tru to ln. Trong nguyn t lun cua mnh Democritos cp n nhiu th gii vi
nhng khac bit v kt cu, hnh dang, tinh cht, qua trnh xut hin va dit vong v. v. . S
sng bt u ngay trn trai t, ch khng phi do nhng cn ma hat ging t hanh tinh
khac ri xung, nh Anaxagoras hnh dung. Hn nguyn tinh mich va nt ra, khng khi
xut hin, bn di no lnh bnh lp t nhao va nh, ta bn. T lng t ni ln nhng
mang mng, ging boc mu hay qu bong bong nc. Chung c mt tri lam kh dn,
mt trng p u hng m, cho n khi v tung; t trong boc con ngi va loai vt bc ra,
mi loai s hu mt yu t chim u th gia bn hanh cht quen thuc - t, nc, la,
khi. Hanh cht tri la c s phn bit cac loai sng trn mt t, di nc, trong lng
t, hay bay trn tri. Luc mt t kh rao hn, cac sinh th trng thanh, bt u cng
vic t tao t sinh. Quan h gia con ngi, loai vt va toan th v tru la quan h gia tiu
th gii va ai th gii. S ging nhau gia hai th gii chinh la ch c hai u cu thanh
t cac nguyn t.
Quan nim v ngun gc loai ngi cua mcrit t ra u tri. Theo ng, con ngi
co u th hn loai vt v cha tich nhiu la, vi nhng nguyn t khac thng, hnh cu,
trn trt, nng ng. So vi loai vt con ngi s hu ngun vt cht tinh khit hn, hp
thu ngun cht liu t bn ngoai nhiu hn. Cac nha t tng thuc nguyn t lun khng
xem linh hn nh thc th phi vt cht, ma quy no v bn cht vt ly, xem nh s lin kt
cac nguyn t hnh cu nng ng va d phat tan. S th la trao i thng xuyn cac
nguyn t linh hn va ngoai cnh. Th va ngng th c xem nh du hiu c trng
cua s sng va c1i cht. Cht ng nghia vi s phn gii cac nguyn t linh hn ra khi
c th, phat tan trong khng khi.
Nguyn t lun cng c trin khai vao vic gii thich mi quan h tt nhin - ngu
nhin, mt trong nhng mi quan h c bn cua cac s vt, hin tng, qua trnh. mcrit
khng bac b khai nim cai ngu nhin, ma ch ph phan nhng ai dng no lam chic long
che y s nng can, phi ly cua mnh. S i lp tt nhin - ngu nhin, xet cho cng, la s
i lp cai xy ra theo t nhin vi cai xy ra khng theo t nhin, khng chu ich.
V tru xut hin, co nghia la tinh quy lut, tinh tt yu t nhin thay th trang thai hn n,
ngu nhin. Bn thn t v tru (theo ting Hy Lap - kosmos) a ham cha mt cai g
o chun xac, trt t, la mi trng rng ln, ni mi thc th u chim mt vi tri nht
inh. Khng c s chch hng, mi th din ra theo tnh tt yu t nhin; chng ta truy
tm nguyn nhn ca vn vt, v hiu rng vn vt tn ti nh th m khng khc i. Ngu
nhin, do o, bi ng nht vi phi nhn qu. Tinh cht may moc va mu thun trong lp
lun cua mcrit v quan h nhn qu a r. Ch nm vng phng phap bin chng thc
s mi tm hiu mt cach su sc mi quan h, lin h va chuyn hoa su sc gia tt nhin
va ngu nhin, ng thi ch ra gii han cua chung.
Bn th lun va v tru quan cua mcrit mt khia canh nao o la s dung ha
gia Hraclit va Pacmnhit, theo o th gii cac s vt lun tun chy, nhng ng thi la
th gii bn vng, hai ha, hoan ho, c cu thanh t cac nguyn t. Cach din at nh
vy cha hn chinh xac, bi l trn thc t s bin i mang tinh tuyt i, s bn vng v
kt cu vt cht cua s vt la tng i, co iu kin. Cac nguyn t tao nn s vt l c
nhin bn vng, theo quan nim cua cac nha nguyn t lun, song bn thn s vt, hnh
thanh t s kt hp cac nguyn t, th bin i t tai. mcrit mong mun ng gia hai
thai cc trong anh gia cac hin tng cua th gii, song khng bit kt hp cai hay, cai
hp ly t lp lun cua c Hraclit ln nhn vt ln cua phai l.
Trong l lun nhn thc mcrit phn bit nhn thc m ti va nhn thc chn
thc, tng ng vi hai nc thang cm tinh va t duy tru tng. Cm giac em n cho
con ngi nhng cht liu th, thiu chon loc. Nhn thc m ti, hay nhn thc cm tinh,
ch hng n tn tai b ngoai cua s vt, ma cha i su vao bn cht cua no, cha phn
26

tich nguyn nhn cua nhng cai c tri giac. Nhng cht liu th c t duy x ly, ci
bin, tr nn hoan thin hn v mt tri thc, bi l no vach ra tinh quy lut bn trong, c
bn cua s vt. Nh vy nhn thc ly tinh la nc thang cao nht cua cy thang nhn thc.
mcrit cha phi la ngi sang lp lgic hoc, nhng ng a t nn mong cho no,
xem no nh cng cu gii thich t nhin. Arixtt xem mcrit nh bc tin bi cua lgic
quy nap, phn bit vi lgic din dich cua mnh. Sau nay, vao th k XVII, Ph. Bcn
(F. Bacon), ngi chu trng phng phap thc nghim - quy nap, anh gia cao mcrit
khi cho rng nha trit hoc c ai nay a i vao tn chiu su thm thm cua gii t
nhin.
Quan im o c va chnh tr cua mcrit phn anh n lc cua con ngi nhm
duy tr nhng chun mc xa hi tt p trong bi cnh nn dn chu chu n ang ng
trc nguy c khung khong, suy thoai. Trong quan h xa hi mcrit anh gia cao lng
nhn ai, tnh banBan tt la ngi xut hin khi c mi trong nhng ngay vui, chu ng
n trong nhng ngay bun, nhng khonh khc y th thach. Ai khng co ban th o la
ngi xu, v khng bit yu ai, khng ai yu mnh. phn bit Thin - Ac mcit nu
ra nhng cach ngn nh nhn ra ngi trung thc va ngi di tra khng nn ch cn c
vao vic lam cua ho, ma c c mun cua ho, cai quy cua loai vt t cht c th, cai
quy cua con ngi tinh cach tinh thn, ngi tt th tt c trong y nghi, chinh trong
bt hanh ta cang trung thanh vi nghia vu thing ling. mcrit cao vai tr cua giao
duc, hoc vn trong vic hinh thanh c hanh. Giao duc tt nht trong mi trng gia nh,
ma ngi cha la tm gng. Giao duc thng nht vi hoc vn. Trng hoc vn la th
trang sc cho ngi hanh phuc, la chn nng thn cua k bt hanh. Trit ly ao c cua
mcrit xy dng mu ngi hin nhn, tng t nh mu ngi qun t trong trit ly
Nho giao phng ng. Hin nhn khng mang danh li, khng ham cua ci, ly ngun
lc tm hn lam c s cho hanh vi. mcrit anh gia cao s trung dung va iu trong
cuc sng:Hay s dung moi th va u, ch v mun bit moi th ma tr thanh k m
h (trong nhn thc) i vi moi th.
mcrit ung h nhit thanh nn dn chu chu n, bt chp tnh trang khung hong
cua no. ng tin tng rng nhng mu thun ang ny sinh trong nn dn chu s c
khc phuc, bi l, xet v bn cht, s ngho kho trong nha nc dn chu vn ang quy hn
cai ma ngi ta goi la cuc sng hanh phuc trong ch qun chu, bi t do tt hn n l.
Quyn lc chn chinh nht khng nm trong tay nhng k giau sang, ma thuc v nhn
dn, nhng nguyn t xa hi hng manh.
mcrit xy dng hoc thuyt v tin b lich s t thn cua loai ngi t trang thai
thu vt sang trang thai vn minh. Tn giao, theo ng, la sn phm cua lich s, xut hin do
ni s hai cua con ngi trc cac hin tng bi him cua t nhin. Thn linh ch la nhng
ngu tng, la ly tri con ngi a c thn thanh hoa. Trong quan h t nhin - con
ngi mcrit cho rng con ngi t ch m phng, bt chc t nhin a dn dn tao ra
thin nhin cho mnh, tc xa hi loai ngi. Vn nhu cu c mcrit gii thich trn
quan im tin hoa t nhin - lich s: qua trnh sinh tn, giao tip lam cho lao ng va
ngn ng tr thanh nhu cu ph bin. Tn goi, hay khai nim, theo mcrit, xut hin luc
u mt cach ngu nhin, ch khng sn co s vt. Quan nim o la tin thn cua thuyt
duy danh sau nay.
Vao thi k Hy Lap hoa nguyn t lun tm thy ngi k tha Epiquya (Epicuros)
va trng phaipiquya. Trong Lun an Tin s cua mnh (1841) C. Mac ch ra hai net khac
bit gia trit hoc Epiquya va trit hoc mcrit. Th nht, vi mcrit moi th u din
ra mt cach tt yu, hp quy lut, moi th u tun theo mt qu ao thng nht; ngc
lai, Epiquya nhn manh s dao ng t do cua cac nguyn t, s i chch khi qu ao
inh sn th hin mnh nh bn th t quy. Mac cho rng Epiquya a nhn bn hoa v
tru nhm at n t y thc v t do. S khac nhau c bn gia hai tn tui cua trit hoc Hy
27

Lap biu thi s khac nhau gia hai thi ai - mt thi ai cua hng thinh va trt t, mt
thi ai cua suy thoai va loan lac, khi con ngi buc phi u tranh v chinh s tn tai cua
mnh, t tm kim cho mnh mi trng tn tai, d ch nht thi va cht hp. Th hai,
nguyn tc dao ng t do cua cac nguyn t gn vi chu nghia khoai lac c trng, vi
ao c hoc va chu nghia v thn.
*Tm tt v nh gi ch ngha duy vt trong trit hc Hy Lp c i
S t pha trong y thc cua ngi Hy Lap xa trc ht gn lin vi n lc vt qua
hnh thc t duy huyn thoai, thay cu hi th gii nay do nhng vi thn nao tao tac va cai
qun ? bng cu hi th gii bt u t u va i (quay) v u ?, mong mun truy tm
bn nguyn cua th gii thay v tng tng v mt hay nhiu vi ha cng v tr. o la
biu hin cua y chi kham pha th gii khng inh vi tri cua con ngi trong th gii.
Khng chp nhn thoi quen y thc cua ai chung, phn ln cac trit gia u tin a th tuc
hoa s thng thai thn linh, cao ly tri con ngi, gii thich bn nguyn th gii t chinh
nhng cht liu sn c cua th gii, nhng cht liu ma con ngi co th quan sat trc tip
hoc cm nhn c: nc, la, khi, t. Co th hiu v sao s ra i cua trit hoc Hy Lap
cng la s ra i cua trit hoc t nhin, va cng la s ra i cua chu nghia duy vt mt
cch t pht. Cac nha duy vt s khai la nhng nha vt l theo nghia trc tip cua t nay
(physis trong ting Hy Lap co nghia la t nhin, tng trng v. v. . )
Trong vic ly gii bn nguyn th gii tn tai hai phng an khac nhau - phng an
nht nguyn, cn c trn mt yu t vt cht nht inh, va phng an a nguyn, cn
c trn nhiu yu t vt cht, chng han t, nc, la, khng khi i vi Empc u
ang c xem la bn nguyn th gii, cn i vi cac nha nguyn t lun th o la cac
nguyn t vn ng trong khong h khng.
Chu nghia duy vt Hy Lap c ai, vi tinh cach la hnh thc lich s u tin cua chu
nghia duy vt, mang tinh cht trc quan, s khai v ngy th, v phn ln nhng nhn inh
cua no da vao s quan sat trc tip, s cm nhn hay suy tng cua cac trit gia, ma cha
c thm inh v mt khoa hoc. Hn na, nh ta bit, trong trit hoc noi chung cu hi
ung vn tt hn la tr li ung cho cu hi sai. Bn thn cach t vn v vin gach u
tin xy nn ta lu ai v tru, xet t quan im vt ly hoc hin ai, r rang cha phi la
cu hi ung. chu nghia duy vt Hy Lap c ai bn nguyn ng nht vi cac yu t
vt cht cu th (nc, la, khi, t) hoc gi inh (apyrn, hmoimeria, nguyn t). Bn
canh o trong mt s hoc thuyt c i sau goi la duy vt cac yu t cua t duy huyn
thoai vn cn, d khng ong vai tr chinh trong th gii quan chung. Trong thi k u
tin cac nha trit hoc vn cn n mt gi thn linh chuyn ti y tng mi la cua
mnh ma khng qua xa cach vi trnh nhn thc chung cua thi ai. Nc Talet c
nng ln cp nc thn (lin tng hnh nh thn ai dng trong thn thoai), la
biu tng cua s nht tri va ha hp; apyron la nguyn ly sinh hoa cua van vt; khi
khng ch la yu t vt ly, ma cn biu thi sc sng nng ng cua v tru va con ngi, la
sinh khi; quan nim v ngay tn th la s vn dung lut b tr trong thin nhin gii
thich quy lut bin thin cua cac hin tng; kip ngi thng c lin tng ti kip
cua mun loai - co sinh co dit, ti ac phi n bng cai chtYu t vt hoat lun (tt c
cac s vt u co linh hn, co thn tinh), nhn hnh hoa hin din cac hoc thuyt duy vt
thi k mun hn. Lgt cua Hraclit la s kt hp thn linh - v tru - con ngi.
Empc gan cac c tinh tm ly, tnh cm cua con ngi cho cac qua trnh bn ngoai con
ngi, theo o khi Tnh yu chin thng v tru i n s hp nht, ngc lai, khi Hn th
chim linh khp ni, v tru bi chia ct, phn ly. Chiu nh hng cua thuyt lun hi va
thanh ty cua phai Oocphy (Orpheus) va huyn hoc phng ng, Empc cho rng
linh hn co thn tinh, do pham ti ma chiu kip oa ay vao thn xac, u thai, lun hi
ba ln mi ngan nm, nh sam hi, thanh ty mi tr lai ni c ngu thn linh cua mnh
trc kia. Anaxago th cn ti tri tu v tru (Nous) ly gii cac qua trnh t nhin, mc d
cai bn nguyn tinh thn y bi chm lp gia cac yu t khng can h g n thn linh
28

Tuy nhin gii han cua trnh nhn thc khng ngn cn mt s nha duy vt vt
qua cai cu th, cm tinh, mong mun i tm cai chung nht cua tn tai (apyrn cua
Anaximng, homoimeria cua Anaxago, va c cai khng phn chia, tc nguyn t,
cua Lxip va mcrit). Co th noi cac nha duy vt c ai, t Talet tr i, a c gng tm
kim du hiu tng qut din at bn nguyn th gii, nghia la ho vn dn n trnh
khai nim, trnh thc th trong cach hiu v c s cua tn tai.
Trong s phat trin cua chu nghia duy vt Hy Lap c ai nguyn t lun chim vi tri
c bit quan trong, la in hnh cho t tng duy vt thi by gi. Tinh cht in hnh o
c th hin my net sau: th nht, bng vic xac inh cac nguyn t (tn tai) va
khong khng (h v) la bn nguyn cua th gii, cac nha trit hoc thuc nguyn t lun
a xac lp bc tranh vt ly c ao, theo o tinh a dang, mun v cua th gii vt cht
xut phat t s khac nhau cua cac nguyn t v hnh dang, kich thc, trt t, vi tri va mt
s c tinh khac. Nh vy th gii tn tai t thn, tun theo quy lut ni tai cua mnh. Th
hai, cac s vt, hin tng tn tai va vn ng theo tinh tt yu t nhin, khng chiu s can
thip cua cac lc lng siu nhin. Quan nim v tinh tt yu t nhin cua phai nguyn t
mang tinh cht may moc (khng tha nhn vai tr cua cai ngu nhin trong tin trnh s
vt), nhng a cha ng yu t tich cc v thng qua o bac b thuyt inh mnh, m
ng cho s gii thich qua trnh t nhin mt cach phi nhn hnh, thun tuy vt ly. Th
ba, cac nguyn tc cua thuyt nguyn t cn c mcrit vn dung vao vic gii thich
i sng xa hi va con ngi. Chng han mcrit cho rng nn dn chu la ch nha
nc u vit nht, v o quyn lc thuc v nhn dn ma ng goi la nhng nguyn t xa
hi. Th t, quan nim v cai be nht (nguyn t) khng n gin la kt qu cua s quan
sat trc tip, ma i hi oc suy tng, trc giac tri tu cao, vt qua tinh trc quan,
vn n nc thang ly tri, n trnh khai nim. Theo mcrit, chung ta khng quan st
cac nguyn t, ma quan sat cac s vt, t o suy nim v s hin din cua chung Atmt
(Atomos) cua Lxip va mcrit trong nhiu th k a kich thich s tm ti, kham pha cua
cac nha khoa hoc va trit hoc.
Cui cng, so vi cac nha trit hoc t nhin s khai (Talet, Anaximng, Anaximen,
thm chi Anaxago, Empc) trit hoc t nhin cua mcrit a khng cn thun tuy t
nhin na, ma nhn hoa hn. Epiquya la ngi a phat trin nguyn t lun va nhn bn
hoa no. Thay v nhn manh tinh tt yu cua s vn ng cac nguyn t, Epiquya nhn
manh ao ng t do, s vn ng i chch qu ao cua chung, qua o, theo Mac,
nhn manh t y thc t do. Nguyn t lun Epiquya cn gn lin vi chu nghia v
thn, duy cm lun va chu nghia v thn c trng.
Chu nghia duy vt trong trit hoc Hy lap c ai khng ch ban n bn nguyn th
gii, ma bc u n vn nhn thc, nhn sinh, t nn mong cho s phat trin trit
hoc Hy Lap cac thi k sau. Trong ly lun nhn thc, cac nha duy vt ch ra mi quan h
gia nhn thc cm tinh va nhn thc ly tinh, trong o xem nhn thc ly tinh nh nhn
thc chn thc, khac vi nhn thc cm tinh nh nhn thc m ti (mcrit), song
khng inh c s hin thc, vt cht cua qua trnh nhn thc, khac vi cach hiu cua chu
nghia duy tm Platn. Cac vn ao c, thm m, chinh tri, xa hi cng c t ra va
gii quyt, d khng thanh h thng quan im nh cac nha trit hoc Platn, Arixtt.
. S phat trin cua chu nghia duy vt trong trit hoc Hy Lap c ai gn lin vi thc
trang cua tri thc v t nhin, nhng mm mng cua khoa hoc chuyn bit. Nhiu lun
im cua trit hoc duy vt, d mang tinh t phat, bm sinh, a em n cho con ngi
nhng gi m tich cc, k c inh hng th gii quan va phng phap lun nghin cu
khoa hoc. Thc t cho thy chu nghia duy vt t phat gop phn tao nn vng khu u
tin cua lich s nhn thc.
4. Phi bin thuyt v Xcrt- nhng chuyn bin mang tnh bc ngot trong
trit hc phng Ty c i
29

a. Phi bin thuyt

Vao na sau th k V TCN trong bi cnh hng thinh cua nn dnchu chu n trit
hoc, lgic hoc va tu t hoc c dip phat trin, dn dn chim u th trong h thng giao
duc cua xa hi. Luc y tai Aten va mt s thi quc khac xut hin ngh day t duy, day
cach din at, goi la ngh bin thuyt (t nguyn Hy Lap:sophistik), va mt loai ngi cac nha bin thuyt (t nguyn Hy lap: sophists). i vi ho chn ly khach quan khng
quan trong bng chin thng i thu trong tranh cai.
Cac nha bin thuyt co nhiu ong gop cho khoa hoc ngn ng, nht la tu t hoc. Ho
lam su sc thm thai co tinh ph phan i vi moi tri thc va kin gii, chng lai
nhng quan im thiu tinh chn thc, ph phan c nhng c s cua nn vn minh. Ln
u tin c nhn tr thnh quan ta phn xt mi th.
Co th goi cac nha bin thuyt la nhng nha khai sang c ai. Ho khng ch lam su
sc thm cac hoc thuyt cua qua kh, ma hn th na, a i chng ha tri thc, truyn ba
cho cac cng dn nhng g ma khoa hoc va trit hoc thi y tich ly.
Cac nha bin thuyt hu nh khng quan tm n th gii bn ngoai, gii t nhin,
ma ch chu trong nhn t con ngi, chu th t duy, dng chu nghia tng i (relativism)
gii thich nhng vn th gii quan, nhn thc lun, ao c, xa hi. Chn ly, theo ho,
co tinh cht tng i, v l thuc vao ngoai cnh, thi gian, c bit la con ngi. Tuy
nhin, do qua thin v tr chi tri tu, tuyt i hoa nng chu quan cua con ngi ma sau
nay sophistik bi ph phan nh mt hoc thuyt c tm bo v va bin minh nhng iu la
lng, ngc i, nghia la mt hoc thuyt mang tinh ngu bin.
Ngi sang lp phai bin thuyt la Prtago (Protagoras, 480 - 410 TCN), sinh tai
Aper, ng hng vi mcrit. ng la thy day chuyn nghip mn tu t hoc va thut
tranh bin. ng khng c inh mt ni nao, ma lang thang khp Hy Lap, hay trn ng
ph Aten, tng bi kt an t hnh do thai hoai nghi i vi tn giao va trt t hin hanh,
sau c tha, bi truc xut truc xut ra khi Aten nh s can thip cua Priclet, nhng bi
cht i trn ng t Nam sang Xixin. T tng cua Prtago khac hn bn th lun
truyn thng. ng cng cho rng cac hanh cht la nguyn nhn u tin cua van vt, nhng
khng phi thc tai khach quan, ma tinh bin i mi la thuc tinh cua no. Noi cach khac,
ng ly gii bn nguyn khng t kt cu, ma t bn cht cua no. Chinh tinh bin i, hay
tun chy cua van vt a n Prtago n nhn inh rng nu trong s vt tn tai hai mt
i lp nhau, th trong con ngi co th tn tai hai y kin trai ngc nhau v s vt, va c
hai u ung. Trong trng hp o sc manh cua phan quyt phu thuc nhiu vao ngh
thut bin hoa ngn t. Trong Nhng ngn t lt Prtago vit:Con ngi - thc o
ca vn vt. Lun im chu ao o ham cha y nghia nhn vn su xa. Tam b qua nhng
yu t cc oan, co th tm thy y tinh thn cao t do va nng lc ca nhn. Nu con
ngi la thc o cua van vt, th thit ch do con ngi xac lp la thc o cua s cng
bng. La nan nhn cua nn dn chu Aten, nhng khac vi Xcrat, Prtago vn xem dn chu
la hnh thc nha nc u vit nht trong th gii c ai, v theo ng, no m ra kh nng i
thoai bnh ng gia cac cng dn va chinh quyn. Prtago vn dung chu nghia tng i
vao vic ly gii cac chun mc ao c va cac quan h xa hi. Tiu chun cua chn ly la
li ich. Cai tt va cai xu, cai thin va cai ac mang tinh cht tng i, v phu thuc vao
cach xem xet va anh gia cua mi ca nhn. Ti chin thng, nghia la ti ung, ch khng
phi ti ung, nn ti chin thng.
ai biu ln th hai cua phai bin thuyt la Gocgit (Gorgias, 483 - 375 TCN), sinh
tai Lontium (Leontium), o Xixin. Nu Prtago thin v vn nhn thc, th Goocgiat
chu trong n bn th lun, mc d bn th lun cua ng ht sc c bit. Nu trong chu
nghia tng i Prtago khng inh moi th u ung, th Goocgiat lai tuyn b moi
th u sai, s dung cac apria cua Dnng nh con dao hai li, bac b lun im nn
tng cua trng phai El v chn ly va tn tai. Quan im trit hoc cua Goocgiat co th
30

tom gon trong mt cu: Khng co g tn tai c. Cac nha trit hoc thuc trng phai El
khng inh rng cai g c ta t duy th mi tn tai, moi y tng lun lun la y tng v
cai ang tn tai, cn cai khng tn tai trn thc t (h v) th khng th c t duy nh
cai ang tn tai. Nhng Goocgiat bac b tng lun im mt cua ho. Th nht, khng th
chng minh h v khng tn tai v bn thn t chng minh a buc phi tha nhn
cai khng - la, nghia la h v. Th hai, khng th chng minh cai ang tn tai th tn
tai, v tn tai, theo trng phai El, la khng sinh khng dit, bt bin bt phn, nghia la
khng co khi u, ma nu khng co khi u th v han, ma nu v han th khng xac
inh c, ma nu khng xac inh c th hoa ra vt tn tai khng u c, ma nu
khng u c th no khng co (khng tn tai). Tinh cht ngu bin cua cach lp lun trn
a qua r. Goocgiat anh ng khi im thi gian vi vi tri khng gian, vi tri vi tn tai
(khng co vi tri la khng co tn tai).
Trnh t lp lun cua Goocgiat a ng n ba im chinh:1) khng co g tn tai
c;2) nu co tn tai th cng khng nhn thc c; 3) nu chung ta bit c mt cai g o
tn tai, th cng khng gii thich no y u cho ngi khac c. Sai lm v ly lun cua
Goocgiat la ch tach ri tn tai va y thc, biu tng va li noi, chu th cm giac va i
tng cm giac. T tng trit hoc bi mt i tinh nghim tuc vn co cua no, hn na ri
vao chu nghia hoai nghi, bt kh tri. C Platn va Arixtt u xem bin thuyt nh tr la
bip, bin con ngi thanh n l cua ngn t, dng ba tt li b cong chn ly. Tuy nhin,
nhn t goc khac co th thy rng chinh cac nha bin thuyt thng qua s trin khai t
tng cua mnh a cho thy s huyn diu cua ngn ng, sc manh cua ngh thut hng
bin, mt ngh thut rt cn trong ng x, giao tip, quan h cng vic.
b. Xcrt - t trit hc t nhin sang trit l hc o c
Xcrat (Socrates, 469-399 TCN) sinh tai Aten, trong mt gia nh ma cha lam ngh
iu khc, m la ba . Thi tr Xcrat theo phai bin thuyt, chiu nh hng cua no
trong vic xac inh i tng trit hoc va cach thc truyn at t tng. Tuy nhin sau o
ng ri b trng phai nay tranh, nh ng noi, sa vao nhng cuc tranh lun v b.
Xcrat va la nhn chng, va la nan nhn cua nn dn chu Aten. Nm 399 TCN ng bi
chinh quyn Aten, do ln bang Xpact, k thng trn trong cuc chin Plpnet dng nn,
kt an t hnh v ba ti - bai xich thn linh, chng i ch va hu hoa gii tr, buc ung
thuc c tai nha t.
Trit hoc, theo Xcrat, khng phi la s nghin cu t nhin mt cach t bin, ma la
hoc thuyt dy con ngi sng tt v sng p. Con ngi ch co th nhn bit nhng g
nm trong quyn han cua mnh, tc linh hn mnh. Hy nhn bit chnh mnh, nghia la
nhn bit mnh nh thc th xa hi va thc th ao c. ng ph phan trit hoc t nhin v
no khng xem con ngi la i tng, ma hng n nghin cu cai cao siu, xuc pham
n thn linh nhng lai xa la vi con ngi, do o ri vao b tc.
S quan tm n con ngi co th c xem nh bc ngot t trit hoc t nhin
sang trit hoc ao c, t nguyn ly v tru sang nguyn ly nhn sinh. Xixrn cho rng
Xcrat a a trit hoc t trn tri xung di t. Xcrat trit hoc c quy v o c
hc duy l. Theo Xcrat, trit hoc la tri thc v con ngi, danh cho con ngi, noi cach
khac, la tri thc v cai thin. Hiu bit v cai thin s hanh ng theo cai thin. Cai ac ny
sinh la do s dt nat, thiu hiu bit. Thin va ac khng phi la hai cn nguyn tach bit
nhau, ma la s hin din hay thiu vng mt cn nguyn - tri thc. Xcrat quy moi hanh
ng xun ngc, cai ac noi chung, v s dt nat, cn cai thin, s mn tip - v tri thc, bi
l khng ai bit th no l tt m lm iu ngc li. Tuyn b o lam nn ni dung c
bn cua ao c hoc duy ly. Nhng o cng la ao c hoc hng n cai ly tng, ch
khng xut phat t thc tin cuc sng, vi nhng bin thai phc tap cua no.
Lun im c bn cua ao c hoc duy ly cng c vn dung vao linh vc chinh
tri. Phm hnh (c hanh) chnh tr l cch din t khc ca tri thc v chnh tr. Vi
31

phm hanh khng cn nhng k v hoc; nu khac i th nha nc cng chng nn co lam
g (V. S. Niersesian. Xcrt. Nxb Khoa hc, Mtxcva, 1977, tr. 44, ting Nga). V l o
Xcrat a ph phan nn dn chu chu n t lp trng cua gii quy tc, ch khng phi la
s ph phan co tinh cht dn chu, tao nn bn cht cua nn dn chu, nh C. Pp (K.
Popper) anh gia (xem C. Pp. X hi m v nhng k th ca n. gm 2 tp, t. 1, Trung
tm sang kin vn ha, Soros Foundation, Mtxcva, 1992, tr. 238, bn ting Nga). Thm
na, Xcrat mun duy l ha nha nc, mun nhng ngi iu hanh cng vic quc gia
phi co tri thc, hiu bit. Nhng chng l chinh th dn chu khng hng n iu o?
mcrit ung h nn dnchu, nhng khng h ha thp vai tr cua ly tri.
Phng php ca o c hc duy l c goi chung la phng phap . Theo
lp lun cua Xcrat, ch co th sng lng thin nu c trang bi mt phng phap hng
dn con ngi n vi chn ly, tc cai Thin va li ich cao nht, ph bin nht. Xut phat
im cua phng phap o la thai hoai nghi tich cc, s t tra vn va cu thi: Ti bit
rng ti khng bit g c. T im khng nay n chn ly tri qua 4 bc: 1) ma mai
(th hin tinh thn i thoai tich cc va khoang at); 2) (ngi thy khng ch ma
mai v s kem hiu bit cua hoc tr, ma nh mt ba giup hoc tr ra a con tinh
thn cua mnh, tc tri thc, trc ht la tri thc v cai Thin); 3) quy np, nghia la tri thc
ch co th tr nn chc chn nu c thm inh bi cuc sng, bt u t s quan sat
nhng hin tng n l n sang loc, tng hp, khai quat hoa; 4) xc nh, hay nh
ngha (ich n trong cuc sng la xac inh ung bn cht s vt, goi ung tn cua no, ch
ra ung vi tri cn co cua no, hanh xu tt theo quy lut cua cai Thin).
Bc ngot Xcrat la cach goi cua cac nha nghin cu lich s trit hoc phng
Ty v thi k din ra s inh hng lai i tng va chc nng cua trit hoc, anh du
bc phat trin mi, hai ha va vng chc hn, cua trit hoc Hy Lap c ai. S phn k
trit hoc Hy Lap theo chu cng da trn c s nay (thi k trc Xcrat, thi k
Xcrat hay thi k hu Xcrat).
Cng vi qua trnh a trit hoc t trn tri xung di t, Xcrat a nng s ly
gii vn ao c - chinh tri ln trnh khai nim, chng minh v mt trit hoc tinh cht
khach quan cua phm hanh, chinh tri, phap quyn, i lp vi chu nghia tng i va chu
nghia chu quan cua phai bin thuyt. Xcrat co l la ngi u tin trong lich s trit hoc
phng Ty a phn bit quyn t nhin va quyn cng dn, khng inh s thng nht hai
quyn o, ch khng tach ri nhau, nh Prtago quan nim. Phng phap tip cn chn ly
do Xcrat xy dng cha ng yu t bin chng, theo c nghia c ln nghia mi. Theo
nghia c, o la ngh thut tranh lun at n chn ly bng kh nng lun chng, thuyt
phuc cua ngi tham gia tranh lun; theo nghia hin ai, o la mm mng cua bin chng
chu quan, bin chng cua cac khai nim.
ao c hoc Xcrat sng bai ly tri, nhng s sng bai thai qau tt yu dn ti s cc
oan v th gii quan. Bc ngot Xcrat ng thi la bc ngot t th gii quan duy vt
t phat trong trit hoc t nhin sang chu nghia duy tm. Chu nghia duy tm t phat Xcrat
th hin trc ht vic tach cac khai nim ra khi chu th nhn thc. Khai nim, theo
Xcrat, ch la kt qu cua nhng n lc tinh thn, khng n gin la hin tng chu quan,
ma la mt hin th khach quan siu thoat nao o cua ly tri. Khai nim tn tai t thn,
khng l thuc vao tn tai cua s vt, con ngi. Chng han, khai nim p tn tai t
thn, co trc nhng s vt cu th, ban cho chung y nghia p. Xcrat la ngi phac
tho nhng ni dung c bn u tin cua chu nghia duy tm khch quan, ch khng phi
duy tm chu quan, nh mt s nha nghin cu nhn inh. La nha duy tm, Xcrat khng
inh quan im linh hn bt t. Trong chng ly linh hn bt t Xcrat a ct nghia vn
nay: nu truy n cng nguyn nhn cua sinh khi cuc sng, th o la linh hn. Linh
hn, hn moi s vt, la mt s vt khng cht va khng th bi tiu ditTin s bt t
cua linh hn la s mao him p va nn co Linh hn, do vy, i lp vi th xac, la
cai thuc v nhn gian, phi cht (Platn: Phen, Bn dch ca Trnh Xun Ngn, SG,
32

1961, tr. 269 - 270, 273, 295). Linh hn ci tao th xac, nn t no phi lun lun trong sach
va chng mc, ty u nhng g nh bn trong con ngi (xem Platn, sd, tr. 277 - 278).
Xcrat ly gii ngun gc linh hn (y thc) theo cac th bc cua linh hn v tru - cai siu
vit, ly tng, vt ln trn tn tai hu han cua con ngi. Linh hn sau khi thoat khi th
xac s c ngu dinh th cua thn Hat (Hades).
Chu nghia duy tm, mt mt, la s ngac nhin thu vi trc nng lc nhn thc cua
con ngi, thn thanh hoa no, mt khac, la s phat trin phin din, thai qau cua mt
trong nhng c trng, cua mt trong nhng mt, cua mt trong nhng khia canh cua nhn
thc thanh mt cai tuyt i, tach khi vt cht, khi gii t nhin (V. I. Lnin: ton tp, t.
29, Nxb Tin b, Mtxcva, 1981, tr. 385).
c. Trng phi Xcrt
Sau khi Xcrat bi x t tai nhiu ni a hnh thanhg2 cac trng phai trit hoc nh,
trin khai t tng Xcrat theo nhng hng khac nhau, trong o co trng phai Mga,
trng phai Elit, trng phai Er6tri, trong o ni ln trng phai Aten, do Antixten sang
lp, va trng phai Xiren, do Arixtip ng u.
Phi Khuyn nho (cynics) )c bit n nh mt trng phai chng i ch
chinh tri Aten. Tn goi trng phai ng m vi tn goi mt trng hoc t ngoai vi Aten
la Kinsargt ((Kynosarges), ni Antixten (Antisthenes, 445 - 360 TCN) - ngi sang lp
trng phai nay, theo hoc. ai biu ln th hai cua phai Khuyn nho la igen (Diogenes,
khong 412 - 323 TCN), sinh tai Xinp (Sinope), thanh ph cng bn b bin en, thuc
ia c cua Mil. Dn dn, khi Antixten truyn ba li sng ph hp vi t nhin, ging
nh li sng cua loai vt, li sng cua con cho (Kyon), ng cng nhn c danh xng
con cho bnh di (haplokyon). Tn goi bn ct y bao ham c nghia ma mai ln yu
thng tru mn. Nhng mn cua Antixten, nhng con cho y, khng cn ngi ta
bng rng nhon, ma bng ngn t. Cng nh Xcrat, Antixten co thai ph phan i vi
nn dn chu, nhng khng phi v no la quyn lc cua nhn dn, ma v v thc cht` no
cung c chuyn chinh cua tng lp chu n.
Mi quan tm hang u cua nhng ngi khuyn nho la vn ao c, mc du
igen vit hn cun sach ta V t nhin. T nhin ngoai y nghia la nhng g tn tai
xung quanh con ngi, cn ham cha tnh t nhin cua i sng. V phai Khuyn nho
chng i nn vn minh, nn bi xem nh bt chp ao ly; bt chp ao ly cua xa hi mt
cach cc oan th goi la cung si. Trong s cung si y nhng ngi khuyn nho a thach
tt c, bi vy ma ngi ta gan cho ho la nhng k v lim s, pht l moi thang bc
ao c do xa hi t ra. Tinh cht v lim s la s phn ng thai qua cua nhng ngi
khuyn nho i vi nn tng ao c ang bi muc rung bi nhng k chi tr dn chu.
ao c hoc cua phai Khuyn nho hng n vic bo v tng lp thp cua xa hi.
Nguyn tc ao c hang u la khng inh quyn t nhin cua con ngi. T nhin chun mc va thc o cua tt c. Sng hanh phuc nghia la sng theo t nhin. Nguyn tc
th hai - kh hanh nh s gii thoat. Kh hanh giup con ngi tranh xa nhng nhu cu vt
cht vn n s t do tm linh. Nguyn tc th ba - ly tri la sc manh chi phi hanh vi
con ngi. Ly tri thng nht vi phm hanh, i lp vi duc vong thp hn D i hi con
ngi xa ri nhu cu vt cht, nhng phai Khuyn nho lai anh gia cao lao ng va ngi
lao ng. Lun im lao ng la hanh phuc tr thanh mt trong nhng hn a tng cua
ao c khuyn nho, phn anh quan nim cua ai chung v cai thin. Nguyn tc th t con ngi ca nhn trn ht. Nhng ngi khuyn nho ao su mi bt ha gia ca nhn va
xa hi, gia tinh ca nhn va tinh cng ng. Ho kiu hanh tuyn b:Ngho khng phi la
ti li. Chu nghia ca nhn cua ho khng chng lai ao c noi chung, ma chng ao c
do gii cm quyn ap t.
Phi Xiren (Cyrenaism) do Arixtp (Aristippos, 435 - 360 TCN) sang lp tai Xiren,
mt thi quc thuc ia cua Hy Lap tai vng ven bin Bc Phi. Trit hoc cua phai Xiren la
33

s kt hp duy cm lun (sensualism, sensationalism) va chu nghia khoai lac (hedonism).

Khac vi phai Khuyn nho, ao c hoc cua phai Xiren khuyn khich con ngi tn hng
khoai lac, gim thiu kh au. Khoai lac la iu thin, kh au la iu ac. Li sng kh
hanh khng xng ang vi tinh thn t nhin, thm chi la s t trng phat. Con ngi
c phu cho bao nhiu c quan cm giac hay s dung by nhiu tha man nhu cu con
ngi. Hay tn hng khoai lac, v khoai lac u phi la c quyn cua gii quy tc?
Khoai lac ch danh cho ngay hm nay, bi l qua kh va tng lai khng thuc v ta. T
do la phng tin at ti hanh phuc; hanh phuc la tn hng, thu vao, ch khng chi
bnhng nhu cu hin thc. Tri thc tr nn hu dung nu no em n hiu qu cu th,
con ngi tr nn t do, nu khng chiu s can thip cua thn linh. Sng trc ht la hot
ng, nm tri, hng th, song hng thu mt cach hp ly, iu vn tt hn. Arixtip
chng lai s hng lac thai qau, tm thng, dung tuc, ku goi s dung tin nghi vt cht,
thu vui tinh thn nh ngi lai tau, ngi ci nga, bit dn dt chung i theo y mun.
Trit gia khn ngoan la ngi bit sn sang tn hng moi lac thu, nhng cng sn sang
khc t chung nh nhang, ung luc.
Nh vy phai Khuyn nho va phai Xiren a bay t hai thai hoan toan trai ngc
nhau i vi thc trang xa hi ang co du hiu tha hoa v ao c.
5. Bn th lun, nhn thc lun, t tng o c, chnh tr - x hi vquan im
thm m ca Platn
a) Bn th lun - hc thuyt v nim
Platn (Platon, Plato. 427 - 347 TCN) tn tht la Arixtclet (Aristokles) sinh tai
Egin (Egine) mt hn o khng xa Aten, trong gia nh thuc dng di quy tc. Thi trai
tr Platn la con ngi va thng minh, va kho manh, tng hai ln aot danh hiu v
ich in kinh cua thi quc, c ngi i t cho cai tn Platon, tc vam v, vai
rng. Thi thanh nin (409 - 400) Platn chiu nh hng trc tip cua Xcrat. Thi vin
du (400 - 389)Platn bt u xy dng quan im ringSau khi Xcrat bi kt an t hnh
Platn ri Aten, sang Mga, lam ban vi clit (Euklides), ngi sang lp trng phai
Mga vi chu trng dung ha Xcrat va trng phai El. Sau o Platn sang Xiren, lam
ban cng Arixtip, ri chu du khp ni, t Ai Cp n Phnixi, Ba T, BaBilon. Nm 389
TCN Platn tham gia lam c vn chinh tri cho bao chua nit (Denys), vua x Xiracut
(Syracuse), nhng sau mt thi gian bi chinh nit ban lam n l do mu thun ca nhn.
Anikrit (Annikeris), mn Arixtip, chuc ng, ri gii phong. Thi chin mui v t
tng, hay thi Vin han lm, c anh du bng vic thanh lp trng phai ring tai bc
Aten, trong khu vn mang tn Akademos, la tn mt nhn vt thn thoai. Trong gn 50
nm sang tac Platn lai mt di sn s, nhng vic tp hp va sang loc tht kho khn,
v ngoai nhng tac phm c tha nhn do ng vit, vn cn mt s la gi mao (mao
vn). S lng cac tac phm gm 1c thoai (li bao cha cua Xcrat), 34 i thoai (c
chinh vn va mao vn), 13 bc th (mao vn), tri u nhng thi gian khac nhau. Trong
nhiu i thoai, nht la nhng i thoai thi tr, Xcrat thng la nhn vt trung tm, nn
kho xac inh u la quan im cua Xcrat, u la quan im cua Platn mn danh
Xcrat. iu chc chn la th gii quan cua Xcrat va th gii quan cua Platn thng nht
vi nhau.
Hat nhn bn th lun cua Platn la hoc thuyt v y nim (idea). Trong hoc thuyt
nay Platn khng nhng nng t tng duy tm v tn tai ln thanh h thng, ma cn
khng inh tinh tt yu cua s i u duy vt - duy tm (l c nhin luc y cha xut hin
thut ng chu nghia duy vt va chu nghia duy tm).
Ni dung c bn trong bn th lun cua Platn la vn tn tai. ng t ra va gii
quyt hang loat cu hi: Th nao la tn tai ich thc? Th nao la cai bng cua s tn tai
ich thc, va th nao la tn tai khac ? Mi quan h gia chung vi nhau nn c hiu
nh th nao? Theo ti, - Platn vit,- trc tin cn phn bit cai g lun lun tn tai va
34

khng bao gi sinh thanh va cai g lun lun sinh thanh nhng khng bao gi tn tai
(Platn: Timeus, on 270). Tn tai ich thc phi la tn tai vinh cu, bt bin, t thn
ng nht, bn vng, siu cm tinh, bt kh phn, vinh cu. Cai bong cua tn tai ich
thc la s sinh thanh, tinh nht thi, kh bin, co kh nng tr thanh cai khac (khng ng
nht t thn), lun chiu s quy inh cua iu kin khng - thi gian, cm tinh, kh phn,
kh huy. Tn tai ich thc c Platn quy v th gii cac y nim, cn cai bong cua tn
tai - th gii cac s vt. Mt bn la th gii bn cht, c ly tri nhn thc, bn kia la th
gii hin tng, tac ng ln cac giac quan con ngi; mt bn la th gii ly tng, cai
thin, li ich, bn kia la th gii pha tap, phn huy. nim v cai thin, hay li ich, hanh
phuc, do o, tr thanh y nim cua moi y nim. Cai thin, - Platn vit,- khng phi la
bn cht, ma xet v c tinh va phm hanh th no ng cao hn nhng bn cht (Platn,
Nh nc (Nn cng ha), quyn VI, 508e). S khac nhau gia hai th gii c Platn m
t bng phep n du qua huyn thoai v cai hang: trit gia khac vi ai chung la ch bit
phn bit u la cuc sng ich thc, u la cai bong m nhat, dn iu cua no, ch co trit
gia mi vt ln y thc i thng, vn n chn ly, ng thi ch ra s khac nhau gia
hai th gii y (Platn, Nh nc (Nn cng ha), quyn VI, 509d, quyn VII, 514a - 517).
Khac vi trng phai El, Platn tha nhn tinh a dang, mun v cua tn tai, lam sang t
mi quan h gia y nim va s vt, t o i n tin oan v qua trnh v tru noi chung.
Theo ng, co bao nhiu y nim th co by nhiu phc hp cua cac s vt, hin tng, qua
trnh, cac quan h ng nht cn bn. Trong tac phm i thoai Pcmnht Platn nu ra ba
phng an quan h gia y nim va s vt, o la m phng, thng d, hin din. Th nht,
cac s vt hng n cac y nim nh khun mu cua mnh (m phng). Th hai, trong qua
trnh o, s vt gia nhp vao mt chung loai y nim y nim nht inh c mang mt
tn goi (thng d). Th ba, nh gia nhp vao th gii y nim ma cac s vt tng ng vi
cac y nim, th hin din mao cua mnh (hin din).
Tom lai, theo Platn, y nim ong vai tr va la khun mu cua cac s vt, va la
muc ich ma cac s vt hng n, va la khai nim v c s chung cua cac s vt trong
th gii cm tinh.
Nhng n y mt vn khac c t ra: u la nguyn nhn cua tnh trang kh
bin, nht thi, phn tan cua cac s vt cm tinh? Nguyn nhn y c Platn gan cho
chora, tam goi la vt cht - bn nguyn th hai cua v tru. Chora la mt khng gian gi
inh, mt s tiu loai khng nhn thy, khng tm ra, khng co hnh hai. Theo cach hiu
y chora chng khac nao cai khng-tn-tai, hay khng-la-g-c, nhng theo Platn, no c
thc, co vai tr to ln i vi th gii cac s vt; no la tn ti khc, khng ng cp va
ng lc vi y nim nh tn tai, ma i sau y nim. Nh vy chora khac vi vt cht vt ly,
tc bn dang hanh cht truyn thng trong trit hoc Hy Lap c ai. Th gii cac s vt - s
sinh thanh - la kt qu cua th gii y nim va th gii chora. Nu th gii cac y nim la bn
nguyn an ng tich cc, th gii chora - bn nguyn an ba thu ng, th th gii cac s
vt - a tr cua hai th gii, no ng thng d vao tn tai va tn tai khac, ha ln trong
mnh nhng tinh quy inh i lp nhau.
Ngoai cho ra - vt cht nh trung gian gia y nim va th gii cac s vt cm tinh
cn co mt linh hn v tr nh sinh lc nng ng va sang tao, ngun gc cua vn ng,
s sng va nhn thc. Linh hn v tru gm co ba phn: ng nht, cai khac, s ha ln c
hai. o cai ng nht tng ng vi y nim, cai khac - vt cht, s ha ln - cac s vt.
C v tru ln linh hn v tru do vi kin trc s, hay Ha cng (demiurgos) (mt cach hiu
khac v Thng cua ngi Hy Lap) nhao nn ra theo nhng mtip va muc ich nht
inh.
Chu nghia duy tm Platn la mt trong nhng biu hin in hnh cua trit hoc duy
tm trong lich s. No va la chu nghia duy tm chin u, va la chu nghia duy tm thng
minh.
35

b)Tm l hc - hc thuyt v linh hn

Linh hn con ngi cng tng t nh linh hn v tru, nghia la co chc nng vn
hanh thn xac, lam cho thn xac tr nn sng ng, hoat ng. Thn xac kh t, linh hn
bt t. Thn xac c tao thanh t cac hanh cht v tru. Chung tr v v tru sau khi thn
xac phn ra. Chc nng cua thn xac la tr thanh b cha tam thi va ni c ngu cua linh
hn. Linh hn con ngi la s tha hng nhng g cn sot lai sau cng cuc tao dng vi
ai cua thn linh ra linh hn v tru. Hoa cng nhao nn linh hn v tru t hn hp cai ng
nht, cai khac va ha ln cai ng nht - cai khac. Phn cn sot lai i vi con ngi la
phn cao c nht cua linh hn con ngi, tha hng t linh hn v tru - phn l tr, tip
o - ngoi l tr. Nhng ngay phn phi ly nay cng c phn chia thanh ch va dc
vng. Trong Nh nc va Timeus Platn a cu th hoa s phn chia ba phn cua linh hn,
theo o phn h ng, hay duc vong, gn vi bn nng, la ni xut phat nhng c mun
ha ng. Phm hanh cn co ch ng bn nng thp hn la tit . Phn ch la ngun
sui phat sinh nhng am m, lng nhit thanh, gn vi s can m nh phm hanh cn
bn cua no. Phn l tr, hay tinh thn, la phn duy nht cua linh hn bt t, vi phm hanh
cn bn la khn ngoan, sng sut. T phn cui vn ln cao tc la vn ln phn thn
linh, cn ngc lai - phn th tnh.
Phm hanh cao quy nht cua mi ca nhn trong quan h xa hi la cng bng.
Linh hn v tru sai khin nhng linh hn vt v, bi ging xe trong xung t trin
min gia thn tinh va thu tinh tr v vi th gii siu vit. V l o cht khng co nghia la
chm dt s tn tai, ma la hoa thn, tr v vi vinh hng. Nu ra huyn thoai y, Platn
danh tron tnh cm cua mnh cho ngi thy bt hanh Xcrat.
c)Nhn thc lun v lgc hc
T vn tn tai ich thc Platn i n gii quyt vn nhn thc ch thc va tri
thc t thn. Theo Platn, nhn thc la qua trnh linh hn tm v sui ngun vinh cu - th
gii cac y nim, hay th gii ly tng. o la qua trnh hi tng (anamnsis): linh hn hi
tng lai nhng g mnh co c trc y, nhng qun i vao thi im gia nhp vao thn
xac cua a tr va sinh ra. Vi cach ly gii nh th tri thc khng phi la mt hanh vi
cm giac, khng hn la mt kin gii ung, hay kin gii ung km theo ly do, ma la mt
kt qu c xy dng trn nn tng cua thc tai, th hin mi quan h co tinh lgic, tinh
quy lut cua nhng hnh nh din ra o.
Phng phap anamnsis la phng phap i n cac y nim vi tinh cach cai chung
khng bng con ng khai quat nhng cai n nht, ma bng con ng anh thc trong
linh hn tri thc a bi qun lang. Platn nhn manh:Hay tm kim tri thc ni mnh iu o co nghia la hi tng. Hi tng bt u nh th nao? Khi quan sat cac s vt lp
tc trong linh hn xut hin y nim tng ng hay khac bit, giup chu th so sanh chung
vi nhau. Chung ta nhn bit tinh thng nht va a dang cua th gii nh knh tin hiu y
trc tin. Chng han, ta goi mt vt la p, v ta nh lai theo s tng ng y nim cai
p, va ngc lai. Cht xuc tac chu yu cua phng phap anamnsis la ngh thut phan
oan lgic, i thoai trit hoc, hi va ap, ma o lai la php bin chng theo cach hiu cua
Xcrat va Platn. Bin chng cn c hiu theo nghia th hai - nng lc tm hiu cac
khai nim, phn bit chung theo tiu loai, lin kt cac tiu loai thanh nhng khai nim
chung loai. Co th n gin goi phep bin chng cua Platn la lgc hc, khoa hoc nghin
cu s hoat ng cua t duy. Phep bin chng c Platn xem nh khoa hoc ti thng,
i t mu thun va s thiu nht quan trong t duy n nhn thc thc tai chn ly. Hai qua
trnh thng xuyn din ra la bin chng i ln va bin chng i xung. Bin chng i ln
la i t nhng cai phn tan, nhng cm giac a tap n cai n nht - y nim thng nht
duy nht, tc y nim cai thin. Bin chng i xung, ngc lai, la s phn tich, trin khai
tt c nhng kt qu co c ra nhng chung loai, xac lp lai nhng y nim ma khng cn
ti vai tr cua cm giac. Co th hnh dung bin chng i xung nh i t nguyn ly ph
36

quat cua van vt n cac y nim va th gii cm tinh.

Phep bin chng chu quan cua Platn, co th goi nh vy, la giai oan quan trong
trong s phat trin cua ly lun nhn thc va lgic hoc. Platn a xy dng c s cho hoc
thuyt v pham tr, v chung loai va tiu loai cua cac khai nim, v s thng nht quy nap
- suy din nh phng phap tip cn chn ly, v s phat trin thng qua cac mt i lp.
Phep bin chng theo cach hiu hin ai c bt u t chinh s xem xet lai cach hiu
cua ngi Hy Lap v phep bin chng, ci bin no cho ph hp vi iu kin lich s mi
cua nhn thc.
d) Trit hc x hi - m hnh nh nc l tng
Cng nh Xcrat, mi quan tm hang u cua Platn trong trit hoc xa hi la vn
phm hanh. Bn phm hanh thng xuyn c nhc n la tit , can m (gan d),
khn ngoan, cng bng, da theo cach phn tng linh hn, phn tng xa hi va quan h
gia ngi vi ngi.
Tit la phm hanh cn co i vi tt c cac cng dn, khng phn bit ia vi xa
hi.
Can m khng nht thit la phm hanh ph bin. Ch cn mt b phn cng dn
(cac chin binh) co c no bo v an ninh quc gia.
Khn ngoan co th hin din tt c, song xet thc cht no la c quyn phm hanh
cua cac trit gia.
Co th goi cng bng la c hanh xa hi, v no th hin trong i sng cua ca nhn
ln cng ng, ong vai tr thc o cua ch chinh tri.
Platn a ra cac kiu thi quc Hy Lap c ai sau y: 1) qun ch - s cai tri cua
mt ngi tt, va hnh thc xuyn tac cua no - bo chnh; 2) qu tc - s cai tri cua mt s
ngi tt, va hnh thc xuyn tac cua no - hot u (qu u), hay tp oan thng tri bng
nhng phng tin khng hp lng dn; 3) dn ch - s cai tri cua nhiu ngi, hay cua
toan th dn chung. Co th phn chia theo ba nhom va cac hnh thc tng ng vi chung:
1) qun chu, gm co quyn lc cua nha thng thai (hay quy tc), hoc quyn lc cua k
c tai (tyrannia); 2) qu u, hay quyn lc chinh tri cua nhng nhom, tp oan nht inh,
gm co phu hao (tymokratia), qu u (oligarchea), va cng ha; 3) dn chu (demokratia).
iu c bit la Platn khng nu ln hnh thc xuyn tac cua dn chu, ma cho rng bn
thn no, mt nn dn chu thun tuy, a la hnh thc cai tri ti t nht t tt c cac hnh
thc hin tn (Platn. Tc phm chn lc T. 4, M, 1994, tr. 74). Tt c nhng hnh thc nha
nc tt p nht trong lich s vn cha phi la nhng nha nc cng bng ly tng.
Th nao la mt nha nc cng bng ly tng?
Trc ht nha nc o phi c xy dng t nhng thanh t cng dn khac nhau,
chim nhng ia vi xa hi khac nhau, thc hin ung nhng chc phn cua mnh ty theo
nng lc ca nhn. Cng bng khng co nghia la cao bng, ma ph hp vi trt t t
nhin cua s vt. S xac inh cac ng cp cua xa hi da trn s phn chia c cu linh
hn: a) cc trit gia - cai tr gia,hay ng cp vang, tng ng vi phn ly tri cua linh hn;
b) cc chin binh, hay ng cp bac, tng ng vi phn y chi cua linh hn; c) nhng
ngi lao ng chn tay v bun bn, hay ng cp ng va st, tng ng vi phn duc
vong cua linh hn. S phn chia ng cp khng ch da trn phm cht ao c, tri tu,
ma cn nht tri vi s phn cng lao ng - nn tng cua i sng xa hi. Trong nha nc
ly tng quyn lc tp trung vao tay nhng bc thng thai, nhng ngi ai din cho tri
tu cua cng ng. Tinh bn vng cua nha nc at c khi bng thuyt phuc, khi bng
gm ao. Lut phap a cac vi nhn vao b may quyn lc khng phi danh cho ho
c quyn mun i u lam g tu thich, ma s dung ho cho cng cuc kin thit nha
nc (Platn, Nh nc, quyn VII, 520a). V t chc i sng xa hi, trong nha nc ly
tng moi ngi sng co k lut, cac chin binh tp trung trong cac doanh trai, tach phu n
37

va tr em ra ring. Gia nh theo nghia truyn thng khng cn, ma ch la s lin kt nht
thi gia nam va n sinh con (Platm, Nh nc, quyn V, 460c - 461e, 462 ab). Moi tai
sn cua cac chin binh u la cua chung, khng co t hu. Chin binh ch co quyn s
dung nhng g thit yu nht cho cuc sng, sc khe va s hoan thanh tt nht cac chc
nng cua ho trong nha nc. Ho khng co nha ca ring, khng tai sn, khng cua quy.
Platn lp lun rng, nu chin binh co c nhiu tin cua, ho s bi cun theo cn lc cua
s t li, kho hoan thanh nghia vu bo v t quc; ho s bin thanh ngi chim hu rung
t, thanh nhng ng chu, gy th chuc oan i vi cac cng dn khac. V giao duc,
Platn chu trng mt nn giao duc co tinh inh hng nghim tuc, tinh sang loc, toan
din va lin tuc, hng con ngi n l cng bng va cai thin ti cao. Giao duc bt u
ngay t luc tr bit noi n trn ba mi tui. T ba n sau tui tr c giao duc bng
nhng cu chuyn thn thoai, nhm anh thc tinh t m, tinh hiu ng, sang tao. T by
n mi tui - th thao, t mi mt n mi ba tui - tp oc, tp vit, t mi bn n
mi sau tui - thi ca, m nhac, t mi sau n mi tam tui - toan hoc, t mi tam
n hai mi tui - qun s, t hai mi n ba mi tui - tuyn chon ln th nht; mt
s thc s co nng khiu cm qun c ao tao thanh cac tng linh, mt s khac co t
cht thng minh c ao tao lam nha cai tri, ng thi tip tuc hoc tp va nghin cu
khoa hoc. T ba mi tui tr i - tuyn chon ln th hai trong s nhng ngi lam khoa
hoc. Mt s khng xut sc lm th an phn lam vin chc, m5t s khac c ao tao tip,
c bit mn bin chng va mn ao c thm nhun tinh thn trit ly va cai thin.
Nh vy nha nc ly tng ma Platn hnh dung la mt t chc ao c - chinh tri
hoan ho, gii quyt cac nhim vu c bn nh m bo an ninh xa hi va chu quyn thi
quc, cac nhu cu vt cht thit yu va phuc li cho xa hi, inh hng hoat ng giao duc
va nghin cu khoa hoc. Nguyn ly cua nha nc ly tng la Cng bng, muc tiu cua no cai thin, phng tin cua no - giao duc. Platn chu trng mt nn vn hoa cao cai p
tinh thn, ly tng. Co th nhn thy trong nha nc ly tng cua Platon t tng nhn
vn - khai sang an xen vi mt s yu t cua chu nghia cng sn khng tng th thin va
chu nghia quy tc thng lu. Platn ph phan nn dn chu trong thi k khung hong cua
no, vi bn biu hin la tinh mu thun, tinh man r hoa, tinh thiu quyt oan va tinh thai
qua, ng nht bn cht cua dn chu vi nhng biu hin nht thi, i lp dn chu vi m
hnh nha nc ly tng ma thc cht la s dung hp tinh thn Hy Lap thi ai anh hng ca
vi ch qu u qun s hoa tai Xpact.
e) T tng thm m - ngh thut
cao ly tri va sc manh sang tao cua con ngi a tr thanh truyn thng trong
trit hoc Hy Lap c ai. Platn co th thu tiu con ngi c nhn, nhng khng ha thp
hnh nh con ngi sng to.
T tng thm m cua Platn th hin trong quan nim v ngh thut. Ngh thut la
m phng s m phng: cac s vt m phng cac y nim, con ngi m phng cac s vt
lam nn cac cng trnh ngh thut. Nhng m phng trong ngh thut khng n gin la
bn sao cac s vt, ma gn lin vi hoat ng co muc ich cua con ngi, bin cai th
thin, x x cua th gii cac s vt thanh sn phm y cht sang tao. Ngh thut trc ht
la gia tri do con ngi lam ranhm tha man nhu cu thng thc cai p va hoan thin
nng lc nhn thc th gii.
Ngh thut bt u khi con ngi bi m nh, in lon, bi t trong tnh th ging co
gia hai th gii - th gii ma ta ang sng va th gii ma ta cha bit, nhng khao khat
hng n. Am nh va in loan, theo Platn, la khi cht tao ra ngun lc manh m, thuc
y con ngi hanh ng. Trong hoc thuyt v linh hn Platn xp hai c tinh nay vao
phn y chi.
i tng cua thm m la cai p. Thm m hoc Platn la bn th lun c
huyn thoi ha v ci p, tc hoc thuyt v tn tai cua cai p, ch khng phi trit hoc
38

ngh thut theo ung nghia cua t o. Vi tinh cach la nhng mnh xut phat, cai p
vt khi khun kh cua ngh thut, ng cao hn c ngh thut - trong linh vc cua tn
tai bn ngoai th gii (xem V. Ph. Axmt: trit hc c i, Nxb Khoa hc, Mtxcva, 1976,
tr. 189 - 192, ting Nga).
Cai p khng co tinh hu dung va chun mc. Khng la hu dung, v cai hu dung
ch xet trong tng quan nao o, do vy khng th la cai tuyt i c; khng la chun
mc, v no khng buc cac s vt lun t mnh trong mt m thc cng nhc, gi tao.
Khng nn xem xet cai p v ngoai, ma toan th, ngay tn tai cua no. o la cai p
t thn bn trong, kt hp vi cai Thin. o cng la cai p mang sc mnh, th hin
trong cac tac phm ngh thut. Chinh no gi ln linh hn nhng xung ng, am m.
Cm thc cai p la khi im cua s phat trin tinh thn. Platn hiu s yu mn cai
p nh qua trnh con ngi n gn vi thc tai (th gii cac y nim), nh cuc hnah
trnh i ln theo nhng nc thang vn cao mai. Nc thang u tin - cai p thn xac, y
duc tinh; nc thang tip theo - cai p tinh thn; nc thang cui cng - cai p t tai, hay y
nim cai p.
Quan im ngh thut cua Platn co y nghia chinh tri - xa hi quan trong. Ngh thut
c xem nh phng tin giup xy dng hnh nh con ngi kiu mu, ni ao c va
thm m, phm hanh va cai p lin h hu c vi nhau. Ngh thut khng em n tri
thc chn ly, nhng tac ng ln tnh cm va hanh vi con ngi. Trong m hnh nha nc
ly tng do Platn xac lp cac hoat ng ngh thut phi c t di s kim soat kht
khe cua chinh quyn, nhm tranh cho tr th sm bi sa nga theo gng nhng vi thn lau
ca, c ac, tan bao, di tra (xem Platn: Nh nc, quyn X, 601b). Platn ha thp vai tr
cua ngh thut tao hnh, v theo ng, th ngh thut nay khng co kh nng phn anh chn
ly, la linh vc khng phi cua hin thc, ma cua v ngoai la di. ng ph phan th Hme
v s bang b thn linh.
6. Arixtt - b c bch khoa ca nn trit hc Hy Lp c i
a. Phn loi khoa hc
Arixtt (Aristoteles, 384 - 322 TCN) - hoc tr xut sc cua Platn - sinh tai Xtagir
(Stagire)cach Aten v phia bc 300km, mt thuc ia cua x Maxnia (Macedonia). S
nghip sang tac cua ng tri qua ba thi k chinh: thi k Aten ln th nht, hay thi k
Han lm vin (367 - 347 TCN), chiu nh hng trc tip cua Platn; thi k vin du
(nhng nm 40 - u 30 TCN), ph phan mt s lun im nn tng trong trit hoc Platn,
nht la hoc thuyt v tn tai; thi k Aten ln th hai (nhng nm cui i), m trng
phai trit hoc Lix (Lycei), c goi la phai Tiu dao (Peripatetic school).
S nghip sang tac cua Arixtt tht s. Ngoai trit hoc ng cn thm nhp hu
nh vao tt c cac nganh khoa hoc t nhin va khoa hoc xa hi, lai nhiu cng trnh co
gia tri.
Co th phn loai di sn trit hoc cua Arixtt theo ba nhom, cn c vao i tng
nghin cu va tinh hoan thin v tri thc. Nhom th nht la cc khoa hc l thuyt, ly tri
thc lam i tng (siu hnh hoc, tc trit hoc th nht, vt ly hoc, tc trit hoc th hai,
toan hoc, lgic hoc). 6i tng cua siu hnh hoc (metaphysics) la nhng g tn tai ng
sau (meta) t nhin hu hnh. T nhin Arixtt khng ng nht vi thc tai. Thc tai,
hay cai ang tn tai, c Arixtt din at bng t on, onta, phn bit vi tn tai
(to einai). Thc tai rng hn t nhint nhin ch la mt phn thc tai. V i su bn cht
phi cm tinh, vinh cu, nn trit hoc th nht, tc siu hnh hoc, c nng ln cp
khoa hc v thn, nhng rng hn c thn hoc, v no bao quat toan b nguyn nhn va bn
cht cua thc tai.
Nhom tip theo la cc khoa hc thc hnh, ly hanh ng lam i tng (ao c
hoc, chinh tri hoc, kinh t hoc). Trn thc t ba khoa hoc thc hanh va nu khng c
39

Arixtt phn tich ring bit, ma gn kt vi nhau trong cng h thng.

Nhom cui cng la cc khoa hc sng to, ly nhng g hu ich va gy n tng do
con ngi sang tao ra lam i tng (ngh thut, thi ca, cac khoa hoc ngn ng, cac hoat
ng k thut).
Trong trnh t nghin cu cua trit hoc Arixtt u tin la lgic hoc (ng goi khoa
hoc nay la phep phn tich, hoc organon, tc cng cu cua tri thc, nhng thut ng lgic
hoc lai do cac nhan trit hoc Khc k nu ra mun hn) nh nhp mn vao cac khoa hoc
khac, tip theo la vt ly hoc (k c sinh vt hoc, tm ly hoc), tm hiu t nhin v c va i
sng sinh th t bc thp nht n loai ngi, th ba la siu hnh hoc, nghin cu bn cht
cua tn tai, cui cng la ao c hoc, kinh t hoc, chinh tri hoc va cac khoa hoc ngn ng,
vn chng, ngh thut.
b. Bn th lun - nh nguyn vt cht - m thc
Ngoai chu nghia duy vt va chu nghia duy tm nh hai khuynh hng, hay hai
ng li c bn, hnh thanh va phat trin trong cuc tranh lun v nguyn nhn, c s cua
tn tai, trong trit hoc Hy Lap cn hnh thanh phng an th ba - nh nguyn lun (dualism
xut phat t ting la tinh dualis la tnh hai mt, phn i). ai din cho phng an nay
laArixtt.
Trong chng 9, quyn 1, cac chng 4 va 5, quyn 13 cua Siu hnh hc Arixtt
ph phan Platn v a tuyt i hoa y nim, xem no nh mt th gii ly tng, tn tai c
lp (xem Arixtt: Siu hnh hc, quyn 1, chng 9, 10; quyn 13, chng 4; quyn 14,
chng 1). Nhm vt qua Platn, Arixtt xy dng quan nim mi v tn tai trn c s
tha nhn tinh tuyt i, tinh ph bin va tinh n nht cua no. Tn tai, theo Arixtt, la cai
bao ham nhng c tinh tao nn bn cht cua s vt. Khi ta noi cai g o c, ta noi trc
ht n cac thuc tinh tao nn no. o la tn ti n nht, co ca tinh. Tn tai cng c xac
inh theo tnh ph bin, nghia la trong v s cac s vt khac nhau thuc mt hoc nhiu
chung loai, ta vn tm ra nhng net tng ng cua chung. Tn tai, - Arixtt vit, - t no
quy cho tt c nhng g c xac inh thng qua nhng hnh thc din at cua cac pham
tr, bi l nhng din at y c tao ra bng bao nhiu cach thc, th tn tai c xac
inh trong by nhiu y nghia. Do ch mt s din at quy inh bn tinh s vt, mt s khac
- cht, mt s khac na - lng, mt s khac na - quan h, mt s khac na - vn ng
hay chiu tac ng, mt s khac na - u (vi tri), mt s khac na - khi nao (thi
gian), nn tng t mi th trong s chung u ham nghia tn tai (Arixtt, sd, quyn 5,
chng 7, 1017a 23 - 27). o la tn ti ph bin, bao ham nhng c tinh chung nht cua
s vt. Ngoai hai c tinh va nu Arixtt danh nhiu quan tm n tn ti thun ty t
thn, tuyt i, tach khi v cht, nghia la tn tai nh mt bn th siu vit, vt khi th
gii kh giac hu hnh, hay Thng . Vn nay c lam sang t thm trong hoc
thuyt v tn tai nh s thng nht tim th, hay kh nng (vt cht, hay th cht) va hin
th, hay hin thc phi vt cht (hnh thc, hay m thc). Cng vi hai mt i lp y
Arixtt cn a ra yu t th ba, mt th nn (hypokeimenon) ma trn o cac qua trnh
sinh thanh, bin i din ra t s tng tac cua cac mt i lp. Nh vy co th hnh dung
mt cu truc gm ba thanh t:cai hin hu, cai i lp vi hin hu, cai ma t o mt cai
khac xut hin. Cai hin hu bao gi cng la cai c xac inh, nghia la mang mt din
mao, dang v cu th. S khim khuyt din mao co th xem la mt i lp cua no. Cai lam
c s cho s xut hin chinh la vt cht (th cht). Arixtt goi ba bn nguyn nay ln lt
la m thc (morph), khim khuyt (steresis) va th cht (hyle). Vt cht la kh nng tn
ti (tim th). Khi ng tr thanh bc tng bng ng la nh co mt m thc (hnh nh
bc tng) khoac ln vt cht y (khi ng), giup no co c din mao c trng. Pho
tng, qu cu, hnh vung, hnh tam giac, hnh thoi co th ph bin cho nhiu cht liu
- t, a, st, ng, gang iu nay chng t tinh nng ng cua m thc, khac vi tinh
thu ng cua vt cht, cai ch tr thanh mt hin hu xac inh khi tip nhn mt m thc
40

nao o. M thc c Arixtt quy v bn cht, hin thc. Nguyn nhn ich thc, s khi
cua tn tai khng phi la nhng yu t vt cht, ma la cai em lai mt thit inh cho s vt
s vt la chinh no (xem Arixtt, sd, quyn 7, chng 17, 1041a7 - 30, 1041b3 - 20).
Nhng, theo Arixtt, vt cht xet trong nhng trng hp khac nhau va la kh nng, va
la hin thc. Chng han, vic xem khi ng la vt cht cua qu cu cha phi la cach
xem xet duy nht. Co th noi n gin khi ng la mt hin thc, cn cac phn t ng
la vt cht hp nht thanh khi. Theo trnh t o co th truy n k cng, n ch bn
thn cac hanh cht c bn cua v tru (t, nc, la khi) cng la nhng hin thc (m
thc) c bit, kt hp vi th cht, tc vt cht c bit nao o. Vt cht vi tinh cach
la ngun gc t nhin cua bn hanh cht - vt cht u tin - co l la hn mang khng xac
inh, th kh nng thun tuy, t no cha th tr thanh hin thc.
Vt cht cng vinh cu nh m thc. Tt c nhng g tn tai trong t nhin u c
tao thanh t vt cht va m thc. Khng co vt cht s khng co t nhin va s vt. S vt
xut hin la nh co mt m thc c a vao vt cht. Vt cht va m thc la c s cua
cac s vt n nht, ban cho chung mt chung loai, mt hnh thc c trng. Khac vi m
thc, vt cht la ngun gc cua tinh nht thi, kh bin cua van vt; chinh nh no co c
tinh ng ngng ca cua tn tai va khng tn tai, ma s vt cng co kh nng tn tai
hay khng tn tai. Th gii cac s vt do s kt hp vt cht - m thc tao ra la th gii
vn ng. Nhng u la ngun gc cua vn ng? Theo Arixtt, s tn tai vinh cu cua th
gii va s vn ng vinh cu tt yu a n s thit inh v nguyn nhn vinh cu, ti
hu cua th gii. Theo trt t nhn qu cn truy tm nguyn hnn u tin cua dng chuyn
bin van vt theo thi gian. Trong chu k ni tip nhau con ga - qu trng - con ga vn co
th hnh dung con ga u tin khng sinh khng dit. o la hnh nh ng c u tin ma
thiu no s khng co bt k ng c nao khac, vn ng nao khac.
ng c u tin c phn tich t ba khia canh: th nht, ng c u tin khng
chiu s tac ng cua bt k yu t bn ngoai nao; no va la nguyn nhn u tin, va la
tn tai u tin. Th hai, ng c u tin la cai bt ng, v no a ng nh chop, tr
thanh nguyn ly ti cao cua moi s chuyn dich, bin i. Th ba, ng c u tin la tn
tai ti thng, t thn, phi vt cht, siu t nhin, la tri tu thun tuy, m thc thun tuy,
m thc ca nhng m thc, khi ng va chi phi cac qua trnh v tru. Nh vy nhi
nguyn lun dn n chu nghia duy tm khach quan. im xut phat la s ph phan chu
nghia duy tm Platn trong hoc thuyt v y nim nh c s, khun mu ca th gii cac s
vt, im kt thuc lai la mt th chu nghia duy tm khng trit di hnh thc nhi
nguyn vt cht - m thc.
c. Vt l hc v v tr lun
Quan im nhi nguyn vt cht - m thc la c s xac lp hoc thuyt v bn
nguyn nhn c bn cua vn ng va bin i trong th gii, o la nguyn nhn vt cht,
nguyn nhn m thc, nguyn nhn vn ng, nguyn nhn, c ch. Arixtt vit:Nguyn
nhn c goi la: 1)cai ham cha bn trong s vt, cai ma t o no xut hin, chng han
ng la nguyn nhn cua pho tng, bac la nguyn nhn cua cai ia, 2) m thc, hay
khun mu, cai xac inh bn cht s vt, 3) cai ma t o bt u s thay i hay chuyn
hoa vao trang thai cn bng, chng han ngi thy la nguyn nhn (cua hoc tr tt), ngi
cha - nguyn nhn cua a con; noi chung cai tao ra la nguyn nhn cua cai c tao ra,
cai lam bin i - nguyn nhn cua cai bin i, 4) muc ich, nghia la cai-v-no, chng han
muc ich cua i dao la sc khe. Do u con ngi i dao? V mun c khe manh. Hn
khi noi nh th chung ta nghi rng mnh a ch ra nguyn nhn (Arixtt, sd, quyn 5,
chng 2 1043a 28 - 35).
Nguyn nhn m thc: moi vt trong th gii co th vn ng la nh m thc cua
chung; do m thc la tinh quy inh cn bn cua tn tai, nn no la nguyn nhn quan trong
nht.
41

Nguyn nhn vt cht: vt cht la ci ngun cua th gii cac s vt. Trong uan h
gia vt cht, hay tim th (dynamis), va m thc, hay hin th (energeia) vn ng ong
vai tr cai lam chos thng nht cac mt i lp thanh hin thc.
Nguyn nhn mc ch: tinh muc ich va ng nht vi tinh tt yu, va c xem
nh vn ng hng ti muc ich ti cao la cai Thin, hanh phuc, va theo nghia o no bao
trm toan th v tru ln i sng con ngi, chi phi tt c cac s vt, cac hin tng va
cac qua trnh din ra trong th gii.
Nguyn nhn vn ng: Arixtt khng tha nhn s t vn ng, ma xem vn ng
la do s tac ng cua vt nay ln vt khac. Arixtt nhn manh:Di moi s bin i mt
cai g o bin i nh mt cai g o va vao mt cai g o (Arixtt, sd, quyn 12, chng
3 1070a 1 - 2). Sau cng ng hng n ng c u tin nh ngun gc va nguyn nhn
vn ng.
Hoc thuyt v bn nguyn nhn c Arixtt phn thanh bn nhom, trong o nhom
nguyn nhn vt cht tach ring, cn nhom nguyn nhn m thc - muc ich - vn ng
ch la mt. Trong quan nim v vt cht vn ng Arixtt n gn vi chu nghia duy vt.
Trong Bng phn loai khoa hoc vt ly hoc c xem nh khoa hoc v cac hin tng
cua t nhin. T nhin Arixtt la th t nhin co hai mt - vt cht va m thc, v th t
phi t ra cu hi: vt cht co th c xem la t nhin trong chng mc nao? Tr li: no
tr thanh t nhin ch khi nao co th c xac inh thng qua bn cht. T nhin theo
nghia u tin va ring co cua no la bn cht, ma chinh la bn cht cua cai co khi nguyn
vn ng t thn. Vt cht c goi la t nhin v no co kh nng at ti bn cht nay
(Arixtt, sd, quyn 5, chng 4, 1015a 14 - 15). Nh vy co th noi t nhin la ngun lc
bn trong cua s t vn ng va phat trin cua cac s vt.
Arixtt trnh bay hoc thuyt v vn nt (kinsis) c trong Siu hnh hc ln Vt l
hc. Trong Siu hnh hc Arixtt ch ra bn dang vn ng co th la: 1) tng va gim; 2)
bin i v cht, hay chuyn hoa; 3) xut hin va dit vong; 4) chuyn dich vi tri trong
khng gian (vn ng c hoc). Trong bn hnh thc o Arixtt xem vn ng trong khng
gian la hnh thc chu yu, iu kin cua tt c cac hnh thc vn ng cn lai. Arixtt chia
vn ng c hoc nh th thanh vn ng theo vng trn, vn ng thng, s kt hp vn
ng vng trn v vn ng thng, theo o vn ng theo vng trn la vn ng co tinh
lin tuc, cn vn ng thng co tinh gian oan.
Sau khi inh nghia va phn loai vn ng Arixtt tm hiu cac khai nim khac cua
vt ly hoc.
Khng gian theo cach hiu cua Arixtt ng nghia vi v tr - gii han cua vt th.
ai thin cu khng co vi tri, khng nm u c, v khng co cai g vy boc no. Vi tri
khng phi la m thc ln vt cht, v c hai khng th ng tach bit vi i tng, cn vi
tri th co th (Arixtt, Vt l hc, quyn 4, 209b 20 - 32). Vi tri cng khng phi la s vt
n nht, v nu noi nh vy ta phi chp nhn trong mt vi tri co hai vi tri. Vi tri la b
cha cac vt th.
Khac vi khng gian, thi gian khng lin kt vi cac vt th, ma vi vn ng. Thi
gian khng phi la vn ng, nhng no khng tn tai thiu vn ng, bi l no la s lng
vn ng xet theo quan h vi qua kh va tng lai, la s tun chy. Vi tri th gii la hu
han, mt khi no c gii han bi bu tri, do o co th co vn ng tuyt i va ng im
tuyt i, co trn tuyt i va di tuyt i. Thi gian th v han, v nu nh tt c cac
qua trnh n nht u hu han, va dai lu cua chung c anh gia bng thi gian, th
th gii thng nht va vinh cu phi co dai lu v han. Thi gian khng phi la vn
ng, v vn ng th co vn ng nhanh, vn ng chm, cn thi gian th u u cng
vy. Nh t tinh y ma thi gian la thc o cua vn ng. Ngc lai vn ng cng o
lng c thi gian, khac chng y la khng phi bt k vn ng nao, ma ch vn
42

ng cn bng theo vng trn cua ai thin cu mi la thc o thi gian, vng thi
gian. Thi gian la s lng vn ng lin tuc; thi gian tr thanh vn ng ch bi v vn
ng co s lng (xem Arixtt, sd, quyn 4, 223a, 223b).
Arixtt khng nht tri vi Platn v a quy cac yu t t nhin v nhng dang thc
hnh hoc. Gi thit y, theo Arixtt, khng th ly gii trong lng cua cac hin tng vt
ly, do o kho tm ra nguyn nhn vn ng cua chung. ng thay phng an dang thc hnh
hoc bng phng an xac inh vi tri. Nu vt th nm vi tri c hu t nhin cua mnh th
no ng im; nu bi y sang vi tri khac khng tng xng, th nht inh no phi chuyn
dich tr v vi tri tng xng t nhin ban u. Tri t ng im v ta lc v tr t nhin
ca mnh, tc trung tm i thin cu. Nu nem hn t ln trn, no s ri tr lai, tc
hng v vi tri t nhin.
Quan nim v vn ng cua cac hanh cht t nhin Arixtt co nhng ci bin nht
inh. Bn hanh cht truyn thng - t, nc, la, khi - u vn ng theo ng thng:
t, nc - t trn xung, hng v tm; la, khi - t di ln, hng ra ngoai din. Th
gii c tao nn t s kt hp cac hanh cht y. Arixtt cn a ra hanh cht th bm te (aither), co c tinh bt bin, hnh thanh nn nhnh vt th bu tri.
Vt ly hoc va v tru lun cua Arixtt cha ng yu t muc ich lun. Toan b t
nhin la mt c th sng ng thng nht, ni ma cai nay xut hin v cai kiaDo ch t
nhin co tinh cht hai mt: mt ng no la vt cht, ng khac - nh m thc, ma m thc
lai la muc ich, ma toan b nhng g khac u tn tai v muc ich, nn no (m thc) cng
s la nguyn nhn cua s v cai g (Arixtt, Vt l hc, quyn 2, 199a 30 - 32). Bn canh
o Arixtt cng phn bit tinh muc ich va tinh tt yu, mc d cha r rang.
d. L lun nhn thc - s sa cha li Platn
Trc ht Arixtt phn bit tri thc vi kinh nghim va thng kin. Tri thc khac
vi kinh nghim, bi l tri thc co tinh ph bin va tinh tt yu, cn kinh nghim, nht la
thng nghim, co tinh n nht va tinh ngu nhin. Nhng kinh nghim la khi im cua
c tri thc ln ngh thut (xem Arixtt, Siu hnh hc, quyn 1, chng 1, 980b - 98125).
Tri thc khac vi thng kin nh cai xac thc khac vi cai xac sut, cai chc chn khac
vi cai phng oan.
S khac nhau cn bn gia Arixtt va Platn trong ly lun nhn thcla ch nu
Platn xut phat t s tn tai cua tri thc, th Arixtt xut phat t s tn tai cua i tng
tri thc.
Nhn thc lun cua Arixtt la s sa cha lai nhn thc lun cua Platn. Nhn thc
c Arixtt xem xet nh mt qua trnh t cm tinh n ly tinh, t nhn thc cai n nht
n nhn thc cac tiu loai, chung loai. Platn cng noi n iu o, nhng trin khai theo
hng i xung: ly tinh - giac tinh - nim tin - m phng, trong o hai nc thang u thuc
v hoat ng t duy, hai nc thang sau - thng kin. S lin kt bn nc thang nhn thc,
theo Platn, tao nn mt qua trnh nhn thc thng nht, ma c s cua no la tn tai ich
thc, th gii cac y nim. Bac b Platn, Arixtt cho rng, khoa hoc ly cai ph bin lam
i tng, nhng cai ph bin la s tru tng hoa t thc tai cu th cm tinh, nn trc
ht cn nhn thc nhng cai n nht, th gii cac s vt cm tinh. . Nhn thc cm tinh,
theo nghia o, la nc thang u tin, cn thit cua qua trnh nhn thc. Tri thc ph bin
xut phat t kinh nghim va c tru tng hoa t duy, la s khai quat tri thc v
nhng cai n nht. Tri thc v cai ph bin hnh thanh trong linh hn ly tinh, th linh hn
c bit, ch co con ngi, tn tai khng l thuc vao thn xac. Linh hn la nguyn nhn
va khi u cua v th sng, trong o phn siu vit nht thuc v ly tinh, nhng ngay ly
tinh lai co phn l tnh siu vit thun ty - siu vit cua nhng siu vit. V phn mnh ly
tinh siu vit phn thanh ly tinh tich cc (nng ng) va ly tinh thu ng. Arixtt t ly
tinh siu vit tich cc nh chop bng phn tng linh hn va xem no nh ly tinh sang tao.
Ly tinh y trong khi suy nim v s vt cng ng thi sp xp cac s vt. Ly tinh thu
43

ng, thu nhn, la s i tm nhng m thc, hay kh nng at ti nhng m thc. Tri thc
v cai ph bin c t vao ly tinh thu ng di dang kh nng. kh nng tri thc tr
thanh tri thc thc s cn co c ly tinh tich cc (din at theo ngn ng hin ai: tinh tich
cc cua y thc) ln s tc ng ca th gii khch quan ln linh hn.
e. Lgc hc
Arixtt la ngi sang lp lgic hoc nh khoa hoc v cac hnh thc va cac quy lut
cua t duy. Tuy nhin thut ng logik (nh danh t) khng do Arixtt khi xng; ng
ch bit n logikos (nh tinh t) hoc aloga. Bn thn Arixtt goi khoa hoc v t duy la
php phn tch (analytika), trnh bay no trong Php phn tch th nht va Php phn
tchth hai. Sau nay cac nha nghin cu goi chung cac cng trnh ban v lgic cua Arixtt
la organon, tc cng c cua tri thc. Ngoai hai quyn Phn tch va nu, vn lgic cn
c Arixtt trnh bay trong Cc phm tr, Phng php lun (Topika), Phn bc cc
nh bin thuyt, mt phn trong Siu hnh hc, o c hc.
Arixtt khng xem chinh tri nh mt khoa hoc ring r, tach ri khi ao c, ma ch
la mt thanh t trong tng th cac hoat ng xa hi, ma muc tiu la hanh phuc cua con
ngi. Nha nc la s phat trin t gia nh thng qua cng ng. Noi khac i, nha nc la
mt t chc thuc v ao c th7c5 s tin b, phat trin con ngi (xem Aristote, www.
interactive. fr/gc/fr/math)
V. nh gi tng qut v trit hc Hy Lp - La M c i
Vi gn mt thin nin k tn tai, trit hoc phng Ty a lai nhng du n m
net trn con ng phat trin cua t duy trit hoc nhn loai, tao nn mt trong nhng thi
ai si ng va bi kich nht, th hin khat vong cua con ngi vn ln lam chu t nhin,
ci bin xa hi va chinh bn thn mnh.
Co th thu tom ba chu chinh cua trit hoc phng Ty c ai, t thi k hnh
thanh cac thi quc u tin n khi trng phai trit hoc cui cng bi ong ca vao u th
k VI. Trc ht la tm hiu t nhin. Cu hi th gii bt u t u va quay v u?,
bn tinh cua th gii la g? cho thy n lc cua cac trit gia mong mun vt qua nh
hng cua th gii quan thn thoai, em n li gii ap hp ly v th gii xung quanh va
v tac ng cua no n i sng con ngi. Chu tip theo la nhn thc. Bt u t
Thales va Pithagoras con ngi khng ch c xem nh mt thanh vin cua v tru, ma
cn lun chng t vi th cua mnh trc v tru y. Bn thn thut ng philosophia cng
nhn manh n khat vong tm kim va kham pha chn ly. Trit hoc - o la con ng
hng ti chn ly. Cac nha trit hoc ngay t c ai a tp trung tranh lun v kh nng va
gii han cua nhn thc, v cac phng phap va phng tin nhn thc, v ngun gc, c
s va tiu chun cua chn ly. Bn canh vic cao ly tri, oc kham pha sang tao cua con
ngi, vn cn mt s trit gia ng trc nhng din bin phc tap, phi tt inh cua cua
i sng xa hi, a chu trng treo lng phan quyt, ri vao chu nghia hoai nghi. Chu
th ba la con ngi, xa hi loai ngi vi tt c nhng biu hin phong phu va phc tap
cua no. T Socrates tr i con ngi tr thanh mt trong nhng im nong cua cac cuc
tranh lun trit hoc. Con ngi va la chu th, va la i tng nghin cu.
- c im trc tin cua trit hoc phng Ty c ai, nht la trit hoc Hy Lap
nhng th k u tin, la tinh cht phac, s khai cua no, mi lin h cua no vi thn thoai
va tn giao nguyn thuy, an xen vi nhng mm mng cua tri thc khoa hoc, phn anh
trnh nhn thc chung cua xa hi. S ra i cua trit hoc khng co nghia k nguyn thn
thoai a hoan toan kt thuc. mc nht inh, xet theo ci ngun, trit hoc ra i nh
n lc tai thit lai thn thoai bng phng tin cua ly tri Vi thi gian, cng vi s phat
trin xa hi, s ph bin tri thc khoa hoc, nhng cu chuyn thn thoai dn dn c s
dung vao muc ich th hin mt nhn sinh quan, mt trit ly sng. Nhng khai nim trit
44

hoc co ngun gc thn thoai u c ci bin, duy ly hoa am sang t thm t tng
cua cac trit gia, nhng t tng cn n gia cua thn thoai nhm ap ng thoi quen y
thc cua con ngi.
-c im th hai th hin tinh cht bao trm v mt ly lun cua trit hoc i vi
tt c linh vc cua nhn thc. V ra i trong bi cnh trnh nhn thc cua con ngi
cn tng i thp, tri thc v moi mt cha phat trin bao nhiu, nn trit hoc ong vai
tr la dang nhn t hc ly lun hu nh duy nht, hy vong ly gii nhng vn ly lun cua
cac khoa hoc cu th ma vao thi k nay cn ang nm trong tnh trang tn man, s khai,
mang nng tinh cht trc quan, thc nghim. Trit hoc c xem nh khoa hoc cua cac
khoa hoc, cn cac trit gia th c tn vinh thanh nhn nha thng thai, ai din cho tri
tu xa hi. Song iu o lai a n ch i vi cac nha trit hoc nhn thc ly lun la cai
vt ln trn hoat ng thc tin, bin thanh nhn thc t thn, nhnt hc nhn
thc. Trit ly tr thanh c quyn cua mt s it nha thng thai, nhn thc t thn i lp
vi thc tin, vi y thc i thng.
- Tinh a dang, mun v, s phn cc quyt lit gia cac trng phai lam nn c
trng phat trin cua trit hoc phng Ty c ai trong sut 10 th k, xac lp ng li
Democritos va ng li Platon trong lich s trit hoc phng Ty. Tinh cht nay chiu
s chi phi bi iu kin ia ly c bit cua cac thi quc, s thay th nhau cac trung tm
kinh t, vn hoa, qua trnh giao lu vi vn hoa phng ng, phong cach phong khoang,
yu chung t do kt hp vi s khn ngoan va tinh t cua ngi Hy Lap, La MaTrong
bc tranh mun v cua trit hoc phng Ty c ai a cha ng hu nh tt c nhng
hnh thai va phng thc t duy cn bn nht, c tip tuc hoan thin, ci bin va phat
trin sau nay.
- phn ln cac hoc thuyt trit hoc a th hin tinh bin chng t phat, s khai
trong vic gii thich t nhin, kham pha cac quy lut nhn thc, gi m tinh thn kham pha
cho cac thi ai sau. Heraclitus ng t cua phep bi n chng theo cach hiu hi n ai; t
tng cua ng gi ngun cm hng v s g p g Ty ng (qua Ph t t Thich Ca Mu
Ni, Lao T, Heraclitos)
- Con ngi - thc o cua van vt; li tuyn b nay cua Protagoras chng t rng
d chu trng hng ra v tru, gii thich va khao khat chinh phuc no, ngi Hy Lap vn
danh nhiu tm huyt tm hiu nhng vn nhn sinh, xa hi. Qua trnh nhn bn hoa chu
nghin cu a lai nhng t tng nhn vn, khai sang su sc.
CHNG II.
TRIT HOC KYT GIAO TRUNG C
I. S ra i v c im ca trit hc Trung c
1. S ra i ca Kit gio v trit hc Kyt gio
Theo s liu hoc, s sup cua ch chim hu n l c anh du bng s kin
Ty b La Ma tan ra vao nm 476 (th k V). Tuy nhin, nu noi n hnh thc t duy
Trung c, cn hng n th k I, tc thi im Kyt giao ra i va dn dn khuch trng
nh hng cua mnh thng qua cac Giao phu, nhng ngi tin phong truyn ba t tng
Kinh thanh Kyt giao trong nhiu th k.
hiu bi cnh lich s dn n s ra i hnh thc t duy trung c, cn tinh n
trc tin c im cac quan h xa hi di ch chim hu n l, phng thc sn xut,
chinh sach cai tri tan bao cua quc La Ma.
Di ch chim hu n l, ngay c trong thi k hng thinh nht la thi k nn
dn chu chu n, giai cp n l, vn chim s ng trong xa hi (chng han s lng n l
chim hn dn s Aten vao thi k chp chinh cua Pritcl), khng c i x nh con
45

ngi, ma ch ang xem la cng cu bit noi, sn sang bi em ban hay lam thu tiu khin,
bi hanh ha khng thng tic. V th nhng cuc khi nghia lin tip n ra, co khi ln n
hang chuc ngan n l, y xa hi n tnh th khung hong nghim trong. Alchxng
ai m rng nh hng cua th gii Hy Lap ra bn ngoai thng qua nhng cuc vin
chinh m mau (Hy Lap hoa ln th nht), song vn khng lam diu bt bu khng khi ngt
ngat, xut phat t bn cht cua ch chim hu n l. Sau khi Alchxng qua i th
gii Hy Lap cang lun su vao khung hong. Nm 143 TCN Hy Lap bi La Ma thn tinh v
chinh tri. Mc du vy ngi La Ma vn t xng la hoc tr cua Hy Lap phng din vn
hoa, khoa hoc, trit hoc, ngh thut. Ting Hy Lap vn c s dung lam ngn ng chung
cua toan khu vc quc. S sach goi hin tng may la Hy Lap hoa ln th hai - Hy
Lap hoa vn hoa La Ma, nghia la k i chinh phuc lai bi chinh phuc.
Luc nay trong sinh hoat tn giao a thn giao la hnh thc thng tri. Ach cai tri tan
bao cua ngi La Ma, nhng b tc trong cuc sng con ngi, s tht bai cua nhng n
lc ci cach chinh tri trong khun kh ch chim hu n l, s v cac gia tri
khin cho lng tin cua cac tin a thn giao bi lung lay nghim trong. Trong iu kin o
s ra i va ph bin cac tn giao nht thn t phng ng vao quc La Ma, chinh
ni giao tip nhiu nn vn hoa, tn giao, a anh thc s k vong cua con ngi vao
ng ti cao duy nht, ch khng phi vao nhiu vi thn, va vao nhng phep nhim mau,
nhm xoa diu ni au thn xac va s dn vt tinh thn ni ho. Trong s cac tn giao nht
thn Ky t giao (Christianity), do Gixu (Jesus), mt ngi Do Thai sinh tai Palextin sang
lp, c truyn ba nhanh chong va manh lit hn c. V mt tin ngng no a lam o
ln truyn thng cua ngi Hy Lap, La Ma. V mt chinh tri, no thach thc ch cai tri
phn nhn vn thi by gi. S ra i cua Ky t giao la mt hin tng co tinh cach mang
trong i sng tinh thn cua xa hi, bi l, th nht, bui u lich s Kyt giao la tn
giao cua ngi ngho, cua qun chung bi ap bc, va vi tinh cach o no tuyn truyn li
sinh hoat dn chu, bnh ng, khng phn bit nam n, giau ngho, sang hn, nn c ai
chung tin theo. Th hai, Kyt giao tr thanh th liu phap tm ly, tinh thn, an ui con
ngi, gieo vao lng ho nim tin v mt cuc sng tt p mai sau. Co c lng tin y, ho
sn sang ng u vi nhng bi kich cuc i, ch ngay phan x va c cu chuc bi
ng cu chuc la c Chua Kyt. Th ba, Kyt giao th hin s phn khang cua con
ngi i vi tach thng tri tan bao cua quc La Ma. Ta an khung khip c dng
ln la nhm kt ti quc La Ma; Ngay tn th (hai hnh nh c nhc n trong
Kinh Thanh nhm xac inh s kt thuc mt chu k cua loai ngi) ngm hiu la ngay tan
cua ch chim hu n l. Ky t giao gop phn y nhanh s suy vong cua ch chim
hu n l, la ch n luc o a tn dung ht nhng gia tri cua mnh, tr thanh lc cn
i vi tin trnh lich s.
Rng ra trong ba th k Kit giao bi an ap m mau v nhng nguyn c giao ly va
ng c chinh tri cua th lc cm quyn. T tng dn chu, bnh ng theo giao ly Kit bi
xem nh s thach thc quyn uy cua k thng tri, cn nhng bui hanh l vao ban m bi
gan cho m mu bao loan. iu ang ngac nhin la tn giao mi o cang bi an ap lai cang
khuch trng nh hng cua mnh trong cng ng dn c, tac ng n c tm ly cua
k i an ap. n u th k IV chinh quyn La Ma bt u thay i thai i vi Kit
giao. Cac hoang La Ma, trong o co Cngxtngtin (Constantinus), tuyn b chm dt
nhng cuc tan sat va hp phap hoa Kit giao vao cac nm 311 va 313. T o bt u
phong trao ci o theo tn giao mi, thu hut c nhng ngi ng u chinh quyn va
nhng ngi giau co. c bo tr bi nha nc ang i dn vao qu ao phogn kin,
Kit giao tip tuc u tranh v muc tiu ln hn - quc giao. Nm 324 muc tiu nay a at
c. Nm 325 Nha th toan ci Kit giao ra i, cng b biu tng va thuyt gio chinh
thc. T o tr i Kit giao tr thanh th lc ln trong mt th gii khung khip - th gii
cua m trng trung c, thn quyn thm chi ln at c th quyn.
Cuc tn cng cua cac sc tc man di ch la s chng thc tt yu cho cai cht kho
46

tranh khi cua hnh thai kinh t - xa hi khng cn ph hp vi nhu cu phat trin chung.
2. c im chnh ca trit hcKyt gio Trung c
Tn goi trit hoc Kyt giao a cho thy lin minh gia trit hoc va tn giao, s chi
phi cua tn giao i vi t duy trit hoc. Trit hoc Kyt giao, do o, la trit hoc chiu s
chi phi cua t tng Kyt giao, la cng cu cua thn hoc Kyt giao, gii quyt cac vn
trit hoc theo cac chun mc cua no. T tng Kyt giao chi phi toan b din mao tinh
thn xa hi, trong o co trit hoc. S c tn nay th hin trong thai i vi di sn c
ai. Nha th ch cho phep truyn ba nhng t tng ph hp hoc gn vi h thng nht
thn va ao c Kit giao nh hoc thuyt duy tm cua Xcrat, Platn, nhi nguyn lun duy
tm cua Arixtt, chu nghia khc k, trng phai PlatnMt khi a thn giao bi bai xich
th tinh thn a nguyn trit ly cng khng cn, v theo quan im cua cac Giao phu tinh
thn y gy chia r con ngi va bt n xa hi. Khat vong kham pha cai mi bi thay bng
s tun phuc Li thing. La ngi phung s trung thanh nha th Ky t giao, lin minh
cht ch vi thn hoc, trit hoc co nhim vu chng minh cho chn l c sn theo s dn
dt cua nim tin.
Trit hoc trung c kt hp cht ch vi y thc h tn giao, c xy dng trn
nguyn ly mc khi (revelation) va nht thn (monotheism), la nguyn ly chung cua Do
Thai giao, Kit giao, Hi giao nhng t ra xa la vi th gii quan tn giao - thn thoai
cua Hy Lap - La Ma c ai.
Kinh thanh Kyt giao chi phi trit hoc c ba bnh din - bn th lun, nhn thc
lun va ao c. Thn hoc cn n cac h thng cac khai nim trit hoc. Trong pham vi
thn hoc t duy trit hoc chu yu hoan thanh vai tr k phung s, bi l no ch tip nhn,
chu gii, phn tich Li thing. Kinh Thanh Kit giao chi phi trit hoc thng qua nhng
t tng c bn sau y:
- Bn th lun: thuyt Thn la trung tm (Theocentrism) va thuyt Sang tao
(Creationism) lam nn tng. Tt c moi th u t Chua, do Chua va thng qua Chua.
Trong Sach sang th, thuc phn Cu c, vn Chua Tri sang tao ra S sang va S
sng trn trai t a c trnh bay theo trnh t sau ngay sang th.
- Nhn thc lun: T tng Kit giao nhn manh u th cua nim tin trc ly tri. La
ai din cua chu nghia sng tin, Tectuling (Tertullien) tuyn b Ti tin, v o la iu phi
ly. Mt Giao phu Latinh khac, Lactanxi (Lactantius), cho rng, ly tri i ung hng
cn quang cho no mt cai ach, ngm hiu la nim tin.
- Thuyt nhn bn v o c hc: Con ngi la khu trung gian c th gia vng
quc tinh thn va vng quc t nhin. Cuc u tranh, s ging co gia cai thin va cai
ac, gia phn thn va phn thu trong con ngi la mt qua trnh gn vi tn tai trn
gian cua con ngi. Cac khai nim nguyn ti t tng, chuc li, cu ri va phuc
sinh thng c nhc n trong ao c hoc Kit giao, nhm nhc nh con ngi lun
bit t kim im v nhng hanh vi cua mnh, vn n cai thin. i vi con ngi trung
c cht khng phi la s kt thuc hoan toan, ma ch la s chm dt mt cuc sng (ci
trn), ch phan x on nhn cuc sng khac Ci vinh hng.
Trit hoc duy ly ch ong vai tr ngi phin dich nhng hnh nh, biu tng cua
Kinh thanh ra ngn ng lgic va nhng khai nim tru tng.
Nh vy c im c bn cua trit hoc trung c Kit giao la s lin minh cua no vi
thn hoc va chiu s chi phi cua thn hoc thng qua chu gii, chng minh cho Kinh Thanh
nh chn ly duy nht va cai vm cua s uyn bac. Chinh v th ma trit hoc Kit giao la
th trit hoc mang nng tnh n c, tnh gio hun va bo th, hay chu nghia truyn thng.
c im tip theo la thai th ich i vi phn ln cac gia tri vn hoa va khoa
hoc c ai. Cac nha t tng trung c kt an Hy Lap - La Ma c ai la a tao nn nhng
bt n xa hi, chia r con ngi, khng bit hng ho n chn ly thng nht va ph bin.
47

Tinh thn a nguyn trit ly - mt trong nhng biu hin cua t duy Hy Lap - La Ma - bi
thay th bng c quyn t tng, v nha th trung c khng mun xa hi bi xao trn bi
s xung t v ly lun, dn n xung t trong thc tin. Nha th Trung c ch tip thu
nhng t tng co li cho vic truyn ba tin iu cua Kinh thanh Kit giao va cac Giao
phu. Nhng g xa la vi tn giao nht thn, mang y nghia kham pha, lch chun, u bi
xem la biu hin cua ta giao. Chu nghia ph quat Kit giao khng danh ch cai mi, cai
c ao; ca nhn bi ha tan vao xa hi ngay cang ri vao trang thai tr tr, ngng ong.
c im th ba - trit hoc trung c la trit hoc cua ch phong kin chu Au, mc
d ch o ra i sau s hnh thanh phong cach t duy trung c. No ng thi phn anh
nhip phat trin ht sc chm chap, thm chi ngng ong, cua xa hi phong kin trong
mi th k. bnh din chinh tri thi trung c c xac inh bng s lin minh gia thn
quyn va th quyn, nha th va nha nc, trong o nha th chim u th. Chinh trit hoc
a thc hin chc nng bo v, cung c v mt tinh thn s lin minh y. bnh din ao
c trit hoc Kit giao khng inh nhng gia tri ao c cua thi trung c, cha ng
trong Kinh Thanh. Bn canh o khng th phu nhn mt s t tng dn chu, bnh dng,
tnh yu con ngi, s trung thctrong Kit giao, nht la Kit giao s k. T tng o bi
bin dang, bi xuyn tac ch khi nao tr thanh cng cu phuc vu cho lc lng thng tri xa
hi, n dich qun chung va cn tr s tin b khoa hoc. Yu t phn nhn vn c xem
xet t goc nay. S ng tri cua nn chuyn chinh tinh thn trn thc t a lam ny sinh
c chu nghia thy tu kh hanh ln tng lp tng l nhiu c quyn. t tng nhn vn
Kit giao s k c phuc hi cn co mt phong trao rng ln u tranh i gii phong ca
nhn va quyn t do tin ngng. Phong trao nay, c bit n di tn goi Phuc hng,
bng n vao cui thi trung c.
Nh vy hnh thc t duy trung c xut hin trc khi ch phong kin hnh thanh,
va ra i trc khi no sup . o la biu hin cua tinh c lp tng i cua y thc.
II. S phn k trit hc Trung c
Trit hoc trung c tri qua hai thi k chinh, gn lin vi qua trnh hnh thanh, cung
c, phat trin va suy vong cua ch phong kin. Thi k Cac giao phu (th k I - VIII)
bt u dng nh ng thi vi s xut hin mt s tac phm Tn c, at n cc thinh
tai phng Ty vao th k IV - V, va th k VII - VIII tai phng ng (xem J. Liebaert,
Gio ph, tp 1. Bn dch ting Vit t nguyn tc ting Php Les Pres de Lglise, Vol.
1, Paris, 1986. T sch Tr v ngun, tr. 6). T tng cua cac Giao phu c nghin cu
bi Gio ph hc (Patrology) va Khoa hc v t tng cc Gio ph (Patristics). Thi k
th hai thng nht vi qua trnh chun hoa tri thc, din ra ra khi ch phong kin dn
dn i vao n inh - o la trit hoc Kinh vin (th k IX - XIV), th trit hoc chinh thng
trong cac trng hc trung c, c ging day theo mt chng trnh thng nht t trn
xung, ly Kinh Thanh lam nn tng t tng. Thut ng Scholastics a noi ln iu o
(Scholastica, gc ting Hy Lap, phin m ra ting Latinh Scholastikos, nghia la tinh cht
hoc ng, trng hoc).
1. S hnh thnh trit hc Ky t gio. T tng cc gio ph
Gio ph hc (Patrologie, Patrology, Patristics) la mn hoc nghin cu t tng cac
giao phu, tc nhng nha t tng Kyt giao khi thuy, ngi tin phong trong vic bo v,
truyn ba, ph bin Ky t giao trong nhiu th k, c bit vao nhng thi k kho khn
nht, v sau c nha th chun nhn, xem nh nhng bc cha chu cua mnh, cn t tng
cua ho c a vao h thng quan im co y nghia giao hun i vi tin , nghia la
nhn uy quyn tinh thn. Cac giao phu trc th k IV thin v yu t thun tuy tn giao
hn la trit hoc. Con ng cua cac giao phu bt u t chit trung, hay dung ha vi trit
hoc c ai, c goi la nhng nha H giao, n cung c va khng inh u th cua Kit
giao, xac lp bc u cac nguyn ly trit hoc Kyt giao. V l o ngay c cac nha trit hoc
kinh vin sau nay cng ang c xem la cac giao phu.
48

Yu t dung hoa bt u t Philng (Philon, 26 TCN - 50), mt ngi Do Thai giao.

Theo Philng s di trit hoc Hy Lap va Kinh Thanh gp nhau v chung tha nhn mt sc
manh nn tng la Li thing, hay Logos, trong o Kinh Thanh la Li Chua, cn trit hoc
Hy Lap la Li Chua a c nhn thc va ci bin con ngi. Thng qua trc giac huyn
bi, hay mc khi, con ngi linh cm v Chua nh cai bt bin, v han, bt phn va siu
vit, siu thi gian. Khac vi tinh thn Hy Lap, Philng xem Logos va la ly tri cua Chua,
va la y chi sang tao, khun mu cua tn tai. Con ngi, vi tinh cach la khu trung gian
gia Chua va v tru, tha hng sc manh t c hai, song ch nh sc manh ly tri cua
Chua - Logos - con ngi mi co kh nng khng ch tn tai trong th gii, ma vt ln
trn c th gii hu hnh. T tng ao c cua Philng mang m du n cua chu nghia
khc k va phai Platn. Theo ng, con ngi c t vi tri cao nht trong ng cp cac
s vt. Nhi phn linh hn - thn xac c Philng gii thich theo quan im cua phai
Platn, nghia la linh hn - phn u vit cua con ngi, xut phat t Chua - y con ngi
i ln, hng v Chua, nhng thn xac lai keo no i xung, hng n ti li. Sam hi va
tit ch duc vong la iu kin vn n cai thin va hng phuc cua Chua.
Philng khng thuc v hang ng giao phu Kit giao, ma ch la trit gia Do Thai Hy Lap hoa, nhng c cac giao phu nhc n nh hnh nh tiu biu trong qua trnh xy
dng th gii quan nht thn. Sau Philng cac hoc thuyt bo v nht thn giao ln lt ra
i, c bit n di tn goi H giao, hay n gin la Bin h (Apologetics), vi cac tn
tui nh Giuxtanh (Justin), Tatin (Tatian), Atnagrat (Athenagoras), Tphil (Teofilo),
Irna (Irenaus). Theo Giuxtanh (? - ?), t tng cua Kinh Thanh co u th hn so vi trit
hoc di giao tinh ph bin, tinh n gin, tinh thng nht, tinh bn vng va uy quyn.
i lp vi phong cach t duy Hy Lap, Giuxtanh cho rng nhim vu cua trit hoc la bo v
chn l, ch khng phi tm kim chn ly. Giuxtanh co thin cm c bit vi Xcrat, xem
ng nh Kit hu mu mc, d cha bit n Kit. Cng ph phan tinh thn Hy Lap,
nhng ngoai yu t bn th lun va nhn thc lun Tatin (120 - ?), hoc tr cua Giuxtanh,
kt an cac trit gia Hy Lap phng din ao c. Atnagrt (th k II) th c bit n
qua 5 lun chng minh oan cho Kit giao, o la: 1) Kit giao khng phi la ta giao, v no
hng con ngi n iu thin, vi s tn th biu tng cao nht cua iu thin - Chua
Tri; 2) Kit giao mang tinh ai chung, c cac tng lp ung h, tin theo 3) Kit giao th
hin c mun a moi cai tn mac v s thng nht, nghia la co tinh oan kt; 4) Kit
giao la tn giao nht thn, ph hp vi xu hng nht thn trong t tng cua cac trit gia
Hy Lap vi ai, nh Platn va Arixtt; 5) Kit giao la tn giao cua s khoan dung, xa la vi
s th ich va k. Atnagrat bac b vai tr cua mc khi trong s chim nghim Chua
Tri, va la ngi u tin s dung cac phng phap khoa hoc (quy nap, din dich) nhm
chng minh cac vn tn giao nh ng sang th, phuc sinh, Chua ba ngi i xa hn
Atnagorat, Tphilo, sng vao cui th k II, nhn manh vai tr cua nim tin trong i
sng con ngi, bao hiu mt thi k mi trong quan h gia nim tin va ly tri. Theo ng,
cuc sng bt u t nim tin. Tin la c s cua thanh cng; ly tri la phng tin thc hin
nim tin: tin co nghia la gi gm, gi gm tc la hy vong; hy vong bin thanh hin thc
cn co ly tri sang sut. Tphil phn i s dung ha nht thn vi a thn, Kit giao vi
trit hoc Hy lap, v theo ng khng th ng nht chn ly vi sai lm, mt ong vi thuc
c.
Cng vi cac nha H giao, trong thi k hnh thanh va truyn ba Kit giao a xut
hin nhng nha trit hoc chu trng xu hng trit ly hoa Kinh Thanh da trn nguyn tc
chit trung t tng, nhng vn nhn manh u th cua thn hoc so vi trit hoc. Chng
han, nhm chng lai c phai sng tin ln phai Ng ao, Clmng (Clement, 150 - 215) a
ra 5 lun c v s lin kt trit hoc va thn hoc: 1) Trit hoc la n l cua thn hoc, nhng la
chua t cua cac khoa hoc ha ng. Nhim vu cua trit hoc la chng minh cac chn ly
thn hoc, cn cac khoa hoc ha ng (vt ly, thin vn, lich s) la cng cu cua trit hoc;
2) Con ng cua trit hoc tt yu dn n Kit giao, nh t nhng chn ly tn mac n s
49

thng nht tuyt i; 3) Thn hoc cn n trit hoc cung c nim tin; 4) Tri thc va
nim tin thng nht vi nhau, nhng trong s thng nht o u th nghing v nim tin;
nim tin la tri thc gin c, tri thc la nim tin cn chng minh, tom lai, khng co nim
tin s khng co tri thc, nhng nim tin ma khng cn tri thc chng khac nao mt nn
mong ma khng co nha xy trn o; 5) Nim tin thing ling nht la nim tin vao Chua, gia
tri cua Kinh Thanh la dn dt con ngi vao ci tin bng s linh cm thing ling v anh
sang t Chua truyn xung cho con ngi. Trit hoc t bin Kit giao tip tuc c
righen (Origen, 185 - 245), hoc tr cua Clmng, lam sang t trong hoc thuyt v ng
cp v tru, trong o Logos ch chim vi tri th hai, sau Thin Chua; cac thc th co ly tri
chim vi tri th ba. righen ng nht Logos - khu trung gian gia Chua va con ngi vi Gisu Crit (Jesus Christ), tc Chua Con. Bac b quan nim cua ngi Hy Lap v Hoa
cng v tru nh vi kin truc s toan nng nho nn th gii t hn mang, hay vt cht th
s ban u, righen cho rng Thin Chua sng to ra th gii t h v, bi l vt cht
khng th tn tai cng vi Chua, khng th xut hin ma khng co nguyn nhn. Chua,
theo righen, sang tao nn th gii nhiu ln, v nu chm dt sang tao th Chua khng
cn la ng sang tao na. Trong trt t th gii, Chua tao ra trc tin nhng bn th tinh
thn t do. Crit do Chua sinh ra, thc hin chc nng ni lin Chua vi th gii, vaa cai
qun th gii y. Nhng ngi Kit giao va ng tnh, va phn i righen do tinh cht
chit trung va dung ha cua no vi trit hoc Hy lap, song t th k VIII phng phap y lai
c s dung, nht la trong nhng chng ly lgic cua Thmat Aquinat (Thomas Aquinas).
Cac Gio ph Latinh, tc s dung ngn ng Latinh trong vic truyn ba t tng
Kyt giao, t th k II n th k V, chim vi tri c bit trong t tng cac Giao phu; no
ra i trong bi cnh khung hong cua ch chim hu n l va cuc u tranh chng
phai Ng ao (Gnosticism) va th gii quan a thn giao. i tin phong trong cuc u
tranh y la Tctulian (Tertullien, 160 - 230), mt nha thn hoc manh m va c ao trong
Giao hi Latinh, hay mt nha thn hoc dn thn theo anh gia cua gii nghin cu lich
s tn giao. Chu nghia sng tin cua Tectulian i lp nim tin va ly tri, th hin qua tuyn
b c ong:ti tin, v o la iu trai vi ly tri. Kt an trit hoc Hy Lap la th c quyn
danh cho mt s it nha thng thai, nhng xa ri ai chung. Tectulian cng chng lai cac
nha Ng ao v a s dung trit hoc Hy Lap chu gii Kinh Thanh, bin no thanh sn
phm pha tap. Khng ch khng inh Thin Chua nh bn th hu vi, Tectulian cn la
ngi u tin s dung cu truc ba ngi thng nht (trinitas) din at cac nc thang tn
tai cua Chua. Th bc y nh sau: trc tin la Chua - ng sang th; tip o Chua nhn
hoa Logos, em n cho no tn tai hu vi; sau cng la thanh thn. Chua la gc, Chua Con
la thn, thanh thn la qu. Mc khi, hiu nh linh cm thing ling v Thin Chua, xut
phat t nim tin v cai nhim mu, cai ma ly tri khng th at n, c Tectulian ly gii
theo quan im cua chu nghia sng tin. Tin la tin vao cai khng th i vi ngi bnh
thng, nhng i vi Chua va nhng ngi co c tin moi th u co th. Ti tin, v o
la iu phi ly! (prorsus credibile est quia ineptum est). Trong quan im chinh tri - xa hi
Tectulian chia cac ng cp xa hi thanh hai phe - phe qu va phe thn, tng ng vi
hai th gii, hai hang ngi i lp nhau - v ao, hay ta giao va cng ng Kit giao. Vic
phn chia xa hi thanh hai phe mang m du n cua xa hi La Ma thi k chuyn tip, khi
quyn uy cua Nha th cha c khng inh, tin Kyt giao buc phi sng chung vi
tin a thn giao, nhng vn th hin bn sc cua mnh. Tectulian sa cha quan nim v
t do ph hp vi Kinh Thanh, theo o con ngi t do hay khng t do tu thuc vao y
chi cua Chua, moi tham vong t do la biu hin cua ti t tng. T do thng nht vi tinh
tt yu, nghia la chua tao ra lut, lut y ban cho con ngi quyn t do. Vt qua quyn
lc cua Chua ng nghia vi anh mt t do. Tectulian nhn thy nguyn nhn xut hin
cai ac t s bt bnh ng xa hi, s phn cc giau ngho. Ch khi nao bnh ng c khi
phuc, thay s thng tri cua phe qu bng s thng tri cua phe thn, th cai ac mi bi
loai tr.
50

Lctantit (Lactantius, na sau th k III - th k IV), mt Giao phu Latinh khac, t

ra n ha hn Tectulian trong vic lygii quan h gia nim tin va ly tri. Lun im xut
phat cua Lactantiut la: khng mt tn giao nao c tha nhn ma khng co trit ly, va
khng mt trit ly nao c khng inh ma thiu yu t nim tin tn giao. Han ch cua
trit hoc Hy Lap, theo Lactantiut, la tm kim chn ly bn ngoai tn giao. ng ph phan
cach hiu v trit hoc cua ngi Hy Lap nh yu mn s thng thi, t o a ra nguyn
tc thng nht ly tri vi nim tin tn giao, c tin. . Trit hoc khng th phat trin ung
hng, nu khng da vao nn tng vng chc la mc khi (revelation) - chn ly c
phat l t Chua cho con ngi. Tuy vy, theo Lactantiut, trong lin minh c tin - ly tri, u
th nghin v c tin ch xet tinh inh hng. Mt ly tri lanh manh vn hn mt y chi m
quang, mt u oc sang sut vn hn mt nim tin m mui, ngi co hoc vn gii quyt
cng vic sang sut hn ngi v hoc, va cui cng, ngi uyn bac nht inh uyn bac
trong c c tin. Con ngi la khu trung gian gia hai thai cc - thn va thu, v th cn
phi qung vo l tr mt ci ch no khng i qua xa quyn han cho phep. La nha H
giao, Lactantiut ph phan quan im a thn, nhn manh tinh duy nht cua Thin Chua nh
c s gii thich tinh hp ly cua th gii. Bn canh o, ng nu ra t tng v s tn tai cua
cac mt i lp trong i sng ao c cua con ngi, nt i lp nay la iu kin tn tai
cua mt i lp kia, chng han linh hn - thn xac, thin - ac, tt - xu nhng lu y rng,
thn xac phung s linh hn, ch khng ngoc lai. Lactantiut bo v quan im v s bt
t cua linh hn bng cac lun chng cu th, song vn mang tinh suy oan, lin tng, thiu
lgic.
Co th noi cac giao phu Latinh la nhng ngi tiu biu trong qua trnh truyn ba
Kyt giao. Khi Kyt giao c tha nhn va thay th dn a thn giao trong i sng tinh
hn cua xa hi, no cn n mt h chun th gii quan cung c vi tri c tn cua mnh.
Cac giao phu tip theo m nhn cng vic o. Trong lich s Lyt giao cn lu danh by
ngi thy cua nha th la Aphanax Basil, Grgoa x Niging, Grgoa x Nitsa,
Thanh Ambrs, Thanh Girme, Thanh Oguytxtanh. Trong s o ba nha t tng u
tin thuc Trng phi Cappac, ly tn mt vng ven Tiu , chu trng phng an
Hy Lap cua cac giao phu, ly s dung hp t tng Kyt giao vi chu nghia Platn mi
lam im xut phat. Co th goi ho la nhng giao phu bn th lun, v ho quan tm nhiu
n ng cp v tru.
Thnh Basil (Basile, 331 - 379) c bit n nh tac gi hoc thuyt Tam v nht
th, theo o Chua la ng sang th duy nht, nhng th hin ba din mao (hypostases):
Chua Cha, Chua Con, Chua Thanh thnChua sang tao nn tt c t h v, ch khng phi
t vt cht th s sn co nh quan im cua chu nghia Platn mi. Sang tao la hanh vi
ngoai thi gian, cai ch ang c xem la phng thc tn ti ca cc s vt c sng
to - th gii cac s vt kh giac, kh bin, bi gii han bi vm cng, hay vng tri th
nht. Vt qua vm cng y la mt th gii c sang tao khac, hay vng tri th hai, th
gii ngoai thi gian, tip giap vi tn tai tinh thn thun tuy. Khong gia hai th gii y la
nhng thc th vt cht siu cm giac, v hnh, khng chiu s chi phi cua cac quy lut
thi gian, goi la vng anh sang vt cht ngoai thi gian, t o hnh thanh nhng thc th
tao hoa bc cao - nhng thin thn va linh hn ngoan ao. Vai tr cua khu trung gian nay
rt ln, v no va la hnh nh va s th hin anh sang Thin Chua, va la khun mu cua
anh sang ci trn. Cng tai y con ngi hy vong c thanh ty, chuc li, tr v vi s
an bng i i. Quan im ba th gii thc cht la s ci bin hoc thuyt cua trng phai
Platn mi vi cu truc on nht - Ly tri - Linh hn, cha ng nhng yu t bin chng
t phat, nhng mang nng mau sc thn bi.
Grgoa x Niging (Gregoire de Nizianze, 330 - 389) la ban cua Basil. D nhn
manh u th cua c tin trc ly tri, song, tng t Basil, Grgoa anh gia cao vn hoa
Hy Lap, xem no nh ngun sui v tn cua s uyn bac Kyt giao. Chu nghia cc oan
cua Tectulin hoan toan bi loai tr khi t tng Grgoa. ng sa lun im ti tin, v
51

o la iu phi ly! bng lun im ti tin, v nh o nhng phan quyt cua ly tri thm
vng chc. Ly tri da vao c tin, c tin inh hng cho ly tri. Nha th la quyn uy ti
thng i vi tin . Nu righen xem Kinh Thanh la mai vm thng thai toan th
gii, th Grgoa so sanh Kinh Thanh vi kim ch nam cua nhn thc. Thin Chua bn
ngoai moi danh xng, ngn ng con ngi khng th din at tron vn s tn tai cua
Thin Chua, nhng cng u con ngi tin rng co mt sc manh dn dt ho trong suy
nghi va trong hanh ng. Grgoa tip thu quan im cua Pltin v phn loai ng cp v
tru theo th bc n nht - ly tri - linh hn, nhng ci bin no theo tinh thn Kyt giao.
Th nht, nu Pltin xem n nht va la c s cua hin thc, va la toan b hin thc, th
Grgoa t n nht cao hn moi hin thc. Th hai, i vi trng phai Plton mi,
trong mi quan h cng chiu gia n nht va ly tri, cai sau cng nay khng th thiu
trong hoat ng cua con ngi, th i vi Grgoa ly tri khng phi la tt c, v cn co
c tin, va chinh c tin mi lam cho cuc sng con ngi co y nghia. Th ba, nu Pltin
tin vao s t gii thoat cua con ngi, th Grgoa nhn manh s gii thoat thng qua c
tin.
Cach ly gii tam vi nht th cua Grgoa kha c bit, theo o Chua Cha khng c
sinh ra, s sinh ra vinh hng cua Chua Con, s nhim xut cua thanh thn; ba c tinh
thuc bnh din tri tu, hoan ho, tn hu, phn bit theo s ch khng theo thn tinh (Xem
M. Spannent: Gio ph; T sch Tr v ngun, t. 2, 69, 73 - 74). Cach ly gii tam vi nht
th cua Grgoa co th tr thanh nn tng cua Giao hi phng ng Chinh thng giao
(Orthodoxe) sau nay, ngi Cha la nguyn uy, hai ngi cn lai la do nguyn uy: ngi Con
la mt, thanh thn c dn xut bi ngi Cha qua ngi Con.
S dung ha gia t tng Kyt giao vi chu nghia Platn mi c tip tuc bi
Grgoa x Ntsa (? -?), em trai cua Basil. ng thay khai nim y nim cua Platn thanh
Chua, bi l nim cha th hin c quan im tao hoa. Theo ng, Chua sang tao ra
th gii va truyn nng lng vao o, v th ta khng tri giac c v Chua, nhng co th
nhn bit nng lng v tn t Chua. Toan b cai ang tn tai la s thng nht bn cht,
tim th va nng lng. Trong th gii tao hoa, con ngi la khu trung gian gia Chua va
v tru, chic cu ni qua o cac s vt tr v hi nhp cng n nht. Cng nh Basil,
Grgoa x Nitsa xem thanh ty linh hn la phng thc cn bn khc phuc nguyn ti
t tng.
V Gio ph phng Ty, trc tin phi k n Hilair (315 - 366) va Vctrint (?
- 363). Vic dng cac phng phap trit hoc chng minh hnh nh Chua ba ngi a a
Hilair n vi chu nghia Platn mi. Cu truc ousia - dynamis - energeia cua chu nghia
Platn mi c ci bin qua ting Latinh thanh substantia - potestas - operatio (thc th sinh lc - nng lng) ch tinh thng nht cua tn tai, xut phat t Chua.
Phc tap hn c chu nghia Platn mi trong quan nim v tn tai la cu truc th bc
tn tai cua Victrinut. o la mt cu truc mang y nghia trit hoc, theo o tn tai co trc
moi tn tai la siu tn ti, sau o ln lt la th gii siu nghim, th gii tm linh, th gii
cac s vt kh giac, th cht cua chung, cui cng la h v tuyt i. Siu tn tai co th
hiu nh Thin Chua, hay Chua Cha trong Cu c, nhng c ly gii theo mtip cua
chu nghia Platn mi. Chua khng phi la tn tai, ma la ci ngun vinh cu cua moi tn
tai, s sng va ly tri, cn tn tai ich thc, s sng va ly tri ich thc, s hoan thin ich
thc, la Chua Con. Chua con c vi nh Lgx (Logos), biu hin bc chuyn t
potentia sang actus. Xem Chua Con la hnh nh cua Chua Cha, Victrinut a bo v quan
nim cua Hilait v tinh ng chung cua cai khng c sinh ra va cai c sinh ra. Con
ngi c sang tao theo hnh nh Chua.
Thu linh co uy tin cua Giao phu phng Ty la Ambris (St. Ambroise, 340 - 397),
Giam muc ia phn Milan, c xem la vi hoang t cua Giao hi. ng chu trng dung
nap cac yu t cua ng va Ty vao Kyt giao thng nht, lin minh nha th vi nha nc,
52

sinh hoat tn giao vi sinh hoat chinh tri,nhng ng thi i hi tinh c lp cua nha th
trong nhng phan quyt v tin , khng phn bit hoang hay th dn. Ambris khng
quan tm nhiu n bn th lun, ma tp trung vao vn ao c. Ngoai nhng ni dung
truyn thng cua ao c Kyt giao, Ambris nhn manh s khn ngoan, cng bng va
mc thc nh nhng chun mc hang u trong giao tip.
Trong s cac giao phu Thnh Ogutxtanh (St. Augustin, 354-430) la ai din tiu
biu nht, t nn mong cho trit hoc Ky t giao c in. Nhng vn ct li cua trit
hoc nay c ng trnh bay trong mt h thng cht ch, s, bao gm nhn thc lun,
bn th lun, ao c hoc, t tng chinh tri - xa hi.
Oguytxtanh sinh ngay 13 thang 11 nm 354 tai thanh ph Tagat, Bc Phi, mt ngay
28 thang 8 nm 430. Xut thn trong gia nh Kyt hu, nhng bn thn ng luc u theo
di giao, t phai Mani (Manicheism) n chu nghia hoai nghi, chu nghia khc k, chu nghia
Platn mi, mai n nm 386 mi chuyn sang Kyt giao, nm 387 lam l thu phong. Qua
trnh cuc sng t ch phong ang, lm lac n khi tnh ng, tip thu giao ly Kyt, a c
Oguytxtanh trnh bay cn k trong tac phm T th (Confessions). Oguytxtanh lai cho
kho tang t tng Trung c nhiu tac phm quan trong, trong o ang k nht la Chng li
phi Hn lm vin, V s bt t ca linh hn, V khoa hc Kyt gio, T th, Vng quc
ca Cha (hay Thnh Thin Cha), Cha ba ngi.
V nhn thc lun, cng nh cac nha t tng Kyt giao khac, Oguytxtanh nhn
manh u th cua c tin trc ly tri. Nhim vu ma Oguytxtanh t ra cho mnh la chng
minh rng nhng gia tri vn hoa, khoa hoc, trit hoc Hy Lap - La Ma c ai khng cn
thich hp na trong hoan cnh lich s mi. Gi y moi no ng cua t duy trit hoc
u hng n mt chn ly duy nht, ma vic nhn thc no i hi kt hp ly tri va c
tin, trong o c tin ong vai tr dn dt, inh hng. Lun im tin hiu, c tin i
trc nhn thc do Oguytxtanh khi xng tr thanh nn tng t tng cua nha th. c
tinla iu kin tin quyt, nhng cha phi la iu kin u cua nhn thc. Con ngi
khng ch tin, ma cn suy nghi v nhng g mnh tin. c tin co trc ly tri xet v thi
gian, ly tri cn hn c tin xet v thc cht cng vic.
Oguytxtanh a ra hai nhn inh v tinh ph bin va tt yu cua c tin:th nht,
con gni la thc th co ly tri, nhng khng phi ai va khi nao cng gii quyt cng vic
bng ly tri; cac nha khoa hoc da vao ly tri, ai chung da vao c tin; th hai, pham vi
th hin cua ly tri hp hn c tin; cai g ti hiu th ti mi tin, nhng khng phi cai g
ti tin th ti u hiu; ly tri khng kim soat hanh vi cua y chi. Theo Oguytxtanh, tri thc
con ngi xut phat t hai ngun:kinh nghim sng va nim tin, cao hn la c tin tn
giao. Ngun th nht t ra phn tan, phin din, han ch; ngun th hai phong phu va chn
thc. Do o tin vao Thin Chua cn i trc nhn thc. Nim tin giup con ngi hiu bit
su sc hn; khng co nim tin khng i n tri thc mt cach vng chc. Chn ly khoa
hoc cung la mt kiu nim tin c bit, nhng o nim tin khng kim soat ly tri, ma
ngclai, ly tri kim soat nim tin. Tuy nhin, xet n cng, ly tri phung s nim tin, khoa
hoc phung s tn giao, tri thc la tri thc v thn, trit hoc chn chinh la trit hoc day ta
bit yu Thin Chua. Nhn thc, theo Oguytxtanh, tri qua hai nc thang la cm tinh va ly
tinh. Nhn thc cm tinh, vi nm giac quan ph bin va mt giac quan c bit - cm giac
tm linh, hng n th gii kh giac, nhn thc ly tinh kham pha th gii kh nim
intelligible). Nhn thc cm tinh ch bao quat mt phn thc tai, cn nhn thc ly tinh em
n tri thc chn thc, tuyt i v c hai th gii. Ly tinh co nng lc y, bi v trong bn
thn no lun hin din trc giac thn bi, siu vit, c soi roi bi anh sang Thin Chua.
Quan im nhn thc hng ni la tin cua hoc thuyt thn khi - mt trong nhng
c trng cua t tng Oguytxtanh. o la s kt hp trng phai Platn, chu nghia Platn
mi vi th gii quan Kyt giao, khoa hoc vi thn hoc. T trong su thm linh hn con
ngi cm nhn anh sang chn ly khng chiu s quy inh cua tng quan khng - thi
gian. Oguytxtanh goi Chua la cha cua anh sang tri tu va cha cua s soi sang chung ta.
53

ng xem linh hn nh ngun sng iu khin c th trong moi hoat ng, xem t nhn
thc nh khi im cua qua trnh vn ti chn ly ti cao.
V bn th lun, guytxtanh quan tm trc tin n vn tn tai va thi gian.
Chiu nh hng cua Platn Oguytxtanh nhn manh tn tai tuyt i, khng pha tap. Tn
tai bao gm cac c tinh va cac cp c bn:1)tinh vinh cu, bt bin, khng chiu s chi
phi cua thi gian, khng bi huy dit; 2)tinh n gin, khng phn chia; 3)m thc thun
tuy. Thin Chua la tn tai hoan ho nht - tn tai ti cao, thc th ti cao, m thc ti cao,
iu li ti cao. Tn tai cua Thin Chua la tn tai siu nhin, eiw6u thi gian, siu khng
gian, phi vt cht, vinh cu, c Oguytxtanh quy v cai thin va iu li, cn cai khng
tn tai, s dit vong, cai cht, s thi ra, kh huy (destructio) bi quy v cai ac. i lp vi
Arixtt, ngi ly gii s xut hin cua thi gian cng v tru, Oguytxtanh cho rng thi
gian cng toan b th gii co khi im t tn tai bt bin, vinh cu, nghia la trong khi
sang tao ra cac s vt, Chua xac lp thi gian nh thc o s thay i cua chung. V
dng thi gian (qua kh, hin tai, tng lai), thuyt tng i cua Oguytxtanh ch r, c
qua kh va tng lai trn thc t u khng hin din, khng c trc giac, nn khng
th o lng c. Hn na, do tinh nhanh chong cua dng chy thi gian ma ngay c
hin tai cng kho chng ng o lng. Khc phuc nan gii o, Oguytxtanh hng n
ch quan tnh ca thi gian, theo o s o lng thi gian l thuc vao s cm nghim
tinh thn v thi gian; ni dung tinh thn (n tng, ky c) la thc o thi gian i vi
con gni, bn cht cua thi la vn cn b ng. Net c ao trong cach ly gii thi gian
cua Oguytxtanh chinh la thi tinh cua i sng tm linh.
Trong thuyt sng to (creationism) Oguytxtanh nht tri vi trng phai Platn mi
v s tn tai cua mt bn cht ti caovt ln trn th gii hu hnh, nhng sa cha no
ba im: th nht, khng th chp nhn cach nhn en ti v th gii nh mt cai xac
cn c lam sng lai, bi v cach nh y trai vi thuyt sang tao; th hai, thi gian va th
gii kh giac khng th co c tinh vinh cu, v han, nh Pltin nhn inh, v chung
khng thuc v th gii cua tn tai ich thc, bt bin; th ba, chu nghia Platn mi xem
n nht nh bn th h vi, cn Oguytxtanh ly gii Thin Chua nh bn th hu vi. Chua
trong quan nim cua Oguytxtanh khac vi Hoa cng trong quan nim cua Platn va trng
phai Platn. Chua la ng sang tao ti cao. Oguytxtanh hnh dung ng cp v tru sau
Chua t trn xung ln lt la thin thn, con ngi, loai vt, c cy, khoang vt. Chua tao
ra tt c nhng th y khng theo tinh tt yu, ma theo y chi t do. Moi th din ra hoc t
Chua (Chua Con), hot do Chua (th gii). Trc khi th gii c sang tao ra khng co
cai g tn tai c, tr Chua.
Trong o c hc, Oguytxtanh nhn manh ttinh hai mt cua con ngi, do ch con
ngi c sang tao t khng tn tai, nn lun bi e doa i vao ci tich dit. Con ngi
mc ti t tng, bi v phn thn xac nen phn linh hn. Nh xng ti va chuc li ma
moi th tr v vi tri ban u. Linh hn la cai ct li trong con ngi. ong vai tr quyt
inh, v no la s sng va ly tri. Con ngi la linh hn ly tinh, iu khin thn xac. Ba pham
tr c bn trong ao c hoc cua Oguytxtanh la t do y chi, tnh yu va lng tri. Chua ban
cho con ngi t do y chi, quyn la chon cai tt nht t nhng cai tac ng ln linh hn,.
T do y chi khng mu thun vi n sung cua Chua. Trong hoat ng cua Chua t do th
hin tuyt i, cn trong hoat ng cua con ngi no c Chua gii han. Tnh yu thng
nht vi y chi, la sc manh thu hut, cm hoa, hng s vt v vi tri t nhin cua no. Tnh
yu danh cho Chua trc tin, v Chua la ng sang tao quy lut ao c mun i, ci
ngun cua nhng chun mc va gia tri. Kt qu cua tnh yu la hanh phuc, khoai lac, iu
li. Oguytxtanh hnh dung thang bc tnh yu t trn xung nh sau: trong t nhin va con
ngi yu cai gn Chua hn cai xa Chua, yu s sng hn cai cht, yu linh hn hn thn
xac, trong linh hn yu phn ly tri hn phn duc vong, trong ly tri yu phn chim nghim
hn phn hanh ng. Nh vy thang bc tnh yu phn anh trt t v tru do Chua sang tao.
Khu trung gian ong vai tr ha gii y chi, tnh yu va ly tri la lng tri. Khi nao y chi va
54

tnh yu mu thun vi ly tri, th lng tri xut hin nh ting goi thc tnh i vi c hai.
Lng tri, tc quy lut ao c, trong trng hp nay manh hn ly tri, bi xet v ngun
gc th no la minh chng cua ly tri Thin Chua, chun mc cua moi chun mc; xet v y
nghia no gi ln lng chn thanh, va t lng chn thanh i ti giac ng. Lng tri va cng
bng la hai c hanh ph bin trong con ngi. Muc ich cao c nht cua ao c la cu
ri con ngi. Trong T th Oguytxtanh ch ra hai cach ly gii thin - ac. T goc bn
th lun tn tai la iu li, cai thin, cn khim khuyt tn tai bi quy v cai acCai ac sinh ra
la do cai thin bi suy yu. . T goc 6o ao c cai ac xut hin do y chi vi lung lac, chch
hng, khng chiu s kim soat cua ly tri.
ao c hoc cua Oguytxtanh la la s trit ly hoa t tng Kinh Thanh v nhng
chun mc va gia tri ao c, v gii thoat, cu riMoi vn c t ra va gii quyt
mt cach thn bi, duy tm.
Quan im lich s - xa hi mang du n cua quc La Ma thi k suy tan. Lich s
loai ngi c quy inh bi cuc u tranh gia hai thit ch - Vng quc (hay
thanh) cua Chua (Civitas Dei) va Vng quc trn gian (Civitas terrena). Nhng c tinh
i lp nhau c trnh bay kha r rang: mt ng sng theo y chi Thin Chua, ng khac
la sng theo chun mc con ngui; mt ng bao gm nhng ngi m ao, nhn t,
cao sc manh tinh thn, ng khac la nhng k ich k, cao lac thu vt cht; mt ng
yu kinh Chua qun thn mnh, ng khac la yu bn thn qun c Chua; mt ng chu
trng sng hm nay k vong vao ngay mai, ng khac ch bit sng hm nay, bit hm
nay; mt ng lun cao s ng cm gia cac thanh vin, ng khac la s th ich va
k gia cac thanh vin. Trong th gii kh nghim, hay tn tai trn gian, hai vng
quc y an xen nhau, khng ai bit trc mnh s thuc v vng quc nao. Mt s ngi
c Chua chon la s gia nhp vao vng quc cua Chua, mt s khac, ng hn, bi cun
hut vao lanh ia cua nhng thin thn sa nga. Nu ra y tng nay Oguytxtanh mun lu y
rng mt mt Chua inh trc s phn loai ngi, mt khac i hi mi ca nhn phn u,
tu dng hng n vng quc cua hanh phuc. Bn canh o s phn chia hai vng
quc co y nghia chinh tri nht inh. Biu tgn cua vng quc trn gian trong con mt
cua Oguytxtanh la Babilon qua kh va quc La Ma hin tai. Biu tgn vng quc cua
Chua la Giruxalem va nhng ni thing ling khac. Vng quc cua Chua biu thi c
nguyn chinh tri cua Oguytxtanh v mt nha nc hp qun toan nhn loai. Trong nha
nc y khng cn ng chu va n l, tt c moi ngi u bnh ng v nghia vu va quyn
li.
Lich s nhn loai c Oguytxtanh xem xet qua lng kinh thn tri hoc (Theosophy),
lin tng n sau ngay Sang th trong Cu c. Tt c cac thi ai lich s u c ly
gii trong khun kh cua thuyt tin inh va quan nim ngay tn th, chm dt mt chu k
va m ra mt chu k phat trin mi. Thc cht php bin chng thn b cua Oguytxtanh la
ng sau lp v hoang ng a n cha s phn con ngi va lich s loai ngi trong
nhng thi ai hin thc. Trong lich s y moi th khng ngng bin i, cai c mt i, cai
mi ra i, nh cao cua s phat trin lai bao hiu s thoai hoa khng cng c. Vic
nhn manh tinh quy lut, tinh inh hng trong hoat ng cua con ngi lam cho quan
im lich s - xa hi cua Oguytxtanh mang y nghia tich cc. Ngay hnh nh Ta an khung
khip va ngay tn th cng gi nn suy nghi v ti ac va ngay tan cua quc La Ma.
2. Trit hc Kinh vin (Scholastics)
Mt cach khai quat co th hiu trit hoc kinh vin nh mt kiu trit hoc tn giao,
c c trng bi s l thuc co tinh nguyn tc vao thn hoc, s lin kt cac tin iu vi
phng phap cua ly tri va s quan tm c bit n vn lgic, nht la lgic hnh thc.
Trit hoc nay hnh thanh trong qua trnh chun hoa tri thc, din ra t th k IX, nhng ci
ngun cua no la trit hoc Hy Lap c ai hu k, gn lin vi tn tui cua Prcl (Procles),
ngi tp hp, phn loai, h thng hoa cac bai ging cua Platn thanh cac vn chuyn
55

bit, lin kt cac kt lun ly tinh vi cac tin mang yu t thn bi, phi ly. Giao phu trung
c cng co th quy v trit hoc kinh vin, bi l no cng lin kt ni dung trit hoc vi tin
iu Kyt giao. S phn chia nay cng hoan toan khng thng nht, chng hanV. V.
Xclp xac inh s hnh thanh trit hoc kinh vin ngay t th k VI, nghia la sau thi k
phat trin manh cua t tng cac Giao pgu Kyt giao, ma in hnh la Oguytxtanh (Xem V.
V. Xclp: Trit hc Trung c. Nxb i hc, Mtxcva, 1979, 97).
,Thut ng rtit hoc Kinh vin co hai nghia:1) nghia trc tip la th trit hoc chinh
thng, dng trong cac trng hoc, theo mt chng trnh thong nht t trn xung, ly
Kinh Thanh lam c s th gii quan; 2) nhng chn ly a co sn trong Kinh thanh va cac
giao iu thn hoc c trit ly hoa, at ti th tri thc uyn bac, cht ch v lgic trnh
bay, nhng mang tinh t bin, tinh sach v, xa ri thc tin cuc sng, do o ph bnh tinh
cht kinh vin cng co nghia la ph bnh tinh cht thun tuy sach v cua tri thc. Trit
hc hu nh a hoan toan bi ng hoa vi thn hc tich cc; ngoai khun hk y ch toan
la sai lm va ta thuyt (L Tn Nghim: Lch s trit hc Ty phng, quyn 2, Thi
Thng c v Trung c, Trung tm sn xut hc liu, B Vn ha, Gio dc v Thanh
nin, Si Gn, 1975, tr. 588).
Trit hoc kinh vin tri qua cac giai oan s khai, cc thinh va suy tan, mt dn nh
hng t cui th k XIV trc s ln manh cua t tng khoa hoc va nhn vn. Kinh
vin s k hnh thanh vao th k IX, nhng phat trin manh nht vao cac th k XI - XII.
No hnh thanh trong iu kin vn minh phong kin va quyn lc nha th phat trin manh,
chiu nh hn cua chu nghia Platn Oquytxtanh hoa, tiu biu la Anxenm x Kentbri
(1033 - 1109). Vao thi k nay ln u tin n ra tranh lun gia hai quan im i lp
nhauxung quanh khai nim cai ph quat (universalis) - gia duy thc (Xct Erigen,
Guylam x Samp) va duy danh (Rtxlin, Abla), va c quan im trung gian la duy
khai nim (conceptualism), i khi c a vao duy thc n ha hoc duy danh n ha.
Thc cht cuc tranh lun nay la g? Trit hoc a t lu nhn thy rng bng cac c quan
cm giac con ngi ch cm thu c cac s vt n nht. Nhng ng thi trong ngn
ng va t duy cac khai nim chung, nhng universalis cng ong vai tr quan trong, bi l
o nhng thuc tinh chung nht cua s vt cu kt lai: con ngi, ng vt, cy ci T
o xut hin cu hi: Th nao la cai chung universalis? Co phi o ch la t ng, tn goi?
Hay cai chung tn tai, hin thc, t thn?. Trong qua trnh tranh lun v y nghia cua cac
khai nim cai chung va cai cu th, cai ph quat va cai n nht a hnh thanh
nhng khuynh hng c bn cua trit hoc trung c, c bit n di tn goi duy danh va
duy thc. Cac nha duy danh (xut phat t ting La tinh nomia la tn goi) cho rng ch co
cac khai nim cu th, phn anh cac s vt n nht, ca bit mi co nghia, mi chn thc
Chng han, chung ta nghi, hay noi v nhng con ngi n nht ang tn tai, ma khng
noi, hay noi v mt cai g o ph hp vi khai nim lai ngi. T lai ngi ch la
nhng m sc trng rng, thoang qua, la tn goi. Tng t nh vy khng tn tai tinh
nga, ma ch co nhng con nga cu th, n nht,; khng tn tai mt cai g o ph hp
vi khai nim thng thai, ma ch co nhng nha thng thai cu th, ca bit: Xcrat, Platn,
Aristt. Tom lai, theo thuyt duy danh cai ph quat (univesalis) ch tn tai trong tri tu con
ngi, la tn goi, khng th th hin tn tai thc s cua th gii mun v. Ngc lai, cac
nha duy thc (xut phat t ting Latinh hu ky realis la thuc v vt cht thc tai) cho
rng ch co nhng khai nim chung mi la nhng cai co trc, co y nghia, cn cac s vt
n nht la nhng cai co sua, xut phat t cac khai nim chung. Chng han, theo Tmat
Aquinat, Thng la cai khi u, c s, ng thi la cai tuyt i, khuyn mu ly
tng cho toan b s hin hu n nht. Platn la ngi t nn mong cho thuyt duy
thc.
D hnh thanh trong khun kh trit hoc kinh vin thuyt duy danh a bao trc s
xung t tng lai gia trit hoc tn giao va trit hoc khoa hoc, chu nghia duy tm va chu
nghia duy vt, chu nghia duy nghim va chu nghia duy ly. Thuyt duy danh la ngi bao
56

trc cua trit hoc Phuc hng va Cn ai.

Nhm khc phuc tinh cht cc oan cua c duy danh ln duy thc (duy danh cao
cai n nht, duy thc tuyt i hoa cai chung) trong trit hoc ttrung c a hnh thanh
phng an th ba, thuyt khai nim (conceptualism, xut phat t ting La tin conceptus la
khai nim, hay kt hp, gin c v. v. Sau nay, theo nha thn hoc kinh vin ngi Xctlen
n Xct (1266-1308) mi s vt u la s thng nht cai chung va cai ring. Cai chung
tn tai thc, nhng ch trong cac s vt, nghia la phn anh bn cht cua chung. Hoc thuyt
cua ng gn vi hoc thuyt cua Arixtt v s vt nh s thng nht vt cht (th cht) va
hnh thc (m thc).
Trong thi k s khai trit hoc kinh vin tuyn b mnh nh phai i lp khng ch
vi hoc thuyt cua nhng nha di giao, ma c vi nhng ai din cua cai goi la c tin
thun tuy, tc phai chu trng khng chp nhn vai tr cua ly tri. Thi cc thnh din ra
vao cac th k XII - XIII, phat trin trong cac trng ai hoc trung c, ma trung tm chung
la ai hoc Pari. Chu nghia Platn dn dn bi thay bng chu nghia Arixtt. Ngay trong
pham vi cua chu nghia Arixtt a co s phn bit gia mt bn la chu nghia Avret
(Averroes, tn goi Latinh cua Ibi Ruts, ngi Marc) la hoc thuyt phu nhn thc tai cua
linh hn ca nhn va tuyn truyn v linh hn tri tu h vi duy nht trong tt c moi thc
th, va mt bn la khuynh hng chinh thng cua trit hoc kinh vin, em bn th lun cua
Arixtt tun phuc quan im Kyt giao v Thng hu vi, linh hn hu vi va v tru
c tao hoa, din hnh la Anbe ai va c bit Tmat Aquinat). Thi k suy tn gii
han trong hai th k XIII - XIV, la thi k cua ch phong kin pht trin, dn n nhng
mu thun gay gt trong sinh hoat tinh thn. n Xct (Duns Scotus) em i lp y chi
lun cua mnh vi chu nghia Tmat, ng thi quan tm c bit n tn tai ca th. Nhng
ai din i lp cua thi k nay, nht la ccam (Occam), hng n thuyt hai chn ly,
i ph b s ha hp gia nim tin va ly tri, dn dn y trit hoc kinh vin ra ngoai din
cua hoat ng tri tu. Vao cac th k XVI - XVII nhng toan tinh phuc hi trit hoc kinh
vin a bt thanh trc s ln manh cua chu nghia duy ly va s phat trin tri thc khoa
hoc.
Mt trong nhng nha trit hoc kinh vin u tin la Gihan Xct Erighen (Johannes
Scotus Eriegena, 810 - 877), ngi Ailen, nhng sinh sng tai Phap. Xct Erighen c
nha vua nc Phap xem la mt nhn vt c bit v tri tu, nhng la lng trong t tng.
ng anh gia cao Oguytxtanh, nhng khng xem h thng Oguytxtanh la mu mc cua
quan im Kyt giao, xem Hy Lap la qu hng tinh thn, nhng bai xich trit hoc di
giao, ch danh s tn trong i vi chu nghia Platn va Platn mi, tng c cac Giao
phu lam mi theo cac chun mc cua Kyt giao. Xct Erighen vit nhiu tac phm, trong
o tac phm chinh la V s phn chia ca t nhin (De divisione naturae), co cha ng
yu t phim thn lun, thng nht Thng va th gii vao khai nim thc tai, hay t
nhin, tri qua bn giai oan cua s t vn ng bin chng: 1) t nhin sang tao va
khng c sang tao, nghia la Thng nh ci ngun cua tt c cac s vt; 2)t nhin
c sang tao va sang tao, nghia la th gii y nim cua Platn, th hin trong tri tu
Thng ; 3)t nhin c sang tao va khng sang tao, nghia la th gii cua cac s vt
n nht; 4)t nhin khng c sang tao va khng sang tao, nghia la mt ln na
Thng , nhng a nh muc ich cui cng cua tt c cac s vt, kt thuc mt qua trnh
th gii. Sct Erighen hiu Tng khng nh ca th, c m t tng t ca th ngi,
ma nh tn tai hin din tt c va khng th nhn bit c chinh mnh trong th gii vt
th:Thng khng bit v mnh, rng Thng tn tai, bi l Thng khng phi
la bt k mt cai g. Tt c u xut phat t Thng va tr v vi Thng . Con
ngi, theo Xct Erighen, la mt tiu v tru c bit, trong mi ca th u tai hin cac
thang bt c bn cua t nhin thng qua qua trnh tri nghim cua tnh cm va ly tri. Tng
t, ba quan nng cua con ngi, tinh t trn xung - ly tri, tri nng va nng lc cm tinh la s th hin hnh nh Chua ba ngi. S hp nht vi Thng din ra theo sau bc:1)
57

thn xac phn hu, linh hn c gii thoat; 2) thn xac phuc sinh; 3) s chuyn bin thanh
tinh thn; 4) tr v vi th gii y nim; 5) chim ngng chn ly, y nim nh Thng ;
6) hp nht cng Thng . phng din ly lun nhn thc, Xct Erighen k tha hoc
thuyt y nim cua Platn, nhn manh u th cua cai ph bin trc cai n nht. ng la
mt trong nhng ngi sang lp phai duy thc, theo o cai ph bin, hay cai chung, co
trc cai n nht, la c s cua no, ng thi la bn cht cua toan b th gii cac s vt
kh giac. phng din ao c Xct Erighen mt mt k tha quan im Kyt giao v
s xung t thin ac, mt khac phu nhn s hin din thc t cua cai ac, xem no ch nh
khng la g c, nh s t phu inh cua mnh. Nhng chinh cach hiu o a gy phn ng
i vi nha th, bi kt an la k c n torng th gii Kyt giao, thm chi la ta giao. Nm
1225 Giao hoang Hnri II a ra lnh t sach cua ng. Sau o khong 7 nm xut hin
mt s bai minh oan cho ng, song khuynh hng phim thn lun vn bi ch trich gay gt.
ai biu kit xut cua kinh vin s k la Anxenm x Cantbri (Anselm
Kenterbery, 1033 -1109 ), sinh tai , mt tai Anh. La nha kinh vin ich thc u tin,
Anxenm hiu c tin nh tin cua tri thc ly tinh vi tuyn b tin hiu. Tri thc
trit hoc ong vai tr la k phung s c tin, chng minh cho c tin. i lp vi quan
im suy ly v tn tai cua Thin Chua t tn tai cua cac s vt, Anxenm phat trin s
chng minh bn th lun tn tai cua Thin Chua a n khi nim v Thin Chua nh
bn cht hoan thin nht, vi ai nht trong suy nghi cua con ngi. Cach hiu v tn tai
nh s hoan thin va hng n chim nghim trc tip Thin Chua cng la c trng cua
cac quan im theo chu nghia Oguytxtanh. Trong cuc tranh lun v cai ph quat Xct
Erighen ng trn lp trng cua phai duy thc. Mt s lun im bn th lun cua
Anxenm v sau c ci bin cho ph hp vi giao ly chinh thng. Guylam x Samp
(Guillaume de Champeaux, ? - ?) a y khuynh hng duy thc cua Anxenm n cc
oan hn. Theo ng cai ph quat mi la mt thc th toan din vi y u cac c tinh tt
yu trong toan b cai hin th, cn nhng cai n nht ch la nhng tn goi trng rng.
Chng han, ch co th co mt con ngi theo nghia ph bin, theo y tng chung v con
ngi, cn cac ca nhn cu th u nh nhau; khac chng la nhng bin i khng c bn
trong bn cht chung cua khai nim con ngi.
Chu nghia duy danh thi k u tin gn vi tn tui cua Rtxlin (Roscelin, 1050
- 1120), nha trit hoc va thn hoc ngi Phap. T tng cua ng c bit n thng qua
nhng ph phan cua Anxenm - i thu t tng, va Abla - tng la hoc tr, sau tr thanh
ngi phn bin cua ng. Rtxlin sang tac nhiu, nhng ch cn lu lai bc th gi Abla
v Thin Chua ba ngi. La nha duy danh kin inh Rtxlin cho rng ch cac s vt n
nht mi tn tai khach quan thc s, cn cac khai nim ch la nhng tn goi, thm chi la
nhng m sc trng rng. ng bac b tinh khach quan cua cai chung c trong tn tai ln
trong tri tu cua chu th nhn thc. Rtxlin phn tich tin iu v Thin Chua ba ngi t
lp trng cua chu nghia duy danh. Phn bac chu nghia duy thc, Rtxlin tuyn b,
khng th tn tai mt thc th Thin Chua duy nht, hp nht tn tai cng luc ba din mao
cua Chua. Trong thc t ch co th tn tai ba Chua khac nhau. Tng t, s la o tng,
nu phn bit Chua va cac thuc tinh cua Ngai, chng han phn bit gia thanh linh cua
c Kyt va s hin thn con ngi cua c Chua. Nh vy, Rtxlin la nha t tng chu
trng co ba Thin Chua, thay v mt. V ly do o nm 1092 ng bi Cng ng Thin
Chua giao kt an la di giao, bi buc ci chinh quan im, nu khng nghe s bi hnh phat
nem a cho n cht. Vic tha nhn tinh khach quan trong tn t ai cua cac s vt n nht
va bac b tinh cht o cua nhng khai nim ph quat cho thy tinh phin din, cc oan
cua chu nghia duy danh, nhng ng thi a ng n vi chu nghia duy vt. Noi khac i,
duy danh lun la biu hin c th cua chu nghia duy vt trung c.
Nha trit hoc, thn hoc, nha th ngi Phap Pie Abla (Pierre Abelard, 1079 - 1142)
la ai biu ln cui cng cua trit hoc kinh vin s k, nha t tng trung dung va n ha.
La nha giao co uy tin, nm 1113 ng m trng t, thu hut ng o ngi hoc. Khac vi
58

chu nghia duy danh ln chu nghia duy thc cc oan, Abla ng v phia duy khai nim,
hay khai nim lun (conceptualism). Theo ng, cai chung, hay khai nim, khng ch la
nhng tn goi, cng khng tn tai c lp bn ngoai cac s vt n nht. Khai nim la y
nim trong tri oc con ngi, hin hu trong tim th nh khun mu, tao ra cac th tng
quat (cai ph quat) t nhng kinh nghim v cac ca th hu hnh; chung ch tr thanh hin
th khi tip xuc vi mt tri thc cu th nao o. V th khai nim va co trc, tn tai thc
bn ngoai s vt, va hin din trong chinh s vt. nghia cua khai nim chung khng
nm torng bn thn t ng ch khai nim, ma nm torng y nghia cua t ng o. Trong cun
Phi v khng phi Abla nghin cu lgic hoc kinh vin chu nghia ma phai kinh vin
chinh thng goi la phep bin chng- ngh thut tranh lun mang tinh hnh thc, vi s
phan quyt cui cng thuc v cac tin iu Kinh Thanh va quyn uy t tng. Da vao cac
lun c lgic cua Arixtt a Thin Chua giao hoa, Abla a ra nguyn tc hiu ma
tin, t o han ch nim tin bng nhng cn c ly tinh. Theo ng,khng phi nim tin, s
nc khi la tiu chun cho tinh ung n cua cac kt qu do ly tri mang lai, ma chinh ly tri
mi la c s m bo cho nim tin.
Vao u th k XII tai Xatr (Chartres) nc Phap a phat trin trung tm thn hoc
nhn bn, chu trng phuc hi t tng Platn cng vi cac tn tui ln cua trit hoc c
ai co xu hng nht thn. o la Trng phi Xatr, vn hnh thanh ngay t th k X,
song ch phat huy nh hng cua mnh khi tai y xut hin nhng tn tui tiu biu nh
Bcna (Bernard de Chartres, ? - ?), ngi ng u trng phai trong 10 nm, ngi em
cua ng la Tiri (Thiery, mt khong nm 1155), Ginbc x Pr (Gilbert de la Poirree,
1976 - 1154), ng u trng phai gn 15 nm. Hoat ng cua trng phai kha a dang,
chu yu tp trung khai thai s thng thai Hy Lap thng qua cac bn dich truyn ba su
rng cho ai chung. Nhng mi quan tm n trit hoc t nhin va cac yu t huyn hoc
thi c ai, th hin trong cac tac phm cua Platn, gn lin vi thai tich cc i vi
vn hoc c ai, lam nn ni dung nhn bn cua trng phai. iu nay gy nn cac phn
ng t phia giao ly chinh thng. im chung trong t tng cua trng phai la thai phu
inh i vi phep bin chng thn hoc t bin do Anxenm va Guylam ai din. Tuy
nhin nhn chung quan im thn hoc - trit hoc cua trng phai khng c xac inh r
rang, do tri qua nhiu bin i v t chc ln nhn s. n th k XIII qua trnh chun
hoa tri thc a tao nn din mao mi cho trit hoc kinh vin, t no trong qu ao cua xa
hi phong kin phat trin.
Vao th k XIII trit hoc kinh vin at n s cc thinh, cng vi s phat trin cua
xa hi phong kin. Thu cng nghip va nng nghip phat trin manh m, kinh t t nhin
chuyn dn sang kinh t hang hoa, cac thi ln, cac trung tm thng mai ra i, m
rng giao lu vi cac nc chu Au, chu . y cng la thi k din ra cac cuc Thp t
chinh vi danh nghia gii phong t thanh Giruxalem khi tay Hi giao, nhng thc cht
la banh trng th lc phong kin Ty Au sang cac nc phng ng. Chu Au Kyt Thin Chua giao khng ch giao lu kinh t, ma c khoa hoc, k thut va vn hoa vi cac
nc phng ng. K thut lam giy, ngh in, lam thuc sung c truyn ba sang chu
Au. y cng la thi k din cuc u tranh cua phong trao di giao va cac ta thuyt
khac, theo cach anh gia cua Nha th, nhm chng lai s thng tri c tn cua tn giao
nay, phuc hi tinh thn khoan dung cua Kyt giao s khai. Tu si dng Phrngxit va dng
minich, c s h tr cua Giao hoang, trn ap tan bao cac phong trao o. Mt khac,
m bo n inh chinh tri, t tng, Nha th va Nha nc phong kin y manh qua trnh
chin hoa tri thc tt c cac linh vc. y la dip trit hoc kinh vin th hin chc
nng phung s cua mnh. Thi cc thnh cua trit hoc kinh vin sn sinh ra nhng vi
nhn thc s cua trit hoc va vn hoa tinh thn trung c. Arixtt thay th Platn trong vai
tr di sn c ai, trit hoc kinh vin at n im thun tuy nht cua no. u th k XIII
Arixtt c bit n qua tac phm Organon bng ting Latinh. Cac tu si dng minich
(Dominicains) Anbe l Grng (Albert le Grand) va Tmat Aquinat (Thomas Aquinas) lam
59

quen vi th gii Kyt - Thin Chua giao mt hnh nh Arixtt vi t cach la nhalgic
hoc. Sau o ngi ta dn dn hiu ng nh b oc bach khoa cua Hy Lap c ai. Thoat u
Nha th Thin Chua giao khng tha nhn t tng Arixtt, do ch no c Hi giao bo
tr. Hai nha trit hoc ni ting nht thuc th gii Arp dich va chu gii Arixtt la Avixen
(tn goi Arp la Ibn Sina, 980 - 1037) va Avret (Ibn Rushd, 1128 - 1198). n gia th
k XIII Nha th cho phep ging Arixtt tai Pari. Cui th k nay a tr thanh mt phn
khng th thiu trong sinh hoat hoc thut tai cac trng hoc. Nha th s dung Arixtt trong
vic lun chng cac quan im thn hoc va chng lai cac ta thuyt.
Anbe v i (Albert, 1193 - 1280), ngi c, - Tin si toan nng (Doctor
universalis), khng ch la nha trit hoc, nha thn hoc, ma cn la nha khoa hoc. Nm 1260
ng c phong lam Giam muc, nhng sau hai nm ng t chc va chu tm nghin cu,
ging day tai Clnh cho n cui i. Cac sang tac cua ng c chia lam ba nhom, da
theo cach phn loai khoa hoc cua Arixtt, nhng khng cht ch bng. Nhom th nht la
cac tac phm v lgic hoc, c goi la trit hoc duy ly, nhom th hai - vt ly, toan hoc,
siu hnh hoc, c goi la trit hoc thc tai; nhom th ba - trit hoc ao c. Cac nghin
cu v t nhin cua Anbe chiu nh hng cua vt ly hoc Arixtt, nhng khng trnh bay
theo nhng muc, ma thng xuyn nu vn va tranh lun lam sang t nhng iu
cn quan tm. ng nhn manh thi nghim nh mi trng danh cho s thm inh tri
thc khoa hoc, ma muc tiu cua no la lam bc l cac tim nng v tn n cha trong t
nhin, v tru. Trong quan nim v cac hanh cht v tru, ngoai bn hanh cht truyn thng
Anbe b sung thm hanh cht th nm, hiu nh hanh cht c bit, kt ni cac tng tri
va cac tinh tu trn mi tng tri. tng hp nht tri thc khoa hoc t cac cach tip cn
khac nhau khin Anbe c xem nh nha thn hoc y thin chi va khao khat lam vic v
muc ich khai sang xa hi. S hiu bit su rng v trit hoc, khoa hoc, thn hoc khin
Anbe khng ch c tha nhn nh tin si toan nng, ma cn c tng thm biu
tng vi ai (magnus), thanh Anbe vi ai. Mc d vy vn co mt vai nha t tng
khng danh cho ng s kinh trong, v nhn thy cac cng trnh v khoa hoc t nhin
thiu nhng kham pha mi, ma ch la s trin khai quan im cua Arixtt. R. Bcn thm
chi goi Anbe la con kh cua Arixtt, ngu y s sao chep, bt chc bc tin bi v khoa
hoc.
Anbe i hi phn bit chn ly cua khoa hoc va chn ly cua thn hoc, cng nh i
tng cua khoa hoc va i tng cua trit hoc. Khac vi t tng Kyt giao chinh thng
Anbe a ra quan im dung ha cac hoc thuyt trit hoc phng Ty vi Hy Lap va th
gii rp, cng nh dung hp Platn va Arixtt. Nhm hoan thin hn na tri thc trit
hoc cua con ngi. Tuy nhin cng nh hoc tr mnh sau nay la Tmat Aquinat, Anbe tin
hanh tranh lun quyt lit vi phai Avret tai trng ai hoc Pari, gop phn loai tr phai
nay. Trong quan nim v tn tai Anbe xem Thin Chua nh anh sang t thn,th hin mnh
nh ly tri toan nng. Toan th v tru, theo Anbe, la s trin khai theo trt t va ng cp t
Thin Chua. K tha hoc thuyt v cac nguyn nhn cua Arixtt Anbe nhn manh nguyn
nhn hnh thc trong chui cac nguyn nhn v tru. V quan h gia cac s vt n nht
va cai ph quat, Anbe cho rng cac vt th n nht ra i la do s kt hp gia vt cht va
hnh thc, trong o hnh thc (m thc) la cai chung, vt cht la cai n nht. Ban u hnh
thc tn tai trong y thc cua Thin Chua, sau o no em n cho vt cht mt din mao,
nghia la hin thc hoa vt cht nh tn tai hin co. C th con ngi, cng nh cac sinh
th khac, c tao ra t nhng nguyn nhn v tru nng ng. Tuy nhin linh hn lai c
sang tao ra trc tip t Thin Chua. Dung ha Arictt vi Platn, Anbe m t linh hn nh
mt bn th phi th xac, nh vi bn cht cua mnh no hoat ng nh hnh thc cua th xac
linh hoat, nng ng. Nh vy Anbe l Grng la ngi m ng cho tinh uyn bac kinh
vin vao thi k cc thinh.
ai din tiu biu cua trit hoc kinh vin trung c la Tma Aquin (Thomas
Aquinas,1225/1226-1274). Sinh trng trong gia nh thng lu tti thc tai lu ai
60

Rccasicca gn Aquin, thuc Napl, min Nam nc . Nm 1239 ng hoc vn hoc tai
ai hoc Napl. Nhng t nm 1244 bt chp s can ngn cua gia nh ng i theo dng
dng tu minich, c gi sang Pari - trung tm thn hoc cua th gii Thin Chua giao hoc thn hoc va trit hoc. Nm 1245 ng sang Clnh hoc Anbe vi ai, cng thy i
truyn giao tai cac vng xa xi. Nm 1252 Tmat v lai Pari, tip tuc cng vic va day
va hoc Tin si. Nm 1256 ng u Tin si thn hoc. Vt qua s chng i cua cac giao
s co khuynh hng th tuc, Tma, vi s ung h cua Rma, c cng nhn lam thanh
vin cua B mn thn hoc cho n nm 1259. Hoat ng ging day tr thanh cng vic
chinh cua Tma. Nm 1259 Giao hoang triu ng v Rma ging tai cac trng thuc
dng tu minich. Cui nm 1259 ng v lai Pari tip tuc ging thn hoc. Nm 1272 ng
c triu hi v ln th hai. u nm 1274 ng c ng c phai sang nha th tai
Ling (Lyon) d l cng ng, nhng trn u6ng i bi lm bnh nng va qua i. Ngay
lin sau o ng c truy phong danh hiu Tin s thin thn (doctor doctor angelicus)
v nhng thanh cng trong nghin cu va ging day thn hoc.
Cac sang tac cua Tma kha phong phu, nhng c th phn lam ba loai:, 1) nhng bai
bnh phm, phn tich v cac chu cua Kinh Thanh, 2) nhng tac phm nh v trit hoc va
thn hoc; 3) nhng tng lun, tc nhng tac phm thn hoc ln, c trnh bay di hnh
thc cac tng lun, chng han Tng lun v chn ly cua nim tin Thin Chua giao
chng lai di giao, hay Tng lun thn hoc - mt cng trnh cha kip kt` thuc. T tng
trit hoc thn hoc cua ng c xem la giao ly chinh thng cua Giao hi Roma, t bit la
dng t minich.
Tma la nha duy thc n ha, mong mun tm li gii ap trung dung i vi cac
vn thn hoc va trit hoc, trc ht la vn cai ph quat va cai n nht. Theo Tma
nhng cai ph quat la nhng khai nim va phan oan cua ly tri con ngi, ch khng phi
la nhng tn goi trng rng. Nn tng cua nhng cai ph bin la nhng thc tai bn ngoai
ly tri con ngi, chng han nhn tinh (humanitas) la tinh cach chung cua con ngi, nh
o co th so sanh ngi nay vi ngi kia xet theo mc hin din cua tinh cach o.
Trong l lun nhn thc, Tma cho rng gia phng phap nhn thc nh ly tri va
nhn thc trn c s c tin co nhiu im chung, b sung cho nhau, cng hng n mt
va ch mt i tng - cai Tuyt i, tc Thin Chua; - s ng nht hai ngun gc tri thc
nay khng co nghia la chung bnh ng, ng quyn vi nhau, ma c tin cao hn ly tri, ly
tri phung s c tin. Vai tr cua tri thc khoa hoc vao thi Tma ngay cang tng ln, do o
vic xem nh no co th ao su mu thun gia tn giao va khoa hoc, nha th va xa hi.
Vn la ch cn ly gii mt cach xac ang bn cht va vai tr cua c hai, t o hiu
ung mi quan h gia chung vi nhau. Nhm iu chnh mt phn quan im hai chn
ly (chn ly khoa hoc va chn ly thn hoc) Tma xy dng hoc thuyt ring kha n ha,
cho n nay vn cn c tha nhn trong Thin Chua giao. Hoc thuyt nay khng inh
rng, xet theo phng phap at n chn ly th khoa hoc va tn giao hoan toan khac nhau.
Khoa hoc, va cng vi no la trit hoc, da vao kinh nghim va ly tri rut ra chn ly, cn
tin ngng tn giao da vao mc khi va Kinh Thanh. Tuy khac nhau v phng phap,
nhng v i tng va linh vc ng dung khoa hoc va thn hoc co net tng ng vi
nhau. S khac nhau ch mang tinh ca bit. L c nhin nhiu chn ly c khoa hoc kham
pha nh kinh nghim va ly tri khng co quan h trc tip vi tn giao va thn hoc, nhng
trong thn hoc co hang loat lun im, tin iu cn c lun chng bng ly tri. Vic nay
din ra khng phi v nu thiu lun chng trit hoc th th cac tin iu khng c chp
nhn, ma v khi c lun chng chung tr nn gn vi con ngi - thc th bit t duy, va
hn na chung cung c nim tin con ngi. Ch mt s tin iu cn c chng minh,
trong s o co vn tn tai cua Thng . S chng minh nay lam sang t thm bn
cht, y nghia tn tai cua con ngi. S chng minh cho thy im chung gia trit hoc va
thn hoc Kyt - Thin Chua giao (V. V. Xclp. Trit hc Trung c. Nxb i hc,
61

Mtxcva, 1979, tr. 344 - 345, ting Nga). Mt s tin iu khac khng cn n s chng
minh bng ly tri, v chung la la tin iu thing ling, thun tuy tn giao.
Ly tri t nhin hoan toan co th chng minh tinh thng nht cua bn cht Thng ,
song khng th phn bit cac din mao cua Thng , khng th chng minh cho tin iu
v s xut hin th gii t h v, nguyn ti t tng, s giang th cua chua Kyt (Christ),
s phuc sinh, ta an khung khip, s trng phat va n sung, noi tom, tt c nhng bi tich
cua Kyt giao. Liu tt c nhng tin iu y u phi ly tinh c, nh suy nghi cua nhng
ngi theo thuyt hai chn ly khng? Thc ra, theo Tma, tt c tn iu y u khng
phi l nhng tn iu phi l tnh, m siu l tnh, nghia la tri tu con ngi khng u kh
nng chng minh cho chung, khng th nhn thc chung.
Xac lp hoc thuyt ring v quan h gia nim tin va ly tri, thn hoc va trit hoc,
Tma mong mun ly gii no di anh sang cua tri thc, hay trnh khai nim, vt qua
s gii thich phi ly tinh theo quan im cua Oguytxtanh v cac tin iu tng t. Hoc
thuyt cua Tma v quan h gia thn hoc va trit hoc co ngun gc su xa t h thng
Arixtt. Arixtt thn hoc c hiu nh khoa hoc v Thng vi tinh cach la hnh
thc (m thc) thun tuy ti cao va muc ich cua tn tai; no cng tng ng mt phn vi
siu hnh hoc, tc trit hoc th nht, tm hiu bn cht su kin cua van vt, nhng g n
cha ng sau gii t nhin(vt ly). n Tma vn nay c gii thich co li cho nha
th. Tma c chng minh u th cua thn hoc trc trit hoc, nhng khng nh cach cua
cac Giao phu vao cac th k th II - V, ma da vao tri thc khoa hoc. Thn hoc la khoa hoc
ng cao hn trit hoc va khoa hoc, hiu theo nghia thng thng ph bin cua con ngi.
Trong Tng lun thn hc ng a gii thich kha t m v ni dung nay. ng nhn
manh:Mn hoc thanh (thn hoc - NT) la khoa hoc. Chung ta phi y hai loai khoa hoc.
Co nhng khoa hoc thanh hnh do cac nguyn ly c nhn bit nh anh sang t nhin cua
ly tri, toan hoc, hnh hoc cng nhng khoa hoc tng t. Co nhng khoa hoc thanh hnh do
cac nguyn ly c nhn bit nh anh sang cua khoa hoc cao hnVy mn hoc thanh la
khoa hoc, v thanh hnh do cac nguyn ly c nhn bit nh anh sang cua khoa hoc cao
hn, tc la khoa hoc v Thin Chua va khoa hoc hanh phuc (Thnh Tma Aquin: Tng
lun thn hc, quyn 1, tp 1, tit 2, on 2). Sau khi chng minh rng cac khoa hoc thng
thng va trit hoc co th a con ngi n sai lm va mu thun, Tma kt lun:Mn
hoc thanh la mt khoa hoc co tinh cht mt phn suy ly, mt phn thc tin, va no vt ln
trn tt c cac khoa hoc suy ly va thc tin khacMn hoc thanh nhn ly s xac thc cua
mnh t s sang trong s tri thc cua Thin Chua, ma s tri thc cua Thin Chua khng th
sai lm (Thnh Tma Aquin, sd, quyn 1, tp 1, tit 2, on 2).
Nh vy la hoc thuyt cua Tma v u th cua nim tin trc ly tri da vao quan
nim cua ng v tinh xac thc hn hn cua nim tin trong quan h vi ly triNu
Oguytxtanh xem phep mu nh minh chng cho tinh khng th nhn thc va tinh phi duy
ly cua qua trnh tao hoa va s hin hu cua Thin Chua, th theo Tma tinh cht siu nhin
cua phep mu ch co nghia la tinh siu ly tri cua chung i vi con ngi, ch khng phi
i vi s nhn bit Thin Chua. goc xa hi nim tin c em n cho mi ca nhn,
cn tri thc khoa hoc khng phi ai cng nm c. Nim tin lam cho con ngi sng co
ao c hn, do o n gn vi Chua hn, cn tri thc, nu bi lam dung v muc ich sai
trai, co th lam h hng con ngui.
Nhn thc mi quan h gia nim tin va ly tri, thn hoc va trit hoc cng co nghia la
nhn thc c s cn thit khc phuc mu thun gia hai linh vc nay, gia mc khi va
nhn thc duy ly. Mu thun gia tri thc va nim tin xut hin la do nhng kt lun sai
lch cua ly tri rut ra t o. Chung xut hin mi khi nha khoa hoc hay nha trit hoc xem
hoat ng sang tao cua mnh la hoat ng t thn, khng cn bit n Thin Chua va
nhng chn ly mc khi. Ho qun c nhng khuyt tt c hu cua ly tri t nhin, s thiu
chc chn cua cm giac, a ra nhng nhn inh gi tao, trai hn vi chn ly cua mc khi.
T lp lun o Tp6ma tuyn b, trong trng hp xung t gia tri thc v nim tin, ti6ng1
62

noi cui cng thuc v nim tin. Nguyn tc nay i hi s kim soat cua nim tin i vi
ly tri, trai hn vi hoc thuyt hai chn ly, la hoc thuyt tha nhn tinh c lp tng i
cua khoa hoc va trit hoc trong quan h vi thn hoc. Quan im Kyt giao v trit hoc
nh n l ca thn hc a tm c s bin minh kha su sc Thanh Tma.
Cng nh Arixtt Tma cho rng moi nhn thc u din ra trong chu th nh tip
thu s tac ng cua hnh nh khach th. Khng phi moi tn tai cua khach th u c
chu th tip nhn, ma chu th ch tip nhn trong khach th nhng cai g o ging vi chu
th, tc hnh nh cua s vt, ch khng phi chinh bn thn s vt. Xut phat t quan
im v tinh tich cc cua hnh thc, Tma phn bit hnh thc ly tinh va hnh thc
cm tinh. Cai th nht tac ng n tri nng, lam cho no tr nn tich cc hn trong nhn
thc bn cht bn trong cua i tng; cai th hai tac ng n cm giac, giup nhn thc
mt cach y u hn b ngoai cua cac s vt nh hnh dang, kich thc, mau sc, mi vi
Trong quan im v tri thc Tma Aquin xem chu nghia kinh nghim Arixtt la yu t
ph hp vi hoc thuyt Thin Chua giao chinh thng, do o khng cn n phng an
Arp cua Avret. Tri thc cm tinh la biu hin u tin cua tri thc t nhin (naturalis
cognitio). Linh hn con ngi co tinh cht ly tinh, phi vt th va bt t, ham cha trong
mnh c t duy va y chi. Song, xet n cng, hoat ng nhn thc at n s tru tng
hoa cn loai tr nhng s kin cm tinh,thay bng nng lc ly tri (intellectus), la cai vt
ln trn tri nng (ratio). Tt c nhng nng lc nay u gn lin vi cac cht liu do nhn
thc cm tinh em n. No din ra mt cach tt yu, nhng khng v linh hn bt t vi
tinh cach la linh hn ly tinh,, ma v tinh kh t vi tinh cach la linh hn cm tinh. Trong s
phn tng cm tinh th vi tri thp nht thuc v cm tinh bn ngoai vi xuc giac, vi giac,
khu giac. Thinh giac va thi giac chim vi tri cao hn. nc thang cm tinh nhn thc con
ngi t ra thu ng, m phng i tng. Tip o Tma a ra nhng hnh nh cm tnh
(species sensibiles), ni ma cac du hiu cua cac s vt hin din mt cach y u. T y
bt u s phi vt cht hoa khach th, nh o ma no tac ng c n linh hn ly tri. .
Cm tinh bn trong (sensus interiores) la nc trang tip theo cua s thit cac hnh nh cm
tinh, bao gm ky c, biu tng, cm giac chung, la cai lam cho tinh v trt t cua cac
hnh nh cm tinh di tac ng cua cm giac bn ngoai tr nn trt t v mt khng thi gian. Qua trnh tru tng hoa bin cac hnh nh cm tinh thanh cac hnh nh tri tu,
thanh cac khai nim. S kt hp va phn chia cac khai nim tao nn nhng phan oan
khng inh va phu inh, cn suy lun la s lin kt cac phan oan y. o la chc nng cua
giac tinh (tri nng). Nc thang cao nht cua nhn thc la ly tinh tich cc, c hiu nh
anh sang cua Thng , cha ng mt s nguyn tc tin thin, siu nghim. Thiu ly
tinh tich cc s khng co qua trnh nhn thc t nhin. Nhn thc ti cao, siu vit do
Thng thc hin, o la nhn thcxut phat t chinh bn cht cua Thng . Nhn
thc cua con ngi xut phat t cac hnh nh cm tinh, cn nhn thc cua Thng , cua
cac thin thn, la nhn thc siu t nhin. Con ngi kho at n s hn thc y u v
linh hn va v Thng . Han ch nay chinh la han ch mang tinh lich s - t nhin cua
th gii thu tao.
Tma hiu chn ly nh s ng thun, ha hp, hai ha gia ly tinh va s vt. Chn
ly ti cao thuc v Thng .
Thn hc t nhin cua Tma chng minh tin iu c bn cua tin ngng Kyt
giao v s tn tai tt yu tuyt i cua Thng . Cng vic nay trc y cac Giao phu
a thc hin, song cha thc s thuyt phuc. Nhng bt cp cua cac quan im thi trc
v hin hu cua Thng c Tma ch ra trong Thng hoc nh sau: h thng th
nht chu trng s hin hu cua Thng khng phi la i tng cua s chng minh, v
tri thc t nhin v Thng a c khc vao y thc cua moi ngi. H thng th hai la
h thng cua Ansenm, chu trng mnh nao mt khi linh hi la xac thc, tt s la
mnh hin nhin, chng han mnh Thng hin hu la mnh hin nhin, bi
xet thy khng co mnh nao khac biu thi ln hn mnh nay. H thng th ba n
63

gin la s khng mt chn ly hin nhin ma ai cng tha nhn, khng cn ban cai. Tma
bac b c ba h thng nay do tinh cht thiu cht ch cua chung. Do ch ly tri cua nhn
loai tng t nh ly tri cua Thng , nn hoat ng tinh thn cua con ngi tao nn cac
thang bc hng n Thng . Nh vy cac chng ly v tn tai cua Thng phi thc
s thuyt phuc cn c vao chinh trt t t nhin va anh sang cua ly tri.
Tma nu ra nm chng c lgic v s tn tai cua Thng , hay nm con ng
t th gii n Thng . Chng c th nht, c Tma xem la chng c r rang
nht, cn c trn khai nim vn ng (ex motu), theo o tt c nhng g vn ng u do
mt vt khac nao o tac ng. Nhng tt c nhng g lam cho cai khac vn ng, khng
th cng luc vn ng. Nh vy, xet n cng, phi co mt tn tai (hu th) lam cho vt
khac vn ng ma khng trong trang thai vn ng, tc la bt dich, bt bin va lam
ngun gc cho moi vn ng, o la Thng . Chng c th hai cn c trn khai nim
nguyn nhn tac thanh (ex ratione causae efficientis). Theo Tma, trong cac s vt kh giac
co nhiu nguyn nhn tac thanh i vi s tn tai cua chung. Nhng trong chui nguyn
nhn nii tip nhau cn phi co mt nguyn nhn tac thanh u tin va toan din cho tn
tai, o la Thng . Chng c th ba cn c trn khai nim ngu nhin (hay kh nng) va
tt yu [ex contingente (posibili) et necessario]. S quan sat nhng bin i lin tuc din ra
trong th gii, dn n kt lun v v s nhng ngu nhin cac s vt, hin tng.
Nhng th gii khng th la ngu nhin, nghia la khng co bt k nguyn nhn nao. No
i hi quan nim v mt nguyn nhn tt yu tuyt i nao o - chinh la Thng .
Chng c th t cn c trn quan nim v tinh hoan thin cua th gii theo nhng cp
khac nhau (ex gradibus perfectionis), theo o tt c cac s vt, hin tng, con ngi u
at c cp khac nhau v sc p, hanh phuc, s hoan thin, nhng cp hoan thin
y c o lng bng mt thc o tuyt i, mt gii han cua tt c nhng phm cht o la Thng . Tma cn gii thich thm: cai p, cai thin, tri thc t thn khng co
gii han, va nht la khng co gii han ngi nay hay ngi khac, v cac gii han lun
thay i, chng han tri thc phat trin, ao c tng hay gim. V th, mt vt hoan ho
gp gii han nay hay gii han khac, khng phi t thn va ni khi, ma theo tha khi, bi
nguyn nhn bn ngoai. Moi vt va moi vn ng i hi phi co nguyn nhn bn ngoai;
nguyn nhn y la Thng , mt hin th thun tuy. Chng c th nm cn c trn quan
nim v tinh hp ly cua th gii, hay chng c v s iu khin th gii bi Thng (ex
gubernatione rerum). Trong v tru muc ich co kha nhiu, cng nh s vn ng, bin i
vy. Bt c s vn ng nao cng nhm mt phng hng, mt muc ich nht inh.
Nguyn nhn muc ich la nguyn nhn cua cac nguyn nhn. Chng c th nm lam sang
t tinh muc ich trong v tru kt lun co mt tri nng lam nguyn nhn cho tinh muc
ich o. Tri nng nay la Thng . V th chng c nay cn goi la chng c do trt t cua
v tru, hay chng c do s iu khin trong v tru. Tma cn gii thich thm rng, tinh
muc ich ph quat hng van vt v Thng a c ghi nhn bng chinh tin trnh t
nhin - lich s. Thng sp t hng v Ngai cac c th hu hnh va c th tm
linh, ma tri nng nhn loai khng xp t va t chc c. chi con ngi, mt cach tt
nhin, hng v s thin ti cao nh cu canh va hanh phuc v han. Ngay c t goc
lgic thun tuy, cac chng c va nu vn bc l khng it s h, song i vi cac tin
trong sut bao th k chung t ra ht sc thuyt phuc.
Ngoai ra Tma cn a ra mt chng c khac, c goi la chng c cn c vao trt
t lun ly; no la tng quan cua y chi i vi muc ich ti hu. S rang buc nay c coi
la nguyn ly tuyt i, theo o con ngi phi lm iu thin v trnh iu c. Nu cng
nhn s rang buc lun ly co tinh cht tuyt i, th phi cng nhn s hin hu cua mt
thc th tuyt i t thn. Theo Tma, s xp t ma Thng danh cho cac thu tao c
goi la phap lut vinh cu. Lut nay khi n vi con ngi, bin thanh cai tt yu trong
quan h lun ly, goi la lut t nhin, ma iu khon u tin cua no la lam iu lanh tranh
iu ac. Do o, Thanh Tma nhn manh, chung ta cn hng v s thin, cm nhn rng
64

Thng toan chn, toan thin, toan m lam i tng cho cac bn th thu tao. Tri nng
thu tao hng v Thng toan chn nh thinh giac hng v m thanh; y chi thu tao
hng v Thng toan thin, toan m nh thi giac hng v mau sc. S thc hin y
u phap lut la nim tn kinh dng ln Thng nh nha lp phap ti cao.
Trong Siu hnh hc Tma k tha mt s pham tr c bn cua Siu hnh hoc
Arixtt, thng c hiu nh trit hoc th nht khi so sanh vi vt ly hoc nh trit hoc
th hai. Tuy nhin Tma ci bin hoc thuyt cua Arixtt cho ph hp vi giao ly Kyt Thin chua giao. Noi khac i, Tma s dung cac pham tr cua trit hoc Arixtt phuc vu
thn hoc. Tma khng theo cach tip cn cua phai Platn v cai chung nh khun mu
tuyt i cua cac s vt, ma bn canh no ng a ra pham tr ngu tinh (ty th) biu
thi mi lin h gia cai chung va cai n nht trong th gii. Ngun gc cua cai chung la
tri tu Thng , do o t thn cai chung cha th em n kh nng nhn thc toan b
cai ang hin hu. Tma hiu bn cht nh s th hin cua cai chung. Bn cht la cai g
lam cho m tn tai c quyt inh, ma nu khng co cai ct yu nay, th cng khng co
tn tai. Moi cai ang tn tai, bt u t Thng va kt thuc bng tn tai n nht, u
co bn cht cua mnh, tc c xac inh trong tinh toan vn cua mnh. Bn cht (essentia)
va hin hu (existentia, esse) v nguyn tc la khac nhau trong cac tn tai n nht, nghia
la trong th gii cua s sinh thanh, tri qua. Bn cht la nguyn ly cua s hin hu. Hiu
hu la cai g lam cho mt tn tai c phi bay ra trong thi im hin tai, la s co ra
thc s, chng han s sinh sn mt a con. Hin hu la hin th cui cng trong trt t
tn tai, la s hoan ho ti thng. Thng la hin th u tin, thun tuy tuyt i,
nguyn vn, khng cn n bt k s inh nghia nao. Ch co Thng , mt thc tai siu
nhin, mi khng co s phn bit bn cht va hin hu. Pham tr hnh thc (m thc) va
vt cht (th cht) chim vi tri quan trong trong siu hnh hoc Tma. Tma cho rng vt
cht phn nao c gii han bi hnh thc, va hnh thc cng bi gi han bi vt cht, trong
o hnh thc phn anh ni cung chung cua s vt, cht lam bc l tinh ca th va tinh cu th
cua cua hin hu s vt y (xem Tng lun thn hc, q. 1, t. 7, 1c). Mi s vt u la s
thng nht hnh thc va vt cht, trong o hnh thc la cai nng ng, cn vt cht la kh
th, cai thu ng. Nu Arixtt lun nhn manh s thng nht hnh thc - vt cht, ch tr
th hnh thc thun tuy, hoan toan phi vt th, ng nghia vi Thng , th Tma, theo
tinh thn Kyt - Thin Chua giao, a hng cach tip cn nay n s khng inh tinh cht
tao hoa cua th gii bi Thng . Theo ng, thc th trn th khac vi thc th bu tri,
tc cac thin thn, do tinh vt th cua no. S phn bit nay la c s i n khng inh
quan im v tinh u vit cua th gii cac thin thn.
Hoc thuyt v s tn tai ba mt cua cai chung, hay cai ph quat (universalis) chim
vi tri c bit trong siu hnh hoc Tma. Th nht, cai chung tn tai trong cac s vt n
nht, ng thi la bn cht cua chung, o la cau chung trc tip. Th hai, cai chung c
tru tng hoa bi tri tu va hin din trong o nh cai sau s vt (post res), o la cai
chung c t duy. Th ba, cai chung la cai trc s vt (ante res), ong vai tr khun
mu cua s vt.
Thuyt sng to cua Tma ch r, s sang tao cua Thng i vi th gii t h
v bt u t s tao nn vt cht u tin. Thng khng ch sang tao th gii, ma cn
iu khin no, di theo s tn tai cua cac s vt n nht. chi Thng tri khp ni,
nhng ch co mt kh nng bin thanh hin thc, o la th gii ma chung ta ang sng. Th
gii chung ta la duy nht va hu han trong khng gian. Cng nh Arixtt xem Thng
la m thc (hnh thc) cui cng va phi vt th, Tma nhn manh Thng la hanh vi
thun tuy. Tuy nhin Thng - ng c u tin cua Arixtt khng tham gia vao
qua trnh cua th gii trn tuc, cn Thng cua Tma tham gia tich cc vao qau trnh
o. Thng nh nguyn nhn u tin phat ng cac nguyn nhn t nhin va t do
trong th gii. Tma cp n ng cp ph quat, thng tri trong tri, t va th gii cua
con ngi, tc lich s loai ngi, tao nn s hoa hp thing ling.
65

Du n Arixtt th hin lun gii cua Tma v con ngi. Linh hn, theo Tma, la
m thc thc th, thng nht vi thn xac, la cai ma nh no tr nn sng ng. Vi s
thng nht y con ngi la thc th hoan bi, ng thi nh s tn tai cua linh hn sau khi
cht, tach khi thn xac, no cng la thc th khng hoan bi. Trai vi phai Platn mi,
Tma xem thn xac la s b sung cho linh hn, ch khng phi la xing xich cua no. Tma
cho rng linh hn phi vt th c Thng sang tao ra danh cho thn xac cua tng ca
th va lun at c s hai ha. Linh hn khng anh mt tinh ca th ngay c sau cai cht
cua thn xac. o la nh hanh vi c bit cua Thng lu gi tinh ca th cua no trong
tn tai phi vt th. Biu hin c bn cua i sng la vn ng va nhn thc. Tma tip tuc
k tha quan im cua Arixtt v phn loai linh hn ra thanh linh hn thc vt, linh hn
cm tinh va linh hn ly tinh, nhng nhn manh rng hai hnh thc ban u t trong s chi
phi, iu khin cua hnh thc th ba, tc linh hn ly tri.
Quan im o c, chnh tr, x hi cua Tma ph hp vi giao ly chinh thng
Kyt - Thin Chua giao.
III. NH GI TNG QUT V TRIT HC TRUNG C.
Trung c la thi ai chim u th cua hnh thc t duy tn giao, ma i vi Ty Au
la Ky t giao. o la thi ai thng tri cua cac tin iu nha th, s loai tr t do t tng,
truy bc cac nha trit hoc va khoa hoc tin b. Nhng ti ac do nha th gy ra (Ta an
Giao hi, cac cuc thp t chinh) vn cn lai nhng du n nng n trong lich s
nhn loai. Trit hoc tr thanh cng cu cua thn hoc, chiu s chi phi toan din cua thn hoc
Kyt giao khia canh bn th lun, nhn thc lun va ao c, nhn sinh - xa hi. Chc
nng cua trit hoc khng phi la tm kim va kham pha chn ly, ma chng minh cho chn
l sn c. Qua trnh chuyn bin t hnh thc tin ngng a thn sang nht thn song
hanh vi s chuyn bin t tinh thn a nguyn trit ly cua ngi Hy Lap - La Ma sang
c quyn t tng.
Bn canh o cn thy rng chinh trn c s trit hoc tn giao thi trung c, vi muc
ich a nhng cai tn man, phn lit v s thng nht, gn vi xu th chun ha t duy,
d o la chun hoa trong pham vi t tng Kyt giao, ma khung hang chinh tri - xa hi va
tinh thn, vn la nhn t bn trong cua s sup nha nc va vn hoa c ai, a c khc
phuc. S thng tri cua y thc h tn giao trong mt thi gian nht inh gop phn tao nn s
n inh chinh tri tai nhiu quc gia. L c nhin vic duy tr qua lu mt mtip t duy, xem
cac tin iu la nhng chn ly bt bin, tuyt nh, a n s ngng ong, tr tr trong hoat
ng sang tao cua con ngi, loai tr nhn t mi, tao nn c vng cm ln khong trng
trong sinh hoat tri thc. Trit hoc kinh vin Trung c t na sau th k XIV ri vao khung
hong, v no khng cn ap ng nhng i hi cua thc tin xa hi va nhu cu nhn thc
cua con ngi.
m trng trung c la cach din at v sc cua t duy trit hoc, khoa hoc, song
trong mt s linh vc khac cua vn hoa (kin truc, hi hoa, vn chng) thi ai nay a
lai nhiu cng trnh ang trn trong. Bn canh o trit hoc Ky t giao cng thit lp
c nhng tiu chi ao c xa hi cn bn, truyn ba nhng gia tri nhn loai chung
(thng qua tn giao, giao duc con ngi theo tinh thn vi tha, khoan dung, tinh cach hip
s. Mt s gia tri v sau tr nn li thi, bi ao thi, song mt s khac vn c duy tr
trong iu kin mi. Mt s gia tri bi nha th trung c xuyn tac (chu nghia thn quyn) a
tr v vi din mao tht s cua mnh, hoc tri qua cach tn, ci bin. Thi Phuc hng lam
cho qua trnh nay tr nn thit thc.
CHNG III
TRIT HOC PHC HNG (CUI TH K XIV - XVI).
1. Thi ai Phc hng
66

Thut ng Phuc hng (rinascita, renaissance) dng ch hoat ng vn hoa kha

ph bin din ra tai cac nc Ty Au trong mt thi k lich s trc khi n ra cac cuc
cach mang t sn, nhm khi phuc, k tha va phat trin cac gia tri vn hoa c ai Hy lap,
La Ma, tng bi lang qun di thi trung c do s phong ta cua y thc h phong kin va
nha th Kit giao. V mt lich s o la thi k chuyn tip t ch phong kin sang xa
hi t sn. Theo quan im chung thi Phuc dung bt u t th k cui cng cua thi
trung c, va at n cc thinh vao th k XV - XVI. qua trnh nay din ra sm hn, t
gia th k XIV, ma trung tm la Phlorenx (Florence),ni c xem la thu cua nc
Phuc hng. Truyn thng trit hoc c ai (va mt phn trung c) tm thy trong thi
Phuc hng y tng mi, c s dung nhm gii quyt nhng vn mi.
Phong trao vn hoa Phuc hng c thuc y bi nhng chuyn bin kinh t, chinh
tri, xa hi thi k chuyn tip. Trc ht la nhng mm mng cua phng thc sn xut t
bn hnh thanh ngay trong lng ch phong kin, vi s ra i cng xng thu cng thay
th cho phng hi, vn la li t chc khep kin, mang nng tinh huyt thng,ht sc cht
hp, ch ph hp vi nn kinh t t cung t cp. Tai cac thanh ph ln nh Phlorenx,
Milan, Ginoa, Vnid, Blnh, Pidacac trung tm thng mai sm ut ra i va banh
trng manh m, m rng mi trng trao i, tng bc pha v hang rao ngn cach gia
cac vng, V chinh tri - xa hi ch phong kin ang bc vao thi k mi vi nhng
iu chnh nht inh trong ng li cua mnh, gim bt nhng cm oan trong cac hoat
ng sang tao, thm chi u t cho s phat trin mt s nganh ngh phuc vu i sng con
ngi. Mt s nn cng ha c xac lp tai , m phng cng ha Rma thi c ai vi
nhng ci cach nht inh, mc d quyn lc vn nm trong tay cac dng ho quy tc lu
i. C cu xa hi thay i, giai cp t sn, va cng vi no la lc lng tin thn cua giai
cp v sn, a hnh thanh, d cn non yu. Tng lp tri thc phi tn giao, vn xut thn t
nhiu thanh phn khac nhau, tp trung trong cac nghip oan t do, tich cc truyn ba t
tng tich cc, tin b gia cac tng lp xa hi. Ho chinh la nhng nha nhn vn tiu biu
cua thi ai, ong vai tr to ln trong vic th hin din mao vn hoa Phuc hng, thuc y
ca nhn phat huy t cht cua mnh trong mt xa hi ma quyn uy cua Giao hi a khng
cn vng manh nh trc.
Thi Phuc hng cn c bit thng qua nhng phat minh khoa hoc, ng dung k
thut, phat kin ia ly, thuc y qua trnh tich ly t bn va xm chim thc dn, m rng
thi trng. Ba phat minh c xem la tiu biu cua thi Phuc hng la may in, la ban, thuc
sung, nhng ch xet khia canh ng dung. Cn nhiu kham pha khoa hoc khac tao nn s
o ln trong y thc con ngi, thach thc c chn ly ngan nm, lam lung lay nn chuyn
chinh tinh thn cua nha th.
Xu hng th tuc hoa sinh hoat xa hi, ci cach mt phn h thng giao duc va inh
ch lut phap khng ch lam lanh manh hoa va n gin hoa cac quan h xa hi, ma cn
thuc y hn na nhu cu sang tao va hng thu vn hoa cua con ngi.
Theo cac nha nghin cu lich s t tng, thi Phuc hng co th xem nh thi ai
con ngi tr v vi chinh mnh, hay noi cach khac, con ngi c sang tao ra mt ln
na. V l o t tng nhn vn tr thanh ni dung ni bt va xuyn sut cua vn hoa Phuc
hng. Nghia chung cua no, ap dung cho nhiu thi ai, th hin ch xem con ngi la
im xut phat, gii phong con ngi la muc ich chung cuc. Thut ng chu nghia nhn
vn (humanism) co ngun gc su xa t humanus (con ngi) va humanitas (nhn
tinh). Song ngi u tin s dung thanh cng t nhn tinh bnh din vn hoa la nha t
tng c ai La Ma Xixrn (Ciceron), Chinh ng a khai qua thanh qu vn hoa cua
ngi Hy Lap va xem o la mu mc cua sang tao. Humanitas, do o, biu thi khng ch
phuc hi, ma cn tn vinh con ngi. T na sau th k XVIII tr i thut ng chu
nghia nhn vn tr thanh mt trong nhng t ph bin, cp n cac linh vc ao c,
vn hoa, chinh tri, mang nhng thng ip ly tng v quyn con ngi. i vi thi Phuc
hng, t tng nhn vn bao ham hai nghia chinh, o la: cao nhn tinh, ca ngi
67

nhng gia tri ich thc cua con ngi, ly hnh nh con ngi tin ln t do lam trung
tm; hng n thit lp mt xa hi tt p nht danh cho con ngi, hay noi nh cac nha
nhn vn Phuc hng, thay s thng tri cua Thng bng s thng tri cua con ngi,
xy dng mt thin ng trn mt t bi con ngi va cho con ngi
2. Mt s trng phi v trit gia tiu biu
a. Phlrenx (Florence) - trung tm ca t tng nhn vn Italia v Ty u.
S xut hin t tng nhn vn s k vao th k XIV c xem nh qua trnh thay
th tt yu trit hoc kinh vin hu k. Trit hoc kinh vin, th trit hoc chinh thng, chun
mc, c ging day ph bin trong cac trng hoc thi trung c theo cac khun mu t
duy sn co nhn danh s n inh tinh thn cua xa hi phong kin, a tao nn tnh trang c
quyn t tng trong nhiu th k. Cuc tranh lun gia chu nghia duy danh va chu nghia
duy thc trong pham vi trit hoc kinh vin, s hnh thanh cac phong trao chng i nha
th, qua trnh phuc hi s quan tm n cac di sn c ai, trong o co khoa hoc, ngh
thut, cac t tng trit hoc di giao nh trit hoc t nhin mcrit, chu nghia khoai lac
Epiquya a gop phn thu hp dn cac vng cm i vi hoat ng sang tao cua con
ngi
Cac nha nghin cu lich s trit hoc xem Phlrenx la thu cua nc Italia Phuc
hng, bi y la ni xut phat cua phong trao Phuc hng vn hoa va chng trnh giao
duc nhn vn (Studia Humanitatis), nh hng ti nhng linh vc khac cua i sng tinh
thn tai nhiu nc. Phlrenx la qu hng cua nha th, nha t tng A. ant (A.
Dante,1265-1321) vi nhng sang tac th hin t tng nhn vn trong v boc cua y thc
h tn giao trung c. V mt hnh thc Thn khuc c vit theo phong cach trung c,
c trnh bay ph hp vi suy nghi ph bin cua con ngi thi trung c. chng han cac
con s 1, 3, 6, 9 c xem la cac con s thing ling, biu tng cho hnh nh Thin Chua
ba ngi t Duy nht, tac phm gm 3 phn, mi phn co 33 khuc ca, ia nguc 9 vng, tinh
nguc 9 bc, thin ng 9 vng, cng vi s m t k lng cac hnh nh o. Trong tac
phm Thn khuc ant m t thin ng va ia nguc, ni tn vinh va trng phat con
ng sau khi t gia ci trn, nhng lai ngu y rng ch co cuc sng trn gian mi la cuc
sng thc, ang trn trong. Thn khuc ph phan manh m ti ac cua mt b phn gii
tng l, nhng k xuyn tac giao ly cua c Chua Kit, anh i nhng th Chua, bi
ay xung ia nguc, sanh cng loai qy d. bin minh cho cac trit gia va cac nha khoa
hoc c ai Hy Lap, La Ma.
im son v mt t tng trit hoc trong Thn khuc la thai cua ant i vi
cac gia tri vn hoa c ai Hy lap - La Ma. Chinh cach tip cn nhn vn v t tng c ai
a lam nn tinh chuyn tip trong t tng ant, cng nh toan b thi Phuc hng sau
nay. ant tr thanh vng khu c trng gia trung c va Phuc hng, bi l vt qua hnh
thc t duy trung c, ng a gi m li suy nghi mi, lch chun, li suy nghi la lng va
y thach thc i vi ngi ng thi, nhng lai th hin tinh thn cua tng lai ang
n. Nu Nha th trung c ch ph bin nhng t tng trit hoc theo xu hng nht thn,
ph hp vi giao ly chinh thng, hoc dng trit hoc c ai, nht la lgich hoc va trit ly
nhn sinh mang mau sc thn bi, duy linh cua Platn, Arixtt, phai Khc k, chu nghia
Platn mi minh chng cho chu nghia ph quat Kit giao, hnh thanh mt kiu nn
qun chu trong khoa hoc, nh Ph. Bcn (F. Bacon) sau nay ph phan, th ant, bt chp
uy quyn ang ng tri, a bay t s khm phuc cua mnh i vi tt c nhng nha t tng
c ai cac linh vc hoat ng sang tao, t th ca, vn chng, n khoa hoc, nghn thut,
trit hoc, nhng ngi ma tn tui hoc vinh quang, cn lng ting cuc i dng th,
khin Cao Xanh cng mt lng u hu (ant, Thn khuc, Bn dich t ting Phap cua L
Tri Vin, Khng Hu Dung, NXB Vn hoc, HN, 1976, tr. 67). Nha th nhn thy ho
Ci v ti cua ai nguc, ni danh cho nhng ngi chinh trc cha bit n c tin
(Kit giao). Ho la Hme, Hrax, Talet, Hraclit, Dnng, Anaxago, Empc, Hipcrat,
68

mcrit, Xcrat, Platn, Arixtttrong s o khng it ngi bi xem la k th t tng

cua Nha th. ant c xem nh nha th cui cng cua trung c va ng thi la nha th
u tin cua cn ai (C. Mac va Ph. ngghen, toan tp, t. 22, tr. 382, bn ting Nga).
Hng v di sn c ai, xem cac gia tri truyn thng y la chun mc, hay c
in, la in hnh cua tinh thn kham pha, t o tip tuc m ra nhng vng khu mi
cua phat trin, o la im chung cua t tng trit hoc Phuc hng.
Nu Dante la ngi khi ngun cm hng cho thi ai mi bnh din t tng, th
Ptrcc (F. Petrarca,1304-1374) la ngi sang lp thc s phong ttrao nhn vn
Florence, ngi u tin th hin tinh cht th tuc (saecularis), phi tn giao trong t tng.
Nn phn bit phi tn giao vi chng tn giao. Phi tn giao trong thi Phuc hng gn lin
vi khat vong gii phong cac linh vc hoat ng vn hoc, ngh thut, lao ng tri oc noi
chung, khi nh hng cua Nha th, s dung tai tn giao, thn thoai bay t cac vn
cua i sng trn tuc, khat vong trn tuc, nhn danh khi phuc Kit giao s k c
xuy cho t tng t do, dn chu, bnh ng, noi khac i tinh cht th th tuc trong vn hoa
Phuc hng co y nghia chng thn quyn, va qua o gian tip chng lai trt t xa hi phn
nhn vn. Cho d phong trao nhn vn co th gy ra nhng phn ng tiu cc t phia Nha
th v nhng vn cm k ma no t ra, song sc hp dn cua no chinh la ch toan b
nhng ni dung c cp n trong cac sang tac cua cac nha nhn vn, t Ptrcc n
Pic la Mirngn, u c gng bam sat vao bn vn Kinh Thanh, va hng y tng cua
cac bn vn o n muc tiu thit thc cua i sng con ngi, trc ht la con ngi nh
mt ca nhn, co tinh cach va bit t chu. S ni loan cua ca nhn khng vt qua khun
kh cua trt t xa hi ng thi, nhng bao trc s khung hong kho tranh khi cua trt
t y (xem thm W. K. Ferguson. The Renaissance in historical Thought. Five centuries of
interpretation. Cambridge, Mass. 1948, p. 305 - 332). Ptrcc la ngi theo Kit giao,
nhng ng ln ting chng lai chu nghia ngu mui thy tu, ph phan gii tng l lam
quyn, ch giu s thng thai kinh vin nh tri thc bac hoc phng giy, goi cac nha
trit hoc kinh vin la nhng nha bin chng lm li, tranh lun xung quanh cac vn
trng rng, v nghia, thiu cht liu cuc sng. Trong tiu phm chm bim V s dt nat
cua bn thn cua nhng ngi khac ng bay t s dt nat cua mnh trc nhng li hoa
m nhng ri rm cua nhng nha bin chng, nhng ngi ly lgich hoc Arixtt la ch
da ly lun nhm chng minh cho cai cao siu, nhng b qua cai hin thc ! Ptrcc danh
s thin cm cho Oguytxtanh (St. Auguctin), mt Giao phu tiu biu cua Kit giao s k,
v theo ng, cac nha t tng Kit giao thi o cha t tach bit khi con ngi hin thc.
Dung ha Kit giao vi trit hoc c ai, Ptrcc anh gia cao trit hoc ao c cua phai
Khc k, xem no nh s th hin t nhin nht bn cht con ngi. Trit hoc ao c cua
phai nay khng bi t trong nhng khun kh may moc, ma tao nn mt cach nhn chn
thc v s ha ng gia con ngi vi th gii xung quanh. Sau Ptrcc, qua trnh khi
phuc va phat huy cac gia tri cua vn hoa c ai trong chng trnh giao duc nhn vn
(studia humanitatis) c L. Bruni, G. Manetti, L. Valla tip tuc trin khai theo nhng
hng khac nhau, thng qua vic dich, chu gii, phn tich va anh gia cac bn vn cua trit
hoc c ai, t o gi nn nhng suy t mi v vi tri va s phn cua con ngi trong th
gii. Bruni (1374 - 1444) dich nhiu cng trnh cua Platn, Arixtt, Plutac (Plutarch),
mxten (Demosthens) va nhiu trit gia khac, k c nhng t tng bi cm truyn ba.
Trong s cac bn dich th ao c hoc Nicomarchea va Chinh tri cua Arixtt, vi quan
nim v hanh phuc va li ich, c xem nh inh hng c bn cua chng trnh giao duc
nhn vn. Hn th na, Bruni cn xem Arixtt la b oc vi ai nht trong lich s c ai,
ngi a thng nht toan b tri thc khoa hoc cua thi ai, tp nhng tri thc tn man
thanh h thng. i vi Bruni, nha ly lun cua chu nghia nhn vn cng dn, Arixtt
trc ht la ngi sang lp mn ao c cng dn va hoc thuyt chinh tri. Trong Nhp
mn khoa hoc ao c Bruni nu ln s cn thit xy dng lai quan im v con ngi
nh mt chu th co nng lc la chon va sang tao t do. K tha t tng ao c cua
69

Platn va Arixtt, Bruni xem cng bng la phm hanh cao nht. Pham tr nay Bruni tr
thanh im lin kt gia ao c va hoc thuyt chinh tri. S thay i thai cua Bruni i
vi trit hoc Platn phn anh s chuyn bin t tng hp ly. Trong cac tac phm thi k
u Bruni xem Platn la bc tin bi ang kinh nht, mt trong nhng nha trit hoc vi ai
nht cua moi thi ai (xem L. Bruni. Laudatio. Florentinae urbis; in H. Baron: From
Petrarch to Leonardo Bruni, Chicago, 1968, p. 239 - 241). V sau, qua vic tm hiu y u
hn h thng t tng Platn, Bruni nhn thy u th cua Platn phong cach t duy, kh
nng dn dt cac cuc tranh lun, s t nhin trong giao tip, song t ra thn trong trong
vic xem xet, anh gia nhng vn khac nh bn th lun, nhn sinh quan, thm m
i vi quan im chinh tri - xa hi, Bruni cho rng trong i thoai Nn cng ha (Nha
nc) cua Platn ngoai vic phn loai cac hnh thc nha nc kha hp ly, nh hng n
Arixtt sau nay, a cha ng mt s ni dung trai vi chun mc ao c cua thi ai.
Co th noi Bruni la mt trong nhng ngi tin phong, trit va tich cc nht trong
vic ph bin trit hoc c ai vao th k XV. ng a t nn mong cho qua trnh tip cn
va hoc tp di sn trit hoc Hy Lap i vi cng chung, hiu bit su sc gia tri cua cng
vic nay trong s nghip phuc hi va phat huy ly tng nhn vn. Hoat ng cua cac nha
nhn vn, trong o co Bruni, xem muc ich cua mnh la lam quen ngi oc vi t tng
c ai, co y nghia th gii quan su sc. Bruni cng la s gia. Trong tac phm Lich s dn
tc Phlrenx ln u tin ng phn ranh gii gia c ai va trung c bng s sup
cua quc La Ma.
Nhn bn lun nhn vn xem tn tai cua con ngi trong tinh toan vn va tinh cu th
cua no la i tng nghin cu duy nht. u tin hay noi v con ngi, sau o mi n
ng tao hoa. Nu xem con ngi la hnh nh Chua va ging nh Chua, th iu o co
nghia con ngi cng sang tao nn nhng iu k diu nh thi im Chua sang tao ra con
ngi. Theo Manetti (1396 - 1459) trong s thng nht thn xac va linh hn cua con ngi
thn xac cng la tuyt tac cua tao hoa, khng inh u th cua con ngi so vi cac loai
khac. Con ngi - thc th co ly tri, vi s thng nht hai ha thn xac - linh hn, khng
ch la kt qu sang tao cua Thng , ma cn la khun mu ma nhiu dn tc da vao o
sang tao ra Thng cua mnh.
Nhn bn lun nhn vn khng lam gn con ngi vi t nhin, ma vi Thng .
Nu Thng sang tao nn th gii, s sang va s sng, va trao cho con ngi quyn
cai qun moi th do Ngai sang tao nn, th con ngi, v phn mnh, sang tao ra vn hoa vng quc ca con ngi, lam cho con ngi vt ln trn t nhin. Con ngi - o la
Thng kh t. Tinh cht Thng cua con ngi th hin sc manh va kh nng
sang tao tm mc v tru, quyn cua con ngi i vi nhng Thng sang tao nn.
Pham tr hot ng, tng la pham tr quan trong trong trit hoc c ai, c cac ai
din cua nhn bn lun nhn vn phuc hi trong n lc gii phong ca nhn khi chu nghia
ph quat Kit giao va thuyt inh mnh. T tng Kit giao xem xet hoat ng cua con
ngi, vn t do y chi qua lng kinh cua thuyt Thn la trung tm. Cac nha nhn vn, do
o, ng trc mt vn khng n gin: mt mt vn phi tha nhn thuyt inh mnh,
mt khac khng phu nhn t do cua con ngi. S la chon thich hp nht a c
Ptrcc, Salutaci, Manetti nu ra theo phng an dung ha t do y chi vi trit ly chinh
thng. Manetti cho rng mon qua nhn thc va hanh ng ma Thng ban tng cho
con ngi nm chinh sc manh cua con ngi. Ptrcc cng nhn manh: s mnh co
th manh hn c ch c xa hi cua con ngi, song con ngi phi bit vt qua no bng
phm gia cua mnh. Khi nao con ngi cn tn tai, th s hoat ng ca con ngi cn co y
nghia nh minh chng cho kh nng v tn cua no.
S mnh va ly tri th ich nhau, ch nhng k m quang mi pho mc cuc i
mnh cho s mnh. Trong kho lun V cac phng thc chng s mnh Ptrcc noi v
t nhin nh ngi kin tao hp ly, ngi m tt bung va thng minh cua con ngi, cn
70

s mnh la k th cua con ngi. Hai sc manh nay cng tn tai, xung t va thm nhp,
thm chi an quyn vao nhau trong y thc, do o gia chung khng co mt ranh gii bt
bin: hoc t nhin, hoc s mnh (vel natura, vel fortuna). Tuy nhin, xet n cng, t
nhin va s mnh la hai bc tranh khac nhau cua th gii. Theo Ptrcc, co th xem cai
cht la quy lut bt di bt dich, do t nhin thit lp nn cho cac thc th kh t, nhng vi
tri, thi gian va tinh cht cua no do s mnh inh oat.
S mnh trong quan nim cua cac nha nhn vn Phuc hng nh mt sc manh va
xa la vi con ngi, va thach thc con ngi. bnh din khac, thng qua khai nim s
mnh cac nha nhn vn cng ung cham n quyn uy cua tn giao. Mt khi cai sc manh
xa la kia bi vt qua, hoc bi ch ng, th hnh nh Thng khng cn c hiu nh
cai Tuyt i toan nng, inh trc va phan quyt moi th, nh nhn thc cua con ngi
thi Trung c.
Nh vy, xet t quan im hoat ng, tinh tich cc cng dn a tr thanh ngun gc
va hnh mu cua sang tao va cm thu cuc sng. Cac nha t tng Phuc hng thc hin
qua trnh tr v qua kh, nhng khng n thun lp lai vn hoa, khoa hoc, trit hoc va
ngh thut cua qua kh. Ni dung sang tao cua no phu thuc vao nhng iu kin mi xut
hin tai Italia t cui th k XIII - u th k XIV, va phat trin manh m vao th k XV u th k XVII.
Thach thc ang k i vi uy quyn nha th thuc v ch ngha Epiquya nhn vn,
nghia la s phuc hi trit ly nhn sinh Epiquya, trong o co chu nghia khoai lac, nh s
phn ng trc chu nghia khc k va chu nghia kh hanh Kit giao. ai din tiu biu cua
chu nghia Epiquya nhn vn la Lrend Vala (1407 - 1457). Valla khng quan tm n
nguyn t lun, thm chi c nguyn t lun a nhn bn ha cua phai Epiquya, ma chu yu
tp trung vao chu nghia khoai lac trn c s duy cm lun. Theo Vala con ngi c
Thng ban tng sc manh, quyn uy va hanh phuc, do o khng mt th lc nao, k c
quyn lc cong cng, co th tao ra nhng cm oan phi nhn tinh i vi no, bi iu o
n gin la xuyn tac y chi Thng . Valla hng n ao c hoc cua phai Epiquya
nhm lun chng cho gia tri tron vn cua cuc sng con ngi, ma ni dung tinh thn cua
no khng tach khi s no u vt cht, s tri nghim va thu cm trong hoat ng a din a
chiu cua no. Thm chi nha nhn vn theo chu nghia khoai lac nay cn t ra tic nui, rng
tai sao con ngi ch co nm giac quan? L ra con ngi cn co nm mi, hoc nm trm
giac quan, tn hng u moi thu vui trn ci i! Hanh phuc cao nht khng hn thuc
v Thng , v Thng khng t mnh hanh phuc. Hanh phuc co y nghia ch khi nao
gn vi s nm tri, s hng thu hin thc, tc s hoat ng cua cac c quan cm giac.
La mt tin , Valla khng th t b quan nim Kit giao v s bt t cua ca nhn, nhng
nhn manh s thu hng, ch khng phi s phan xet va ay oa cua ca nhn ni ia nguc.
Thng , theo ng, mong mun tao nn con ngi nh mnh, do o danh cho no thin
ng, ch khng phai ia nguc.
Valla khng theo ui chu nghia khoai lac tm thng, hi ht, ma la chu nghia
khoai lac gn vi nhu cu t nhin cua con ngi, nhm pha chu nghia kh hanh gi di
cua gii tng l. i xa hn, Valla hng chu nghia khoai lac n chu nghia vi k t nhin.
Mt mt chu nghia vi k o mang y nghia tich cc, khi no nhn manh kh nng t chu va
t v nh bn tinh t nhin cua con ngi, nht la con ngi ca nhn. Mt khac, co th
nhn thy o nhng yu t cc oan, phi ao c, nhng yu t ma sau nay Machiavelli
khai thac trong Qun vng. Co ch Valla tuyn b rng cuc sng ca nhn cua mnh la
li ich cao nht, hn hn cuc sng cua nhng ngi khac, k c nu xung t vi li ich
quc gia! (xem Hp tuyn trit hoc th gii, M, Lysli, 1970, t. 2, tr. 80 - 82). Nh vy di
hnh thc cua chu nghia vi k cc oan Valla a bay quan im chng thn quyn va chu
nghia kh hanh, vn ng tri trong thi trung c, bi cac nha nhn vn Italia xem la s xuyn
tac y chi cua Chua.
71

Trong xu th phuc hi cac gia tri t tng c ai, chu nghia Pln cng c quan
tm theo cach nhn mi, a n s ra i thuyt hn thnh phim thn tai Phlrenx vi
chu trng Platn hoa Kit giao, nhn bn hoa cac nguyn ly trit hoc cua Platn va phai
Platn. iu nay ph hp vi mt trong nhng c trng cua t tng trit hoc Phuc hng
la s dung hp nhng quan im tich cc cua thi c ai vi Kit giao. Thuyt hn thanh
(syceretism, syncretisme) quy tu mt s nha nhn vn tiu biu nh G. Pliphn (1355 1452), M. Phitrin (Ficino, 1433 - 1499), Pic la Mirngn (Pico della Mirandola, 1463
- 1494)Phitrin la ai biu ln cua thuyt hn thanh phim thn tai Phlrenx. Cng nh
nhiu nha t tng khac, cng vic trc tin cua Phitrin la dich va chu gii cac bn vn
trit hoc, c bit cac i thoai cua Platn va cac tac phm cua nhng ngi theo chu nghia
Platn mi, k tha co chon loc va ci bin theo tinh thn khoa hoc va nhn vn. im mi
trong t tng trit hoc cua Phitrin th hin cach tip cn v quan h gia tn giao va
trit hoc, thn hoc va khoa hoc, nim tin va ly tri. Phitrin xem tn giao va trit hoc la hai
chi em song sinh, bnh ng trong quan h vi nhau - mt ng la tn giao thng thai
(docta religio), cai vm cua tinh uyn bac toan th gii, hng con ngi n ni ng tri
cua tnh yu va hanh phuc i i; ng khac la trit hoc hu ich (pia philosophia), em
n cho con ngi bai hoc v t duy va hanh ng ph hp vi ly tri. Yu t phim thn
cua t tng Phitrin th hin mnh Thng khp moi ni. Tuy nhin ng bac
b quan im ha tan Thng vao t nhin, hay phng an t nhin cua thuyt phim
thn. Theo ng, Thng vi tinh cach la cai duy nht ban u phi vt th tuyt i nm
bn ngoai th gii - ng cp cua s suy gim tinh thn va gia tng th xac. ng cp v
tru hiu hu trong Thng ma t o anh sang phong chiu khp th gii. Tuy nhin
Thng khng phi la cai tuyt i khng th nhn thc c, ma tn tai trong mi lin
h vi t nhin va con ngi. Khng phi Thng - ng sang tao, ma linh hn v tru,
c hiu nh thang bc phi vt th cui cng, gn vi th gii trn tuc, la cai c quan
tm trc tin trong phim thn lun cua Phitrin. Khai nim idea cua Platn c phn
tich t banh din cai ly tng, s mi goi vinh cu i vi qua trnh hoan thin bn cht
con gni trong khat vong vn n ng cp cao hn trong trt t v tru thing ling va
y nhn tinh. Con ngi hp thanh khu trung tm cua v tru, ng thi chim u th
trc th gii vt th bi linh hn v tru a c tuyt i hoa ni con ngi. Tnh yu, cai
p, hanh phuc, tt c nhng g gn vi t cht ngi, u tr thanh nhng nguyn ly v
tru. Phim thn lun mang mau sc hn thanh cua Phitrin, do o, a lam suy gim phn
nao uy quyn cua thuyt sang tao (creationism), hoc thuyt chinh thng cua Kinh thanh
Kit giao va nn tng bn th lun cua trit hoc trung c. Trong cai nhn cua Phitrin con
ngi ang quy hn c cac thin thn, bi l con ngi at c cuc sng hanh phuc
phi lam vic vt va sut cuc i, trong khi cac thin thn ch bit rong chi! Tuyn b
nay a tao nn s thay i quan trong trong y thc xa hi thi Phuc hng. Nu theo Kinh
Thanh, ma da vao o hnh thanh c quan nim ao c phong kin tai Ty Au, lao ng
bi xem la s trng phat cua Thin Chua danh cho con ngi do ti t tng (xem Kinh
Thanh, Cu c, Sach Sang th, 3, 17 - 19, Nxb TP. HCM, 1998, tr. 36 - 37), th theo
Phitrin va cac nha t tng nhn vn khac, lao ng tr thanh mt trong nhng c trng
c bn cua tn tai ngi.
Ngi a ra tuyn ngn in hnh cua thuyt con ngi la trung tm la Pic la
Mirann (Pico della Mirandola, 1463 - 1494). Net c trng i vi cac nha t tng
Phuc hng la lam sng lai thi vang son, anh thc y chi kham pha va tinh thn tranh
lun trong mi con ngi. Qua kh trogn cach nhn Phuc hng khng phi la Trung c, ma
la C ai, cn tng lai, nh ta bit, la Cn ai, vi nhng khia canh tin b, tich cc, ch
khng phi la Phn ci cach va Toa an tn giao. Tinh thn tr v gn lin vi c mun
tn vinh Con ngi va Vn hoa theo nghia thing ling nht cua nhng t o, noi khac i,
s lam gn con ngi va cac gia tri vn hoa vi sc manh sang tao cua Thng t no a
ham cha s khng inh vi tri cua con ngi trong th gii. Thin hng t tng o c
72

Pic th hin su sc trong Trnh bay v phm gia con ngi, Chng thut chim tinh
va mt s tac phm, bai vit khac. Theo Pic Thng t con ngi vao vi tri trung tm
v tru, lam cho no tr thanh k phan x va chu th cua s thng thai, s vi ai va cai p
cua toan th v tru do Thng tao ra. Mt mt, con ngi nhn thc v mnh nh thanh
t hu c trong s thng nht tiu v tru con ngi va ai v tru Thng - t nhin. Mt
khac con ngi co th lam nn th gii th t, vi nhng c trng khng th tm thy
cac th gii cn lai. Con ngi va la khu trung gian gia hai tao hoa - t va Tri, va
nm bn ngoai chung, bi v s k diu, s vi ai cua con ngi vt ln trn ht thy; trn
trai t khng co g vi ai hn con ngi, trong con ngi khng co g vi ai hn tri tu va
tm hn cua no (xem Hp tuyn trit hoc th gii, t. 2, tr. 39). Pic6o nhn manh t do y
chi, th hin qua t do la chon nh mt trong nhng phm gia c bn cua con ngi trong
hoat ng sng va sang tao. Thng ban cho con ngi quyn t do, cn con ngi s
dung no nh quyn lc cua mnh, vi muc ich tao dng mt th gii tt p theo y chi
Thng . Xuc pham t do cua con ngi ng nghia vi xuc pham y chi Thng .
Con ngi t do tha nhn chn ly ch nhng g ma mnh tin, ch khng phi do ap t.
Phuc hng la thi k chuyn tip gia ch phong kin va chu nghia t bn. V
mt lich s, Phuc hng la s kt thuc y y nghia lich s trung ai, ng thi la s bt u
cua thi ai mi (cn ai), v vy no cha ng mt s yu t mang tinh chuyn tip,
khng th ng nht vi c trung c ln cn ai. Cuc u tranh trong thi ai nay chu yu
th hin cuc u tranh cua chu nghia nhn vn chng lai t tng phn nhn vn. S
phn cc th gii quan gia chu nghia duy vt va chu nghia duy tm khng quyt lit va
gay gt nh thi c ai va cn ai; iu nay la ph hp vi muc ich cua thi Phuc hng,
cu th, cua vn hoa nhn vn Phuc hng. Hn na, nhng ngi tham gia phong trao nay
khng phi la cac trit gia ung nghia, ma la nhng nha th, nha vn, nha nghin cu, dich
thut, nha khoa hoc, nha hoat ng tn giao co am hiu trit hoc va giau lng nhit tnh,
mong mun truyn ba cac gia tri vn hoa va khoa hoc cua qua kh cho cac tng lp nhn
dn, trc ht la gii tri thc. Chu nghia nhn vn (Humanism), bng n vao thi Phuc
hng, a ham cha hai ni dung ln la tn vinh con ngi, ly hnh nh con ngi tin ln
t do lam trung tm; hng n mt xa hi tt p, phung s con ngi, thay s thng tri
cua Thng bng s thng tri cua con ngi. T vic tm hiu t tng nhn vn s k
tai Phlrenx - trung tm cua phong trao nhn vn, hay thu vn hoa cua Italia th k
XIV - XV, co th rut ra mt s im ang chu y:
Th nht, bng hoat ng dich thut, phong trao nhn vn ku goi con ngi tr v
vi cac gia tri vn hoa c ai, trong o co c cac gia tri cua Ky t giao s k, tng bi nha
th xuyn tac, lam dung; khi phuc t tng khoan dung tn giao, trong o co t tng
hoa gii, i thoai gia cac tn giao, quyn t do la chon cac hnh thc truyn ba c tin
va hanh l. Cac nha nhn vn Phuc hng, t Ptrcc tr i, quan tm n trit hoc Platn
va Arixtt khng ch trit hoc t bin va lgic hoc, ma cn m rng sang cac vn ao
c, thm m, vn hoa, chinh tri, xa hi, ng thi ci bin nhng vn y cho ph hp
vi nhng i hi cua thi ai mi (xem Constance Blackwell, Sachiko Kusukawa,
Philosophy in the Sixteenth and Seventeenth Centuries - Conversations with Aristotle,
Ashgate, 1999, p. 1-15)
Th hai, cao tinh cht th tuc, phi tn giao cua i sng, chuyn s quan tm t
Thng sang con ngi, tao nn s nhn thc mi v cac gia tri ao c, trong o co s
anh gia lai vai tr cua lao ng, vn tnh yu, hanh phuc, khoai lac, chng chu nghia
kh hanh;
Th ba, nhn thc lai cac vn thm m, sang tao ngh thut, nht la cac pham tr
trung tm nh cai p, cai cao c, bn th lun hoa cac chu thm m theo hng cao
nng lc con ngi, nhn manh muc tiu vn hoa nhn vn cua hoat ng sang tao;
Th t, ging cao ngon c chng thn quyn, phuc hi tng bc vi ttri cua trit
73

hoc va khoa hoc trong quan h vi c tin tn giao, gii phong dn trit hoc ra khi vai tr
k phung s tn giao va thn hoc.
Cui cng, thay thuyt Thn l trung tm (theocentrism) bng thuyt con ngi l
trung tm (homocentrism), thay vng quc cua Thng (regnum Dei) bng vng
quc cua con ngi (regnum Hominis); s thay th nay, theo Manetti, chng t con ngi
tr thanh thc th t quy inh va t phan x, theo n sung ma Thng ban tng.
Bc sang th k XVI t tng nhn vn a c truyn ba tai nhiu nc, song
Phlorenx vn gi c vi th tin phong cua mnh. Hn na chng trnh giao duc nhn
vn a m rng sang nhiu linh vc khac, trong o co khoa hoc, chinh tri, thach thc nn
chuyn chinh tinh thn cua nha th, y nhanh qua trnh khung hong cua y thc h phong
kin va s ra i cua y thc h t sn tin b.
b) Phim thn lun v l lun nhn thc ca Nicla x Kudan
Phim thn lun (pantheism, t ting Hy Lap pan la tt c, theos la thn) la mt
hoc thuyt chu trng ng nht Thng vi t nhin va xem t nhin nh s th hin
cua Thng (t nhin sang tao va t nhin c sang tao). Phng an t nhin hoa
nay co y nghia tich cc nht inh, v no gop phn pha v nhng ngn cach siu hnh gia
con ngi vi v tru qua y tng ha tan Thng vao t nhin. Hai ai din tiu biu
cua phim thn lun thi Phuc hng la Nicla x Cudan (Nicolaus von Kues) va G. Brun
(Bruno)
Nicla x Cudan (1401-1464) la mt trong nhng nha trit hoc kit xut Phuc hng.
Sinh tai vng Cudan, min Nam nc c, Nicla chiu nh hng cua phong trao thn bi,
la mt phong trao co y nghia chinh tri c bit trong iu kin lin minh nha th va nha
nc phong kin cn kha manh. Tai trng ai hoc Nicla khng ch nm vng kin thc
khoa hoc xa hi va nhn vn, ngn ng Hy Lap, ma cn tinh thng toan hoc va thin vn
hoc. V l o mc d sau nay tr thanh linh muc, at n tc vi Hng y, Nicla vn a ra
nhng t tng trit hoc susc, ng thi lin h tich cc vi phong trao nhn vn. Trit
gia - Hng y giao chu Nicla, vi mong mun kt hp cac thanh qu cua vn hoa trung c
vi vn hoa nhn vn, a chng lai chu nghia ph quat chinh thng, tham vong cua gii
tng l i chi phi toan b i sng con ngi.
T tng trit hoc cua ng phn anh tinh cht chuyn tip t hnh thc t duy trung
c sang hnh thc t duy mi, o cac yu t trit hoc va thn hoc, khoa hoc va tn giao,
nhng u im va han ch, nhng kham pha co gia tri va nhng mu thun an xen nhau.
Trn thc t Nicla khng h co y inh vt qua ranh gii cua t tng chinh thng. Tuy
nhin nhn chung, khac vi nhiu nha t tng cng thi, Nicla danh cho khoa hoc, nht
la toan hoc, vt ly va thin vn hoc, s quan tm ang k. ng cng la mt trong nhng
ngi vit nhiu, ban n cac linh vc rng ln, t bn th lun n nhn thc lun va trit
ly nhn sinh. Mt s tac phm chu yu: V s dt nat thng thai (1440), Bin minh cho
s dt nat thng thai (1449), V s nhn thc Thng (1453), V kh nng cua tn
tai (1460), V c mun s thng thai (1463), V nh cao cua trc giac (1464),cng
nhiu bai vit, bai i thoai v trit hoc, thn hoc va cac linh vc tri thc.
Th gii quan cua Nicla la s kt hp chu nghia Platn a ci bin theo tinh thn
Phuc hng vi phim thn lun - mt cach ly gii kha c bit v mi quan h gia
Thng , thin nhin va con ngi, xut phat t Scotus Eriugena, hay Erigena (khong
810 - khong 877), nha trit hoc sinh tai Ailen (Irland). Phong cach hn thanh phim thn
cng c trng cho hnh thc t duy Phuc hng.
Bn th lun phim thn cua Nicla c xem la s phn ng i vi trit hoc kinh
vin va chu nghia ph quat Kit giao, nhng o la s phn ng n ha, nh mt cach t
vn v s lm gn Thng vi t nhin va con ngi. im chung cua thn lun va
phim thn lun la xem Thng nh tn tai tinh thn, co trc trong quan h vi t
74

nhin va con ngi - cai phai sinh. Tuy nhin gia hai hoc thuyt nay co s khac nhau v
cach ly gii thc cht cua tn tai Thng va tinh cht phu thuc cua th gii vt th kh
giac vao bn nguyn phi vt th va bt kh tri nay. Ni dung cua phim thn lun, d
hnh thc trit hay khng trit , vn lam suy gim chc nng sang tao cua khai nim
Thng . Phim thn lun trit thm chi ha tan Thng vao t nhin, bin
Thng thanh bn th h vi.
Trong phim thn lun cua Nicla co ba im ang chu y: th nht, ng dng phim
thn lun gii thich tinh cht phong phu trong quan nim cua cac tn giao v Thng
- Do Thai giao, Kit giao, Hi giaoNhng iu nay cng co nghia la tn goi Thng
phu thuc vao con ngi! i xa hn, chinh cac dn tc sang tao ra Thng cua mnh.
Th hai, ci bin thuyt Sang tao chinh thng, Nicla nu ln quan nim v s thng nht
Thng v han va th gii cac s vt hu han. Th ba, phim thn lun cua Nicla vn
cn mang tinh cht thn bi hoa r rt, thng qua tuyn b:S tn tai cua Thng trong
th gii chng khac nao s tn tai cua th gii trong Thng . V th hai c nhn
manh hn v th nht. Mc d vy, cach tip cn v Thng nh Vhan tuyt i trong
v tru cho phep Nicla xem xet mi quan h gia Thng , t nhin va con ngi mt
cach bin chng. Phim thn lun nh hng ang k n quan im v tru cua Nicla.
ng xem v tru nh mt c may dng nh co trung tm khp moi ni, ph hp vi
phim thn lun qua tuyn b Thng la ngoai din va trung tm, bi l Thng co
khp moi ni va khng u c.
Noi rng c may v tru dng nh co trung tm khp moi ni th cng co nghia no
khng co trung tm bt bin va khng th bi huy dit. Trai t khng phi la trung tmV
tru, hn na do ch ngoai din cua v tru hin din khp ni, nn quan im cua Arixtt va
trit hoc kinh vin trung c v gii han cui cng cua v tru cng t ra thiu c s. Thng
- o la tinh toan vn cua v tru v han va nng ng.
Cng vi phin thn lun, thuyt hu c (organicism) c Nicla s dung nhm
gii thich c ch v tru. ng vi Trai t nh c th ng vt, ma o a vi nh xng,
sng ngi vi nh cac si gn, thc vt vi nh tocSong trn ht vn ka quan im bin
chng v s thng nht cc mt i lp, v tinh toan vn thng nht cua th gii, ma
Thng la c s cua s thng nht y. Thng n mnh, hay bn th h vi co
khp moi ni va khng u c trong cach ly gii phim thn lun th hin mi lin kt
bn vng gia cac thanh t cua v tru rng ln. Con ngi t hiu mnh la tiu th gii,
hnh dung v tru nh ai th gii, cn Thng la cc ai th gii, hay Tuyt i. Tt
c u nm trong mi lin h trt t mang tinh tng ng, chng han tiu th gii tng
t nh ai th gii, ai th gii tng t nh cc ai th gii. Thuyt Thn la trung tm
(Theocentrism) va thuyt sang tao (creationism) bin th gii thanh tng th cac s vt,
hin tng tach bit nhau, nhng u l thuc vao Thng ; ngc lai, bn th lun
phim thn cua Nicla xem xet cac s vt, hin tng trong mi lin h, s hoat ng sng
ng, trong s ng nht cac mt i lp, va trong tinh toan van, ma ci ngun va c s
la Thng n mnh. Vic lam gn con ngi vi Thng cng co nghia la Nicla
t lam gn mnh vi phong trao nhn vn Phuc hng va hnh thanh. ng goi con ngi la
Thng (mang tinh) ngi (humanus Deus), hay Thng a nhn hoa (Deus
humanatus). Khac vi Phitrin Nicla khng xem xet con ngi t goc sang tao ra gia
tri, ma t goc biu tng tn giao, nhng theo h quy chiu o ng nng con ngi ln:
con ngi, xet v bn cht, khng thua kem thin thn nhiu lm. Bng tri tu anh minh
cua mnh, con ngi co th tao nn nhng iu k diu, khin Thng cng phi ngac
nhin. Vi cach t vn nh th, ng i su tm hiu nng lc nhn thc cua con ngi.
Mt trm nm sau Nicla x Kudan a xut hin phim thn co tinh duy vt cua G.
Brun (1548-1600) vi tuyn b T nhin la Thng trong cac s vt. y gii t
nhin at c tinh t chu y u, cn Thng lai ong vai tr nh cai ng nghia vi
s thng nht trong t nhin.
75

-Trong l lun nhn thc Nicla xem xet tri tu con ngi nh mt h thng hoan
ho vi ba t cht dc trng, ng thi cng la ba giai oan cua nhn thc, gm cm tnh
(sensus), gic tnh (ratio) va l tnh (intellectus). Nhn thc cm tinh th hin mi lin h
trc tip cua con ngi vi th gii xung quanh ma nu thiu no tri tu con ngi khng
phat huy c sc manh cua mnh. Tuy nhin nhng cht liu cm tinh thng co tinh cht
ngu nhin, nhn thc cm tinh cht hp va khng y u, cn c h thng hoa trnh
giac tinh. Nu thng qua cm tinh s vt c linh hi, th thng qua giac tinh chung ta
t duy v s vt. Tri thc khoa hoc va lgic hoc la cng cu quan trong cua cua con ngi
trong qua trnh nhn thc s vt trnh giac tinh. Mc d vy, theo Nicla, giac tinh
vn cha bao quat ht hoat ng nhn thc cua con ngi, cha th tao nn s khac nhau
hoan toan gia con ngi va loai vt. Giac tinh t ra han ch trong vic nm bt cac mt
i lp trong tinh thng nht cua chung, va hn na khng vt qua c nhng mu
thun hnh thanh trong quan h gia cac mt i lp. S khac nhau cn bn gia tri tu con
ngi va linh hn loai vt th hin ch, giac tinh rong hoat ng cua mnh lin h hu c
vi ly tinh, cai c tnh bn cht bn trong ca con ngi, va ch cua con ngi. Khac vi
giac tinh, ly tinh khng lin h vi th gii cm tinh vt th, ng thi ch nhn thc cai
ph bin va tt yu. Nicla thn thanh hoa nhn thc ly tinh, xem no nh cai a con
ngi vn n Thng :ly tinh quan h vi giac tinh nh chinh Thng quan h
vi ly tinh. Vi s hoat ng cua kh nng ly lun cao nht nay, cai kh nng lam gn con
ngi vi Thng , vic bao quat s thng nht cua cac mt i lp c thc hin, cac
nguyn ly cua nhn thc c xac lp, trong o nhn manh khng ch mi lin h, ma c
s chuyn hoa cua cac mt i lp. Nh vy bng quan im bin chng v s thng nht
cac mt i lp Nicla a i xa hn cac quy lut cua lgic hoc Arixtt, t quy lut trit tam
n quy lut mu thun. Tng t nh vy, trong hoc thuyt v chn ly, Nicla cng pha
v nhng khun mu cng nhc cua trit hoc kinh vin trung c khi tuyn b rng chn ly
khng tach khi mt i lp cua no, tc sai lm bi l nhn thc chn ly t no a la mt
qu trnh.
Cn thy rng, Nicla la nha trit hoc, nhng ng thi la ngi phuc vu nha th, v
vy ng khng th ri xa nhng nguyn tc chinh thng. Vn la ch, trong t tng
mang tinh chuyn tip cua ng a ham cha nhng gi m tich cc cho t duy trit hoc va
khoa hoc cn ai. Nicla t nim tin cao hn ly tri, song c gng hiu no mt cach linh
hoat, t khia canh nhn thc lun, ph phan chu nghia sng tin va s tm thng hoa mi
quan h gia nim tin va ly tri. Theo ng, ly tri c inh hng bi nim tin, cn nim tin
c minh chng (m ra) bi chn ly. o la bc i quan trong n khai nim nim tin
khoa hoc sau nay.
Trong bn th lun va ly lun nhn thc cua Nicla, xet v hnh thc, cng tn tai
yu t bt kh tri, nhng o la th bt kh tri nhm chng lai chu nghia giao iu, xac inh
gii hn tng i cua kh nng nhn thc con ngi. Quan im s dt nat thng thai
(s dt nat co hiu bit, hay s dt nat bac hoc) nhn manh, tinh cht nhn thc c (kh
tri) v th gii c thc hin trn nn cua s khng nhn thc c (bt kh tri) v
Thng . Nhng nu hiu nh vy th cn xac inh r rang ranh gii gia ci tin va khoa
hoc. Trong mi trng khoa hoc s hiu bit ng nhin cn c cao, cn s khng
hiu bit chinh la im bt u (im khng) vn n s hiu bit. Trong nhn thc
trit hoc iu nay tht quan trong. Xcrat tng nu ra bai hoc u tin v ao c la bit
mnh khng bit. Theo tinh thn o Nicla nhn manh:Ai bit v s khng bit cua mnh,
ngi y tt bit mt cach chn chinh (V Thng n mnh, oan 6). Ch nhng k
kiu ngao, nhng nha bin chng (am ch nha trit hoc kinh vin) tm thng mi nui
tham vong v th tri thc toan nng, nhng trng rng. Hay gii thoat chung con khi
nhng nha bin chng, hi Thng ! - Nicla a tht ln nh vy trong Bin minh cho
s dt nat thng thai. Cac tn tui ln cua trit hoc cn ai, nht la cac nha trit hoc c
in c, nh Kant va Hegel, xem Nicla la bc tin bi cua mnh.
76

Ngoai hai ai din va nu trit hoc t nhin Phuc hng gii thiu nhiu tn tui
khac nh Paraxen (Paraceslsus), Tlxi (Telesio), Patridi (Patrizi)Nhng nha trit hco
t nhin y chu trng thuyt hu c, lin tng c th sinh vt vi cac yu t cua v tru,
t nhin.
c. Cc khm ph khoa hc thi Phc hng v ngha ca chng
Thi Phuc hng sn sinh ra nhiu tn tui ln, trong o co cac nha khoa hoc ma mi
phat minh cua ho u tao nn ting vang trong i sng xa hi. Bng nhiu hnh thc khac
nhau, cac kham pha cua cac nha khoa hoc a gop phn lam suy yu, dn n s khung
hong cua y thc h phong kin, lam lung lay nn chuyn chinh tinh thn cua Nha th,
thay th tng bc hnh thc t duy trung c bng hnh thc t duy th hin kh nng sang
tao t do cua con ngi. Vi cach tip cn o cac nha t tng va cac nha khoa hoc thi
Phuc hng xem cac thanh qu vn hoa tinh thn do ngi Hy Lap - La Ma c ai xac lp la
nhng gia tri chun mc, c in (classicus). Nu Lnac a Vanhxi (Leonardo da
Vinci) la ngi m ng cho khoa hoc t nhin hin ai, th kham pha khoa hoc cua N.
Cpecnic (Copernicus) vi thuyt Mt tri la trung tm (heliocentrism) ang c xem
nh bc ngot ln trong thin vn hoc, ma tm nh hng cua no vt ra khi pham vi
cua mt linh vc khoa hoc chuyn bit.
Lnc a Vanhxi (Leonardo da Vinci, 1452 - 1519) la nha bac hoc a din, a tai,
b oc bach khoa cua thi Phuc hng. T nhn la ngi khng co trnh hoc vn cao (ng
khng c hoc trong trng ai hoc), song Lnac trn thc t a lam quen vi ngun
cht liu tri thc v cng phong phu cua thi c ai, lin quan n khoa hoc, vn
chng,ngh thut, t o hnh thanh phng phap lun khoa hoc va quan im thm m,
ngh thut, th hin nhng c trng cua phong cach t duy Phuc hng. V phng phap
lun khoa hoc, Lnac ph phan tinh cht sao rng va phi thc t cua trit hoc kinh vin
trung c, i hi xy dng phng phap nghin cu da trn cac cht liu thc tin, kinh
nghim, nhn manh rng s thng thai la a con cua kinh nghim, va khng co cht
liu thc tin khng co tri thc ang tin cy. ng cho rng kinh nghim la iu kin ti
thiu cua chn ly, noi cach khac, chn ly la tri thc a c kim nghim. V phn mnh,
kinh nghim cn c khai quat hoa thanh ly lun. Xet t goc phng phap lun khoa
hoc la vi tng, thc tin la chin si. Khng ch ni ting nh mt danh hoa, Lnac
cn la nha ly lun trong linh vc thm m, ngh thut. Theo ng, toan b hoat ng cua
con ngi cho thy ni nao ma t nhin chm t s sn sinh, con ngi s bt u lam
thay cng vic cua no, hn na, lam thay mt cach hoan thin diu ky di s giup sc cua
chinh cac cht liu trong t nhin hoang da. Vn hoa cao hn t nhin, a con ngi
vn ln sanh ngang cng ng sang tao. Va nu nh Thng sang tao nn s diu k,
tc s sng, th con ngi lam cho s sng ngay thm co y nghia. Con ngi cng tao nn
s diu ky nh Thng . So sanh khoa hoc vi ngh thut, Lnac ch r, cng vic
chu yu cua khoa hoc la kham pha cac khia canh lng cua th gii khach quan, cn ngh
thut chu trong khia canh cht, bao ham tinh cu th, tinh ca th, tinh c ao, khng lp lai.
Mi ca nhn sang tao la mt bn th t chu, t do la chon va chiu trach nhim v hoat
ng cua mnh. Thanh cng cua sang tao la truyn c ngun cm hng vao tac phm, t
o tao nn hiu ng xa hi. Ngh thut sng c ch khi nao no mang n cho con ngi
nim vui va s hng thin. Trong ngh thut th hi hoa mang tinh ph bin nht, tao n
tng rng khp i vi ai chung nh kh nng biu cm cua no. Hi hoa la thi ca khng
li, cn thi ca la hi hoa khng sc.
Ngi gop phn lam lung lay uy quyn trong khoa hoc la nha thin vn hoc ngi Ba
Lan Niclai Cpcnch (Copernic, 1473 - 1543)
J. Kepler (bo v, iu chnh, b sung cho thuyt mt tri la trung tm), Leonardo de
Vinci (nha bac hoc a din, a tai, ng thi la nha hoat ng vn hoa), G. Bruno va
Galilei (nhng kham pha trong linh vc vt ly, ch tao ra cng cu khoa hoc chng minh
77

t tng khoa hoc trong thin vn hoc, bo v thuyt mt tri la trung tm) a pha v hang
rao ngn cach siu hnh gia Trai t va bu tri, xac lp bc tranh vt ly mi v th gii,
o cac s vt, hin tng vn ng theo nhng quy lut nhn hnh hoa hoc thn bi hoa.
Nhng phat minh y cng m ra trin vong tm hiu th gii, v tru khng di ap lc cua
uy quyn, nhng chn ly co sn, ma c dn dt bi anh sang khoa hoc. Nhng kham pha
o co tac dung thuc dy s phat trin cua th gii quan duy vt thi ai sau (cn na).
d. Ci cch tn gio - cuc cch mng trong u ngi thy tu.
Giao s thn hoc Mactin Luth (Martin Luther, 1483-1546) la ngi khi xng
phong trao ci cach tn giao, a n s ra i mt s tn giao, trong o co ao Tin lanh
phn ng trc giao quyn Rma va i hi mt s ci cach ung cham n t tng Kyt
nguyn bn (tn gc cua ao Tin lanh la Protestantism, dich qua ting Han la ao Th
phn, Bo v). Ngay 31 thang 11 nm 1517 Luth c goi la ngay m u cua
phong trao ci cach tn giao, khi Luth cng b 95 lun tai Thanh ng Wittenberg,
ph phan gii tng l lng quyn, sng sa hoa trn ni kh cua tin , va i hi Giao
hoang x ti nhng k li dung nim tin ha hip dn chung, ci cach sinh hoat tn giao.
T tng Luth chu yu da vao nhng ly tng Kyt giao s k va cac tac phm cua
Oguytxtanh, song ng phu nhn tham vong cua gii tng l i nm gi vai tr lanh ao
i sng tinh thn cua tin . Theo ng, con ngi at c s cu ri khng v nhng
nghi l rm ra, nhng hanh vi sng bai phc tap, ma ch v mt nim tin (sola fide). Quan
nim cua Luth a han ch s lng quyn cua Giao hi, bi l no cho phep tin c la
chon giao phai. Vi cac tn giao ci cach, mi lin h gia ao va i ngay cang m rng,
hn na tn giao cng gn vi qua trnh hnh thanh cac quc gia dn tc hin ai. Phai
Luth, hnh thanh vao khong nm 1580, y manh hn na qua trnh nay. No tc b vai
tr chinh tri cua nha th ci cach, t nha th trong s l thuc vao nha nc. nghia th
gii quan va y nghia chinh tri - xa hi cua ci cach tn giao: 1) tac dung tich cc i vi
cuc u tranh cua cac lc lng xa hi tin b chng thn quyn, lam lung lay nn
chuyn chinh tinh thn cua giao hi Roma )khi nghia nng dn do T. Munzer lanh ao
di mau ao sc c tn giao, c xuy cho t tng dn chu t do);2) tac dung tich cc n
t tng nhn vn v, mt la, no ku goi tin n gin hoa nghi l, n vi Chua ch v
mt c tin; hai la, chu trng cuc sng gin di, tit kim, bit tich ly, ph hp vi
thi ai t bn ang hnh thanh; 3)phn nao phuc hi t tng khoan dung tn giao, vn
ph bin Kyt giao s k; 4)tao nn s phn cc mi trong lc lng tn giao va chinh
tri Ty Au trong thi k tich lu t bn ban u (C. Mac).
ai din ci cach tn giao Thuy Si la Ging Canvanh (Jean Calvin, 1509-1546),
ngi gc Phap. Do hng ng phong trao ci cach cua Luth nn Canvanh bi truc xut
khi Phap nm 1538, sang sng tai Ginev (Geneve) (xem thm Phng thng tin t liu
Ban tn gio chnh ph: Mt s tn gio Vit Nam, H Ni, 1995, tr. 101 - 107).
D sao tn giao vn la tn giao, phong trao nay khng danh thin cm cho t tng
khoa hoc, va vn da trn c s phi ly tinh, thuyt inh mnh. No ch la cuc cach mang
trong u ngi thy tu. Vao thi mnh c Luth va Canvanh u chng lai cac t tng
khoa hoc va nhng giao phai i y manh ci cach.
e. T tng chnh tr - x hi
- N. Machiavelli (1469-1527) vi tac phm Qun vng a xy dng quan nim
mi, mang tinh th tuc v li ich va nhu cu, v bn tinh vi k cua con ngi, v chinh tri
va ao c, khac vi t tng phong kin. Machiavelli a ong gop vao t tng chinh tri
cua thi ai mi my im sau: mt la cao quyn li vt cht, bac b chu nghia thy
tu; hai la cao quyn t chu cua ca nhn, khng inh rng con ngi co th vt qua s
mnh, hoat ng t do; ba la quan nim v mu ngi lanh ao ly tng cua mt nha nc
th tuc la khnngoan nh cao, dng manh nh s t, kt hp s nhay ben va tinh quyt
oan trong cng vic cai tri quc gia, ly cu canh bin minh cho phng tin.
78

Erasmus t Roterodame (1469-1536) vi t tng khai sang va chu nghia nhn vn

Ky t giao a ku goi con ngi tr v vi nhng gia tri tt p cua Ky t giao s k, xy
dng mt xa hi da trn nn tng cua Kinh thanh Ky t giao, nhng khng phi la th
Kinh thanh a bi gii thich mt cach lch lac di thi trung c.
Tai Phap F. Rabelais (1494-1553) va M. Montaigne (1533-1592) a ph phan gay gt
chu nghia thy tu va nn giao duc kinh vin, xa ri thc tin. T chu nghia hoai nghi xa hi
F. Rabelais va M. Montaigne a xac lp nhng c s cua ly lun giao duc mi, phat huy
quyn chu ng cua ngi hoc, kich thich oc tm ti, sang tao, va quan trong hn c la
hoc i i vi hanh. Cac nha nhn vn ngi Phap khng inh rng thin ng chng
qua ch la y tng v mt cuc sng tt p. Thin ng khng u xa, ma do chinh
con ngi xy dng nn trn trai t nay.
Vao thi Phuc hng a hnh thanh cac hoc thuyt cng sn khng tng, gn lin vi
tn tui cua T. More (1478-1535) va T. Campanella (1568-1639). Tinh cht cng sn cua
Utopia (More) va Thanh ph mt tri (Campanella) th hin nhng phat tho v mt
xa hi bnh ng, dn chu, khng co ngi boc lt ngi, nn kinh t c xy dng trn
ch cng hu. Tinh cht khng tng hai nha trit hoc xa hi va nu gn lin vi
nhng iu kin lich s thi Phuc hng (cn tip).
Theo Mac t thi ai Phuc hng tr i cac nha trit hoc a bt u phn tich nha
nc bng i mt cua con ngi va rut ra cac quy lut t nhin cua no t ly tri va kinh
nghim, ch khng phi t thn hoc (9) mc d cac phng an ci cach xa hi mang tinh
cht th tuc vn cn cha r net va khng nht quan, bi chi phi bi iu kin hin thc
cua thi ai, song chung vn cho thy xu th phat trin khng th o ngc. Trong mt s
qua n nim v xa hi va con ngi thi Phuc hng a cha ng mm mng cua bin
chng li ich va nhu cu, cai chung - cai ring, vai tr cua kinh t i vi s phat trin vn
hoa giao duc, thm m, ao c
3. anh gia tng quat v trit hoc Phc hng
Phuc hng la thi ai chuyn tip t ch phong kin sang chu nghia t bn. Tinh
cht chuyn tip o c phn anh kha sinh ng va trung thc trong sang tao vn hoa tinh
thn. Xet theo quan im hnh thai kinh t - xa hi, thi k chuyn tip c hiu nh
chng trung gian gia hai nc thang cua s phat trin. Bn canh o, trong mt hnh thai
kinh t - xa hi vn co nhng s chuyn tip mang tinh cuc b, th hin trong cac linh vc
cu th. Thi k chuyn tip co din mao cua mnh, vi nhng c trng va ni dung ghi
m du n cua bui giao thi lich s, va lin h vi qua kh, va bao trc tng lai.
Nhng vn va trnh bay u toat ln tinh chuyn tip o. Th nht, tinh cht nay c
xem xet trn nn chung cua cac chuyn bin xa hi, khi ma nhng nhn t mi xut hin
ngay trong lng xa hi c, ong vai tr la cai m ng, song cha u kh nng vt qua
hoan toan cai ang tn tai, ang ong vai tr chun mc xa hi; hn na, trong kha nhiu
trng hp, cac nhn t mi (chu nghia nhn vn, t tng khoa hoc, quan im chinh tri
th tuc) buc phi s dung hnh thc c th hin khat vong va thin hng cua mnh.
Th hai, tinh cht chuyn tip t tng gn lin vi s nhn thc li cac gia tri hin tn,
nghia la cac gia tri ang c xem la chn ly ph bin, hin nhin, bin thanh thoi quen y
thc con ngi, kho bi loai b ngay lp tc (nhng quan nim chinh thng v ao c,
thm m, tn giao, chinh tri, tn tai hang ngan nm di thi trung c). Nu khng din ra
qua trnh nhn thc lai nh th th s khng co s xut hin nhng hoc thuyt, nhng t
tng mang tinh t pha, vt qua nhng cm oan, inh kin va chu nghia giao iu (co
th nhn thy qua trnh nay qua chu nghia nhn vn, nhng kham pha khoa hoc, phong trao
ci cach tn giao, cac hoc thuyt chinh tri, nht la hai khuynh hng ni bt - khuynh
hng do Machiavelli khi xng va khuynh hng do T. More khi xng). Th ba, tinh
a dang, phc tap va y mu thun cua thi k chuyn tip trong t tng phn anh tinh
phc tap va mu thun cua cac quan h xa hi, s khac bit v c s giai cp, inh hng
79

chinh tri va trnh 6o nhn thc cua chinh cac nha t tng. Th t, mc d trong qua trnh
chuyn tip t tng tn tai nhiu khuynh hng va hoc thuyt khac nhau, song tt c u
xoay quanh truc chinh, hay trao lu chu ao, nhm at n muc tiu chung nht. Muc tiu
chung cua thi Phuc hng la g? La gii phong con ngi, trc ht con ngi - ca nhn,
khi s rang buc cua y thc h phong kin va nn chuyn chinh tinh thn cua nha th,
khai m con ng cho s sang tao vn hoa, khoa hoc, tng bc hng n vic xac lp
khng gian xa hi ly tng danh cho con ngi. V th trao lu chu ao, xuyn sut la chu
nghia nhn vn; no khng ch th hin tm trang va khat vong cua con ngi trong thi ai
o, ma cn vach hng cho s vn ng cua lich s tin v phia trc. Chu nghia nhn
vn, theo nghia o, c ph bin rng rai, va ham cha trong cac sang tao vn chng,
ngh thut, khoa hoc, trit hoc, cac t tng chinh tri, va c trong tn giao, vn la linh vc
it chiu s tac ng t cac bin c chinh tri, t tng. Noi n thi Phuc hng, ngi ta
nghi ngay n chu nghia nhn vn; noi n s bng n chu nghia nhn vn trong bui giao
thi cua lich s nhn loai, ngi ta lin tng ngay n thi Phuc hng. o la thi ai qut
khi cua nhn cach chng lai moi ap t, moi rang buc phi nhn tinh t ch phong kin
trung c. Th nm, khng th khng tinh n n yu t tm ti, th nghim trong qua trnh
chuyn tip t tng. S tm ti, th nghim co th at n thanh cng, c thi ai sau
on nhn, nhng cng co th tht bai, song chinh qua trnh y lai em n cho thi ai sau
nhng bai hoc b ich, va lam nn tin cho nhng bc t pha t tng tip theo, bao
trc nhng bin i tich cc tt yu trong i sng xa hi (nhng tm ti, th nghim
trong linh vc vn chng, ngh thut, khoa hoc, giao duc, chinh tri v. v. . ). Gia tri ln
nht trong qua trnh tm ti, th nghim y la a lam lung lay nn chuyn chinh tinh thn,
m ra trin vong xem xet th gii bng i mt ngi, ch khng phi bng thn hoc
van nng, rut ra cac quy lut nh sc manh cua ly tri, ch khng phi bng nim tin m
quang va uy quyn.
V kinh t, thi Phuc hng chng kin qua trnh phat sinh va phat trin cu phng
thc sn xut t bn chu nghia ngay trong lng ch phong kin, vi s xut hin cac
trung tm kinh t ln, ni ma s khi sc cua hoat ng sn xut c bt u bng s
thay th tt yu phung hi gia nua va cht hp bng cng xng thu cng, cai ma theo C.
Mac la minh chng r rang cua chuyn i quan h, pha v tinh cht t nhin khep kin tn
tai hang ngan nm. Vt qua nhng rang buc cua quan h huyt thng, tin ti xac lp
quan h cng vic, em n tac dung kep: T goc chinh tri - xa hi, no tao nn qua trnh
n gin hoa cac quan h gia ngi vi ngi, pha v ch ng cp va thc trang ao
c hoa chinh tri; t goc th gii quan va nhn thc lun, no tao ng lc cho cac nha
khoa hoc thc hin qua trnh sang tao, kham pha, vt qua nhng cm oan, em n hiu
qu xa hi cho hoat ng cua con ngi, va iu o cng co nghia no m ra cuc tuyn
chin cua t tng tich cc, th tuc chng trit hoc kinh vin va thn quyn.
` c im ni bt cua vn hoa Phuc hng noi chung, trit hoc noi ring, phn bit
no vi thi trung c, la tnh cht th tc ha, phi tn gio, th hin qua trnh u tranh
chng chu nghia kinh vin va thn quyn, chuyn s quan tm t Thng sang th gii,
t nhng vn xa ri thc tin sang nhng vn cua chinh con ngi, gii phong tng
bc trit hoc ra khi nh hng cua tn giao, thn hoc. Tinh cht phi tn giao cn th
hin ch, chu tn giao c ly gii khng t goc cua Kit giao a kinh vin hoa,
ma t Kit giao nguyn thuy, dng t tng Sang th lm ni bt v tr ca con ngi
trong quan h vi th gii th to cn li, bin ni dung Kinh thanh thanh cac bng chng
v kh nng cua con ngi. Chng han cac nha t tng Phuc hng cho rng nu con
ngi, theo Sang th ky, c trao cho s mang cai qun th gii, th sau Thin Chua, ch
co con ngi mi at n s hoan thin cao nht. Lgic cua lp lun la: mt khi con ngi
c danh cho nhiu n sung, th s hoat ng cua con ngi lun lun phi th hin trach
nhim to dng, thit k, xng ang vi n sung o. Mnh co tinh chn ly hin nhin
phi la mt mnh ma ni ham cua no cha ng hnh nh con ngi nh bn th c
80

sang tao, va ng thi la bn th sang tao.

Nh vy, phi tn giao khng co nghia la chng tn giao, ma lam cho nhng vn
cua tn giao tr thanh nhng vn cua con ngi sng, hoat ng, sang tao va hng thu
cac thanh qu cua hoat ng. Pham tr hoat ng c phuc hi, nh im nhn manh
bn cht ngi. Cach hiu nh th v hoat ng m ng cho thi ai mi tip theo sau.
Trong bn cht su xa cua s vt, co th nhn thy rng s ly gii mi Kinh thanh m
ng cho nhng chuyn bin tich cc cua i sng xa hi, lam cho hnh nh Thin chua
va con ngi gn kt vi nhau trong n lc tai thit lai v tru v muc ich cua con ngi,
cng la v muc ich cua chinh ng ti cao. Nu Kinh thanh Kit giao vit, Thin Chua
tao ra con ngi theo hnh nh Chua, ging nh Chua (Kinh thanh, Sach Sang th, 1,
26), th iu o co nghia la, theo cac nha t tng Phuc hng, sc sang tao cua con ngi
cng v bin nh chinh ng Sang th. R rang, tinh cht th tuc, phi tn giao la mt s
trnh bay khac v gia tri ngi. S trnh bay nay ph hp vi hoan cnh lich s luc o.
` Ch ngha nhn vn la trao lu xuyn sut trong trit hoc Phuc hng, tao nn ni
dung c bn cua no, tac dung tich cc n cac linh vc cua nhn thc va hoat ng xa hhi
nh n chng, ngh thut, khoa hoc, k c tnggiao, vn la linh vc it chiu thay i nht.
Cac nha nhn vn s9em i lp hnh nh con ngi ca nhn sang tao vi s ha tan ca
nhn vao cai ph quat, i lp nng lc t do la chon vi nhng chun mc ao c
giao iu, c xa. Cng vi tuyn b con ngi la trung tm v tru, cac nha nhn vn
danh s quan tm ang k n vic xy dng thit ch xa hi ly tng phuc vu con ngi.
Cac phng an ci cach i sng xa hi, d cn s lc, co tac dung tich cc n s hnh
thanh t tng khai sang thi ai sau.
Nhng chuyn bin kinh t, chinh tri, xa hi thun li a lam sng dy tinh thn
tranh lun va y chi kham pha trong trit hoc. S quan tm n t nhin gi y khng
nhm chng minh hco thuyt sang tao Kinh thanh, ma nhm cao sc manh cua con
ngi. Cng vi s phuc hi trit hoc t nhin di hnh thc phim thn, nhng kham
pha trong khoa hoc a gop phn xac lp bc tranh vt ly mi v th gii. Nhiu nha khoa
hoc ng thi la nhng nha t tng tiu biu cua thi ai.
Thi Phuc hng khng sn sinh ta nhng trit gia chuyn nghip thc s, song
tm mc vn hoa, no a sinh ra nhng con ngi khng l: khng l v nng lc suy
nghi, v nht tnh va tinh cach, v mt co lm tai, lm ngh va v mt hoc thc su rng
(C. Mac va Ph. ngghen, toan tp, t. 20, CTQG, HN, 1994, tr. 459 - 460). .
CHNG IV
TRIT HOC TH K XVII - XVIII
I. TH K XVII -XVIII - THI I CUA CAC CUC CACH MNG T
SN VA S RA I CHU NGHA T BN
1. Nhng bin i trong i sng kinh t, x hi
- Bin i trong phng thc sn xut: phng thc sn xut t bn thay th tng
bc phng thc sn xut c, m ra kh nng phat trin khoa hoc, k thut, ci tin cng
cu sn xut. ng h c khi va may hi nc la hai ch s quan trong cua nn sn xut, vi
vi tri hang u c83a c hoc. Phng thc sn xut t bn chu nghia gop phn pha v cac
quan h xa hi li thi, n gin hoa mi trng giao tip, kich thich tinh sang tao cua ca
nhn, tao nn h bin thai mi trong anh gia hoat ng cua con ngi, xac lp nhng gia
tri, nhng chun mc ph hp vi thi ai ang bin i nhanh chong. Co th khng inh
rng bng vic thuc y nhanh hn tin trnh lich s - xa hi, thi ai t bn tr thanh thi
ai nng ng nht, bin chng nht so vi cac thi ai a qua.
81

- Khoa hoc khng cn dng lai vi tri tri thc thun tuy, ma dn dn tr thanh lc
lng sn xut trc tip va thit ch xa hi c trng, nghia la nhng thanh qu cua khoa
hoc, vi s t chc cht ch (nhng trung tm khoa hoc, di hnh thc cac vin, ca hi
khoa hoc) va kh nng ng dung kip thi khng ch lam thay i cuc sng con ngi, ci
tao t nhin, ma cn gop phn vao tin b xa hi. Bn thn nha khoa hoc cng tich cc
tham gia vao cac hoat ng chinh tri, xa hi phong phu, phc tap. Mt khac, vi tinh ng
dung hiu qu cua mnh, ap ng nhu cu gii phong sc lao ng, khoa hoc dn dn tr
thanh lc lng sn xut trc tip. .
- Qua trnh hnh thanh cac quc gia t sn hin ai, m ra kh nng giao lu, hp tac
v kinh t, vn hoa gia cac dn tc vi hiu qu cao hn trc, kh nng quc t ho,
ton cu ho kinh t mang tinh cht t bn chu nghia.
- Cac cuc cach mang t sn anh du bc phat trin mi cua lich s nhn loai:
cach mang t sn Ha Lan (na sau th k XVI), cach mang t sn Anh (1640), cach mang
t sn Phap (1789 - 1794) la nhng cuc cach mang t sn tiu biu. o la nhng cuc
cach mang c cu, lam i thay c cu xa hi, chu th quyn lc, vi tri con ngi va nn
vn hoa. , tao ra nhng xung lc mi cua tin b xa hi. Trong Tuyn ngn cua ng
cng sn C. Mac va Ph. ngghen khng inh rng giai cp t sn a tng ong mt vai
tr ht sc cach mang trong lich s (Xem C. Mac va Ph. ngghen, toan tp, t. 4, Nxb
CTQG, HN, 1995, tr. 599). . Nhn inh o ph hp vi thi ai nay.
2. Nhng bin i trong i sng tinh thn.
- Tinh cht quyt lit cua cuc u tranh y thc h quy inh tinh ng phai, cu th
tinh phn cc v th gii quan cua trit hoc: cuc u tranh gia chu nghia duy vt va chu
nghia duy tm. Chu nghia duy vt chim vi th ap o trc chu nghia duy tm vao thi
im m trc cach mang va trong qua trnh cach mang t sn. o la hnh thc lich s
th hai cua chu nghia duy vt - chu nghia duy vt may moc - siu hnh, do chiu nh hng
cua trnh va tinh cht cua khoa hoc t nhin ng ai.
- T tng nhn vn va khai sang trong quan im lich s - xa hi va con ngi. T
tng o co ngn gc su xa t thi c ai, c tip tuc phat trin, ci bin va hoan thin
trong cac hoc thuyt trit hoc th k XVII - XVIII, t Bacon n Hume, t Descartes n
Holbach. The k XVII-XVIII - thi ai nh sang (Enlightenment, Sicle des Lumires);
no th hin trc tin s ph phan trc din i vi trt t xa hi c, xy dng hoc thuyt
v xa hi mi, xa hi t sn, cao t do ca nhn trong mt nha nc ly tinh ( i lp
vi ch qun chu chuyn ch la nha nc phi ly. Thi Cn ai chng t vai tr tich
cc cua giai cp t sn trong cuc u tranh chng thn quyn.
S khac nhau c bn gia Phuc hng va Cn ai la ch:, mt la, Phuc hng la thi
k chuyn tip t ch phong kin ln chu nghia t bn, v th, xet tinh cht cua no,
khng th noi v mt giai cp t sn ung nghia, ma ch la nhng lc lng tin thn cua
giai cp t sn, va cng vi nn cng nghip t bn chu nghia, giai cp v san s4 hnh
thanh trong tng lai (mt s tac gi vn gp chung Phuc hng va Cn ai, khng chu y
n tinh quy inh lich s cua hai thi ai nay), cn Cn ai la thi ai cua cac cuc cach
mang t sn va s thit lp hnh thai kinh t - xa hi t bn trn thc t, giai cp t sn t
ch la mt nhn t chu ao cua lc lng chinh tri phn phong a tr thanh giai cp thng
tri nh thng li cua cac cuc cach mang; hai la, cuc u tranh cua cac lc lng tin b
thi Phuc hng va mang tinh cht gian tip, khng ng cham n trt t hin hanh, ma
thng qua chng thn quyn, trong khi vao thi cn ai cuc u tranh trc tip dn n
thay i c cu xa hi (Ha Lan, Anh, Phap); ba la, trit hoc Phuc hng chu yu tm kim
chn ly, ung hn, khi phuc cac gia tri vn hoa c ai, cn trit hoc Cn ai c xy
dng trn mnh t mi, do o cng vi vic k tha cac di sn cua qua kh, no xem vic
tm kim phng phap nhn thc thich hp con ngi kham pha chn ly, khng inh
quyn lc cua mnh trc t nhin la nhim vu chu yu. S khac nhau nay qui inh s
82

khac nhau trong tinh cht t duy. Co nhng vn cua thi Cn ai cha h c bit n
vao thi Phuc hng (cuc tranh lun v phng phap nhn thc, a n s hnh thanh
khuynh hng kinh nghim (thc nghim) va duy ly, chu nghia duy vt may moc - siu
hnh, nhng tm ti trong quan nim v xa hi).
II. TRIT HC TH K XVII
1. Francis Bacon (1561 - 1626) - mt trong nhng ngi sng lp trit hc Cn
i
Phng phap kinh nghim, hay phng phap thc nghim la phng phap nhn thc
cao vai tr cua tri thc xut phat t kinh nghim. F. Bacon la ngi khi xng khuynh
hng nay tai Anh. Chu nghia duy nghim Bacon vt qua y nghia phng phap lun, ham
cha c ni dung th gii quan su sc, gn vi chu chu nghia duy vt c trng cua ng.
Xut phat im cua trit hoc Bacon la ph phan tri thc kinh vin va nhng ngu tng
(o tng, bong ma) cua nhn thc, tc nhng lm ln, han ch cua qua trnh nhn thc th
gii ma khng phi luc nao con ngi cng y thc c (th mi goi la bong ma!). Tip
o, thc hin s nghip ai phuc hi khoa hoc (tn goi chng trnh ci t khoa hoc
tng th cua ng) cn a khoa hoc t trn thap nga xung vi i thng, m ng
nhim vu thc tin, trang bi cho con ngi ngon uc tri tu, thm nhp vao ci bi him
cua t nhin. Ngon uc tri tu cu th la phng phap lun kinh nghim, quy nap. Hai khia
canh cua phng phap lun o: 1) tri thc bt ngun t kinh nghim, nhng khng phi
moi kinh nghim, ma ch cn kinh nghim khoa hoc, tc kinh nghim thng nht vi ly tri
(Bacon goi la kinh nghim mang anh sang), c kim chng bng cng cu ang tin cy
(experiment); 2) thc hin phep quy nap (induction) bt u t s quan sat cac hin tng
ring bit, thu nhn d liu, chon loc va x ly chung, lp bng so sanh, cu th la ba bng,
gm bng hin din, bng khim khuyt, bng mc hin din cac c tinh cua i tng
cn nghin cu, nu va kim chng gi thuyt cui cng a ra nhn inh chung cuc. Con
ng quy nap, noi mt cach vn tt la con ng i t cai ring l n cai chung. Bacon
lin tng quy nap khoa hoc vi cng vic cua con ong (cn c, bit quan sat, chon loc, x
ly va bin cai th mc cua t nhin thanh mt ngot, nghia la thanh cai tinh tuy va co ich).
Nh co phng phap khoa hoc o ma con ngi at c tri thc hu dung, co gia tri thc
tin, th tri thc bin thanh sc manh, giup con ngi khng inh quyn lc cua mnh
trc t nhin, va c trc cac lc lng xa hi t phat. Cu cach ngn tri thc l sc
mnh do Bacon nu ra a tr thanh tuyn ngn cua thi ai. Hn ba trm nm sau nhn
loai a at n tinh thn o mt cach tron vn.
Sau Bacon phai kinh nghim - duy cm a thu hut kha ng o cac nha trit hoc
duy vt ln duy tm nh T. Hobbes, J. Locke, G. Berkerly, D. Hume
Cng vi R. Descartes, F. Bacon c xem la ngi ng sang lp tinh thn trit
hoc mi,sang lp trng phai duy vt Anh th k 17, sang lp khuynh hng kinh nghim
trong trit hoc cn ai. Theo C. Mac, Bacon cng la ng t cua khoa hoc t nhin thc
nghim hin ai, hiu theo nghia phng phap lun.
a. Khi lc cuc i v tc phm
Bacon sinh ngay 22/01/1561 tai London, trong gia nh dng di quy tc, b,
Nicolas Bacon, la Quan gi n (Lord Keeper of the Seal) cua N hoang Elisabeth I. Nm
1573 (12 tui) Bacon c gi n Cambridge hoc. Luc nay Cambridge va Oxford la
trung tm tri thc ln, a thy xut hin nhiu yu t th tuc, phi tn giao trong sinh hoat
hoc thut, bn canh h thng giao duc kinh vin xa c. Sau ba nm, t gia, mang theo
thai th ich vi trit hoc Aristotle.
Mi sau tui, Bacon c gia nh gi sang Paris hoc, vi y inh tr thanh nha hoat
ng chinh tri. Tai y Bacon bt u s nghip hoat ng ngoai giao. Ong i nhiu: qua
cac nc nh Italia, c, Ty Ban Nha, Ba Lan, Thuy in, an Mach.
83

Thang 02/1579, b cht, Bacon v Anh. La con th trong gia nh, ng ch nhn
c gia sn tha k it i, Bacon tip tuc chon nganh hoc ma mnh cho la mang tinh thc
t, giup cho con ng tin thn, trong o ni ln nganh lut va trit. hoc o la thi k
lai du n su m trong tm tri Bacon. Nhng nm sinh vin Bacon tip thu nhiu tri thc
quy gia, nhng cng rut ra nhiu bai hoc cho bn thn, k c nhng bai hoc phn din. i
vi Bacon th tri thc nao thc s mang lai hiu qu thit thn cho con ngi mi la tri
thc ich thc. Ngc la, th tri thc tri thc, cn tri thc bac hoc trng rng, nng
v gii nghia thut ng, chun hoa ngn t ma thiu ni dung thc tin, bi ng xem la
nguyn nhn lam cho khoa hoc gim chn tai ch.
Nm 1586 Bacon tr thanh lut s tp s, xy nha mi, vit sach. Dng di quy tc
la tr thu c lc cho s thng tin v s nghip cua Bacon.
Nm 1593 Bacontr thanh dn biu, sau o ng u nhom nghi si i lp.
Nm1597, ng cho xut bn tac phm tao nn ting tm cho mnh, o la Nhng
kinh nghim va nhng ch dn
Nm 1605 Bacon cng b tac phm V y nghia va thanh cng cua tri thc, tri thc
thanh thn va tri thc con ngi.
Nm 1607 Bacon c gi chc C vn phap lut (Office of Solicitor).
Sau o hai nm,1609, Bacon ra mt tp sach V s thng thai cua ngi xa.
Nm1612 Bacon tr thanh Chng ly (Attorney General), chc vu cao nht trong
hang lut s hoang gia. Thi gian nay Bacon cng luc vit sach, lam lut s va ong vai tr
nghi si.
Nm 1614 vua James I gii tan Quc hi, iu hanh t nc trong by nm.
Nm 1616 Bacon c bu lam thanh vin cua Hi ng c mt.
Nm 1617 c phong chc Quan gi n, nm 1618 tr thanh ai phap quan (Lord
Chancellor) va c phong Nam tc Verulam, la mt nha cai tri tt bung (nha vua goi
nh vy).
Nhng nm Bacon ng trn nh cao quyn lc la nhng nm ti t nht cua triu
ai James, m trc cach mang t sn Anh. Trong b may nha nc tran ngp nan tham
nhng va hi l, khin dn chung bt bnh.
u nm 1621, Vua James triu tp Quc hi. Cac ai biu bay t s bt bnh trc
s gia tng c quyn. Ha vin c nghi thanh tra hoat ng chinh phu. Sau o Bacon
bi kt an ti nhn hi l. Nhng ngay nay Bacon vit th cho Jakov, bao cha mt cach
thng thit. . Cac phap quan ung h vic kt an Bacon, va ng buc phi ra hu ta. ng
khng cn ngi bao cha, va khng t bao cha. Bn an khc nghit, nhng cac nghi si
vn bit rng nha vua s gim an. Bacon nhn an phat bn mi ngan bng Anh (), bi
giam, bi tc quyn tham gia vao cac chc vu cua nha nc, vao quc hi, hoang gia. Sau
hai nm ng c t do, ri c xoa an phat. ng lai c phep co mt trong hoang gia,
va co th gi lai chic gh tai Quc hi, nhng t chi. Qung i cn lai ng danh tm
huyt cho khoa hoc va i sng gia nh.
Nm 1620 Bacon cng b tac phm trit hoc chu yu - Cng cu mi. Nm 1623
tac phm ln: V phm gia va s phat trin cua khoa hoc ngay ln ra mt u tin a thu
hut s quan tm cua nhng ngi co u oc ci t khoa hoc.
Nhng nm o Bacon vit New Atlantis, nhng lai thng xuyn m au, va sau
mt t cm lanh tin trin thanh vim ph qun, Bacon qua i vao ngay 09/04/1626.
Cac cng trnh nghin cu cua Bacon co th phn thanh hai nhom. Nhom th nht
ban v s phat trin cua khoa hoc va nhn thc khoa hoc. Nhom nay bao gm cac tac phm
gn lin vi d an ai phuc hi khoa hoc, mt d an ln, nhng cha kip kt thuc; ch
84

co phn hai cua d an la tng i hoan chnh, ban v phng phap quy nap, c xut
bn vao nm 1620 di tn goi Cng cu mi. Nhom th hai tp hp cac tac phm v cac
vn xa hi, hoc mang tinh tng th, nh New Atlantis, Tiu lun ao c, kinh t va
chinh tri, Lich s Henrich VII, Cac nguyn ly va c s v. v. .
b. Phn loi khoa hc v i tng ca trit hc
.
Bacon hiu t khoa hoc theo nghia truyn thng, rt rng (scientia), bao quat toan
b kh nng con ngi. ng a cac kh nng y vao ba nhom - ky c, tng tng,; ly
tri, va tng ng vi chung la ba linh vc: lich s, th ca, va trit hoc.
Khoa hoc lich s c chia thanh lich s t nhin (historia naturalis). va lich s
cng dn (historia civilis). . Lch s t nhin m t cac hin tng a dang cua t nhin.
Nhng linh vc cu thanh:

Lch s t
nhien
Tran thuat

Lch s cac hien

tng thng
nhat

Quy nap

Lch s cac
hien tng ac
biet

Lch s nghe
thuat

Lch s cng dn: m t cac hin tng cua i sng xa hi. Nhng linh vc cu
Lch s cac
Lch
Lch s
Lch s
Lch s
thanh:
hien tng
s sao
at lien
su tap
su tap
bau tri
bang
va bien
ln
nho

85

Lch s cong
dan
Lch s ton
giao
LS nha
th

LS
nhng
tien tri
(sam
ngon)

Ky
niem
(Memoria
)
Chu
giai
(Commentari
um)

LS
s
trng
phat

Lch s oi
chieu
Liet
ke

Lch s
chung

Lch s cong dan

ac thu

Lch s khoa
hoc

Thong tin thi

gian

Co
ai
Tieu
s

Lch s
thuan
khiet

Lch s
hon tap

Tng
thuat

Ngon
Lch
stin
ac
Thong
thi Bien nienng Nhat ky
thu
s
gian
Ch viet
Cach
ngon

Bacon cn a vao lich s c cai goi la B tr lich s, gm:

Th ca cng c a vao linh vc khoa hoc, v no th hin kh nng cua con ngi
- kh nng tng tng (phantasia)
Th ca

S thi
Kch
Parabol (parabolikos)
-.

Phn quan trong nht, c Bacon trin khai k nht, chi tit nht trong bng phn
loai la Trit hc.
Ngoai nhng lu y u tin, Bacon phn loai trit hoc ra:Thn hc t nhin (hoc
thuyt v thn), Trit hc t nhin (hoc thuyt v t nhin), Trit hc th nht,, hay
nht trit hoc, ma trong tm la trit hoc con ngi (hoc thuyt v con ngi).
Nh vy i tng cua trit hoc, theo Bacon, la: Thng , t nhin, v con
ngi.
:Hc thuyt v thn, hay thn hc t nhin, co: phn b sung la hoc thuyt v thin
thn va cac thanh thn.
Bng phn loai khoa hoc cua Bacon cp n mi quan h gia thn hoc va
trit hoc. ln ranh gia hai thi ai, tai Anh, trong sinh hoat tinh thn vn ng tri
quan nim hai chn ly. iu nay cho thy Bacon th hin mt thai uyn
chuyn cn thit i vi thn hoc, va ch ra vai tr cua thn hoc va tn giao trong
i sng xa hi, va nhn manh vi th danh d cua khoa hoc vi tinh cach la
phng tin giup con ngi vn ln lam chu t nhin, qua o lam chu chinh bn
thn mnh. .
86

Vi tinh cach la nha chinh tri giau kinh nghim, Bacon khng th khng tinh n vai
tr cua thn hoc, do o ng chu trng dung ha khoa hoc va thn hoc, vi chu trng hai
chn ly, mt quan nim c Occam (1285-1349) va mt s nha duy danh th k 14 trnh
bay, va xa hn mt chut la Averroes (Ibn Rushd, 1126-1198) 1, Avicenna (Ibn Sina, 9081037)2.
Theo Bacon thn hoc mc khi, hay thn hoc thing ling th hin y chi
Thng . Thm chi ng cn tuyn b rng thn hoc mc khi la im hoan thin cua tri
thc, la bn cng ma t o ta i nhng sung t cua con ngi.
Bacon tha nhn uy quyn nht inh cua tn giao, xem no nh hnh thc cn thit
bo m n inh xa hi. Thm chi y tng v mt xa hi ma moi ngi dn u theo C
c giao a c nu ra trong New Atlantis; thit ch khoa hoc ln nht cua quc gia
Bensalem goi la Nha Solomon, hay Hi ng sau ngay sang th.
Bacon thng xuyn tham d vao nhng nghi l tn giao. Cng nh Dante, d khng
co thin cm vi di giao, Bacon vn danh s kinh trong cho nhng ngi cha bit n
nim tin vaoThin chua, nhng a ong gop tich cc vao nn vn hoa chung cua nhn
loai, nht la nhng ngi Hy Lap, t Thales n Democritos, t Socrates n cac nha khc
k.
Nh vy, thng qua ly lun hai chn ly, Bacon chu trong n kh nng cng tn tai
gia tn giao va khoa hoc. ng nhin, ha ln tn gio v khoa hc u c hi, c cho
tn gio ln khoa hc, nhng dung ha th c.
Vi tinh cach la nha trit hoc chu trng cach tn, mong mun giup con ngi vn
ln lam chu bn thn, kham pha t nhin, Bacon quan tm n vic bo v khoa hoc va cac
nha bac hoc khi s truy bc tn giao, khng inh quyn t chu cua con ngi.
Bacon phn bit thn hoc mc khi (quan nim v tinh cht khng th nhn thc
c Thng ) va thn hc t nhin, la th thn hoc c gng lam r khai nim Thng
, thm chi nhn o a vao thn hoc c mt s c trng cua t nhin. Trong trng hp
nay Bacon tip cn vi Thomas Aquinas (St. Thomas). Trong tac phm V phm gia va s
phat trin cua khoa hoc Bacon goi thn hoc t nhin la trit hc thn thnh.
Cn noi thm rng hoc thuyt hai chn ly em n cho Bacon phng tin loai tr
thn hoc ra khi h thng tri thc. Chng han, ch nn xet oan v nhng phep bi him
ca c tin va t m mun bit bng cach nao phep bi him nay c thc hin 3. Cac
nha thn hoc, trong khi toan tinh thc hin iu nay bng sinh lc yu t cua tri tu con
ngi, a ham ln mt cach di tra thn thanh va con ngi4.
mt ch khac, ng vit rng thn hoc em n him hoa, cai c hai, lam ny sinh
nhiu bt ha, no lm ln, anh trch hng tri tu va sc manh con ngi ra khi khoa
hoc t nhin5.
S phn chia tip theo lin quan n hc thuyt v t nhin, hay trit hoc t nhin.
Bacon hiu siu hnh hoc nh th nao ? Trong trit hoc hu c ai va trung c, mt s
ln cac nha trit hoc xem siu hnh hoc nh hat nhn ly lun t bin cua trit hoc, khng it
trng hp ng nht vi chinh trit hoc. Bacon th cu th hoa siu hnh hoc, hn na lai
gn kt no vi vt ly hoc, va thc hin chc nng nhn thc t nhin hin thc.
Aristoteles siu hnh hoc la trit hoc th nht. Bacon d co xem xet lai siu hnh
hoc, nhng vn gi khai nim trit hoc th nht,hay khoa hoc ph quat (scientia
1

Trit gia Hi giao ngi Andalusia (vng cc nam Ty Ban Nha, tri theo b bin ai Ty Dng va ia
Trung Hi, ni vn la trung tm cua vn minh Moorish th k 13-16).
2
Trit gia va la nha vt ly Hi giao ngi Iran.
3
F. Bacon, Toan tp, 2 tp, T. 1, Moskva, 1977-78, tr. 215 (ting Nga).
4
F. Bacon, Cng cu mi, Leningrat, 1935, tr. 158 (ting Nga).
5
Xem: The Works of F. Bacon, Vol III, NY, 1968, p. 251, 267.

87

universalis), goi no la m chung cua tt c cac khoa hoc6.

Vi tinh cach o, no i trc tt c cac b phn trit hoc i trc hoc thuyt v
Thng , v t nhin, va v con ngi. Bacon chia trit hoc t nhin ra thanh trit hoc ly
thuyt (siu hnh hoc, vt ly hoc) va trit hoc thc hanh (c hoc, ma thut). Toan hoc c
Bacon xem nh b sung ln cho trit hoc t nhin ly thuyt va trit hoc t nhin thc
hanh. Nh s dung kinh nghim mang anh sang nh phng tin cua mnh ma trit hc
l thuyt at c nhiu thanh qu trong vic lm sng t nguyn nhn ca cc hin tng
t nhin. Nh s dung kinh nghim mang thanh qu nh phng tin cua mnh ma trit
hc thc hnh cu th hoa cac kham pha cua trit hoc ly thuyt, phuc vu li ich cua con
ngi. Trit hoc thc hanh khng tuyt i hoa khia canh ng dung; no cn t ra nhim
vu xac lp mt cach trc tip nhng s vt nhn tao, nghia la nhng g khng co trong
thin nhin hoang da.
Hc thuyt v con ngi:
Trit hoc v con ngi chim vi tri quan trong trong bng phn loai khoa hoc cua
Bacon.
Vng ngoai cng: hoc thuyt v con ngi trin khai thanh hoc thuyt v bn tinh t
nhin va trang thai cua con ngi, gm hoc thuyt v nhn cach (ca nhn) ngi (im
manh, im yu), hoc thuyt v mi lin h gia linh hn va c th.
Vng th hai: trit hoc con ngi trin khai thanh hoc thuyt v c th, gm y hoc,
ngh thut trang im (cosmetica) mn in kinh, ngh thut thng thc, hng thu.
Vng th ba: trit hoc v linh hn trin khai thanh hoc thuyt v linh hn cm thu
thn thanh, hoc thuyt v linh hn cm giac, hoc thuyt v thc th va cac nng lc cua
linh hn, b sung cho hoc thuyt v cac nng lc cua linh hn.
Vng th t: hoc thuyt v cach s dung va cac khach th cua cac nng lc linh hn,
gm khoa hoc cng dn (lai gm nhiu b phn cu th), ao c hoc (chu trong phuc li),
logic hoc (gm nhiu b phn, nh ngh thut kham pha, ngh thut phan oan, ngh thut
ghi nh, ngh thut truyn at; ri thm chi co cai goi la b sung cho ngh thut truyn
at, gm mn ph bnh, mn s pham).
Nhng g cn rt ra t hc thuyt v con ngi? Con ngi vi tinh cach la ca th, la
i tng cua nhn hoc (nhn loai hoc, nhn chung hoc, philosophia humana), cn vi tinh
cach thanh vin xa hi, la i tng cua trit hoc cng dn (philosophia civilis) hay chinh
tri. Nhn loai hoc tm hiu c th va linh hn con ngi, nhng yu t tac ng n tinh
cach va li sng cua con ngi. Phn cui cng c Bacon chu y t bit - o la tm ly
hoc va logic hoc, khoa hoc v t duy, kham pha chn ly.
Logic hoc Aristoteles a kinh vin hoa khng kich thich kham pha ma ch chng
minh cai sn co. Gi y trc mt trit hoc la mt nhim vu rt nng n - kham pha
nhng chn ly ma trc o cha h bit n, nht la nhng chn ly giup khng inh quyn
lc cua mnh trc t nhin.
Vn ma Bacon suy nghi la tm kim mt phng phap nhn thc cac chn ly
khach quan, hu dung. Vn nay c trnh bay trong Cng cu mi (Novum
Organum).
c. Chng trnh i phc hi khoa hc v t tng ch o ca trit hc Bacon
Trong ai phuc hi khoa hoc (Instauratio Magna Scientiarum). bay t suy nghi cua
mnh nh sau: Nhn thc c rng ly tri con ngi tao ra nhng kho khn cho mnh,
khng s dung mt cach lanh manh va tinh t nhng phng tin h tr ung n nm
trong quyn lc con ngi, ma kt qu la a xut hin v s s lm ln v s vt, gy ra
khng bit bao nhiu tn tht, k hn mon nay thy cn thit bng tt c sc lc mong
6

F. Bacon, Toan tp, 2 tp, T. 1, Moskva, 1977-78, tr. 199 (ting Nga).

88

mun, vi cach thc nao o, phuc hi nguyn vn, hay it ra ci thin mi quan h gia
gia tri tu va s vt, no gn kt vi mnh t trn tuc hay co tinh cht trn tuc. 1
Vao thi Bacon tai Anh trong i sng thc tin a din ra nhiu thay i tich cc.
Qua trnh tich lu t bn ban u, bt chp nhng hu qu au thng cua no i vi dn
ngho, vn la qua trnh khng o ngc. Ngi dn on ch nhng s kin chinh tri ln
lao, thuc y kinh t phat trin nhanh hn, ng thi han ch s can thip cua cac th lc
bn ngoai. Noi cach khac, trong i sng xa hi a xut hin nhng nhn t bao trc s
kt thuc cua nn qun chu. . Tuy nhin trong sinh hoat khoa hoc ang ng tri mt nn qun
chu khac - uy quyn t tng. Cac giao s ai hoc trong linh vc trit hoc ch lp i lp lai
nhng chn ly li thi, nhng bai hoc t duy sao mn cua trit hoc kinh vin. Kt qu la
khoa hoc dm chn tai ch, thm chi bi nhim c. La ngi tng nh cao quyn lc,
vi kinh nghim thc tin va c mun ci t mi trng khoa hoc, Bacon bt tay xy
dng d an ai phuc hi khoa hoc.
ai phuc hi khoa hoc phi c thc hin mt cach nhanh chong va hiu qu,,
khi phuc vi tri danh d cua khoa hoc, va khoa hoc t trn chin tng tri n vi t
nhin, vi s vt, hoan thanh nhim vu thc tin cua mnh.
T tng ai phuc hi khoa hoc xuyn sut trn toan b s nghip sang tao cua
Bacon, c trnh bay di nhng hnh thc khac nhau, vi tt c tinh kin tr va lng
nhit thanh ang khm phuc. Tic thay chng trnh nay vn cn dang d.
Muc ich cua ai phuc hi khoa hoc: la, th nht, khi phuc lai vi tri cua khoa hoc
trong i sng xa hi, th hai, xac inh nhim vu cua khoa hoc trong iu kin lich s
mi,ch ra gii han cua th gii tri tu ph hp vi nhng bin i to ln ang din ra
trong xa hi; th ba, xac lp phng phap khoa hoc giup con ngi i ti kham pha ci bi
him cua t nhin, m ra th gii mi cua mnh. Muc ich cao nht cua tri thc khoa hoc,
xet n cng, la em n cho con ngi phng tin hin thc va nng lc bin i th
gii. Theo Bacon, hai khat vong cua con ngi - khat vong tri thc va khat vong quyn lc
- u ngang bng nhau. Co tri thc t co quyn lc, sc manh. Tri thc la sc manh - t
tng chu ao cua trit hoc Bacon, cng la tuyn ngn cua thi ai mi. ai phuc hi khoa
hoc cng chinh la nhm lam sao tri thc khoa hoc thc s tr thanh sc manh, hu dung
i vi con ngi.
Phac tho chng trnh ai phuc hi khoa hoc, gm sau phn:
1. Phn loai khoa hoc.
2. Cng cu mi, hay nhng ch dn cho vic gii thich t nhin.
3. Cac hin tng cua th gii, hay lich s t nhin va lich s thc
nghim danh cho c s cua trit hoc.
4. Cy thang ly tri.
5. Trc ngng ca trit hoc th hai.
6. Trit hoc th hai ( nhi trit hoc), hay khoa hoc hu dung.
Bacon thc hin cac phn va nu bng nhng tac phm tng ng vi y tng mi
phn:
Vi phn 1: De Dignitate et Augmentis Scientiarum.
Vi phn 2: Novum Organum Scientiarum.
Vi phn 3: nhng tac phm, nhng trich oan lin quan n lich s t nhin, cac
hin tng va cac qua trnh t nhin.
Vi phn 4: nhng trich oan.
Vi phn 5: nhng trich oan.
1

Bacon, Sd, tr. 57.

89

Vi phn 6: mi ch la d inh, cha kip thc hin. Tuy nhin y tng cua phn nay
tht r rang, dt khoat, noi ln muc ich cui cng cua ai phuc hi khoa hoc.
Con ngi - y t va k gii thich t nhin () chin thng c t nhin ch
khi nao bt no khut phuc (). Hai khat vong cua con ngi - khat vong tri thc va khat
vong quyn lc - trn thc t la nht tri cng mt im. Tht bai trong thc tin la do
khng nhn thc c nguyn nhn 1.
Bacon tin tng rng vi ngon uc tri tu c thp sang mt ln na, vi s h tr
cua hoat ng khoa hoc thc nghim, s nghip ai phuc hi s thanh cng, y li tri
thc kinh vin ra khi u oc con ngi, khi phuc trt t t nhin trong khoa hoc, mt trt
t ma nh tun thu no ngi Hy Lap a at c nhng thanh qu to ln.
d. Hc thuyt v cc idola (nhng bng ma, o tng, ngu tng) v s thanh ty
tr tu con ngi khi chng.
Th no l idola? Thc cht la nhng chng ngai cn tr s tin b tri tu, lam lch
lac qua trnh nhn thc cua con ngi. Hnh nh bong ma, hay ngu tng cho thy mt
thc t la trong qua trnh nhn thc nhiu ngi bi am nh bi nhng sai lm, nhng kho
xac inh la nhng sai lm g, v th khng tm ra c phng thc khc phuc. Hn th
na, do ch kha nhiu ngi khng nhn thy mnh bi ma a li, qu dn ng, nn
nghi rng mnh vn trang thai bnh thng. Nhng t nhn t nguyn y cua hoan
cnh cn c thanh ty u oc, thoat khi ngu tng, tr lai cuc sng lanh manh. S
thanh ty bt u t cac nha khoa hoc ang bi chi phi bi chu nghia giao iu kinh vin.
Tnh lch s ca quan nim v o tng la ch, nhng o tng cua nhn thc
xut hin t xa xa, ngay t nhng bc i ban u cua con ngi tm hiu th gii. Bacon
a em n cho khai nim nay mt y nghia nhn thc lun rng hn. Theo Bacon, cac o
tng mt phn c hu tri tu con ngi t trong bn cht, mt phn xut hin trong lich
s nhn thc, mt phn trong s phat trin ca nhn cua con ngi.
Ph phan cac o tng chinh la ph phan y thc i thng va trit hoc kinh vin.
Cac o tng thng xuyn am nh, bam ui con ngi, tao nn trong con ngi
nhng quan nim va nhng y tng sai lm, xuyn tac din mao thc cua t nhin, cn tr
con ngi thm nhp vao chiu su bi him cua t nhin2.
Cc loi o tng:
1. o tng tc loi (idola tribus):
y la loai o tng c hu t bn tinh con ngi, ly tri ln tnh cm. Cm giac
hoc khng giup g chung ta khi anh tut khi tm qun ch cua mnh cac h thng va cac
s vt t nhin, hoc anh la chung ta.
Biu hin r nht: cua loai o tng nay la s ly gii t nhin theo con ngi ch
khng theo t nhin, ap t cho t nhin mt khuynh hng, mt muc ich. o la cn
bnh chu quan, duy y chi trong nhn thc va hanh ng.
Tip theo: s tham lam cua ngi i. Ham mun nhiu, ma kh nng han ch, khin
cho nhng nhn inh khai quat khng tp hp nhng d liu cn thit. Ly tri con ngi
tht tham lam3.
Tip theo na: s c tin (ngi ta tin ma khng gii thich v sao tin). S nng can va
vin vng khin nhiu c tai phi tr gia.
Do o, theo Bacon, cn gn vao i canh tri tu hai qu ta, no tip cn vi t, vi
s kin.
1
2
3

Bacon, Sd, tr. 79.

Bacon, Sd, T. 2, tr. 14.
Bacon, Sd, T. 2, tr. 21.

90

Theo Bacon, loai o tng nay co c s t chinh hoat ng cua con ngi, nn n
inh, la loai o tng kho loai tr, nhng co th trung ha, han ch bt him hoa do no gy
ra.
2. o tng ci hang (idola specus):
Theo Bacon, mi ngi co mt cai hang c th cua mnh lam suy yu va lch lac
anh sang t nhin1. iu kin va mi trng ny sinh la nhng c tinh tm ly va sinh ly,
tao nn tinh cach ring cua mi ngui, thanh phn xut thn va iu kin giao duc. . Nn
giao duc Trung c tng giam ham con ngi trong cai hang cht chi cua no, nhng
khng phi ai cng nhn ra. Kt qu la nn giao duc y tn tai dai dng, gy nn tm ly e
ngai cai mi, thoi quen chp nhn li t duy mang tinh giao hun mt chiu. iu ang
ngai nht lami trng xuc cm va y chi m quang, tinh bo thu va s hn nhat, thiu bn
linh.
Bacon: vit Tri tu con ngi khng phi la anh sang n iu, no bi y chi va duc
vong vy boc, chinh iu nay ny sinh ra trong khoa hoc s ty hng. Con ngi thng
tin vao cai mnh thich Duc vong lam nhim va thui cht ly tri2.
Cn khc phuc no nh th nao? Bacon nu ra ba hng khc phuc kt hp vi nhau
la: tip cn s vt. , kinh nghim tp th, ng li giaop duc thich hp, kich thich sang
tao ca nhn.
3. o tng cng cng, hay qung trng (idola fori):
Loai o tng nay sinh ra trong qua trnh giao tip ngn ng. Ngi ta tng rng
trong giao tip ly tri cua ho iu khin t ng cua ho 3, nhng thc ra ngc lai. o tng
cng cng co th xem nh biu hin cua tha hoa y thc, rt kho nhn bit, thm nhp
vao y thc con ngi, xuyn tac logic cua phan quyt, lp lun. Ti noi, v ngi khac noi
nh th, ti xet oan s vt theo d lun, ti chp nhn mt chiu chn ly sn co, ma
khng tm hiu thu ao, noi khac i, ti thiu tinh thn hoai nghi va ph phan; ti a
anh mt cai ti, y thc.
Thng qua hnh nh o tng cng cng, Bacon ph phan nhng han ch cua thoi
quen y thc, tinh cht khng hoan thin cua t duy i thng, d lun, va c t sinh ch:
tranh lun trin min, v b v ngn t.
Cach khc phuc tt nht la thng xuyn trau di tri thc, tng cng tinh c lp
trong suy nghi, tinh thn hoai nghi, ph phan khoa hoc.
4. o tng sn khu (idola theatri):
Loai o tng nay sinh ra do lng tin m quang vao uy quyn, nht la vao cac hoc
thuyt va h thng trit hoc truyn thng, c dan dng theo kiu sn khu trit hoc.
Trong s cac uy quyn truyn thng, Bacon ph phan Aristoteles nng n nht, v: t
tng cua nha trit hoc Hy lap nay, nht la tam oan lun, khng cn ph hp vi nhu cu
phat trin tri thc, song lai c tuyn truyn n ao trong cac trng hoc, tao nn nn qun
ch trung sinh hoat tinh thn trung c, lai du n nng n trong y thc cua nhiu th h
cac nha khoa hoc, k c cac nha khoa hoc hin tai. Sut hang ngan nm ngi ta ch lp i
lp lai nhng chn ly c xa, ma khng tao ra bt k kham pha nao. Nguyn nhn trc tip
cua thc trang khoa hoc dm chn tai ch la s ch ng cua uy quyn t tng.
Thuc v o tng sn khu cn co k th cua trit hoc t nhin nh m tn,
lng nhit thanh tn giao m quang, thiu cn nhc4.
Ph phan uy quyn va chu nghia giao iu, Bacon vit: Chn ly la a con
1
2
3
4

Bacon, Sd, T. 2, tr. 19.

Bacon, Sd, T. 2, tr. 22.
Bacon, Sd, T. 2, tr. 25.
Bacon, Sd, T. 2, tr. 51.

91

cua thi gian, ch khng phi cua uy quyn1.

khc phuc o tng sn khu nha khoa hoc cn t tin hn trong nghin
cu, xoa b mc cm, chu ng tip thu cai mi, thay th cho cai c. Bacon nhn
thy vn vt qua uy quyn khng n gin, v cn phu thuc vao nhiu yu t,
trong o co yu t tm ly na.
Ph phan trit hoc kinh vin trung c va nhng sai lm trong nhn thc lam
nn phn phu inh cua trit hoc Bacon.
e. Novum Organum Scientiarum
xac lp cng cu khoa hoc mi, iu trc tin, theo Bacon, la loai tr nh hng
cua tam oan lun va phng phap kinh nghim cua Aristoteles. Tam oan lun cua
Aristoteles c trit hoc kinh vin hoan thin, nng ln thanh t duy t bin v toan b
thc tai, k c t nhin. Phng phap lun nay, d m bo tinh logic cht ch, song theo
Bacon, vn ch cp ng ngha, ch khng phi cp vt th. Hang loat nhng mnh
cht ch v logic, nhng lai khng c kim chng bng thc nghim, do o tr nn
v b. i lp vi lgc hc Aristoteles kinh vin ho, Bacon nu ra lgic hoc quy nap
mi nh khoa hoc giup con gni thm nhp su hn vao t nhin. Ong vit:Lgic hoc
cua chung ta day va hng dn ly tri n ch no khng c at n s tru tng hoa s vt
bng nhng manh khoe khn ngoan (nh iu ma lgic hoc vn thng lam), ma chu
trng thm nhp vao t nhin va kham pha cac thuc tinh va vn ng cua cac vt th va
nhng quy lut nht inh cua chung trong vt chtsuy ra, khoa hoc nay xut phat khng
ch t bn tinh cua tri tu, ma c t bn tinh cua s vt (Bacon, Novum Organumt. . 2, M,
1972, tr. 220)
Sai lm nghim trong nht cua chu nghia kinh vin la bam rt sat vao mnh
logic, nhng khng bam sat s vt, t nhin. Ph phan dach tip cn nay, Bacon
vit: S tinh t cua gii t nhin hn hn s tinh t cua lp lun, s tinh t cua
cm giac va ly tri2. Phep din dich khng cn c vao cac d kin la phep din dich
trng rng.
i vi loai tam oan lun co s dung nhiu d kin, Bacon t thai thn
trong hn. Bacon khng phn bac nhng d kin va tri thc kinh nghim nao a ta
ti nhn inh khai quat, nhng Bacon phn bac th nhn inh vi vang, thiu cn
nhc, do khng quan sat y u cac hin tng. Nhng kinh nghim c xy dng
theo li quan sat phin din la khng bn vng, thiu c s.
Cn thay d on bng l gii, thay din dich tam oan lun bng thc
nghim - quy nap. Phng phap lun cua Bacon la phng phap lun thc nghim quy nap. , va o cng la cng lao vi ai cua Bacon trong vic lin kt cac vn
cua trit hoc vi trnh cua khoa hoc ng ai. L c nhin Bacon khng phi la
ngi u tin xac lp phep quy nap. Socrates tng dng quy nap trong ao c
hoc duy ly nh mt trong nhng bc quan trong trn con ng vn n cai
Thin cao nht. Aristotle s dung thut ng nay ch phng phap nghin cu i
t cai n nht ti cai chung. Vao thi Trung co: phep quy nap c mt s nha
trit hoc s dung, nhng a phn ho vn theo phng phap din dich - tam oan
lun.
Bacon nhn thy trc ng co hai loai quy nap:
Quy nap hoan toan, nhng ch tp hp cac d liu cua t duy, thiu
ni dung thc tin, khng co y nghia i vi i sng con ngi.
Quy nap khng hoan toan, nghia la th quy nap da trn c s quan
sat mt phn d kin nao o, va rut ra nhn inh t nhng cai khng in hnh,
1
2

Bacon, Sd, T. 2, tr. 46.

Bacon, Sd, T. 2, tr. 13, 15.

92

khng th hin bn cht s vt vi ly do la khng ai co th quan sat c ht tt

c. o la quy nap thng qua s lit k n gin, la nc thang thp trong s phat
trin cua phep quy nap.
Bacon nhn manh s cn thit s dung quy nap khoa hoc, hay quy nap chn
ly (inductio vera), a ra nhiu kt lun xac thc va mi m. y s xac lp cac
d kin khng cn la quan sat thu ng, n gin, ma la th nghim. No i hi s
can thip tich cc cua chu th - nha nghin cu vao qua trnh quan sat, loai b mt
s iu kin va xac lp mt s khac, cho phep at ti chn ly khach quan thc s.
im xut phap cua quy nap khoa hoc la thp ln mt ngon uc tri tu soi
ng, tip o thc hin cac bc theo mt trnh t hp ly.
Bc u (bc chun bi): thu thp d liu co trong t nhin (khoang vt,
kim loai), nm s b nhng thuc tinh chung nht, n gin nht cua s vt.
Tip theo (bc phn tich, phn loai): tin hanhquan sat t mi, cn trong, ghi
du, tm ra nhng lin h gia cac s vt, hin tng, xac lp ba bng, ty theo kt
qu quan sat:
Bng hin din (tabula praesentiae), vi du: cac c tinh nhit trong
anh nng mt tri, trong la, trong thuy tinh nong chy, trong c th sinh vt
Bng khuyt din (tabula absentiae): cng nhng c tinh o nhng
khng din din mt s s vt; vi du: khng co tinh nhit anh sang mt
trng, cht khng bi nung nong, nha cua thc vt
Bng mc hin din (tabula graduum), vi du: nhit cua c th
sinh vt thay i ty thuc vao vn ng, nhit ch nay it hn ch khac,
iu kin nay hay iu kin khac, v. v
Bc ba (bc xac lp, kim chng, nhn inh). Ch khi nao s kim chng
a thc hin xong, mi co th yn tm v kt qu a at c. Kt lun chung cuc
la kt qu cua qua trnh nghin cu nghim tuc va thn trong. Nh vy, co th noi
Bacon a oan trc phng phap nghin cu thc nghim ma vao gia th k 19
phat trin kha rm r.
Bacon so sanh ba loai quy nap nh sau:
Th nht, quy nap kiu con nhn, o la toan tinh rut ra chn ly t y thc thun tuy,
khng cn c vao cac s kin va toan b hin thc noi chung; nhng kt lun cua no mang
tinh cht gi thit, co th chn ly, co th gi taoNhng k giao iu va nhng nha duy ly s
dung phng phap nay. Ging nh con nhn, ho dt nn mang li t tng t chinh tri
tu.
Th hai, quy nap kiu con kin, o la th chu nghia kinh nghim (duy nghim) thin
cn, ch chu trong n vic tp hp s kin. Cac nha duy nghim, ta nh nhng con kin,
rt sing nng tp hp nhng s kin tach bit nhau, nhng khng bit khai quat chung.
Phng phap nhn thc nay cng t ra phin din, bi l no khng giup nha nghin cui
su vao bn cht cua i tng.
Th ba, quy nap kiu con ong, lin kt mt tich cc cua hai phng phap trc, tranh
c nhng han ch cua chung. Nh phng phap nay ma nha nghin cu thc hin bc
t pha t kinh nghim sang ly lun. Ne tranh phng phap nay s tr lai phng phap
cua con kin, phng phap thiu chc chn va d dn ta n sai lm; cn s vi va lai co
nguy c sa vao phng phap cua con nhn. khc phuc c hai thai cc y cn tun thu
tinh kin tr co h thng va tinh trnh t nghim tuc, th hin nguyn tc thng nht cai
cm tinh va ly tinh.
Hoc thuyt quy nap gn kt hu c vi bn th lun trit hoc cua Bacon, vi phng
phap phn tich, vi hoc thuyt v cac thuc tinh n gin va cac hnh thc cua chung, vi
93

nguyn tc nhnqu. Ngi sang lp nn phng an u tin cua lgic quy nap thc hin
bc t pha quan trong trong khoa hoc lgic, gop phn khc phuc quan im hnh thc va
duy danh. Lgic hoc, c hiu nh h thng gii thich, nghia la nh h thng vi ng
nghia hoc inh trc, lun lun co tin bn th lun nao o, va c xac lp nh m
hnh lgic cua mt s kt cu bn th lun. Bacon tng tuyn b rng lgic hoc cn xut
phat khng ch t bn tinh cua tri tu, ma cn t bn tinh cua s vt. Phng phap quy nap,
vi tinh cach la phng phap cua kham pha, cn c ng dung theo cac quy tc nghim
ngt, nhm a n nhng kt lun chc chn va xac thc. Cach tip cn nay nay c
Bacon trnh bay m cach hnh tng: cn em n cho ly tri khng phi i canh rng, ma
la qu ch va mt vt nng, ham bt bc nhy va bay cua no. Li ch dn o chng t
thai thn trong cua Bacon trong vic tm kim mt phng phap thich hp i vi nhn
thc chn ly. Thai o khng tha, cn c vao nhng bin ng trong sinh hoat khoa hoc
thi ng.
g. New Atlantis v tng v mt x hi da trn quyn lc ca tri thc
Phn thc hanh cua trit hoc Bacon gn vi y tng xy dng mt xa hi ma ngh
thut quyn lc at n trnh cao nh khoa hoc. Xa hi o c ng m t trong tac
phm cha kip hoan thanh - tac phm New Atlantis (1626). Sau y la oan lc dich:
Trong sut mt nm rng, trong chuyn hi hanh i t Peru n Trung Quc va Nht
Bn, oan tau gm 51 thanh vin bi bao lam lch hng, ghe vao mt hn o trn vng
bin Thai Bnh Dng,, va phat hin y co cuc sng u vit hn hn cac nc chu
Au. Cng ng dn c o u theo Kyt giao, rt m ao va giau lng nhn ai. Tn hn
o la Bensalem, gi nh v lich s bi hng cua cng ng t th xa xa. V mt chinh
tri, quyn lc c trao cho ngi uyn bac nht; ngi nay lp nn cac b phn chc
nng qun ly o. vng t nay khng co nha t, khng co ng phai chinh tri,khng
co nhng cuc chin tranh va xung t, bi l c dn at c s ng thun trong cac vn
lin quan n li ich chung, Lc lng phng v c tao ra ch nhm bo v o khi
s tn cng cua cac lc lng bn ngoai, ch khng chng c dn. Co th xem phng
thc cai tri trn o biu hin cho mt nn qun ch khai sng, hnh thc quyn lc ma
Voltaire cp sau nay.
Nhng thanh qu khng ng ti cua o Bensalem a c gii thiu tai cuc gp
gia mt trong nhng ngi ng u Ngi nha Salomon va tac gi:
Chua chuc lanh cho con trai, ta s a cho con ba kho bau vi ai nht cua ta
cho con hiu thc s v Ngi nha Salomon, ta s k theo trnh t sau: Th nht, ta s cho
con bit muc ich cua tri thc chung ta; th hai la cac d phng va cng cu cua chung ta
trong cng vic; th ba la cac cng vic va chc nng; th t - nhng quy inh, thu tuc.
Muc ich s hiu bit cua chung ta la tri thc v cac nguyn nhn, va s vn ng bi
n cua van vt; s m rng ranh gii cua vng quc loai ngi n gii han co th.
Cac d phng va cng cu cua chung ta la nhng hang rng, su di lng t, cai su
nht khong 600 sai, mt s hang nm bn di cac ngon nui va i ln, nu tinh c su
cua i nui th co hang at n su 3 dm. Chung ti goi cac hang ng la la khu vc
thp, c dng cho vic ng lanh d tr, bo qun cac th sng. Chung ta m phng cac
qung m t nhin sn xut ra nhiu kim loai mi bng s phi hp cac nguyn liu.
Chung ti ch tao thuc keo dai tui tho
Chung ta co nhiu thap cao, mt s at n trn 3 dm, goi la khu vc cao, dng
quan sat cac hin tng thin vnChung ta co nhiu h ln, va ngot va mn nui ca
va chn cac sinh vt co nhiu h nh loc nc ngot t nc mn va ngc laico
nhiu dng sui manh s dung cho vic tao ra nhiu chuyn ng a dang.
Chung ta co nhiu qung nhn tao nh sulfur, thep, ng, ch, nhiu qung nh
hn hp cac th khac, co nc thin ng b ich cho sc kho va keo dai tui tho
94

Chung ta co mt s phng (c bit) iu hoa khng khi tri bnh va chm soc sc
kho
Chung ta co (kh nng) iu chnh nhip sinh trng cua cy n trai tao ra
nhng vu thu hoach trai ma, nhanh hn hay chm hn, phong phu v chung loai, hnh
dang, mau sc, mi vi, khac vi trang thai t nhin
Chung ta co nhiu phng tin phi hp cac loai t ma khng cn hat ging,
bng cach nay tao ra nhiu loai cy mi, u vit hn
Chung ta co nhiu chung trai va cng vin nui thu va chim cac loai, khng ch
quan sat, bo dng, ma cn lam thi nghim, giup tm hiu c th ngi, phat hin ra
nhiu hin tng la, s hi sinh cua nhng th tng chng a cht. Chung ta a thi
nghim nhiu cht c hai va cht kich thich tng trng trn c th sinh vt, lam cho
chung tr nn ln hn hay nh hn bnh thngtm ra nhiu cach lai tao chung tao ra
nhiu loai mi.
Chung ta co nhiu ngi nha c ao trang hoang bng cac loai anh sang, tia bc xa
u mautm ra cach thc tao anh sang, cu vng, vng hao quang nhn tao, ch tao cac
cng cu quan sat t xa n gn, t ln n nh
Chung ta co nhiu ngi nha m thanh, ni thc hanh va thng thc cac laoi m
thanh vi s hai ha cua nhng lat ct m thanh nh nht ma cac con cha bit, ngot ngao
hn nhng th ma cac con cha ngheChung ta co u phng tin chuyn ti m thanh
theo ng ng vi nhng khong cach va con ng khac nhua k la
Chung ta co nhng ngi nha hng thm, em n nhiu mi vi phong phu. Chung
ta tao ra cac mi hng la t cac hn hp khac nhau
Chung ta tao ra cac loai thit bi chin u va may moc cac loai, cac hn hp thuc
sung co th chay di nc va khng bi ngui i
Chung ta m phng cac loai chim, tao ra mt s thit bi bay trn khng trung,.
Chung ta co tau thuyn ln di nc
Chung ta co ngi nha - toan hoc dng trng bay moi cng cu tinh toan nh hnh
hoc, thin vn hoc
Chung ta co nhiu ngi nha anh la cac giac quan, o hin din moi thu thut
kheo leo v tung hng, o nh, o giac, biu tng.
y la s giau co cua Ngi nha Salomon, hi con trai!
[]
V li ich cua c dn, chung ta phn cng 12 ngi i n cac nc khac di nhng
tn goi khac nhau. Ho em v sach v, m hnh u loai. Chung ta goi ho la cc thng
nhn nh sng.
Chung ta co 3 ngi chuyn su tp cac thi nghim khac nhua trong sach v; nhng
ngi y c goi la nhng ngi xm nhp
Chung ta co 3 ngi chuyn su tp cac thi nghim v cng ngh may moc, khoa
hoc t do va khoa hoc thc hanh, c goi la nhng ngi b n.
Chung ta co 3 ngi chuyn tin hanh nhng th nghim mi, c goi la nhng
ngi tin phong.
Chung ta co 3 ngi chuyn rut ra cac d liu t nhng thi nghim, lp thanh bng
biu, t tn mi giup cho qua trnh quan sat tip theo, c goi la nhng ngi bin
son.
Chung ta co 3 ngi quan sat cac thi nghim, ng dung cac thanh qu t nhng thi
nghim y vao nhn thc va cuc sngc goi. la nhng n nhn.
95

Sau nhiu cuc gp g va trao i chung, chung ta phn cng 3 ngi nng cp cac
thi nghim mi, i su vao bn cht hn, c goi la cac ngn uc (ngm hiu ngon uc
tri tu, soi sang qua trnh tm hiu bn cht s vt - NT).
Chung ta co 3 ngi tin hanh trc tip cac thi nghim va bao cao chung, c goi
la nhng ngi to khng th.
Cui cng chung ta co 3 ngi m rng cac phat minh bng thi nghim trc o
thanh cac quan sat quy m ln hn, rut ra cac tri thc, cach ngn, c goi la nhng ngi
gii thch t nhin.
Chung ta buc cac phat minh va sang ch phi c in n, xut bn cng khai,
truyn thu, hoc gi bi mt, nu thy iu o la cn thit
Chung ta co 2 nha lu tr rt p va dai. mt ngi nha chung ta t cac m hnh
va kiu mu nhiu loai phat minh xut sc va c ao. ngi nha khac chung ta t tng
tt c cac nha phat minh ln, o la tng Columbus, ngi phat hin ra Ty An, cng la
nha phat minh ra tau thu; bn canh o la tng cac nha phat minh ra quy tc (nhn thc
cac nguyn nhn), thuc sung, m nhac, ch vit, in n, thu tinh, lua, ru, bp va banh
m, ng (Francis Bacon / Utopia/ Reference Archive/ http: www. marxists.
Org/reference/archive/bacon/1626/new-atlantis/).
Trong tac phm dang d nay Bacon tng tng v mt xa hi vi nhng thanh qu
khoa hoc - k thut ma vao thi ai hin nay a khng cn xa la, noi khac i, Bacon a
oan trc xu th cua lich s bnh din tri thc. o Bensalem c Bacon hnh dung
nh mt xa hi ly tng, co kh nng t6 chc hoat ng khoa hoc trnh cao, bit vn
dung ti a cac phat minh khoa hoc vao vic qun ly xa hi va lam giau cho cac c dn.
Con ngi tr nn minh mn v tri tu, hoan thin v nhn cach, t mnh xy dng nn
mt vng quc cua hanh phuc va thinh vng. Chng phi ngu nhin ma vao na sau th
k XVII, khi xy dng Vin khoa hoc Hoang gia London, ngi ta khc ghi tn ng trn
bia a nh s tri n ngi a gi m y tng v s cn thit t chc hot ng khoa hc
quy m quc gia tp trung sc manh cua tri thc khoa hoc v tin b xa hi.
Nhng g cn rut ra t New Atlantis ? Trc ht, co th thy rng, vao thi Bacon,
cng nh trc va sau o, t duy khng tng v mt xa hi tt p, hoan thin, lun
chim vi tri xng ang. No th hin sinh ng chu nghia nhn vn Kyt giao Erasmus va
Munzer, hoai nghi lun xa hi Montaigne, chu nghia cng sn khng tng More va
Campanella (thi Phuc hng), phng an Kh c xa hi cua Hobbes,phong trao Khai
sang Phap th k XVIII. va chu nghia cng sn khng tng u th k XIX - ngun gc
ly lun trc tip cua chu nghia xa hi khoa hoc. c im chung cua t duy khng tng,
trong o co t duy khng tng Bacon, la t cuc sng hin thc, cn c vao xu th vn
ng cua lich s va kh nng cua con ngi, d bao v cai s din ra trong tng lai. Tinh
a dang cua cac d an khng tng phn anh tinh a chiu a dang cua i sng va cac
nhu cu cua con ngi. Th hai, hoc thuyt khng tng cua Bacon bam sat vao thanh qu
cua khoa hoc th k XVII, vao trinh nhn thc chung. Vao th k XVII khoa hoc t ch
la hoat ng nghin cu t do dn dn tr thanh thit ch xa hi, mt thanh t khng th
thiu trong i sng cua mt quc gia. Cac nha khoa hoc bc u lin kt vi nhau trong
n lc khng inh vi th va sc manh cua con ngi. Cng chinh y th hin tm nhn
xa cua ng v ci cn c trong xa hi tng lai di anh sang cua tin b khoa hoc, k
thut. Th ba, trong New Atlantis Bacon nhn cuc sng bng i mt cua nha trit hoc
va nha chinh tri. T kinh nghim quyn lc cua mt ngi tng lam n chc Thu tng,
Bacon nm bt kha y u va chinh xac nhng i hi bc thit cua xa hi, ng thi lai
dung hoa nhng c mun hp ly vi trt t chinh tri - xa hi hin hanh. Ch chinh tri
tai Bensalem la bn sao cua nc Anh, ch khac ch chu th quyn la gii khoa hoc, cac
chuyn gia k thut. Ch o cng m phng mt phn m hnh nha nc ly tng cua
Platon, nhng khng chi tit hoa cac quan h quyn lc va phng thc t chc i sng
96

cng ng.
T goc nha trit hoc - nha cach tn, Bacon c v cho tinh thn kham pha khoa
hoc, danh cho mnh nhim vu anh thc tim nng sang tao trong mi con ngi. Bacon
nhn manh: cng nh Columbus kham pha ra chu M (Bacon goi la Ty An), chung ta s
kham pha ra nhng vng t mi trong khoa hoc. Tinh thn kham pha o cho phep con
ngi m rng n v tn vng quc cua mnh.
Th t, bc tranh xa hi cua New Atlantis cn lam ni bt vai tr hoa gii cua
khoa hoc; xem khoa hoc la cu ni ha bnh va hu nghi gia cac dn tc. Chuyn giao
cng ngh va chuyn giao tri thc gia cac quc gia - t tng o c thai nghen trong
New Atlantis, d ch la nhng d phong cn cha r net.
nghia nhn vn - khai sang cua New Atlantis la ch, bng tri tng tng
phong phu, Bacon a tin oan v thi ai kinh t tri thc, v thi ai ma o tri thc tr
thanh tai sn v gia cua nhn loai, ch ra s thng nht gia tri thc va quyn lc, nhn
manh t tng ct li sau y: mt xa hi mun tn tai va phat trin bnh thng cn phi
quan tm n li ich con ngi, nhng nguyn vong, s trng va thin hng ca nhn cua
ho.
L c nhin cach t vn cua Bacon v vai tr cua khoa hoc trong i sng xa hi
khng tranh khi tinh phin din, th hin d bao v xu hng k tr, mt xu hng tuyt
i hoa tin b khoa hoc - k thut va cng ngh, che khut hoc gim nh cac nhn t
khac nh chinh tri, vn hoa, t tng, xut hin vao na u th k XX, va vn cn ph
bin trong thi ai hin nay. Thc t cuc sng cho thy rng nhng thanh qu cua khoa
hoc - k thut va cng ngh khng phi la phng thuc van nng, cha lanh moi vt
thng xa hi, rng tin trnh lich s - xa hi khng din ra mt chiu, ma trn c s tng
hoa cac nhn t khac nhau, va rng, at n quyn lc chinh tri cn co s kt hp gia tri
thc, bn linh va kinh nghim, ma trc ht la tri thc v bn cht con ngi. phng
din nay N. Machiavelli chinh la ngi m ng, ngi a bt u xem xet nha nc
bng i mt ngi (Xem C. Mac va Ph. ngghen, toan tp, t. 1, CTQG, HN, tr. 166), a
at nn mong cho khoa hoc chinh tri hin ai.
h. Ch ngha duy vt Bacon
Hoc thuyt hai chn ly va mi lin h cua no vi thn hoc la hin tng kha ph
bin vao th k XVI - XVII. Tuy nhin Bacon vic tha nhn hai chn ly va xem Thng
la i tng trit hoc ch co th gii thich t quan im lich s cu th. Vao thi Bacon
tn giao la hnh thc sinh hoat ph bin, chi phi cac linh vc tinh thn, t tng, chihn tri
cua xa hi vi nhng mc khac nhau. Vn la ch trong bi cnh chung o Bacon
a t vt ln, th hin mnh nh mt nha cach tn khoa hoc, ngi sang lp chu nghia
kinh nghim duy vt Anh nh th nao.
Chu nghia duy vt cua Bacon tp trung chu yu trong trit hoc t nhin. Bacon anh
gia cao chu nghia duy vt t phat c ai, nht la nguyn t lun Leuccippos va Democritos,
la hoc thuyt xem cac nguyn t - nhng phn t be nht, khng phn chia - nh bn
nguyn th gii. Tinh vt cht cua bn nguyn th gii, c khng inh trong trit hoc t
nhin Hy lap c ai, t Thales n Epicuros, theo Bacon, la bc i u tin trong cng
cuc kham pha ci bi him cua t nhin (xem F. Bacon, tac phm, t. 1, Moscou, T tng,
1977, tr. 181).
im xut phat trong trit hoc t nhin cua Bacon la quan nim v ngun gc vt
cht ca s hnh thnh v tr. Theo Bacon, ngay t trong thn thoai a xut hin mm
mng cua cach hiu nh th di nhng suy lun v cai v han, bt inh, bt phn, hay
hn mang (chaos). Song ng lu y rng, hn mang khng phi la th vt cht phi hnh
thc, ma la vt cht a inh hnh, a c t chc trnh thp, t trang thai v inh cua
th gii. Cac nha nguyn t lun trn c s uc kt cac kham pha v t nhin a tru tng
97

hoa chung bng khai nim nguyn t, va t s suy tng v vn ng cua cac nguyn t
ma a ra nguyn tc tinh nhn qu va tinh tt yu. D tuyn b mnh la ngi i theo
Democritos, Bacon khng v th ma chiu nh hng cua chu nghia may moc trit , la
c im ph bin cua trit hoc chu Au th k XVII - XVIII. Bacon khac xa T. Hobbes va
R. Descartes im nay.
Cng nh cac nha duy vt c ai, Bacon khng inh tinh vinh cu va tinh v han cua
vt cht ang vn ng, trong o din ra s u tranh cua cac lc i lp, chng han gia
bt hoa va hoa gii, phn ra va lin kt. v. . v. . Bacon tan thanh quan im cua
Heraclitos v th gii nh qua trnh tri qua sinh thanh, phat trin va dit vong.
Quan nim v ngun gc vt cht cua s hnh thanh th gii Bacon gn vi quan
nim v tnh th nht va tnh tch cc ni ti ca vt cht. Vt cht, theo Bacon, la nguyn
nhn cua moi nguyn nhn, la cai t thn tn tai, khng chiu s chi phi cua bt k nguyn
nhn nao khac. Cach hiu nh th a phn nao khc phuc chu nghia may moc trong ly lun
nhn qu, quan h tt nhin - ngu nhin. Chu nghia may moc xem xet s vn ng cua s
vt bnh din lc hut - lc y n gin, do o khng tranh khi ri vao vng lun qun
cua cu hich cua Thng khi gii thich nguyn nhn vn ng cua toan th v tru.
Bacon nhnt hy rng, chui nguyn hnn trong t nhin, xut phat t cai ring n cai
chung, c hoan thin khai nhim nguyn nhn vt cht ph quat ban u.
Bacon khng a ra inh nghia vt cht; ng lam sang t khai nim vt cht trong
mi lin h va s tac ng ln nhau gia cac hin tng vt cht, gia vt cht vi vn
ng va hnh thc, nghia la da mt phn vao hoc thuyt cua Aristoteles v bn nguyn
nhn, song loai b nhng yu t duy tm va muc ich lun. Khai nim hnh thc c ly
gii kha a dang: bn cht s vt, nguyn nhn va ngun gc bn trong, cai xac inh hay
phn bit cac s vt, tinh quy lut vn ng thun tuy cua vt cht. Song cach ly gii nao
hnh thc vn la cai mang tinh vt cht, tinh khach quan. Bacon phn bit hnh thc cua
cac s vt cu th (thc th) va hnh thc cua cac thuc tinh n gin, hay cua cai bn cht.
Trong khi anh gia cao lp trng cua cac nha duy vt c ai Bacon nhn thy han
ch c bn cua ho s ng nht bn nguyn th gii vi cac yu t vt cht cu th - cm
tinh, ng thi ch ra s cn thit khai quat hoa vn bn nguyn, nhm nu bt tinh ph
bin va tinh khng th hy dit cua vt cht. Vt cht tru tng nh kt qu cua ly tri
con ngi c Bacon phn tich t lp trng duy vt, ph phan s tach ri y nim khi
c s trn tuc, hin thc, do phai Platon chu trng. Ong cng ph phan cach hiu sai lm
cua phai Aristoteles v vt cht thu ng, hay vt cht trong kh nng, tim th. Theo
Bacon, vt cht tru tng ch t ra hp ly nh y nim ma nh o chung ta co th bao
quat mt cach co y thc va xac inh bn tinh cua cac s vt hin thc. Vt cht tru tng
va thiu tinh tich cc khng nn xem nh bn nguyn, bi l khng th xac lp cac s bt
hin thc t cac s vt do tng tng ma ra.
Bacon la mt trong nhng nha trit hoc u tin khng inh nguyn ly v tinh khng
th bi huy dit cua vt cht. Theo ng, tng s vt cht la vinh cu, khng tng khng
gim, nh o vt cht c bo toan c v lng ln v cht, thng qua s a dang cac
hnh thc tn tai va phat trin cua cac vt th. Quan nim v tinh khng th bi huy dit cua
vt cht tao nn s kt ni t tng gia Bacon vi nguyn t lun Lecippos - Democritos
va Epicuros; s kt ni y cho thy mt qua trnh lu dai cua nhn thc i t suy tng n
gin n khoa hoc t nhin thc nghim, trong o s suy tng c thay bng cac minh
chng kha hoc thc s. Bacon khng dng lai t duy trc quan - suy tng chc phac v
vn ng cua cac nguyn t, ma lam sang t tinh tich cc ni tai cua chung thng qua cng
cu khoa hoc, thng qua thc nghim, th nghim. Bacon cng vach ra s mu thun cua
nguyn t lun, th hin vic tha nhn h khng vi tinh cach la cai khng tn tai va s
lin kt thun tuy bn ngoai cua cac nguyn t, s hp nht hay phn ra v lng cua
chung. Ong cho rng, cach tip cn tng t s m ng cho quan nim may moc v vn
98

ng nh s chuyn dch, s thay th vi tri cua cac vt th trong khng gian.

Bacon lin kt quan im v tinh khng bi huy dit cua vt cht vi quan im v
sinh thanh va phat trin ph bin trong t nhin, mc d ng ch trnh bay chung nhng
net s khi, cha y u. Theo ng, quy lut va trt t cua cac bin i la thng xuyn va
vinh cu, nhng bn cht th khng thng xuyn va kh bin. Trong th gii khng co cai
g bt bin, moi th u tri qua, tng th v tru la cai toan th vn ng. Co th nhn
thy y nguyn tc van vt bin dich cua Heraclitos. Tuy nhin nha trit hoc c ai
Hy Lap khng ch ra tinh tng i cua ng im, do o a bi trng phai Elea ph phan,
va thay nguyn tc van vt bin dich bng nguyn tc van vt bt bin va van vt
ng nht th, vi 40 lun chng bac b vn ng. Khc phuc khim khuyt nay, Bacon
mt mt tha nhn vn ng la thuc tinh c hu cua vt cht, mang tinh ph bin, nghia
la bao quat toan b s vt, hin tng cua th gii vt cht, k c i sng xa hi; mt
khac, xem ng im nh mt i lp cua vn ng, thm chi la mt dang vn ng c bit,
vn ng cua ngh ngi. Vn ng tuyt i, ng im tng i - quan im o, nu
c trin khai va phn tich su sc thm, s tr thanh quan im bin chng thc s v
vn ng.
Bacon t ra nhim vu cua khoa hoc la tm hiu cac quy lut cua t nhin, hay cac
hnh thc, th hin tinh thng nht va a dang cua cac s vt, hin tng. Hiu c cac
hnh thc nghia la co c cai cm nang thm nhp vao gii t nhin, kham pha
nhng c tinh bn cht cua no trong cac s vt. Gii t nhin a dang va lun phn chia
y c Bacon hnh dung nh hnh chop nhon, xut phat t cac hin tng n nht, thng
qua tiu loai va chung loai n cai chung nht, t nc thang thp n s thng nht cao hn
(xem Bacon, toan tp, t. 1, M, 1971, tr. 192). Bacon i khi cn s dung yu t nhn hnh
hoa gii thich ngun gc cua t vn ng trong t nhin, chng han xem ngun gc cua
vn ng trong vt th cm tinh la tinh thn. Tuy nhin i vi Bacon tinh thn, cng nh
hnh thc, lai co tinh vt th, c hu tinh tich cc ni tai cua no, ng nghia vi vt th
t nhin. Li ly gii la lng nay chng t s lung tung cua Bacon trong quan im t
nhin, nhng cng cho thy n lc cua ng mun vt qua thn hoc chinh thng va nhi
nguyn lun kiu Descartes sau nay. Trong trit hoc t nhin Bacon n gn vi quan nim
v s chuyn hoa t nhng bin i v lng thanh nhng bin i v cht. , khi nhn
manh kh nng cua con ngi nhn thc v tinh thng nht ln tinh a dang cua cac s vt,
hin tng, s chuyn hoa cua moi cai ang tn tai t tinh a dang n s thng nht va t
tinh thng nht n tinh a dang.
Vn ng cua cac vt th, theo Bacon, cng phc tap nh chinh vt th. Th gii vt
cht ham cha nhiu cht; vt cht co th ng c hay lng nong hay lanh, nng hay nh,
kh hay m, n gin hay phc tap, cm tinh hay phi cm tinh, thm chi hp ly hay bt
hp ly, R rang cach hiu nh th v a dang cac hnh thc vn ng cua vt cht cn
mang tinh u tri, va cha vt ra khi phng phpa t duy siu hnh. Song mt tich trong
vic phn loai vn ng cua Bacon la ch, bng cach o ng mun khc phuc s suy din
thun tuu lgic va t bin cua Aristoteles trong quan im vn ng thng qua cac pham
tr ph bin nh xut hin, tri qua, tng, gim, bin i, lun chuyn, co th ap dung cho
moi hnh thc vn ng, ma khng tinh n c th cua tng chung loai s vt. Trong cach
phn loai vn ng cua mnh Bacon chu y trc tin n cac hnh thc vn ng a c
khoa hoc t nhin nghin cu, trong o co vn ng t quay cua cac hanh tinh, vn ng
t tinh va trng hp dn (gravitation), vn ng chng lai ap lc, vn ng nhit, vn
ng anh sang, vn ng xung ng, vn ng m t, vn ng sn sinh, vn ng theo
hng tp hp quy m ln, vn ng theo hng tp hp quy m nh, vn ng tnh tai,
hay ng im, vn ng vt thoatBacon lit k khong trn 20 hnh thc vn ng, song
theo ng, trn thc t s lng vn ng la v han. Tinh v han y cua vn ng chng
minh tinh a cht trong t nhin. Bn canh cac cht sn co trong t nhin, con ngi tao ra
nhng cht mi, phuc vu cho qua trnh nghin cu cua mnh. Bacon hp phan quan im
99

may moc, tc quan im quy gin cac cht v cai goi la nhng cht co trc, hay nhng
cht nn tng u tin. Th gii a cht, khng co cht nao la n gin - tuyn b o cua
Bacon m ng cho qua trnh tm hiu t nhin nh chnh th thng nht trong tinh a
dang. Mi lin h gia cac cht c thc hin bng con ng chuyn hoa ln nhau cua
cac vt th trn c s vn ng ph quat (xem Bacon, tac phm, t. 1, M, 1971, tr. 192 195). Cac vt th trong t nhin khng bi hu dit, ma chuyn hoa. Qua trnh nay c
bacon phn tich trong nhom cac pham tr lng - cht - , trong o la liu lng cua
t nhin, no ch ra gii han va kh nng chuyn hoa cua cac s vt, s tng hp cht va
lng din ra nh th nao.
Tom lai, thng qua trit hoc t nhin, Bacon th hin mnh nh mt nha duy vt, hn
na, la cha cua chu nghia kinh nghim duy vt Anh th k XVII. iu nay cng co
nghia la chu nghia duy vt Bacon gn lin vi phng phap lun cua ng, ng thi cha
ng mt s yu bin chng theo cach hiu hin ai. co c nhng yu t tich cc o
Bacon bit cach k tha co chon loc t tng c ai, nht la chu nghia duy vt va phep
bin chng t phat. Ngay c khi ph phan tam oan lun Aristotelesva nn qun chu khoa
hoc do trit hoc kinh vin tao ra, da vao uy quyn Aristoteles, Bacon vn danh cho nha
trit hoc nay s anh gia trn trong, nht la cach tip cn v qua trnh nhn thc va ni
dung tri thc. Cac yu t bin chng trong th gii quan cua Bacon phn anh khat vong
cach mang cua mt b phn tng lp xa hi vao m trc cach mang t sn Anh th k
XVII, nhng bin i to ln trong hoat ng thc tin va trong khoa hoc, ma Bacon la
nhn chng lich s. Tuy nhin, xet chung cuc, Bacon, cng nh J. Locke sau nay, la
nhng nha t tng a chuyn phng phap t duy siu hnh t khoa hoc t nhin sang
trit hoc, khi i hi tm hiu cac s vt n nht, cu th, nhng lai khng vach ra bng
cach nao cac s vt y nm trong mi lin h, tac ng ln nhau, ch c nhau, chuyn hoa
vao nhau. V th nhng yu t bin chng Bacon vn ch dng lai di hnh thc d
bao thin tai. Ngoai ra, cn thy rng, vao thi Bacon thut ng phep bin chngvn
cn c hiu theo nghia truyn thng, do ngi Hy lap khi xng. Trong h thng khoa
hoc phep bin chng la i tng cua lgic hoc va tu t hoc, cac yu t cn thit cua
khoa hoc nhn vn nh trit hoc va lut hoc. Bacon quy phep bin chng v ngh thut
thng bao, truyn dn tin tc va xac lp lun c. Tip theo phep quy nap (hay phep bin
chng) cua Platon, Bacon xac inh nhim vu cua phep bin chng la kham pha hnh thc
cua phep chng minh nhm tranh cho ly tri nhng sai lm ngu nhin. Phi n th k XIX
phep bin chng theo cach hiu hin ai mi hnh thanh.
2. T. Hobbes - ngi h thng ho ch ngha kinh nghim duy vt Anh
a. Cuc i v tc phm
T. Hobbes sinh ngay 5 thang 4 nm 1588 trong gia nh mt cha x tai
Malesbern (Anh ). Trong nhng nm hoc ph thng Hobbes t ra co nng khiu
mn ting Latinh va ting Hy Lap c. Nm 15 tui, Hobbes a la sinh vin ai hoc
Oxford. Kt thuc khoa hoc 5 nm, Hobbes at loai gii, nht la cac mn Lgic
hoc va Vt ly. Aristoteles la mt trong nhng tn tui lai du n su m trong
hanh trang t tng cua Hobbes. Vi hoc lc nh th, Hobbes c quyn la chon
ni lam vic, c nghi lai trng ging mn Lgic, song ng t chi do tinh
cht kinh vin sao rng cua giao duc ai hoc thi y. co nhiu thi gian danh
cho nghin cu khoa hoc, Hobbes Hobbes nhn li lam gia s cho con trai mt
hun tc. Nm 1610 Hobbes cng hoc tr (con trai hun tc) sang Phap va Italia
khong 3 nm, lam quen vi nhiu nha t tng, nha hoat ng chinh tri, nhiu
cng trnh khoa hoc ln. Tr v Anh, Hobbes tm hiu cac tac phm cua F. Bacon,
t ra tm c vi y tng ai phuc hi khoa hoc (The Great Instauration), nht la
vi Cng cu mi (Novum Organum,)
Nc Anh thi Hobbes y p cac bin c chinh tri. S khung hong trong quan h
100

vi Ty Ban Nha di thi N hoang Elizabeth tri v (1558 - 1603), nhng cng thng xa
hi trong qua trnh tich ly t bn chu nghia, nhng mu thun gia cac phe phai trong
triu nh a lam lung lay nn qun chu t chinh kin truc thng tng. James I (1603 1625), ngi k nghip Elizabeth, tao nn vng triu Stuart, lam tng thm kh nng i
u va xung t chinh tri. Vi thuyt Quyn lc cua nha vua do Thng ban cho,
James toan tinh bin ngai vang thanh quyn lc tuyt i va bt kh xm pham, vt ln
trn c phap lut. Trong chinh sach i ngoai James tin hanh truy bc va ham hai tn
giao, ma cu th la Thanh giao (Puritanism, t ting Latinh purus, nghia la trong sach, la
phong trao tn giao - chinh tri cua Anh va Scotland vao th k XVI - XVII chng chuyn
ch va Nha th Anh, xac lp cng ng ring theo phai Calvin, i tach nha th ra khi
nha nc, chng li sp6ng1 xa hoa cua gii quy tc va tng l - TG), tng thu v ti va,
boc lt nhn dn, gy hn vi cac thanh vin quc hi. Trong chinh sach i ngoai James
kt thn va nhng b Ty Ban Nha, khin giai cp t sn Anh bt bnh. Vua Charles I,
ngi k nghip James vao nm 1625, tip tuc chinh sach tan bao va c oan, ap dung
thm nhng khon thu mi, lam dy ln lan song phn khang si suc trong nhn dn ln
cac thanh vin Quc hi. Nhng din bin o bao trc mt cuc cach mang kho tranh
khi. Tuy nhin, khi cach mang n ra (1640, anh du bng s kin triu tp Vin nguyn
lao) Hobbes ng v phia quy tc, khng tan thanh ng li cua nhng ngi Nghi vin.
T nm 1640 n 1651 Hobbes sng tai Paris.
S kin ni bt trc tin trong qua trnh din ra cach mang t sn Anh la cuc u
tranh gia nhng ngi bo hoang va nhng ngi nghi vin. Nhng ngi bo hoang
tp hp xung quanh vua Karl I chu trng bo v quyn li cua quy tc phong kin, ung
h chuyn ch. Ngc lai, nhng ngi nghi vin bo v quyn li t sn cng - thng
nghip, li cun gii quy tc mi vao cac cng vic bun ban, kinh doanh, xa dn lp
trng thu cu trc y. Gii quy tc mi ngay cang ln manh, cm thy Anh giao
khng co li cho mnh, bi l no a tr thanh cng cu cua nha vua nhm duy tr ch
chuyn ch. Nhng ngi nghi vin c s hu thun manh m cua nhng thi dn ngho
va nng dn t do. Kt qu cua cuc u tranh o la phai bo hoang bi lt , vua Charles
I bi x t vao ngay 30 thang 1 nm 1649 theo bn an cua toa an ti cao, c lp ra ngay
trong nm o. Tip o, nn cng hoa (Commonwealth) ra i (1649 - 1653).
Cuc ni chin m mau gia phai c lp, tp hp giai cp t sn va quy tc mi,
va phai Bnh ng theo xu hng cp tin, a lam suy yu cach mang, m ng cho s
chp chinh cua Cromwell, ngi ng u qun i Nghi vin. Sau cai cht cua vi Giam
quc Cromwell (1658),, tnh hnh nc Anh tr nn ri ren. Trong bi cnh o s dung
ha gia giai cp t sn va quy tc mi vi lc lng bo hoang a a con cua Charles I
ln ngi, ly hiu la Charles II. D chiu s qun ly cua Nghi vin, song Charles II vn tm
cach cu kt vi phe bo hoang, a ra nhiu sc lnh phn ng, an ap nhn dn va
nhng ngi tng chng lai vua cha. Cui nm 1661, Charles ra ln qut m Crmwell,
bu u thi uy trc cng chung. Nn qun chu a tr lai. La ngi ng v phia
Thanh giao Hobbes khng th lam ng trc nhng s kin nay. ng a mt dn nim say
m nghin cu khoa hoc va nhng d inh chinh tri. Thng qua hang loat bai vit Hobbes
buc phi t bo v trc nhng li buc ti v chuu nghia v thn. va s lin i chinh
tri vi phe Cromwell
D la ngi co nng lc nghin cu, nhng mai n nm 40 tui Hobbes mi cho ra
cng trnh u tin, o la bn dich tac phm cua s gia Hy Lap Phucidic v chin tranh
Peloponnesse. Trong thi gian lu tai Phap, nm 1629 Hobbes lam quen vi tac phm
Cac nguyn ly cua Euclid. Sau o vai nm, trong chuyn hanh trnh sang cac nc Ty
Au khac ln th ba (1634 - 1636) Hobbes lai bi Galilei cun hut bng i thoi v hai h
thng ch yu nht ca th gii - H thng Ptolemei v h thng Copernic Hobbes cng
trao i th t vi Descartes, mt ngi Phap xem Ha Lan la qu hng th hai cua mnh.
Nhn bn tho Nhng suy t siu hnh hc cua Descartes, oc k nhiu ln, nhng
101

khng ng y vi Descartes mt s im, nht la quan nim v i tng cua trit hoc va
vn phng phap nhn thc. Hobbes tr li Descartes bng mt bai vit t lp trng
cua duy cm lun duy vt (1642). Cng tai Phap trong chuyn i ln th 3 y Hobbes tip
xuc vi Mersenn, va t nhn vt nay ng bit n Gassendi, ngi phuc hi nguyn t lun
cua Democritos va Epicuros, nh o ma tao c nh hng nht inh n t tng khoa
hoc tn nhin th k XVII. Nm 1636 trong thi gian lu lai tai Florence (Italia) Hobbes
gp Galilei, nhng khng trao i c nhiu v cac vn cn quan tm.
Cuc tranh lun vi Descartes tao iu kin cho Hobbes xac lp h thng cac quan
im trit hoc thc s cua mnh. Vn nh trc cac vn chinh tri - xa hi co sc thu hut
ln i vi Hobbes. V th phn th ba trong h thng trit hoc cua mnh (V cng dn)
Hobbes cng trc tin (1642). Nm 1651 tai London Hobbes xut bn bng ting Anh tac
phm s Leviathan (tn goi y u la Leviathan, hay vt cht, hnh thc v quyn
lc nh nc gio hi v nh nc cng dn - Leviathan, or the matter, form and power
or a commonweath ecclesiastical and civil ). Tip o Hobbes ln lt cho ra mt ngi
oc V c th (1655, ting Latinh), V con ngi (1658, ting Latinh). Ba tac phm
ring bit - V c th, V con ngi, V cng dn - c tp hp thanh b tac
phm th t tng trit hoc c bn cua Hobbes - V nhng nguyn l trit hc.
Sau khi cng b, c V cng dn ln Leviathan u bi lit vao danh muc
sach cm cua Nha th. Trong ln xut bn bng ting Latinh (1668) Hobbes buc
phi iu chnh mt s ni dung cua Leviathan, nht la nhng ch bi coi xuc
pham n quyn lc nha vua va uy tin cua nha th.
b.
i tng trit hc
Trong chng 1 cua Php tnh, hay Lgc hc, thuc v Hc thuyt v vt th
(c th), Hobbes a a ra inh nghia v trit hoc nh sau:Trit hoc la s nhn thc at
c nh s lun gii ung (per rectam ratiocinalionem), va gii thich cac hanh vi, hay
cac hin tng, t nhng nguyn nhn a c chung ta nhn thc, hay cac nguyn c
phat sinh, va, ngc lai, gii thich cac nguyn c co th phat sinh t cac hanh vi ma
chung ta bit r (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 74). Muc ich cua trit hoc la lam giau thm li
ich cuc sng cua con ngi (xem Sd, t. 1, tr. 77). Vi cach hiu nh th v trit hoc,
Hobbes a ng vao hang ng nhng ngi tin phong trong cuc u tranh chng trit
hoc c, th trit hoc ch t ra cht ch va uyn bac hnh thc, song lai ngho nan v ni
dung, tach khi cac nhu cu thc tin cua con ngi.
Cn thy rng khai nim trit hoc cua Hobbes co ni ham rt rng, theo nghia khoa
hoc cua cac khoa hoc,trong o co c vt ly, hnh hoc, cac linh vc khoa hoc k thut. o
cng la im chung cua cac nha trit hoc cn ai, t Bacon bn Anh n Hegel bn c.
K. Marx goi Hobbes la ngi h thng hoa chu nghia duy vt Bacon (K. vaF.
E, Toan tp, Nxb CTQG, HN, 1995, tr. 196). Nhn inh nay cho thy s tng ng c
bn gia Hobbes va Bacon trong nhiu vn . Vao thi y ting vang cua tuyn b
bt hu do Bacon khi xng Tri thc la sc manh cn rt ln. Descartes va nhiu
nha t tng khac, trong o co Hobbes, u hng n tinh thn nay. . Theo Hobbes,
nhim vu cua trit hoc la hng con ngi n s kham pha th gii, nng cao vi tri
cua mnh trong th gii. ng nhn manh:K thut, xet nh s ng dung tri thc khoa
hoc, la s m bo nhng thanh qu vi ai cua nhn loai. Cng nh Bacon, Hobbes
xem trit hoc kinh vin la tr ngai ln i vi nhn thc khoa hoc. Tuy nhin, trong
qua trnh o Hobbes a iu chnh mt phn phng phap lun Bacon, ng thi a
vao ni dung cua chu nghia kinh nghim duy vt Anh cac vn mi, lam gn Bacon
vi Descartes, tach trit hoc chinh tri ra thanh mt b phn ring, nhng khng tach
bit vi cac phn khac Bacon sng vao m trc cach mang t sn Anh, cn Hobbes
la ngi chng kin va nm tri nhng din bin cua cach mang t sn,. phn anh
nhng vn cua no vao hoc thuyt cua mnh. iu nay gii thich v sao quan im
102

chinh tri - xa hi chim vi tri hang u trong trit hoc Hobbes, cn vn nhn thc
lun va bn th lun ong vai tr dn nhp ly thuyt cho no. o la im khac bit
trc tin gia Hobbes va Bacon.
Vao th k XVII tai cac nc Ty Au trit hoc phat trin trong mi lin h phc tap
vi c tri thc khoa hoc ln thn hoc - tn giao. S tn tai cua hoc thuyt Hai chn l a
phn anh thc trang nay (theo hoc thuyt Hai chn ly co hai con ng dn n chn ly
- con ng th nht dn n vic nhn thc Cai thieng ling, th hin ni dung Kinh
Thanh; con ng th hai c m ra trong qua trnh tm hiu th gii bng sc manh cua
tri tu con ngi ). S khac nhau gia Hobbes va Bacon cng biu hin thai i vi
thn hoc noi chung, hoc thuyt Hai chn ly noi ring. Hobbes khng inh:Trit hoc loai
tr thn hoc, tc hoc thuyt v bn tinh va cac c im cua Thng vinh vin, khng
c sang tao va bt kh tri (i vi con ngi - TG) (T. Hobbes, Tac phm chon loc. ,
gm hai tp T. 1,Nxb T tng, M, 1964, tr. 58. Bn dich sang ting Nga). Trit hoc la h
thng hoat ng duy ly cua tri tu ang nhn thc, th tri tu, mt mt, t cac nguyn
nhn a bit i n gii thich cac hanh vi va cac hin tng, mt khac, xut phat t cac
hin tng nay hay hin tng khac, hng n c s tao nn chung. Xet thc cht, khai
nim chn ly ch vn dung vao trit hoc, ng nht vi khoa hoc. L c nhin Hobbes
khng bac b thn hoc, ma ch mong mun t no vao vi tri xac ang, no thc hin
ung chc nng cua mnh. Hobbes xem tn giao nh nhn t m bo tinh toan vn cua
quc gia; ma tinh toan vn, theo ng, la c s ca nhng c s vn hoa nhn loai. Tuy
nhin, khac vi Bacon, Hobbes khng tha nhn cai goi la thn hoc t nhin vi tinh cach
la b phn cu thanh cua trit hoc. i vi Hobbes thn hoc la th tri thc mc khi
thn thanh, khng chiu s phn tich duy ly nao, va cng khng cn n no. Nh vy,
Thng la khai nim cua thn hoc, ch khng phi cua trit hoc. Thn hoc t nhin
la mt khai nim trng rng, v nghia.
T thai i vi thn hoc, Hobbes t ra quyt lit hn so vi Bacon trong cach ph
phan trit hoc kinh vin. Nu Bacon goi trit hoc kinh vin la hnh thc tri thc trung c,
th tri thc c hnh thanh nh cac nha bac hoc phng giy, th Hobbes quy trit hoc
kinh vin v thut chim tinh mi, lam lch lac nhn thc con ngi. Hobbes ne tranh
c thut ng siu hnh hoc, v theo ng, no c cac nha thn hoc va trit hoc kinh vin
s dung nhm bin minh cho thn hoc mc khi. . Khai nim vt cht bi Hobbes thay
bng khai nim vt th, hay c th, vi muc ich lam sang t hn i tng nghin cu.
Cach tip cn nay th hin ngay trong vic phn tich con ngi, vn ni bt cua h
thng trit hoc Hobbes. Con ngi c cp trong phn 2 cua V nhng nguyn l
va phn 1 cua Leviathan. Con ngi mt mt la vt th gia v s cac vt th t
nhin, mt khac, la thc th ao c, tinh thn. Vi tinh cach o, no la ngi sang tao
nn cac vt th nhn to, tao dng nn vn ha. Nh nc la vt th nhn tao quan trong
va phc tap nht.
La ngi h thng hoa trit hoc Bacon, Hobbes c gng gim bt tinh cc oan
phng phap lun kinh nghim - quy nap, do Bacon khi xng. Trong li bat Cng bn
c, tac phm V vt th Hobbes nhn manh rng khi bt u phn 1 cua cng trnh
nay vi tn goi Lgc hc ng a thp ln mt ngon uc cua ly tri . Cach hiu trit
hoc y hoan toan theo tinh thn Descartes, d Hobbes khng h a ng g n nha
trit hoc Phap cng thi. Trit hoc c xac inh la ly tri t nhin cua con ngi (ratio
naturalis), cn s nhn thc c thc hin thng qua t duy chun xac, hay lun gii
ung (per rectam ratiocinationem), ly gii hanh vi (hoat ng) t cac nguyn nhn a
c nhn thc hay nhng c s phat sinh, va ngc lai. Cac phn cua Vt th cho
thy tinh cht trung ha cua trit hoc Hobbes so vi bt tin bi trc tip la Bacon.
Phn th nht c Hobbes t tn la Logc hc, hay Php tinh, cp n vi
tri cua trit hoc trong i sng xa hi, quan h gia trit hoc vi cac linh vc tri thc khac,
Cach t tn cng cho thy thin hng nghin cu cua Hobbes a khac vi Bacon. Trong
103

phn 2 - Trit hc th nht Hobbes trnh bay cac pham tr chu yu cua bn th lun (hoc
thuyt v tn tai) nh khng gian, thi gian, cac thuc tinh cua vt th, ngu nhin va tt
nhin, nguyn nhn va kt qua. Cac quy lut vn ng gn vi vn ai lng c
phn tich trong phn 3. Phn 4 lam sang t cac vn cua vt ly hoc vi tinh cach la khoa
hoc v cac hin tng t nhin.
Nh a noi trn, i tng cua trit hoc c Hobbes quy v vt th (c th, ), va do
o phn m u cua V nhng nguyn l trit hc la Hc thuyt v vt th (De
corpore). Hobbes vit:i tng cua trit hoc, hay vt cht ma no ly gii, la moi vt th,
ma chung ta bit c s xut hin cua chung thng qua nhng xet oan, va co th, trong
nhng quan h nht inh, chung ta so sanh chung vi nhng vt th khac, noi khac i, moi
vt th ma o din ra s lin kt va phn gii, nghia la, moi vt th ma s hnh thanh va
cac thuc tinh cua chung co th c chung ta nhn thc (Hobbes, sd, t. 1, 1989, tr. 79).
Vic xem vt th la khai nim nn tng, gn vi cach ly gii cac vn bn th lun va
nhn sinh - xa hi, ham cha c mt tich cc ln han ch v th gii quan va phng phap
lun cua trit hoc Hobbes. Han ch r rang nht la ch ngha my mc. Hobbes xem xet
con ngi chu yu nh vt th (hay c th) t nhin, vt ly, cn hoc thuyt v con ngi
th bi quy v cai goi la vt l x hi, vi lp lun nh sau: nu vt ly theo nghia trc tip
cua t o nghin cu cac hin tng, cac quy lut cua gii t nhin, th vt ly xa hi tm
hiu cac quy lut, cac hin tng trong th gii ca chnh con ngi, nu trong t nhin
co lc hut va lc y, th trong quan h gia ngi vi ngi o la ha bnh va chin
tranh! phn Dn nhp cua Leviathan co oan: Ngh thut cua con ngi ngh thut
ma nh o Thng sang tao nn th gii va iu khin no) la s m phng thin
nhinTh nao la qu tim, nu khng phi la mt l xo? Th nao la nhng dy thn kinh,
nu khng phi la nhng si dy thiu, cn cac khp xng - nu khng phi la nhng
banh xe, truyn s vn ng sang khp c th, nh ngi th mong mun? Chc hn ngh
thut cn phat trin hn na, khi no m phng tac phm u tu cua t nhin - o la con
ngi. Leviathan vi ai cng ch la con ngi nhn to Trong Leviathan nay quyn
lc ti cao, cai quyn lc a em lai cho toan b c th cuc sng va vn ng, la linh
nhn nhn tao, nhng nhn vt trong yu va nhng ai din cua quyn t phap va quyn
hanh phap la nhng khp xng nhn t ao; s ban thng va trng pht la nhng dy
thn kinh, cng thc hin chng y chc nng nh trong vt th t nhin; phc li va s
giu c cua tt c cac thanh vin la lc cua no; salus populi, an ninh cua nhn dn, nhng
v t vn mong bit moi th, la k c; cng bng va lut l la l tr nhn tao va ch; th
gii cng dn - sc khe; s ni lon - bnh tt; va ni chin - ci cht. Cui cng, kh
c va s ng thun ma nh o cac b phn cua c th chnh tr ln u tin c tao ra,
lin kt lai, ging nh cai fiat, hay con ngi c sang tao ra (T. Hobbes, Leviathan;
bn dich sang ting Nga; Nxb Mysl, Moskva, 2001, tr. 8). oan trich va nu giup
chung ta hiu tinh cht may moc cua trit hoc Hobbes theo nghia trc tip ln nghia rng.
Tinh cht nay s c tm hiu cu th.
Trong khi xem xet con ngi nh vt th c bit, Hobbes ng thi vach s khac
bit gia con ngi vi cac vt th t nhin. Con ngi, theo Hobbes, la mt vt th t
thn vn ng, vi i sng tm ly va hoat ng nhn thc phc tap, vi ngn ng phng tin giao tip va du hiu cua tinh u vit cua tn tai ngi, ma thiu no s khng
co xa hi, khng co nha nc. y chinh la im xut phat Hobbes i n linh vc cac
vt th nhnt ao, bao gm toan b nn vn hoa, cac thit ch chinh tri - xa hi, nht la
nha nc. Hobbes t ra tm c va t hao v trit hoc nha nc, hay trit hoc xa hi, hay
nh cach ng goi - trit hoc ao c, trit hoc cng dn (philosophia moralis, philosophia
civilis), c phn tich phn ba cua V nhng nguyn l trit hc va Leviathan.
Hobbes cho rng cng lao cua Galilei, Kepler, Gassendi, Harvey va cac nha khoa hoc t
nhin khac la a xac lp nn khoa hoc v gii t nhin va v con ngi nh b phn cua
no, song ch co ng mi tin ln phia trc so vi cac trit gia c ai (Aristoteles chng
104

han) trong khoa hoc v xa hi va nha nc. Tuy nhin trn thc t trit hoc chinh tri cua
Hobbes cn qua nhiu mu thun va bt cp, phn anh tinh phc tap cua i sng chinh tri
tai Anh thi k cach mang va ni chin, cng nh trnh nhn thc chung cua th k
XVII.
c. . Phng php lun v l lun nhn thc
Chu nghia kinh nghim nh mt tro lu (thm chi co th goi la khuynh hng) gn
lin vi cac thanh qu cua khoa hoc t nhin thc nghim, c hnh thanh tai Italia va Ha
Lan ngay t th k XVI, tai Anh th k XVII. La trung tm kinh t va vn hoa chu Au,
nc Anh cng la ni khai sinh ra chu nghia kinh nghim duy vt Anh, gn lin vi tn
tui Bacon. Hobbes tip tuc truyn thng o, nhng thc hin nhng iu chnh cn thit
di tac ng cua c hoc va xu th toan hoc hoa t duy.
Trong quan nim v ngun gc cua tri thc Hobbes tip tuc bo v duy cm lun, ma
quan im ct li cua no la khng co cai g trong tri tu, nu khng co trc ht trong
cm giac, hoc khng co bt k khai nim nao trong tri tu con ngi, nu khng c
sinh ra trc tin, toan b hay tng phn, trong cac c quan cm giac (Hobbes, 1964,
Leviathan, toan tp, t. 2, tr. 50). Nhn thc con ngi v thc cht c bt u t cm
giac, bi l nu khng co cac cm giac s khng co biu tng, khng co ky c, khng co
quan nim. Suy rng ra, cm giac khng tach ri khi i sng con ngi; no em n cho
cuc s9ng thng nht tri thc v s kin (cognitio). Song Hobbes lu y rng cac hnh
nh do cm giac em n di hnh thc cac s kin vn khng u c s gii thich hin
tng cua khoa hc. V th cn xac lp khoa hoc v tinh toan, hay toan hoc. y la im
khac bit gia Hobbes va Bacon. Trong bng phn loai khoa hoc cua mnh Bacon anh gia
toan hoc ch nh th khoa hoc b tr cho trit hoc, ch khng nng ln vi tri cua mt khoa
hoc ung nghia. Ngc lai Hobbes chu trong c bit n cac nguyn ly duy ly - toan hoc
cua t duy. Hobbes ch ng y vi Bacon trong thai i vi tam on lun cua
Aristoteles, la th thuyt v gia tri trong vic xet oan tinh chn thc cua tri thc. Nh
khai thac c nhng t tng quy gia t cac cng trnh toan hoc cua Euclid, tip xuc,
nghin cu tac phm, hoc trao i vi cac nha toan hoc va cac nha khoa hoc t nhin ln
cua thi aim nh Galilei, Descartes, Leibniz ma Hobbes phn tich su sc vai tr cua toan
hoc va khoa hoc t nhin ly thuyt trong nhn thc th gii. Theo sau Descartes, ngi a
xem toan hoc la khoa hoc ph bin, cn phep din dich la phng phap ph quat cua khoa
hoc t nhin ly thuyt, Hobbes a toan hoc ln vi tri u tin gia cac khoa hoc khac, goi
hnh hoc va s hoc la toan hoc thun tuy. . ng nhn manh:nghin cu trit hoc t nhin
ma khng bt u t vic nghin cu hnh hoc th tht la v ich (Hobbes, tac phm gm 2
tp t. 1, Nxb Mysl, M, 1989, tr. 124 - 125). Chng phi ngu nhin ma phn th nht cua
V nhng nguyn l trit hc co tn la Php tnh, hay Lgc hc. i vi cac khoa
hoc t nhin khac, chng han vt ly va thin vn, Hobbes quy v cac khoa hoc toan hoc
ng dung. Cng nh cac nha trit hoc duy ly, Hobbes coi toan hoc la khun mu cua tri
thc, bi l no th hin mc cao nht anh sang t nhin ca tri tu con ngi va kh
nng cua con ngi kham pha nhng bi mt cua t nhin va cua chinh con ngi. ch co
toan hoc mi em n tri thc chn thc tt yu va ph bin, th tri thc c hnh thanh
thng qua cac xet oan lgic hp ly va thuyt phuc. Hobbes vit:T kinh nghim kho co
th rut ra mt kt lun nao mang tinh ph bin (t. 1, 1989, tr. 524). Nh vy la Hobbes
phn bit tri thc n gin v s kin vi tri thc khoa hoc, ma hai tinh cht c bn cua no
la tnh chn thc va tnh ph bin. Ngay c khi con ngi thng xuyn quan sat thy ngay
va m ln lt thay th nhau, th vn cha th rut ra kt lun rng. Chung thay th nhau
thng xuyn hay thay th nhau t th k nay sang th k khac. Noi khac i, kt lun
thng qua thng nghim khng th la chn ly v iu kin.
Hobbes cn n gn vi Descartes trong cach hiu v bn cht va vai tr nhn thc
cua phng php phn tch v tng hp. Phng phap phn tich, theo c Descartes va
Hobbes, chng qua la phng phap i n cac nguyn tc va cac yu t cao hn bng con
105

ng phn tich i tng nhn thc, cn phng phap tng hp la phng phap i t cac
nguyn tc va cac yu t c rut ra bng s phn tich, n cac s vt hin thc va th gii
noi chung. Theo Hobbes, bt k phng phap nao ma nh o chung ta nghin cu
nghuyn nhn cua cac s vt, u la phng phap lin kt hoc chia tach, hoc mt phn
lin kt, mt phn chia tach. Thng thng phng phap chia tach c goi la phng
phap phn tch, cn phng phap lin kt - phng phap tng hp. (Hobbes, t. 1, 1989, tr.
120). Vic vn dung phng phap phn tich va phng phap tng hp Hobbes xut phat
t inh nghia cua ng v bn cht cua nhn thc trit hoc - khoa hoc la lam sang t cac
nguyn nhn cua th gii cac s vt, at n chn ly. Tri thc khoa hoc c biu at
trong cac phan oan; cac phan oan co tr thanh cac phan oan chn ly hay khng, o la
vn cua nhn thc. Chn ly la thuc tinh khng cua cac s vt, ma cua phan oan v s
vt (xem Hobbes, Sd, t. 1, 1989, tr. 97). Phng phap phn tich va phng phap tng giup
con ngi thc hin muc ich cua nhn thc khoa hoc. Vic rut ra cac nguyn tc t cac
hin tng ctri giac cm tinh c thc hin bng phng phap phn tich, cn vn dung
cac nguyn tc va c rut ra yvao vic xac inh cac hin tng cu th co th tin hanh
thng qua p[hng phap tng hp. Hobbes vit:Chung ta s dung phng phap phn tich
nhm thit lp nhng tin ring l, cn phng phap tng hpnhm xac inh kt qu
tng th tt c nhng g c sinh ra bi mi mt tin tach bit. Tt c nhng iu va
cp y cho n nay u thich hp i vi phng phap nghin cu (Hobbes, Sd, t. 1,
tr. 129).
Hoat ng phn tich cua ly tri, a n vic xac lp cac nguyn tc cua nhn thc
cng ng thi la phng phap thc nghim cua vic nghin cu t nhin. . Hobbes hiu
phng phap nay t quan im may moc - siu hnh, bi l ng cho rng bt k hin tng
t nhin nao cng u c phn tich v iu kin ra cac yu t cu thanh cua no, va rng,
cai toan th va tng th cac b phn cua no u nh nhau. Trn c s nay Hobbes tuyn b:
cai toan vn ch co th c goi la cai c cu thanh t cac b phn va phn chia ra cac
b phn. Cac kt qu co c nh vn dung phng phap phn tich, c lam sang t
thng qua nhng inh nghia cht ch, em n cho chung ta kh nng t duy v cai toan
vn vi s h tr cua phng phap tng hp. Hobbes hnh dung phng phap nay nh
phng phap chng minh, din dich - toan hoc va tuyt i ang tin cy, nghia la phng
phap at n tri thc xac thc tuyt i. Quan nim cua Hobbes v u th cua tri thc din
dich - toan hoc trc tri thc thc nghim, s ng thun cua Hobbes vi Descartes trong
vn vai tr nhn thc cua phn tich va tng hp, thin cm cua Hobbes i vi cac hnh
thc din dich - duy ly cua t duy cho phep mt s nha nghin cu lich s trit hoc va
khoa hoc noi n nh nguyn lun v phng php, mt hin tng d nhn bit i vi
ngi h thng hoa chu nghia duy vt Bacon trong iu kin c hoc va xu th toan hoc hoa
t duy ang thinh hanh. Trn thc t. , Hobbes xem c hai phng phap - phng phap
thc nghim - phn tich va phng phap din dich - tng hp - la ngang nhau, nhng linh
vc ng dung khac nhau. Linh vc ng dung cua phng phap thc nghim - quy nap,
phn tich trc ht la linh vc nghin cu t nhin (vt ly chng han), cn linh vc ng
dung cua phng phap din dich - tng hp la toan hoc, va c chinh tri, ao c. .
L c nhin vi tinh cach la ai biu cua khuynh hng kinh nghim va duy cm,
ngi h thng hoa chu nghia duy vt kinh nghim Bacon, Hobbes cn tm kim kh nng
dung ha hai khuynh hng i lp nhau trong ly lun nhn thc th k XVII. ng mong
mun kt hp Descartes vi Bacon, cac nguyn ly toan hoc vi lp trng kinh gnhim duy cm xut phat cua mnh. Hobbes bac b mt cach kin quyt s gii thich cua
Descartes v tinh chn thc cua tri thc toan hoc trn c s hoc thuyt v trc giac tri tu
va y nim bm sinh. ng c kt hp tri thc toan hoc, cac chn ly toan hoc khng vi kinh
nghim cm tinh trc tip, th kinh nghim khng em n tri thc ph bin, ma vi ngn
ng. Thc ra ngn ng con ngi, c th hin trong din at, trong h thng t vng cu
th, chng qua la mt bin dang cao hn, phc tap hn cua kinh nghim ma thi. La nha
106

duy danh, Hobbes trn thc t ng nht t duy con ngi vi ngn ng. Phat trin quan
im k hiu n ngn ng, Hobbes nhn manh, ngan van t tng xut hin trong tri tu
con ngi, nu khng c duy tr, cung c thng qua h thng t nht inh, s bin i ma
khng lai du vt. Truyn thng duy danh ma Hobbes k tha ra i tai Anh ngay t th
k XIV. i lp vi chu nghia duy thc kinh vin, la hoc thuyt xem cac khai nim ph
quat la nhng c tinh bn cht cua tn tai, cn cac s vt n nht, cu th la nhng cai
kh bin, khng bn vng, s th hin m nhat cua tn tai ich thc, cac nha duy danh cho
rng ch co cac s vt mi tn tai thc, cn cac khai nim ph quat co sau s vt, thm
chi khng phn anh y u hin thc y, la nhng tn goi. T duy khai nim, theo cac
nha duy thc n ha, ga9n1 vi hoat ng tri tu, nn co tinh r rang, hin nhin cu th
trong ngn ng. Ni tip truyn thng o, Hobbes ph phan chu nghia sinh ch va chu
nghia giao iu kinh vin, hng n vic hoan thin nhn thc va cac phng tin cua no.
Nhim vu ma Hobbes t ra cho mnh la xac lp th ngn ng trit hoc chun xac va uyn
chuyn. Hobbes vit:Ngn, ta nh cai mang nhn, nhng cai u yu ui bam viu vao
cac ngn t, va bi mt phmg hng o, nhng cai u manh m hn pha v no (t. 1,
1964, tr. 79)Cai u yu ui khng thy c tinh a nghia cua t ng, bi mc kt tai
o, khng co li ra. Ch co th y thc mt cach r rang tinh a nghia cua t ng mi xac
lp c ngn ng khoa hoc chun xac. phng din nay co th nhn thy s khac nhau
co tinh nguyn tc gia Descartes va Hobbes. Nu i vi Descartes c s xut phat cua tri
thc la trc giac nh nng lc tri tu bn trong, cn i vi Hobbes khng th co trc giac,
nhng co th co va cn phi co cac nh ngha, nhng inh nghia chun xac, ghi du y
nghia cua vt cn nhn thc. nh sang cua tri tu con ngi, o la nhng ngn t khuc
chit, tuy nhin cn phi c thanh ty bc u khi s mp m bng nhng inh nghia
chinh xac (Hobbes, Leviathan, toan tp, t. 2, 1989,tr. 82).
S khac nhau gia chu nghia kinh nghim va chu nghia duy ly truyn thng la ch,
th nht, chu nghia kinh nghim xem kinh nghim cm tinh, c sinh ra nh s tac ng
cua th gii khach quan ln con ngi, la ngun gc duy nht cua tri thc chung ta, trong
khi chu nghia duy ly anh gia thp vai tr cua kinh nghim cm tinh, mc d tha nhn
nh hng co tinh khich thich nht inh cua no, xac inh ngun gc tri thc chinh tri
tu. Th hai, trong khi tm hiu bn cht lgic cua tinh ph bin va tinh tt yu, vn c
xem la du hiu duy nht cua chn ly khoa hoc xac thc, chu nghia kinh nghim rut no ra
t kinh nghim cm tinh Chu nghia duy ly th cho rng, kinh nghim va nhng khai quat
cua no khng co kh nng mang n cho tri thc y nghia ph bin va tt yu do tinh thiu
hoan thin va tinh bin i thng xuyn cua no, va do o no dng nh c xac lp da
trn cac nguyn tc tin nghim, c hu t thn tri tu t thn. Ngay im phn bit
th nht a co th nhn ra Hobbes vi tinh cach la nha trit hoc theo chu nghia kinh, th
hin tuyn b khng co khai nim nao trong tri tu, nu khng co g trc tin trong cac
c quan cm giac. Hoc thuyt v ngn ng chng t iu nay. Nhng trc ht cn ch ra
thai cua Hobbes i vi quan im y nim bm sinh, hay tnh bm sinh cua y nim,
cua Descartes. Nha trit hoc ngi Phap nay trong khi tha nhn tinh bm sinh cua y nim
a hng n Thng nh c s cua no. Theo Descartes, y nim bm sinh la dang y
nim phn minh, r rang nht cua tri tu con ngi, xut phat t c s chung la s tn tai
cua Thng - ng tao hoa. Ngc lai, i vi Hobbes, cai goi la y nim bm sinh y
chng qua ch la cai ph quat m ti, xut hin do han ch cua chung ta trong vic xac inh
cai v han va xac lp gii han cho vic tng hay gim bt cai g o. V th ma, theo
Hobbes, chung ta ch nhn thc c cai hu han, cn cai v han c hiu nh cai kh
nng, cai tim n. Khng co y nim bm sinh, ch co y nim cua mi ngi, qua o th
hin nng lc nhn thc cua mnh. S ph phan quan im y nim bm sinh v sau c
Locke tip tuc t lp trng cua duy cm lun duy vt.
Nhn manh inh nghia chun xac, Hobbes gn no vi kinh nghim ngn ng cua con
ngi, bi l theo ng ngn ng chinh la phng tin cua con ngi, co y nghia c bit
107

quan trong, nu khng noi la quyt inh, torng tn tai cua con ngi. Kinh nghim cm
tnh trc tip, xut phat t cac cm giac va biu tng, c sinh ra do tac ng cua cac s
vt bn ngoai ln cac c quan cm giac, va la nhng hnh nh cua cac s vt y, hay cac
cht va cac thuc tinh cua chung. Co th goi dang kinh gnhim nay la kinh nghim tm l.
V s cac hnh nh chu quan, xut hin mi ngi nh kt qu cua s tac ng t bn
ngoai, c ghi lai trong tri nh va biu at thanh ngn ng. Dang kinh nghim th hai
thuc v kinh nghim cao cp, la nng lc s dng ng ngn ng hay tn gi trong ngn
ng. Nh vy la vic Hobbes tha nhn lun im cua chu nghia duy ly, theo o kinh
nghim khng em n tri thc xac thc, lai c ng kt hp vi nguyn tc chu yu cua
chu nghia kinh nghim, theo o moi tri thc xut phat t kinh nghim. Hoat ng kinh
nghim lam giau kh nng giao tip cua con ngi. T ng chuyn ngn ng bn trong ra
ngn ng bn ngoai, lam cho s giao tip din ra. Hobbes vit:Ngn ng (serma), hay kh
nng noi (oratio), la s kt hp t, c xac lp nn bi y chi con ngi, dng ct nghia
hang loat quan nim v cac s vt ma chung ta nghi n. Do o, ngn ng lin quan n
qua trnh t duy, tng t nh t lin quan n y nim hay khai nim (conseptum). Ngn
ng la nt trng ring c ca con ngi (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 232). Quan im du
hiu (ky hiu, tin hiu, signa) cua Hobbes hnh thanh trn c s nay. Ngn ng, theo
Hobbes, co tinh cht du hiu. Nn hiu iu nay nh th nao? Theo Hobbes, nhm lam
cho t duy tr nn sng ng, va thc hin cac thao tac lgic chung ta cn n cac phng
tin h tr gii nghia va inh hnh theo mt trnh t nht inh cai ma chung ta khai thac
c nh kinh nghim va suy ly. Hobbes goi phng tin nh th la s nh du (nota)
ma nh o chung ta hiu bit v cac s vt cm tinh. Cac s vt c tri giac va kich thich
trong u chung ta nhng y tng nht inh, nh chung ta mong mun. V khai nim nay
Hobbes vit:Trong vic vn dung phng phap nghin cu va kham ph1 (inventio) li ich
cua t ng la ch chung la nhng s nh du ma nh o chung ta co th phuc hi kt
qu do chung ta tm ra trong ky cTom lai, t ng la nhng s anh du i vi nha
nghin cu (Hobbes, t. , 1989, tr. 129). Song nh th vn cha u. Nu s anh du cua
ky c ch cn cho s phat trin t duy cua ngi s hu, th toan b tri thc cua ngi o
s bin mt cng anh ta, ma khng ong gop g cho khoa hoc. khoa hoc, cng nh nhn
loai noi chung, phat trin, nhng s anh du cua tri nh cn c truyn lai va lam sang
t cho ngi khac nh s tr giup cua cac ky hiu c bit. Cac s vt k tip nhau, Hobbes vit,- lam nn cac du hiu tng ng cho chung ta, bi l chung ta nhn thy rng
trong trnh t cua cac s vt y vn tn tai tinh chinh xac nht inh (Hobbes, t. 1, 1989, tr.
82). V nguyn tc co th xem du hiu la bt k s kin nao din ra trc hay sau no, nu
nhng s kin th hin ra cho chu th nhn thc nh nhng s kin co mi lin h theo
cach nay hay cach khac. Chng han, my en co th la du hiu cua cn ma sp n, cn
cn ma cng co th la du hiu cha nhn thy cua mt am my khac. Cac t ng vi
tinh cach la du hiu cua cac s vt cha ng ni dung tm ly - ca th, cp nay
chung hoan toan mang tinh chu quan, nghia la, noi theo cach cua Hobbes, chung ch n
gin la s anh du (nota). S giao tip cua con ngi a vao nhng t ng - s anh du
ni dung lgic su sc hn. Do o chung cng tr thanh nhng du hiu theo nghia trc
tip cua t o (signum, signa). im khac nhau gia s anh du va cac du hiu la ch,
s anh du co y nghia i vi chinh chung ta, cn cac du hiu - i vi nhng ngi
khac (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 82). Tr thanh phng tin giao tip va trao i t tng gia
ngi vi ngi, t - du hiu cng tao iu kin cho s hnh thanh cua khoa hoc, bi l
chung c biu at di hnh thc mnh - phan oan, tip o la suy ly, nn tng cua
moi s chng minh. Da vao hoc thuyt v ngn ng nh s lin kt cac du hiu, Hobbes
n lc gii quyt vn tri thc khai quat hoa, xac thc trong khoa hoc. , ng thi t du
chm ht cho hnh thc tri thc trung c, ma ai din tiu biu la chu nghia duy thc kinh
vin. Vic xac lp khng ngng nhng t mi va s khac bit ngn ng gia cac dn tc,
theo Hobbes, cang chng minh tnh nhn to cua ngn ng. Khng phi Thng , ma
con ngi mi la ng sang tao ngn ng. Quan im duy danh - duy cm lun cng loai
108

tr cac khai nim ngoai kinh nghim. La nha duy danh trit , Hobbes tha nhn tinh hin
thc, tinh khach quan ch trong tn tai cua cac s vt n nht. Moi thc tai u la nhng
cai n nht, cu th. iu o khng co nghia la ng bac b nhng khai nim chung, nhng
th ch c em n trong tri tu. Do ch trong th gii ch khng co cai g chung nht
ngoai nhng tn goi, nn nhng tn goi y la nhng du hiu khng cua chinh s vt, ma
cua t tng v s vt.
Cng vi s anh du, ky hiu, vn tn gi c Hobbes hiu nh sau:Tn goi
la t c chung ta la chon mt cach t do vi tinh cach la s anh du, nhm phuc hi
trong tri tu chung ta nhng t tng ng nht vi nhng t tng trc, va ng thi,
khi a c xac lp thanh cu va hng n mt ngi nao o, ong vai tr la du hiu cua
vic, nhng t tng nao a co va nhng t tng nao cha co trong tri tu cua ngi ang
noi (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 83). Cn c vao inh nghia nh th v ngn ng, Hobbes cho
rng, tn goi nh b phn cu thanh cua ngn ngla du hiu cua biu tng chung ta, va
nh th co nghia la tn gi khng phi l du hiu ca chnh s vt (Hobbes, t. 1, tr. 85).
Vic cao ngn ng,, xac inh ung vi tri cua no trong lich s hnh thanh xa hi
loai ngi la cn thit, song bin iu kin thanh nguyn nhn, lai la han ch cua Hobbes,
c ngay chinh nhng ngi cng thi vach ra. Theo Hobbes, nu khng co ngn ng s
khng th co xa hi, nha nc, khng co nn vn minh. Noi cach khac, Hobbes cha lam
sang t bn cht cua ngn ng, mc d ng danh cho no s quan tm c bit. Han ch th
hai gn vi mt s biu hin cc oan cua chu nghia duy danh. Khi khng inh rng gia
tn goi va s vt khng th co s ng nht nao, hay bt k so sanh nao, Hobbes a tach
ngn ng ra khi khai nim, thm chi em i lp chung vi nhau (xem Hobbes, t. 1, 1989,
tr. 69). Xut phat t truyn thng chng chu nghia duy thc, xut phat t cui thi trung c
tai Anh, Hobbes i n ch phu nhn tinh khach quan cua cai chung. Theo Hobbes, mt s
tn goi chung cho nhiu s vt nh con ngi, cy ci, mt s tn goi c hu nhng s
vt n nht, nh Homer, cai nay, ngi nay. Do ch tn chung c dng cho nhiu s
vt ring bit, nn c goi la cai ph bin. Suy ra, tn goi ph bin nay khng ct nghia
cho s vt tn tai trong t nhin, khng ct nghia cho t tng hay hnh nh bc l ra
trong tri tu, no ch la tn gi ca nhng tn gi (xem Hobbes, t. 1, 1989, tr. 86, 87).
Tach t ng ra khi khai nim, khai nim ra khi hin thc khach quan,, phu nhn
tinh khach quan cua cai chung, cai ph quat,, cai c din at bi phng tin ngn ng,,
khin cho moi n lc cua Hobbes gii quyt vn tinh ph bin va tinh xac thc cua tri
thc vi s h tr cua hoc thuyt du hiu ngn ng tr nn bt cp, va coa th noi la
khng thanh cng. Vi cach hiu ngn gn nh th Hobbes a m ng cho s hnh
thanh hoc thuyt quy c v ngn ng thi ai, va nh ta bit, hoc thuyt quy c, tr
chi ngn ng cng cha ng hang loat mu thun. Khng th phu nhn ong gop cua
Hobbes trong vic tm kim va kham pha th gii cua ngn t , phat hin tinh th ngn
ng trong kho bau t duy nhn loai. Lai cang khng th phu nhn tinh thn chng hnh
thc tri thc kinh vin mt cach quyt lit, y tng kt hp nhun nhuyn cac phng
phap khac nhau trong nghin cu khoa hoc ng. Song nhiu vn ma ng nu ra cha
c gii quyt trit , do chiu s quy inh cua nhng iu kin hin thc, cng nh gii
han trnh nhn chc chung cua thi ai.
Hobbes la ai biu in hnh, nhng khng trit , cua chu nghia kinh nghim trong
nhn thc lun (xem P. D. Saskevich. Chu nghia kinh nghim va chu nghia duy ly trong
trit hoc cn ai T tng, M, 1976, tr. 60).
d. Bn th lun v vt l hc
Trong li dn cho tac phm ln V nhng nguyn l trit hc, sau khi anh gia
cng lao cua cac nha khoa hoc cng thi trong vic kham pha bi mt cua v tru, tm hiu
c ch vn hanh cua c th ngi, Hobbes t ra cho mnh nhim vu trn c s khai quat
cac thanh qu cua vt ly hoc, thin vn hoc, y - sinh hoc ng ai i n thit lp mt th
109

vt ly c bit - vt ly v c th ngi - vt th gia vt th , ng thi la vt th xa hi,

sinh vt co ly tri. iu o co nghia la bn canh vt ly hoc nh khoa hoc chung v t nhin
Hobbes cng nhn manh vi tri cc k quan trong cua vt ly xa hi. ng vit:Vt ly hoc
khng phi la hin tng mi. Tuy nhin trit hoc v xa hi va nha nc
(Philosophiacivilis) cn mi hn, no khng gia hn so vi quyn sach V cng dn do ti
vit. Liu co ung khng? Chng l gia nhng nha trit hoc c ai Hy Lap khng co
ngi nao ban v vt ly va v nha nc? L c nhin trong s ho co hng ngi nui tham
vong nh th, ma v ho k ch nhao Lucian tng ban n, lich s nha nc tng bit n.
Song iu nay khng co nghia la th trit hoc y a tn tai (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 68). V
th Hobbes xac inh nhim vu cua trit hoc la t vic gii thich nguyn nhn va cac quy
lut cua th gii, cua gii t nhin, lam c s xy dng trit hoc v con ngi, xa hi,
nha nc. Do ch i tng cua trit hoc la moi vt th (c th) (Hobbes, t. 1, 1989, tr.
79), nn s nghin cu bt u t vt th t nhin. Trit hoc t nhin, hay vt ly hoc, c
Hobbes xem nh trit hc th nht, vi cac chng cp ln lt n khng gian va thi
gian (chng VII), vt th va ngu tinh (chng VIII), nguyn nhn va hanh ng (chng
IX), hin thc va kh nng (chng X), ng nht va khac bit (chng XI), lng
(chng XII), s tng t, hay s ng nht cua quan h (chng XIII), ng thng va
ng cong, goc va hnh (chng XIV).
Vic trc tin, theo Hobbes, la lam sang t vn truyn thng trong trit hoc - vn
tn tai. c im c bn cua tn tai la tnh vt th. . Mi biu hin cua tn tai u n
nht, mi tinh n nht u la vt th. Hobbes nhn manh:Vt th la tt c nhng g
khng l thuc vao t duy chung ta va tng ng vi nt phn khng gian nao o, nghia
la co qung tinh bng vi no (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 146). Vt th tran ngp khp v tru,
ngoai vt th ra khng co g c. Hobbes ng nht khai nim vt th vi khai nim thc
th, va qua o a n gn vi quan im v tinh thng nht vt cht cua th gii. Nh vy,
v mt th gii quan Hobbes gn vi Descartes, song ch khia canh vt ly hoc ma thi.
Tuyn b cua Descartes Hay cho ti vt cht, ti s xy nn th gii n Hobbes tr
thanh lun im khi u cua vt ly: khp ni ch co vt th, va ch co duy nht chung tr
thanh i tng cua vt ly - vt ly t nhin va vt ly xa hi. Tuy nhin Hobbes khac vi
Descartes, ngi ma trong Siu hnh hoc cua mnh a i n quan im nhi nguyn vt
cht - y thc, ng thi, xem Thng nh thc th ti cao, chi phi c hai thc th y.
Hobbes cng nhc n thc th, mt trong nhng khai nim thng thy trong bn th lun
trit hoc, nhng ng khng quan tm nhiu n khai nim nay. La nha duy danh va ai
din cua duy cm lun, Hobbesloai b khai nim thc th (substance) di hnh thc cai
ph quat (universalis), mang y nghia ph bin, ch gi lai y nghia ca th, kinh nghim, lam
gn vi khai nim vt th. Vic quy thc th v vt th, quy vn ng v hnh thc n
gin nht - vn ng c hoc, la biu hin cua chu nghia may moc, hay cn goi la thuyt c
gii (mechanism).
Thuyt c gii theo xu th toan hoc hoa t duy cua bn th lun Hobbes c trnh
bay
Trong hoc thuyt v vt th va cac ngu tinh (accidentia, accident), cac c tinh cua
no. Quan nim v ngu th nh cai ngu nhin, nht thi, i lp vi cai thc th, bn
vng, a co t thi c ai, gn vi tn tuii cua Aristoteles, sau c c cac nha trit
hoc trung c s dung. Descartes va Hobbes tip tuc s dung khai nim nay, nhng ci bin
no theo tinh thn cua thuyt c gii. Hobbes hiu ngu tinh nh phng thc tri giac v vt
th (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 147). Nhng tai sao lai la ngu tinh, ma khng phi la tt yu
tinh, cho d accidentia hin din mt vt th nao o? Cu tr li mt ln na lai gn vi
quan im duy danh - c gii cua Hobbes. Vn la ch, ngu tinh la c tinh cua vt
th, nhng khng phi cua moi vt th noi chung, ma ch cua nhng vt th ring bit, v
th nn ng im, vn ng, anh sang, rn thng xuyn mt i va an xen vi nhng
ngu tinh khac, khng cn bit vt th cn hay khng. Hobbes phn bit ba lp ngu tinh,
110

ty thuc vao vic nhng ngu tinh y c hu vt th nh th nao. Th nht, qung tinh
va hnh dangla c tinh khng tach ri cua bt k vt th nao. Th hai, vn ng va ng
im la cac ngu tinh c hu nhiu, nhng khng phi tt c cac vt th, bi l mt s vt
th vn ng, mt s khac ng im. Th ba, cac ngu tinh, hay cac c tinh v khu giac,
thi giac, thinh giac, vi giac phu thuc vao chu th tri giac hn la chinh vt th. o la
nhng ngu tinh khng bn vng va it gn vi vt th. S phn bit nay, theo Hobbes, la c
s phn tich cac vn khac, cng la i tng cua trit hoc t nhin, nh vt cht,
khng gian, thi gian. T lp trng cua nha duy cm lun - duy danh, Hobbes bac b
khng ch quan im cua Descartes v thc th, ma c hoc thuyt cua Aristoteles va trit
hoc kinh vin v vt cht siu cm tinh, hay vt cht th nht tru tng nao o (materia
prima), xem nhng cach tip cn o la v b, thiu tinh thc t.
Hobbes hiu khng gian nh qung tinh cu th cua vt th hu han. Cn khng gian
nh b cha tuyt i cac vt th c goi la cac ngu tinh cua y thc, nhng do ai lng
hin thc cua vt th sinh ra. Hiu khng gian nh b cha v tn, v cng cac vt th,
theo Hobbes, la cach hiu trnh y thc thng thng. Hobbes vit:Khng gian la hnh
nh tng tng (phantasma) cua s vt tn tai bn ngoai chung ta, bi la s vt n gin
la ang tn tai, nghia la bi l chung ta khng noi n mt ngu tinh nao khac ngoai tn tai
cua s vt, bn ngoai y thc ang biu tng (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 140). Tng t nh
Descartes, Hobbes bac b khai nim khng gian thun tuy, phi vt cht, hay khng gian
rng. Tuy nhin Hobbes khng tha nhn cach ly gii cua Descartes v mt khng gian v
tru ph quat, ng nht vi tinh vt cht. Nh a nu trn, i vi Hobbes, khng gian la
kh nng cua vt th co dai, rng va su (qung tinh), lun lun la qung tinh cu
th cua vt th hu han.
Quan im cua chu nghia duy danh cng c th hin trong vic ly gii pham tr
thi gian. Hobbes inh nghia:Thi gian la hnh nh cua vn ng, bi l trong vn ng
chung ta hnh dung cai ang din ra sm hn va mun hn, hay tinh lin tuc, va thi
gian la hnh nh cua vn ng c cac inh (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 141). Nu hiu thi
gian nh vy, th ng nhin quan im v thi gian t nthn, tuyt i, thi gian
rng tr nn v nghia. Vn cn lai la: liu Hobbes co xem no la phng thc tn tai cua
vt cht (vt th theo cach hiu cua Hobbes) khng? Khng inh tinh hin thc cua vn
ng cac vt th, Hobbes lai gii thich thi gian theo cach tip cn chu quan hoa, xem no
nh hnh nh do tng tng cua vn ng. Nu khng gian la hnh nh tn tai cua s
vt, th thi gian, vi tinh cach la hnh nh cua s vn ng cua no, tn tai khng trong
chinh s vt, ma trong t duy v s vt. Hobbes gii thich cach tip cn nay nh sau:v
thi gian cua cac tin bi cua chung ta, chung ta khng nghi rng, sau khi ho cht i no vn
tip tuc tn tai, ma chung ta ch noi n s tn tai cua nhng thi gian trong ky c cua
nhng ngi nh v ho. Nu chung ta y n s l thuc cua lich phap vao s vn ng
cua mt tri, mt trng, th chc chn lun im khng tn tai, a khng tn tai, va s
khng tn tai bt k thi gian ni chung nao la hp ly. Quan im khng gian va thi
gian cua Hobbes i khi c goi la quan im tng i, nghia la quan im chu trng
gn kt cac c tinh khng - thi gian vi cac c tinh khac nhau cua khach th vt cht
trong mi quan h ln nahu cua chung. Khi ngi ta xem xet khng gian hay thi gian theo
mi quan h vi khng gian va thi gian khac, Hobbes gii thich thm, th ngi ta cng
ng thi hiu no nh cai duy nht, nghia la cai nay sau cai kia, nhng iu o c thc
hin ch nhm khin cho mt khng gian co th c b sung vao mt khng gian khac
hay tach ra t no.
Trong vic gii quyt vn quan h nhn qu, Hobbes xut t thuyt c gii, di
nh hng cua Galilei va Descartes. Hobbes vit:Khi mt vt th nao o y mt vt th
khac ln phia trc, gy ra vn ng no, th vt th th nht c goi la vt tac ng
(agens), cn vt th hai - vt chiu tac ng (patiens) (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 159). Hobbes
nu ra vi du kha n gin: la t tay goi la vt th tac ng, cn tay bi t la vt chiu tac
111

ng. Trong hoc thuyt nhn qu Hobbes danh cho ngu tinh mt vai tr c bit. Ngu
tinh xut hin vt chiu tac ng goi la kt qu (effectus). Ngu tinh cua c vt th tac
ng ln vt th chiu tac ng, ma thiu no hoat ng khng th din ra, c goi la causa
sine qua non, nghia la nguyn nhn tt yu vi tinh cach la tin , hay nguyn nhn tt
yu nhm lam cho vn ng co th din ra. Nguyn nhn hay nguyn nhn y u, Hobbes vit,- c goi la tng s cac ngu tinh cua c hai vt th - vt th tac ng va vt
th chiu tac ng, ma s hin din cua chung khin cho khng th khng a n kt qu. .
(Hobbes, t. 1, 1989, tr. 160). Thuyt c gii th hin r hn, khi Hobbes nhn manh rng
nguyn nhn vn ng cua bt k vt th naoch co th ham cha s tip xuc trc tip
vi no trong vt th ang vn ng. Hobbes a ra hai kjhai nim tng ng vi nguyn
nhn va hanh ng la kh nng (potentia) va hin thc (actus). S khac nhau gia nguyn
nhn va kh nng la ch, nguyn nhn c quy v cai a qua, hay qua kh, cn kh
nng - cai s n, hay tng lai.
im chung trong vic ly gii vn nhn qu trong thuyt c gii th k XVII la
ch, trong khi n gin hoa hin thc mi lin h nhn qu, thuyt c gii ng thi cng
vach ra c nhng tinh quy lut thc s cua tn tai. Bn canh o, vi t cach la nha duy
vt, Hobbes bac b quan im cua Aristoteles v nguyn nhn hnh thc va nguyn nhn
muc ich, xem chung ch la bin dang cua nguyn nhn vn ng (cua cac vt th, noi khac
i - nguyn nhn vt cht), va thay bng nguyn nhn y u, hay nguyn nhn toan th,
nghia la th nguyn nhn cho phep gii thich y u bt k vn ng nao (xem Hobbes, t.
1, 1989, tr. 168). Hoobes cng a phn tich mt s pham tr quan trong, dng gii thich
quan h gia cac s vt, nh ng nht, khac bit, lngDi nh hng cua Descartes,
Hobbes tm hiu nhng tinh quy inh va ai lng toan hoc, xem chung la phng tin cn
thit lam sang t bn cht cua s vt. ng nht hay khng ng nht, bng nhau hay
khng bng nhau gia cac vt th, - Hobbes vit,- c goi la quan h; do o bn thn cac
vt th c goi la cac vt th nm trong quan h vi nhau, trong quan h qua li (relata
hay correlata) (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 170). Hobbes phn tich nguyn tc c th ha (.
principium individutionis) va tinh bin i cua vt th, quan h gia cac vt th vi nhau t
lp trng cua nha duy danh, nhn manh tinh bo toan va tich cc ni tai cua cac vt th cu
th - vt th vt ly ln con ngi. Hobbes vit:Nc trong ai dng va trong am my
u la nc, cng nh moi vt th u la vt th, d trang thai ng c hay trang thai ti
xp, trang thai ong bng hay trang thai lng. Nu chung ta em n cho s vt mt tn
goi, xut phat t hnh thc cua no, tao nn nguyn tc vn ng, th s vt bo toan tinh ca
th cua mnh cho n khi nao nguyn tc o cn duy tr. Con ngi cng nh vy, bi l
toan b cac hanh vi va t tng cua no xut phat t nguyn tc sng, a hnh thanh t thi
im c sinh ra (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 172).
e. Thuyt nhn bn - con ngi va l vt th gia cc vt th t nhin,va l vt
th chnh tr, o c
Cac nguyn tc cua thuyt c gii c Hobbes vn dung vao vic gii thich c th
con ngi va toan b hoat ng sinh tn cua con ngi, xem xet con ngi vi tinh cach
la vt th gia nhng vt th t nhin. phng din nay, Hobbes n gn vi Descartes.
Cng thc con ngi - c may tr nn ph bin trong trit hoc th k XVII - XVIII, gn
vi tn tui cua Descartes, Hobbes, La Mettrie va nhiu nha duy vt khac, ltao thanh net
c trng u tin cua no. Trong Hoc thuyt v con ngi (De homine) Hobbes phn
tich c ch hoat ng cua c th ngi ph hp vi cac quy lut vn ng cua vt th,
kh nng nhn thc, lam sang t cac c im tm ly va cac thit xa hi, cac hnh thc tin
ngng trong i sng con ngi. V c bn cach tip cn may moc (theo nghia trc tip
ln nghia rng cua t nay) vn tip tuc c th hin phn nay cua V nhng nguyn ly
trit hoc. Chng han, theo Hobbes, cac cm giac xut hin nh s tng tac cua vn ng
bn ngoai, xut phat t cac vt th, va vn ng bn trong cua cac c quan cm giac, tip
nhn vn ng u tin. Cac hnh nh ai lng, vn ng va ng im, ph hp cac i
112

tng tac ng. Tt c cac hnh nh - ngu tinh cn lai nh mau sc, m thanh, miu
ch la nhng ngu tng, anh la cm giac. Trong phn I cua Leviathan (Hoc thuyt v
con ngi), Hobbes vit:Nguyn nhn cua cm giac la vt th bn ngoai, hay khach
thtac ng n c quan ph hp vi tng cm giac mt cach trc tip, nh iu thng
xy ra vi vi giac va xuc giac, hoc gian tip, nh vi thi giac, thinh giac va khu giac. Ap
lc nay, cai ap lc tip din t bn trong nh h thn kinh, cac dy thn kinh va cac mang
khac cua c th n nao va tim, gy ra tai y s khang c, hay ap lc ngc tr lai, hay
n lc gii phong cua qu tim. Do ch n lc nay hng vao bn trong, nn chung ta
tng rng no la cai t bn ngoai. Va cai cm nhn nay (seeming), hay ngu tng nay
(fancy, appearance)) c goi la cm gic. Vi mt o la cm giac sanh sang, hay mau sc
nht inh vi tai - cm giac m thanh, vi mi - cm giac mi, vi li - cm giac vi, vi
phn cn lai cua c th - cm giac nong, lanh, cng, mm. Tt c cai goi l cht cm giac
ych la nhng vn ng phong phucua vt cht i tng gy ra chungnhng vn ng
ma nh o khach th bng nhiu cach khac nhau hng n cac c quan (cam giac)
(Hobbes, Leviathan, Mysl, M, 2001, tr. 10 - 11). lam sang t thm quan im v cac
hnh nh - ngu tinh nh s anh la cm giac, Hobbes dn ra loat khai nim tm ly biu tng, tng tng, ky c, gic m - t cac khai nim o trong mi lin h va chi
phi ln nhau. Theo Hobbes, mt khi vt th ang trong trang thai vn ng, no s vn
ng vinh cu, va d bi chn lai, no vn khng dng lai ngay lp tc, ma dn dn, trong
mt khong thi gian trung gian nht inh. Chng han, khi nhn xung nc, chung ta
nhn thy song vn cn trong mt thi gian, d gio a ngng thi, tng t nh vy i
vi cac vn ng din ra bn trong c th ngi, khi nhn thy hin thc trong luc ang
ngu. iu nay co th hiu c, bi l khi i tng a ri xa, hay mt a nhm lai, chung
ta vn cn lu gi hnh nh cua vt a nhn thy, cho d m nhat hn so vi luc nhn thy
vt thc. Hin tng nay c c trng bng khai nim s tng tng (fancy), hiu
nh ngu tng (appearance), vn dung vao cm giac. Tng tng, do o, ch la cm
giac a suy yu i, c hu c ngi va vt trong hin thc ln trong gic m. co
c th cm giac cp hai o mi chu th cn hin din nng lc biu tng va ky c.
Ky c phong phu c Hobbes goi la kinh nghim. Nhng cach ly gii khng nht quan
va y mu thun nh trn v cm giac va cac biu hin tm ly, y thc khac lai im yu
cua Hobbes. ng cng khng thanh cng khi vn dung thuyt c gii vao vic phn tich
i sng tm ly cua con ngi. Cach gii thich cua Hobbes v ngun gc con ngi va
n gin, va mang tinh phi lich s. S xut hin cua con ngi gn ging nh s xut
hin cua c cy. Vt cht cua gii thc vt la t. t c kich thich bi nhng tia nng
mt tri, sau o nh vn ng t nhin cua hat ging ma mt loai thc vt tng ng hnh
thanh. Cng nh vy i vi s xut hin cua con ngi, vt cht nui bao thai la mau cua
ngi m, dng mau o truyn dich thu tinh, tao nn c th a tr (Hobbes, t. 1,
1989, tr. 225).
Nhng con ngi khng ch la vt th gia nhng vt th t nhin, vt ly, ma cn la
vt th chinh tri, va vi tinh cach o no cn c xem xet nh chu th ao c va cng
dn (xem Hobbes, t. 1, 1989, tr. 220). Cn xy dng mt khoa hoc tm hiu bn cht con
ngi phng din th hai - phng din chinh tri, ao c.
Hobbes xem xet con ngi t quan im hot ng, nghia la noi n con ngi la
noi n thc th hoat ng, chinh s hoat ng sang tao, co y thc lam nn s khac bit
cn bn gia ngi va vt. Con ngi cng khac vi Thng , bi l con ngi khng
ngng sng to, t th h ny sang th h khc, ch khng sang tao mt ln. Trong hoat
ng cua mnh con ngi t ch m phng t nhin i n sang tao ra cai ma trong t
nhin ch la nhng cht liu hoang s. Trong tac phm Bn cht con ngi, c a
vao V nhng nguyn l trit hc, Hobbes vit v bn tinh con ngi nh sau:Bn tinh
con ngi la tng s kh nng t nhin va sc manh cua no, nh kh nng n ung, vn
ng, t duy, nhng kh nng nh cm tinh, ly tinh v. v. . Chung ta cng nht tri goi
113

nhng kh nng y la nhng kh nng t nhin, va chung th hin trong vic xac inh con
ngi nh mt sinh vt bit t duy (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 510).
Bn tinh cua con ngi, nha nc (vt th nhn tao) va cac thit ch chinh tri - xa
hi khac do con ngi tao ra, la i tng cua trit hoc ao c, hay trit hoc cng dn.
Trong V bn tinh con ngi Hobbes nu ra va phn tich cac t cht ngi, c nhng t
cht tt ln nhng khuyt tt cua ly tri. ng cho rng nhng t cht ngi, do ch hnh
thanh trong mi quan h gia ngi vi ngi va gia con ngi vi t nhin, nn bin
i theo iu kin t nhin va mi trng sinh hoat cng ng. Thi hm danh c hiu
la bn tinh c hu mi ngi, th hin mt cach r rang qua khat vong hng ti vinh
quang, cm giac t tha man bn trong, co ngun gc s tng tng cua mi ngi
v sc manh va u th cua mnh trc nhng ngi khac. Tip o Hobbes nu ra loat
nhng t cht tm ly - tnh cm khac nhau nh can m, tc gin, s tr th, s sam hi,
hy vong, s tin cy- khng tin cy, lng trc n, s phn ut,, ting ci - s m chiu,
bun chan Hobbes quy s n n, s nh da, s ngu xun, chng in r, thoi ngng
cungv nhom nhng khuyt tt cua ly tri. S lit k nh th khng phi la v ich, bi
thng qua o Hobbes phn tich trang thai t nhin cua con ngi. Theo Hobbes, xac
lp mt thit ch xa hi ph hp iu cn thit trc tin la xac lp khoa hoc v con
ngi, ch ra bn tinh cua no, kh nng hng bn tinh o n ch phuc vu li ich chung,
lam gim bt ni lo sinh tn cua mi ngi. Nu Bacon tuyn b tri thc la quyn lc,
th Hobbes chu trng quyn lc phi da trn s hiu bit bn tinh con ngi, nghia la
cng tr thanh tri thc, thanh khoa hoc quyn lc.
Cng nh Machiavelli, Hobbes nhn manh bn tinh vi k cua con gi, xem no nh
nguyn nhn cua tnh trang xung t trin min trong lich s loai ngi. C s thc tin
cua cach tip cn o la nhng cuc ni chin huynh tng tn tai Anh sau cach mang
1640. Cuc u tranh v quyn lc gia phe Nghi vin va phe Bo hoang, nhng toan tinh,
nhng cuc lt , nhng xung t m mau gia nhng ngi thuc phai c lp va hai
Bnh ng, chuyn ch Cromwell buc Hobbes phi t ra cu hi: liu nhng quan h
mang tinh thu vt y, thm chi t hn c thu vt (thu vt phn ng khng n thit ng
loai) co xng ang c xem la nhng quan h chn chinh, thc s con ngi khng?
Trong muc T do, thuc phn Hc thuyt v cng dn, Hobbes bn khon rc
vn mun thu: con ngi lin hp vi nhau thanh xa hi la do xut phat t bn tinh t
nhin, hay ho buc phi lm nh th, ch khng khac i? Noi cach khac, v nhu cu sinh
tn cua bn thn ho? Va ng lp lun:nu mt ngi yu ngi khac theo bn tinh cua
mnh, nghia la nh con ngi, s tht kho tm ra lun chng gii thich tai sao mi ngi
khng yu tt thy moi ngi nh nhau, bi l ho cng u la ngi, nh anh ta, hoc tai
sao anh ta thich sng cng ng m bo cho anh ta nhiu s tn trong hay nhiu li ich
hn? (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 285). Hobbes i n kt lun: con ngi ngay t bn tinh cua
mnh a chiu s chi phi cua lng tham, s s hai, s gin d va nhng am m thu vt
khac. Nim vinh quang va li ich, o la hai kich thich t trong i sng t nhin cua con
ngi.
Trang thai t nhin, trang thai bn ngoai xa hi cng dn, la trang thai ma con
ngi tha hng t t nhin, cha tach khi t nhin. Cach t vn nh vy co y nghia
kep: hiu v cai sinh hoc y p trong i sng con ngi, va hiu v cai a bi sinh hoc
hoa ngay c khi con ngi sng trong xa hi, ma ni chin Anh la mt minh chng. V
th khi anh gia ch nay cn phn bit hn ch lch s va ngha ph phn cua phng
an Kh c xa hi cua Hobbes. Trong muc T do Hobbes vit:Kh nng thuc v bn
tinh t nhin cua con ngi co th quy v 4 loai:sc manh vt ly, kinh nghim, ly tri, tnh
cm (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 284). Vn la ch con ngi s dung nhng kh nng o
nh th nao. Trong chng 13 cua Leviathan Hobbes lai vit:T nhin sinh ra con
ngi bnh ng v phng din nng lc vt ly va nng lc tri tu, bi l mc d i khi
chung ta nhn thy rng ngi nay manh hn va thng minh hn ngi kia, song nu xem
114

xet xhung tt c, ta mi ng ra la s khac nhau gia chung khng ln n mc ngi nay,

cn c vao s khac nhau y, co th at c nhiu iu li hn cho mnhcn ngi kia
khng th co cai quyn y (Hobbes, Leviathan, M, 2001, tr. 85). Co c cai cha khoa
quyn t nhin bm sinh nay, Hobbes co th m vao th gii con ngi vi nhng bi n
cua no, ma theo ng, trc y cha ai kham pha. Hobbes cp n nhng chng ngai
trong vic thit lp khoa hoc v quyn trong iu kin con ngi bin quyn, quyn li
thanh tr chi, va mang tinh hnh thc. Nn hiu tr chi y nh th nao ? Hobbes
vit:C s u tin cua quyn t nhin la ch, mi ngi lm ch cuc sng v thn th
ca ring mnh cn c vo kh nng ca mnh (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 289). Song bn thn
s lam chu y khng bn vng va y bt trc do d thng tri cua sc manh vt l. Trang
thai t nhin (Status naturalis) la trang thai thun khit nht,,ni ng tri cua quyn t
nhin, khi ma nhng ham thich, duc vong khng t trong chun mc bn vng, nghia la
khng co ao c. . Ni o bn nng iu khin con ngi, sc manh vt ly chi phi
quyn. Song do ch quyn t nhin chiu s chi phi cua sc manh vt ly, nn o la quyn
khng bn vng va hnh thc. Tht vy, Hobbes gii thich, nu cp n sc manh vt ly,
th ngi yu hn co th co u sc bng cacnh1 tay len lut hoc lin minh vi nhng
ngi khac, vi ngi cng cnh ng bi e doa git cht k manh hn.
Trong trang thai t nhin khng tn tai s hu ca nhn bn vng, n inh, v quyn
t nhin co nghia la quyn cua mi ngi i vi bt k vt nao, bt k tai sn nao. Quan
im thin - ac cng hnh thanh theo cai truc chinh y: thin la cai ma ta thich, ac la cai ta
khng thich. Ai cng mun thu ven iu li cho mnh, va gy thit hai cho ngi khac. T
nhin ban cho con ngi quyn i vi tt c (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 290), nhng o lai la
u mi cua moi xung t. Cho nn cai quyn ph bin u tin y dn n quyn tn
cng va t v. Trong Leviathan Hobbes nu ra ba nguyn nhn buc con ngi tn cng
nhau, bao gm li ich vt cht (tn cng chim hu cang nhiu tai sn cang tt), an ninh
ca nhn (tn cng khi mnh manh hoc gia nhp lin minh manh, phng thu, t v khi th
yu), va vn danh d (tn cng buc k khac tun phuc). Trong trang thai t nhin
con ngi bi buc phi hoat ng, v nu khng hoat ng, iu o ng nghia vi cai
cht. Hoat ng, do o la nhu cu tt yu, khach qaun.
Nh trn a nu, Hobbes gii quyt vn thin - ac t cach hiu v bn tinh vi k
cua con ngi, t hoan cnh sng cua cac cng ng trong nhng iu kin nht inh.
ng cng nhn manh s t v nh quy lut sinh tn, mt quy lut a c ghi nhn ngay
t thi c ai, in m du n trong lich s vn hoa, trong s hnh thanh ca tinh cua con
ngi. Hobbes vit:Li ich vi ai nht la t v, cai ac t nhin vi ai nht la s phn huy
(Hobbes, t. 1, 1989, tr. 237). Song chinh thin hng t v y a lam gn con ngi vi th
gii loai vt. Hobbes tng l7u y rng ng khng xem con ngi mang tinh ac bm sinh.
Khng phi bn thn s ham thich la xun ngc, ma hanh ng tha man ham thich co th
bi xem la xun ngc, la gn vi loai vt do thiu giao duc, hay bi bn nng sai khin. Thin
va ac cng vy; no xut hin trong nhng tnh hung cu th cua i sng. Thin la nhng
g con ngi thich, hay thy co ich cho mnh, cn ac la nhng g ngc lai. Vi cach hiu
nh th, Hobbes ang c xem la ng t cua chu nghia vi li (utilitarianism), ra i tai
Anh t cui th k XVIII, gn vi tn tui cua Bentham, ai biu kit xut nht cua no.
Vn t do va tt yu chim vi tri ang k trong t tng ao c cua Hobbes. T
do, xet t khia canh ao c, la s hoat ng, ng x cua mi ngi tun theo y chi cua
mnh. o la cach hiu kha ph bin vao th k XVII. Vn la ch, theo Hobbes, nu
ch xut t bn tinh vi k, th hoat ng cua mi ca nhn co th gy hai cho nhng ngi
khac. iu nay cng la mt trong nhng nguyn nhn gy ra xung t gia ngi vi
ngi. Hobbes khng nht tri vi quan im t do y chitheo nghia trn. ng i lp no
vi quan im t do c cn nhc, th t do khng ch c hu con ngi, ma c loai
vt. Theo Hobbes, khng th co th t do theo nghia mun lam g ty thich, ngc lai, cn
thy rng trong hoat ng cua mnh cn ngi, va c loai vt, co th t do trong iu kin
115

nay, trong quan h nay, nhng khng t do xet theo iu kin khac, trong quan h khac;
ch nay t do, ch khac khng t do, o cng la biu hin cua tinh t nhin. T nhin hoa
t do tr thanh mt trong nhng t tng c bn cua Hobbes, co nh hng nht inh n
cach ly gii t do cua cac nha t tng Anh va Phap thi sau. Khai nim t do hoan toan
khng i lp vi khai nim tt yu. Tng t nh vt th khng th thiu qung tinh, t
do cng khng th thiu tt yu. Vn t do - tt yu, theo Hobbes, la vn nhn thc.
ng vit trong Leviathan:Noi n t do ta ngm hiu la khng co nhng chng
ngai bn ngoai, nhng cn tr khng it ln co th tt i cua con ngi mt phn quyn
lc cua anh ta mun lam g ty thich, nhng khng th cn tr s dung quyn lc cn lai
danh cho con ngi, ph hp vi cai ma phan oan va ly tri cua anh ta chp nhn
(Hobbes, Leviathan, M, 2001, tr. 89). . Chung ta noi n con chim t do nghia la no t do
bay trn tri, ch khng u khac; tng t nh vy i vi con ca, con s t, mi th
co mt vi tri danh cho mnh. Con ngi cng vy. Chinh v nhn thc nh th v t do va
gia phi tr cho t do, ma cui cng th con ngi phi t b mt phn quyn t nhin,
sng theo lut t nhin. Chinh im ngot o con ngi th hin mnh nh mt chu th
ao c.
g. Trit hc chnh tr - quyn lc c xc lp da trn s hiu bit bn cht con
ngi
Cach t vn nh th th hin c mun cua Hobbes xy dng khoa hoc v
quyn lc thc s cn thit, nhm m bo cho con ngi quyn thing ling nht la
quyn c sng trong ha bnh. Liu ng co thanh cng khng?
im c bit trong trit hoc chinh tri cua Hobbes la hoc thuyt Kh c x hi, tc
hoc thuyt phn tich hai trang thai - trang thai t nhin va trang thai cng dn.
Nhng vn trit hoc chinh tri a c tm hiu ngay t thi c ai, va co th thy
rng t tng v nha nc, cac quan h quyn lc Hobbes la s k tha co chon loc, s
phat trin va cu th hoa cac phng an khac nhau v ngun gc va bn cht nha nc,, vn
co mm mng t lin minh Pythagoras n Epicuros, cng nh vn quan h gia chu
th va i tng quan h quyn lc, t Socrates n Aristoteles. Chng han quan nim v
quyn t nhin va tinh kh c cua nha nc co th tm thy Lin minh Pythagoras va
Epicuros, cn s phn loai cac hnh thc nha nc la im ni bt trong trit hoc chinh tri
cua Platon va Aristoteles. Vn ao c hoa kt hp vi duy ly hoa quyn lc nha nc
c Socratse nu ra trc tin, nhng ch Platon mi bin no thanh nguyn tc cai tri. Cac
nha nghin cu co th so sanh chu nghia ly tng cua Platon vi quan im thc t cua
Aristoteles trong vic xac lp m hnh nha nc tng lai; hoc so sanh Aristoteles vi
Epicuros trong cach hiu v quan h gia ca nhn va chu th quyn lc: mt ngi nhn
manh tinh nha nc trong quan h vi cac cng dn, ngi kia chu trong n tinh ca th,
s t do cua ca nhn. Trong ly lun v nha nc va quan h quyn lc cua Hobbes u
hin din, vi nhng mc khac nhau, cac cach tip cn va nu. Song du n r net nht
vn la hnh nh Qun vng cua Machiavelli, ngi c xem la cha thc s cua
khoa hoc chinh tri. K tha t tng chinh tri cua Machiavelli, Hobbes em i lp nguyn
tc ca th hoa quyn lc vi Aristoteles. , ch gi lai mt lun im nn tng, ma hu nh
nha t tng nao cua thi ai khai sang cng u chp nhn, o la: mt nha nc tt p
phi phung s li ich cua con ngi. L c nhin Hobbes khng chp nhn hoan toan cach
tip cn cua Machiavelli, vn c bit n di tn goi chu nghia Machiavelli.
Hoc thuyt hai trang thai cua Hobbes th hin mt tich cc ln han ch cua trit hoc
chinh tri cua Hobbes. trng cua trang thai t nhin la khng co bt k thit ch nha
nc nao, o la trang thai bn ngoai xa hi cng dn nh Hobbes t tn (Hobbes, t. 1,
1989, tr. 284). Trn thc t trang thai t nhin trc ht la mt s tru tng hoa duy ly,
nh o ma Hobbes mong lam sang t cac c trng cua bn tinh t nhin cua con ngi
trong dang thun khit nht, Khai nim quyn t nhin (jus naturale) ma Hobbes thng
116

xuyn s dung mang y nghia nhn hnh xa hi, bi l tinh xa hi c gan cho t nhin.
Khai nim nay cng ham cha c thai cua Hobbes i vi tnh trang khng lut phap,
khng nha nc ngay trong thi im hin tai. Do o nn chu y n phep n du chinh
tri trong hoc thuyt hai trang thai cua Hobbes, ch khng ch n gin la cach tip cn phi
lich s, nh mt s nha nghin cu lm tng.
Trang thai t nhin cua i sng con ngi c t trng bi s thng tri cua quyn
t nhin. o la trang thai khng co ao c, trang thai cua bn nng ph bin, gn vi
th gi loai vt. . Trong trang thai y tt c dng nh at n s tuyt i: t do tuyt i,
ham thich tuyt i, quyn lc tuyt i. Nhng thc ra nhng cai tuyt i y ch mang
tinh hnh thc, khng bn vng. T do s hu? Khng phi, v moi ngi u mun iu
li cho mnh, va do o sn sang chim oat cua ngi khac nhng g co th chim oat.
Trong trang thai t nhin khng co s phn inh cua ti va cua anh. T do hoat ng?
Cng cha hn, bi l tm hoat ng cua mi canhn ty thuc vao iu kin sc khe va
kh nng tranh gianh vi nhng thc th khac co cng ham mun. Bnh ng t nhin (t
nhin sinh ra moi ngi bnh ng nh nhau)? Kho thc hin, bi l khng ai mun ngi
khac nh mnh. Quyn lc v han? Hoan toan khng n gin, bi l anh ch co quyn,
nu anh la k manh. Trong trang thai t nhin phi ao c va khng co lut l con ngi
sn sang lam bt c iu g ty thich, nu u sc va khng bi cn tr. Ch co mt th lut,
o la lut ca k mnh. Hai bn nng c bn cua con ngi trong trang thai t nhin - bn
nng gy hn, khi u manh, va bn nng t v, khi bi tn cng.
Hobbes khai quat bc tranh m am y bng cu cach ngn cua ngi La Ma c
ai:Con ngi vi con ngi la cho soi. Tac gi Leviathan vit:T y co th thy
rng khi nao con ngi sng ma khng co quyn lc chung, buc tt c moi ngi khip
s, ho trong trang thai goi la chin tranh, ma chinh la trang thai chin tranh ca tt c
chng li tt c. (Hobbes, Leviathan, M, 2001, tr. 87). Tt c nhng g c trng cho thi
k chin tranh, Hobbes phn tich tip, khi moi ngi tr thanh k th cua nhau, th khng
co bt k s m bao an ninh nao khac, ngoai s m bo do sc manh vt ly va s sang tri
em lai cho ho. Trong trang thai nay khng co ch cho tinh cn c, bi l khng ai ng ra
m bo cho con ngi nhng thanh qu lao ng, v th cng khng co ngh nng, ngh
thu cng, ngh ong tau, ngh hang hi, ngh thin vn, cac hoat ng sang tao vn
chng, ngh thut, nhng ngi nha tin nghi, khng co phng tin vn chuyn va trao
i i hi nhiu sc lc, khng co xa hi, khp ni tran ngp ni s hai trin min va
him hoa v cai cht v bao lc, cn cuc sng con ngi th n c, ngho oi, khng li
thoat, ti tm va ngn ngui.
Hoa ra, theo Hobbes, trong trang thai t nhin moi quyn cua con ngi ch mang
tinh hnh thc: bnh ng ma khng bnh ng thc s, t do ma khng t do, cng bng
ma khng cng bng. Trang thai t nhin la trang thai thu vt, khng co y thc cng ng.
Trang thai y tip din lu dai s e doa s t huy dit cua chinh con ngi. Li thoat duy
nht, tt yu ch co th la thay trang thai t nhin bng trang thai cng dn, trang thai nha
nc. S thay th o xut phat t nhu cu sinh tn va duy tr ni ging, cai nhu cu khng
ch da trn trnh cm tinh, ma c ly tinh cua con ngi. Trong Leviathan Hobbes
nhn manh c hai kh nng - ham thich va ly tinh - u giup con ngi thoat khi trang
thai t nhin (xem Hobbes, Leviathan, M, 2001, tr. 89). Hobbes vit tip:Nhng ham
mun lam cho con ngi co thin hng ha bnh,, la ni lo s cai cht, c mun at
c nhng g cn thit, cho cuc sng no u bng s cn c. Ly tri th gi m nhng n
lc ph hp cua ha bnh, trn c s y con ngi co th i n mt tha thun (Hobbes,
Leviathan, M, 2001, tr. 89).
Du hiu c bn, chu ao cua cua trang thai cng dn la s hin din mt quyn lc
ti cao, hng manh. Quyn lc c xac lp bng con ng kh c (tha c), c tt
c cac ca th tha nhn, cac ca th v sau tr thanh cac cng dn, chiu l thuc vao quyn
lc y. Kh c ra i mt cach tt yu, biu thi qua trnh nhn thc cua con ngi v s
117

bt n va cai cht trong trang thai t nhin. Trong Leviathan Hobbes ch ra nm im

khac nhau gia ngi va vt (ong va kin chng han), nh iu kin con ngi chuyn
t trang thai t nhin sang trang thai cng dn. Con ngi khac vi loai vt vic nhn
thc, th nht, v s nguy him cua lng k va s th hn, ma chin tranh la kt qu tt
yu cua chung, th hai, v tinh hiu thng,, lun coi mnh hn ngi khac; th ba, v thoi
ham danh trong quyn lc, dn n ni chin; th t, v u th ngn ng; va th nm, v
tm trang lo lng thng, ngay c khi sng no u (Hobbes, Leviathan, M, 2001, tr. 118).
Cui cng, Hobbes phn tich, s tha thun gia loai vt vi nhau do t nhin quy inh,
cn s tha thun gia ngi vi ngi mang tinh nhn to. Kh c (tha thun) do o,
gn lin vi kh nng ngn ng cua con ng. Chinh ngn ng a gop phn a con ngi
ra khi trang thai c c. Ngn ng khng ch la phng tin cua nhn thc, ma cn la
nhn t quyt inh cua vn hoa, la cai ma thiu no s khng co nha nc, khng co xa hi,
va l c nhin, khng co c kh c (xem Hobbes, t. 2, M, 1989, tr. 65). Ngoai s bt cp
trong cach hiu v vai tr cua ngn ng, nh a cp phn trc, chung ta khng th
khng thy rng trong lp v cua thuyt duy ngn ng , hay cua s nhm ln kt qu va
nguyn nhn trong mi quan h ngn ng - xa hi loai ngi, Hobbes a nng quan im
quy c - du hiu (quy c - biu tng) ln thanh yu t gia tri, gn kt hu c vi vn
hoa nhn loai, m ra trin vong tm hiu su sc cai th tinh c trng nay, cai th tinh
va mang tinh cht soi chiu va mang tinh cht lung linh cua th tinh con ngi. (M.
Heidegger. Th v nhn bn chu nghia. Bn dich cua Trn Xun Kim, Nha sach Tn An,
Sai Gn, 1974, tr. 26). Tinh cht phn i cua bn tinh con ngi th hin r rang trong
qua trnh hnh thanh tinh nha nc trong t chc i sng. Mt ng la quyn t nhin, cai
quyn mun lam g ty thich, song thc ra ch la quyn hnh thc, v gia quyn va mt
quyn khong cach khong ang la bao, cn c trn tinh tng i cua sc manh vt ly ma
mi ca th co c. o la quyn vinh vin v hnh thc, nhng nht thi v thc cht,, la
quyn lun t trong trang thai bt n. ng khac la kht vng sng, khat vong ha bnh va
n inh, cai khat vong gn vi y thc t chu cua con ngi - mt thc th c l tr, hay noi
nh Descartes, mt thc th bit t duy (cogito ergo sum). Trang thai nha nc, hay trang
thai cng dn, thay th trang thai t nhin, xut phat t y thc vv s tn vong cua con
ngi,. Nha nc, theo Hobbes, la vt th (c th) nhn tao, ra i nh kt qu s tha
thun gia ngi vi ngi, trn c s tin cy nhau va chuyn quyn ln nhau. Trong
Leviathan, Hobbes vit:S chuyn quyn ln nhau la cai ma ngi ta goi la kh c
(contract) (Hobbes, Leviathan, 2001, tr. 91). Trong V cng dn Hobbes cng
vit:Hanh ng cua hai hay nhiu nhn vt, chuyn quyn cho nhau, goi la kh c
(contractus) (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 297). Chuyn quyn hp ly la cach thc duy tr ha
bnh, ma o lai la quy tc chung cua ly tri. Quan im chuyn quyn trong qua trnh
xac lp nha nc co th hiu nh th nay: nha nc c xac lp theo tinh thn t nguyn
hy sinh t do hnh thc, tranh xung t, m bo n inh xa hi. No la kt qu hoat ng
cua con ngi v muc ich cua mnh, la s biu hin tim nng tinh thn to ln trong mi
ca th. Nhng tim nng y c uc kt trong cac lut t nhin. Quyn c thay th bi
lut, va lut y thc ra cng mang tinh t nhin, nghia la cng xut phat t thin tinh con
ngi, nhng la s phn bin i vi quyn t nhin, va la phng tin iu chnh hanh vi
con ngi Hobbes vit trong Leviathan:Lut t nhin, lex naturalis, la mnh lnh, hay
quy tc chung ma ly tri (reason) tm ra, theo o, con ngi bi cm lam iu nguy hai cho
cuc sng cua mnh hoc tc b cac phng tin bo v mnh, va xem thng cai ma anh
ta cho la phng tin tt nht bo v cuc sng (Hobbes, Leviathan, 2001, tr. 89).
Hobbes i hi phi phn bit jus va lex, quyn va lut. Theo ng, quyn nm s t do
lam hay khng lam, trong khi lut chi phi va buc con ngi hng n tnh hung hai
chon mt; quyn va lut khac nhau, tng t nh t do va nghia vu, Tac gi V cng
dn va Leviathan nhn manh:Ni ma t do kt thc, th nghia vu bt u (Hobbes, t.
1, 1989, tr. 298). Lut t nhin theo cach ly gii cua Hobbes cng la lut ao c va la c
s cua lut cng dn. Hobbes phn bit cac lut trong V cng dn. ng vit: Tt c cac
118

lut co th c phn chia thanh, mt la, phu thuc vao ch ai tao ra chung, lut phn
thanh lut Thng va lut con ngi. V phn mnh, lut Thng c chia ra thanh
lut t nhin, hay lut ao c, va lut lp thanh. Lut t nhin la lut ma Thng ban
cho moi ngi trong li bt t do Thng sinh ra, nghia la thng qua l tnh t nhin
Lut lp thnh la lut do Thng kham pha cho con ngi trong li tin tri, ma vi no
Thng hng n con ngi trong hnh nh con ngi. Nhng lut y do Thng
lp thanh (xac lp) danh cho ngp Do Thai, cp n ch nha nc va sng bai thn
linh; chung co th c goi la cc lut cng dn Thng , do o chung c xac lp
danh cho nha nc Israel, mt dn tc c Thng chon. V phn mnh, lut t nhin
co th c phn chia ra lut t nhin dnh cho mi ngi, va ch co lut nay mi c
goi la lut cua t nhin, va lut t nhin dnh cho nh nc, cai co th c goi la lut cua
cac dn tc, va thng c goi la quyn ca cc dn tc (jus gentium) (Hobbes, t. 1,
1989, tr. 415).
Tt c cac lut cua con ngi, theo Hobbes, u la lut cng dn. Hobbes phn loai
lut cng dn nh sau:Cac lut cng dn phu thuc vao i tng cua chung co th c
phn chia thanh cac lut tinh thn va cac lut th tuc. Lut tinh thn - o la lut cp n
tn giao, nghia la phung s va sng bai Thng , xac inh cac nghi l, cac nhn vt, cac
s vt, vi tri cua sng bai, va c vic hoc thuyt nao v Thng cn c truyn ging
cho dn chung (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 416). Cac lut th tuc khng c Hobbes gii
thich, song co th ngm hiu la nhng lut gn vi i sng th tuc cua cac cng dn,
chng han lut xet x, lut thi hanh an, lut cng ch, lut hn nhn v. v. . Tt c cac lut,
mt khi a c xac lp, lp tc tr thanh mt quyn lc bt kh xm pham S ly tng
hoa lut nh th hoan toan co th hiu c i vi nhng ngi ung h trt t lut phap,
mong mun nhn thy qua trnh cung c trt t xa hi, loai tr tnh trang v chinh phu, s
chuyn quyn (lam dung quyn lc) va thoi ham danh, vn la cn bnh nhc nhi trong
lich s nc Anh nhng th k gn y.
Lut t nhin th nht ch r:cn hng n ha bnh tt c nhng ni nao co th;
ch khi nao iu o khng th at c (tnh th bt kh khang), th mi buc phi tin
hanh chin tranh (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 295). Ni dung cn chu y nm v th nht, va
o la ni dung c bn, ma trong Leviathan Hobbes a gii thich thm. Cn tm kim ha
bnh va tun thu ha bnh vi tt c kh nng cua con ngi, bi l kinh nghim lich s a
day rng mt nn ha bnh d kem ci vn tt hn chin tranh. co c iu o mi
ngi phi han ch mt phn t do t nhin cua mnh, nghia la chp nhn chuyn quyn ni dung th hai cua lut t nhin:quyn cua tt c i vi tt c khng nht thit phi
duy tr, mt s quyn ring bit cn chuyn sang ngi khac, hoc t b chung (Hobbes,
t. 1, 1989, tr. 295). T b quyn, o la iu tt yu i vi li ich cua ha bnh va t v.
Hobbes nhc lai y tng nay trong Phuc m:Cho lam cho ngi khac iu ma ban khng
mun ngi khac lam i vi mnh, hoc hay i x vi nhng ngi khac nh chung ta
mong mun ngi khac i x vi mnh (Hobbes, Leviathan, 2001, tr. 110). Han ch t
do gn vi gim bt nhu cu, tao nn s cn bng trong quan h gia ngi vi ngi, o
la l sng, la mnh lnh cua ly tri. Nh vy lut t nhin cng la lut o c, noi khac i:
ly tri con ngi mach bo con ngi ng lm iu g phi o c, tri vi lng tri.
ng nhin khng nn ng nht n gin va thiu cn nhc lut t nhin va lut ao
c, ly tri va lng tri, s hiu bit va cai thin, bi l quan h gia ngi vi ngi ht
sc phc tap va phong phu, khng phi luc nao con ngi cng cn n s phan quyt cua
ly tri, ma ch la xung ng cua con tim bit cm thng va chia s vi ng loai. Chng phi
ngu nhin ma ch nay Hobbes vit lut t nhin cng la lut cua thng , lut ao
c (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 319), ch khac Hobbes lai khng inh lut t nhin khng
phi la tha thun cua con ngi, ma la mnh lnh cua ly tri (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 293),
hoc lut t nhin la bt bin va vinh cu (Hobbes, Leviathan, 2001, tr. 110). Khoa hoc
v nhng lut y la trit hoc ao c chn chinh va duy nht. Hobbes cng lu y:Cac
119

lut t nhin bt buc in foro interno, nghia la buc mong mun thc hin chung, ch
khng buc in foro externo, nghia la vn dung chung vao cuc sng (Hobbes, Leviathan,
2001, tr. 110), bi l, theo ng, vn quan trong la thin chi va kh nng cua con ngi,
va chinh iu o cho phep con ngi va t tin, va khim tn thc hin cac lut trong
nhng iu kin cuth.
Ngoai hai lut c bn va nu, trong Leviathan Hobbes cn k thm khong 10
lut t nhin na, u rut ra t hai lut ban u. Lut th ba i hi s cng bng trong
tun thu cac tha thun, nhn manh rng tun thu tha thun la quy tc cua ly tri, cm
oan chung ta lam iu g phng hai n cuc sng; lut th t chu trong tinh v t
trong quan h ng x; lut th nm cao tinh lich thip; lut th sau day con gni bit
tha th; lut th by i hi s cn nhc cua con ngi trong vic i x vi cai ac; lut
th tam i hi ngn chn moi s xuc pham ln nhau; lut th chinh co th goi la chng
thoi kiu ngao, nghia la mi ngi cn phi tha nhn nhng ngi khac ngang bng vi
mnh v bn tinh; lut th mi i hi s khim tn cua mi thanh vin khi gia nhn kh
c, nghia la khng ai c phep t cho mnh co nhiu quyn hn ngi khac trong cng
ng; lut th mi mt nhn manh tinh cng bng trong phn chia ca ci; lut th mi
hai nu r:Trong trng hp tranh lun cac bn cn giao pho quyn cua mnh cho trong
tai (Hobbes, Leviathan, 2001, tr. 109). y cng la c s Hobbes i n ni dung tip
theo trong quan im kh c, o la: chp nhn mt quyn lc ti cao, mt lut php
thng nht. Quyn lc ti cao v han y, nm trong tay ng chua t, khin ngi ta s hai
va tun phuc, hng hanh vi cua mnh n li ich chung, c Hobbes th hin bng hnh
nh Leviathan - mt quai vt co sc manh van nng, c nu ra trong Kinh Thanh (chinh
xac hn, Leviathan theo ting Hbr la ca su, Giao long, mt thuy quai la vua cua
mun loai ac thu. Xem Kinh thanh, Cu c, sach Gip, 41, 25). Hobbes goi quyn lc
ti cao nh th la quyn lc chung, v no th hin li ich cua tt c moi ngi. Tinh tt
yu cua s chuyn quyn t nhiu ngi sang mt, t quyn hnh thc sang quyn thc
cht la ch no hng n muc tiu ln la m bo an ninh chung cho nhn dn va tinh
nghim minh cua lut phap,, hay noi theo ngn ng hin nay la n nh chnh tr. Tuy
nhin Hobbes ng kh nng chuyn quyn; tac gi Leviathan noi n quyn cua mt
hay cua mt tp hp ngi, mt s ngi. Hobbes vit:quyn lc chung c thit lp
ch bng mt con ng, ma chinh la con ng tp trung toan b quyn lc va sc manh
vao mt ngi hoc nhom ngi, bng a s biu quyt co th quy tt c y chi cua cac
cng dn v y chi duy nht (Hobbes, Leviathan, 2001, tr. 119). L c nhin o hoan toan
khng phi la biu hin cua quan im dn chu, ma ngc lai.
Nh vy, theo Hobbes, nha nc la mt thit ch hin thc hoa phn ly tinh trong
bn cht con ngi, bi l, ch trong trang thai cng dn con ngi mi tr thanh chu th
ao c, vt qua bn nng thu vt trong trang thai t nhin. Cac lut t nhin, nghia la
lut c hnh thanh mt cach tt yu, ph hp vi phn ly tinh va c bn nng sinh tn
(do ly tinh anh thc) cua con ngi, c Hobbes ly tng hoa n mc lam gn chung
vi nhng li rn trong Kinh Thanh. Tnh th hai chon mt ma Hobbes nu ra trong lun
chng v vic chuyn t trang thai t nhin sang trang thai cng dn va vn chuyn
quyn thc cht la phn ng cua ng trc cuc ni chin huynh tng tan tai Anh thi
o: hoc co quyn, nhng o la quyn hnh thc, nht thi va bt n, hoc chuyn quyn
vao mt ngi hay nhom ngi, thng nht moi y chi v mt, va m bo an ninh chung,
khng chin tranh, khng xung t. , khng chin tranh. ng thi cng thc hin cng
bng t nhin. Hobbes vit:do ch mong mun cua nhiu y chi hng n muc tiu duy
nht cha u duy tr ha bnh, va s bo v no mt cach ang tin cy, nn i hi phi
co mt ch duy nht (thng nht) cua tt c moi ngi nh phng tin cn thit m
bo ha bnh va gi gn no. Ma iu nay ch co th thc hin c trong trng hp mi
ngi em y chi cua mnh tun phuc y chi duy nht khac (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 330). S
thng nht a c xac lp nay, theo Hobbes, goi la nha nc hay xa hi cng dn
120

(societas civilis), va c din mao cng dn (persona civilis). Quyn lc ti cao, do ch

c xac lp trn c s m bo an ninh chung va trn ap bao loan, nn cng la mt tt
yu. Hobbes vit:Vy la, do ch nhm m bo an ninh cho mi ca th ring bit va ha
bnh ph bin ma quyn cn thit s dung thanh kim cng ly trng phat c trao cho
mt hay mt nhom ngi nao o, th ngi y hay tp hp ngi y l c nhin c xem
la co quyn chim hu quyn lc ti cao trong nha nc (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 336 337).
Phng an ly tng cua Hobbes la chuyn quyn sang tay mt ngi, va iu nay co
nghia la ng khng tan thanh nguyn tc cai tri dn chu, ma hng n m hnh nha nc
qun chu chuyn ch. Hobbes goi s ng y chuyn quyn t cac cng dn sang quyn lc
thng nht mt ngi - nha vua, la biu hin cua t do cng dn, ma cu th la t do la
chn. T do ng nht vi tinh t nguyn va t chu trong y thc, nghia la con ngi thc
c s la chon cua mnh, y thc c rng mnh la chon nh th, ch khng khac i,
vi muc tiu r rang la hoa bnh va an ninh chung, ma o lai la iu kin tin quyt cua n
inh chinh tri va phat trin t nc. Hobbes vit:T do va tt yu thng nht vi nhau.
Chng han, nc cua con sng khng ch co t do, ma cn co tinh tt yu chy theo dng.
Chung ta cng nhn thy s thng nht nay trong hanh ng c moi ngi thc hin mt
cach t nguyn. Tht vy, do ch cac hanh ng t nguyn din ra t y chi con ngi, nn
chung din ra t t do (Hobbes, Leviathan, 2001, tr. 146). Hobbes cn gii thich thm,
rng nu c th (con ngi) nhn tao, tc nha nc, c con gni tao ra nhm m bo
hoa bnh va s t bo v chung, th xing xich nhn tao chinh la cac lut cng dn, cai ma
con ngi cn thng xuyn hp sc cung c cho cuc sng cua mnh khng bi ri vao
vng xoay cua t do t nhin nh trang thai trc y. Cn phi hiu, Hobbes nhn
manh, t do cng dn chinh la t do trong khun kh lut php, ch khng phi t do
mun lam g tu thich, t do vt ly (xem Hobbes, Leviathan, 2001, tr. 147). Trong V
cng dn Hobbes vit v thc cht cua t do cng dn:T do cua cac cng dn th hin
khng ch, cac lut nha nc khng ph bin cho ho, va khng ch, nhng ngi nm
quyn ti cao trong nha nc khng th tao ra c bt k lut nao ma mnh cho la thich
hp. T do cn phi c hiu chinh la theo ngha, mi ngi s dung t do cua mnh
nh quyn ma cac lut cng dn cho phep (Hobbes, t. 1, 1989, tr. 409).
Trong chng XVIII va chng XXI cua Leviathan, Hobbes phn tich kha k vn
quyn cua nha vua va t do cua cng dn. S phn tich nay co tinh n tihn quy inh lich
s cua vn quyn lc va cac quan h quyn lc. No c hiu nh s phn ng cua
Hobbes i vi nhng biu hin mang tinh thu vt trong quan h gia ngi ma ng
tng chng kin. V th Hobbes thin v han ch quyn cng dn va tng quyn nha
vua. Nhng do ch nha vua cng do cac cng dn bu ln, nn cng cn tun thu cac tho
thun a danh cho mnh. Hobbes nu ra 13 quyn cua nha vua, tom y nh sau: 1)nha vua
co toan quyn i vi thn dn; 2)nha vua khng c vi pham tho thun, va do o,
khng ai trong s cng dn c t b quc tich cua mnh, vin c nha vua vi pham nghia
vu nao o; 3)nu a s nht tri tuyn b ai o lam vua, th ai khng nht tri cng phi thun
theo, nu khng mun bi loai tr ra khi cng ng; 4)cng dn phi t ra co trach nhim
i vi vic lam va phan quyt cua vi vua c lp nn; 5) cac cng dn khng c
quyn trng phat nhau mt cach tu tin, nu nha vua khng cho phep; 6) quyn lc ti
cao (cua nha vua) co y u thm quyn xac inh hoc thuyt hay quan im nao cn tr
hay thuc y tai lp hoa bnh, t o cho phep chung tn tai hay bi loai b trong xa hi;
7)quyn lc ti cao la quyn n inh cac quy tc hng dn con ngi cach thc s dung
li ich va iu khin hanh vi; 8)phn cu thanh cua quyn lc ti cao la quyn phap ly,
nghia la quyn xem xet va gii quyt moi cuc tranh lun, lin quan n lut cng dn va
lut t nhin; 9) trong thm quyn cua quyn lc ti cao co quyn tuyn b chin tranh va
ky kt hoa bnh vi cac dn tc va quc gia khac; 10) quyn la chon cac c vn, cac b
trng, cac chc vu cng chc c dn s ln qun s; 11) nha vua c quyn khen
121

thng cho nhng ngi di quyn va cac cng dn cua ci va danh vi, ng thi x phat
bng cac hnh thc tng t; 12) nha vua nhn thy s cn thit a ra nhng lut bi
thng danh d va xac lp s phn cp gia tri con ngi. Vic lam nay co tac dung iu
hoa cac quan h xa hi, hng n mt khng gian xa hi hoa bnh va ng thun gia cac
cng dn.
So sanh ba hnh thc quyn lc c bn - qun chu, dn chu, quy tc - Hobbes nhn
manh u th cua qun chu, va danh cho no s quan tm c bit, mc d bn thn ng cho
rng tn goi nha nc khng quan trong, bi l vic chuyn quyn lc c thc hin
thng qua y chi cua nhn dn, va trong trng hp o s ng thun t no a la biu hin
quyn lc. . Ong ch ra cac tiu chi cua mt ng vua tt, nhng vn v kh nng va gii
han quyn lc nha vua. Tuy nhin, Hobbes phn i c tai tri, v theo ng, no tt yu dn
con ngi n s him khich va nghi ng, k, dn xa hi n trang thai xung t, do
khng th sng ni trong bu khng khi cng thng, ngt ngat ma k c tai tao ra.
Nh vy Hobbes la ngi ung h mt quyn lc tp trung manh, chng lai nguyn
tc phn quyn, bi l phn quyn, theo ng, lam suy yu ngay chinh quyn lc. Bng cach
y Hobbes tuyn b, mnh a xac lp c mt th cng ngh quyn lc, mt khoa hoc
v quyn lc da trn s hiu bit bn cht con ngi.
Han ch trong quan im chinh tri - xa hi cua Hobbes cng la han ch lich s tt
yu hu ht cac cac nha trit hoc th k XVII. Bn canh o khng th khng tinh n
ong gop cua Hobbes vao s phat trin cua trit hoc chinh tri cn ai. Thc nht, Hobbes la
ngi trit chng thn quyn, theo chu nghia t nhin thn lun - phng an ph bin
cua trit hoc thi k nay. Hobbes xem tin ngng va khng tin ngng la cng vic ring
t cua mi ngi, nhng trong cng vic xa hi cac cng dn phi tun thu toan din chinh
quyn th tuc. . Th hai, d xem m hnh nha nc qun chu chuyn ch la la m hnh
thich hp trong vic n inh chinh tri, Hobbes cng lam gn t tng cua mnh vi m
hnh nha nc phap quyn,, th hin s khng inh mt nha nc thng nht, co chu
quyn, i hi thu tiu tnh trang bt bnh ng va s khac nhau v quyn cn c vao quy
inh va tha k, v v ng cp. Quan im trung hoa li ich, mi quan h gia cng
dn va nha nc, ao c va phap lut, gia nha vua va cac cng dn c Hobbes phn
tich kha thuyt phuc, va thin v cao tinh thn cng dn cua con ngi. V trong trit
hoc chinh tri cua mnh Hobbes va da vao m tip t duy truyn thng cua ngi Anh
(chu nghia duy danh, chu nghia kinh nghim), lai va tranh thu nhng thanh qu cua toan
hoc va c hoc cua thi ai, nn a gy ra nhng anh gia mu thun nhau gia cac nha
nghin cu: ngi th cho rng ng mong mun khi phuc ch qun chu, ngi th
chng minh thin cm cua ng i vi nn cng hoa. Thc ra, vn khng n gin nh
vy. Hobbes co th ng v phia cng hoa, nu no khng gy ra nhng xung t m mau
va s him khich giai cp. T tng mt nn hoa bnh ti vn tt hn chin tranh noi ln
khat vong cua Hobbes v mt xa hi an ninh va n inh. Hobbes khng thu tiu t do,
nhng nhn thy gia phi tr cho t do v han, th t do vt qua c cac inh ch lut
phap, th t do bin con ngi thanh k vi k ang thng, va dn ti kt cuc bi thm la
cai cht bnh din nhn loai. Khac vi Machiavelli, ngi chu trng cu canh bin
minh cho phng tin, Hobbes i hi nha cm quyn phi lun y thc rng quyn lc
cua mnh th hin y chi cua dn chung, do o khng th hy sinh con ngi ch v s bn
vng cua quc gia. nghia cnh bao trong trit hoc chinh tri cua Hobbes t ra cn thit
trong qua trnh nhnt hc va x ly cac tnh hung chinh tri. Chng phi ngu nhin ma cac
nha ly lun theo truyn thng t do sau nay nh Rousseau, Diderottm thy Hobbes
nhiu im tng ng, cng nh nhiu bai hoc quy gia i vi vic xac lp qaun im
chinh tri - xa hi cua mnh. Hobbes la mt trong nhng nha trit hoc cn ai u tin hnh
thanh nn ly lun v tha hoa, mt vn ln trong nhn hoc trit hoc va chinh tri. Ong
cng xem xet vn quan h gia vn hoa va tn giao t goc gia tri, nh o ma vach ra
c tinh quy inh lich s - vn hoa cua tn giao.
122

Lich s nhn loai, theo Hobbes, bt u t Adam, do Chua sang tao ra va truyn cho
ngn ng, mt nhn t cc ky quan trong cua vn hoa. Con ngi vi tinh cach la chu th
sang tao nn nha nc, c so sanh vi s sang tao vi ai cua Chua. V phn mnh nha
nc tr thanh iu kin c bn cua vn hoa, bi l ch trong nha nc mi ng tri ly tri,
hoa bnh, an ninh, thinh vng, s tng tr, thin y, khoa hoc va lng tri. Ngc lai, bn
ngoai nha nc ch co duc vong, chin tranh, bt n, ngho oi, k, cai ac, s dt nat va
v lim s.
Nu vi Bacon tri thc bin thanh sc manh, th vi Hobbes bn thn sc manh,
quyn lc phi c xy dng trn c s tri thc ung v bn tinh con ngi, phi tr
thanh mt th cng ngh quyn lc, mt khoa hoc v quyn lc. iu kin lich s nc
Anh a tao ng lc Hobbes xy dng cng ngh quyn lc ly s hoa bnh, n inh
chinh tri va chu quyn quc gia lam muc ich chung cuc. Chinh y th hin s kt ni,
va c s iu chnh lich s trong khoa hoc v quyn lc t N. Machiavelli n T. Hobbes
va J. J. Rousseau. Nha t tng sau cng a thc hin s iu chnh cn thit phng an
Kh c xa hi cua Hobbes, thay i vi tri cua ng chua t, cng nh quan im chuyn
quyn. Nc Phap th k XVIII khac xa vi nc Anh gia th k XVII; tng t nh
vy phng an iu chnh cua Phap sau Roussaeu khac vi phng an iu chnh cua nc
Anh sau Hobbes va ng thi vi J. Locke thng qua bin c 1688.
Tom lai, vi phng an kh c xa hi Hobbes a xac lp th khoa hoc v quyn
lc da trn s hiu bit bn cht con ngi va cac li ich thit thn cua con ngi. Nc
Anh thi k ni chin a tac ng n quan im li ich cua Hobbes. Theo ng, li ich
thit thn nht, ng thi la muc tiu phn u cua moi thanh vin xa hi, la ha bnh, n
nh, ch quyn quc gia, an ninh c nhn v an ninh x hi. Noi khac i, Hobbes nhn
manh li ich chinh tri, cai li ich tr thanh kich thich t cho moi n lc cua con ngi
trong iu kin phn hoa xa hi gay gt nh nc Anh sau 1640. o la cach tip cn lich
s - cu th, va do o, khi anh gia t tng chinh tri cua Hobbes, cng cn t no trong bi
cnh lich s cu th, cai bi cnh lam nn c s thc tin va nhng suy oan ly lun cua t
tng chinh tri Hobbes. Tm hiu cac nha t tng trong nhng thi ai khac nhau, ch
nn ap t cho ho nhng iu ma ho cha th nghi n hoc cha th vt qua, ma cn gii
ap cu hi trc tin: mnh t hin thc nao tao nn gia cho nhng t tng y.
Hang loat t tng chinh tri cua Hobbes co xu hng chng c quyn, s phn bit
ng cp, chng thn quyn, v th gii quy tc va Nha th khng hai lng, thm chi t
thai th ich. Nm 1663 Giao hoang Roma a cac cng trnh cua Hobbes vao dang
sach cm lu truyn. Tuy nhin nc Anh, sau nhng bin c lich s vao nhng nm 80
khng quay lng lai vi Hobbes, ma xem ng nh mt trong nhng ngi t ra va gii
quyt thanh cng cac vn lin quan n lich s nc Anh va nhn loai, th hin quan
im v s cn thit xac lp b may quyn lc da trn nhu cu thc tin cua con ngi. J.
Locke tip tuc trin khai va ci bin t tng chinh tri - xa hi cua Hobbes cho ph hp
vi iu kin lich s mi.
3. Descartes (1596-1650) v s ra i khuynh hng duy l trong trit hc cn i
a. Cuc i v tc phm
Descartes la mt trong nhng ngi sang lp trit hoc cn ai, chim linh mt trong
nhng nh cao cua lich s trit hoc th gii. , c ghi vao bin nin s khoa hoc nh mt
trong nhng tn tui kit xut, cha u cua tri thc khoa hoc th k XVII.
Descartes sinh ngay 31 thang 3 nm 1596tai mt thi trn nh tnh Tourin. Nm 1615,
luc 19 tui, sau khi kt thuc ph thng trung hoc Descartes theo hoc nganh lut va y tai
trng ai hoc cua thanh ph Puatie. Ba nm sau Descartes chuyn sang Ha Lan hoc tip.
Cng nm o Descartes vit tac phm u tin Lun v m nhac. Trong khong thi gian
t 1619 n 1621 Descartes lam si quan tnh nguyn, nh o ma c i nhiu ni nh
c, Ao, Hung. T 1622 n 1628 Descartes sng chu yu tai Paris, song danh nhiu thi
123

gian cho vic chu du, t Thu S n Italia o la thi ky lai du n su m va tt p

n sang tao khoa hoc va trit hoc cua Descartes. T ma thu nm 1628 Descartes quyt
inh sinh sng tai Ha Lan,, v nhn thy ni y co iu kin nghin cu khoa hoc hn
Phap. Descartes sng tai Ha Lan hn 20 nm, trong o co 3 ln tr v nc. Sut i mnh
Descartes chuyn tm nghin cu khoa hoc, qun c lp gia nh. Ong tng tuyn
b:nim vui cuc sng ln nht cua ti la nim vui t tng trong nhng tm ti chn ly.
Trong hai nm rng (1627 - 1629) Descartes vit tac phm ln Cc quy tc hng dn l
tr. Nm 1629 Descartes ghi danh hoc trit. Nm 1630 ng lai ghi danh hoc nganh toan,
va ngay lp tc bi cun hut vao o.
Thc ra nhng nm ai hoc nh hng khng ln n t tng trit hoc cua
Descartes, do cac bai ging trit hoc t ra nham chan, xa ri thc tin, mang nng tinh giao
hun thun tuy. T ac cm i vi cac t tng v b,, Descartes chuyn sang nghin cu
vn phng phap va u t cho khoa hoc. Ngay khi n Ha Lan, Hobbes bt tay vao
vit mt cng trnh khoa hoc cuth, vi tn goi Th gii. Cng trnh ang n ch kt
thuc th Descartes nghe tin Galilei bi toa an giao hi kt an nng n va trng phat do a
xut bn mt tac phm mang tinh thach thc i vi thn quyn vao nm 1632 - quyn
i thoai v hai h thng c bn nht cua th gii - h thng Ptolemei va h thng
Copernic. La mt tin Thin Chua giao, Descartes quyt inh hoan cng b tac phm
cua mnh, khi xet thy o co mt s ni dung gn vi t tng Galilei, mc d Ha Lan
khng phi la nc chiu nh hng cua Vatican.
Vao nm 1637 Descrtes vit bng ting Phap tac phm Lun v phng phap, la
tai liu co tinh cng linh, trong o trnh bay nhng vn c bn cua trit hoc va inh
hng nghin cu khoa hoc. y la mt tac phm ngn, c ong, nhng lai c Descartes
chia ra thanh 6 phn, vi nhng vn ranh mach, chng han, phn 1 - nhn thc khoa
hoc, phn 2 - cac quy tc` c bn cua phng phap, phn 3 - cac quy tc ao c, c rut
ra t phng phap chung, phn 4 - cac vn cua Siu hnh hoc, trc ht la vn tn tai
cua Thng va vn linh hn con ngi, phn 5 - cac khoa hoc trit hoc khac nh vt
ly, sinh hoc, y hoc, phn 6 - vn lam th nao thm nhp su hn vao ci bi him cua
t nhin, gii thich ung no, t o nng cao vi th con ngi (Xem R. DescartesTac phm
gm 2 tp; t. 1, Nxb Mysl (t tng), Moscou, 1989, tr. 250, bn dich ra ting Nga).
lam su sc hn th gii quan cua mnh, nm 1641 Descrtes xut bn tai Paris
cun Lun v trit hoc th nht, vit bng ting Latinh. Nm 1642 tac phm c tai bn
tai Amsterdam. n nm 1647 bn ting Phap ra mt tai Paris vi tn goi khac - Nhng
suy t siu hnh hoc. Uy tin khoa hoc ngay cang tng cua Descartes a gy lo ngai cho
nha th. Mt chin dich bi nho Descartes c dan dng, quy tu cac nha hoat ng tn
giao, cac giao s thn hoc, va c mt s nha khoa hoc.
Trong nhng nm thang kho khn y Descartes xut bn tai Amsterdam tac phm
Nguyn ly trit hoc bng ting Latinh(1644), sau o dich sang ting Phap (1647). y la
tac phm co tinh cht h thng hoa toan b t tng trit hoc cua ng, trong o ni bt cac
vn siu hnh hoc, phng phap lun, vt ly hoc (hoc thuyt v vt th, v th gii, v
Trai t, cng nhng vn c a vao cai goi la trit hoc th hai nay) Trong khong
thi gian t nm 1645 n 1648 bn canh hoat ng khoa hoc va tip tuc nghin cu trit
hoc Descartes bt u chuyn hng quan tm sang vn con ngi, vn dung cac
nguyn ly c hoc va vt ly hoc vao vic gii thich c th ngi va ng vt. Tuy nhin
cng trnh M t c th ngi. S hnh thanh ng vt khng c ra mt c gi.
Thang 12 nm 1649 Descartes cng b Nhng xung ng cua tm hn, mt tac phm
mang tinh cht nhn hoc. Chinh trong thi gian nay ng co mt tai thu Thu in theo
li mi cua n hoang Christina. Nh s giup cua Descartes Vin han lm khoa hoc
Thu in a ra i. y cng la chuyn i cui cng cua Descartes; ng bi cm lanh va
mt vao ngay 11 thang 2 nm 1650. Sau mt thi gian di hai cua Descartes c chuyn v
t quc.
124

Descartes, khac vi F. Bacon, hu nh khng tham gia trc tip vao cac bin c
chinh tri tai qu hng, thm chi phi sang sinh sng tai Ha Lan ch chuyn tm lam
khoa hoc. Tuy nhin cac vn th gii quan va phng phap lun do ng nu ra mang
m du n cua thi ai cua kham pha va phat minh, cua tinh thn hoai nghi va sang tao,
cua xu hng tai thit lai i sng xa hi trn c s ly tinh, vt qua trt t xa hi phi
ly. Ni dung cac tac phm cua Descartes, cng nh s nghip cua ng, co y nghia c bit
i vi s hnh thanh nhng iu kin cho cach mang Phap trong tng lai. Quan im
cach tn trong khoa hoc va chu nghia nhn vn qua thai ph phan i vi thn quyn,
cao quyn bnh ng t nhin gia ngi vi ngi, i hi m rng khng gian vn hoa
cho tt c moi ngi, loai tr thoi trng gi trong sinh hoat, a gii thiu hnh nh
Descartes nh mt trong nhng ngi m ng cho phong cach t duy mi, trong truyn
thng duy ly c in phng Ty. Noi cach khac cn xem xet Descartes hai hnh nh nha trit hoc va nha bac hoc. Trc khi ban n th gii quan va phng phap lun cua
Descartes, cac nha nghin cu lich s trit hoc nhn manh tinh nhn vn trong t tng
cua ng. Song, o la th chu nghia nhn vn nao? Chu nghia nhn vn Descartes th hin
s quan tm n t nhin, qua o cao kh nng v sc mnh cua con gni. Copernic,
Galilei, Paraselsus, Telesio, Patrizi, Bruno, Campanella, Kepler la nhng nha khoa ohc
va trit hoc t nhin Phuc hng, nhng ho a vt qua uy quyn t tng, chu nghia giao
iu Kyt giao nu ra quan nim phi tao hoa v t nhin, tinh t chu cua t nhin di
hnh thc phim thn va vt hoat lun, nhn manh mi lin h va s tac ng ln nhau gia
v tru va con ngi. Th trit hoc t nhin kiu o, mc d cn chiu nh hng cua ma
thut va thut gi kim, a kich thich Descartes.
Chu nghia hoai nghi xa hi va chu nghia nhn vn Kyt gaio Phuc hng, nht la chu
gnhia hoai nghi Montaigne, cng la ci ngun su xa cua t tng nhn vn Descartes Chu
nghia hoai nghi n hoa vi cu hi ni ting Que sais-je ? (Ta bit c g?) va chu
nghia t nhin (nhn manh bn tinh t nhin cua con ngi, cua xa hi, cua tao hoa noi
chung) tac ng phn nao n t tng Descartes vi tinh cach nha khoa hoc va mt tin
Thin Chua giao. Co th hnh dung mt s kt ni t tng t Erasmus (chu nghia nhn
vn Kyt giao), xuyn qua Rabelais, Montaigne n Descartes.
Nhng Descartes la nha trit hoc - nha bac hoc. bnh din nay mt ln na thi
Phuc hng lai th hin vai tr gi m cua mnh i vi thi cn ai bng cach lam sng lai
hnh nh Euclide va Archimedes. Vao th k XVII nu khng co khoa hoc t nhin ton
hc hoa th khoa hoc tht kho at c hiu qu thc tin, nghia la tng bc tr thanh lc
lng sn xut. V phn mnh ton hc ho khoa hc t nhin tht kho thc hin ma
khng cn n tin b trong chinh toan hoc. Descartes la ngi i tin phong trong vic
xac lp toan hoc hin ai, vi nhng ky hiu X, Y, Z ma hin nay chung ta khng h xa la.
Khai nim i lng bin thin cho thy mi quan h gia con s va ai lng trong toan
hoc mi. Descartes - mt trong nhng tac gi mn hnh hc gii tch, vi s thng nht cac
ai lng hnh hoc va s hoc.
Mc d la mt tin Thin Chua giao, song hoat ng khoa hoc cua Descartes khin
cho nha th lit cac cng trnh cua ng vao danh muc sach cm i vi nhng ngi theo
ao Thin Chua. T tng t do, tinh thn hoai nghi khoa hoc, d khng ung cham trc
tip n vng quyn, vn bi gii quy tc thn nha vua xem nh mm hoa i vi ch
chuyn ch. iu hin nhin la cach tip cn cua Descartes v chn ly, cac quy tc vang
hng dn ly tri do Descartes khi xng a tao nn sc hut i vi nhng ngi tr tui,
vn khng chp nhn mt chiu th chn ly sn co, bt bin, tn tai hang trm nm trong y
thc con ngi. Trc lan song chng i t tng ci cach, vua Louis XIV ra lnh cm
ging chu nghia Descartes tai khp cac vng lanh th nc Phap. Ch n khi Cach mang
t sn Phap thanh cng di sn va tin tm Descartes mi c t vi tri danh d.
Descartes - nha khai sang, nha nhn vn, tr thanh biu tng cua thi ai bng chay khat
vong chin thng cua ly tri trc cai phi ly. .
125

b. i tng trit hc
Trong bc th cua tac gi gi cho ngi dich Cac nguyn ly trit hoc ra bn ting
Phap Descartes nhc lai nhim vu cua mnh la; th nht, lam sang t khai nim trit hoc;
th hai, xac inh pham vi va chc nng cua tri thc trit hoc, vi tri cua no trong h thng
cac gia tri vn hoa cua mi dn tc, mi quc gia. Vi nhim vu th nht, Descartes nhn
manh y nghia cua thut ng trit hoc ma ngi Hy Lap lai - Descartes vit:T trit hc
ct nghia qua trnh vn n s thng thai,va s thng thai c hiu khng ch nh s
khng ngoan trong cng vic, ma c tri thc a hoan thin v tt c nhng g con ngi co
th bit; o la th tri thc hng dn cuc sng chung ta, phuc vu cho vic bo v sc
kho, va c cho nhng phat minh trong trong tt c cac nganh ngh thut (arts)
(Descartes, tp. Gm 2tp, t. 1, 1989tr. 301).
mt ch khac trong bc th o Descartes vit:Moi trit hoc ging nh mt cai
cy, ma r cua no la siu hnh hoc, thn la vt ly hoc, cn cac canh xut phat t thn cy y
la tt c nhng khoa hoc khac, c quy v ba khoa hoc c bn: y hoc, c hoc va ao c.
Ti coi khoa hoc cui cng la khoa hoc cao nht va hoan thin nht, cai gi inh tri thc
y u cua cac khoa hoc khac va la nc thang cui cng vn n s thng thai cao nht. .
Tng t nh qu khng thu hoach t gc va t thn, ma ch t oan cui cua canh,
tinh hu dung c th cua trit hoc phu thuc vao cac b phn cua no (Des. , t. 1, tr.
309). Quan im v tinh thng nht cua tri thc trit hoc va tri thc khoa hoc cu th co lich
s lu dai, bt u t Aristoteles. Tuy nhinvao thi Aristoteles khoa hoc cha phat trin
thanh cac khoa hoc chuyn bit vi h thng ly lun ring, cn thi ai Descartes a la thi
ai cua bng n phat minh. Cac khoa hoc chuyn bit hnh thanh t nhu cu cua thc tin
xa hi, va v phn mnh chung th hin tinh hu dung thc tin. C hoc, y hoc, ao c ch
la nhng nganh in hnh. Theo cach hiu cua Descartes, cy tri thc khng ch co vai
nhanh tng trng, hay s sc s v sc mau, ma cn tao ra nhng qu ngot cho con ngi.
im nay Descartes nht tri vi Bancon v tinh hu dung cua tri thc, nhm i lp vi
tri thc kinh vin, la th tri thc cua nhng nha bac hoc phng giy, ch chu trong n tinh
uyn bac cua thut ng, cua cach din at, ma khng gn lin vi nhng nhu cu thc tin.
Quan im v tinh thng nht cua tri thc cho phep tm hiu su sc hn lin minh
gia trit hoc vi cac khoa hoc khac, c khoa hoc lich s ln khoa hoc t nhin, vach ra
mi lin h, s tac ng ln nhau, ch c nhau cua chung. Trong s thng nht o trit
hoc, ung hn, siu hnh hc, ong vai tr nn tng. Tuy nhin cach ly gii v lin minh
trit hoc (siu hnh hoc) - khoa hoc nay gia Descartes va Bac0n co s khac nhau nht
inh. Theo Bacon, trit hoc khng th phat trin, nu khng bam sat vao cac thanh qu cua
khoa hoc, khng cn c vao nhng kt lun cp mt, tc cp khoa hoc chuyn bit, t
o mt mt iu chnh ngay chinh cach tip cn cua mnh, mt khac a ra nhng khai
quat cp hai - nhng khai quat vt ra khi khng gian cua khoa hoc chuyn bit, vn
n khng gian rng hn, gi m hng i mi cho sang tao khoa hoc, hay thp ln mt
ngon uc tri tu cho con ngi. Phng phap lun thc nghim cua Bacon ch ra s l
thuc cua siu hnh hoc vao cac kt qu nghin cu cua vt ly, thin vn. at n chn
ly, kham pha s vt, cn tip cn s vt; tng t nh vy, hiu bn cht s vt, cn bt
u t ch m t va gii thich ung s vt, o la chu trng cua ngi sang lp chu
nghia kinh nghim duy vt Anh. Trong khi o phng phap lun duy ly cua Descartes nu
ra yu cu trc tin la nm vng cac nguyn ly siu hnh hoc, t o i n nm vng cac
nguyn ly cua vt ly hoc va cac khoa hoc cu th khac xut phat t no. S i lp nay ch co
th c khc phuc vao cac th k tip theo. .
Thng chim vi tri c bit trong siu hnh hoc Descartes. La mt tin Thin
Chua giao, Descartes xem xet Thng ngay trong phn u tin cua Cac nguyn ly
trit hoc, bi l, theo ng, tri thc v Thng ong vai tr quan trong i sng con
ngi. phn nay Descartes ban v Thng 17 mnh , tp trung vao my im
126

chinh sau: tri thc v Thng la tri thc chn ly, khng co g phi hoai nghi c; Thng
la thc th hoan thin ti cao, biu tng cua tri thc tuyt i; Thng la mt hin
hu phi vt th, vinh vin; nguyn nhn cua nhng sai lm trong nhn thc cua con ngi
khng nm Thng (xem Descartes, t. 1, 1989, tr. 318 - 377). Tin vao Thng ,
theo Descartes, khng hoan toan ha thp tri thc va khat vong nhn thc cua con ngi.
Ngc lai, nim tin trong nhiu trng hp kich thich qua trnh kham pha t nhin. Nu
xem Thng la biu tng cua s hoan thin va cua sang tao, th Thng cng mang
y nghia la cai tuyt i, cai ma con ngi t th h nay sang th h khac xem nh muc dich
cao nht cua nhn thc. V th thn lun cua Descartes th hin nh cu ph bin cua thi
ai ng. .
. Bn canh o, vi tinh cach lla mt nha khoa hoc, Descartes ku goi con ngi cng
hin tri tu va sc lc cua mnh cho vic hkam pha gi7oi t nhin, phung s li ich chung.
Ong ph phan nhng u oc thin cn ch nghin cu t nhin theo mt con ng a
vach sn, ma khng t tao ra cho mnh con ng mi (xem Descartes, t. 1, 1989, tr. 308).
Descartes bc bach: muc tiu ma ti t ra cho mnh khi xut bn cng trnh nay
(cac nguyn ly trit hoc - NT), c hiu mt cach ung n, ti mong mun ch ra
y mt trt t, cai trt t ma, nh ti cm nhn, cn c nhng ngi co y inh soi sang
mnh tun thu. Nhng ai ch mi co c tri thc thng thng va cha hoan thincn
trc ht xac lp cho mnh cac quy tc ao c u hng dn cng vic thng nht.
Sau o cng cn nghin cu lgich hoc, nhng khng phi th lgich ma ngi ta a hoc
trong trng: lgich y ch la mt dang phep bin chng (luc nay Descartes, cng nh
nhiu nha trit hoc th k XVII, t thai c1 cm i vi phep bin chng, xem no la th
phng tin ngu tao chn ly, ging nh thep chng minh thng thng hoc thut tranh
bin - NT), ch day cach thc truyn at cho ngi khac cai ma chung ta a bit va thm
chi day noi ma khng nghi n vic cai g chung ta cn cha bitKhng, lgich ma ti
noi n la th lgich day cach hng dn ly tri mt cach tho ang giup nhn thc
nhng chn ly ma chung ta cha bit (Sd, tr. 308 - 309).
Tom lai, i tng cua trit hoc, theo Descartes, la:1) siu hnh hoc, tm hiu c s
ca nhn thc, t gii thich cac thuc tinh cua Thng , tinh phi vt th cua linh hn,
n gii thich cac khai nim phn minh, r rang, n gin khac; 2)vt ly hoc, vi vic xac
inh c s chn l ca cc vt th vt cht, xem xet s hnh thanh, phat trin v tru va cac
hin tng cu th cua no; 3) cac khoa hoc khac, i su vao bn tinh cua thc vt, ng vt,
con ngi (y hoc, c hoc, ao c hoc). T bng phn loai i tng trn rut ra: 1) tinh
thng nht cua tri thc khoa hoc: 2) siu hnh hoc la nn tng tri thc cua con ngi, la c
s phng phap lun cua cac khoa hoc khac
c. Descartes v Bacon
im tng ng c bn v t tng gia Descartes va Bacon la c hai ng u
tha nhnchn ly khach quan. Trong hoc thuyt v cac ngu tng, Bacon ph phan uy
quyn t tng nh tr lc i vi s phat trin tri thc khoa hoc, va khng inh rng
chn ly - a con cua thi gian, ch khng phi cua uy quyn. Trong trng hp nay,
thi gian tr thanh s thm inh tinh ung n (hay ngc lai) cua tri thc. Descartes th
trong Cac quy tc hng dn ly tri va bai vit ngn Tm kim chn nh anh sang t
nhin nhn manh s cn thit xac lp phng phap khoa hoc, giup con ngi tranh khi
nhng sai lm ng nhn, ri vao tnh trang mt phng hng hoc thiu t chu trong
anh gia vn . tm kim chn ly v s vt cn phi co phng phap - Descartes
nhn manh nh vy (Descartes, t. 1, 1989, tr. 85).
im tng ng tip theo gn vi tinh thn hoai nghi va ph phan i vi tri thc
kinh vic trung c va chu nghia giao iu trong khoa hoc. , cao vai tr cua anh sang t
nhin cua tri tu con ngi, th anh sang ma nh no chu nghia ph quat Kyt giao bi
loai tr dn, thay th no la nhn thc lun khoa hoc, giup con ngi pha v cac rao cn,
127

cac vng cm i vi tri thc. Trit hoc thc tin, hay trit hoc co inh hung thc tin,
c c Descartes ln Bacon xem nh kt qu tt yu cua thi ai ci cach mi trng
sinh hoat khoa hoc; thi ai a a trit hoc t tng cao cua tinh t bin xung mnh t
trn tuc.
C Bacon ln Descartes u xem ci cach trong khoa hoc la iu kin trc tin lam
lanh manh hoa u oc con ngi, thuc y tin b xa hi - ho la nhng nha cach mang
trong linh vc tri thc, ch khng phi trong i sng chinh tri - xa hi. Hun tc Bacon
tng la ngi ng u chinh phu hoang gia, bo v nn qun chu, bnh vc ch thuc
ia. Lin tng n s xm lng cua ngi man di vao quc La Ma, gy nn kt qu bi
thm, Bacon lo ngai nhng cuc ci cach chinh tri s gy nn chn ng xa hi, pha v
cuc sng bnh yn cua nhn dn. V th m hnh nha nc ly tng cua ng v cn bn
vn thit k theo hnh mu nn qun chu Anh (trong New Atlantis). Descartes th hu nh
tach mnh ra khi i sng chinh tri nc Phap. Th nhng, bt chp iu o nhng ngi i
sau vn xem t tng cua hai ng la s bao trc nhng chuyn bin cach mang hai nc
Anh va Phap.
S khac nhau gia Descartes va Bacon th hin ly lun nhn thc, cu th, cach
hiu v ngun gc va bn cht cua tri thc, v phng phap nhn thc.
Chu nghia duy ly, truyn thng cao nhn thc duy ly hnh thanh t rt sm trong
lich s, nhng chinh Decartes mi lam cho no tr thanh mt trong nhng khuynh hng
trit hoc ph bin cua th k XVII. Khac vi Bacon, ngi cao vai tr cua kinh nghim,
thc nghim, nh ngun gc tri thc, Descartes lai thin v quan im cho rng ngun gc
cua tri thc chn thc, phn minh nm ngay tri tu con ngi - mt thc th bit t duy.
Quan nim v phng phap cua Descartes khac vi Bacon hai im c bn: 1/ tri thc
cang at c tinh tru tng hoa cao, c chng minh bng cac mnh toan hoc va
cac quy tc lgic cang xa s vt cang ang tin cy, cang tr nn chn thc, v a loai b
cac yu t ngu nhin va thiu tinh tng hp cua cac d liu do cm giac em n; 2/ thc
hin phep din dich (Deduction), nghia la t mt mnh a bit phn tich thanh cac yu
t s dung cac quy tc cua toan hoc va lgic hoc lam sang t mnh , ng thi bng
con ng y, theo Decartes, chung ta co th kham pha ra nhng chn ly mi t mt s
chn ly a bit. Mt cach vn tt co th xem din dich la qua trnh i t cai chung phn tich
ra nhng yu t ring l. Thc ra, mc d cao vai tr cua lgic va toan hoc theo xu
hng toan hoc hoa t duy, trc giac tri tu, song cac loat quy tc hng dn ly tri ma
Decartes nu ra vn cho thy s cn thit cua yu t quy nap. Tinh phin din trong cach
hiu v ngun gc tri thc va phng phap nhn thc cua Bacon va Hobbes c I. Kant
khc phuc vao na sau th k XVIII tai c.
S khac nhau th hai lin quan n quan im cua Bacon va Descartes v toan hoc
trong bng phn loai khoa hoc. Thc ra s khac nhau nay cng la biu hin kho tranh khi
cua s khac nhau v phng phap. Descartes khng ch la ngi m u cua chu nghia duy
ly cn ai, ma cn la mt trong nhng ngi sang lp ai s hoc va hnh hoc gii tich.
Bacon, ngc lai, khng am hiu nhiu v toan hoc, do o xem toan hoc ch nh s b
sung cho trit hoc.
d. Phng php duy l
Vao thi cn ai vn phng phap gn bo hu c vi s tin b cua nhn thc
khoa hoc. Lgic hoc truyn thng cua Arixtt khng u sc ap ng nhng i hi cua qua
trnh kham pha chn ly. V th cac nha t tng th k XVII tm kim phng phap t duy
thich hp, nhm giup con ngi thm nhp su hn vao ci bi him cua t nhin. Bcn
ch trich thi xa hi ng thi la a xac lp mt nn qun chu trong khoa hoc xoay quanh
ngai vang tri thc cua Arixtt. ng ph phan tam oan lun cng phng phap quy nap
n gin, xy dng phng phap quy nap khoa hoc, cao vai tr cua khoa hoc thc
nghim, khng inh chn ly la a con cua thi gian, ch khng phi cua uy quyn.
128

Galil khi xng phng phap thc nghim - toan hoc, cn cat trong tac phm Nhng
quy tc hng dn l tr (gm 21 quy tc) nhn manh s cn thit gii phong ly tri ra khi
nhn thc m h. Phng phap lun cua cact cao tri thc xac thc va da vao toan
hoc ph quat nu ra nhng quy tc quan trong nht cua t duy. Trong phn 2 cua Bn
v phng php hng dn l tr ca mnh mt cch ng n v tm kim chn l trong
khoa hc Dcact nu ra 4 quy tc c bn vua nghin cu khoa hoc, cn goi la cac quy tc
vang.
Quy tc th nht - tinh r rang va phn minh cua i tng cact nhn
manh:khng bao gi tha nhn cai ma ta cho la khng phn minh r rang la cai chn ly,
nghia la phi tranh s vi vang va hp tp, ch xem la i tng nghin cu nhng g r
rang va phn minh i vi tri tu cua ti, lam sao khng cn bt k hoai nghi nao
(Descartes, tac phm, t. 1, Nxb t tng, M, 1989, bn dich sang ting Nga, tr. 260).
mt tac phm khac - Cc quy tc hng dn tr tu - cact vit:Vic hng
dn tri tu bng cach lam sao no co th a ra nhng phan quyt chc chn va xac thc
v tt c cac s vt o la muc ich cua nghin cu khoa hoc [] Ch nn tm hiu cac
i tng ma tri tu cua chung ta hoan toan co kh nng at n tri thc xac thc va ang
tin cy v chung (sd, tr. 78 - 79).
Quy tc th hai - phn tich i tng ra cac yu t lam r nhng nan gii cn vt
qua, nhng nhim vu cn gii quyt, muc tiu cn at ti;
Quy tc th ba - tinh trnh t cua t duy. Theo cact, cn phi bt u vic nghin
cu t nhng s vt n gin nht, d nhn bit nht, dn dn i n nghin cu nhng s
vt va hin tng phc tap hn. cact b sung thm: toan b phng phap la trnh t
va vi tri cac s vt ma ly tri cn hng n tm ra mt chn ly nao o. Chung ta kin tr
s dung no, nu dn dn a c nhng cai ri rm va m h v nhng cai n gin, ri
sau o, xut phat t s ly gii nhng cai n gin nht, c gng i ti s nhn thc nhng
cai khac (sd, tr. 91).
Quy tc th t - lp bng lit k y u, anh gia tng quan cac s kin, cac phat
minh, gi thit, h thng, chc chn rng khng co iu g chung ta b qua.
i vi Bacon tri thc la sc manh. i vi Decartes, tri thc bin thanh sc
manh, cn loai b nhng yu t ngu nhin, chu y nhng lun c cua t duy nh s minh
chng hng hn v con ngi - chu th t duy: Ti t duy, vy ti tn tai.
phng phap lun cua cact khai nim trc gic (intuitus) chim vi tri c bit,
xut phat t nhu cu v tinh phn minh, r rang cua s nghin cu va tinh xac thc cua tri
thc. Trong lich s trit hoc khai nim nay co hai nghia: nghia th nht gn vi nhn thc
cm tinh trc tip v s vt, c bit vi cac hnh nh c xac inh bng thi giac; nghia
th hai trc giac c xem nh th anh sang bn trong nao o, khi ma chn ly phc tap
nht c nhn thc trong mt cm giac chc chn, phn anh s thng nht rt cao cac
tim nng va sc manh nhn thc cua con ngi, trong o trc giac ong vai tr la khu
hoan thanh cua nhn thc.
Trc giac cua cact la trc giac tri tu; no khng phi la nim tin va s kim
chng bp bnh cua cm giac, cng khng phi la phan oan la bip cua s tng tng
v cn c, ma la khai nim bn vng cua tri tun r rang, nghim tuc, phn minh, ch
c tao ra bi anh sang t nhin cua ly tri va nh tinh chn thc cua mnh ma t ra chinh
xac hn c suy din (sd, tr. 86).
Suy din (deduction) khac vi trc giac bi tinh gian tip khi nu ra chn ly. iu c
bn lam cho trc giac tr thanh trc giac tri tu, la do no ong vai tao la im xut phat i
vi chui suy din, i vi vic rut ra mt khai nim t khai nim khac. Do ch hin thc
la chui cac quan h cua cac s vt, hin tng, cac quan h tun thu cac quy tc cua toan
hoc ph quat, nn s nhn thc cac quan h o c th hin chui suy din cua cac
129

phan oan. Mi trc giac nht inh tao nn im bt u cua mt trong nhng chui y.
Mt c tinh quan trong cua suy din la tinh lin tuc. thanh cng trong lp lun
suy din cn co mt tri nh ma nh o ta lit k c cac khu cua suy din. u th cua
trc giac so vi suy din la tinh trc tip, khng i hi mt cng ghi nh nao, tuy
nhin sau o phi co suy din tip theo th mi nu bt c ni dung ct li cua no. Trc
giac va suy din thng nht vi nhau theo nghia nay.
Sau Decartes phai duy ly thu hut cac nha trtit hoc nh B. Spinoza, G, W. Leipniz, N.
Malebranche
Th h cac nha trit hoc sau Bacon va Decartes chu trong nhiu hn n vic kt hp
hai khuynh hng duy nghim va duy lym, hai phng phap quy nap va din dich, nhm
ap ng i hi nhn thc su sc v cac hin tng cua t nhin, xa hi, t duy con
ngi.
4. Gaxeni v Paxcan - t duy cm lun duy v v o c Kit gio n trit l
tn gio v con ngui
a. Gaxeni (Gassendi, 1592 - 1655) - cu ni gia trit hc Php v tri hc Anh th
k XVII
Xut thn trong mt gia nh nng dn, tt nghip ai hoc va tr thanh linh muc
Thin Chua giao, Pie Gaxendi chng kin nc Phap thi k chuyn tip t ch phong
kin sang chu nghia t bn vi nhng kham pha khoa hoc an xen vi nhng xung t xa
hi gay gt. Tinh cht o c chuyn ti trong t tng trit hoc cua cact, Gaxeni,
Paxcan, cac phong trao chinh tri va tn giao. Khac vi cact, Gaxeni khng tr thanh
nha bac hoc chuyn nghip, tach khi chinh tri, ma kt hp sang tao ly lun, nghin cu
khoa hoc (toan hoc, thin vn hoc) vi cac hoat ng mang y nghia thc tin. Gaxeni
tng ng u mt nhom cac nha hoat ng tn giao chng mt s quan im cua phai tu
si dng Tn, c coi la phai chinh thng tai Phap, nn bi phai nay loai vao nm 1623.
Nm 1626 c phong lam tu vin trng mt nha th. T nm 1643 Gaxeni chuyn n
Paris, lam giao s toan hoc tai trng Hoang gia. Tai y Gaxeni co dip tip xuc vi
nhiu tn tui ln cua t tng trit hoc, chinh tri Ty Au ng ai nh T. Campanela (T.
Campanella), H. Grtxi (H. Grotius), Ph. Bcn (F. Bacon), T. Hpx (T. Hobbes). Tac
phm trit hoc u tin cua Gaxeni c cng b vao nm 1624, vi tn goi kha dai
Nhng bi tp l thng chng li phi Arixtt, lm lung lay c s ca hc thuyt
Tiu dao v php bin chng ni chung, v khng nh hoc nhn quan im mi, hoc c
th l nhng quan im li thi ca cc nh t tng c i. Phi hai mi lm nm
sau mi co tac phm ln, gy ting vang, o la H thng trit hc Epiquya (1649). Tac
phm chinh H thng trit hcch c xut bn sau khi ngay mt cua Gaxeni. Tac
phm gm ba phn - lgic hoc, vt ly hoc va ao c hoc. Lgic hoc cp n nhng
nguyn ly c bn cua duy cm lun duy vt; vt ly hoc tm hiu kt cu vt cht cua th
gii, tinh thng nht vt cht cua no thng qua qua trnh tng tac cua cac nguyn t; ao
c hoc nghin cu cac gia tri ao c c bn theo truyn thng Epiquya, kt hp vi ao
c Kit giao.
Cac tac phm cua Gaxeni c vit bng ting Latinh, khng dich sang ting Phap.
Gaxeni xem trit hoc cua nguyn t lun duy vt c ai, nht la phng an nguyn t lun
cua Epiquya, vi s kt hp nguyn t lun - duy cm lun - chu nghia hanh phuc, la
ngun cm hng sang tao va tin ly lun su xa cua mnh. Gaxeni s dung cht liu t
tng t Epiquya trong cuc u tranh chng trit hoc kinh vin va va ao c tn giao
chinh thng tai Phap, nhng khng chp nhn hoan toan chu nghia v thn c trng cua
nha trit hoc c ai nay.
Gaxeni la ai din tiu biu cua duy cm lun duy vt tai Phap, ng thi nh
hng trc tip n s hnh thanh duy cm lun tai Anh, nht la duy cm lun cua Lcc
130

(J. Locke).
Trong ly lun nhn thc Gaxeni theo khuynh hng kinh nghim - duy cm, vi
lun im chung do Hpx nu ra la khng c ci g trong tr tu, nu khng c trc ht
trong cm gic. Cng nh Mngten (Montaigne), Bcn, cact, Hpx, Gaxeni
cao tinh thn hoai nghi va ph phan khoa hoc, chng trit hoc kinh vin, nhn manh vai tr
cua kinh nghim trong nhn thc, tinh hu dung cua phng phap quy nap trong nghin
cu khoa hoc. Duy cm lun cua Gaxeni la mt trong nhng tin cua duy cm lun
Lcc (Locke). Gaxeni xem cm giac la tiu chun kim tra tri thc. Bc u tin va
ang tin cy cua nhn thc, theo Gaxeni, la tip cn s vt, ch khng phi suy tng
bng thu phap cua ly tri t bin. Moi tri thc u mang tinh kinh nghim; t duy (giac tinh)
la phng tin gian tip cua no, dn t cm giac nay sang cm giac khac. Bac b nguyn
tc cogito cua cact, Gaxeni cho rngdo tac ng trc tip vi s vt, nn nhn thc
cm tinh la s minh chng cho tntai cua con ngiy u hn so vi tinh gian tip cua tri
tu. Nhn thc cm tinh v s vt phong phu hn t duy v s vt.
T lp trng cua duy cm lun trit , Gaxeni bac b hoc thuyt cua cact v
t duy nh thc th c bit, v tinh tin nghim (apriori) va tinh bm sinh cua y nim.
Tinh r rang, phn minh va xac thc ma cact trng ra nhm chng minh chotri thc
tin nghim bi Gaxeni cho la gi tao va thiu c s hin thc (xem G. , t/p, t. 2, tr. 418 427, 590 - 591, 592, 561, 670). Tng t nh vy, khng co y nim bm sinh nh nhau
tt c moi ngi. nim bm sinh v Thng cng v nghia, bi l no khng da trn
s cm nhn chung, ma c em gan cho con ngi t bn ngoai. Vi cach hiu nh th
Gaxeni ph phan cac phng an chng minh s tn tai v mt bn th lun cua Thng
, vn kha ph bin t thi trung c, va tip tuc c duy tr trong thi ai mi, xem
Thng la thc th ti cao, bn th hu vi, vt ln trn thc th vt cht va thc th
tinh thn trong th gii. Tuy nhin, vic bac b tri thc xac thc trnh khai quat hoa,
tru tng hoa, a dn Gaxeni n chu nghia tng i, va t o n bt kh tri lun, bi
l trong nhn thc lun cua mnh Gaxeni ch tha nhn tri thc do nng lc cm giac em
n, ma b qua kh nng kham pha cua tri tu i vi t nhin. Chn ly, do o ch la tng
s cac cm giac, va dng lai cp tng i, gn ung, ma khng bao gi at n chn
ly tuyt i.
Sau nay Lcc a k tha duy cm lun cua Gaxeni, nhng loai bt nhng yu t
cc oan, dung ha duy cm lun vi mt vai ni dung cua khuynh hng duy ly, trong o
co hoc thuyt y nim, trn c s gi vng quan im nn tng cua mnh.
Phng din th gii quan cua trit hoc Gaxeni th hin vt ly hoc nguyn t do
ng xac lp. Tuy nhin nu Epiquya thin v nhn bn ha nguyn t lun, gn cac nguyn
tc cua nguyn t lun, trong o co dao ng t do, s vn ng i chch qy ao, vi
khat vong gii phong ca nhn t y thc, th Gaxeni, tng t nh mcrit, phn tich
trc ht khia canh vt ly cua no. Cac nguyn t la nhng phn t be nht, bn vng,
khng phn chia, khng xuyn thu, va do o i hi lun c cua s suy oan t trc
quan cm tinh. (xem P. Gaxeni, tac phm, 2 tp, t. 1, M, 1966 - 1968, tr. 149, 151). Cac
nguyn t chim vi tri nht inh trong khng gian rng (h khng, trng rng), sp xp trt
t ty theo hnh dang, kich thc, va trong lng cua mnh. Cac vt th, xut phat t cac
nguyn t, mang tinh vt cht, nhng khng nh nhau, ma phu thuc vao iu kin hnh
thanh. Khng gian rng, tc khng gian nh cai phi vt th c bit, la iu kin tt yu
cua s vn ng cac nguyn t.
Nh vy, s i lp tinh vt th va trng rng tuyt i, co truyn thng t thi c
ai, a c cac nha trit hoc cn ai, trong o co cact, Gaxeni, Niutn (Newton),
phuc hi, nhm gii thich mi quan h gia tinh lin tuc va tinh gian oan cua cac qua
trnh vt cht.
Gaxeni xem thi gian nh dng chy cn bng, la thc o din bin theo trnh t
131

trc sau cua s vt. Vn ng c ng gii thich theo quan im truyn thng, nh s
chuyn dich cua vt th t vi tri nay sang vi tri khac. Vn ng la kt qu cua s tng tac
gia cac nguyn t, da trn nhng c tinh c bn la trong lng, trong lc, sc hut, sc
y, tao nn cac qua trnh khac nhau trong th gii. Nhng c tinh nay cng hin din
trong vt cht hu, nhng di hnh thc sng ng hn. Tuy nhin, khac vi cac ai din
cua thuyt hu c Phuc hng, Gaxeni khng cp n linh hn v tru nh ngun gc
cua linh hn con ngi, ma i khi xem no nh mt thc th nng ng, uyn chuyn,
cng vi vn ng cua cac nguyn t lam nn anh sang cua moi vt cht. Cac nguyn t
trin khai thanh nhng cu t phc hp, nhng phn t, hay nhng hat ging. Nhn chung
vt ly hoc cua Gaxeni la biu hin cua chu nghia duy vt may moc, thng nht vi duy
cm lun, da mt phn vao trnh cua khoa hoc t nhin ng ai.
T tng o c cua Gaxeni la s kt hp chu nghia hanh phuc (eudemonism) cua
Epiquya va cac chun mc ao c Kit giao, trong o khoai lac (tha man)c nng ln
thanh nguyn tc sng. Vn t ra y la khoai lac nao cn thit cho con ngi. Chu
nghia hanh phuc noi chung th hin khat vong hng n hanh phuc, tranh kh au, song
Gaxeni (va Epiquya trc o) xem tiu chun cua hanh phuc la s khn ngoan - m trong
nhng phm hanh c bn cua con ngi Noi khac i, ly tri iu khin y chi. Trit ly hanh
phuc cua Gaxeni khng inh rng khn ngoan co nghia la bit iu tit s tha man
mc ti thiu, khng bi cun hut vao nhng thu vui phi nhn tinh. Con ngi cn bit
t mnh trong trang thai thanh thn v tm hn, tranh moi s dn vt, kh au, khng s
hai, nht la s cht, bi l khi cai cht n, cm giac a khng cn tn tai na.
La mt linh muc, Gaxeni cho rng khoa hoc va tn giao khng can thip vao cng
vic cua nhau, nhng u cn thit cho con ngi trong qua trnh hoan thin cuc sng cua
mnh. Quan im hai chn ly cua Gaxeni ch r, trit hoc mang tinh cht kinh nghim
va duy ly, cn nim tin tn giao th thing ling va duy phi ly. Cac chun mc ao c
Kit giao c Thin Chua truyn cho con ngi cng ap ng nhu cu cua con ngi
khng khac g tri thc khoa hoc. Gaxeni tha nhn khai nim Thin Chua duy nht, xem
Thin Chua la ngun gc cua s sinh thanh va phat trin trong th gii. Thin Chua tao ra
lut cho mun i, trong o co lut v hanh phuc. Linh hn con ngi tip nhn lut y, v
th no ong vai tr quyt inh trong quan h vi thn xac. Chn ly c kham pha nh hai
ngun sang khac nhau - chng minh va mc khi; phep chng minh da trn kinh nghim
va ly tri, soi sang cac hin tng t nhin, cn mc khi da trn uy quyn Thin Chua, soi
sang cac hin tng siu cm tinh (O. R. Bloch. La philosophie de Gassendi, La Haye,
1971, p. 101 - 109). Gaxendi phn chia linh hn ra linh hn cm tnh va linh hn l tr.
Linh hn cm tinh vn cn mi lin h vi th gii loai vt, nhng linh hn ly tri a la u
th cua con ngi. Nh linh hn ly tri ma con ngi nhn thc c nhng g linh hn
cm tinh cha at n. Chung ta ch nhn bit c y u linh hn cm tinh, v no mang
tinh vt th, c k tha t cha m, cn linh hn ly tri th mang tinh phi vt th, do Thin
Chua ban tng, nn bt t va khng th c nhn thc y u.
b. Ptxcan (Blaise Pascal, 1623 - 1662)
Trong lich s t tng Patxcan c bit n nh nha trit hoc tn giao, nha vn, nha
toan hoc va vt ly. ng sinh trng trong mt gia nh quy tc kha gi, bc l nng khiu
toan hoc ngay t nh di nh hng cua cha. Nm 16 tui Patxcan a vit cng trnh
khoa hoc u tin. 18 tui Patxcan ch tao ra may tinh. ng cng nghin cu ly thuyt c
bn v xac sut, t nn mong cho phep tinh vi phn va tich phn. La nha vt ly, Patxcan
tip tuc chng minh bng thi nghim ly thuyt v khi ap trong iu kin chn khng, do
nha bac hoc ngi Trixeli khi xng. Cng thng qua cac thi nghim Patxcan xac lp
nhng c s u tin cua thuy tinh hoc. Quan im trit hoc chu yu cua Patxcan c tp
hp va xut bn vi tn goi Suy t, hay T duy (Pensees) vao nm 1669, gm nhng cach
ngn va nhng ghi chep cua ng. Ngoai ra cn co mt s bai vit v phng phap v
phng phap lun khoa hoc nh Tr tu hnh hc, Ngh thut thuyt phc Tt c cac
132

cng trnh cua Patxcan u c vit bng ting Phap.

Patxcan khng ch la mt trong nhng nha khoa hoc ln cua thi ai, ma cn la mt
nha trit hoc, xy dng quan im cua mnh trong bi cnh nc Phap tri qua nhng bin
ng ln trong sinh hoat tinh thn di tac ng cua ci cach tn giao va phn ci cach.
Du n cua xung t tn giao, cua cuc u tranh v nhng gia tri thing ling cua con
ngi, v lng khoan dung va s hiu bit ln nhau gia cac cng ng, a in m trong
cac bai vit cua ng. S phn mnh trong cuc i Patxcan phn anh hnh nh nc
Phap trong thi chuyn ch, vi s chia r su sc gia cac tng lp xa hi. Trong cac cng
trnh khoa hoc Patxcan th hin mnh nh ngi i tin phong, m ng vao ci bi him
cua t nhin, kich thich nim say m nghin cu cua nhiu th h. Mt na khac trong
cuc i ngn ngui va bnh tt cua Patxcan gn lin vi nhng suy t v s yu ui cua
con tim va v nim tin c cu chuc.
Theo Patxcan, ch co tn giao mi khc phuc c nhng mu thun trong tn tai
cua con ngi. Nm 1646 Patxcan gia nhp giao phai Gianxen (Jansenistes); nm 1655
ng lai la tu s n c cua phong trao ban Tin lanh trong Thin Chua giao. Khng t b
nghin cu khoa hoc, nhng Patxcan cng ng thi tr thanh nha vn va nha chinh lun
tn giao, u tranh chng phai dng Tn (Jesuites) do vua Louis XIV bo tr. Nm 1657
Patxcan cng b tac phm chm bim Nhng bc th gi k qu ma nhm vach trn cac
lun c nguy bin va phi ao c cua phai dng Tn.
5. . Phim thn lun v ch ngha duy l B. Xpinda (1632 - 1677)
6. Nhn thc lun duy l v siu hnh hc duy tm Lpnch (1646 - 1716)
7. Nhn thc lun kinh nghim - duy cm v trit hc x hi Lcc (1632 - 1704)
a. . Khi qut cuc i v s nghip
Sinh cng nm vi Xpinda, Lcc la mt trong nhng tn tui co nh hng nhiu
nht n xa hi Anh va Ty Au thi ai cac cuc cach mang t sn. ng la ngi con tinh
thn cua tha hip nm 1688, nhng lai la ngi khi xng t tng nha nc phap
quyn t sn. Lcc sinh trng trong gia nh Thanh giao. B ng,mt trang s. va la chu
trang trai, tng gia nhp qun i Crmoen trong thi ni chin. Cach mang t sn Anh,
vi nhng din bin phc tap va y ry xung t cua no, khin Hpx lin tng n
trang thai chin tranh cua tt c chng lai tt c, hay ngi vi ngi la cho soi, cn
Lcc th cm nhn o s k vong cua con ngi vao mt trt t chinh tri mang tinh
dung ha, nhm duy tr truyn thng trong mt xa hi cng dn. Lcc hoc tai ai hoc
Ocxpho (Oxford) vao thi k chuyn chinh Crmoen, sau o c gi lai trng ging
day. Tai y ngoai trit hoc ng quan tm n hoa hoc thc nghim, thin vn hoc, va c
bit la y hoc. Nm 1688 Lcc tr thanh thanh vin Hi khoa hoc t nhin hoang gia Lun
n.
La ai biu cua trng phai kinh nghim Anh Lcc nhn manh vai tr cua quan sat,
m t, thc nghim nh im xut phat cua nhn thc khoa hoc. ng cao vai tr cua
khoa hoc t nhin thc nghim, m t, ph phan hnh thc tri thc kinh vin va y nim
bm sinh cua cact, v theo ng, ch co khoa hoc thc nghim mi lam bc l nhng
c tinh bn cht cua i tng.
T khi tr thanh bac s ring va gia s cua ba tc Sphtxbri (A. Shaftesbury),
ng u phai chng i vua Sacl II va ng bo hoang thn nha vua (nm 1687), Lcc
tich cc tham gia hoat ng chinh tri, nm gi nhiu cng vi cao trong b may chinh phu.
Chinh trong thi k nay Lcc bt u tp trung nghin cu cac vn trit hoc va t
tng chinh tri, cng b mt s bai vit v mi quan h gia khoa hoc va tn giao. Do bt
ng vi gii cm quyn, Lcc buc phi sng lu vong tai Phap va Ha Lan trong mt
thi gian dai, ch tr v Anh sau s bin 1688, ma s sach goi la cuc cach mang quang
vinh, mt cuc cach mang din ra t bn trn, kt qu cua s dung ha gia giai cp t
133

sn va quy tc mi, tao nn chinh th qun chu lp hin, vi u th chinh tri va thc quyn
thuc v nghi vin, cn nha vua la biu tng cua nha nc. Sau khi tr v nc (nm
1689) Lcc bt tay vao vic cng b hang loat tac phm cua mnh.
Chu chinh va mi quan tm trc tin cua trit hoc Lcc la nhn thc lun, sau
o la cac vn tn giao, ao c, chinh tri, xa hi. La ai biu ln th ba cua chu nghia
kinh nghim duy vt Anh th k XVII, Lcc tip tuc truyn thng Bcn va gn chu
nghia kinh nghim vi duy vm lun (sensualism, sensationalism). Ngoai Bcn trong
nhn thc lun Lcc cn chiu nh hng cua Gaxendi (Gassendi), Bil (Bayle), Niutn
(Newton) v. v. . Tac phm trit hoc chu yu cua Lcc - Kho lun (kinh nghim) v l tr
con ngi (1690) la mt cng trnh s, kt qu nghin cu sut 20 nm. Lin quan n
tac phm nay co mt s tac phm nh nh V vic s dng l tr(1706), Tim hiu kin
ca cha Malebranche v vic nhn thy cc s vt trong Thng (1694) Lcc cn
c bit n nh mt chin s u tranh chng chu nghia cung tin tn giao, chng thn
quyn, cao quyn t do tin ngng, th hin qua bn bc th v khoan dung tn giao
(1685 - 1692). Trong Tnh hp l (l tnh) ca Kit gio (The reasonableness of
Christianity,1685) Lcc theo tinh thn ao Tin Lanh c gng tach hoc thuyt chn chinh
v Christ khi s xuyn tac no bi Nha th va cac nha thn hoc thi sau.
Nu trong tn giao Lcc thin v khuynh hng lam gn Chua vi con ngi, th
trong ao c ng chu trong n nhng gia tri mang tinh thc dung, thm chi xem nhng
vn ao c qua lng kinh toan hoc. Trong cac gia tri ao c, t do la gia tri thing
ling nht. Tuy nhin ao c nh mt khoa hoc cha c Lcc xac lp mt cach co h
thng
Quan im chinh tri - xa hi cua Lcc th hin trong Hai kho lun v chnh th
nh nc (Two treatises of gouvernment, 1690) Lin h bn dich cua L Thanh Hoang
Dn trong Nhng danh tac chanh tri cua J. J. Chevallier, SG, 1971, tr. 132 la Tiu lun
v chanh phu dn s). Trong kho lun u tin Lcc bac b quan im li thi v quyn
lc tuyt i cua nha vua. Kho lun th hai ban n hoc thuyt v nn qun chu lp hin
ai nghi, thc cht la quan im chinh tri cua Lcc, c hin thc hoa sau chinh bin
1688 - 1689. Cng xut phat t quyn t nhin va kh c xa hi, nhng Lcc khng
theo quan im chuyn ch nh Hpx, ma nhn manh cac quyn c bn cua con ngi
trong xa hi - quyn sng, quyn t do ngn lun, t do tin ngng, c bit la quyn s
hu. .
Noi mt cach vn tt Lcc la bac s xet v mt hoc vn, la nha trit hoc, nha kinh
t, nha chinh tri, xet v nng lc, s cng hin va v tm hoat ng thc tin cua ng.
T tng trit hoc cua Lcc nh hng su rng n t tng trit hoc - chinh tri
Anh va Ty Au. Cac nha khai sang Phap, ma Mngtexki la mt trong nhng ngi m
ng, on nhn Lcc, xem ng nh bc tin bi cua ly lun v nha nc phap quyn
hin ai.
b. Nhn thc lun
cp n mi quan h gia Lcc vi Bcn va Hpx C. Mac vit:
Hpx a h thng hoa hoc thuyt cua Bcn nhng khng a ra nhng bng
chng t m, lam ch da cho nguyn ly c bn cua Bcn cho rng nhng hiu bit va
nhng quannim u bt ngun t th gii cm tinh.
Trong quyn ban v ngun gc cua ly tinh con ngi, Lcc a chng minh nguyn
ly cua Bcn va Hpc (C. mac va Ph. ngghen, toan tp, t. 2, CTQG, HN, 1995, tr.
197). iu o co nghia la Lcc, theo C. Mac, a lam c iu ma l ra Hpx a phi
thc hin, nhm tao nn du n cua toan b chu nghia kinh nghim duy vt Anh. ung vy,
Lcc a phat trin khuynh hng kinh nghim trong nhn thc lun va y no v hng
duy cm lun.
134

Duy cm lun cua Lcc c c ong bng tuyn b khng c ci g trong tr tu,
nu khng c trc ht trong cm gic. Hpx cng chu trng quan im nay, nhng lai
chiu nh hng ang k cua tri thc toan hoc. Khac vi Hpx, Lcc tip tuc lam su
sc ng li duy cm lun cua Gaxendi, nghia la trit hn. T cach tip cn o Lcc
ph phan hoc thuyt y nim bm sinh cua cac va trng phai cact. Hoc thuyt y
nim bm sinh da vao s nht tri ph bin cua con ngi nh lun chng c bn khng
inh rng dng nh nhng y nim loai o, cng nh nhng kh nng khac cua con ngi,
xut hin mt cach tt yu va hin thc t luc mi sinh ra. Tuy nhin, theo Lcc, lun
chng da trn s nht tri chung nhm khng inh s tn tai cua cac nguyn ly bm sinh
hoa ra lai cang lam sang t mt iu rng chung khng h co thc: bi l khng h co
nhng nguyn ly c c nhn loai tha nhn (Lcc, Kho lun v l tr con ngi, t/p,
t. 1, M, 1960, tr. 76). Nu nh, chng han, ta a ra nguyn ly cai g co th co va khng
th co mt vt va co va khng, nhng nguyn ly c xem la nhng tin ph bin,
th chung ang c goi la nhng nguyn ly bm sinh. Mc d vy mt phn ang k nhn
loai hoan toan khng bit v chung: tr con, nhng k ngu n va nhng ngi khac khng
h bit chung, va do o, nhng lun im tng khng c ghi du trong tm hn t t
nhin (phu bm) (sd, tr. 77). Vi cach o Lcc bac b hoc thuyt v cac nguyn ly bm
sinh, nhng nguyn ly cn c chng minh khng bng tinh bm sinh, ma bng tinh hu
dung cua mnh. Theo tinh thn v li, Lcc vit:Ngi ta ng h cai thin phn nhiu
khng v no bm sinh, ma v no hu dung (sd, tr. 96). Cng nh Gaxendi, Lcc cho
rng, y nim Thng khng phi la y nim bm sinh, bi v trong th gii cn co nhng
nha v thn bac b s tn tai cua Thng , nhiu dn tc khng h t ra y nim v
Thng va tn giao; mt s khac lai ph bin va gii thich y nim nay khng bng tinh
bm sinh, ma thng qua giao duc, hoc vn, truyn giao, t o hnh thanh nn mi quan tm
n Thng . S ph phan cua Lcc i vi y nim, khai nim va cac nguyn ly bm
sinh thng qua cht liu phong phu va thuyt phuc v thc cht la s ph phan i vi chu
nghia duy tm va bo v chu nghia duy vt trong ly lun nhn thc, tha nhn s tn tai
khach quan cua s vt, c phn anh trong cm giac. Theo Lc, khng nn cho la bm
sinh ngay c cac quy lut ng nht va mu thun cua lgic hoc, nhng quy lut dng
nh c tha nhn ph bin. Chung khng h c tip nhn mt cach t nhin i vi
tt c. Tom lai, y nim va khai nim, cng nh ngh thut va khoa hoc, it khi sinh ra cng
vi chung ta (sd, tr. 124).
Khia canh xa hi cua s ph phan y nim va tri thc bm sinh do Lcc thc hin la
vic lam sang t ch ngha cc quyn (authoritarianism), theo o nhng ngi nao a at
c nhng tri thc nht inh va khin nhiu ngi khac tin rng nhng tri thc cua ho la
bm sinh, s nm ly quyn hanh. y, - V. V. Xclp vit,- vi tinh cach nha t tng
cua xa hi t sn s lmong mun pha v nhng inh ch cua xa hi phong kin truyn
thng, vn cn tn tai Anh (va nhng nc chu Au khac ), ma c s trit hoc la chu
nghia kinh vin (V. V. Xclp. Trit hoc chu Au th k XV - XVII. M, 1984, tr. 409).
Vn ngun gc tri thc con ngi, qua trnh hnh thanh va c cu cua no, c
Lcc xem xet trong quyn 2 cua Kho lun v l tr con ngi. S nghin cu nay bt
u t lun im cho rng kinh nghim la ngun gc duy nht cua moi tri thc. Lcc
vit:Toan b tri thc cua chung ta u hnh thanh t kinh nghim. S quan sat cua chung
ta, hng n hoc cac s vt cm tinh bn ngoai, hoc hoat ng bn trong cua linh hn,
c chung ta tri giac va phn tnh, em n cho ly tri cua chung ta toan b cht liu t
duy (sd, 128). Noi khac i, cm giac va phn tnh, hay suy tng (reflexion) la hai ngun
gc cua tri thc, t o xut hin moi y nim. Kt lun rut ra t quan nim cua Lcc v
ngun gc cm tinh cua tri thc: nhn thc la mt qua trnh trin khai theo thi gian. ng
thng noi v s hnh thanh va phat trin tm ly cua con ngi, t luc la mt a tr n
khi trng thanh, phu thuc trc tip vao qua trnh tich lu kinh nghim ca nhn va lam
giau no bng nhng cht liu ngay cang mi. Tm hn cua a tr mi sinh, theo Lcc,
135

ta nh t giy trng (tabula rasa) khng h co du hiu hay y nim nao (sd, tr. 128).
Nh tip xuc vi th gii cm tinh ma t giy y ngay mi ngay lai y thm y nim, khai
nim, kinh nghim sng. Tm hn con ngi cang n lc nhn thc th gii, th cang em
n nhiu cht liu cho t duy (xe, Sd, tr. 128).
Lcc phn bit hai dang kinh nghim: kinh nghim bn ngoi sensation), c cu
thanh t t hp cac cm giac; kinh nghim bn trong, c hnh thanh t nhng quan sat
cua tri tu i vi hoat ng ni tai cua mnh. Thc cht o la th gii nhn thc cua con
ngi. Do o Lcc cn goi kinh nghim bn trong la cm tinh bn trong, hay phn tnh,
suy tng (reflexion). Ngun gc cua kinh nghim bn ngoai la th gii vt cht khach
quan, tac ng n cac c quan cm giac cua con ngi va gy ra cm giac. Khng co kinh
nghim bn ngoai tht kho hnh dung v cuc sng bnh thng cua con ngi, bi l
tui thiu nin chinh kinh nghim bn ngoai chim vi tri ap o, tac ng n s hnh
thanh tm ly con ngi.
Lcc phn loai cac y nim, vi tinh cach la cht liu trc tip cua tri thc, thanh y
nim n gin va nim phc hp. Cac y nim n gin la nhng yu t r rang nht cua
tri thc. Nu y nim cua Platn mang y nghia nhn thc lun su sc, cp n nhng
khai nim chung, nhng cai tuyt i, bn vng, th y nim cua Lcc, theo Sclp, di
tac ng cua tri thc khoa hoc cn ai, c bit la khoa hoc t nhin thc nghim, cha
ng ni dung nhn thc lun cu th va linh hoat hn. Thm chi Lcc cn tuyn b:y
nim dng ch tt c nhng g la i tng cua t duy (L, t. 1, tr. 75). Nh vy la nha
duy cm lun hiu y nim khng ch la nhng khai nim tru tng, ma cn la cm giac va
c nhng hnh nh tng tng.
Tuy nhin con ngi khng ch co y nim v cac thuc tinh cua s vt tn tai khach
quan, bn ngoai con ngi, ma c cac y nim v hoat ng t thn bn trong cua mnh, c
bit v cac trang thai tm ly (xem sd, tr. 129). Kinh nghim bn trong la tng th cac
phng thc th hin cua hoat ng tri tu a dang, em n cho ly tri chung ta nhng y
nim ma chung ta khng th nhn c t cac s vt bn ngoai. Kinh nghim bn trong v
c bn phu thuc vao kinh nghim bn ngoai, song trong nhiu trng hp no mang tinh
c lp tng i. Kinh nghim bn trong la mi trng bn vng, thm chi t thn, co th
vn hanh ma khng cn n s lin kt vi kinh ngihm bn ngoai. L c nhin nu tuyt
i hoa khia canh c lp nay s dn n chu nghia duy tm trong ly lun nhn thc. Cac
c trng cua kinh nghim bn trong cang lam sang t thuc tinh cua y thc con ngi,
trong o co nhng nng khiu, t cht khng hn l thuc vao kinh nghim bn ngoai.
Trong vic xac inh bn tinh cua kinh nghim bn trong, hay reflexion, vn cn i iu
cha r rang, nu khng noi la mang tinh nc i. Chng han, Lcc thng noi n tri
giac bn trong cua hoat ng tri tu nh ngun reflexio, rng ngun gc y cua y nim mi
ngi u co ngay trong bn thn mnh,, khng lin quan g n cac i tng bn ngoai,
va mc d ngun gc y khng phi la cm tinh, song ht sc trng hp vi no, ang c
goi la cm tinh bn trong (sd, tr. 129). Hoa ra reflexion mt mt ham cha cac y nim
v hoat ng cua tri tu, nhng hoat ng hng n y nim cua kinh nghim bn ngoai,
mt khac, reflexion lai c hiu la ngun gc c lp cua tri thc, xut phat t xung lc
bn trong, c hu linh hn. Tinh nc i, khng r rang cho thy s do d cua Lcc
khi gii quyt mt vn nhn thc quan trong trong bi cnh din ra cuc tranh lun
gia hai khuynh hng chu ao - kinh nghim, duy cm va duy ly. Xet chung cuc, duy
cm lun cua Lcc la duy cm lun duy vt, cn tinh nc i trong cach gii thich
reflexion phn anh thc trang cua ly lun nhn thc vao cui th k XVII tai Anh va Ty
Au noi chung. Lcc lun khng inh rng hoat ng cua tri tu, cai tr thanh i tng
cua reflexion, din ra ch trn c s cac cht liu cm tinh, hnh thanh con ngi trc
cac y nim reflexion, rng, linh hn khng th t duy trc khi cac cm giac cung cp cho
no cac y nim cn cho t duy.
Trn nn chung cua cach hiu v y nim, Lcc phn bit nim v cht c trc va
136

 nim v cht c sau. Hoc thuyt nay co ngun gc su xa t mcrit, n th k XVII

c Gaxendi, Hpx va Bil phuc hi va lam su sc thm. Lcc hiu cht co trc va
cht co sau nh th nao? Nhng cht co trc la nhng thuc tinh c hu, khng tach ri,
cua cac vt th nh qung tinh, hnh thc, vn ng hay ng yn, cac con s, va c tinh
khng xuyn thu ( nen cht). o la hng thuc tinh khach quan cua cac vt th. Vic
tha nhn cac thuc tinh o cua cac vt th la im chung cua phn l7on cac nha trit hoc
cn ai, c khuynh hng kinh nghim - duy cm ln khuynh hng duy ly. Nhng cht co
sau la nhng thuc tinh lun bin i, phu thuc vao cac c quan cm giac, nh mau sc,
m thanh, mi, vi, trong o vai tr cua cac c quan cm giac c nhn manh, chng han
thi giac (mt nhn), khu giac (mi ngi), vi giac (li nm), thinh giac (tai nghe)Lc
trnh bay mi quan h gia hai cht nay: nim cua nhng cht co trc la nhng s
ng nht, cua nhng cht co sau th khng. (sd, tr. 157). Gia cai hin din ngay trong
bn thn s vt va cai do ngi ta cm giac khac nhua ch, cai th nht la mt hin thc
hin nhin, cn cai th hai th ch th hin mt phn, bi l no phu thuc vao chu th y
thc, xut hin trong con ngi, mang tinh chu quan. Tuy nhin Lcc khng tach ri cai
chu quan ra khi cai khach quan,ma nhn manh mi lin h gia chung vi nhau. Cach tip
cn nay n gn vi quan im v hnh thc chu quan va ni dung khach quan cua tri thc.
Vic phn tich y nim v cht co trc va y nim v cht co sau giup Lcc ao su
hn na vn nay. Theo Lcc, y nim n gin, hnh thanh c kinh nghim bn ngoai
ln kinh nghim bn trong, tao nn nn tng cua qua trnh nhn thc tip theo. Ph hp
vi kinh nghim bn ngoai co y nim qung tinh, hnh thai, vn ng, ng yn, nong,
lanh, sang, ti,trng, enLin quan n kinh nghim bn trong, hay reflexion, co y nim
t duy va y nim ham mun, tng ng vi ly tri va y chi. nim phc hp la s hp
thanh cua cac y nim n gin. , chng han y nim ngi ban la tng th cac y nim v
con ngi, tnh yu, hanh ng v. v. . Tinh tich cc cua tri tu bt u khi no tng hp cac
y nim n gin thanh y nim phc hp. Lcc nu ra ba phng thc lin kt cac y nim
n gin nhm at n y nim phc hp, o la, hp nht mt s y nim n gin thanh mt
y nim phc hp; dn ra cng luc hai y nim - n gin hay phc hp bt k - i chiu
chung vi nhau, ngay lp tc xem xet chung, nhng khng lin kt vao mt y nim;
tach mt s y nim ra khi tt c nhng y nim khac, nhng y nim km theo chung trong
tn tai hin thc cua chung. Lcc goi thao tac nay la tru tng hoa, nh o tt c
nhng y nim ph bin c xac lp. Trn c s phn bit cac phng thc tao thanh y
nim phc hp Lcc nu ra ba dang y nim phc hp:1) nim tnh thi (trang thai,
modus), nhng y nim hoc l thuc vao cac thc th, hoc la thuc tinh cua chung, nh
hnh tam giac, s tri n, s git ngi. Lcc c bit chu y n cac y nim khng gian,
thi gian, con s, trong o khng gian xut phat t kinh nghim bn ngoai, cn thi gian
xut phat t kinh nghim bn trong. 2) nim thc th, cu thanh t s lin kt cac y nim
n gin, th hin cac s vt tn tai c lp, n l, nh con ngi, con b, con cu v. v. .
va y nim v mt s thc th, c lin kt cng nhau va tao ra, chng han, y nim v qun
i, v an cu nghia la y nim v nhng thc th hp thanh, hay y nim cua thao tac
tng hp. y mi mt thc th (substantia, substance) la s tp hp nhng du hiu
nht inh cua cac y nim n gin. Chng han, mt tri la s tng hp y nim anh sang,
nhit, hnh cu, s vn ng theo quy tc thng xuyn. L c nhin y ch la nhng du
hiu bn ngoai, c tri giac nhn bit. Cach tip cn kinh nghim - duy cm y y khng
tranh khi tinh phin din. nhn thc y u i tng cn co cach nhn tng hp,
mgang tinh khai quat cao, i su vao bn cht s vt. 3) nim quan h cu thanh t s
xem xet va i chiu y nim nay vi y nim khac, dn n y nim quan h, nhn qu, ng
nht va khac bit, cac quan h t nhin, cac quan h xa hi. Nh vy la Lcc a dn dn
phat trin quan im khai quat hoa, tru tng hoa trong khun kh cua duy cm lun,
quan im khai nim lun (conceptualism) va duy sanh lun (nominalism) n ha. Lcc
a hoan tt qua trnh phat trin lu dai cua quan im nay, xut phat t Arixtt, cac nha
137

khc k c ai va cac ai din thi Trung c. Theo Lcc, moi cai ang tn tai cu th u
la nhng cai n nht; khai nim la kt qu hoat ng cua tri tu, khai quat cac y nim nh
qua trnh tach bit chung khi nhng thc tai khac cn lai va khi nhng iu kin tn tai
hin thc nh thi gain, vi tri(Xem sd, t. 1, tr. 176).
Trong hoc thuyt v y nim n gin va y nim phc hp cua Lcc cn mt s han
ch, th hin r nht tinh phin din, siu hnh v mt phng phap lun, vn la han ch
chung cua chu nghia duy danh. Lcc khng tha nhn s tn tai hin thc cua cai chung.
Theo ng, cai chung ch tn tai trong ly tri, ch co nhng cai n nht mi tn tai hin thc
trong th gii. ng nhn manh:Cai chung va cai ph quat khng gn vi tn tai hin thc
cua cac s vt, ma ch c ly tri tao nn s dung cho mnh, va ch cp n cac du
hiu - ngn ng hay y nim (sd, t. 1, tr. 413).
Phn tich y nim n gin va y nim phc hp tt yu a n vic lam sang t vai
tr cua ngn ng. Cng nh Hpx, Lcc cao vai tr cua ngn ng trong qua trnh
cung c va hoan thin t duy con ngi. Lcc phn bit chc nng cng dn va chc
nng trit hoc cua ngn ng. Chc nng cng dn phn anh khia canh xa hi cua ngn ng
nh phng tin cn thit cua giao tip. Chc nng trit hoc th hin kh nng phat trin
ngn ng n trnh ngn ng bac hoc, khoa hoc, la s phn anh nhng khia canh, nhng
mt, nhng yu t bn cht cua ngn ng ph bin. Tuy nhin vic bin ngn ng khoa hoc
thanh nhng cu ch trng rng, thiu ni dung, hay lam dung ngn ng, s lam cho ngn
ng xa ri chinh cuc sng hin thc cua con ngi, tr thanh toa thap ch chim
ngng, ch khng s dung v muc ich thit thn cua con ngi. Chu nghia snh ch, hay
h t thuyt (verbalism) thi Trung c la minh chng cho s lam dung o.
Cng nh Hpx, Lcc khng th khng tha nhn nh hng cua xu th toan hoc
hoa t duy, vai tr cua t duy chnh xc, tri thc xc thc i vi nhn thc lun, trong o
co nhn thc lun kinh nghim - duy cm. Di nh hng cua cact Lcc phn loai
tri thc theo mc cua tinh chinh xac. Tri thc chinh xac nht la tri thc trc gic
(intuition), cu thanh t nhng chn ly phn minh r rang nht. Tuy nhin nu nh cact
xem tri thc trc giac la anh sang cua tri tu con ngi, khng inh tiu chi phn
minh, r rang, th Lcc lai thay th no bng t c xac inh. Dang th hai cua tri
thc la tri thc chng minh (demonstration). C tri thc trc giac va tri thc chng minh
co th kt hp lai dn n cai goi la tri thc t bin, tri thc thun tuy tri tu. La nha
duy cm lun Lcc khng quan tm nhiu n th tri thc nay, bi l ni dung cua no, d
tuyt i chinh xac, song vn t ra han ch v mt ham lng phn anh thc tai. Dang th
ba cua tri thc la tri thc tng hp, nghia la tri thc cp n trc ht cac i tng bn
ngoai, c chung ta nhn bit thng qua cac cm giac, ma thiu no s khng co cuc sng
bnh thng. Vy la cui cng Lcc lai tr v vi duy cm lun cua mnh.
Nhng g cn rut ra t nhn thc lun cua Lcc? Duy cm lun cua Lcc v c
bn c xac lp trn c s th gii quan duy vt, bi l, khac vi duy cm lun duy tm,
Lcc tha nhn th gii khach quan tn tai bn ngoai va khng l thuc vao cm giac.
Tuy nhin trong nhn thc lun cua Lcc cn khng it nhng im phin din, thm chi
dao ng. Ban v cac loai y nim, Lcc gii thich cha hp ly vai tr cua t duy tru
tng. Lcc xem xet cai tru tng cao nht nh cai g o thiu ni dung va khng thm
nhp vao bn cht cua s vt. V th ng phn bit bn cht hin thc, c hiu nh s
tn tai t thn cua cac s vt, va bn cht danh nghia, nh y nim tru tng hoa, biu thi
tn goi theo tiu loai (sd, t. 1, tr. 416). Trong s phn bit nay a ham cha mm mng
cua cach hiu v tinh khng ng nht bncht va hin tng, song han ch cua Lcc
chinh la y: ng cha nhn thy c bin chng gia bn cht va hin tng, em i
lp chung vi nhau nh cai bn trong i lp vi cai bn ngoai, cho rng s nhn thc bn
cht hin thc cua cac khach th trong ni ham y u cua no la khng th.
Cach ly gii cua Lcc v chn ly co y nghia tich cc trong qua trnh khc phuc trit
138

hoc kinh vin Trung c. Theo Lccm chn ly theo nghia ring cua t o ch co nghia la
s lin kt hay phn gii cac du hiu tng ng vi s ph hp hay khng ph hp cua
cac s vt c chung ct nghia (sd, t. 1, tr. 558). Tuy nhin do ch chn ly theo cach
hiu cua Lcc ch la thuc tinh cua cac mnh , vi hai dang thc la mnh t duy va
mnh phat ngn, nn cui cng ng tach chn ly cua t duy (ma ng goi la chn ly danh
nghia) khi chn ly cua ngn t. o la mt thao tac ri rm va mang tinh hnh thc. Mc
d vy, khng th phu nhn rng, a ra cach tip cn o, Lcc mong mun khc phuc
chu nghia sinh ch va tri thc bac hoc Trung c. i vi Lcc, chn ly hin thc cp
n cac y nim nao ph hp vi cac s vt (sd, t. 1, tr. 561). Duy cm lun duy vt cua
Lcc bac b chu nghia tin nghim (apriorism), ph phan hoc thuyt y nim bm sinh,
nhn manh vai tr cua kinh nghim thc tin, cua giao duc trong qua trnh hnh thanh tinh
cach va li sng con ngi. Duy cm lun cua Lcc cng m ra kh nng gii thich
ngun gc cua cac khai nim va thut ng khoa hoc, c hnh thanh trn c s x ly cac
cht liu cm tinh thng qua phng phap tru tng hoa, i t cai n nht n cai chung
mang tinh khai quat cao hn. L c nhin do nhng bt cp nh a nu, nht la cach t
vn v cht co trc, cht co sau va quan nim v t duy tru tng.
D nhn thc lun lam nn ni dung c bn cua trit hoc Lcc, nhng khng phi la
chu d duy nht.
Trong quan nim v th gii Lcc tip tuc ng li thn lun t nhin va chu
nghia may moc cua trit hoc th k XVII. Khac vi Hpx, Lcc khng quy i tng
nghin cu v cac vt th, t vt th t nhin, n vt th nhn tao, ma tip tuc lam sang t
khai nim thc th theo tinh thn cua duy cm lun, song chinh y bc l c mt tich
cc ln han ch th gii quan cua ng. Theo ng, thc th, vi tinh cach la khai nim trit
hoc, khng th c nhn thc. Vt cht c ng hnh dung nh mt khi cht cng, thu
ng. Vn ng khng phi la thuc tinh c hu cua vt cht; ngun gc cua no bn
ngoai vt cht, Thng . Thn lun i vi th k XVII - XVIII vn la hnh thc thich
hp nht cac nha trit hoc trnh bay t tng cua mnh. C. Mac vit:T nhin thn
lun, it ra la i vi nha duy vt, ch la mt phng phap thun tin va d dang thoat
khi tn giao (C. Mac va Ph. ngghen, toan tp, t. 2, CTQG, HN, 1995, tr. 197). Vn
la ch, nu cac quy lut cua Thng c em n cho t nhin va xa hi loai ngi,
th lut (cng vi quyn) tr thanh thing ling, bt kh xm pham. S truyn dn y chi
Thng n con ngi c ngu y v nhng chun mc cua con ngi c thn thanh
hoa. Theo ng, khng co g mu thun khi thc th u tin, vinh cu mong mun em n
cho cac h thng nht inh cua vt cht c tao hoa, phi cm tinh vai mc cua cm
giac, tri giac va t duy (sd, t. 1,tr. 528). Co th noi Lcc tr thanh mt trong nhng nha
thn lun chu trng gim dn tinh cht thn bi hoa trong vic gii thich khai nim Thng
. Cng nh Galil (Galilei) Lcc cho rng khai nim Thng ch dng gii thich
ngun gc cua vn ng, nhng sau thi im o bn thn vn ng din ra theo cac quy
lut vt ly. Bn cht cua Thng , tng t bn cht thc th cua s vt, la khng th
nhn thc c bng nhng kh nng bnh thng, ph bin cua con ngi.
T tng duy vt di hnh thc thn lun v th gii va ly lun nhn thc cua
Lcc tac ng theo hai chiu hng khac nhua n trit hoc Anh th k XVIII: chu nghia
duy vt Tlan (Toland), Cling (Colins), Prixtli (Priestley), nhn thc lun duy cm - duy
tm Beccli (Berkeley) va Hium (Hume). Nhng cn mt hnh nh khac cua Lc, hnh nh
cua nha khai sang, tac ng manh m n phong trao Khai sang Phap th k XVIII, ma
Mngtexki (Montesquieu) va Vnte (Voltaire) la nhng ngi m u.
c. Trit hc x hi
Theo Mac, chu nghia duy vt Phap co hai phai: mt phai bt ngun t cact, mt
phai bt ngun t Lcc, trong o phai th hai la mt yu t cua vn hoa Phap va trc
tip dn ti chu nghia xa hi (C. Mac va Ph. ngghen,toan tp, t. 2, CTQG, HN, 1995, tr.
139

191). anh gia o cua Mac phn nao noi ln vi tri cua Lcc trong t tng chinh tri - xa
hi cn ai.
Lcc c xem la nha t tng giao duc theo phong cach Anh, nghia la nhn manh
yu t hu dng trong hanh vi x th cua con ngi, va do o co th xem nh bc tin bi
cua chu nghia vi li (utilitarianism) Bentham. Chinh xac hn, ng chiu nh hng cua ly
lun hanh phuc chu nghia (eudemonism) do Gaxendi xac lp. Trong An Essay concerning
human understanding (1690, Kho lun v ly tri con ngi) Lcc vi con ngi nh
mt thu thu i bin. Anh ta khng quan tm n su cua bin, ma ch tm hiu xem ch
nao co a ngm tranh. Xut phat t duy cm lun, Lcc c bit quan tm n vai tr
cua cm giac trong i sng con ngi. Nu tm hn la m6ot t giy trng, th cac c quan
cm giac s ghi vao t giy trng o nhng dng ch cuc sng. Khoai lac va au n la
hai cm giac a con ngi n y nim v cai li, cai hai, cai thin, cai ac, cai c phep
va cai bi cm oanMt cuc sng bnh thng bt u t mt c th khe manh, ch
khng phi t nhng t cht tinh thn tru tng. Do o sc kho la iu li trc tin
trong moi iu li ma con ngi co th co - o la quan im cua Lcc trong Some
thougts concerning Education (1693, tam dich Mt s t tng v Giao duc). Tng t
Hpx vaXpinda, Lcc nhn manh li ich vt cht cua con ngi, trc ht la con ngi
ca nhn. Trong ly lun giao duc Lcc t ra muc tiu la xy dng hnh nh gentlemen,
hiu theo nghia ngi lich s, hay qun t, ngm hiu la gii quy tc va t sn. Tuy
nhin, xet theo cach trin khai t tng cua ng, th o la ly lun giao duc ph hp vi
nc Anh hu phong kin, ang trn con ng phat trin t bn chu nghia; no mang tinh
thit thc, hu ich, chu trong rn luyn tinh nhay ben cua con ngi trong cng vic,
cao tinh ca nhn, trong o co t do ca nhn, va sau cng, ly ly tri lam nguynt tc ti cao.
Trong quan im tn giao Lcc, nh a nu trn, ng v phia thn lun, ng thi
gii thich Kit giao theo hng duy l ha, th hin trong tac phm Tnh hp l ca Kit
gio. Lcc la chin s nhit thanh cua cuc u tranh v quyn t do tn ngng va
khoan dung tn gio, tha nhn quyn cua mi ngi la chon phng thc tin ngng
ph hp vi nhu cu cua mnh, chng thn quyn, i hi nha nc va nha th khng can
thip vao cng vic cua nhau.
Quan im trit hoc xa hi cua Lcc th hin kha tp trung trong Hai kho lun v
chnh th nh nc, c xem nh mt trong nhng tin ly lun cua phong trai Khai
sang Phap th k XVIII. Cng nh Hpx, Lcc em i lp hoc thuyt cua mnh vi t
tng bo hoang, thn quyn, la t tng bin minh cho quyn lc v han cua nha vua,
xem thng cac quyn c bn cua con ngi.
Phng an kh c xa hi cua Lcc v ngun gc nha nc tng t nh phng
an cua Hpx m xut phat, nhng khac vi Hpx trong cach ly gii v bc chuyn
t trang thai t nhin sang trang thai cng dn, vn chu th quyn lc trong trang
thai cng dn, tc nha nc. Tng t nh Hpx, Lcc cho rng con ngi trong trang
thai t nhin hoan toan t do, bnh ng va t chu (xem Lcc, sd, t. 2, tr. 56). Tuy nhin,
Lcc nhn manh rng, t do khng co nghia la phong tung thai qua, va bnh ng cng
khng hn ch mang tinh hnh thc do chiu s chi phi cua lut cua k manh, khng dn
n quan h ngi vi ngi la cho soi, chin tranh cua tt c chng lai tt c, nh
Hpx tng nghi. Theo Lcc, ly tri t nhin day cho moi ngi hiu rng do ho bnh
ng vi nhau va c lp nh nhau, nn khng ai cn phi gy hai cho ngi khac trn cac
phng din s sng, sc khe, t do va tai sn. Ly tri t nhin cho phep mi ngi quyn
t v, va vi t cach y, bo v nhng ngui v ti va trng phat k gy ac. Bng cach y
trong trang thai t nhin, thun phac cua con ngi khng co ch cho chin tranh, xung
t, ma la s ng tri cua hoa bnh. Hpx a nhm ln khi gan cho trang thai t nhin la
trang thai chin tranh. Trong cac quyn cua con gni trong trang thai t nhin Hpx
cao s hu, nht la t hu, va lao ng, ma thiu no s khng co cuc sng con ngi.
ng lp lun nh sau: Thng ban cho con ngi Trai t nay, nhng ly tri, cng do
140

Thng ban tng, mun rng con ngui cn bit s dung nhng g trn Trai t mt
cach co li nht. Mi ngi, v th, phi bit t mnh nm gi cai g va lam g at c
muc ich ma mnh cho la co li. Quyn t hu c quy inh bi kh nng cua tng ca
nhn, ng thi gn vi nhu cu sinh tn cua ca nhn y. Lao ng va t hu la c s ca
cc c s vn hoa loai ngi. S hu la c s cua t do ca nhn, la nguyn nhn u tin
cua s ra i nha nc. Quyn sng va quyn s hu, gn vi quyn t do, tr thanh
nhng quyn t nhin, tt yu. Lao ng va s cn mn - ngun gc c bn cua gia tri. Con
ngi cn chim hu cho mnh bao nhiu mu t duy tr s tn tai cua mnh va sng
mt cuc sng bnh thng. Nhng d sao, theo Lcc, trang thai t nhin cha phi la
trang thai tt nht,bi l cn qua nhiu vn ma thiu s nht tri chung mang tinh nguyn
tc s gy ra cho moi ngi hu qu tiu cc. Trang thai cng dn (nha nc) thay th
trang thai t nhin khng phi nhm tranh chin tranh, m bo cuc sng hoa bnh, yn
lanh, ma lam cho con ngi sng tt hn. Nh vy Lcc a gii thich s ra i cua nha
nc bng con ng kh c xa hi. S khac nhau gia hai ai din ln cua trit hoc Anh
thi k cach mang t sn la ch, Hpx sng trong bi cnh nc Anh ni chin, nn
mong mun mt quyn lc nha nc manh, quyt oan, han ch t do ca nhn m bo
n inh chinh tri, cn Lcc chng kin mt nc Anh ang dn hi phuc va tm kim con
ng hp ly, n ha phat trin trong ph hp vi iu kin cu th, o la m hnh qun
chu lp hin, s kt hp gia duy tr truyn thng va phat huy quyn con ngi, kich thich
s sang tao cua ca nhn. Theo Lcc, t do, vn la bn cht c hu cua con ngi trang
thai t nhin, va s hu, cai khng tach ri khi mi ca nhn, cn c bo v, c hp
phap hoa trong trang thai mi - trang thai cng dn, hay nha nc, Bn cht con ngi,
vn do Thng tao ra, quy inh bncht xa hi. Xa hi tn tai mt cach t nhin trc
khi xut hin nha nc vi tinh cach mt c th nhn to do s6 tha thun cua nhn dn
vi nha cai tri, ma kt qu la b may quyn lc c tha nhn hp phap, nha cai tri tr
thanh ngi ng u nha nc ph hp vi y nguyn chung. Nn hiu iu nay nh th
nao? Lcc cho rng, v trong trang thai t nhin tt c moi ngi u t do, bnh ng va
c lp, nn khng ai co th bi rut ra khi tnh trang nay va bi t di quyn lc chinh tri
cua ngi khac, ma khng co s tho thun cua chinh mnh, theo o mi ngi ng y vi
nhng ngi khac thng nht vi nhau, cng chung thanh lp xa hi t bo tn, c an
toan va thanh thn, c lao ng va hng thu yn lanh nhng g mnh co, c m bo
quyn hp phap y, chng lai nhng k gy hai cho ho. Nhn dn la ai din chn chinh
cua lich s, la ng chu t, cn ngi ng u nha nc thc hin s mnh nhn dn giao
pho. Nhn dn sn sang ph trut nha cai tri, nu li ich cua mnh khng c m bo,
danh d bi xm hai, nguyn vong bi xem thng.
Nha nc c xac lp nhm m bo cac quyn cua con ngi. Nha nc hp ly
tinh, a hnh nh con ngi ca nhn ln s quan tm hang u, hoan toan i lp vi nn
qun chu chuyn vh, khi ca nhn bi ha tan vao cai ph quat h vi. Bn canh o Lcc
cng vach ra mu thun tt yu gia ca nhn va xa hi, gia xa hi va h thng quyn lc
chinh tri, qua trnh vn ng khng ngng cua xa hi, tri qua cac nc thang t thp n
cao. Mu thun gia ca nhn va xa hi c gii quyt bng tinh thn ha gii va khoan
dung, thng nht li ich ca nhn va li ich xa hi; mu thun gia xa hi va h thng
quyn lc c gii quyt theo hng co li cho xa hi. cao con ngi ca nhn, khng
inh u th cua xa hi trc nha nc la c trng cua trit hoc chinh tri Lcc. Trong
quan h vi xa hi, nha nc khng phi la cai u inh hng cho c th xa hi, ma la cai
non, co th ly ra khi cn. Xa hi tn tai vinh vin, cn nha nc th c hnh thanh t o.
Lcc la ngi xac lp hc thuyt phn quyn, co nh hng to ln n ly lun nha
nc phap quyn hin ai. Hai nhanh quyn lc xa hi chinh la quyn lp php, quyn lam
ra lut qun ly con ngi trong mt quc gia, nhm bo v trt t xa hi va cuc sng
cua con ngui; quyn hnh php, bo m vic thi hanh cac lut bn trong quc gia. Ngoai
ra cn co mt quyn khac, gn vi quyn hanh phap, goi la quyn bang giao, co chc nng
141

thng qua cac hip c ha bnh va chin tranh. Lcc khng xem t phap nh mt nhanh
quyn lc, ma a chc nng phan x v c quan hanh phap. Cac c quan quyn lc phi
thuc v nhng ngi khac nhau, nhm tranh xu hng c tai, tuy nhin vi tri cua chung
khng bnh ng hoan toan vi nhau. Quyn lp phap c Lcc xem la quyn ti cao, v
lut u tin cua moi quc gia la lut thit lp quyn lp phap. No la linh hn cua xa hi
chinh tri, cn c vao o ma mi cng dn t mnh bit phi iu chnh hanh vi nh th nao
sng hanh phuc, t bo tn va lin kt vi nhng cng dn khac trong mt xa hi co k
cng. Quyn hanh phap co tinh cht phu thuc, song khng nn hiu tinh cht nay mt
cach n gin. Mt mt, ngi nm gi quyn hanh phap cn da vao khung phap ly
chung, nhng mt khac, khng phi luc nao quyn lp phap cng quan xuyn moi th, v
th quyn hanh phap khng ch iu hanh cng vic, ma cn gop phn lam ra lut cu th,
iu chnh lut. Lut cn c cp nht, ma mun cp nht ph hp vi bin i cua thc
tin, lai cn n hnng cht liu t c quan hanh phap. Hn th na, mc d quyn lp
phap c xem la quyn ti cao va thing ling, song c hai quyn khng c i xa hn
quyn li cua cac cng dn. Nhn dn tin tng ni lp phap cng nh hanh phap thc
hin li ich chung. Quyn hanh la cai c giao pho cho nhng ngi cm quyn, ho
lam li cho nhn dn. Chinh nhn dn, ch khng phi quyn lp phap, nm gi quyn lc
thc s.
Trong trit hoc chinh tri cua mnh Lcc noi n nha vua nh ai din cho quyn
hanh phap. o la biu hin cua s dung ha chinh tri - c im cua cach mang 1688. Tuy
nhin, xet tng th trit hoc ao c - chinh tri cua Lcc, co th xem ng nh ngi sang
lp chu nghia t do t sn tai Anh. Ngoai ra cach t vn v nguyn tc phn quyn, v
quyn con ngui, v quyn lc cua nhn dn, la s gi m tich cc cho t tng Khai sang
Phap th k XVIII, va t phong trao o, n vi t tng xa hi chu nghia, nh nhn inh
cua C. Mac trong Gia nh thn thnh.
VI. Trit hc Anh th k XVIII
1. Trit hc G. Bccli (G. Berkeley, 1685 - 1753)
a. Cuc i v s nghip
Beccli sinh trng trong mt gia nh dng di quy tc lu i tai Ailen, thuc
Vng quc Anh. Nm 15 tui, sau khi kt thuc trung hoc, Beccli ghi danh vao trng cao
ng trc thuc ai hoc uplin, va kt thuc khoa hoc vi tm bng hang u. T nm 1707
Beccli bt u cng vic ging day va nghin cu trit hoc. Nm 1709 Beccli cng b tac
phm trit hoc - tm ly u tin Kho lun hc thuyt mi v th gic. Cng nm o ng
bc vao s nghip hoat ng tn giao, phuc vu Giao hiAnh. Nm 1719 Beccli cng b
tac phm chinh Bn v cc nguyn l ca tri thc con ngi. Nm 1713, Beccli xut bn
Ba i thoi gia Hylos v Philonous. Tip o la hang loat tac phm v cac chu trit
hoc khac nhau, tri u trong nhng thp nin 20 - 30, trong s o co Alsiphon (1732),
Analytics (1730)
T nm 1713 Beccli thc hin nhiu chuyn vin du, t chu Au n chu M, v
muc ich truyn giao, nhng khng thanh cng. Nm 1731 Beccli tr v nc Anh, va nm
1734 lam Giam muc nha th Anh.
Muc ich ma Beccli t ra cho mnh trong trit hoc la loai b chu nghia duy vt va
chu nghia v thn trong u oc con ngi, chng minh tinh chn ly cua th gii quan tn
giao.
2. Trit hc . Hium (D. Hume, 1711 - 1776)
VII. Trit hc khai sng Php th k XVIII
1. . Tnh a dng ca phong tro khai sng Php
y la mt phong trao sinh hoat hoc thut, t tng tai Phap, sau o lan rng sang
cac nc ng u, tao nn thi ai anh sang.
142

Tai Phap nm 1718 trn sn khu a cng din v kich F. M Voltaire mang tn
Oedipe vi ni dung kich su cay ch chinh tri hin hanh va ku goi con ngi u
tranh v s khai sang xa hi trn nguyn tc ly tri, cng bng va t do. o cng la thi
im bt u phong trao khai sang Phap th k XVIII.
Nm 1721 Ch. L. Montesquier cng b Nhng bc th t Ba t.
Nm 1734 phong trao khai sang phat trin ln bc mi, at ti tm mc cua sinh
hoat xa hi, c lam giau bng nhng tac phm mang tinh trit ly su sc. Montesquier va
Voltaire la th h th nht ca cc nh khai sng.
Th h tip theo c hnh thanh t nhng nm 3o - 4o cua th k XVIII. o la mt
th h tao bao, khi phach, vi J. Lametri, D. Didro, C. Helvetius, J. P Holbach, khac vi
th h n ha trc y. Ho chu trng mt xa hi cua nhng ngi v thn (cac nha
duy vt v thn Phap ), loai tr moi tha hoa, nhn manh quyn t nhin cua con ngi,
sng theo nguyn tc T do - Bnh ng - Bc i.
Ch ngha duy vt Php th k XVIII co nhu ong gop vao s phat trin cua chu
nghia duy vt trong quan nim v t nhin.
Trong s cac nha duy vt Phap Didro la b oc khoa hoc ln, la mt trong hai ngi
khi xng nhom bach khoa toan th, bin soan Encyclopedie, xut bn t nm 1751
n 1780.
Phong trao khai sang at c s thinh t nhng nm 40, d bao cn bao tap cach
mang ang n gn. Cac nha khai sang trin khai hng nghin cu rt rng, t trit hoc
n khoa hoc, t t nhin n xa hi. J. J Rousseau la gng mt tiu biu cua cac nha khai
sang th h nay.
Phong trao khai sang tip tuc phat trin m tr7c cach mang va c sau o, quy tu
cac nha t tng - chin s thc s nh E. Condillac, A. Turgot, M. Robinet, J. Condorcet,
Marchal, C. Volney
T tng khai sang Phap th k XVIII la ngon c ly lun cua ai cach mang Phap
nm 1789.
Cc nh khai sng - duy vt Php v quan nim duy vt v t nhin.
Nhim vu ma cac nha duy vt Phap th k XVIII t ra cho mnh la khc phuc quan
nim hu thn v t nhin va quan nim nhi nguyn v con ngi, em n cach tiep cn
thc th - phat trin v t nhin trn c s nhng thanh tu cua khoa hoc thi ai mnh.
ao su hn na quan nim causa sui cua Spinoza, cac nha duy vt Phap khng inh: T
nhin la nguyn nhn t no; no s tn tai va vn ng vinh vin; no khng chiu bt k s
tac ng nao t bn ngoai (Holbach). Tinh tich cc ni tai va t vn ng cua vt cht la
c s bac b vn ng thun tuy, xac lp quan nim v s thng nht vt cht - vn
ng, v phng thc tn tai cua vt cht - khng gian va thi gian (Didro). L c nhin
cac nha duy vt Phap th k XVIII cha th chm dt ngay nhng rang buc i vi
truyn thng (La Metrie: vn ng la thuc tinh th hai cua vt cht, sau qung tinh), song
ho a thc s han ch bt yu t may moc - siu hnh trong quan nim v t nhin:
-gii phong khai nim vt cht va vn ng ra khi cach ly gii u tri, phim thn va
thn lun. ;
- n gn vi quan nim bin chng v phat trin (mi lin h va s t pht trin cua
cac s vt hin tng)
- khng dng lai cach hiu nguyn thuy v vn ng (vn ng c hoc), ma tm
hiu cac hnh thc vn ng khac nhau, bt u ly gii vn ng nh moi s thay i noi
chung (Holbach.
Trong quan nim v con ngi, cac nha duy vt Phap th k XVIII vn cn dng lai
hnh thc th hai cua chu nghia duy vt (La Metrie vi hnh nh con ngoi - c may,
143

Didro, Holbach vi chu nghia duy giao duc

T tng khai sng v con ngi v x hi.
Con ngi - c may la mt cach tip cn cha han bi v con ngi, nhng qua
trnh tm kim gia tri cua con ngi va danh cho con ngi a tn vinh hnh nh cua cac
nha khai sang. Trong s ho ni ln ba nha khai sang hu thn (noi nh vy phn bit vi
cac nha khai sang - duy vt v thn va nu trn): F. M. Voltaire, Ch. L. Montesquieu, J. J
Rousseau.
Tac phm co gia tri nht cua Montesquieu la Tinh thn lut phap. Mt s ni dung
ang chu y: 1/ con ngi, vi tinh cach la thc th co ly tri, t thit lp cho mnh nhng
quy tc cua i sng cng ng. Do ch mi vt cht u co lut ring cua mnh (lut
tri, lut cua t nhin, lut cua con ngi) nn quy lut phat trin cua mi vt cht c hu
ni vt cht y. 2/ lu cua xa hi khac vi lut cua t nhin, nhng do ch con ngi tng
sng trong trang thai t nhin trc khi at ti trang thai xa hi, nn no cng tr thanh
mt phn cua i sng con ngi. Phn thing ling nht, qui gia nht cua t nhin ni con
ngi, theo Montesquieau, la t do. T do cao c thng nht vi ly tri, vi thin tinh va
nhn tinh; 3/ Trong ba hnh thc ang tn tai cua nha nc - c tai, qun chu, dn chu -,
th hnh thc dn chu m bo t do va quyn bnh ng cho a s cng dn hn, nhng
qun chu co tinh cht bn vng va trong danh d hn, do o dn chu thich hp vi quc
gia co din tich nh, qun chu thich hp vi quc gia co din tich rt ln. Nc Phap thich
hp vi qun chu lp hin; 4/ Thc hin nguyn tc phn quyntrong b may nha nc
thanh lp php va hnh php, t php, vi cac chc nng r rang va ch c, kim soat ln
nhau, nhm tranh nguy c c tai, phat huy t do chinh tri; 5/ iu kin t nhin (khi hu,
t ai, tai nguyn), nh hng n s hnh thanh tinh cach cua cac dn tc, la th
quyn lc c bit i vi con ngi. (12)
Mt trong nhng tn tui c ngng m nhiu nht tai chu u khai sang th k
XVIII la Voltaire (1694-1778). Mt s im cn chu y cua t tng trit hoc Voltaire: 1/
Hoai nghi va chm bim la v khi Voltaire s dung trong u tranh chng thn quyn va
trt t xa hi hin hanh; 2/ T tng co gia tri lich s, xa hi: - nha nc hnh thanh t bao
lc va bng bao lc, - ng lc c bn cua con ngi trong moi hnh thc cai tri la nhu cu
va quyn li, trong o quyn t hu va t v la nhng quyn hang u, - con ngi lam ra
lich s va iu khin no hng ti muc ich ma mnh mong mun; 3/ Tuyn ngn cua
Voltaire: t do - bnh ng - s hu. Nn cng ha la s m bo tt nht ba nguyn tc o.
Trong s cac nha Khai sang Phap J. J. Rousseau (1712-1778) la nhn vt cp tin
nht. T tng Rousseau chia lam hai thi k: thi k u (t nhng nm 40 n nm
1762) chu nghia bi quan lich s an xen vi y chi u tranh v t do va bnh ng xa hi.
Chu nghia bi quan th hin ra nht trong s i lp tin b k thut, trnh vn minh, vi
nguy c suy thoai ao c, s thng tri cua tinh vi k va trang thai v chinh phu. Thi k
tip theo c anh du bng tac phm bt hu Ban v kh c xa hi (Du contrat social).
No la in hnh cua khuynh hng cng ha cp tin va dn chu trong sinh hoat tinh thn
tai Phap m trc cua cach mang, mc d v hnh thc Rousseau khng tan thanh dn
chu do nhng khuyt tt ma no mc phi trong lich s (13). Tac phm m u bng cu
Ngi ta sinh ra t do, nhng ri u u con ngi cng sng trong xing xich (14).
Ni dung cac chng tip theo trnh bay nhng ng net c bn cua Kh c xa hi,
a con ngi t trng thi t nhin sang trng thi cng dn, quyn t nhin sang quyn
c hp phap hoa, t do t nhin sang t do cng dn, m bo s thng nht li ich ca
nhn va li ich toan xa hi. ng chu t hay quyn lc ti cao, chinh la nhn dn va thuc
v nhn dn. Nhn dn t quyt inh s phn s phn mnh bng y chi chung, thng qua
nhng ai din u tu va hp phap.
2. Mt s i din ca Khai sng Php theo khunyh hng thn lun
3. Cc nh khai sng - duy vt v thn Php
144

Mt trong nhng c trng c bn cua phong trao Khai sang Phap la tinh a dang v
ni dung va hnh thc, hng n muc tiu ln thng nht - ci t i sng xa hi theo tinh
thn nhn vn, xac lp nhan nc hp ly tinh vi nhng tiu chi cu th qua tng phng
an, tng ai biu cua no. V mt th gii quan s tn tai c khuynh hng thn lun t
nhin ln khuynh hng v thn cho thy s phat trin tt yu cua t tng khai sang,
phn anh nhng bin c trong hoat ng thc tin tai Phap m trc cua cach mang t
sn.
a. Ch ngha duy vt La Mtri (J. O. de Lamettrie, hay La Mettrie, 1709 - 1751)
Trit hoc cua La Mtri la s kt hp chu nghia duy vt vi chu nghia c thn va ly
tng khai sang. ng xut thn trong mt gia nh lam ngh bun ban min Nam nc
Phap. Vao thi nin thiu La Mtri tham gia cac sinh hoat tn giao, nhng t 15 tui a bt
u hoai nghi vao mt s tin iu Kit giao, t chi lam linh muc tr thanh bac s.
Cng trnh u tin cua La Mtri - Lch s t nhin ca linh hn, hay Lun v linh hn
(1745) c trnh bay t lp trng duy vt, gy nn phn ng gay gt t phia nha th va
nha nc phong kin. tranh s truy bt, ng lanh sang Ha Lan. Tai y ng cng b
mt tac phm in hnh cua chu nghia duy vt may moc, siu hnh - Con ngi - c my
(1747), vn theo khuynh hng chng duy tm va tn giao, phu nhn thuyt Tao hoa. V ly
do o mt ln na La Mtri ri Ha Lan, tm kim s hu thun t vua Frederich nhi cua
c (1748). Trong ba nm sng tai Dc La Mtri tr thanh bac s hoang gia va thanh vin
Vin han lm khoa hoc Beclin (Berlin), tham gia tich cc vao vic truyn ba t tng khai
sang, vit hang loat cng trnh co gia tri nh Con ngi - thc vt, Chng Xnc, hay v
hnh phc, H thng Epiquyang mt tui 42, khi tai nng ang chin mui, sau
cn au da day cp tinh do th nghim mt loai thuc mi.
Trong cac tac phm cua mnh La Mtri nu ra nhiu t tng nn tng, lam tin ly
lun trc tip cho cac nha duy vt Phap th k XVIII nh ir, Hnbach, Henvtuyt.
Bn canh o hang laot lun im cua La Mtri tip tuc c iu chnh hoc lam su sc
thm trong iu kin mi, co c nhng lun im ma La Mtri cha tng bit n.
Trit hc t nhin cua La Mtri tp trung phn tich cac vn truyn thng cua chu
nghia duy vt, bt u t thi c ai, ng thi da vao vt ly hoc cua cact nh bc
tin bi cua mnh. La Mtri c gng vt qua thoi quen y thc cua thi ai mnh phac
tho nhng ni dung chinh cua nhanh v thn trong chu nghia duy vt Phap. Vn la
ch, vao thi La Mtri do thiu cac lun chng khoa hoc cho vic gii thich t nhin t
chnh t nhin, nn phn ln cac nha t tng da trn quan im t nhin - muc ich lun
hoc t nhin - thn lun, qua o chng minh vai tr cua Thng nh ly tinh ti cao, chi
phi cac qua trnh th gii. Qaun im t nhin - muc ich lun va t nhin - thn lun cho
rng con ngi va v tru u mang tinh hng ich thng nht, rng cac b phn hoan
thin cua c th sng chng minh vai tr tao hoa cua ly tri ti thng, hay ly tri Thng
. La Mttri ph phan c hai phng an trn, thay bng s gii thich t nhin - tt inh
lun, chng minh nguyn nhn t nhin cua s hnh thanh cac c quan trong c th ngi
va vt. S thiu hiu bit, theo La Mtri, buc con ngi tin vao Thng . T nhin, ch
khng phi Thng , la nguyn nhn cua moi tn tai, la ngi m chung cua mun loai.
Do o cn hiu t nhin nh ng sang tao l diu, ch khng phi la ngi th co u oc,
nh cach suy nghi n gin di nh hng cua c hoc thi y. Tinh thng nht vt cht
cua t nhin c La Mtri th hin qua tuyn b v s tng ng gia con ngi vi
gii ng vt va thc vt. Trong v tru ch tn tai m thc th vi cac bin thai khac nhau,
trong o con ngi la biu hin hoan thin nht cua no. Theo La Mtri, ngoai qung tinh,
moi vt cht u co thuc tinh vn ng, cng nh s thng nht gia vt cht va hnh
thc. Vt cht ma khng vn ng ch la vt cht tru tng va cht cng. Moi thc th
u quy v thc th vt cht. Trong Lch s t nhin ca linh hn La Mtri vit:Vn ng,
hay ng lc, la thuc tinh th hai (sau qung tinh) cua vt cht (hiu theo nghia thc th
cua Xpinda) Vt cht cha ng ng lc sinh ng cua no, cai tr thanh nguyn nhn
145

trc tip cua tt c cac quy lut vt ng(La Mtri, sd, M. 1976, tr. 73). Xet v bn cht,
vt cht khng ch co nng lc vn ng, ma cn co nng lc cm tinh tim n. Di nh
hng cua thuyt vt giac, hay vt cm (Hylosensism) La Mtri tuyn b nng lc cm
giac cng la mt trong nhng thuc tinh cua vt cht. Tuy nhin ng t ra thn trong vi
tuyn b nay khi lu y, nng lc cm giac ch ph bin cac c th sng, ma cu th la
ng vt.
La Mtri la nha duy vt v thn duy nht s dung khai nim thc th trong trit
hoc cua mnh. Cac nha duy vt khac nh ir, Hnbach it khi s dung khai nim thc
th, mc d xet thc cht vn tnh thc th c a ln hang u, nhm lun chng
cho quan nim duy vt v t nhin, chng han t nhin la nguyn nhn cua tt c; no tn
tai t thn; no s tn tai va vn ng vinh vin (P. Hnbach, tac phm gm 2 tp; t. 1,
M, 1963, tr. 502).
Nhn thc lun la mt trong nhng vn trong tm cua trit hoc cn ai, trong o
co trit hoc La Mtri. C s cua nhn thc lun trong chu nghia duy vt Phap th k
XVIII, bt u t La Mtri, la lun im cua chu nghia kinh nghim - duy cm duy vt
Anh, in hnh la duy cm lun cua Lcc, ma theo o moi tri thc xut phat t kinh
nghim cm tinh va moi t tng u bt ngun t cm giac. Tuyn b ngay trang u
tin cua Lch s t nhin ca linh hn rng khng co ngi dn dt ang tin cy nao hn
cac cm giac cua chung ta(La Mtri, sd, 1976, tr. 65), La Mtri khep lai quan im o
nhng dng cui:Khng co cm giac khng co y nim. Cang it cm giac cang it y
nim) (La Mtri, sd, 1976, tr. 153). Trong nhn thc lun cua mnh, La Mtri nhn
manh 3 yu t co mi lin h hu c vi nhau: cm tinh, kinh nghim, ly tinh. Nhn thc
la mt qua trnh bt u t tri giac cm tinh, tip o la nghin cu thc nghim, sau cng la
s khai quat hoa cac cht liu a c sang loc, song vn chiu tac ng cua kim chng
thc nghim. Tuy cao vai tr cua nhn thc cm tinh, La Mtri vn lu y rng khai quat
hoa va tru tng hoa lun lun cn thit trong qua trnh nhn thc nhm at n tri thc
ph bin va su sc hn v s vt. Ly tinh la ngi dn ng ang tin cy cua nhn thc
sau cm tinh va kinh nghim. La Mtri xem s thng nht cm tinh, kinh nghim va ly tinh
la nguyn tc c bn cua nhn thc chn ly. Chng han, noi rng gii t nhin la nguyn
nhn t thn khng ch cn c vao quan sat, ma c nhng khai qua ly lun t nhiu th h
cac nha nghin cu; noi rng vt cht la thc th duy nht cng xut phat t nguyn tc
thng nht cm tinh, kinh nghim va ly tinh a ra nhn inh ung n v tinh duy nht
y.
La ai biu cua duy cm lun La Mtri cho rng th gii khach quan c phn anh
trong tm man tri nao. ng phn bit nhn thc v lng, tc kt qu phn anh do tac
ng cua s vt gy ra nhng cm giac trc tip u tin (thi giac), va nhn thc tinh quy
inh v cht, nghia la thm nhp su hn vao th gii cac s vt nh tm hiu mi lin h
gia chung vi nhau, s phat sinh, phat trin cua chung.
L lun v con ngi cua La Mtri tp trung lam sang t ngun gc, bn cht cua con
ngi va nhn thc. Ly lun o da trn hoc thuyt duy vt v linh hn va v tinh duy nht
cua thc th. K tha chu nghia duy vt cua Lcc (Locke) La Mtri phn bac quan im
v linh hn nh thc th khac vi thn xac, xem linh hn nh tng th cac chc nng tm
ly c hu con ngi, qua o phu nhn quan im v nng lc cm giac va t duy nh
nhng nng lc c a t bn ngoai vao h thng vt cht do n sung cua Thng .
Trong Lch s t nhin v linh hn hay Lun v linh hn La Mtri nu ra hai quan im i
lp nhau trong lich s73 hoc thuyt v linh hn. Tt c cac h thng trit hoc xem xet linh
hn con ngi, - ng vit,- co th quy v hai: h thng th nht co ngun gc t xa xa, la
h thng cua chu nghia duy vt, cn h thng th hai - h thng cua chu nghia duy linh
(La Mtri, tac phm, Matxcva, 1976, tr. 193). Trong hoc thuyt v tin hoa sinh hoc La
Mtri ch ra tinh thng nht cua th gii hu c, t sinh th n gin n con ngi, nhn
manh con ngi nh kt qu cao nht cua tin hoa. Nu cact so sanh ng vt vi c
146

may khng co nng lc tm ly, th La Mtri cho rng vt ln ngi u co nng lc cm

giac nh nhau. Nng lc cm giac cua ng vt c minh chng bi im chung gia no
vi con ngi mt s biu hin trang thai xuc cm, s tng ng cua c th v kt
cu va c ch vn hanh. . La Mtri lu y:Hoan toan co th cho rng d kem hoan thin
hn so vi con ngi, song loai vt xut hin trn trai t trc con ngi, nn s khng
la lng nu xut hin t tng gii thich ngun gc cua loai ngi t loai vt (La Mtri,
Sd, tr. 400, 403). Tuy nhin, khi trin khai t tng nay La Mtri lai ri vao vng lun
qun vi nhng tng tng v vai tr cua s phi ging, pha tap, k c s phi ging
gia con ngi vi mt s loai vt tao nn nhng tc ngi khac nhau!
gii ap cu hi v ngun gc s sng La Mtri mt mt da vao truyn thng
cua chu nghia duy vt, xut phat t c ai, c bit la chu nghia Epiquya, mt khac, khai
quat ly lun cac thanh qu cua khoa hoc t nhin ng ai. La Mtri ng y vi gi thit
cho rng s sng bt u t nhng hat ging, nhng phi thai ri vao ai dng c xa,
vn bao phu khp hanh tinh trc khi bi thu hp dn theo qua trnh kin tao ia cht. Con
ngi va cy c la hai nc thang hai u cua cy thang s sng, vi nh hai mau trng en i lp nhau, cng ng vt, t cn trng n mun thu, la khu trung gian, lin kt
vi c hai. Trong cach ly gii ngun gc con ngi ca La Mtri co nhng yu t tich cc,
hp ly ln nhng suy oan u tri, m h. Theo quan im tin hoa cua th k XVII XVIII, La Mtri xem con ngi nh mt dang sinh vt, hnh thanh nh s pha trn gia
cac loai vt vi nhau. ng xp chung con ngi va cac ging vn ngi vao nhom linh
trng. Nhn manh mi lin h di truyn gia con ngi va vn ngi, La Mtri lai cho
rng vn ngi xut phat t ngi, la con ngi b thoi ha, bin dng! im tich
cc trong ly lun v s hnh thanh con ngi la ch ng khng xem cac yu t sinh hoc
la ngun gc duy nht cua con ngi. D khng ch ra mt cach r rang ranh gii gia y
thc con ngi va tm ly ng vt, song La Mtri nhn manh u th v cht cua linh hn
con ngi trc linh hn loai vt. Con kh sang da nht cng khng th so sanh vi tri
khn cua con ngi. Cng nh Hpx va cac nha duy vt Phap khac nh ir
(Diderot), Hnbach (Holbach), La Mtri chu trong n cac yu t vn hoa - xa hi trong
qua trnh hnh thanh con ngi, cao vai tr cua giao duc trong vic phat trin, hoan thin
nhn cach con ngi. Khng co giao duc th ngay c b oc c t chc tt nht cng mt
i gia tri cua no. Con ngi ch co th tr thanh ngi gia moi ngi. Ngc lai, nu tach
bit khi cng ng ngi, con ngi s mt dn cac t cht ngi. Bng cac cht liu
lich s La Mtri chng minh rng a tr3 tach khi cng ng ngi s khng cn la
ngi na, ma tr thanh loai thu, bt chc thu vt t phat m n dang i (Xem La Mtri,
tac phm, Matxcva, 1976, tr. 147, bn dich sang ting Nga). Phng tin cn thit trong
qua trnh giao tip, cng ng thi la minh chng cho kh nng phat trin tri tu cua con
ngi, la ngn ng. Nh ngn ng vin kim cng tri tu cua chung ta c got da,
trau chut, tr nn tinh t va co y nghia trong i sng cng ng. Khng tuyt i hoa vai
tr cua ngn ng nh Hpx, ngi cho rng khng co ngn ng s khng co xa hi, nha
nc, La Mtri vn khng inh rng, trc khi sang tao ra ngn ng va h thng ky hiu
con ngi ch la mt loai vt c bit. T chc i sng xa hi, giao duc va sang tao ra
ngn ng - nhng nhn t y lam cho con ngi tr thanh chua t cua mun loai.
La Mtri vn dung cac nguyn ly c hoc vao vic gii thich c th ngi, vi tac
phm in hnh Con ngi - c my (1747). Khac vi con vt, con ngi la mt c may
c bit, co nng lc cm giac, t duy, bit phn bit thin va ac, nh mau xanh, mau vang,
va c sinh ra vi mt b oc hoan thin hn nhiu so vi loai vt, cng la mt c may
nh no. Hn th na, nu nh th gii, gii t nhin vn ng t thn, th con ngi la mt
c may t khi ng, vn ng khng ngng va ht sc tinh t. Cai c may y truyn dinh
dng vao c th va sinh ra nng lng cho hoat ng cua mnh qua qua trnh trao i cht
phc tap vi mi trng. C th ngi vi nh mt chic ng h, nhng o la ng h t
ng, t iu chnh, co th tip tuc vn hanh ngay c sau khi bi hng hoc b phn banh
147

xe, l xo (nghia la trang thai bnh ly). Cach gii thich nh th v con ngi nhm lun
chng cho quan nim v con ngi nh thc th vt cht, thng nht vi t nhin, ng
thi t ra u th trc loai vt bi kh nng tri tu cua mnh.
Quan im o c - chnh tr cua La Mtri th hin nhng chuyn bin t tng
quan trong cua ng, t mt ngi phuc vu trong qun i, lam bac s hoang gia, n lp
trng cua tng lp th ba. Ch trong 4 nm (1747 - 1751) a ghi nhn c 3 thi k
chuyn bin t tng cua ng. Thi k th nht - thuyt bm sinh o c, theo o con
ngi c phu bm bi lut t nhin, bit phn bit thin - ac, bit ng x ph hp vi
cai phu bm y, nghia la bit iu g nn lam, iu g nn tranh, bit bay t s ng cm va
lng bit n Ci ngun cua lut t nhin khng phi tnh cm tn giao, ma th
gii loai vt, ni ma ngay c loai thu hung d nht vn co lng trc n. Cac yu t cua
thuyt bm sinh c La Mtri trnh bay trong tac phm Con ngi - c my. Thi k
th hai - thuyt duy gio dc, c La Mtri trnh bay tp trung trong Chng Snca.
Di nh hng cua Lcc, La Mtri t b thuyt bm sinh, hng n cach tip cn
tabula rasa cua duy cm lun duy vt, ch gi lai t thuyt bm sinh nhng ni dung lin
quan n t cht t nhin, nng khiu ca nhn cua mi ngi. Trong thi k nay La Mtri
em i lp cai thin vi hanh phuc d bn, xem cai thin nh kt qu cua mt nn giao
duc xa hi i vi ca nhn, nhm loai tr tinh hung d t nhin va thoi ich k, hnh nh
li sng t li ich chung ln trn li ich ca nhn, thm chi trong nhng trng hp cn
thit bit hy sinh cai ca nhn v ngi khac va v toan th xa hi. Tuy nhin t tng chng
thn quyn va tin iu tn giao a a La Mtri n mt thai cc khac trong quan nim v
hanh phuc, gn lin vi chu nghia hanh phuc dung tuc.
VIII. Kt lun v trit hc th k XVII - XVIII
1. Ngn c l lun ca giai cp t sn
c chun bi t phong trao vn hoa nhn vn Phuc hng (cui th k XIV - u th
k XVII), trit hoc th k XVII-XVIII a tr thanh ngon c ly lun cua giai cp t sn va
cac lc lng xa hi tin b khac trong cuc u tranh chng y thc h phong kin li thi.
Cuc u tranh nay din ra nhiu bnh din: duy vt chng duy tm thn bi, khoa hoc
chng chu nghia giao iu va uy quyn t tng, ci cach chinh tri chng bo thu chinh
triTinh cht tin b cua trit hoc thi k nay c minh chng bng tinh thn hoai nghi
va ph phan khoa hoc, bng u th cua chu nghia duy vt trc chu nghia duy tm. Nu
trit hoc th k XVII chu trong n ph phan tri thc, trc ht la tri thc kinh vin trung
c, th trit hoc th k XVIII, in hnh la trit hoc Khai sang Phap, kt hp ph phan tri
thc vi ph phan xa hi, t o hnh thanh hai xu hng vn ng song song vi nhau - ci
t hoat ng tinh thn va ci t mi trng xa hi. So vi thi Phuc hng, giai cp t sn
th k XVII - XVII ong vai tr lc lng chinh tri c lp cach mang, tp hp xung
quanh mnh cac nhn t tich cc, tin b, tn cng trc din vao ch phong kin va nn
tng tinh thn cua no, xac lp nhng chun mc, gia tri mi, on gin hoa cac quan h xa
hi, ph hp vi s vn ng lich s. Thi Phuc hng th hin qua trnh chuyn tip t ch
phong kin sang chu nghia t bn, cn thi ai mi a la thi ai cua cac cuc cach
mang t sn va s hnh thanh xa hi t sn, vi nhng c trng ma xa hi trc o cha
th co c. Phuc hng v c bn gn lin vi s tr v nhng gia tri bi lang qun, t
o thc hin s nhn thc lai qua kh va m hng cho tng lai. Th k XVII - XVIII
tip thu tinh thn m o, va lam cho no tr nn hin thc thng qua cuc cach mang c
cu, nghia la cuc cach mang lam o ln moi quan h va c cu xa hi, thay i hnh thc
va c ch quyn lc chinh tri, pha v cac c quyn ng cp, thay i quan h gia nha
nc va nha th v. v. . Cach mang trong ly tri i trc cach mang trong linh vc thc tin,
cac hoc thuyt trit hoc thc hin qua trnh ph phan cai c, cai li thi, xac lp cai mi,
cai tin b, xem cai ang tn tai, tc ch phong kin va h t tng cua no la cai phi ly,
cng ng thi la phi nhn tinh, i hi thay th no bng cai hp ly - hp nhn tinh, theo
quan im ph bin v s thng nht ly tri - nhn tinh. Bcn, cact, Xpinda, Lcc,
148

Mngtexki, Vnte, Rutx, ir, Hnbach u bt u hoc thuyt cua mnh bng tinh
thn hoai nghi va ph phan nh th.
2. Lin minh gia trit hc v khoa hc t nhin
S phat trin cua trit hoc gn kt cht ch, hu c vi s phat trin cua khoa hoc t
nhin, th hin trnh nhn thc chung cua thi ai. Nhiu nha trit hoc ng thi la nha
khoa hoc (Descartes, Newton, Pascal, Leibniz ) hoc co nhng am hiu su sc v khoa
hoc, tr thanh b oc bach khoa cua thi ai (Diderot chng han). Noi khac i, trong iu
kin khoa hoc phat trin nh v bao, cac nha trit hoc, co th ng vng trong cuc
lun chin t tng, khng co nhu cu nao khac hn la phi am hiu nhng thanh qu cua
khoa hoc. Ma at c iu o ho cn t mnh tm hiu, nghin cu cac linh cc khoa
hoc, cn mai sc t duy bng s hiu bit v bc tranh khoa hoc tng th, hoc chi it cng
lam quen vi mi trng khoa hoc nhng net cn bn nht.
Nh bit nam sat vao nhng thanh tu cua khoa hoc t nhin va trnh nhn thc
chung cua xa hi, cac nha trit hoc a xac lp bc tranh vt ly mi v th gii, nm bt
nhng tinh quy lut khach quan cua no, ao su mt s vn bn th lun ma trc y
cha tng bit n. Song nh hng cua khoa hoc t nhin n t duy trit hoc cng lam
ny sinh nhng nan gii nht inh. Trc ht, s thng tri cua c hoc a lai du n trong
trit hoc bng quan im may moc v th gii, c gii t nhin ln th gii cua chinh con
ngi. Tip theo, qua trnh toan hoc hoa t duy bn canh mt tich cc cua no a gop phn
vao vic hnh thanh cach tip cn siu hnh i vi mt s linh vc t nhin, xa hi, chu
trng a khoa hoc chinh xac vao mi trng nhn vn. Chng han, theo Hpx, nu
chung ta a co vt ly hoc, nghin cu cu th v cac vt th t nhin, th cn thit phi xac
lp vt ly xa hi, tm hiu cac vt th nhn tao. Nu trong t nhin co lc y va lc hut,
th trong xa hi, hai lc y la chin tranh va hoa bnh! Hpx cng xem l6ogic tinh toan la
khoa hoc nhp mn cua cac linh vc khac. Rt nhiu nha trit hoc khng ch l thuc vao
cac nguyn ly c hoc trong nghin cu, ma cn t o hnh thanh phng phap t duy theo
kiu tach ri va em i lp mt cach tuyt i ung - sai, trng - en, khoa hoc khng khoa hoc Phng phap t duy cua Siu hnh hoc th k XVII - XVIII co nhng
mt tich cc nht inh, nht la trong iu kin cac nha khoa hoc cn n nhng chng c
cua ly tri chng cac hnh thc ngu tao khoa hoc va trit hoc kinh vin. Song phng
phap y lai t ra khng thich hp trong vic gii thich bn cht ca th gii ang bin i.
Vn la ch, trong khi tm hiu nhng mt, nhng thuc tinh cua s vt, nhng kinh
vc cua i sng, cac nha trit hoc va khoa hoc cha vach ra mt cach tha ang mi lin
h va tac ng ln nhau gia chung, hoc tuyt i hoa mat mt nao o, ng thi ly gii
thiu thuyt phuc nguyn nhn, ng lc cua vn ng va phat trin. Hnh thc th hai cua
chu nghia duy vt, tc chu nghia duy vt th k XVII-XVIII cng chiu s quy inh cua
tinh cht may moc, siu hnh y, va c goi la chu nghia duy vt my mc - siu hnh, hay
n gin la ch ngha duy vt siu hnh.
3. Hnh thnh hai khuynh hng ch o trong nhn thc
S quan tm n nhn thc ap ng i hi cua con ngi trong iu kin bng n
cac kham pha va phat minh khoa hoc, phat trin lc lng sn xut. Co th xac inh mt s
c trng cua ly lun nht thc th k XVII - XVIII. Mt la, cng vi vic cac khoa hoc cu
th v t nhin va xa hi tach dn khi trit hoc, a din ra s thay i tt yu cua i
tng trit hoc: cac nha trit hoc ngay cang tp trung s chu y vao vic quyt cng luc hai
mt cua mt vn ln, ma thiu mt trong s chung, trit hoc s mt i vai tr xa hi cua
mnh - mt bn th lun va mt nhn thc lun - l gic hoc. Hai l, s thay i cn bn
trong qua trnh phat trin cua khoa hoc t nhin, s xut hin ngay cang nhiu cac phng
phap chuyn bit i vi cac linh vc khoa hoc t nhin va lich s t ra trc trit hoc
nhim vu khai quat cac thanh qu cua chung va xy dng phng phap trit hoc chung cua
nhn thc, cng nh lam sang t mi quan h gia trit hoc vi cac khoa hoc chuyn bit.
149

Nhu cu phn tich mang tinh nhn thc lun i vi cac kt qu nghin cu khoa hoc tr
nn cp bach, bi l cac cht liu tim tang va a dang do khoa hoc em n cn c lun
chng va h thng hoa. Mt khac, t vic x ly cht liu cn vach ra con ng nhn thc
tip theo v th gii. Chinh v th cac nha t tung t trong tm vao vic tm kim
phng phap lun chung va lam sang t bn cht cua t duy. Ba l, nhng thanh tu trong
nghin cu khoa hoc va nhng thay i trong phng phap lun nghin cu cng t ra
nhim vu tm hiu bn cht cua qua trnh nhn thc va ngun gc tri thc.
Vic hnh thanh cac phng phap nhn thc khac nhau nhm at n muc ich khng
inh quyn lc cua con ngi trc t nhin, giup con ngi lam chu t nhin, lam chu xa
hi, lam chu bn thn. Tuyn b cua Bcn (Bacon) tri thc l sc mnh a tr thanh
tuyn ngn cua thi ai. T th k XVII tr i vn phng phap tr thanh mt ntrong
nhng chu chinh cua cac cuc tranh lun trit hoc, gop phn xac inh gia tri cua mi
hoc thuyt trong i sng xa hi. Thm chi mt s nha trit hoc a quy gin i tng cua
trit hoc v phng phap.
Trong qua trnh tranh lun v phng phap nhn thc a hnh thanh nn hai khuynh
hng chu ao la kinh nghim (empiricism), do Ph. Bcn khi xng, va duy l
(rationalism), do cact ng u. Khuynh hng th nht chu trong vai tr cua khoa
hoc thc nghim, khuynh hng th hai nhn manh vai tr cua toan hoc va xu th toan hoc
hoa t duy. S khac nhua gia hai khuynh hng o cp n vn ngun gc cua tri
thc, bn cht cua nhn thc, phng phap nhn thc cu th. Han ch cua c hai khuynh
hng trn th hin tinh phin din, khng thy c bin chng cua qua trnh nhn thc
t trc quan sinh ng n t duy tru tng, khng bit kt hp v hai phng phap - quy
nap va din dich - trong quatrnh nhn thc va nghin cu khoa hoc
4. Trit hc v tn gio, khoa hc v thn hc
Trit hoc va khoa hoc th k XVII-XVIII cha chm dt hn nhng lin h vi tn
giao va thn hoc, th hin cac phng an dung ha gia cac quan im, cac cach tip cn
dng nh i lp nhau, o la quan nim hai chn ly (chn ly khoa hoc va chn ly thn
hoc, c tin u co ch ng rong tm hn con ngi), phim thn, thn lun t nhin. Tuy
nhin so vi thi ai trc, nhng lin h nay khng t ra nng n, thm chi mang y nghia
tich cc nht inh: 1) ph hp vi iu kin lich s, xa hi hin co; 2) cac nha trit hoc i
khi s dung phim thn va thn lun t nhin trong cuc u tranh v t do tin ngng va
tn vinh nhng gia tri cua con ngi. iu nay gii thich v sao trong chu nghia duy vt
hin din y u cac phng an va nu, t Bcn, cact n Xpinda, Lcc, phn ln
cac nha khai sang Phap th k XVIII. Hnh nh Thng trong nhiu trng hp tr
thanh biu tng cao nht cua s hoan thin ly tri. T nhin thn lun, it ra la i vi nha
duy vt, ch la mt phng phap thun tin va d dang thoat khi tn giao (C. Mac va
Ph. ngghen, toan tp, t. 2, CTQG, HN, 1995, tr. 197).
5. T tng nhn vn, khai sng
T tng nhn vn, khai sang lam nn mt trong nhng ni dung ct li cua trit
hoc Cn ai. Quan im cua Bcn v xa hi ly tng, c xy dng trn c s quyn
lc cua tri thc cho n nay vn cn y nghia thi s. Nu Bcn tuyn b tri thc la sc
manh, th Hpx nhn manh rng quyn lc cn phi ham cha yu t tri thc, nghia la
c xac lp trn s hiu bit bn cht con ngi, hng n muc tiu n inh chinh tri,
chu quyn quc gia va thng nht y chi toan dn. Lcc tr thanh ngi t nn mong cho
quan im nha nc phap quyn, c cac nha khai sang Phap th k XVIII phat trin va
hoan thin m trc cua cach mang t sn. Hnh nh con ngi ly tri va nha nc
hp ly tinh, quan nim v t do, bnh ng, bac ai, dn chu khng ch gi m con
ng i ti mt trt t xa hi khac vi ch phong kin phi ly va phi nhn tinh, ng
tri sut hang ngan nm. ma cn la muc tiu phn u cua nhiu dn tc. Mt s phac tho
cua cac nha khai sang v m hnh xa hi tng lai cho n nay vn cn la muc tiu phn
150

u cua nhiu dn tc.

Vi nhng c trng va nu, co th noi rng, th k XVII - XVIII la mt trong
nhng thi ai si ng nht trong lich s loai ngi.
CHNG V. TRIT HOC C IN C
I. Vi nt v s ra i ca trit hc c in c
T c in co ngun gc t ting La tinh classicus, nghia la th bc u tin,
chun mc, khun mu Thut ng nay v sau c hiu kha rng: 1) biu thi mt
cach nhn cua cac nha vn hoa Phuc hng i vi di sn Hy Lap, La Ma c ai, c xem
nh nhng gia tri mu mc, ang tn vinh va hoc tp; 2) hoc thuyt do ngi c nu ra
dng ch mt khuynh hng trong vn hoc ngh thut chu u, bt u tai Phap, vao
cac th k XVII-XIX, chu trng xac lp quy tc v vn phap va th bc cao hay thp
cua th loai theo hnh mu c ai; 3) ngoai ra tinh c in cn c dng nhn manh
mt tich cc, mu mc cua mt trao lu t tng nao o. Trit hoc c in c la s th
hin c ong va tinh tuy nht cac gia tri vn hoa tinh thn trong cac ai din tiu biu, cac
nha kinh in cua no (Kant, Fichte, Schelling, Hegel, Feuerbach). V phng din th
gii quan, trit hoc c la s kt thuc cua truyn thng c in phng Ty noi chung
(h thng cac khai nim, cac chu nghin cu, cac cach thc tip cn va x ly vn ,
quan im cua Siu hnh hoc v th gii va xa hi ), trit hoc t sn c in noi ring
(cach mang xa hi, a giai cp t sn ln nm quyn, khng cn cn thit na, tinh cht
cua trit hoc cng thay i theo, tinh bin h thay tinh cach mang); sau no truyn thng y
c thay bng phi c in tc chu trng ra soat lai nhng vn cua qua kh, c
nhng mt tich cc, tin b vn co trong thi k cac cuc cach mang t sn s k, c
bit n di tn goi thi ai Anh sang (Khai sang). Trit hoc hin ai phng Ty hm
nay a thoat ly khi cac vn truyn thng trong chi tit, song xet nhng net chung vic
anh gia c s th gii quan va phng phap lun cua no vn phi da trn cac cp va
tinh cht do truyn thng lai.
Tin ly lun trc tip cua trit hoc c in c la trit hoc Anh, Phap th k XVII
- XVIII(nht la t tng Khai sang Phap th k XVIII) va cac bc tin bi tai c nh
Leibniz, Wolf, nhng thanh tu cua khoa hoc t nhin. V bn th lun Descartes,
Spinoza, Gassendi, Leibniz, Locke, Hume u it nhiu tac ng n s hnh thanh va
cac bc chuyn bin t tng cua cac nha trit hoc c, chng han Vt ly hoc va Siu
hnh hoc nhi nguyn cua Descartes, phim thn lun cua Spinoza, n t lun cua Leibniz,
duy cm lun duy vt cua Locke va cac nguyn tc kinh nghim cua Hume. V phng
php lun va l lun nhn thc cac nha trit hoc c khng ch tip tuc nghin cu cac
vn do trit hoc Anh, Phap t ra, ma cn bin cuc tranh lun v phng phap thanh
im chu yu xac inh vi tri cua trit hoc trong i sng xa hi. Chinh bng phng php
trit hc ma cac nha trit hoc c in c a cho thy rng sc manh cua mt trit thuyt
la cach ma trit gia giup con ngi tm kim va kham pha chn ly, bn canh vic xac
inh nn tng th gii quan cua no. Nha duy tm thng minh lun ang trn trong hn nha
duy vt th thin. Kant va Hegel a tao ra bc t pha phng phap trit hoc. Khc
phuc tinh phin din cua c khuynh hng duy ly ln khuynh hng duy nghim, Kant chu
trng thng nht cac giai oan cua nhn thc, vach ra mi lin h bin chng cua chung trc quan thiu t duy th m quang, t duy thiu trc quan th trng rng, ng thi xem
hnh thc tin nghim, nng lc t thit k cua tri tu nh iu kin tin quyt cua tri thc
ph bin va tt yu. Cuc cach mang v phng phap gn lin vi tn tui cua Hegel, b
oc bach khoa cua thi ai. Trong qua trnh xac lp h thng cua mnh Hegel cho rng cn
phi hiu phng phap nh s phn anh mi lin h thc t, s vn ng, phat trin cua
cac hin tng trong th gii khach quan. Khoa hoc lgich - b phn cu thanh, dng thi
la hat nhn cua h thng Hegel, a tin oan v s thng nht phep bin chng, lgich hoc
151

va ly lun nhn thc. V nhn sinh quan, truyn thng cao ly tri c cu th hoa thanh
hnh nh con ngi ly tri va nha nc ly tinh va cac gia tri t nhin khac. T tng
khai sang Phap, vi cac tn tui ln nh Montesquieu, Voltaire, Rousseau, Diderot c
cac trit gia, cac nha vn, nha th c on nhn nng nhit. Ho nhn thy tng lai cua
c trong hin tai ang si suc cua Phap. Cach mang 1789 c Kant, Fichte, Hegel va
Feuerbach xem nh du hiu vinh quang cua thi ai mi. Kant a ly tng cua cach
mang Phap vao bai ging cho sinh vin ai hoc Knigsberg, ni ng sng c i, va phn
thc tin cua trit hoc - tc trit hoc ao c - xa hi. tng v xa hi cng dn ph
quat vi ba nguyn tc trt t lut phap, tinh cng khai, s phn chia quyn lc, quan
nim v nha nc toan th gii, nn ha bnh vinh cu, chinh la s tip thu, ci bin t t
tng cua cach mang Phap. Di tac ng cua cach mang 1789 Fichte xac lp Hoc thuyt
khoa hoc nh Trit hoc cua t do, hiu cai Ti khng t ngi th nht s it, ma s nhiu tinh thn nhn loai, cai Ti vn hoa cua chung ta, t goi mnh la cng dn nc Phap.
Cng nh tai Anh, c bit tai Phap, phong trao Khai sang c quy tu nhiu tn tui kit
xut trong cac linh vc trit ly, vn chng, khoa hoc, ngh thut, hnh thanh nn ba ni
dung ln:1)xy dng nn vn hoa dn tc co tac dung inh hng cho con ngi trong
cuc u tranh v t do, cng bng xa hi, chng m tin, thn quyn va chinh sach ngu
dn; 2) ph bin tri thc, khai m tri tu, em n cho con ngi, em n cho con ngi
chic cha khoa kham pha tn tai; 3) khng inh xu th phat trin cua lich s va thng nht
quc gia. Nc c lac hu c v kinh t ln chinh tri, bi phn hoa su sc, rt cn chu
nghia lac quan o c v lng nhit thn cua cac cng dn. Tuy nhin do tinh cht yu
ui va kem bn linh ma nhng ngi thi dn c a khng i ti tn cng cua cac ci
cach, t ly lun n thc tin, nh giai cp t sn Anh va Phap tng lam trc va trong
cach mang. Ngi c giau ly lun nhng it hanh ng - nhn xet cua Marx da vao c
im phat trin cua h t tng c, la h t tng co tinh ph phan, rt sc ben, nhng
ch dng lai tinh thn ph phan (xem C. Mac va Ph. ngghen. Toan tp. T. 3. NXB
Chinh tri Quc giq, Ha Ni, 1995, tr. 579). Cac trit gia c, nhng giao s c nha nc
qun chu b nhim giao duc thanh nin, do chiu s quy inh cua nhng iu kin lich
s thi ai mnh, a khng th dt khoat trong quan im chinh tri - xa hi. Thiu gia
thc tin, cac nha trit hoc c in c chu trong n cach mang trong linh vc ly tri, va
tai y do sinh sau mun ho co nhiu thun li, bin nhng thun li t vic tip thu
tinh hoa tri thc cua cac th h i trc thanh cac h thng trit hoc ln, kinh in. o la
mt mt. Mt khac, s lac hu cua thc tin i hi tinh thn, y thc vt ln trn no, th
hin s thng hoa sang tao cua mnh. S vt ln nay, nu khng bam sat vao iu kin vt
cht hin thc, ma ch bng dung tng, bng cac d phong cua t duy thun tuy, s kho
tranh khi cac phng an duy tm khac nhau. Chu nghia duy tm c Kant, Fichte,
Hegel- s tuyt i hoa mt mt, mt khia canh cua nhn thc - la net c th cua trit
hoc c so vi Anh va Phap thi im tng t, tc m trc cua nhng chuyn bin
chinh tri - xa hi co tinh cach mang.
Tinh a dang va thiu nht quan, s iu chnh va t iu chnh lin tuc cac cach
thc tip cn cua trit hoc c in c co th c ly gii bi nhng iu kin khach quan
va chu quan, bi ngun cht liu ma no tip nhn, x ly, va bi nhu cu phn anh hin thc
cua nc c thi o. Phn ln cac nha trit hoc c u khng co thin cm vi chu
nghia duy vt thi trc, nht la chu nghia duy vt may moc - siu hnh va chu nghia duy
vt v thn Phap th k XVIII. Ho khng th hiu ni v sao con ngi lai la c may bit
t duy, d o la c may hoan ho n u chng na. Ho cng khng th hiu ni vic
loai tr cai thing ling (Thng ) ra khi u oc con ngi. Goi cac nha duy vt thi
trc la giao iu, mt s trit gia c (Fichte, Schelling) tha nhn quan im hai
chn ly, vn kha ph bin trong vn hoa Phuc hng, hoc F. Bacon, J. Locke. Quan
nim v khoan dung tn giao va t do tin ngng cua Locke, s ly gii nhn bn v thng
cua Montesquieu va Voltaire t ra ph hp vi suy nghi cua ngi c, cn y tng
152

duy ly hoa nim tin vao Thin Chua Descartes va Leibniz co th tm thy ngi k tha
trong h thng Hegel. Th h sau Hegel, tp hp trong trng phai Hegel tr, loai dn nh
hng cua thn hoc ra khi trit hoc, nhng lai tao ra thn hoc mi, chng han tn giao
khng co Chua, hay tn giao cua tnh yu Feuerbach.
Nh vy la trong vic tm hiu va ly gii cac ni dung bn th lun, nhn thc lun,
nhn sinh quan, nhiu vn cn b ng. Vt t no cua Kant khin ngi ta lin tng
n chu nghia Hume, lin chu th hay s thng nht va chi phi nhau cua nhng cai
Ti cua Fichte - chu nghia duy tm va duy nga cua Berkeley, cai Tuyt i cua
Schelling - Thng cua Descartes, y nim cua Hegel - y nim nh khun mu tn tai
cua Platon, mc d a c hoan thin va ci bin it nhiu. S ph phan cua ngi i sau
i vi cac bc tin bi, tinh thn tranh lun quyt lit trong pham vi trit hoc c in c
gop phn lam phong phu va phat trin t duy trit hoc na u th k XIX. Tuy vy s ph
phan ln nhau y cha th dn n nhng thay i co tinh bc ngot v th gii quan, tr
s phuc hi chu nghia duy vt Feuerbach trong quan nim v t nhin, nhng lai nhn
danh thuyt nhn bn. Feuerbach, cng nh cac nha trit hoc trc o, u khng tha
nhn chu nghia duy vt do nhng khim khuyt ln cua no vao th k XVII - XVIII.
Nu chu nghia duy tm la net ring cua trit hoc c, th phep bin chng c hnh thc lich s th hai cua phep bin chng - lai la s th hin sinh ng tinh thn cua
thi ai, s thay th tt yu phng phap t duy cua Siu hnh hoc c (hay cn goi ngn
gon la phng phap siu hnh) bng phng phap t duy v th gii nh mt qua trnh,
lun nm trong mi lin h, tac ng va ch c ln nhau, vt qua cach xac inh s vt
theo kiu trng - en, ung - sai mt cach may moc, khng phn anh bn cht thc s cua
s vt. phng din chinh tri - xa hi co th hnh dung nc c la giai oan tip theo
cua chu nghia t bn ang hnh thanh, sau giai oan Ha Lan, giai oan Anh, giai oan
Phap. Thi ai t bn la thi ai bin chng nht t trc cho n luc o. Chu nghia t bn
khng th tn tai bnh thng nu no khng gy nn nhng bin i thng xuyn trong
cac linh vc cua i sng, trong vic ci tin cng cu lao ng va t chc nn sn xut,
trong vic tha man nhu cu xa hi va tao ra nhng nhu cu mi. Nhip phat trin si
ng o khng th khng tac ng n t duy. Vn la ch trong iu kin nao th
nhng thay i cach mang cua i sng xa hi c th hin thanh cng, c h thng
hoa thanh cac nguyn ly nn tng. Ngoai vic sinh sau mun, c li nh cac cht liu
t tng v gia do nhng ngi i trc lai, cac trit gia c bi thi thuc bi khat vong
chin thng cua ly tri, bi nhu cu ci t t duy khng th tr hoan trong mt nc c
lac hu gia chu u phat trin bng n. S thi thuc o cng bin thanh li th, va d
mun hay khng, cach mang trn linh vc ly tri cn c thc hin. Trong lgich ni tai
cua y thc, tinh thn, cach mang cng co nghia la ph b nhng cach tip cn khng cn
ph hp vi cac bin i cua thc tin. Cac trit gia c a thc hin no, vi ngi m
u la Kant.
Phep bin chng cua trit hoc duy tm c co thm ngun tip sc quan trong la
khoa hoc t nhin. Tac ng cua khoa hoc t nhin n t tng cua cac trit gia c th
hin ch, th nht, nh cac cht liu sng do khoa hoc t nhin em lai ma trit hoc c
m rng hn i tng nghin cu cua mnh so vi trit hoc th k XVII - XVIII; th hai,
xu th phat trin cua khoa hoc gop phn y chu nghia may moc va phng phap t duy
siu hnh n ch sup . Qua trnh thay th phng phap t duy siu hnh bng phng
phap t duy bin chng khng gii han trong trit hoc t nhin va ly lun nhn thc, ma
phn nao ph bin sang quan nim v xa hi, it nht la khai thng con ng cho sang tao
ca nhn, n gin hoa quan h xa hi, khng inh nha nc ly tinh, mi quan h bin
chng gia tt yu va t do, tinh quyt inh cua cac nhn t kinh t i tin b xa hi.
Chng han Hegel trong Hin tng lun tinh thn a trnh bay mi quan h ng chu - n
l nh im nut cua phn t y thc, qua o ngu y v cuc u tranh cua con ngi v phm
gia, v t do. T tng chu ao trong phn duy tm in hnh nay (xem xet s vn ng t
153

y thc n s t y thc) la: ch trong hoat ng lao ng, hoat ng sang tao ra cua ci vt
cht, con ngi mi y thc y u v phm gia cua mnh va sn sang u tranh v no.
T nhng iu va nu co th thy rng khng phi cac nha trit hoc c in c,
cng nh cac nha khai sang trong vn chng, ngh thut nh Lessing, Schiller,
Beethoven, Goethe, li dung khoa hoc tuyn truyn cho chu nghia duy tm, tn giao,
ma ngc lai, s sng bai ly tri, sng bai sc manh sang tao tinh thn a khin ho tuyt i
hoa nhn t nay cua tin b lich s, a n chu nghia duy tm xa hi. Hegel thm chi xem
tn giao nh mt nc thang c th cua phn tnh y thc. Bn canh o s am hiu v khoa
hoc mt s nha trit hoc nh Kant, Fichte, Schelling, Hegel a cung c thm cach hiu
truyn thng v tinh thng nht cua tri thc, vn bt u t thi c ai va tr nn ph bin
vao th k XVII - XVIII. H thng Hegel la mt trong nhng n lc cui cng bin trit
hoc thanh tri thc ph quat, bao trm, gii quyt thay v mt ly lun cac vn cua khoa
hoc chuyn bit, cu th.
Trn bn Ty u t na sau th k XVIII xut hin ba cng quc vi ba th
manh r rt: nc Anh sau cac bin c lich s ang vng bc trn con ng phat trin t
bn chu nghia, o cng la ni phat trin khoa kinh t chnh tr hc, vi hai tn tui ln la
A. Smith va D. Ricardo; nc Phap suc si cac cuc vn ng chinh tri - xa hi, la ni ghi
du nhng chuyn bin mang y nghia toan nhn loai, ni phat trin manh cac hoc thuyt va
cac trao lu chinh tri ln, trong s o ni bt cac nha ly lun cua ch ngha cng sn
khng tng hang u nh C. Saint - Simon, F. M. Fourier; nc c, trung tm tri thc
cua chu u, ni din ra cuc cach mang trn linh vc ly tri, vi cac ai din cua trit hc
c in c, t Kant n Hegel va Feuerbach. Ba th manh y cng la ba ngun gc ly
lun cua chu nghia Marx.
II. Trit hc ph phn ca I. Kant (1724-1804).
1. Hai thi k ca trit hc Kant.
Thi k tin ph phan, c anh du bng tac phm tng v t anh gia
ung n v cac lc hu sinh (1746). Thi k phe phan bt u t nm 1781, khi Kant
cng b tac phm Ph phan ly tri thun tuy. S khac nhau gia hai thi k th hin s
chuyn hng nghin cu ln chuyn hng t tng cua Kant(t k tha truyn thng
n thc hin bc ngot Copernic trong trit hoc, t ni dung tn man n vie65c xac
lp mt h thng cac quan im r rang, xem xet cac vn mt cach co ph phan.
- T tng ni bt nht cua Kant thi k tin ph phan tp trung trong tac phm
Lich s t nhin tng quat va thuyt bu tri, ni Kant a ra tin oan v s hnh thanh
t nhin cua v tru, v tinh tan vn cua cu truc th gii, v s tac ng h tng gia cac
lc trong t nhin. Gia tri chu yu t tng Kant thi k nay la: trong thi ai thng tri cua
chu nghia may moc ng la mt trong nhng ngi u tin c gng xac lp bc tranh v
mt th gii vn ng, sng ng, lun tin hoa.
- T tng cua Kant thi k ph phan tp trung trong b ba tac phm ph phan,
c vit vao cac nm khac nhau: Ph phan ly tri thun tuy (1781), Ph phan ly tri thc
tin (1785), Ph phan nng lc phan oan 1790). Tac phm th nht cp n nhn
thc, tac phm th hai n cp n sinh hoat xa hi, tac phm th ba cp n vn
thm m, ngh thut, tinh hp ly cua th gii. an xen trong cac tac phm vn tn giao,
c tin c Kant danh cho s quan tm c bit. Mt cach ngn gon, trit hoc c gng
gii ap cac cu hi sau:1) Ti co th nhn thc c g? 2) Ti cn lam g ? 3) Ti co th
huy vong vao iu g? C ba cu hi o du quy v cu hi cui cng, ma vic gii ap
no quy inh gia tri mt hoc thuyt: con ngi l g?
Tri thc la s tng hp cm nng (nng lc cm giac) va tri nng (nng lc t duy,
hay giac tinh). Nh co cm nng s vt c em n cho ta, nh co tri nng chung ta
154

t duy c s vt, do o t duy thiu trc quan s trng rng, trc quan khng cn n
t duy s m quang. Quan nim v tinh thng nht cua trc quan va t duy tru tng la
ong gop co y nghia cua kant vao ly lun nhn thc bin chng.
Tip theo, tri thc con ngi khng phi la cai t phat, ma hnh thanh t kinh
nghim. n lt mnh, bn thn kinh nghim c thit k, cu truc lai trn c s
nhng hnh thc tin nghim (a priori theo ting La tinh la t cai a co trc, v sau
dng ch hnh thc tri thc co trc c kinh nghim, tin nghim) cua c cm nng ln
tri nng, m bo tinh ph bin va tt yu cua tri thc. Nh vy ni dung kinh nghim
cua tri thc t nn ang tin cy nh nng lc t thn, mt th knh tri tin hiu c th
con ngi - hnh thc ti6n nghim, cai ma Kant i khi goi la tri thc siu vit. No vt
ln trn nhng s kin n nht, ngu nhin cua mi trng kinh nghim bao quat c
mt loat s kin. Khoa hoc klhng th dng lai cai l t, thng nht, ma vn ti trnh
ly lun. Cach t vn y khac vi cai goi la y nim bm sinh, bi th y nim nay
chia u cho moi nggi, va khng nu ra c s ban u cua tri thc. Kant cng khc
phuc tinh cht phim din cua khuynh hng duy ly va duy nghim, vn ph bin th k
XVII-XVIII. ong gop cua Kant y la ln u tin trong lich s trit hoc ng lam r c
trng cua khoa hoc va tri thc khoa hoc (hai c trng: tinh ph bin va tinh tt yu) nh
hoat ng thit k va sang tao cua ly tri con ngi.
Chinh cach t vn v t tri cua tri thc khoa hoc nh trn a a Kant n
nhn inh rng ngay trong ly lun nhn thc vn co nhng linh vc ao su cac hnh thc
tin nghim cua tri thc, o la cm gic hc tin nghim (tm hiu cac hnh thc tin
nghim cua trc quan cm tinh ), php phn tch tin nghim (tm hiu cac hnh thc, hay
khun mu, quy tc cua t duy) php bin chng tin nghim (tm hiu nu co th c,
nhng tng hp co tinh cht truyt i cua tri thc, a ra nhng nguyn ly ph quat - tc
nhng nguyn ly Siu hnh hoc (15)- nhm hng dn tri nng). Hai phn sau thuc v L
gic hoc tin nghim, co nhim vu nghin cu v ngun gc, gii han va gia tri cua tri thc
thun tuy (ly lun) xet theo kh nng vn dung mt cach tin thin vao cac i tng.
Trong Cm giac hoc tin nghim Kant gii quyt vn v kh nng cua tri thc
toan hoc thun tuy, vi s hin din cua hai hnh thc cua trc quan cm tinh la khng
gian va thi gian. Chung la nhng hnh thc tin nghim, v bt c quan nim nao cua ta v
s vt u gi thit s vt o nm trong khng gian va din bin theo trnh t thi gian, ma
khng cn n s mach bo cua kinh nghim, Ngi ta co th tng tng v mt v tru
khng co g, nhng khng th tng tng khng co khng gian; ngi ta co th nghi rng
khng co iu g xy ra, nhng khng th nghi rng khng c thi gian. S di nhng quan
nim nh th c hu ni con ngi khng phi v nhng ly do siu nhin nao gh gm, ma
n gin v knh tin hiu o, d mun hay khng mun, a tao nn ng mn tong tri nao
con ngi vi tinh cach chu th co y thc, co ly tri. Tng t nh vy i vi cac qua nim
v tinh nhn qu, tinh tt yu.
Phep phn tich tin nghim gii quyt vn kh nng cua khoa hoc t nhin. Cac
phan oan cua khoa hoc t nhin v mi lin h ph bin va tt yu c thit lp theo
tng quan cac phm tr cua t duy. Nhng pham tr nay (chia thanh bn nhom) va la
khun mu uc nn cac phan oan, va la s th hin kh nng tn hp cac cua tri nng.
Phep bin chng tin nghim gii quyt vn v kh nng cua Siu hnh hoc, tc
trit hoc, trong vic thit lp cac nguyn ly ph quat v th gii, v Thng , va s t do
nh s giup cua cac tng. Tuy nhin im cao nht nay cua tm hn lai xut hin
hang lot cac nan gii, ma mt trong s o la s hin din thng xuyn nhng phan oan
i lp nhau, khng th i n nhng kt lun co tinh cht dung ha (trong khoa hoc va
trit hoc cang r). Kant goi o la nhng nghich ly (antinomie), nhng mnh trit hoc i
lp nhau v cng mt 6oi tng, nhng c hai u c chng minh, chng han Th
gii co khi im trong thi gian va c gii han trong khng gian va Th gii khng
155

co khi im trong thi gian va khng co gii han trong khng gian, no v han c
trongthi gian va khng gian iu nay, theo Kant, lam sang t hai im: 1)nhng
nghich ly, tng phn cua ly tri tao nn s phn cc y bi kich trong lich s t duy;
2) Kh nng cua nhn thc con ngi. Vn kh nng va gii han cua nhn thc c
Kant c ong trong quan nim v Vt t no va Hin tng.
Vt t no c Kant hiu nh: - cai tng tai t thn, khach quan, khng l thuc
vao chu th nhn thc; - cai tac ng thng xuyn ln cm giac va gy ra cm giac v s
tn tai cua no; - cai ma nhn thc hng ti tm hiu; - bn cht khep kin, t tai, khng th
nhn thc c. Nhng vi du in hnh v Vt t no: trong tn giao Thng , Ci
vinh hng ); trong i sng ao c (tm hn mi ca nhn co mt khong ring,
khng bc l); trong khoa hoc (nhn loai tri qua bao th h vn khng dng lai im
bit, ma lun cm nhn cai cha bit hng ti kham pha, o la mt qua trnh v
tn).
Hin tng c Kant hiu nh: - th gii hin ra cho ta mun hnh mun v; - s
phat l cua y thc qua hanh vi (vui, bun, hn, gin, nhng c x )
Theo cach ly gii o ch co hin tng mi la i tng thc s cua khoa hoc, cn
vt t no la cai ma khoa hoc khao khat nm bt. Vt t no hay cai Tuyt i, khng
th la i tng trc tip cua nhn thc, bi l nhn thc con ngi khng gn kt vi
nhim vu nhn thc cai Tuyt i. Tuy nhin cai Tuyt i la s mi goi cac th h nhn
loai hng ti. Nhn thc la qua trnh va hu han, va v han; no hu han khi nm bt
hin tng, no v han khi vn ti ?vt t no, cai khng bao gi mt i.
Nh vy trong quan nim v Vt t no va Hin tng cua Kant co cha ng mt
s yu t bt kh tri. Bn canh o Kant mong mun ch ra kh nng va gii han cua nhn
thc, nht la nhn thc khoa hoc. Theo kant, khoa hoc khng xac lp tri thcni chung, ma
la th tri thc c chng minh v mt l gic va thc nghim, trong mi thi im ch bao
ham mt pham vi han ch cua cac hin tng. Thng qua khai nim nay Kant ph bnh c
chu nghia giao iu ln nhng tham vong v cn c cua ly tri.
o c hc v quan im chnh tr - x hi.
Li ap cho cu hi Ti cn phi lam g? c Kant trnh bay trong Ph phan ly
tri thc tin. iu u tin la lam sang t s khac nhau gia ly tri thun tuy (ly lun) va ly
tri thc tin. Nu ly tri thun tuy nh ngha i tng t duy, th ly` tri thc tin i hi
thc hin, tc thit lp i tng ao c va khai nim cua no. Kant khng hiu thc
tin nh hoat ng sn xut hay ci tao xa hi, ma ch n gin la hanh vi x th, mi
trng o c.
Theo Kant, tri thc co gia tri ch khi nao hng n con ngi, thit lp nhng chun
mc giup con ngi tr thanh con ngi theo ung nghia cua t o. Do vy ly tri thc tin
cao hn ly tri thun tuy (ly luan). Khac vi ly tri thun tuy cp n cai ang co (nng
lc nhn thc cua con ngi), ly tri thc tin cp n cai cn phi co: con ngi tao ra
quy lut cho mnh bng nhng n lc cua y chi. Quy lut ao c c Kant c ong lai
di hnh thc mnh lnh tuyt i, mang y nghia cua nhng i hi ph bin va cng
ch. Cac quy lut ao c co tinh hnh thc, xet nh khun mu, thc o tuyt i moi
hanh vi, khng da vao kinh nghim, ma co tinh cht tin nghim, da vao l tre thc tin,
tc ly tri th hin trong hoat ng. Khi quyt inh mt vic g, con ngi dng ly tri ra soat
xem vic lam y co hp ly hay khng, co hp vi quy lut ao c ahy khng. Vy quy
lut ao c xut phat t u? Cu tr li cua Kant t ra dt khoat: co nhng quy lut ao
c xutt phat t tn ni su thm cua linh hn, ma ngi bnh thng nao cng co th
tun theo nh mt mnh lnh, bi l cai tng su y hnh thanh ni con ngi nh m tt
yu, phn bit vi nhng loai khac. Aristote a inh nghia con ngi la mt sinh vt xa
hi, vt ln trn th gii loai vt la v l o. Trong s cac quy lut ao c, co th chu y
n hai: 1) hay hanh ng sao cho cai ma ban tun thu cng tr thanh quy tc chung; 2)
156

hay hanh ng sao cho ban lun lun i x vi nhn loai, d nhn danh c1 nhn hay nhn
danh bt ky ngi nao khac, nh muc ich ch khng nh phng tin.
Theo Kant, con ngi la chu th sang tao, do o cng la chu th t do. Tuy nhin
khng ai co quyn s dung t do cua mnh thu tiu t do cua nhng ngi khac.
Nguyn tc t do va t ch ch la c s i ti nhng thang bc tip theo cua i sng
ao c:
- Khng co ao c khng co t do, v bn phn lam ngi buc ti phi hanh ng
nh th, ch khng khac i. Trong trng hp co y chi quyn la chn cai phi lam; ti t
do xet nh mt sinh vt bit t mnh suy nghi va hanh ng.
- Khng co t do khng co ao c. T do la t quyt inh iu phi lam. T do
nghia la khi phi quyt inh con ngi ch tun thu ly tri, quy lut ao c. Chinh quy lut
ao c la s m bo t do cho tt c trong s qun bnh, va ngn chn moi s vi pham
quyn thing ling o cua con ngi.
- T hai khia canh nay Kant i n nh inh rng ngoai y chi v t do, con ngi cn
y thc v ngha v, thin ch. Nhng pham tr nay c Kant xem nh tinh ch c xa hi
i vi ca nhn. Kant cao nghia vu, cn t do dng nh c ng a v th gii t
nhin, nh mt khat vong vn ti muc ich, nhng khng th a c no.
Trong i sng x4 hi, mu thun gia khao khat t do va lam dung t do c khc
phuc bng thit ch xa hi cng dn ph quat vi ba nguyn tc: Trt t lut phap, tinh
cng khai, phn chia quyn lc. Muc tiu chung cua nhn loai la xac lp nha nc tan
th gii. Ch co m hnh o mi m bo nn ha bnh vinh cu cho cac dn tc.
Nh vy, bn canh nhng yu t duy tm, khng tng, kho tranh khi, ao c hoc
va qun im chinh tri cua Kant cha ng mt s im tich cc, nhn vn.
II. J. G. Fichte (1762-1814).
1. Vi nt v qu trnh din bin t tng ca Fichte.
Xut thn t gia nh nng dn va lam ngh thu cng, Fichte hoc tai cac trng ai
hoc Jena va Leipzis. Vao nm 28 tui ln u tin Fichte lam quen vi tac phm Ph phan
ly tri thun tuy cua Kant. Trit hoc ph phan cua Kant la mt trong nhng tin quan
trong cua t tng Fichte thi k u tin. Di nh hng cua Kant vao nm 1792 Fichte
vit Kinh nghim ph phan moi th mc khi.
Tin th hai cua t tng trit hoc Fichte, nht la trit hoc xa hi, la Phong trao
Khai sang Phap th k XVIII va chinh ai cach mang Phap 1789. Fichte anh gia cao tinh
thn ph phan, tinh t pha trong cac tac phm cua Ch. L. Montesqiueu va J. J. Rousseau,
nht la quan nim v y chi ph quat Rousseau, nhng xa la vi quan im v tam
quyn phn lp hay m hnh nha nc dn chu trong Tinh thn phap lut cua
Montesquieu. Cng nh Kant, Fichte ca ngi cach mang Phap, xem no la biu hin hoan
thin nht cua ly tri va nhn tinh, t goi mnh la cng dn cua nc Phap cach mang. Vao
nm 1793 Fichte cho ra mt hai cng trnh, th hin thai kha tich cc i vi qun
chung - S i hi i vi cac quc vng chu u v t do t tng, bi nen n tn
by gi, Kho lun sa i cac y kin qun chung v cuc cach mang Phap.
T nm 1794 n nm 1799 Fichte la Giao s trng ai hoc Jena. Nm 1800 Fichte
chuyn n Berlin, 10 nm sau c bu lam Hiu trng. Jena va Berlin gn lin vi hai
thi k t tng cua Fichte. Thi k Jena (trc 1800) Fichte xut phat t khai nim cai
Ti tuyt i. Thi k Berlin, bt u t Thin chc con ngi (1800), Fichte xut phat
t khai nim tn tai tuyt i, ng nht vi Thng , iu o co nghia la thi k th hai
anh du s chuyn tip t ch ngha duy tm ch quan sang ch ngha duy tm khch
quan. Bn canh o nhm tranh s rang buc tm ly co th co i vi khai nim cai Ti,
Fichte a s dung khai nim tri thc; no khng cn la cai Tuyt i, ma ch la hnh nh
cua cai Tuyt i. Vi cach hiu o, s ng nht tron vn tri thc va tn tai bi loai tr.
157

Quan im trit hoc c bn cua Fichte thng c nhc n thng qua h thng
Hoc thuyt khoa hoc (Wissenschaftslehre), tp hp cac tac phm th hin quan im trit
hoc mang tinh ci cach cua ng. Vi tinh cach la s thng nht tuyt i Hoc thuyt khoa
hoc, theo Fichte, cn phi la c s cho tt c cac khoa hoc chuyn bit, la h thng a
hoan thin, ma o s bt u (cai Ti = cai Ti) cng la s kt thuc cua no. H thng
Hoc thuyt khoa hoc gm ba b phn chinh: cac lun im nn tng, xut phat; cai
Ti thun tuy va cai Ti thc tin. Phn ln cac tac phm thi l Jena u c Fichte
cng b, chng han V khai nim hoc thuyt khoa hoc hay cai goi la trit hoc, C s
cua hoc thuyt khoa hoc chung (1794), Kho lun v c th cua hoc thuyt khoa hoc
xet mi quan h vi c th ly lun (1795),Nhp mn ln th nht hoc thuyt khoa hoc,
Nhp mn ln th hai hoc thuyt khoa hoc danh cho ngi oc a co h thng trit hoc,
va Kinh nghim trnh bay mi hoc thuyt khoa hoc (1797). Cac tac phm thi k Berlin
phn ln do con trai Fichte xut bn sau ngay ng mt.
Trong Dn nhp ln th hai cua Hoc thuyt khoa hoc Fichte vit:Cai g ma no (Hoc
thuyt khoa hoc) xem la i tng t duy cua mnh, khng phi la khai nim cht cng. o
la mt cai g sng ng va hoat ng, s nhn thc sang tao t mnh va thng qua mnh
(Fichte, tac phm chon loc, T. 1, Moskva, 1916, tr. 448). Trong tac phm V khai nim
hoc thuyt khoa hoc ng lai nhn manh rng Hoc thuyt khoa hoc mt mt t no la
khoa hoc, mt khac cn phi la khoa hoc cua cac khoa hoc, cn em n nguyn ly nn
tng cho tt c cac khoa hoc, cn quy inh hnh thc cho tt c cac khoa hoc (Sd, tr. 29).
mt ch khac Fichte qu quyt, ni dung cua hoc thuyt khoa hoc la ly tinh t chu tuyt
i, tn tai cho mnh, noi tom, hoc thuyt khoa hoc la ch ngha duy tm siu nghim.
2. Thi k Jena. Bin chng ci Ti - ci khng-Ti
Sau Kant Fichte cho rng trit hoc cn phi tr thanh khoa hoc nghim tuc, tt c cac
khoa hoc khac cn lai phi tip thu t tng nn tng t trit hoc. Trit hoc ich thc co
nhim vu lam r u la bn cht u la bn cht cua khoa hoc vi tinh cach la h thng tri
thc ph bin.
Hoc thuyt khoa hoc (trit hoc, hiu theo cach cua Fichte - t/g) cn phi la nn tng
va i vi chinh mnh, va i vi tt c cac khoa hoc chuyn bit. Noi cach khac, toan
b ta nha cua khoa hoc cn toa lac trn h thng cua hoc thuyt khoa hoc, cn cai cui
cng - trn lun im t thn xac thc duy nht, m bo c s thng nht va tinh h thng
ln tinh xac thc cua tri thc.
Tuy vy, trong qua trnh xac lp Hoc thuyt khoa hoc c trng, Fichte tng bc xa
ri Kant, phng din ly lun Fichte khng nht tri vi s phn bit va ao su ngn
cach gia vt t no va hin tng, xem quan nim y la s v nghia ang thng.
Fichte goi h thng trit hoc cua mnh la thng ip cua t do, la ch ngha duy tm ca t
do, la s phat trin tip tuc t tng t do cua cach mang Phap trong iu kin c. T do,
vi tinh cach la gia tri ph quat, theo Fichte, khng nht thit phi a vao mi trng vt
t no. K tha co ci bin quan nim v t do cua cac nha Khai sang Phap th k XVIII
va cua Kant, Fichte phn bit ba loai t do. T do tin thin la t do gn vi kh nng phu
bm cua con ngi, lam cho con ngi tr thanh bn th c lp. T do v tr ngu y v
mt trang thai thuc y hoat ng sang tao va s t quyt cua con ngi, gop phn hnh
thanh nn mt th vn hoa nhn vn phong phu, sinh ng. T do chnh tr th hin trong
nha nc, khi lut c ban hanh cho phep mi ca nhn nht thc c rng lut y danh
cho mnh.
Fichte, cng nh a phn cac nha trit hoc c in c, Fichte ng nht chu nghia
duy vt th k trc vi chu nghia giao iu. So sanh chu nghia giao iu (duy vt) vi
chu nghia duy tm, Fichte vit:Nhng ngi giao iu cn phi chng minh s chuyn
hoa t tn tai n t duy. Ho khng lam iu o, va liu ho co lam c khng ? Ho lam
mt cu nhy ma qu vao th gii hoan toan xa la vi nguyn tc cua ho. Chu nghia duy
158

tm ly gii cac tinh quy inh cua y thc t s hoat ng cua tri thc. i vi nha duy tm
chinh t s hoat ng cua tri thc ma quan nim v th gii c rut ra (Sd, tr. 430,
438).
im xut phat cua hoc thuyt khoa hoc, theo Fichte, la s hoat ng t do t thn
cua cai Ti, s hoat ng sang tao nn th gii. Fichte ph phan chu nghia giao iu th k
trc - am ch chu nghia duy vt noi chung va trit hoc Spinoza - v a xut phat t th gii
gii quyt cac vn cua con ngi, ma khng xut phat t con ngi gii quyt cac
vn cua c th gii ln con ngi. chng chu nghia giao iu cn bt u t cai Ti.
Cai Ti la (cai Ti) cho mnh, la chu th - khach th (xem Sd, tr. 450 - 451)
im xut phat, cai khi u y, theo Fichte, la cai lam c s cho y thc, cai ma
thiu no y thc kho ma co c, nghia la: o khng phi la cai ham cha trong y thc,
khng phi la nhng d liu cua y thc, khng la hin thn cua no, ma la chinh y-thctrong-bn-cht-t-thn-cua-no. Nguyn tc th nht - s hoat ng t thn cua cai Ti, hay
nguyn tc t gi inh - c th hin qua cng thc lgic n gin: A = A. y cai Ti
la hin thc bao quat va chi phi tt c, la mt bn nguyn hoat ng, bn nguyn t y
thc, t quy inh, t bc l chinh mnh: Ti chinh la Ti, mt chu th t no (ch khng
phi mt vt t no nh Kant). Trong cng thc Ti la Ti chung ta tm thy hat
nhn su xa cua y thc. o la cai Ti tuyt i. Song vn khng n gin nh vy. Khi
noi n cai Ti t thn Fichte dng nh tip cn vi lun thuyt Cogito, cai ma t o
Descartes rut ra nguyn tc duy ly ni ting: cogito ergo sum. Th nhng cai Ti cua
Fichte va cogito Descartes khac nhau. Mt la, y Fichte gn vi Kant hn vi
Descartes, nha duy ly in hnh cua th k XVII. Kant tng ph phan cogito cua Descartes
do ch ng nay cho rng kinh nghim trc tip duy nht la kinh nghim bn trong, nh
o mi co trc giac phat minh; ngc lai, theo Kant, kinh nghim bn trong co c ch
khi nao hin din kinh nghim bn ngoai. Vach ra tinh phin din cua chu nghia duy ly va
chu nghia duy nghim th k XVII, Kant nhn manh bin chng cua nhn thc nh mt
qua trnh: nh cm tinh s vt c em n cho ta, nh giac tinh (tri nng) ma s vt
c t duy; t duy thiu trc quan s trng rng, trc quan thiu t duy s m quang. Hai
la, cogito ergo sum cua Descartes la mt hanh vi cua ly tri ly lun, cua tri thc; ngc lai
Fichte cp chu yu n cai Ti t gi nh, mt hanh vi cua ly tri thc tin, la y chi,
hanh ng ma o cai Ti th hin mnh nh cai t sinh. Chng phi ngu nhin ma
Fichte goi thao tac t y thc la Tathandlung, tc cng vic, hanh ng. Trong thao tac t y
thc th chu th - bn nguyn hoat ng, tich cc, va khach th - bn nguyn thu ng,
thng nht vi nhau. V th, cng nh Kant, Fichte khng inh u th cua ly tri thc tin
trc ly tri ly lun (thun tuy).
Cui cng, cn phn bit chu nghia duy tm chu quan cua Fichte vi chu nghia duy
tm chu quan cua Berkeley. Mnh duy tm cua Berkeley la tn tai, nghia la c tri
giac, th gii th hin ra nh phc hp cac cm giac cua ti. Cai Ti cua Fichte, ngc
lai, xet v bn cht, khng t ngi th nht, ma ngi th ba, hn na, rt co th, ngi
th nht s nhiu (chung ta). Fichte la nha duy tm chu quan, ch khng phi la ngi theo
chu nghia duy nga (solipcism). Theo lun im nay ngoai vic hiu cai Ti nh cai Tuyt
i cn co cach hiu khac v cai Ti gin n va co y nghia hn: con ngi cn khi dy
t chinh mnh t do va y chi sang tao, nghia la phi th hin mnh nh chu th hoat ng;
suy rng ra, tinh thn c la tinh thn cua mt dn tc c lp, t chu, khng cn s can
thip t bn ngoai. Fichte la trit gia - chin s, tng tham gia chng qun xm lc
Napoleon. Nu Goethe va Hegel nhn thy Napoleon hnh nh cua cach mang Phap, hy
vong vao s giup cua vi thng soai nay trong cuc u tranh thu tiu nn qun chu, th
ngc lai, i vi Fichte, s hin din tan bao cua qun i ngoai bang tai c d di bt
k chiu bai nao cng u ng nghia vi xm lc.
Nu ra cai Ti nh im xut phat, Fichte cng ng thi nhn manh rng cai Ti ch
th hin nng lc sang tao cua mnh khi hin din cai khng-Ti nao o i lp vi no. Noi
159

khac i, chu th cn n khach th, y thc cn n vt cht, tinh thn cn n thin nhin,
va ch nh co mt i lp y ma hoat ng cua cai Ti mi c th hin, t chng minh,
mc d mt i lp y, theo Fichte, cng ch la phai sinh, co iu kin. Nh vy nguyn tc
tip theo la cai Ti gi inh cai khng- Ti. Cai khng- Ti, nh ta bit, la trang thai
khac cua cai Ti, s vn ra cua cai Ti khi gii han cua mnh, tr thanh chu th th gii
ph bin, thanh mt i lp vi trang thai ban u, co th la chinh v tru, t nhin, c
cai Ti linh hi, sp t theo nng lc cua mnh. Thm na, vi tinh cach la lc y, theo
Fichte, mt s cai khng - Ti gi inh tng phn v iu kin vi cai Ti. Vy la bn
canh chinh co phn , s tng phn lam nn bn cht cua y thc va toan b th gii.
Cui cng Cai Ti gi inh chinh mnh va cai Khng -Ti. S tac ng ln nhau,
s thng nht cac mt i lp, s ng nht chu quan va khach quan cai Ti c xac
inh bng quy lut vn ng cua tinh thn. Mu thun la nhn t tt yu cua s trin khai
chn ly.
Nng lc tng hp cua y thc c Fichte nu ra nh li ap cho cu hi cua Kant
phan oan tng hp tin nghim co kh nng nh th nao ?. Fichte vit: tng lun
im chung ta phi xut phat t vic ch ra cac mt i lp cn i ti s thng nht (J. G.
Fichte. Cac tac phm chon loc. T. 1. Moskva, 1916, tr. 91. Bn dich ting Nga). Qua trnh
tng hp nay, tng hp cai Ti va cai khng-Ti, tinh thn va thin nhin, y thc va vt
cht, c khai quat bng cac pham tr c trng cua h thng Hoc thuyt khoa hoc. Pham
tr Gii hn dng ch s tng hp u tin gia cai Ti va cai khng-Ti, gi inh va
phu inh. Cai Ti c gii han nh cai khng-Ti. Cai Ti ri vao trang thai thu ng.
Tuy nhin xet v bn cht cai Ti la bn nguyn hoat ng, do o no cn phi thng
xuyn th hin tinh tich cc ni tai cua mnh, d o la tinh tich cc xac inh, co gii han.
Nh vy, cai Ti va thu ng va hoat ng trong cng thi gian. s tng hp tip
theo, c trng bng pham tr Tng tc, mu thun c gii quyt. Cai khng-Ti,
thng qua tng tac, co th gi inh tng phn cai Ti. Vi trng hp nay cai khng-Ti
co tinh hin thc. Tuy nhin theo cach ly gii ngay t u cua Fichte cai khng-Ti hin
thc ch khi nao cai Ti trang thai thu ng; ngoai iu kin nay cai khng-Ti ch la kh
nng. Kt lun chung cuc la cai Ti ong vai tr quyt inh ngay c khi no nm trong qua
trnh tng tac vi cai khng-Ti. Pham tr Tnh nhn qu, s tng hp th ba, lam sang
t s phn inh ngi th gia cai tich cc va cai thu ng, trong o cai tich cc, hay cai tac
ng, vt u tin trong chui cac s vt, la nguyn nhn, cn cai sinh ra t s tac ng
cua vt u tin goi la kt qu. Fichte cp n bin chng cua mi quan h nhn qu,
hiu nguyn nhn va kt qu ch la mt nu xet nh qua trnh tac ng, chuyn hoa. S
tng hp th t, vi pham tr Thc th, biu thi s tn tai tron vn, hoan bi cua cai Ti.
Tuy nhin Fichte mt ln na nhn manh rng cai Ti, xet nh cai Ti hoat ng, vn
ng, cn n cai khng-Ti nh iu kin cua no. S thng nht cai Ti va cai khng-Ti
la s thng nht cua cac mt di lp, s phat trin uyn chuyn va nng ng, ch khng
cht cng. Cai Ti cang hoat ng, cang th hin mnh qua cai khng -Ti a c hoa
thn nh mt cp cua no.
Trit hoc Fichte la chu nghia duy tm chu quan, nhng o la th chu nghia duy tm
th hin c tinh thn c. Th nht, Fichte cai Ti va cai Khng Ti c xem xet
mt cach bin chng, t trong qua trnh vn ng lin tuc. Fichte a s dung phep bin
chng c trng cua mnh thit lp h thng hoc thuyt khoa hoc. Th hai, trit hoc
Fichte khng inh hnh nh con ngi tich cc va sang tao. No khng tuyt i hoa cai
Ti ca nhn, duy nga, ma cao cai Ti cua mt dn tc, cua cng ng. trng hp nay
cai Ti vt ln khi nhng iu kin vt cht kem phat trin th hin nng lc sang tao
cua mnh.
3. Phn thc tin ca trit hc Fichte thi k Jena.
Trc ht la vn con ngi, o c hc v t tng php quyn cua Fichte.
160

Cng nh Kant, Fichte cao phn thc tin hn phn ly lun. Theo ng, phn ly
lun tp trung nghin cu hnh thc cua tri thc, cn phn thc tin th cp n ni dung
cua tri thc, iu ma ch co s hoat ng t do cua con ngi, th gii ao c va xa hi
mi at c nh th. Fichte hiu thc tin theo nghia rng, nh s hot ng ni
chung,gm c hoat ng vt cht ln hoat ng tinh thn. Tuy nhin th gii vt cht khach
quan, hoat ng vt cht cua xa hi, khng phi la thc tai chn chinh, ma ch la cai l
thuc, nn trit hoc thc tin khng nht thit nghin cu moi hoat ng, k c hoat ng
phai sinh, ma cn lt t c tim nng v tn cua cai Ti thc tin. Cai Ti thc tin la
hin thc ich thc duy nht. Nh vy Fichte a m rng ranh gii cua trit hoc thc tin
Kant, bin nhng nguyn ly cua ly tinh thc tin thanh nhng nguyn ly ph bin. Nguyn
ly muc ich lun Fichte tr thanh nguyn ly ph bin, cn nhng mi lin h nhn qu,
tao nn net c th cua th gii, gii t nhin, th ong vai tr la hnh thc tha hoa cua
nhng mi lin h co tinh muc ich. Gii t nhin cn c hiu nh tinh thn c to
ra mt cch v thc, nhn bit mnh va xac inh muc ich cua mnh th gii khac -
hoat ng ao c t do. Theo Fichte, gii t nhin la cn thit, v khng co no s khng
co chng ngai ma con ngi cn vt qua trn con ng thc hin nhng nhim vu cua
cai Ti thc tin: cai cui cng nay nhn thc kh nng giao duc chinh bn thn mnh (t
giao duc) thanh cai t do bng cach khc phuc cn nguyn t nhin c hu c trong con
ngi, ln th gii bn ngoai quan h vi con ngi. Khng co nhng chng ngai y, con
ngi kho co iu kin th hin cai ti tinh thn cua mnh, kh nng vt qua cn nguyn
cm tinh, ich k trong bn thn. Do ch gii t nhin la sn phm hoat ng v thc cua
chu th ly lun, nn chu th ly lun la tin tn tai tt yu cua chu th thc tin. V phn
mnh, ch hng n mi trng cua cai Ti thc tin mi gii thich c v sao cai Ti ly
lun tn tai, noi cach khac, nu khng tac ng vi cai Ti thc tin, th tri thc s bin
thanh mt o tng thun tuy. Nh vy cai Ti thc tin va cai Ti ly lun gi inh nhau,
tao nn mt cai khung ma o ly lun va thc tin tt yu gp nhau. o cng la kt cu
cua trit hoc Fichte - phn ly lun va phn thc tin.
Nu hnh thc c bn cua s hoat ng cua cai Ti ly lun la tng tng nh nng
lng sn sinh, th hnh thc c bn cua s6 hoat ng cua cai Ti thc tin la khat vong
va anh thc, hay thc tnh. mi cai Ti ca nhn u co khat vong, ma trc ht la khat
vong vt qua cac chng ngai trn con ng vn ti chn ly. Cai Ti v han xet nh
khat vong tr thanh v han. Nhng trong khai nim khat vong a ham cha tinh hu han,
bi l cai khng chiu s phn khang th khng th la khat vong. Chinh nhng thach thc a
sinh ra khat vong con ngi. Trong giai oan u tin khat vong c hiu nh s cun
hut (say m) vao i tng. i tng cua say m cm tinh la s vt t nhin, do kinh
gnhim em n. Tuy nhin ngay t giai oan nay Fichte a phn bit hai khia canh, gm
s cun hut vao vic tha man nhu cu, va s cun hut vao vic khng nh quyn lc
trc i tng. Nu khia canh th nht th hin cn nguyn kinh nghim trong ca nhn,
th khia canh th hai - cn nguyn siu kinh nghim, yu t t thn, t y thc. Nh nng
lc phn tnh ma y thc tr thanh chinh mnh, phn bit c hai khia canh y. Phn tnh
cho phep y thc vt ln tn tinh trc tip cua s ham thich, hng bn nng t nhin l
thuc vao y chi bn trong. Khi a ch ng c cn nguyn t nhin cua mnh, con ngi
ng thi tr thanh k ch ng toan b gii t nhin noi chung. o la muc ich cua ly tri
thc tin.
S vn ng gii phong khi tinh hu han, hng cai v han i hi lam chu t
nhin va hng t nhin vao vic phuc vu cho nhng muc ich cua con ngi, l thuc vao
nhng muc ich y. Muc ich theo cach hiu o xet cho cng khng mang tinh thc dung,
ma tinh ly tng: chinh con ngi bng s hoat ng cua mnh a lam cho cuc sng cua
mnh va s tn tai cua t nhin co y nghia, trt t, hai ha. Fichte vit:Con ngi s a
trt t vao s hn loan va a d an vao s v, qua o kin tao t cai muc nat, lam cho
cai cht sng lai mt cuc sng mi tuyt diu (J. G. Fichte. Tac phm chon loc. T. 1, M.
161

1916, tr. 401 - 402). Trit hoc v hoat ng cua Fichte mang m du n cua s sng bai
con ngi kiu Phuc hng, khi hnh nh con ngi vi kh nng sang tao v han cua mnh
a lam cho th gii kinh nghim bt i nhng s nen phi nhn tinh. Tuy nhin Fichte
thn thanh hoa con ngi khng phi nh con ngi tn tai bng xng bng thit, khng
phi n gin nh s thng nht bn nguyn tinh thn va nng lc cm giac trong con
ngi, nhm han ch yu t duy linh trung c Thin Chua giao, phuc hi nhng khat vong
trn th, theo cach cua Petrarca, Valla, Pico Della Mirandola, hay Machiavelli va More.
Ngc lai, Fichte thn thanh hoa bn nguyn siu cm tinh trong con ngi, y thc ao
c, tinh thn siu vit th - ch chun mc nay con ngi mi c sng bai mt cach
chinh ang.
Fichte s sng bai con ngi, nh ta thy, mang y nghia cua s sng bai nhn loai.
Chu nghia duy linh rung c cng cp n con ngi, nhn manh yu t tinh thn trong
i sng cng ng, song i vi no nu khng co Thng th con ngi ch la mt bn
th yu ui, ti li, khng th c cu ri bng y chi cua bn thn. i vi Fichte s t
chu cua y chi, s t chu tng bi ph phan nh mt chng ngai cn tr con ngi tr thanh
k ngoan ao, a c tuyn b la nguyn tc hoat ng, gn lin vi nhng n lc sang
tao - nguyn tc t quy inh cua cai Ti ao c cua chung ta. Nh vy la trong di hun
cua trit hoc Fichte vang ln ting noi khng hn cua thi Phuc hng a qua noi chung, ma
chinh la cua Phong trao Ci cach vi nhng ai din kit xut nh Luther, Calvin, Munzer,
k c trao lu thn bi hoa (mysticism, Mystizismus) - mt trao lu th hin s phn khang
nht inh i vi nguyn tc t tng chinh thng khi khng inh rng con ngi co th
trc tip mc khi Chua ma khng cn n bt k khu trung gian no, bi l no khng
m ng tt chc nng cao c cua mnh.
Cai Ti v han, theo Fichte, lam c s cho tinh t chu trong con gni, thng nht
vi cai Ti hu han, tng ca th, tao nn xung ng sang tao cua s sng trn khp hanh
tinh. L c nhin cang sng bai cai Ti, Fichte cang xem nh vai tr tac ng cua mi
trng t nhin ln con ngi. ng xem t nhin ch n gin la mt phng tin con
ngi chng t sc manh cua mnh. Lich s a cho thy nhng han ch va s h, hay got
chn Achille cua cach hiu o. C Kant va Fichte nhng mc khac nhauu ly chu
th lam im xut phat gii quyt vn quan h cua con ngi vi th gii xung
quanh. Theo Kant, th gii kh nghim, tc gii t nhin c em n nh kinh nghim,
la sn phm cua tinh tich cc cua chu th siu nghim, kt qu cua s tng hp, c rut ra
t cac khai nim cua giac tinh va cac hnh thc tin nghim cua tinh cm giac (khng gian,
thi gian) vi s h tr cua kh nng tng tng mang tinh t sinh. Noi khac i, t
nhin nh mt khai nim co ni dung la sn phm hoat ng t thit k cua chu th siu
nghim. Fichte t nhin thm chi khng ang danh cho mt s phn tich ring bit. Lut
quan tinh, theo Fichte, la lut c bn trong c hoc, nhng cng ph bin trong t nhin. T
nhin, cai khng - Ti, la ng im, la tn tai, la cai-ang-la-no va cho-no, do o yu t
hoat ng, xung lc xuc cm khng h hin din. Trong con ngi tinh cm giac la cai gn
vi t nhin, vi s quan tinh, tr tr. Trai vi Kant, Fichte cho rng chinh s thu ng cua
cn nguyn t nhin, ch khng phi s thui cht y chi con ngi, la ngun gc cua cai ac.
vn ti t do con ngi cn vt qua s ngng ong, hay trang thai tr trcua cai t
nhin ngay trong bn thn mnh. Cng nh cac nha nhn vn Phuc hng, Fichte khc hoa
hnh nh con ngi nh mt chu th co kh nng thc hin iu k diu ma ch co Thng
mi lam c. Vy la s sinh ra trong t do, ci ngun cua Hoc thuyt khoa hoc,
cng la s k diu, c s cua moi s k diu trong th gii do cai Ti tao nn. Trn thc t
Fichte cai Ti kh nghim (kinh nghim) va cai Ti tuyt i, con ngi va Thng ,
c ly gii theo tinh thn phim thn lun, thng nht vi nhau. i xa hn, cai Ti ng
nht vi con ngi - loai ngi, nhng c thn thanh hoa, mt ly tng cn n chui
thi gian v tn bin thanh hin thc.
V xem cai Ti la im xut phat, nn Fichte nhn manh tinh t thn ring co trong y
162

chi hng ti t do, nghia la khng mt tac ng t bn ngoai, d o la lich s hay t

nhin, co th lam ch da cn bn cho hoat ng cua no. Moi d kin, quy v cai khngTi, n gin la s cn tr t do. Co th so sanh phn nao trit hoc ao c cua Fichte vi
tinh th tuc trong quan im ao c cua ao Tin lanh, nhng s khac nhau vn r net, bi
l Fichte cai cn cao la ly tri thc tin, la hoat ng ao c hnh thanh trn nn tng
cua nhn loai t mnh lam nn lich s cua mnh va t quyt inh s phn mnh, ch khng
phi trn c s bn nguyn siu nghim toan nng nao o bn ngoai con ngi. ao c
hoc cua Fichte xut phat t nhng vn cua con ngi nh chu th hoat ng. Tuy nhin
nghich ly cua t do cng th hin y. Nghich ly mang tinh ph bin; khng th khng
co nghich ly trong i sng con ngi, cng nh khng th khng co cai ac ngay c trong
mi trng xa hi c coi la lng thin va lanh manh. Bn canh chinh co phn ,
cng tn tai vi cai tt la cai xu, cai khng tt, hay cha tt, lam i trong cai tt th
hin mnh nh cai tt, phn bit vi mt di lp cua no. Nhng y nghich ly, mu thun
cua sinh hoat ao c c ly gii goc bn th lun xa hi, ch toan b s hoat
ng co chu ich phi la s gii quyt mi quan h gia ti mun va ti cn phi (
Kant - ti co th va ti cn phi nh hai cp cua mt h thng) trong tinh a dang,
nhng hp ly va co trt t cua s hoat ng y.
Con ngi, xet nh bn nguyn hoat ng, va xet trong quan h vi th gii vt cht
nh cai kh th, la mc ch t thn, cn phng tin giup con ngi at n muc ich do
mnh t ra la vn hoa, hiu nh cai ma con ngi s dung nng mnh ln. Nhng vn
hoa la biu hin cua hoat ng tp th. ; mi ca th ngi khng th sng bn ngoai xa hi,
tach bit vi nhng ngi khac. Con ngi tr thnh ngi ch gia mi ngi. Fichte
vit:Khai nim con ngi khng cp n tng con ngi, ma n loai ngi, v tng
con ngi (tach bit) khng th t duy nh con ngi ung nghia (Fichte. T/p chon loc.
Moskva, 19i6. T. 1, tr. 31). n y tt yu xut hin mu thun cua t do, ma s tha
nhn no chng nhng khng cn tr vn ng xa hi, ngc lai, lam cho s vn ng
mang tinh quyt inh lun lich s nay khac vi t nhin. Mt mt, vi tinh cach la bn
nguyn hoat ng tich cc, con ngi t do trong quan h vi th gii. Nhng mt khac,
vi tinh cach la chu th ao c, la kin truc s, va ng thi la kt qu cua i sng xa
hi, mt mc xich cua cng ng to ln, con ngi a khng cn la muc ich t thn thun
tuy theo cach hiu cua Kant na, ma ch la cng cu cua quy lut ao c. Kant phn bit
muc ich t thn va phng tin nhm ch ra cach thc con ngi th hin mnh trong mi
trng ao c, khi cai ring va cai chung t trong mi quan h h tng, trong o cai
ring, vi toan b s phong phu cua cac quan h, tt yu dn n cai chung, va chiu s quy
inh cua cac quy lut ao c (mnh lnh tuyt i). Nhng ngay c mnh lnh tuyt i,
xet bn cht cua no, cng la mt yu cu t thn, khng l thuc vao bt k c mun kinh
nghim sn co nao, va hanh vi ao c khng c phep tr thanh phng tin phuc vu
cho cac muc ich khac, noi khac i, i hi cua cua quy lut ao c khng nhm vao cht
liu cua y mun, no i hi mt y mun khac vi ham thich t nhin, no tn tai v muc
ich cao siu hn la , chng han, lam cho chung ta hanh phuc. Nh vy, i vi Kant,
mnh lnh tuyt i th hin s t quyt cua ly tri thc tin, s t quyt thun tuy cua y chi
ly tri, V l o ma Kant ph phan quan nim hanh phuc nh yu t ny sinh t mi trng
kinh nghim, vn kha ph bin trong Siu hnh hoc c. Th chu trng sai lm o, theo
Kant, khin cac quy lut ao c chiu s kim soat cua nhng cai tn tai bn ngoai chung,
ma khng phi cai bn ngoai nao cng u la tiu chi cua s phan quyt mang tinh ao c
nghim tuc va ung n. Mnh lnh tuyt i, theo Kant, mang y nghia cua mt nguyn tc
ti cao ph bin va tt yu, c din at nh sau:Hay hanh ng sao cho nguyn tc x
th ti cao cua ban thng qua y chi cua ban tr thanh quy lut t nhin ph bin. T t
nhin y r rang dng ch tinh khach quan tt yu cua quy lut ao c. T mnh
trn co th xac lp mt mnh khac, co gia tri tng ng:Hay x th sao cho mi
hanh vi x th cua ban cng la quy th x th cua nhng ngi khac. Khi noi n s t
163

quyt cua y chi, c dn dt bi ly tri, Kant lam cho cach hiu v muc ich t thn vt
ra khi pham vi cua mt bn cht t tai, khep kin, vn ln thanh cai t khng inh cua
y chi trong quan h vi nhng y chi khac. S t quyt cua y chi cng co nghia la t do.
Fichte k tha cach tip cn nay v c bn, song a iu chnh trong ao c hoc cua
mnh, nhm khc hoa r net s khac nhau gia cai goi la lut cua lng tm va lut cua ly
tri. ao c thin v tnh thng, lng trc n, phap lut nhn manh s cng bng, nht la
cng bng trong trng phat. ao c mang tinh ca nhn, phap lut mang tinh xa hi, v
trong quan h gia con ngi vi con ngi va mi trng xung quanh cn co c ch iu
hanh, moi vic nm trong khun kh cua trt t, n inh. ao c th hin trong mi
quan h khng ch vi ngi ang sng, ma c vi ngi a cht (tnh cm thing ling,
hoa nim, th gii tm linh ), cn lut phap ch th hin trong th gii cm tinh, th gii
c tri giac ma thi. Ti ac trong suy nghi khng bi trng phat. ao c thin v tinh
thn, cn lut phap thin v th gii vt cht. Ch mi trng lut phap cai ly tng tinh
thn mi chuyn thanh cai vt cht hoa, khach th vt cht xut hin.
Nh vy trong t tng phap quyn cua mnh Fichte nhn manh tinh ph bin cua
lut phap. Lut phap c hnh thanh t y chi ph quat, va vi tinh cach o no tn tai bt
chp s pha hoai cua nhng ca nhn ring l.
Cai Ti khi im, s t y thc, nh chung ta thy, la t tng nn tng cua Fichte.
Song trong thc tin hoat ng th cai Ti ha nhp vi nhng cai Ti khac. Mt ng la
cai Ti ly lun, ng khac la cai Ti thc tin, cai Ti lin chu th trong hoat ng, rng
hn na - cai Ti toan nhn loai. Mi quan h gia t do va tt yu trong t tng phap
quyn cua Fichte c ly gii kha su sc. Mt mt, t do cua mi ca nhn la c s cho t
do cua nhng gni khac. Nhng mt khac, chinh cai cui cng y lai han ch quyn lc
cua cai th nht, i hi tinh khach quan trong quan h gia ngi vi ngi. Nh vy hoa
ra t do i hi tiu dit t do ? Nhm gii quyt nghich ly nay Fichte a ra hai y tng
nh sau: lut phap phi ham cha s m bo t do ma mi ca nhn co th chp nhn;
ng thi lut phap phi c tun thu cht ch, lut phi tr thanh quyn lc. Vn chu
yu cua khoa hoc v phap quyn, theo Fichte, la tinh thng nht cua cac thc th t do t
thn co c nh th nao ?. T do khng th at c bn ngoai trang thai phap quyn.
No cn c th ch hoa, nhm phn bit con ngi chi ung lut va con ngi t
nhin ngoai lut, tc con ngi trn thc t khng co t do ung nghia, ma ch la t do
hnh thc. Fichte nhn manh, mnh a k tha t Kant quan im nay, phn bit phap
quyn t nhin va trang thai t nhin. Mi quan h bin chng gia lut va quyn
th hin ch, mi ca nhn vi tinh cach la thanh vin cua xa hi bit han ch bt t do
cua mnh nhng ngi khac cng t do. Nha nc nao co lut cua nha nc y. Lut o la ting noi chung cua cac thanh vin a c th ch hoa, nhm m bo ai cng co vi
tri cua mnh, ai cng xem lut la kt qu n lc tp th, bt kh xm pham. Tng t nh
vy nha nc la kt qu cua s nht tri chung, s tha thun gia cac cng dn - kin truc
s bnh ng cua mt thit ch xa hi danh cho mnh. Cng dn cng co th chon m hnh
nha nc khac, nu thy iu o la tt. Nh vy nguyn ly Kh c xa hi, tng ph bin
rng rai vao th k XVIII, c Fichte xem nh biu hin cua quan im t do ca nhn
tronglinh vc nha nc. Thc ra quan im nay, vn gn vi cach t vn v quyn
cng dn toan th gii trong nha nc toan th giicua Kant, keo dai khng lu. Sau
nm 1800, nht la vao thi gian Napoleon xm lc c, Fichte xem xet lai m hnh Kh
c xa hi va c quyn cng dn toan th gii nh tin cua no. S hoai nghi dn dn
xut hin khng hn do tinh khng tng t mt cach tip cn, ma do nhng nghich ly cua
t do a c Napoleon ch ra bng cac cuc xm lng di chiu bai tt p.
Trong lun im xut phat cua Hoc thuyt khoa hoc (1796) Fichte tng lu y rng
thc th ly tinh hu han khng th gi inh mnh nu khng tinh n hoat ng t do t
thn. Hoat ng t do cua cai Ti t quy inh va quy inh mt s khach th khac, tc cai
khng- Ti, cai ng thi gii han kh nng cua no. Ch khi nao s hoat ng cua cai Ti
164

c gii han bi khach th, th cai Ti thc tin mi th hin mnh nh thc th ly tinh
hu han. Nhng cai Ti tr thanh ca th kinh nghim th cai khng-Ti gii han no
cng la khach th kinh nghim. Hn na s gi inh ch din ra mt thi im nao o.
Vy thi im y c quy inh bi cai g ? No khng th c quy inh bi khach th trong trng hp nay c s cui cng cua s hoat ng cua cai Ti khng nm chinh no,
bi l khi y a khng cn la hoat ng thc tin na, ma la mt trc quan ly lun. Hiu
nghich nay nh th nao ? Fichte gii thich: hanh vi gi inh cn c ly gii t chinh cai
Ti, nhng cng ng thi khng th c ly gii t no, chinh la v o la hanh vi gi inh
gii hn cho hoat ng cua no. Li gii thich cng ngu y rng cai Ti t thn ang hoat
ng cn phi tha nhn tn tai cua nhng cai Ti khac, nm bn ngoai va khng l thuc
vao no, noi rng hn, s tac ng xut phat t chu th (trng hp ngc lai s khng co
s t quy inh), nhng ng thi khng t chu th, khng t cai chu th t quy inh. No
xut phat t cai Ti va khng t cai Ti - t cai Ti khac. Thc th ly tinh khng th gi
inh mnh t thn nu khng co mt li ku goi hoat ng t do hng n no.
Lun im xut phat va nu chng t, iu kin cua s t y thc cua ca th kinh
nghim cu th ch co th la s hin din cua nhng thc th ly tinh (t do) khac. Ch con
ngi c giao duc mi co th tr thanh con ngi t do. Giao duc la phng tin rn
da con ngi, hng n t do trong mt cng ng t do. Nu khng co cai Ti khac th
cai Ti ring co cua ti khng th tr thanh t do, bi v t do khng mang tinh t nhin
thin phu, ma la sn phm cua xa hi va vn hoa. Ly lun v cac gia tri t nhin (hiu theo
nghia cai do thin nhin ban tng va cai tt yu) trong th k XVII - XVIII tr thanh
mt, nhng n Fichte chung tr nn tha, c thay bng hnh nh cai Ti sang tao
xuyn sut. Cac nha duy vt-khai sang Phap ging cao ngon c t do-t nhin chng
thn quyn, cn Fichte ging cao ngon c cai Ti c suy cho tinh thn sang tao, vt
qua th gii vt cht ngng ong va ngho nan. Con ngi la mt thc th xa hi - lun
im khng mi, nu bit rng hnh nh sinh vt chinh tri c suy tn ngay t th k
IV TCN. Tuy nhin y nghia cua thc th xa hi trong cach tip cn nay r rang khac hn
nhiu so vi hnh nh a c nu ra t th k IV TCN. Con ngi mang y nghia loai
ngi (con ngi chung ta khac vi con ngi ca nhn) trong trit hoc Fichte, cng
nh trong trit hoc Feuerbach sau nay, c ly gii theo nghia chung, nhng cha chu
trong n tinh lich s va khng gian xa hi.
Tng t nh trong phn ly lun cua Hoc thuyt khoa hoc Fichte rut t s t y thc
toan b t nhin, th trong trit hoc phap quyn cua ng cng t t y thc rut ra nhng
nhng s t y thc khac - mt nhim vu qua kho khn. Tuy nhin, theo Fichte, trong mi
trng hoat ng thc tin chung ta khng nhn thc, ma tha nhn s tn tai cua nhng
thc th khac tng t nh chung ta. Fichte a ra hai phng thc tha nhn nhng cai
Ti khac. Trong trit hoc phap quyn th o la li ku goi bn ngoai cua mt con ngi t
do khac nh nguyn nhn cua s t quy inh cua ti; trong ao c s tha nhn cac ca
nhn khac din ra thng qua quy lut ao c. Quy lut i hi nhn thy nhng ngi
khac nhng thc th t y thc va t do nh chinh chung ta, ch nn xem ho ch nh
phng tin thc hin s t quy inh cua chung ta. iu o cng co nghia, nh a noi trn,
ao c va phap quyn lin h vi nhau mt cach hu c, d gia chung co s khac bit r
rang.
Fichte ung h t tng phn chia vai tr va vi tri xa hi gia nha th va nha nc,
trong o nha th la thit ch giao duc ao c, cn nha nc la thit ch phap quyn. Cn
thy rng cach tip cn hai chn ly nh th tr nn kha ph bin trong trit hoc cn ai
chu u, t Anh sang Phap va c. Trong trit hoc F. Bacon (1561 - 1626) vn hai chn
ly th hin bng phn loai khoa hoc cua ng - mt ng la chn ly khoa hoc hng con
ngi i n kham pha nhng bi mt cua t nhin, gii thich ung no, va t o thng tri
no, ng khac la chn ly thn hoc, giup con ngi hoan thin nhn cach cua mnh. i vi
Fichte giao duc y thc ao c quan trong khng kem giao duc y thc phap quyn. Cai sau
165

cng m ng chc nng iu tit cac quan h xa hi.

Vn v cac hnh thc lin h gia nha nc, t chc m bo k cng phap lut,
cng nh t do cua cac cng dn, va nn cng ha cua cac nha bac hoc, xac inh giao
duc nhn loai la muc ich cua mnh, vi nha th nh t chc gi gn phep c, c Fichte
gii quyt vao thi k th hai cua s phat trin t tng.
Ngoai y thc tp th, cai Ti lin chu th, Fichte lam sang t thm vn ca th tinh.
Theo Fichte, ca th tinh con ngi, k c th xac cua no, khng phi la ca th tinh t nhin,
ma la c th tnh thc tin - x hi. Quan im co tinh nguyn tc c rut ra: s tha nhn
ch co th la s tha nhn qua lai, y thc t no mang tinh xa hi, s t sang tao khng co
nghia la sang tao cho-mnh va v-mnh, ma cho c nhng cac th khac. S lin kt nh th
xac lp nn hin thc phap quyn. Phap quyn, khac vi quy lut ao c, khng i hi t
con ngi mt thin chi, ma nhng hanh ng hp quy lut, i hi tha nhn t do cua tt
c cac thc th ly tinh trong nha nc, nghia la khng cn tr s t th hin cua chung. Kt
qu la hanh ng cua mi ca th u c gii han bi mt linh vc nht inh, nhng i
tng nht inh. Ca th tinh trong trng hp nay c quy inh thng qua s khac bit
ma nh o cac chu th phap quyn th hin nh nhng cai quy inh nhau mt cach phu
inh.
S phn tich trn cho thy gia Fichte va Rousseau co s khac bit nht inh.
Rousseau xem xet con ngi qua hai trang thai - trang thai t nhin, ngoai xa hi, va trang
thai cng dn. Ngc lai Fichte ngay t u a nhn manh tinh phap quyn cua i sng ca
th. Chinh tinh cht y la tin cua qua trnh tha thun gia cac ca th vi nhau, hng
n i sng cng ng. V phn mnh, nhng nguyn tc sng chung c xac lp khng
nm ngoai muc ich bo v quyn cua mi ca nhn ring bit. cui cng lai lam cho
Fichte gn vi Rousseau.
Trit hc x hi cua Fichte cha ng mt s im tin b, nhng y mu thun.
Fichte xem xa hi ng thi la nc thang thp, thi k ban n l cua loai ngi. y
con ngi cha thm nhun t do va s hoat ng cua mnh. Muc ich cui cng cua xa
hi la bnh ng hoan toan cho moi thanh vin. S bt bnh ng vt cht, do thin nhin
tao ra, cn bi loai tr. Tuy nhin Fichte nht tri vi quan im v phn tng xa hi, nhn
manh tinh tt yu cua s tn tai cac ng cp khac nhau. Vn la ch cac thanh vin xa
hi t nhiu ng cp ong gop sc mnh vao s nghip chung. Con ngi c sinh ra
bi xa hi va sng cho xa hi.
Cng nh Kant, Fichte cao vai tr cua khoa hoc nh mt trong nhng ng lc c
bn cua tin b xa hi. Nha khoa hoc, theo Fichte, la tm gng v hoc vn va lng nhit
tnh, em n cho xa hi nhiu li ich hn bt c ngi bnh thng nao khac. Nha khoa
hoc thuc mu ngi noi it lam nhiu.
Ph hp vi hoc thuyt Kh c xa hi Fichte xem nha nc la phng tin iu ha
va han ch cac mu thun xa hi. No cng giam sat i sng kinh t va quan h s hu.
Trong lp lun cua Fichte cha ng mt phn t tng cua phai bnh qun Phap th k
XVIII, nhng vn s hu - quyn thing ling cua con ngi - a c ly gii t quan
im hoat ng. S hu, theo Fichte, khng n gin la chim hu mt vt nao o cho
mnh. C s cua s hu khng phi la vt, la i tng, ma la s hot ng t do. Vt tr
thanh s hu khng dang th cua no, ma phi tri qua s tac ng, ci bin, tai tao va
lam mi bi chu th. t ai ch thuc v ngi nao khai thac va s dung no mt cach trc
tip - nguyn tc y cua t tng Fichte i lp vi ch ng cp phong kin v t ai,
va ph hp vi quan im v vai tr tich cc cua nhn t chu quan - chu th hoat ng,
nghia la: s hu khng hn la kt qu cua hoat ng, ma trc ht la iu kin va tin
cua no. Thng qua cach hiu nay Fichte i n kt lun v vai tr phn phi lai cua nha
nc i vi quyn s hu nhm thu tiu s bt bnh ng. Ch t hu v rung t
theo nghia trc tip cua t o, theo nghia tach quyn s hu ra khi quyn s dung, bi
166

Fichte bac b.
Trong nha nc ly tng, theo Fichte, khng ch co s phn phi ng u linh vc
hoat ng t do gia cac ca th nh iu kin cua s hu, ma cn c s m bo kh nng
tin hanh s hoat ng nay i vi tt c cac cng dn. Ba ng cp chu yu tao nn nha
nc ly tinh la ngi sn xut trc tip, do c dn nng nghip lam ai din, th thu cng,
hay ngi co tay ngh, va nha bun, ong vai tr trao i sn phm, dich vu. La ngi chiu
nh hng cua phai trong nng, Fichte phn bit tinh c th cua hoat ng nng nghip khai thac sn phm t nhin, va hoat ng thu cng, cng nghip - ch bin sn phm.
Tinh cht c th nay i hi nha nc a ra cac quyt sach hp ly trong vn s hu.
Chng han, i vi ngh thu cng khng th cp t cho i tng, ma iu quan trong
trc tin la m bo cng vic va tiu thu sn phm. Vi cach tip cn nh th Fichte cho
rng ngun gc c bn cua s giau co cua mt dn tc khng hn la lm tin (quan im
cua phai trong thng), hoc co nhiu tai nguyn thin nhin, ma la kt qu lao ng do
nng nghip mang lai. Lao ng - ngun gc cua s thinh vng. iu kin phat trin cua
mt nha nc, mt dn tc chinh la phn cng lao ng xa hi, trong o mi nganh ngh
chim mt vi tri xng ang, ni bt nht la nng nghip, thu cng va cng nghip. Ngay
y bai toan v bnh ng xet t goc trao i va hng thu sn phm cn c tinh n.
Nhim vu cua nha nc la xac lp va kim soat gia c, hang hoa ban ra khng cao hn
qua nhiu gia tri cua no. Cn kt hp hai ha gia canh tranh t do nh n by cua nn
kinh t vi kh nng iu tit cua chinh phu. S cn thit m bo thanh cng cho tt c
nhng ngi sn xut i hi xac lp nha nc nh mt thit ch xem k hoach hoa nn
kinh t nh chc nng cua mnh. Chc nng iu tit cua nha nc, theo Fichte, ch t ra
hiu qu khi ngn chn s can thip t bn ngoai. Chinh sach b quan ta cng trong hoc
thuyt v nha nc cua Fichte phn anh s lac hu kinh t - xa hi cua nc c hi y,
vi tnh trang cat c va chia nm x by cua lanh th. Mc d vy, Fichte ch chu trng
nha nc khep kin i vi bn ngoai, cn trong chinh sach i ni nn thng mai c
khuyn khich, tng lp thng gia chim vi tri quan trong khng kem g nhng ngi lam
ngh nng va th thu cng.
Trong hoc thuyt chinh tri cua Fichte, nh ta thy, co kha nhiu im thut li so vi
cac quan im kinh t trc 1o va cng thi, th hin r nht trong chinh sach k hoach
hoa may moc nn kinh t va ong ca vi bn ngoai. Thm na, hnh nh ngi lam ngh
thu cng t gii han trong mt t chc qua cht ch va hu nh khep kin rt d lam cho
ngi ta lin tng n cach thc qun ly cua phng hi trung c (Xem J. Fichte, Nha
nc thng mai khep kin, Moskva, 1913, tr. 92 - 97). im khac nhau duy nht gia cng
xng cua Fichte va phng hi la muc ich cua chung. Fichte quan tm n moi cng
dn nha nc, bin c xa hi b quan ta cng thanh cng xng cua nhng ngi th hay
canh ng rng ln cua nhng ngi trc tip canh tac t ai, cn phng hi th gii han
s quan tm cac thanh vin cua mnh. Nha nc ly tng cua Fichte tr thanh hn o
trn luc ia vi tn goi nha nc thng mai khep kin. Nu nha nc ly tng cua Platon,
More, Campanella va Bacon ban n nhiu vn , i khi vn t chc hoat ng kinh
t bi che khut (New Atlantic cua Bacon hay Thanh ph Mt tri cua Campanella v ln
vin cnh giau co va thinh vng cua mt xa hi khng tng, song it cp cu th n
cac chng trnh phat trin kinh t), th nha nc ly tng cua Fichte du sao cng la mt
bc tranh kha chi tit v cach thc con ngi hoat ng kinh t, t o gii quyt bai toan
cng bng xa hi. y la im khac bit gia m hnh Fichte va cac m hnh nha nc ly
tng (ng thi la khng tng) khac. Co th xem t tng chinh tri cua Fichte la
phng an quc gia cua chu nghia xa hi, theo o toan b quan h xa hi c iu tit
nghim ngt bi mt chinh phu toan nng. Trong nha nc ly tng cua Fichte tt c u
la y t, k phung s cua cai toan vn. Khng ai c phep lam giau trn ngi khac,
khng ai ri vao s khn cng. Hang t nm s tri qua, n mt luc nao o trn con
ng cua nhn loai mi mi lin h mang tnh nh nc u tr nn tha.
167

Mu thun trong quan im phap quyn va nha nc cua Fichte phn anh nhng mu
thun cua thi ai ng. Nguyn tc hoat ng t do xuyn sut hoc thuyt, tr thanh im
xut phat cua trit ly ao c, phap quyn Fichte, lai bi gii han nha nc ly tng bng
nhng cng cu kim soat nhiu tng i vi hoat ng cua ca th. Trit ly t do, v vy, a
mang tinh hnh thc; no cn c cu th hoa bng nhng ni dung thc tin cua hoat ng.
Chu nghia cng sn bnh qun thng nhn manh s bnh ng gia cac ca nhn.
Fichte cng vy, mc d trong s trin khai t tng cua mnh ng han ch bt yu t cao
bng va san phng, vn c trng cho m hnh chu nghia cng sn th l, bnh qun, m
hnh tt c u la cua chung. Trit hoc cua Fichte - hoc thuyt v t do - ri vao nghich
ly chinh phng din nay. Ci ngun cua nghich ly (paradox) la s ng nht cai Tuyt
i va cai Ti, s lung tung trong vic ch ra gii han gia Thng va con ngi. V th
ma t do t tai tuyt i, theo trnh t phn tich cua Fichte, trt dai n khng-t do tuyt
i.
Mu thun tip theo th hin ch, mt mt Fichte phn bac quan nim v nha
nc dn chu (tng t cach tip cn cua Rousseau), mt khac ng tuyn b nhn dn la
cp nha nc cao nht (lai cng tng t Rousseau, ngi a cao y chi chung, song
tuyn b rng chinh th dn chu ch ph hp vi nha nc trn tri). Ph hpan c tai,
hng n t do va bnh ng, nhng khng i ti tn cng cua gii phap ci tao xa hi net c trng nay kha ph bin trong hoc thuyt chinh tri - xa hi cn ai, ma Fichte khng
phi la ngoai l.
1. Thi k Berlin. Tri thc tuyt i v tn ti tuyt i - phng n tip theo ca
ch ngha duy tm Fichte.
T sau nm 1800, tc la sau khi cng b Nha nc thng mai khep kin, trong t
tng trit hoc cua Fichte din ra nhng chuyn bin ang k. Trc ht, im xut phat
cua h thng khng cn la chu th na, ma la tri thc tuyt i. Tng t nh vy, cach
hiu v Thng cng ci bin cho ph hp vi hng trin khai mi, sao cho cac mnh
t tng th hin c cai ct li nht cua y nghia tn tai. Cach trnh bay mi v Hoc
thuyt khoa hoc ma Fichte t nhn chinh la s chuyn hoa nay. Theo Fichte, trong Hoc
thuyt khoa hoc, cng nh trong qua trnh nhn thc noi chung, chung ta khng bao gi i
qua gii han cua tri thc, nn tri thc tuyt i, ch khng phi cai g khac, cn phi la
im bt u cua Hoc thuyt khoa hoc. o la mt quan nim kha m h, nhng mu thun,
cua Fichte. Thc t cho thy, bt u t b ba tac phm c vit nm 1806, gmBn cht
cua nha khoa hoc, Nhng c trng c bn cua thi ai, va Ch dn v mt cuc sng
sung sng, vn tri thc tuyt i va tn tai tuyt i c t canh bn nhau va ha
ln vao nhau.
Fichte tha nhn tn tai khach quan co trc chu th, d la chu th tuyt i. Nhng
th nao la tn tai khach quan ? Gii t nhin ? Khng phi. Gii t nhin co th t vach
cho mnh mt con ng, nhng xet quan h vi cai tuyt i, no vn ch la mnh sn sau
cua tn tai.
Cai tuyt i, hay tn tai tuyt i, la Thng . Mi quan h gia Thng va t
nhin la quan h gia cai sng ng va cai cht cng, gia tinh thn va phi tinh thn. Cai
Ti phc tap, ham cha mu thun bn trong va t phat trin thay bng tn tai tuyt i,
ng nht vi tri thc tuyt i. S n gin hoa nh vy a mt i tinh lich s, thay vao
o la tinh giao hun vi cac sao ng. Quan im tin hoa trong t nhin bi Fichte thay
bng hoc thuyt v tn tai thng nht, tt yu, ngoai thi gian nh ngun gc cua toan b
v tru, gii t nhin va loai ngi. Tng t nh vy qua trnh tm kim va kham pha chn
ly nh nhim vu cua trit hoc va khoa hoc bi thay bng s xac tin v chn ly sn co, tri
thc tuyt i, ng nht vi tn tai tuyt i. Fichte sn sang thay tn goi Hoc thuyt khoa
hoc bng hoc thuyt v s thng thai, vn n cai tuyt i, Thng . Ngay c
Thng cua Fichte cng kho xac inh, it ra la v mt khai nim. Thng y phn nao
168

lin tng n Thng cua Voltaire, Rousseau, phn nao lin tng n Thng cua
Spinoza.
Trong thi k th nht (phng an th nht) cua Hoc thuyt khoa hoc, bt u t
nm 1794, Fichte v c bn ng nht Thng vi s hoat ng v thc cua cai Ti
tuyt i, cai ma ch trong cai Ti hu hanmi nhn bit c s hin din cua y thc.
iu o co nghia la Thung mang tinh hin thc hoan toan y u ch trong s thng
nht vi con ngi, s thng nht - tng tac gia cai Ti tuyt i va cai Ti hu han lam
nn hin thc y. Tng tac th hin nh sau: cai hu han khng th tn tai ma thiu cai v
han, cai v han khng th tn tai ma thiu cai hu han. Gi y s chuyn hoa sang quan
im tri thc tuyt i va tn tai tuyt i i hi xem xet lai nguyn tc hoat ng cua
Hoc thuyt khoa hoc, trc ht la mi quan h gia tt yu va t do, trong o t do la kh
nng khng bao gi tr thanh hin thc hoan toan, cn tt yu la hin thc khng bao gi
chi phi hoan toan qua trnh vn ng cua s vt.
Trong tac phm Ch dn v mt cuc sng sung sng Fichte vach ra ba nc thang
cua s phat trin tinh thn. Nc thang th nht, tc phng thc tri giac th gii, la quan
im tri thc cm tinh; y i tng cua cm tinh bn ngoai c coi la thc tai ich
thc. S tin trin tip theo a n nhn thc th gii nh quy lut va trt t. Ch t thi
im nay cuc sng tinh thn mi bt u. Quy lut i vi loai th gii quan nay la cai
u tin tn tai, nh no nhng cai khac mi tn tai. Nh Anaxagoras cua Hy Lap c ai,
Fichte nhn manh y nghia cua qua trnh nhn thc quy lut bng mnh khng th ct
chia quy lut. Cai th hai - t do va loai ngi; chung tn tai v lut t do gi inh s t
do va cac thc th t do. Quy lut ao c c kham pha trong th gii ni tm cua con
ngi i vi quan im nay la c s duy nht cua tinh t chu cua con ngi. Cai th ba la
th gii cm tinh - linh vc hoat ng t do cua con ngi. No tn tai nh kh nng lin
kt cac khach th thng qua hoat ng t do.
Quan im th hai goi la quan im m t, lin tng n thi k th nht cua trit
hoc Fichte, khi cn chiu nh hng cua Kant, nht la bnh din ao c hoc, c Kant
trnh bay trong Ph phan ly tri thc tin. Tinh t chu cua con ngi th hin kh nng
tao ra lut va tun thu lut, bin chng t do - tt yu, khi con ngi nhn thc v mnh
trong quan h vi cac ca th khac.
Quan im th ba la quan im cua ao c chn chinh va cao nht. Quy lut cua th
gii tinh thn hin thc khng cn hiu nh quy lut iu chnh, ma la quy lut sang tao
vn hoa, hiu theo nghia rng cua t nay, gm co khoa hoc, ngh thut, thit ch xa hi,
nha nc, phap quyn - s hin thc hoa ly tng cua ao c chn chinh. Con ngi sng
theo quy lut sang tao khng cn phi tin hanh cuc u tranh thng xuyn vi nhng
ham mun cm tinh, ma chinh nhng ham mun cm tinh t ci hoa thng nht vi tinh
thn. Giao duc la phng tin ph bin ao c chn chinh, la mi trng hnh thanh y chi
vn n muc ich va gia tri cao nht cua con ngi. Vai tr ln linh vc nay thuc v
cac nha khoa hoc, tiu biu cho tri tu dn tc.
Tuy nhin quan im th ba vn khng th so sanh vi nc thang tn giao, ni tn tai
c chia tach thanh tn tai thn thanh va tn tai trn tuc. Trn nc thang nmay con ngi
y thc rng ch co mt thng , ngoai thng khng co g c. Ch tai y con ngi
mi hoan toan khc phuc tinh chu quan cua t do, va cng vi no - tinh cht phn hoa cua
y thc. Quan im tn giao i lp vi quan im ao c nh nht nguyn i lp vi nhi
nguyn. Cuc chin u chng nhi nguyn lun tr thanh mt trong nhng muc tiu cua
hoc thuyt khoa hoc Fichte bt u trit hoc cua mnh bng tuyn b vt qua nhi nguyn
vt t no va hin tng, ly tri thun tuy va ly tri thc tin, va kt thuc bng n lc vt qua
nhi nguyn cua chinh ly tri thc tin, no c xac lp trn c s i lp ham mun va
nghia vu. Nhi nguyn lun nay gn kt vi bn tinh hai mt cua con ngi, hp nht trong
mnh tri va t, t do va t nhin. Bn nguyn cm tinh t nhin mt khi c khc
169

phuc con ngi co th xm nhp vao th gii vinh hng, o la cach tip cn thun tuy tn
giao cua Fichte.
Tom lai hanh trnh trit hoc cua Fichte i t nguyn tc cai ti t chu t do tuyt
i, xuyn qua s ph phan xuc cm cua tinh t chu, c s cua hoat ng cua cai ti, n
nhng i hi phuc tng qui lut ao c, va cui cng, n quan nim cho rng s phuc
tng anh thc trong tm hn tnh yu cao c nht-tnh yu thng . Fichte thi k
Berlin ra soat lai nhng yu t a tng gop phn nn mt nha trit hoc gn bo vi t tng
khai sang Phap. Tuy nhin phng din cua con ngi Fichte khng h chu trng trn
chay nh mt s nha t tng a lam trc nhng thach thc ln i vi dn tc c, ma
cu th la s xm lng cua qun i Napoleon.
Noi v tinh hay thay i quan im ao c, chinh tri, th Fichte thuc loai in hnh.
Chn han trong thi gian 1792-1794 Fichte xem xet phap quyn t goc ao c, rut ra
cac quan im phap quyn t cac quy lut ao c. T 1795 n 1800 tach phap quyn va
nha nc tng ng nh ai din cho trt t phap quyn khi ao c, tm cach chng
minh s khac nhau khng ch v mt ni dung ma c v mt ngun gc. T nm 1860 n
khi mt Fichte lai tip tuc iu chnh quan im phap quyn nha nc cua mnh va ln nay
khac hn vi cac quan im trc Fichte khng cn phn chia cuc sng trn tuc va
cuc sng vinh hng; gi y muc ich cui cng cua cuc sng trn tuc la thit lp cac
quan h con ngi trn c s t do va ly tri. o la muc ich ti cao khng ch nha nc
phap quyn ma cn cua ao c va tn giao. Vi cach hiu nh th Fichte ph phan hoc
thuyt kh c xa hi nht la Hobles. Theo Fichte, s chuyn tip t trang thai t nhin bt
bnh ng va vi k sang trang thai phap quyn la iu v nghia, bi l ly tri khng th xut
hin t cai phi ly. S xung t gia cai dn tcly tinh va cai dn tcnhin tinh a m
ra con ng cho lich s nhn loai vn n ly tri va t do. Tuy vy trn thc t Fichte bac
b cac nguyn tc phap quyn cua nha nc t do. Trong ly lun v nha nc, hay v
quan h cu nha nc khi thuy vi vng quc ly tri Fichte em i lp nha nc ly
tng vi quan nim gi tao v nhim vu va chc nng cua nha nc ang ph bin trng
thi im hin tai. Theo quan im gi tao nay nha nc tn tai nhm bo v trc ht s
tn tai cua con ngi, sau o la tai sn cua ho, bi l o la phng tin tn tai. Nh vy hoa
ra, theo Fichte, nha nc ch la phng tin bo v tai sn (s hu) tinh cht quyn li ca
nhn vi k cua con ngi. Quan im nh th xut hin t luc cac gia tri trn tuc cua con
ngi tr thanh muc ich cao nht, cn phuc vu no a co lin minh xa hi ma nha nc la
lin minh y.
Thc ra trn thc t muc ich cao nht cua con ngi khng phi la bo v i sng
thu vt cua mnh, ma bo v nhng gia tri do mnh tao ra khac vi th gii loai vt, cn
hoat ng tn giao - ao c la s th hin hnh nh thng trong mnh. Ta thy rng
thoat tin trong nha nc thng mai khep kin, Fichte phi nhn mt s quy tc cua chu
nghia t bn v nha nc khac vi s bnh ng cua tt c cac cng dn i vi tai sn.
By gi Fichte ph phan ngay chinh quan im ma theo o muc ich cua nha nc la bo
v cuc sng va tai sn cua moi cng dn by gi nha nc v c bn bin thanh phng
tin at ti s cu ri tn giao i vi moi cng dn,tinh cht chc nng ma trc y
thuc v nha th, va theo cach hiu o cac inh ch phap lut li thuc vao cac quy tc ao
c. Fichte cng ng ao c ai din cao nht cho cac gia tri cua th gii tinh thn,
th ch cho nha nc phap quyn, cn t do hin thc ng nghia vi s thc hin quy
lut ao c ti cao, ma thiu no t do s bi thu tiu bi cac lc lng t phat cua xa hi.
Ly lun v xa hi va nha nc cua Fichte i t ca nhn uyn chuyn sang chu nghia ph
quat cc oan, mt bin tng cua chu nghia Platon, mt hnh thc bnh qun th thin cua
chu nghia cng sn, ma Marx tng ph phan trong Bn tho kinh t- trit hoc nm 1844.
S lo ngai v nc c tm trong mau va nc mt nh hnh nh nc Phap thi k
chuyn ch va cach mang a kin Fichte hng n cai ph quat thing ling. Fichte i
hi mi ca nhn phi bit hy sinh cho cai toan th ma ho gia nhp vao nhng nm1807170

1808(Thi k Berlin bi qun Phap chim ong) trongDin vn gi n dn tc c

Fichte cnh bao v nguy c khung hong t do, ung hn s khung hong trong cach hiu
v t do, vn tr nn ph bin by lu nay, va ku goi tr v vi chn gia tri truyn thng,
vi cai a lam cho dn tc c a tr thanh mt dn tc kiu hanh Chu nghia dn tc quc gia Fichte phat huy tac dung tich cc trong thi gian Napoleon xm lc c, tr
thanh kich thich t quan trong i vi hang triu ngi c ang chun bi bc vao trn
chin sinh t v s nghip gii phong. Fichte cp n vic giao duc lai nhn dn, khi
dy tnh cm thng nht dn tc tnh yu t quc, tnh yu ng bao. i vi ng nhng
tnh cm ln o va la im khi u va la im kt thuc cua s nghip giao duc gi y
cho rng mi lin h sng p ch co th hnh thanh trn c s nha nc tn tai bn trong
s thng nht dn tc, thng qua tinh cng ng ngn ng va nha nc khng th hnh
thanh t kh c, khng phi la tng s cac ca nhn lin kt vi nhau bng cac inh ch
lut phap hnh thc, nha nc hnh thanh chinh la nh tinh cng ng phat trin mt cach
t nhin hp nht cac ca nhn v tm hn va tinh thn, hoa thn trong ngn ng, khu
trung gian gia th gii cm tinh va th gii tinh thn, phng tin chuyn i va ph bin
vn hoa gop phn vao lam cho con ngi tr thanh con ngi ung nghi.
Mt trong nhng ni dung t tng ln cua Fichte trong trit hoc chinh tri xa hi la
quan nim v phn k lich s. o la quan nim v lich s mt cach phi lich s. S vn
ng cua lich s tin v phia trc, theo Fichte co th hiu nh qua trnh tip cn vi t do.
i sng cua loai ngi chia ra hai k nguyn ln gn lin vi trc va sau khi at c t
do. Ni nao ly tri khng vn ng t do, th no th hin mnh nh th bn nng m h.
Fichte xac inh nm thi ai lich s gm:
1.
Thi ai thng tri v iu kin tuyt i cua ly tri thng qua bn nng- trang
thai cht phac cua loai ngi
2.
Thi ai khi ma kh nng ly tri chuyn thanh th uy lc cng ch bn
ngoai; o la thi ai cua nhng h thng th gii quan va nhn sinh quan tich cc, khng
bao gi i ti c s cui cng va do vy khng th thuyt phuc c g, nhng b vao o
chung hng ti s cng ch va i hi mt lng tin m quang va s phuc tng v iu
kin - trang thai bt u cua ti li.
3.
Thi ai gio phong trc tip ra khi uy quyn tuyt i va gian tip ra khi
s thng tri cua bn nng ly tri cng nh ly tri noi chung trong moi hnh thc, thi ai cua
thai dng dng hoan toan i vi moi chn ly, thi ai tht bais dn dt thi ai cua
li sng bung th - trang thai kt thuc cua ti li
4.
Thi ai khoa hoc ly tri, khi ma chn ly c tha nhn la tiu chun cao
nht va ang yu nht hn ht moi th - trang thai bt u cua s bin h
5.
Thi ai cua ngh thut ly tri, khi nhn loai bng ban tay t tin va cng
quyt sang tao nn t chinh mnh du n chinh xac cua ly tri - trang thai kt thuc cua s
bin h va thn thanh hoa.
Ba thi ai u thuc v k nguyn th nht, ch co thi ai th t mi dn ti s
ng tri cua t do. Fichte kt an khc lit thi ai mnh va a no v thi ai th ba - thai
dng dng i vi chn ly, s bung th.
Nhng nm cui i Fichte cn vit thm hai tac phm na - Hoc thuyt v phap
quyn va V mi quan h logic hoc va trit hoc, hay logic siu nghim. Cng trnh th
nht khng co g mi, bi l Fichte tip tuc tuyt i hoa vai tr cua nng ngip so vi
cac linh vc kinh t khac. Trong tac phm th hai Fichte phn bit hai loai logic hoc
thanh logic thng thng va logic siu nghim, nhng t chi tha nhn logic hoc g
thng(hnh thc) la mt khoa hoc.
Trong thi gian chin tranh chng Naponeon Fichte tham gia vao hang ng nhng
ngi tnh nguyn. ng mt ngay 29 thang 1 nm 1814 v nhim bnh thng han tai
171

mt bnh vin qun i

1. F. W. Schelling (1775-1854)

Trit hoc t nhin (thi k u):

Schelling gii thich rng ch co trit hoc t nhin mi em n tri thc chung nht,
giup cac nha khoa hoc vt ra khi khng gian cht hp, bi gii han bi cac cht liu cu
th, thc nghim, vn ti tm mc cao hn, bao quat tan b v tru rng ln.
Ba nguyn ly cua trit hoc t nhin: 1) nguyn ly v tinh thng nht cua t nhin; 2)
nguyn ly v s phat trin cua t nhin va tinh thn, ma c s cua no la qua trnh vn ng
khng ngng cua vt cht va s sng; 3) nguyn ly v s thng nht cac mt i lp.

Trit hoc ng nht (t nm 1801):

T duy va tn tai, tinh thn va t nhin, chu th va khach th kt hp vi nhau, vn

ti thc tai ly tng, cai Tuyt i ph quat. Trong trit hoc khng cn s chia tach gii t
nhin va th gii tinh thn, t do. Co th lin tng s ng nht cua hai th gii nh qua
trnh kt hp cai chu quan va cai khach quan trong ngh thut. Ngh thut phat trin theo
hng t cai p mc mac n cai p tinh thn siu vit, do o no tip cn vi trit hoc,
cai va la khoa hoc, va khng phi la khoa hoc, v cn n trc quan va tng tng,
vt qua hin thc.
Trit hoc ng nht cua Schelling xem thng la c s ti cao cua thc tai, va la
bn th, va la tan b th gii, la Tt c.
Tom lai, hanh trnh t tng cua Schelling i t chu nghia duy ly, an xen mt s
yu t duy vt, n nhi nguyn lun, va cui cng n chu nghia phi ly thn bi.
2. G. W. F. Hegel (1770-1831)

H thng Hegel

Hegel la b oc bach khoa cua nn trit hoc c, a xy dng mt h thng trit hoc
s vi ba phn chinh la Lgc hc (tm hiu cac quy lut cua t duy trong dang thun
tuy, nguyn cht cua no); Trit hc t nhin (t duy khach quan hoa, hng n t nhin,
tm hiu cac s vt, hin tng, qua trnh din ra trong t nhin); Trit hc tinh thn (s
thng nht cac mt i lp, chu quan va khach quan, th hin trong hoat ng cua con
ngi). Trt t h thng trit hoc Hegel co th hnh dung nh sau: lgic (t duy) - t nhin
- tinh thn (xa hi). Co th sp xp theo cahc khac (t nhin-xa hi- t duy chng han),
song trnh t u tin a c xac inh trong Bach khoa tan th cac khoa hoc trit hoc tac phm kinh in cua chu nghia Hegel.
Hegel gii thich cach trnh bay cua mnh: 1) t nhin th gii cac s vt t bn thn
chung khng t duy v chinh mnh; ch co con ngi mi co nng lc t duy v t nhin,
th gii cac s vt, va quy inh y nghia tn tai cua chung; noi khac i, t duy quyt inh
th gii ang tn tai, ch khng ngc lai. 2) co th nhn bit va anh gia th gii, con
ngi cn c trang bi nhng nguyn tc t duy khi u, cn bn, va xem nhng nguyn
tc y nh cha khoa m vao th gii. Theo Hegel vic tm hiu cac quy lut t duy (lgic
hoc) la c s tm hiu, gii thich cac quy lut cua th gii. Chinh v vy xut phat im
cua h thng la lgic hoc, khoa hoc v t duy theo nghia rng nht cua t o

Phep bin chng duy tm Hegel trong l gic hoc.

Phep bin chng c Hegel trnh bay chu yu trong khoa hoc lgic- b phn cu
thanh va ng thi la hat nhn cua toan h thng. Noi nh th v trong khoa hoc lgic a
th hin chn thc, y u th gii quan trit hoc Hegel.
Cac t vn cua Hegel v con ng vn dng cua t duy (im chn ly: y nim,
vn ti y nim tuyt i): t duy khng n gin la nng lc chu quan cua con ngi, ma
172

bn thn no cng co cuc sng ring (trit hoc Mac - Lnin goi la tinh c lp tng
i) mt bn th ring (y nim). Con ng cua t duy, do o, co th din at thanh con
ng cua y nim, vi tinh quy lut cua no, ng nht vi tn tai. Tm hiu tnh quy lut
ca nim, cng c th nhn thc c ton b tn ti, thc ti ni chung. T duy (y
nim) khng ch t duy v mnh, ma cn khach quan hoa (tha hoa), t phn i thanh
mt i lp, bt u qua trnh kham pha mt bn kia cua no t cai th nn n gin ( tn
ti), sau o xm nhp dn vao chiu su, vao nhng mi lin h bn trong (bn cht), va
cui cng thng nht chung trnh khi nim, thc hin s tr v vi y nim (chn
ly). S tr v nay lai t c s cho s khach quan hoa (tha hoa) tip theo: c th vng
xon c ngay cang m rng mai, nh s m rng nhn thc cua con ngi qua mi thi
ai. nim va ri la im khi u, va la im kt thuc (s tr v nc thang cao
hn) cua mt qua trnh.
Tn ti
Bn cht
Khi nim
. cht
. Bn cht t thn
. Chu quan
. Lng
. Hin tng
. Khach quan
.
. Thc tin
. nim (chn ly)
cp th nn n gin (tn tai, hay noi nh Hegel, tn tai hin co) co nhng
tinh quy inh cho phep phn bit tn tai cua vt nay vi tn tai cua vt khac, hay so sanh
cua vt cng loai. Chung la cht (tinh quy inh c bn, ng nht vi tn tai cua vt) va
lng (tinh quy inh khng c bn). Vt vi cht va lng tng ng c gii han bi
. Nu (tc gii han cua tn tai) bi pha v, cht nay bin thanh cht khac. S thay
i v cht c xem nh bc nhy (thay i hn, trit trang thai s vt). Bc nhy
la kt qu cua qua trnh bin i v lng a n nhng bin i v cht.
Thc ra cp th nn c ch bin i cua s vt vn cha c phn tich su sc.
Khng nn ch hiu s vt b mt do tri giac mang n, ma cn lt t cai sng ng bn
trong, tc cht gc cua no (bn cht).
Bn cht khng phi la mt th gii khep kin theo kiu vt t no, ma th hin ra
vi nhng sc thai khac nhau (hin tng). Toan b thc tin sinh ng chinh la quan h
(thng nht, trin khai, chuyn hoa), cua cac mt i lp (mu thun). Mi quan h nay co
th c xem xet nhng bnh din ht sc phong phu: ni dung - hnh thc, nguyn nhn
- kt qu, tt nhin - ngu nhin, kh nng - hin thc v. v.
cp khai nim nhng vn va nu trn c uc kt lai va at ti trnh
chu quan, tru tng hoa. Toan b khoa hoc lgic c kt thuc bng s phn tich y
nim, tc chn ly, s thng nht cai chu quan va cai khach quan. Con ng i t tru
tng (tn tai tru tng) n cu th (chn ly) a hoan thanh, nh vng khu tt yu cua
nhn thc.
Trong khoa hoc lgic cua mnh Hegel a phat trin phep bin chng t tn man
thanh h thng, t trnh cht phat, s khai (c ai) thanh khoa hoc v mi lin h va s
phat trin. Cac quy lut va cac cp pham tr c bn cua phep bin chng a c cp
trong qua trnh phn tich s vn ng, chuyn hoa cua cac khai nim. Hegel a d oan tai
tnh bin chng cua th gii, gii t nhin, thc tin trong bin chng cua cac khai nim
(V. I. Lnin).
Phep bin chng cua Hegel la phep bin chng duy tm, v c xy dng trn c s
th gii quan duy tm. T duy, y nim c bn th hoa, bin thanh thc tai, t thit lp
cho mnh qua trnh vn ng, la, c s cho s nhn thc th gii, cai khach quan hoa cua
y nim trong dang nguyn cht cua no. Tinh sang tao cua hoat ng t duy bin thanh
huyn thoai v t duy, tach khi mnh t thc tin (chu nghia duy tm khach quan).

Trit hc t nhin
173

Nu khoa hoc lgic la khoa hoc v y nim t no va cho no, th trit hoc t nhin la
khoa hoc v y nim trong tn tai khac cua no, ra khi mnh (tha hoa), thanh cai khac
mnh, cng va thiu sinh khi (i khi Hegel thm chi xem t nhin la th tinh thn hoa
a).
Trong trit hoc t nhin Hegel xem xet nhng vn truyn thng nh vt cht, vn
ng, khng gian, thi gian, cac nc thang s sng (khoang vt, thc vt, ng vt). Nc
thang s sng cao nht, at ti trnh chu quan trong t nhin la ng vt, vi ba t
cht chu yu: cm xuc, kich thich, t tai tao. Vt qua gii han o s xm nhp vao mi
trng tinh thn cua con ngi. Nh vy s phat trin theo thi gian a khng c Hegel
t ra trong t nhin (thiu vng con ngi t nhin, sinh hoc).
*Trit hc tinh thn
Trit hoc tinh thn thc cht la hoc thuyt v xa hi, nhng c Hegel xem xet t
bnh din lich s vn ng va hoan thin khng ngng cua tinh thn, vn ti tm mc
tinh thn th gii. Qua trnh nay mang tinh quy lut, nghia la ly tri, trt t, k tha.
Tinh thn th gii hng ti muc ich ra rang: t do. S phn bit cac thi k cua
lich s th gii cng cn c trn gia tri nay. Trong th gii phng ng (Trung Quc, An
, Ai Cp ) cac dn tc khng bit n t do, tr nha vua. Trong th gii Hy Lp ch
mt s ngi c t do, mc d ai cng co thc v t do. Th gii La M a t vn
t do vao khun kh lut phap. Ch co Dn tc c mi y thc c tron vn mt iu
rng t do la tinh loai c bn, quyn bt kh xm pham cua con ngi.
Trit hoc tinh thn th hin s han thin cua tinh thn th gii, qua trnh vn ti t
do, c trnh bay trong tam oan thc tinh thn chu quan - tinh thn khach quan - tinh
thn tuyt i.
Tinh thn ch quan, hay linh vc y thc cua con ngi, trin khai ra thuyt nhn bn,
hin tng hoc va tm ly hoc.
Tinh thn khch quan, hay linh vc hoat ng, khach quan hoa tinh thn cua con
ngi trong phap quyn, ao c, phong hoa. Nu phap quyn la s th hin y chi trong
cac quan h xa hi, nht la quan h s hu, th ao c la s th hin y chi th gii cua
mi ca nhn, qua hanh vi x th, s cn bng gia c mun ca nhn va tinh quy inh xa
hi. Tinh quy inh xa hi c hoan thin dn trong phong hoa,t gia nh n xa hi cng
dn va nha nc. S phn chia xa hi ra cac ng cp do phn cng lao ng va nng lc
tinh thn ph bin quy inh, v vy bt bnh ng la hin tng ph bin, khng th khc
phuc trong iu kin nha nc, d o la nha nc ly tng. Nha nc la s phat trin cao
nht cua tinh thn khach quan, s thc hin tinh thn nhn dn, cuc hanh trnh cua
Thng trong th gii. Trong quan im nha nc Hegel co vn dung mt s t tng
tin b cua cac nha khai sang Phap(t do, nguyn tc t chu cua cng dn, bnh ng trc
phap lut, c quan lp phap, c quan hanh phap). Hegel xem hnh thc phat trin cao
cua nha nc la ch qun chu lp hin, phn chia quyn lc theo cu truc quyn lp
phap, quyn hanh phap(chinh phu),quyn cua nha vua(qun quyn). D k tha mt phn
t tng tam quyn phn lp cua Locke va Montesquieu, Hegel lai bac b quan nim v s
ch c va kim soat nhau cua cac c quan quyn lc, v theo ng, no tao ra s d dt, nghi
k va i u, pha v tinh thng nht hu c bn trong nha nc. Hegel hiu quan h gia
lp phap va hanh phap nh gia cai ph bin va cai c th, cn nha va la biu tng cua
nha nc ly tinh. Hegel khng tha nhn t tng dn chu v chu quyn nhn dn
(Rousseau)ln chu nghia t do nh s cao li ich ca nhnhn c li ich nha nc. T
tng cua Hegel v nha nc phn anh c mun ci cach(t qun chu sang qun chu lp
hin), hn la cach mang xa hi trit , nh cach mang Phap nm 1789.
Hoan cnh nc c a nh hng n ni dung cua trit hoc phap quyn Hegel
174

Tinh thn tuyt i, hay tinh thn at ti muc tiu cua ly tri th gii, nhn bit
mnh trong ngh thut, tn giao, trit hoc. Ch n nc thang cao nht y (tinh thn tuyt
i) ly tri, tinh thn mi gii phong khi moi rang buc va th hin tinh hoan thin cua thi
ai, cac hnh thc sang tao t trc quan cm tinh (ngh thut), biu tng (tn giao), n t
duy trong khai nim (trit hoc). Trit hoc la nh cao cua tinh thn tuyt i, bi l tai y
tinh thn c din at di hnh thc khai nim cht ch nht. Do o trit hoc la th t
duy c th v t duy, bn tng kt chung nht v hin thc, tri thc cn bn nht v th
gii. Con ng vn ng cua trit hoc th hin con ng vn ng cua lich s nhn loai,
va mang nhng tinh quy lut sau: 1)Toan b lich s trit hoc, v thc cht, la s vn ng
tt yu, lin tuc, tin v phia trc; 2) Trit hoc hin ai la kt qu cua tt c cac t tng
(nguyn ly ) tn tai trc o; 3) Con ng cua trit hoc t tru tng n cu th, nghia la
trit hoc cang xa cang t ra tru tng,cang gn vi chung ta cang giau ni dung, cang cu
th; 4) Bt k h thng trit hoc nao cng la trit hoc cua thi ai mnh, noi cach khac, trit
hoc la thi ai, c th hin di dang t tng (16).
Mt s nhn nh v trit hc Hegel (b sung):
- Hegel la b oc bach khoa cua thi ai. Hegel khng nhng ch la mt thin tai
sang tao, ma cn la mt nha bac hocco tri thc bach khoa, nn trong moi linh vc, ng th
hin ra la mt ngi vach thi ai (17)
Tinh gi m cua phep bin chng Hegel. Hegel a on c mt cach tai tnh bin
chng cua s vt trong bin chng cua khai nim(18). Tng cng va bai tom tt, ting
noi cui cng va bn cht cua Lgich hoc cua Hegel, o la phng php bin chng
cai nay tht la tuyt diu. Va cn cai nay na: trong tac phm duy tm nht nay cua
Hegel, c t chu nghia duy tm nht, nhiu chu nghia duy vt nht. o la mu thun,
nhng o la mt s thc! (19).
- Mu thun gia h thng va phng phap: Hegel phep bin chng bi t ln
ngc u xung t. Ch cn dng no lai la sphat hin c cai hat nhn hp ly cua no
ng sau lp v thn bi (20)
Chu ngha duy vt nhn ban L. Feuerbach (1804 - 1872)
*Ci cch trit hc
Trong s cac nha trit hoc c in c Feuerbach la mt chn dung c bit. Trit
hoc cua ng c goi la chu nghia duy vt nhn bn, v o co s kt hp gia chu nghia
duy vt va thuyt nhn bn, la hoc thuyt ly con ngi lam nn tng, i tng nghin
cu chu yu. Trong cng linh ci cach cua mnh Feuerbach nhn manh im ct li:
Thng qua con ngi a tt c nhng g siu nhin v vi t nhin, va thng qua t
nhin a tt c nhng g siu nhn v vi con ngi. Nh vy khac vi Kant va Hegel
Feuerbach loai b Thng ra khi i tng nghin cu, ch cn lai t nhin va con
ngi - b phn u tu, hoan thin nht cua no. Vi tinh thn ci cach o Feuerbach tng
bc khi phuc truyn thng trit hoc t nhin cua chu nghia duy vt th k trc.
Feuerbach ph phan nhng c s cua chu nghia duy tm Hegel, xem o la th trit hoc t
bin, hoc thuyt cua t duy thun tuy (tac phm Gop phn ph
phan trit hoc Hegel,nm 1839). ng ph phan c Kyt giao t thc t sinh hoat tn
giao cua thi ai mnh, ng thi vach ra mi lin h gia tn giao vi chu nghia duy tm
Hegelnh chu nghia duy tm trn tri vi chu nghia duy tm di mt t(tac phm
Bn cht Kyt giao, 1841). Trong qua trnh ph phan tn giao, ung hn, c s tm ly va
h qu ao c cua tn giao,Feuerbach nu ra y tng v tn giao khng co Chua, ly
tnh yu nhn loai lam cu canh. Di nh hng cua ai cach mang Phap Feuerbach
cao khat vong t do va dn chu, m hnh xa hi cng dn va nha nc phap quyn. Tuy
nhin ng khng tham gia vao nhng chuyn bin chinh tri ang din ra tai c. T sau
1841 Feuerbach bt u cuc sng n dt tai mt vng qu ho lanh.
175

*Ch ngha nhn bn, hay nhn hc c trng

Feuerbach goi trit hoc cua minh la thuyt nhn bn, va lp lun nh sau: nu chung
ta xem vn c bncua trit hoc la vn quan h gia tn tai va t duy, th cn phi bt
u t con ngi, v ch con ngi mi bit t duy. Trong khi t duy v th gii con ngi
cng ng thi t duy v chinh bn thn mnh. Nh co con ngi ma nhng g k vi nht
cua t nhin c bc l ra.
Feuerbach xem xet con ngi t hai goc . Trc ht con ngi la a tr cua t
nhin, chiu s quy inh cua nhng iu kin t nhin va tun thu cac quy lut cua no. Trit
hoc, theo Feuerbach, cn vach ra c c s t nhin cua tn tai ngi. ng vit: Trit
hoc mi bin con ngi, k c t nhin nh c s cua con ngui, thanh i tng duy nht,
ph quat va r rangcua trit hoc, ng thi bin thuyt nhn bn thanh khoa hoc ph
quat (21).
Con ngi khng ch la mt phn cua t nhin, b phn trong toan th. Con ngi
cn la bn cht cng ng, la s t quy nh thng qua cac quan h mang tinh ngi, ma
thiu no khng th t ra cac vn nh gia nh, xa hi, nha nc, cac tiu chi hng dn
hanh vi con ngi. Xem xet mnh nh bn cht cng ng, con ngi xac inh muc tiu
cui cng cua cng ng ln, mang tinh nhn loai, la vng quc t do. o la ni dung
t tng ma Feuerbach k tha Kant va Hegel. Song khi cp n nhng t cht ngi
lam nn bn cht cng ngFeuerbach a a ra cach tip cn mi. ng xem l tr,
ch, con tim (tnh cm )la ba t cht c bn, hay ba gia tri ngi, phn bit th gii cua con
ngi noi chung vi th gii loai vt. Ly tri, y chi, con tim la tinh loai c th cua con
ngi. T im xut phat nay ng ph phan c chu nghia duy vt th k XVII - XVIII ln
chu nghia duy tm
Hegel. Chu nghia duy vt thk trc, ma cac nha trit hoc c goi la chu nghia
giao iu,a gii thich con ngi t h quy chiu t nhin n gin, hoc so sanh con
ngi vi mt th may moc nao o (cng thc con ngi - c may). Trit hoc Hegel
sng bai con ngi, thm chi a dt thu nn c mt huyn thoai v ly tri. Tuy nhin vic
tuyt i hoa vai tr cua ly tri n mc xem no nh thc o duy nht cua tinh ngi, nh
th ly tri sn sinh va chi phi th gii, theo Feuerbach, la cach nhn phin din v con
ngi. Ngay c y chi t do cng bi Hegel t trong thc lun cua t duy t quy inh y.
Ph phan cac bc tin bi, Feuerbach cho rng mnh a xy dng hnh nh con
ngi bng xng bng tht, con ngi sng ng, bit suy nghi, hanh ng, va hn na,
bit yu. Yu la bn cht thc s cua con ngi, la t cht ngi nht trong quan h gia
ngi vi ngi. Con ngi n vi nhau khng v th ich nhau, ma v thng yu nhau,
ng cm nhau. a tr chi co th tr thanh ngi khi no bit yu (hiu theo nghia rng,
tnh yu con ngi noi chung, ln nghia hp va cu th ). Feuerbach quy tnh yu v quan
h chn chnh, cn s th ich va k - quan h khng chn chnh, khng con ngi,
Theo Feuerbach tnh yu gia nh, cac quan h hn nhn (tnh yu nam n ) la im xut
phat cho cac quan h tm mc cao hn- tnh yu nhn loai, tnh yu cng ng. ng
vit: Tnh yu cua ngi nam danh cho ngi n la c s cua tnh yu ln. Ai khng yu
phu n, ngi o khng yu con ngi(22). Cn bit rng trong cuc hanh trnh th gii
quan cua mnh K. Marx tip thu mt phn tu tng cua Feuerbach v s phn bit quan h
chn chinh va quan h khng chn chinh, b tha ha ph phan trt t xa hi hin tn.
*Vn tin b x hi qua hnh nh Tn gio khng c Cha, hay Tn gio ca
tnh yu.
Tac phm Bn cht Kyt giao (1841) cua Feuerbach a th gii tn giao v c s
trn tuc, bn cht tn giao v bn cht con ngi. Phn tich ngun gc tm ly cua tn giao,
Feuerbach cho rng cm giac phu thuc cua con ngi tao nn c s cua tn giao. Tn
giao la hnh thc sinh hoat tinh thn ph bin i vi nhiu dn tc, la liu phap tinh thn
giup con ngi tam vi bt i nhng ni au thn xac va s dn vt tinh thn. Chua. hay
176

Thng c tng tng ra trong kh au va bt hanh cua i sng con ngi, la khat
vong hoan thin cua con ngi, noi cach khac, Thng l ci m con ngi mun tr
thnh, la nhn cach a thn thanh hoa. Ngun gc tm ly cua tn giao la ch, con ngi
cang tha hoa khi gii t nhin th th gii tinh thn cua ho cang tr nn chu quan va i
lp vi gii t nhin, cn bn thn ho ngay cang s hai, cng iu cac sc manh m
quangcua t nhin, khin cho no tr nn huyn bi, kho hiu.
Feuerbach vach ra ba im cn ph phan cua tn giao(trong trng hp nay la Kyt
giao): mt la, tn giao trai vi khoa hoc, nim tin tn giao trai vi ly tri. Ngay c vao thi
k tin b va ci cach nht cua mnh, tn giao cng vn t thai thiu thin cm vi tri
thc khoa hoc. Ta cn phi chon mt trong hai - hoc hy sinh tri thc khoa hoc cung c
c tin, hoc u tranh v s chin thng cua tri thc khoa hoc. Feuerbach khng tha nhn
quan im hai chn ly(chn ly khoa hoc va chn ly thn hoc), vn kha ph bin trong
thi gian dai qung ai qun chung ln gii tri thc Ty u. Hai la, s chia ct th gii
hin thc ra hai th gii, o ln thc cht cua chung (thc bin thanh o, o bin thanh
thc ) a dn n s tha hoa y thc, lam cho con ngi bi mt phng hng trong hoat
ng sng, bi lac li. Thn hc tha ha con ngi, tn giao thu tiu y chi sang tao cua ca
nhn. Ba la, v mt lich s, khng it ln sinh hoat tn giao bi li dung nhm phuc vu cho
qua trnh n dich con ngi. Trong trng hp o cai ac chng nhng khng bi trng phat,
ma cn c hp phap hoa nhn danh giao ly.
khc phuc tn giao, theo Feuerbach, trc ht cn phn bit tnh yu chn
chinh vi tnh yu Thng , th tnh yu mang tinh biu tng, hnh thc, thay no bng
tnh yu con ngi. Tnh yu t n khng cn n tn ngng, tn gio, bi l n xut pht
t bn cht con ngi. Vach ra nhng mt trai cua tn giao, cu th la Kyt giao, Feuerbach
hng n tn giao khng co Chua, tn giao cua tnh yu vinh cu theo nguyn ly con
ngi vi con ngi la Chua. Tn giao mi la tn giao cua tinh thn nhn vn, tn trong
con ngi, la biu hin c trng cua tin b xa hi, ni mi ca nhn tm thy mnh trong
sinh hoat cng ng mang y nghia thing ling.
Nh vy trong quan im tn giao Feuerbach khng t vn thu tiu, xoa b tn
giao, ma chu trng thay th hnh thc sinh hoat tn giao nay bng hnh thc sinh hoat tn
giao khac. Feuerbach n gn vi cch tip cn gi tr v tn giao, nhng cha lam sang t
c s xa hi cua no, cha nm bt tiu chun cua tin b xa hi, mc du sng trong thi
ai y bin ng.
Ch ngha duy vt trong quan nim v t nhin v l lun nhn thc
Quan nim duy vt v t nhin tao nn hat nhn bn th lun cua trit hoc
Feuerbach.
Gii t nhin la hin thc duy nht, cn con ngi la sn phm, kt qu u tu nht,
c sc nht cua no. Thng qua con ngi va nh con ngi gii t nhin bc l mnh vi
tt c nhng g phong phu, k vi nht; thng qua t nhin con ngi tng bc hoan thin
bn thn vi tinh cach la con ngi sng va hoat ng. Con ngi cn tm hiu nguyn
nhn cua t nhin trong t nhin, v gii t nhin la nguyn nhn t tai.
Gii t nhin mang tinh vt cht,vt th, tinh cm giac c, nghia la: noi n gii
t nhin chung ta ngm hiu th gii vt cht rng ln gn gui va bao quanh mnh, nhng
o khng phi la mt cai g tru tng, thiu tinh quy inh, ma th hin s tn tai cua no
qua cac vt the cu th, phong phu, a dang; cac vt th y tac ng thng xuyn ln cm
giac, c cm gic nhn bit, phn nh. Vt cht khng do ai sang tao, lun lun a,
ang va s tn tai, nghia la vinh cu, khng co khi dim va kt thuc, nghia la v han. Vn
ng, khng gian va thi gian la iu kin c bn, phng thc tn tai cua vt cht.
Noi n vt cht la noi n vt cht ang vn ng, nhng vn ng s v nghia nu khng
co khng gian va thi gian hin thc.
177

Pht trin mang tinh ph bin trong t nhin. Qua trnh phat trin t vt cht v c
sang th gii hu c, sang s sng la quy lut khach quan. Feuerbach xem xet s sng nh
s thng nht tinh chu quan va tinh khach quan, tm ly va sinh ly, nh hnh thc tn tai cao
cua t nhin, trong o s sng loai ngi la biu hin hoan m va sinh dng nht.
L lun nhn thc cua Feuerbach chiu nh hng cua duy cm lun duy vt thi
trc. Theo ng, th gii hin thc c tri giac la i trng trc tip cua nhn thc. Cac
cm giac gn kt con ngi vi th gii xung quanh, giup nhn bit th gii trong tinh toan
vn cua no. Cac cm giac cua ti chu quan, nhng c s, hay nguyn nhn cua no khach
quan (22). Duy cm lun cua Feuerbach khng cao mt chiu vai tr cua cac c quan
cm giac. Xut phat t ch cm giac cua con ngi khac v cht vi cm giac cua loai vt,
Feuerbach nhn manh tinh thng nht cua trc quan sinh ng va t duy tru tng. Con
ngi trong qua trnh nhn thc cn bt u t tinh cm giac nh t cai n gin nht,hin
r nht, ri mi i n cai phc tap hn,tru tng hoa i tng. Nhim vu cua t duy la
t nhng d liu cm tinh trc tip bit tng hp lai, s dung cac phng phap khac nhau
nhm xac inh ni dung n cha bn trong cua chung. Feuerbach vit:Chung ti coi cac
cm giac la quyn sach cua t nhin, nhng khng coi t nhin la cac cm giac (23).
Feuerbach xem hoat ng thc tin la tiu chun kim tra tinh chn ly cua tri
thc:Nhng hoai nghi ma ly lun cha gii quyt c th thc tin gii quyt (24).
Trong ly lun nhn thc cua Feuerbach co mt s ni dung khng ph hp vi quan
im hin ai. Trc ht,mc d nhn manh tinh thng nht gia cm giac va t duy, song
Feuerbach lai khng hiu thu ao qua trnh chuyn hoa t s phn anh th gii khach
quan bng cm giac sang s phn anh no trong ly lun, trong cac khai nim, cac pham tr.
Feuerbach t ra xa la vi Lgich hoc cua Kant va Hegel, khng anh gia ung mc t
tng su sc cua Hegel v s vn ng cua t duy ly lun t tru tng n cu th. Cach
hiu cua Feuerbach v thc tin m h va thiu su sc, cha cp n nhng thanh t
chu ao nht cua hoat ng vt cht mang tinh sang tao nay.
*Mt vi nh gi tng qut v trit hc Feuerbach
Vic kt hp thuyt nhn bn vi chu nghia duy vt trit hoc Feuerbach a khc
phuc phn nao tinh cht phin din cua chu nghia duy vt th k trc trong quan nim v
con ngi (con ngi - c may). Hnh nh con ngi sng ng, bng xng bng thit
do Feuerbach xy dng la con ngi nhn loai, con ngi ni chung, thiu nhng tinh quy
inh xa hi, va cha c t trong nhng iu kin lich s cu th, noi cach khac, vn la
con ngi tru tng, phi lich s,in m du n cua nhng c im t nhin, sinh hoc.
Tng t nh vy, tnh yu ln ma ng suy tng la th tnh yu thiu bn sc, v no
khng gn lin vi nhng iu kin xa hi cua thi ai mnh.
Feuerbach gop phn xng ang vao s phat trin cua chu nghia duy vt, a khi
phuc nhng ni dung c bn cua no trong bi cnh chu nghia duy tm va thn bi ang cn
kha ph bin tai c. Trong qua trnh o Feuerbach ph phan chu nghia duy tm, nht la
chu nghia duy tm Hegel (Feuerbach tng la hoc tr va mn cua Hegel ), vach ra mi
lin h gia chu nghia duy tm va tn giao. Tuy nhin Feuerbach a khng hiu c hat
nhn hp ly cua phep bin chng Hegel, v vy s ph phan cua ng t ra khng su sc va
thiu sc thuyt phuc. Thm na, mc d ni dung cua trit hoc Feuerbach v c bn la
duy vt (c bit trong trit hoc t nhin va ly lun nhn thc ),nhng ng tranh s dung
thut ng o. iu nay co ly do su xa t lich s chu nghia duy vt: nu chu nghia duy vt
cht phac, th s qun con ngi, th chu nghia duy vt thk XVII - XVIII, trong khi
vn cao cac gia tri ngi, ly tng t do, bnh ng, bac ai, lai a ra cach gii thich
may moc v c th ngi,vn dung c cac nguyn ly c hoc va xu th toan hoc hoa t duy
vao cach thc anh gia cac chun mc xa hi. Feuerbach vit:Chn ly khng phi la chu
nghia duy vt ln chu nghia duy tm, khng phi la sinh ly hoc ln tm ly hoc. Chn ly ch
comt: thuyt nhn bn (25).
178

Trong quan nim v t nhin cua Feuerbach cha ng mt s cai mi,tich cc(phn
tich thuc tinh c hu va phng thc tn tai cua vt cht, qua trnh tin hoa cua t
nhin,vn phat trin), nh hng n s ra i cua trit hoc Mac. Tuy nhin xet
chung cuc Feuerbach cha vt khi khun kh cua chu nghia duy vt siu hnh.
Quan nim v tin b xa hi cua Feuerbach dc xac lp trn c s tip thu co chon
loc t tng cua cac nha Khai sang Phap th k XVIII,vn dung vao nc c. Bn canh
nhng gia tri ang trn trong, mang y nghia thc tnh i vi gii tr, trit hoc xa hi cua
Feuerbach phn anh nhng mu thun cua cac lc lng xa hi m trc cuc cach
mang. Feuerbach xem xet tin b xa hi qua lng kinh cua s thay th cac hnh thc sinh
hoat tinh thn (tn giao). Yu t duy tm va khng tng nay hin din hu ht cac hoc
thuyt duy vt trc Marx.
III. KT LUN V TRIT HC C IN C
1.
Trit hoc c in c la nh cao cua trit hoc Ty u ngng ca cua
th gii hin ai. Trc ht cac ai biu cua no, bt u t Kant, a m t pha khu vao
cach hiu nghim tuc, nhng siu hnh cua thi ai trc v bc tranh cua th gii. S
phn cc n gin khoa hoc - khng khoa hoc, ung - sai, ng - tinha khng
cn ph hp trc i hi thm nhp vao nhng mi lin h co chiu su, bn trong s vt.
Phng phap bin chng, d cn s lc va mang tinh chyn tip nh Kant,hay thin v
chu th tinh tng lin nh Fichte, a c gng em n li gii thich ung n i vi
cac s vt, hin tng, qua trnh trong th gii. Hegel, tn tui kit xut nht cua trit hoc
c in c, phat trin phep bin chng t t phat thanh t giac, t tn man thanh h
thng, em n cach hiu hin ai v phep bin chng, vt qua khun kh chu quan cua
ngh thut i thoai, xut phat t ngi Hy Lap. Phep bin chng duy tm c la hnh
thc lich s th hai cua phep bin chng, ng thi la mt trong nhng ngun gc ly lun
c bn cua trit hoc mac-xit.
2.
ong gop ang k cua trit hoc c in c vao ly lun nhn thc th hin
ch ho khng ch tip tuc truyn thng cao vai tr cua t duy ly tinh, ma cn khc
phuc c chu nghia duy ly ln chu nghia duy nghim trong trit hoc th k XVII- XVIII, tm
hiu mt cach bin chng qua trnh nhn thc, phat tho nhng c s u tin cua hoc
thuyt v chn ly. Tuy nhin vic cao tuyt i vai tr cua tinh thn, y thc, s cng
iu mt mt, mt khia canh cua qua trnh nhn thc, lam ny sinh cac phng an khac
nhau cua chu nghia duy tm va thn bi, ma in hnh la chu nghia duy tm Fichte (duy tm
chu quan), chu nghia duy tm Hegel (duy tm khach quan ),khuynh hng thn bi, phi ly
tinh thi k cui cua Schelling. Tinh cht phc tap cua i sng xa hi,s chm phat trin
cua hin thc tai c cng tao iu kin cho yu t bt kh tri va tinh cht nc i, thiu
nht quan xut hin trong mt s h thng trit hoc, t Kant n Hegel.
3.
Trong trit hoc xa hi cac ai din cua trit hoc c in c mt mt k
tha truyn thng nhn vn, khai sang trong lich s, nht la t tng Khai sang Phap th
k XVIII, mt khac ao su nhiu vn ma vao thi ai trc cha t ra, hoc cha
c phn tich su sc, nh cac linh vc trit hoc vn hoa, trit hoc lich s, va cac tri thc
khoa hoc nhn vn khac.
4.
Feuerbach, ai biu cui cng cua trit hoc c in c,a em n s kt
thuc vinh quang cho tan b nn trit hoc t sn c in. Quan nim v trit hoc nh khoa
hoc cua cac khoa hoca at ti im hoan m cua no trong h thng Hegel, ng thi d
bao cach hiu hin ai v trit hoc. Sau ho, trit hoc phng Ty chuyn sang khuc quanh
khac, theo xu hng phi c in, xu hng ph bin trong iu kin mi.

I.

CHNGVI. LCH S TRIT HOC MAC - LNIN

Bi cnh lch s v cc tin ca s ra i trit hc Mc.
179

1. Ty u na u th k XIX. Tnh tt yu ca s ra i trit hc Mc

n nhng nm 30 - 40 cua th k XIX chu nghia t bn a co hn 100 nm tn tai.
Vai tr tich cc cua giai cp t sn i vi lich s nhn loai dc th hin thng qua cuc
u tranh thu tiu ch phong kin, gii phong ca nhn, phat trin sc sn xut. Phng
thc sn xut t bn chu nghia a pha v nhng quan h li thi, mang nng tinh ng cp,
Co th noi thi ai t bn la thi ai nng ng nht so vi cac thi ai a qua. Tinh
bin chng cua thi ai t bn th hin ch no khng th tn tai bnh thng nu khng
tao ra nhng bin i lin tuc trong cac linh vc cua i sng xa hi, ci tin lin tuc cng
cu sn xut, tich cc khai thac va tm kim cac ngun tai nguyn va ngun nhn lc phuc
vu cho phat trin kinh t. Trong Tuyn ngn ca ng cng sn C. Mac (K. Marx) va
Ph. ngghen (F. Engels) vit:Giai cp t sn a ong mt vai tr ht sc cach mang trong
lich sGiai cp t sn khng th tn tai, nu khng lun lun cach mang hoa cng cu
sn xut, do o cach mang hoa nhng quan h sn xut, nghia la cach mang hoa toan b
nhng quan h xa hiTt c nhng quan h xa hi cng va hoen ru ang tiu
tanTt c nhng g mang tinh ng cp va tr tr u tiu tan nh my khoi. [] Giai
cp t sn a tao ra nhng lc lng sn xut nhiu hn va s hn lc lng sn xut
cua tt c cac th h trc kia gp lai (C. Mac va Ph. ngghen, toan tp, t. 4, CTQG, HN,
1995, tr. 599, 600 - 601, 603). Tuy nhin, theo Mac, s phat trin cua nn sn xut t bn
da trn cac thanh tu khoa hoc, k thut cua nhn loai, d thuc y v c bn s vn ng
xa hi tin v phia trc, vn khng khc phuc c nhng mu thun c hu cua xa hi
co cac giai cp i khang, s tha hoa con ngi, ma thm chi cn lam cho nhng mu
thun y ngay cang tr nn trm trong va khng th kim soat.
Xa hi t sn ao su thm khong cach gia thanh thi vi nng thn, gia sn xut
cng nghip va sn xut nng nghip, tao nn nhng chnh lch ln trong i sng kinh t
ln mi trng vn hoa, nhn thc, s phn hoa mi trong quan h gia ngi vi ngi.
o la im d thy nht.
Th hai, s vn dng xa hi da trn cac quy lut thi trng t bn chu nghia trong
khi n gin hoa quan h xa hi a ng thi bc l mt trai cua no: s cn ci dn nhng
phong tuc, thoi quen va sinh hoat vn hoa truyn thng, xu hng thc dung hoa ngay c
quan h gia nh, huyt thng, s sng phng n tan nhn cac thang bc anh gia kh
nng cua ca nhn, va do o loai b khng thng tic con ngi trong iu kin canh tranh
va lam giau bng moi gia. S thay th hnh thai kinh t - xa hi phong kin bng hnh thai
kinh t - xa hi t bn chu nghia la hp ly xet t quan im phat trin, nhng cha hoan
thin xet t goc nhn sinh. Chu nghia t bn thay th phng thc n ich con ngi,
ch cha th loai b hn phng thc o.
Th ba, chu nghia t bn, theo Mac va Ph. ngghen, chng nhng khng th khc
phuc mu thun gia tinh cht xa hi cua nn sn xut va s chim hu t nhn i vi t
liu sn xut, ma cn y mu thun o n tnh trang gay gt, khng th dung ha trong
iu kin kinh t thi trng vn hanh theo quy lut canh tranh t do. Cuc u tranh gii
phong xa hi gi y gn lin vi cuc u tranh cua giai cp v sn cng nghip chng lai
s ap bc cua cac lc lng thng tri va trt t xa hi t sn noi chung (chu thich: ting
c proletariat, t ting Latinh proletarius, nghia la ngi ang tnh trang cn c giup
). Cuc u tranh nay khac vi thi ai cac cuc cach mang t sn s k v mc va
bn cht. Vao nhng nm 30- 40 cua th k XIX giai cp v sn, con cua nn cng
nghip, tr thanh mt lc lng chinh tri dc lp, phat trin cuc u tranh t trnh t
phat ln trnh t giac, t nhng yu sach thun tuy kinh t chuyn dn sang muc tiu
chinh tri. at c muc tiu o cn phi co mt h thng ly lun mang tinh inh hng,
c xac lp trn c s hin thc, nm bt va phn tich khoa hoc nhng vn cua thi
ai, vach ra con ng gii phong cho giai cp v sn va cac tng lp ngi lao ng bi ap
bc, d bao xu th vn ng cua lich sH thng ly lun nh vy ra i la cn thit va
180

tt yu; no gn lin vi tn tui cua Mac va ngghen t gia thp nin 40.
Chu nghia Mac (marxism) xem vic gii phong giai cp v sn va cac lc lng xa
hi bi ap bc, tin ti xy dng xa hi cng sn la muc tiu chinh tri ln cua mnh. Ni
dung cua chu nghia Mac co th thu tom vao ba b phn cu thanh: trit hoc, kinh t chinh
tri hoc va chu nghia cng sn khoa hoc, trong o trit hoc la hat nhn th gii quan.
Trc Mac a co nhiu hoc thuyt v xa hi cng sn tng lai, nhng hoc mang
nng tinh cht gin n, th l, hoc t ra khng tng, thiu cac tin thc tin. Ngc
lai, Mac, chinh cac nguyn ly trit hoc a lam c s cho vic tm hiu cac vn cua t
nhin, xa hi va t duy. Ch co th gii quan trit hoc khoa hoc, thng nht vi hoat dng
thc tin va phat trin cac lun im cua mnh t nhng cht liu do thc tin va cac linh
vc khac cua i sng con ngi em n, mi gii ap nghim tuc va co hiu qu nhng
vn ma thi t ra. Vao nhng nm 40 cua th k XIX, khi cac hoc thuyt ng ai
cha thc s bt nhip cng qua trnh vn ng cua xa hi, th trong lng no a thai nghen
mm mng cua tinh thn kham pha mang y nghia ci tao th gii; o la tt yu cua lich s.
Tinh tt yu cua s ra i trit hoc Mac phn anh tinh tt yu cua vn ng lich s
mt nc thang cu th, gn vi nhng nhu cu cu th, nhng nhu cu ma cac thi ai trc
cn cha bit n. Tinh cht cua thi ai quy inh v c bn tinh cht cua mt hoc thuyt,
nhng thi ai nao cng cha ng bn trong no v s cac s vt, hin tng, qua trnh,
cac nhu cu, cac thin hng khac nhau, nn xut hin nhiu trng phai t tng khac
nhau, i khi i lp nhau. Vn la ch trong s nhng khuynh hng y khuynh
hng nao s ong vai tr chu ao, khng ch th hin thanh cng cac im nong cua thc
tai, ma cn vach c con ng ung n nht hng n chn ly.
Cn thy rng Mac va ngghen xut thn t tng lp cao trong xa hi t sn. Bn
thn Marx co trnh hoc vn tin s, co th tin thn bng cng vic ging day va nghin
cu khoa hoc, hay cac hoat ng phuc vu ch xa hi hin hanh. Engels la con cua mt
nha kinh doanh giau co, buc phi b d ph thng trung hoc v cng vic kinh doanh cua
gia nh. T vi tri xa hi nh th Mac va ngghen n vi nhng ngi v sn (ung
nghia cua hnh nh cng nhn lam thu, khng co tai sn g khac luc u, tr sc lao
ng), va t s ng cm vi ho hai ngi a xy dng h thng ly lun, hoc thuyt bo v
quyn li cua ho va vach hng cho ho trong cuc u tranh t gii phong. iu nay cho
thy cng vi diu kin lich s, xa hi, th co mt h thng t tng mang y nghia vach
thi ai rt cn xut hin nhng ca nhn giau bn linh chinh tri va tinh thn nhay ben khoa
hoc.
Trit hoc Mac ra i trong bi cnh phc tap cua sinh hoat t tng, khi ma giai
cp t sn, sau cac cuc cach mang t sn vao th k XVII - XVIII, a khng cn quan
tm n cach mang xa hi na, bi l nu din ra cach mang, th i tng loai b khng
phi la ch phong kin nh trc. Giai cp t sn cn n mt h chun t tng bo v
trt t va hnh thanh va ang tng bc khng inh.
Vao nhng nm 20 - 30, khi Hghen ang cn la thn tng cua gii tr co hoc thc
va cach mang tai c, nhng toan tinh xem xet lai mt cach co ph phan toan b truyn
thng c in phng Ty noi chung, trit hoc Hghen noi ring, a hnh thanh di tac
ng cua qua trnh phi c in hoa t duy. Spenhau (A. Schopenhauer,1788 - 1860) la
mt trong nhng ngi u tin khi xng qua trnh o. Trong tac phm chu yu Th
gii nh ch v biu tng (1818) Spenhau ph phan chu nghia duy ly truyn thng,
c bit la h thng Hghen, thay s sng bai ly tri bng sng bai y chi. Trong Siu hnh
hc tnh yu v ci cht Spenhau vach ra bn cht vi k cua con ngi, t o phat hoa
bc tranh bi quan v lich s. Sau Spenhau tai an Mach nha trit hoc Kickego (S.
Kierkegaard, 1813 - 1858), ngi sng hu nh cng thi vi Mac, t nn mong cho Chu
nghia hin sinh trong tng lai (nhanh Hin sinh tn giao). Tai Phap Cnt (A. Comte,
1798 - 1857), ngi khi xng Chu nghia thc chng, tuyn b v mt th trit hoc vt
181

qua c chu nghia duy vt ln chu nghia duy tm, hnh thanh cai goi la con ng th ba
trong trit hoc. Mun hn, cac trao lu trit hoc tn giao thc hin qua trnh hin ai hoa
bng cach kt hp cac vn cua thi ai vi giao ly Kyt trung c. Noi cach khac, bc
tranh trit hoc na u th k XIXtai cac nc Ty u c hnh thanh vi ba khuynh
hng c bn la khuynh hng duy ly hin ai, hay khuynh hng khoa hc ( phn bit
vi duy ly truyn thng), khuynh hng phi duy l, va khuynh hng tn gio (khuynh
hng th hai nay co nhiu mi lin h vi khuynh hng phi duy ly).
Trong tnh hnh phc tap nh th Mac a th hin mt thai khac i vi truyn
thng. Khi xac lp hoc thuyt trit hoc cua mnh Marx chng nhng khng xet lai truyn
thng mt cach cc oan, ma cn k tha va phat trin nhng yu t tich cc cua no. Mac
va ngghen tip tuc nhn manh s cn thit cua vic phn tich h thng cac vn trit
hoc do truyn thng lai, trong o co vn c bn cua trit hoc. Bc ngot c tnh
cch mng trong lich s trit hoc, do Mac va ngghen thc hin, thc cht la s k tha,
i mi, phat trin ln trnh cao cac gia tri truyn thng, c bit la truyn thng
phng Ty,ci tao va khc phuc han ch cua cac hoc thuyt trc o ma hai ng co dip
tm hiu.
2. Tin l lun ca trit hc Mc
Tin su xa cua trit hoc Mac la toan b tinh hoa tinh thn cua nhn loai, ma chu
yu la tinh hoa phng Ty, c tich ly trong cac hoc thuyt trit hoc t hn hai ngan
nm qua, bt u t Hy Lap c ai. Trit hoc Marx la mt vng khu trong chui cac vng
khu ni tip nhau qua cac thi ai, vi s m rng khng ngng tri thc trit hoc trong
mi lin h vi hoat ng thc tin, vi khoa hoc va trnh nhn thc chung. S k tha
y th hin cac bnh din bn th lun, nhn thc lun, phng phap lun va nhn sinh xa hi. Khi tm hiu trit hoc Hy Lap, Mac vit: Moi trit hoc chn chinh u la tinh hoa
v mt tinh thn cua thi ai mnh []Trit hoc hin ai ch tip tuc cai cng vic ma
Hraclit va Arixtt a m u ma thi (C. Mac va Ph. ngghen, toan tp, t. 4, CTQG,
HN, tr. 157, 166). T tng nhn vn Phuc hng, chu nghia duy vt, nhn thc khoa hoc
va phong trao Khai sang cua thi ai cac cuc cach mang t sn th k XVII - XVIII a tr
nn kich thich t quan trong i vi qua trnh hnh thanh chu nghia Mac.
Tin trc tip cua s ra i trit hoc Mac la trit hc c in c, ma cu th la
phep bin chng Hghen (Hegel) va chu nghia duy vt nhn bn Phoibc (Feuerbach).
Cuc hanh trnh t tng cua Mac bt u t phep bin chng Hghen, va t cui nm
1842 chuyn dn sang chu nghia duy vt. Hai tac phm tac ng tich cc n s chuyn
tip nay la Bn cht Kit gio (1841) va Lun cng s b v ci cch trit hc
(1842) cua L. Phoibc. Trong Bn cht Kit gio Phoibc vach ra c s tm ly cua s
ra i tn giao nh cm giac bt lc va yu ui cua con ngi trc cac lc lng hng
manh va bi him xung quanh, nhn manh rng tn giao la hnh thc sinh hoat tinh thn cn
thit cua nhiu dn tc, rng Chua cua Kit giao la muc tiu cao nht, la cai Tuyt i ma
con ngi phn u vn ti, noi khac i con ngi tao ra Thng , ch khng phi
Thng sang tao ra con ngi. Phoibc a bn cht tn giao v bn cht con ngi,
bn cht cua th gii trn tuc, ng thi vach ra han ch cua chu nghia duy tm Hghen,
chng minh mi lin h gia chu nghia duy tm trn tri va chu nghia duy tm di mt
t, tc h thng Hegel. tng ci cach ma Phoibc t ra trong Lun cng s b v
ci cch trit hc a kich thich Marx xy dng mt hoc thuyt trit hoc thm nhp vao
i sng hin thc thng qua cac nguyn ly co tinh khoa hoc cua no, khc phuc tinh t
bin c hu trit hoc Hghen. Phoibc ch ra s cn thit thay th chu nghia kinh vin
mi (am ch trit hoc Hghen) bng thuyt nhn bn, xem con ngi la nn tng, xem t
nhin la hin thc duy nht, loai b Thng ra khi i tng nghin cu. Ci t trit
hoc cng co nghia la gii phong trit hoc ra khi thn hoc di bt k hnh thc nao. Trit
hoc Phoibc la chic cu ni Mac i n chu nghia duy vt bin chng nh s thng
nht chu nghia duy vt va phep bin chng, khc phuc nhng han ch lich s cua cac bc
182

tin bi trc tip. Hnh thc hin ai cua chu nghia duy vt (chu nghia duy vt bin chng)
va phep bin chng (phep bin chng duy vt), gn lin vi tn tui cua Marx va Engels, la
s phat trin mi v cht cua lich s trit hoc noi chung, cua chu nghia duy vt va phep
bin chng noi ring. Trong tin ly lun c khng th khng cp n vai tr cua
phai Hghen tr, bi l chinh thng qua phai Hghen tr ma Mac va ngghen trng thanh
dn v t tng. Trong qua trnh chuyn bin th gii quan phai Hghen tr khng ch
ong vai tr cu ni, ma cn la phep th t tng i vi Mac va ngghen, nht la khi c
hai ang ng trc s la chon quyt inh.
Trit hc chnh tr cua Mac tp trung vao vic tm kim phng thc tn tai va phat
trin cua xa hi trong iu kin phn hoa gay gt. Qua trnh lam quen vi chu nghia cng
sn khng tng cua Xanh Ximng (Saint Simon), Phuri (Fourier), Ooen (Owen) a C.
Mac va Ph. ngghen n vi t tng ct li cua ho nh xoa b tnh trang ngi boc lt
ngi,xy dng mt xa hi cng bng, dn chu, vn minh hn nn dn chu hin tai vi s
hu cng ng v t liu sn xut va s phn phi sn phm xa hi mt cach hp ly. Mac
va ngghen tip thu co chon loc nhng t tng y va vn dung vao trit hoc chinh tri cua
mnh, hnh thanh nn ly lun v vai tr cua qun chung nhn dn trong lich s, hoc thuyt
v giai cp va u tranh giai cp, v nha nc va cach mang xa hi, c bit la ly lun gii
phong con ngi. Do chiu s chi phi cua iu kin lich s cui th k XVIII - u th k
XIX cac nha cng sn khng tng cha th vach c con ng va phng thc gii
phong ngi lao ng ra khi ach ap bc t sn mt cach khoa hoc. Mac va ngghen vt
qua han ch o, xac lp quan nim duy vt v lich s, gi m nhng kh nng bin y tng
cua cac bc tin bi thanh hin thc.
Cac ai biu ln cua kinh t chnh tr hc Anh, Xmit (A. Smith) va Ricac (D.
Ricardo), cng nh kinh nghim thc tin xa hi tai Anh (s vn ng cua nn kinh t t
bn chu nghia, xung t giai cp, tnh cnh giai cp cng nhn Anh) a em n cho Mac
mt s kinh nghim va phng phap phn tich cac hoat ng kinh t, cac quy lut chi phi
s phat trin cua xa hi. Tip thu co chon loc va ph phan kinh t chinh tri hoc t sn c
in, Mac va ngghen a vao hoc thuyt cua mnh nhng vn va nhng lun gii
mang tinh kham pha. Hoc thuyt v gia tri thng d cua Mac vt ra khi khun kh cua
mt hoc thuyt kinh t, tr thanh c s gii thich bn cht cua xa hi t sn, t o khng
inh rng chu nghia t bn khng phi la s la chon cui cng cua nhn loai.
Cac nha trit hoc macxit sau Mac khng dng lai nhng cht liu a co t thi
Mac, ma tich cc tm hiu va tip thu nhng tri thc mi, lam giau thm va tng bc
hoan thin chu nghia Mac trong iu kin lich s cu th. Cuc u tranh cua C. Mac va Ph.
ngghen chng lai c chu nghia giao iu ln chu nghia xaet lai va chu nghia phiu lu
chinh tri c tip tuc vao th k XX va XXI, nhm khng inh gia tri khoa hoc, tinh cach
mang va tinh sang tao, hay tinh m cua chu nghia Mac.
3. Tin khoa hc t nhin
Lin minh gia trit hoc vi cac linh vc tri thc cu th, c bit la khoa hoc t
nhin, co lich s lu dai va mang ngha sng cn i vi s pht trin ca trit hc, nht
l ch ngha duy vt. Cac nha trit hoc u tin cua Hy Lap c ai u la nhng b oc ln.
Talet, Anaxago, Arixtt va nhiu ngi khac c bit n khng ch vi tinh cach la
nhng trit gia, ma cn la nhng bc thng thai, am tng nhiu th, chng han toan hoc,
vt ly hoc, thin vn hoc, sinh vt hocnhng linh vc ang cn trong tnh trang tn
man, s khai. Cng vi qua trnh chuyn bit hoa tri thc, vi tri cua trit hoc nh khoa
hoc cua cac khoa hoccng cn c xem xet lai. Song, lin minh gia trit hoc vi cac
khoa hoc chuyn bit la iu kin tt yu cho s phat trin cua c hai. a co luc, do nhng
nguyn nhn khac nhau, trit hoc bi c di s ch ng va giam sat cua thn hoc, bi
bin thanh h thng cac quan im mang nng tinh giao hun, tinh minh hoa mt chiu cho
cac tin iu. Khi y nhng kham pha khoa hoc, vi nhng cht liu thc tin khng th bac
183

b, a tr thanh ch da vng chc i vi qua trnh gii phong trit hoc ra khi nh
hng cua thn hoc, tip tuc con ng hng ti chn ly. Trit hoc khng th phat trin,
nu tach ra khi trnh nhn thc chung cua thi ai, trong o co trnh phat trin cua
tri thc khoa hoc.
Th k XVIII - XIX khoa hoc t nhin phat trin nh v bao vi hang loat phat minh
mang y nghia vch thi i, a n s bin i trong cach thc t duy cua con ngi. Ba
phat minh ln ma ngghen nhc n trong tac phm Ltvch Phoibc v s co chung
ca trit hc c in cc goi la cac phat minh vach thi ai do tac ng quyt inh
cua chung n chu nghia duy vt: nh lut bo ton v chuyn ha nng lng, thuyt t
bo, thuyt tin ha. Phat minh th nht tao nn cht liu sng ng cho s ly gii mi v
toan b th gii vt cht, khng inh rng, th nht, th gii vt cht khng ch c xac
inh la khng bi tiu dit, ma cn la mt qu trnh lun tri qua s lin h, tac ng, ch
c, s chuyn hoa ln nhau gia cac yu t trong mi s vt, hin tng va gia cac s
vt, hin tng; th hai, do o, cach hiu bo toan phi gn vi cach hiu v vn ng,
bin i, chuyn hoa.
Vi hai phat minh tip theo cac lun c do khoa hoc t nhin em n a khng inh
ngun gc t nhin cua s sng (thuyt t bao) t n gin n phc tap, t thp n cao,
t cha hoan thin n hoan thin hn. Bc tranh s sng v cng phong phu, phc tap,
song tun theo tinh quy lut bn trong, khach quan cua mnh, trong o co quy lut u
tranh sinh tn, tinh thich nghi, t ao thi, chon loc t nhin va cn bng sinh thai (thuyt
tin hoa cua acuynh (Darwin). Khng inh chn ly khoa hoc nay cng co nghia la bac b
quan nim v ngun gc siu nhin cua s sng, cng nh s gii thich gin n, may
moc, siu hnh v th gii, c bit la th gii hu sinh. S ra i thuyt t bao va thuyt
tin hoa a kich thich cac nha khoa hoc ao su qua trnh tm hiu tinh thng nht va a
dang cua tn tai, kham pha nhng bi n cua th gii, ng thi gop phn a n s hnh
thanh phng phap t duy mi. Nhng thanh tu mi nht cua sinh hoc, y hovc5, t bao
hoc hin ai tip tuc soi sang cac vn ma vao thi acuynh ch mi la nhng phac tho
hoc cha cp n. iu ang noi la mi bc i, mi phat minh tiu biu cua khoa hoc
u buc cac nha ly lun tm hiu, khai quat, bin thanh nhng yu t thm inh gia tri cua
mt quan im, mt hoc thuyt co lin quan.
Nhng phat minh vach thi ai trong khoa hoc t nhin, cng vi nhng bin i
trong cac khoa hoc lich s, a gop phn a n s cao chung hnh thc c cua chu nghia
duy vt, tc ch ngha duy vt siu hnh (ung hn, chu nghia duy vt trong pham vi Siu
hnh hoc cua th k XVII - XVIII ); no cn c thay th bng hnh thc hin ai cua chu
nghia duy vt,tc ch ngha duy vt bin chng. ngghen vit:Mi ln co mt phat minh
mang y nghia thi ai ngay c trong linh vc khoa hoc lich s - t nhin th chu nghia duy
vt lai khng tranh khi thay i hnh thc cua no (M &, t. 21, CTQG, 1995, tr. 409).
Ph. ngghen cho rng, th thanh mt nha trit hoc chn chinh iu kin trc tin la
phi nm vng kin thc v khoa hoc t nhin - lich s, t toan hoc, vt ly, n cac khoa
hoc v con ngi.
II. Khi qut cc thi k pht trin ca trit hc Mc th k XIX
Xet v thc cht s phat trin cua trit hoc Mac tri qua cac thi k chinh la thi k
chuyn tip, nh hnh, va thi k pht trin. V mt thi gian co th tam chia lich s trit
hoc Mac th k XIX ra cac thi k sau: a) thi k hnh thanh trit hoc Marx (1837 - 1848),
bao gm qua trnh chuyn tip t tng (1837 -1844) va s xac lp nhng lun im u
tin (1844 - 1848); b) thi k phat trin trit hoc Mac t nm 1848 n Cng xa Paris, bao
gm cac chng ngn, o la s phat trin quan nim duy vt v lich s trong qua trnh cach
mang dn chu t sn 1848 - 1852, s phat trin trit hoc Mac trong qua trnh xy dng kinh
t chinh tri hoc vao nhng nm 50 - 60; cac vn cua trit hoc Mac nhng nm 60 - 70;
c) s phat trin trit hoc Mac sau Cng xa Pari (Paris). Thi k th ba chu yu gn lin vi
184

tn tui cua ngghen, ngi a lam su sc thm trit hoc Mac trn c s khai quat cac
thanh tu cua khoa hoc va cac vn cua i sng xa hi - lich s.
1. S hnh thnh trit hc Mc.
a) Qu trnh chuyn tip t tng ca Mc v ngghen t nm 1837 n nm
1844
Thng qua mi trng giao duc gia nh va xa hi Marx chiu nh hng cua t
tng Khai sang Phap va c th k XVIII, t tng nhn vn trong thi ca Hy Lap, bi kich
Schxpia (Shakespeare), tac phm khng tng chinh tri cua Xanh Ximng (Saint Simon).
Th im qua nhng bai vit quan trong, anh du s chuyn bin t tng cua
Marx:
Trong bai khoa lun tt nghip ph thng trung hoc, nm 1835, vi ta Nhng
suy t ca mt chng trai trong vic la chn ngh nghip Marx nhn manh y thc v s
cng hin va la chon t do. Mac vit:Ch co cai ngh ma trong o chung ta khng phi la
nhng cng cu n l, ma trong o chung ta sang tao mt cach c lp trong gii cua mnh
mi co th em lai phm gia (m&e, t. 40, CTQG, 2000, tr. 16). Ngh vinh quang nht,
theo Mac, la mt ngh ma chung ta co th lao ng nhiu nht cho loai ngi. Chc hn
nhng dng vit o vt ra ngoai tm suy nghi thng thng cua mt thanh nin 17 tui.
Theo li khuyn cua cha, vao thang 10/1835 Mac ghi danh vao khoa Lut cua trng
ai hoc tng hp Bon. Gia nm 1836 Mac chuyn t ai hoc Bon sang ai hoc Beclin
(Berlin), tp trung tm hiu lut hoc va trit hoc phap quyn. Tai y Mac chiu nh hng
mt phn phng phap lun cua Cant (Kant) va Phicht (Fichte). Nm 1837 trong Th
gi cha Mac noi n s cn thit gii thoat khi chu nghia duy tm tin nghim
hng n phep bin chng Hghen, xem no nh s tinh khit cua vin ngoc di anh
sang mt tri (m &e,t. 40, tr. 30). Tuy nhin a xut hin hoai nghi v gia tri hin thc cua
phep bin chng duy tm vi giai iu hoang da k quc cua no. Hn na cai by bin
chng nhn mt cach tng th la phng tin cn thit kham pha th gii ang vn
ng va phat trin, nhng vn t t mnh trong gii han cua hin thc y mu thun.
Nm 1839 Mac bt u ghi chep v trit hoc piquya, lam t liu cho lun an Tin s.
Trong khi anh gia cao s dng cm gang thep cua piquya trong trit hoc t nhin, Mac
khng qun cac tn tui ln cua trit hoc Hy Lap. Mac xem Xcrat la trung tm im cua
phong trao Hy Lap, cn Arixtt la nh cao cua trit hoc c ai. Trit hoc Hy Lap, theo
Mac, la th trit hoc tran y sc sng va bc ngao ngh trn v ai toan th gii.
Nhng tp ghi chp v trit hc piquya c kt thuc bng nhn inh v s vn ng
cua t tng trit hoc: trong s vn ng mang tinh quy lut cua t tng trit hoc khng
co cai g la vinh vin, k c thn tng cua mt thi ai.
Lun an Tin s S khc nhau gia trit hc t nhin ca mcrt v trit hc t
nhin ca piquyas c Mac vit vao na cui 1840 - thang 3/1841.
Trong Li ta Mac nhc n Prmt, thai cua Prmt i vi th gii thn linh.
Mac lin tng hnh nh nay vi trit hoc ma Mac hng ti, th trit hoc chng lai tt
c cac vi thn nao trn tri va di t lai khng tha nhn s t y thc cua con ngi
la vi thn ti cao. Mac khng inh:Prmt la vi thanh (thn - NT) cao thng nht va
la k tun tit trong lich trit hoc (bin nin s trit hoc - NT) (sd, t. 40, tr. 278).
im ging nhau c bn gia hai tn tui ln cua trit hoc t nhin la tha nhn rng
cac s vt, hin tng trong th gii ch la phc hp cc nguyn t, vn ng trong h
khng. S khac nhau gia mcrit va piquya phn anh s khac nhau gia hai thi ai:
mt ng la thi ai hng thinh, khi ca nhn va xa hi nm trong mi quan h hai ha,tinh
thn nghin cu khoa hoc cn v t, cha bi cn tr bi nhng rao cn cua thin kin;
ng khac la thi ai suy tan, khi con ngi phi i mt vi nhng thach thc xa hi
nghim trong, phai tp trung moi n lc bo v t do va quyn t quyt. Do o mi y
185

tng piquya khng hn ban v khia canh ly lun thun tuy, ma gi cho ngi oc
hng suy nghi mi, mang ni dung thc tin, gn lin vi khat vong gii phong ca nhn.
im c trng cua trit hoc piquya la bn canh nhng vn cua trit hoc t nhin ng
cn cp n khia canh ao c cua tn tai ngi, ng sau bc tranh vt ly v th gii
n cha cac lun gii chinh tri. Trong nguyn t lun piquya phn bac quan nim may
moc cua mcrit v tinh tt yu, khng inh rng cac nguyn t cn co kh nng dao
ng t do t thn. y la im khac bit co tinh nguyn tc quan trong nht gia trit hoc
t nhin cua piquya va trit hoc t nhin cua mcrit. Mac tr xem xet lp lun cua
piquya v dao ng t do khng ch t goc cua trit hoc t nhin, ma c t ngha x
hi cua no: s t y thc t do cua ca nhn pha v nhng rang buc cua trt t xa hi ang
khung hong. Nh vy, phat hin th nht cua Marx v trit hoc t nhin Epicuros la nhn
bn ha nguyn t. Phat hin th hai la ch ngha v thn c trng. o la s k tha t
tng v thn cua mcrit, nhng t ra trit va quyt lit hn. piquya a ln ting
chng lai th gii quan cua toan th nhn dn Hy Lap (sd, tr. 337) ng cng khng nht
tri vi quan im cua mcrit v s ng nht cac nguyn t cua trai t va cac nguyn
t bu tri, v noi nh vy chng khac nao tha nhn tinh cht vinh vin cua thn linh,
nghia la lai ri vao vng tay cua cac huyn thoai. piquya xng ang la nha khai sang
Hy Lap vi ai bc nht. Phat hin th ba la kt hp thuyt nguyn t vi duy cm lun va
ch ngha khoi lc. Duy cm lun cua piquya hng con ngi n ngh thut sng p
va hanh phuc, bit hng thu va t iu chnh, torng o s thanh thn tm hn la liu phap
hiu qu nht trong mt th gii y bt trc.
Mac cn rut ra t lun an Tin s mt s lun im nh lun im v s tac ng ln
nhau gia trit hoc vi th gii, xet t khia canh khach quan (quan h cua trit hoc vi th
gii bn ngoai) va chu quan (quan h cua trit hoc vi th gii tinh thn cua chinh cac trit
gia), ng thi nhn manh rng quan h chu quan la s biu hin cua quan h khach quan;
lun im v s phn bit ni dung khach quan va hnh thc th hin chu quan cua hoc
thuyt trit hoc; lun im v tinh cht hai mt cua phep bin chng Hghen, mt tich cc,
cach mang va mt han ch, bo thu. Tinh cht hai mt y c Mac tip tuc lam sang t
vao thi k chin mui v t tng.
Cng trong thi gian nay Marx vit loat bai v t do bao chi, trnh bay t tng dn
chu cp tin cua mnh.
Nn hiu nh th nao v qua trnh chuyn bin th gii quan va quan im chinh tri
t chu nghia duy tm sang chu nghia duy vt va t chu nghia dn chu cp tin cach mang
sang chu nghia cng sn?.
Qua trnh nay c anh du t ma thu nm 1842, khi Mac tham gia vao Bao min
sng Ranh, va tng bc bin no thanh t bao co khuynh hng dn chu cach mang. Trong
bai vit Nhng cuc tranh lun v lut chng trm ci rng Mac phn chia lich s th
gii ra hai thi k- thi k khng t do va thi k t do, trong o thi k khng t do c
c trng bng tinh cht thu vt cua quan h gia ngi vi ngi, s thu tiu ca nhn, s
n dich cua dn tc nay i vi dn tc khac, s phn cc xa hi ra thanh cac tng lp i
lp nhau. Thi k khng t do c ngm hiu la ch phong kin. Ch co nn dn chu tng lai cua nc c - mi xng ang la ai din t thn cua nhn dn, va la biu hin
ly tng cua thi k t do chn chinh. Trong bai Li bo cha ca phng vin Mden
Mac ku goi u tranh v quyn t do ngn lun, nhn manh mi quan h gia hoat ng
chinh lun vi phong trao u tranh v dn chu, bc u hnh thanh quan nm v bn cht
khch quan ca cc quan h x hi, ch ra ba kiu quan h xa hi, gm quan h gia linh
vc quyn li ca nhn va linh vc quyn li ph bin, tc quyn li xa hi, nha nc, quan
h trong pham vi b may qun ly, quan h gia bao chi va d lun xa hi, t o bac b t
tng phap quyn cua Hegel v tinh tt yu tn tai b may nha nc quan liu; + khng
inh rng nguyn nhn c bn cua s bn cng cua nhn dn nm bn cht cac quan h
xa hi hin tn, ch khng phi y chi quyn lc cua mt ca nhn nao o.
186

Tinh cht cp tin v quan im chinh tri khin cho Bao min sng Ranh bi ong ca
(t 31/3/1843). Cho n thi im nay Mac a hnh thanh nhng phac tho u tin,
cp n cac vn kinh t, chinh tri va trit hoc. Mac tr ang tng bc i n im
ngot v th gii quan cua mnh, trong khi phai Hghen tr ngay cang t ra bt lc trc
cac i hi cua thc tin xa hi.
Tac phm cua Mac Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hegel(1842 ma h 1843) lam su sc thm t tng cua Mac thi k chuyn tip. . Tac phm nay mc
d i ch cn chiu nh hng cua Hghen trong phng phap trnh bay va c s th gii
quan, song v c bn a cho thy bc t pha trit hoc - chinh tri cua Mac. Trc ht Mac
ph phan Hghen v s o ngc iu kin thanh cai chiu iu kin, cai quy inh thanh
cai bi quy inh. Mac vit:Gia dnh va xa hi cng dn la nhng b phn cua nha nc, la
nhng tn tai tinh thn hin thc cua y chi, la nhng phng thc tn tai cua nha nc. Gia
nh va xa hi cng dn t chung cu thanh nha nc. Cung chinh la ng lc. Cn theo
Hghen th ngc lai, chung c sn sinh ra t y nim hin thc (m&e, t. 1, CTQG,
1995, tr. 314 - 315)). Tip theo, nu Hghen xem nha nc la c quan iu cac mu thun
xa hi, th Mac lai nhn thy nha nc ang tn tai tinh cht tha hoa cua no, s i lp
vi xa hi cng dn. Trong nha nc qun chu Ph s tha hoa chinh tri tr nn ph bin,
gn vi bn cht cua nha nc o. Cui cng la t tng dn chu trit cua Mac. Ch
dn chu c Mac xem nh sn phm t do cua con ngi. Di ch dn chu khng
phi con ngi tn tai v lut phap, ma lut phap tn tai v con ngi; o s thng nht
chn chinh cai ph bin va cai c th c thc hin(sd, tr. 350).
Ma h 1843 Mac (va ngghen) chm dt mi lin h rang buc v th gii quan
vi trit hoc duy tm Hghen, chuyn sang chu nghia duy vt trit . Tac phm Lun
cng s b v ci t trit hc cua L. Phoibc tac ng ang k n s chuyn tip nay
cua Mac.
Cui thang 10/1843 Mac cng v sang Pari. Tai y vi t cach la tng bin tp
Nin gim c - Php Mac bin no thanh din an cua t tng trit hoc - chinh tri mi.
Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hegel. Li ni u la bng chng v s
kt thuc qua trnh chuyn tip th gii quan cua Marx. Li ni u vit sau tac phm
chinh 6 thang, cha ng cac lun im xut phat cua trit hoc macxit thi k u. Trong
khi vach ra tinh quy inh lich s - xa hi va nhng han ch cua trit hoc Hghen va phai
Hghen tr, Mac nhn manh s cn thit phu inh trit hoc theo nghia c, xac lp trit hoc
gn vi nhng nhu cu thc tin cua con ngi, i t ph phan ly lun sang ph phan hin
thc, t ph phan thng gii n ph phan ci trn. Nhn o Mac anh gia tn giao nh
nhu cu tinh thn cua con ngi, ting th dai cua chung sinh bi ap bc, thuc phin
cua nhn dn. Nh vy, Mac a nu ra c s xa hi cua s ra i tn giao. Tuy nhin, mt
khi cac th lc phn nhn loai s dung tn giao lam cng cu n dich nhn dn, th vn
xoa b ch da tn giao tr nn tt yu.
Thi gian nay ngghen cng b nhiu bai vit th hin qua trnh chuyn tip t
tng cua mnh nh Nhng bc th t nc Anh(thang 5 - 6/1843), cng phn
tch kinh t chnh tr hc. Tnh hnh nc Anh (u 1844). Trong cac bai vit o
ngghen nu bt hai vn ln: mt l, iu kin giai cp cng nhn tr thanh mt lc
lng chinh tri c lp, va cuc u tranh cua ho khng cn v ly do kinh t n thun, ma
v s nghip gii phong nhn loai bi ap bc; hai l, h thng ly lun khoa hoc inh hng
cho cuc u tranh v dn chu va cng bng, thay th trt t xa hi hin co bng trt t xa
hi khac,
b) Nhng lun im nn tng u tin ca trit hc mcxt t nm 1844 n nm
1848.
Bn tho kinh t trit hc nm 1844 la tp hp cac ghi chep cua Mac v cac vn
kinh t, song vt ra khi khun kh cua no, tr thanh mt trong nhng tac phm
187

in hnh cua Mac, anh du s kt thuc mt thi k va m ra thi k mi, gn vi hoat

ng thc tin cach mang va hoat ng ly lun cua Mac. Bn tho kinh t - trit hc nm
1844 cp n cac chu quen thuc i vi kinh t chinh tri hoc nh tin cng, li
nhun, t bn, ia t, nhu cu, s hu, phn cng lao ng song ngi oc co th nhn
thy t tng trit hoc an xen hoc rut ra t cac chu o, hoc tao thanh nhng trng
oan ring bit. Phn tich bn cht xa hi t sn t nhng cai cu th va n gin nht (tin
cng, ia t), Mac i n mt trong nhng ni dung ct li cua Bn tho, o la lao
ng bi tha hoa. Ni ham cua pham tr nay cho thy Mac khng ch bay t s ng cm
vi thn phn cua nhng cng nhn lam thu (v sn), ma cn bo v va bnh vc ho,
ng v phia ho trong cuc u tranh v nhng gia tri thc s chn chinh, con ngi. Tha
hoa (Entfremdung) Hghen c hiu nh khach quan hoa, t phn i, bin mnh
thanh cai khac, thanh mt i lp, ri tr v cai ban u trn c s hoan thin hn. T phn
i hiu nh s tc b, anh mt chinh mnh c Phoibc cp trong qua trnh ph
phan Kit giao (tn giao tha hoa con ngi). Cng theo y nghia o Mac phn tich s tha
hoa trong hoat ng nn tng cua con ngi - hoat ng lao ng sang tao ra cua ci vt
cht - vach ra bn cht cua xa hi t sn. Trong Bn tho Mac phn tich cac biu hin
cua tha hoa lao ng va m rng n tha hoa loai, tc tha hoa trong i sng con ngi,
trong quan h gia ngi vi ngi. Mac ch ra c s x hi cua tha hoa la s chim hu
t nhn i vi t liu sn xut, nu vn khc phuc tha hoa bng xoa b tich cc ch
t hu va bnghnh thc chinh tri. Trong trich oan Ch ngha cng sn Mac phn
bit chu nghia cng sn bnh qun, th l va chu nghia cng sn nh chu nghia nhn ao
hoan bi, hay chu nghia t nhin hoan bi, s quay tr lai bn cht con ngi. Ch
ngha cng sn, - Mac vit, - vi tinh cach la vic con ngi quay tr lai chinh mnh vi
tinh cach la con ngi x hi, nghia la co tinh cht ngi - s quay tr lai nay din ra mt
cach co y thc va co gi lai tt c s phong phu cua s phat trin trc o (m&e, t. 42,
CTQG, 2000, tr. 167).
Ma xun nm 1845 Mac va ngghen cng b tac phm vit chung u tin vi tn
goi Gia nh thn thnh, hay ph phn s ph phn c tnh ph phn. S ph phan co
tinh ph phan la cach th hin n ao cua nhom Bau Bruno (Bauer Bruno) trong mt
nguyt san co tn Bo vn hc ph thng (Allgemeine Literatur Zeitung) chng lai chu
nghia cng sn va cac nhom chinh tri khac ma theo ho a ri vao chu nghia giao iu va
quyt inh lun may moc. V th ph phan s ph phan co tinh ph phan chinh la ph phan
nhom cua Bau, mt nhom ang chim u th trong pham vi phai Hghen tr. 9 chng
cua Gia nh thn thnh th hin 6 ni dung c bn: ph phan chu nghia duy tm cua
phai Hghen tr; anh gia quan im trit hoc - kinh t cua Prung (Proudhon); gii quyt
vn c bn cua trit hoc; lich s trit hoc; trit hoc lich s; trit hoc chinh tri Trong
Gia nh thn thnh Mac va ngghen vn cn chiu nh hng phn nao cua chu nghia
nhn bn Phoibc. Hai ng goi hoc thuyt do mnh sang lp la ch ngha nhn o hin
thc i lp vi chu nghia duy tm t bin nh th ly lun em thay th con ngi ca
th hin thc bng t y thc hoc tinh thn (m&e, t. 2, CTQG, 1995, tr. 13). anh gia
s phn lich s cua trit hoc c in c, Mac va ngghen cho rng nn trit hoc y at
n nh cao Hghen. Vi chu nghia duy tm bin chng, Hghen y chu nghia duy tm
ln nh cao, ng thi anh du s khung hong cua no. Lgic cua vn la ch, nu
xem xet lich s bng cai nhn bin chng, th khng th khng gii quyt cu hi v c s
cua lich s, song Hghen a phn tich toan b qua trnh lich s qua lng kinh cua y nim
tuyt i, tinh thn th gii, thay lich s hin thc bng lich s cua s phn anh hin thc
di tac ng cua chu nghia phim lgic a thn bi hoa. Trong trng hp y trit hoc duy
vt nhn bn Phoibc la s iu chnh mang tinh tng kt - iu chnh cach tip cn v
con ngi va iu chnh cach tip cn v ly lun, vt qua chu nghia duy tm duy ly, ma
Phoibc goi la trit hoc t bin. Mac va ngghen ph phan tinh cht na vi cua chng
trnh ci t trit hoc do phai chu trng. Cac ai din cua phai nay nh Straux (Straub)
188

va Bau n lc vt qua Hghen, nhng thc cht mi ngi bam ly mt mu t tng

cua ngi thy qua c, ph phan phn cn lai, nhng gi nguyn quan im chinh tri ct
li cho ph hp vi nhng ngui thi dn c. Mac va ngghen vit:C Straux ln
Bau u ng dung mt cach hoan toan trit h thng Hghen vao thn hoc, Straux
ly hc thuyt ca Xpinda (Spinoza) lm im xut pht, Bau ly hc thuyt Phist lm
im xut pht. C hai u ph phan Hghen v Hghen yu ti61 no xm nhp vao yu t
kia thanh th b bp mo i, cn ho th lam cho mi yu t o phat trin phin din do o
trit . V vy trong s ph phan cua mnh c hai u vt ra ngoai khun kh cua trit
hoc Hghen, nhng ng thi lai tip tuc dng lai trong khun kh t bin cua Hghen, va
mi ngi trong ho ch ai din cho mt nt cua h thng Hghen (M&A, toan tp, t. 2,
1995, tr. 211 - 212). Ch co Phoibc (Feuerbach) mi hoan thanh s ph phan trit hoc t
bin Hghen va tn giao. Phoibc cng khc phuc phn nao tinh cht siu hnh cua cac
hoc thuyt trc. Trong vic gii quyt vn c bn cua trit hoc, vn dung vao i sng
xa hi, Mac va ngghen nu ln tinh th nht cua tn tai va tinh th hai cua y thc, s ch
c nhau cua chung c bnh din ly lun chung ln bnh din lich s. Ph phan nhng
ngi Hghen tr a loai tr mi quan h ly lun va thc tin cua con ngi vi t nhin,
vi khoa hoc t nhin va cng nghip, ra khi qua trnh lich s - xa hi, Mac va ngghen
chng minh rng khng th nhn thc bt k thi ai nao nu ch xut phat t y thc xa
hi (chinh tri, vn hoc, thn hoc) ma khng tinh n mt thc t hin nhin la bn thn y
thc xa hi c gii thich thng qua s phat trin cua i sng vt cht xa hi; y thc xa
hi chng qua la tn ti c thc. Tip theo la cuc tranh lun xoay quanh cu hi: c
th trit hc ton nng no tn ti khng? Nu c, n s nh th no? Cac nha trit hoc
cua phai Hghen tr mong mun co trit hoc toan nng, nhng th hi lam sao trit hoc
mang tinh toan nng c, trong khi bn thn thc tin lun bin i, khin cho thm chi
mt kham pha va c tha nhn a t ra li thi?Tinh toan nng ch co th gan cho th
trit hoc bay ln cao trn thc tin, bi l nu no bam sat thc tin cuc sng, no khng
th tn tai nh trc (sd, t. 2, tr. 60). Trong trit hoc lich s, Mac va ngghen ph phan
quan nim duy tm v lich s cua phai Hghen tr, xac lp nhng lun im c bn u
tin cua th gii quan trit hoc mi v tinh quy lut cua s phat trin xa hi, v vai tr
ngy vng to ln cua qun chung nhn dn trong lich s:Hot ng lch s cng ln lao
th do , qun chng, m hot ng lch s l s nghip ca mnh, cng s ln ln
theo (Sd, t. 2, tr. 123). Hai ng cn cp n s mnh lich s cua giai cp v sn vi
tinh cach la s phu inh bn trong xa hi t sn. Nhng ni dung nay s c lam sang
t thm torng cac tac phm sau, c bit Tuyn ngn ca ng cng sn.
Cng vao khong thi gian o Mac vit Lun cng v Phoibc, trong o a
phat minh ra pham tr praxis (thc tin, practice, pratique), nghia la a vao pham tr
truyn thng nay ni dung mi, hiu thc tin khng nh hoat ng noi chung, ma nh
hoat ng mang tinh vt cht, co y nghia ci tao, la tn tai co tinh lich s - xa hi cua con
ngi. Nh vy la t praktikos trong trit hoc c ai Hy Lap n praxis trong trit hoc
Mac vn quen thuc nay a c hiu theo nghia rng, tr thanh mt trongnhng
nguyn tc cn bn cua chu nghia Mac. Cach hiu y khac vi cach hiu cua Cant (xem
thc tin nh hoat ng noi chung, khng phn bit thc tin vi hoat ng mang tinh thc
tin), cua Hghen (hoat ng thc tin c t trong tin trnh t y thc, s th hin cua
tinh thn toan th gii), va cua Phoibc (ch chu trong thc tin cua con ngi bnh
din tiu dng, hng thu, ch khng bnh din thc tin nh hoat ng vt cht, trong
o hoat ng sn xut vt cht, xt n cng, ong vai tr quyt inh i vi cac linh vc
khac). Trong tp I b T bn sau nay Mac nhn manh hoat ng thc tin nh hoat ng
gii t nhin va chinh bn thn con ngi (m&, tt, t. 23, 1993, tr. 266), cn trong Lun
cng v Phoibc hoat ng y c Mac goi la thc tin cach mang, ng thi em
i lp quan im cua mnh vi chu nghia duy vt th k trc a ch mi t con ngi
ng trong t nhin (phu thuc vao hoan cnh), ma khng thy hnh nh con ngi
189

vt ln trn t nhin (xem lun cng 3). bai vit c ong nay vn bn cht con
ngi (lun cng 6) va chc nng ci tao th gii cua trit hoc (lun cng 11) cng c
nu ra mt cach sc so, co y nghia gi m i vi cac nha macxit thi ai sau.
Tac phm vit chung th hai cua Mac va ngghen - H t tng c - (1845 1846) la mt cng trnh s. Ngoai phn ph phan phai Hegel tr, anh gia trit hoc
Feuerbach, chu nghia xa hi c, tac phm nay ln u tin a ra cac pham tr cua quan
nim duy vt v lich s (chu nghia duy vt lich s) nh lc lng sn xut, hnh thc
giao tip (quan h sn xut), phng thc sn xut, c s ha tng, kin truc thng
tng Mac va ngghen bc u phn tich ni dung c bn cua bin chng lc lng
sn xut - quan h sn xut (hnh thc giao tip theo cach goi cua hai ng luc o), bin
chng c s ha tng - kin truc thng tng, bin chng tn tai xa hi - y thc xa hi, phn
tich cac hnh thc s hu, t nn mong cho ly lun hnh thai kinh t - xa hi, ch ra cac
tinh quy inh xa hi cua i sng con ngi, nhng tinh quy inh y co y nghia to ln
trong cuc u tranh bo v chu nghia Mac, chng lai s xuyn tac v trit hoc Mac nh
hoc thuyt xem nh con ngi, nht la con ngi vi tinh cach mt ca nhn ( xem thm
Don Chnh - inh Ngc Thch: Vn trit hc trong tc phm ca C. Mc - Ph.
ngghen, CTQG, HN, 2003, tr. 139 - 169).
Tuyn ngn ca ng cng sn (1848) anh du s kt thuc thi k hnh thanh chu
nghia Mac. Tac phm ra i nh mt thng ip gii phong va inh hng ly lun i vi
qun chung nhn dn, nht la cng nhn, trong cuc u tranh v mt th gii mi. Nm
1846 Mac va ngghen thanh lp y ban thng tin cng sn B, sau o Anh, Phap, c
thng nht t tng, t chc cua nhng ngi XHCN va cng nhn tin tin cua tt c
cac nc. Thang 6/1847 ngghen tham gia tich cc vao qua trnh i tn Lin oan
nhng ngi chinh nghia thanh Lin oan nhng ngi cng sn, thay khu hiu Tt
c moi ngi u la anh em thanh V sn tt c cac nc, oan kt lai. Thang 11/1847,
ai hi Lin oan ln 2 giao cho Mac va ngghen soan tho cng linh cua Lin oan
di hnh thc tuyn ngn. Cui 1/1848 bn tho c hoan thanh va gi sang Anh. Cui
2/1848 Tuyn ngn ca ng cng sn c xut bn ln u tai Lun n (London),
sau o c tai bn nhiu ln bng nhiu th ting khac nhau. Vi 4 phn, hay chng (T
sn va v sn, Nhng ngi v sn va nhng ngi cng sn, Vn hoc xa hi chu nghia va
cng sn chu nghia, Thai cua nhng ngi cng sn i vi cac ng i lp) Tuyn
ngn trnh bay nhng t tng chinh sau: 1) c s cua lich s chinh tri va lich s t tng
trong mi thi ai do sn xut kinh t va c cu cua thi ai y quyt inh; 2) u tranh
giai cp la mt trong nhng ng lc c bn cua xa hi co cac giai cp i khang; 3) Giai
cp v sn ch co th t gii phong mnh nu ng thi thc hin s nghip gii phong toan
th nhn loai bi ap bc va toan th xa hi; 4) Xa hi mi, thay th cho xa hi t sn, s la
mt lin hp, trong s pht trin t do ca mi ngi l iu kin cho s pht trin t
do ca tt c mi ngi (M&, t. 4, CTQG, HN, 1995, tr. 628); 5) S vn ng lich s
tin n lin hp cua nhng ngi t do y la tt yu khach quan, song trong nhng nc
khac nhau qu trnh ny din ra khc nhau (xem sd, tr. 627).
T mt bong ma ang am nh chu Au, chu nghia Mac a tr thanh hin thc vi
thng li cua Cach mang thang Mi nm 1917, va lai tr v bong ma ngay trn qu
hng cua cuc cach mang y. o la s sup mt m hnh, ch khng phi mt gia tri,
mt ly tng. Theo G. ria (J. Derrida), chu nghia Mac ca Mc s tr lai sau tt c
nhng v va nhng bai hoc lich s, v bn thn no xng ang la mt hc thuyt cu th
mi, m ra tng lai cho loai ngui. Nhn manh y nghia ph phan va mnh lnh lich s
trong thng ip gii phong, c th hin trong Tuyn ngn, ria cho rng trong qua
trnh hin thc hoa chu nghia Mac a xy ra hin tng ong vai Mac chng lai chu nghia
Mac, v hiu hoa mt sc manh tim tang, ma ch cc quyn la bng chng r rang
nht (xem G. ria Nhng bong ma cua Mac, CTQG, 1994, tr. 77, 218). Trn thc t
nhng vt loet cua xa hi t sn, trong o co tnh trang tha hoa con ngi, c phn
190

tich trong Bn tho kinh t - trit hc, T bn va Tuyn ngn khng h mt i, ma

ngc lai a tr nn ph bin va sinh si trong cai goi la trt t th gii mi hm nay; o
la: 1) t nan tht nghip theo nghia truyn thng n nan tht nghip mi va nan ngho
oi mi trong cuc canh tranh toan cu hin ai; 2) tnh trang v gia c, khng quc tich
gn vi thi nghim mi v lanh th quc gia va cng dn; 3) chin tranh kinh t trn pham
vi toan cu a va ang chi phi quan nim thc t v lut phap quc t va s thc thi lut
phap quc t mt cach khng bnh ng va thiu nht quan; 4) s bt lc trong vic ch
ng nhng mu thun v khai nim, chun mc va thc t cua thi trng t do, s can
thip cua cac c t sn vao cac nc ang phat trin v li ich vi k cua ho; 5) s gia tng
n nc ngoai va nhng c ch gn cht vi nhau khac lam cho mt phn ln nhn loai bi
oi va bi y ti tnh trang tht vong; 6) cng nghip va bun ban v khi chi phi c cac
hoat ng nghin cu khoa hoc - mu thun gia nghin cu v li ich dn sinh va nghin
cu nhm hoan thin phng tin git ngi; 7) tnh trang phat tan v khi nguyn t ang
e doa s tn vong cua nhn loai; 8) chin tranh sc tc di chiu bai bo v chu quyn
va li ich quc gia; 9) quyn lc ngay cang ln va v han, co tinh cht toan cu, cua nhng
nha nc ma, siu hiu lc va c bit t bn chu nghia, tc maphia va cngxoocxiom
bun ma tuy trn tt c cac luc ia; 10) tnh trang nht thi, khng bn vng cua lut phap
quc t va cac thit ch cua no do nhng khac bit v vn hoa va s khng ch cua mt s
nc ln (xem G. ria, sd, tr. 172 - 177).
2. Trit hc Mc thi k 1848 - 1871
a)S pht trin quan nim duy vt v lch s trong qu trnh cch
mng dn ch t sn 1848 - 1852
Cuc cach mang c anh du bng s kin nhn dn Pari lt nn thng tri cua Lui
Philip, hay Qun chu thang By,vao ngay 22/2/1848. Tip o la hang loat cuc khi nghia v trang
din ra tai Vin, Beclin, kt hp vi hang loat cuc n dy cua nhn dn cac nc Italia, Ba Lan,
Hunggary chng lai ach thc dn. Trong cac ngay t 23 n 26 thang 6/1848 nhng ngi cng
nhn Pari ng ln khi nghia v trang chng giai cp t sn, nhm phuc hi thanh qu cua cach
mang thang Hai va thanh lp nc cng ha dn chu. Cuc khi nghia bi an ap m mau bi lc
lng phn ng hng manh hn v qun s va v khi. Tht bia cua s kin thang Sau m u thi
k thoai trao cua phong trao cng nhn. Mc d vy nm 1850 Mac va ngghen vn nghi v mt
cao trao cach mang mi sp din ra va thng li ang gn k. y la mt tinh toan khng xac ang,
v th ngay sau o hai ng a lp tc sa cha. n nm 1852 cac phong trao hu nh lng xung.
Cuc cach mang dn chu t sn chu Au nm 1848 - 1849 la ln din tp th nht, lai nhiu
bai hoc kinh ngihm quy bau cho phong trao v sn, c Mac va ngghen tng kt trong loat tac
phm va bai vit nh u tranh giai cp Php 1848 - 1850, Cch mng v phn cch mng
c, Ngy 18 thng Sng m ca Lui Bnapct. Mac va ngghen anh gia ni dung va
thc cht cac cuc cach mang dn chu t sn, vai tr cua qun chung nhn dn trong cac cuc cach
mang o, rut ra nhng bai hoc quy gia v lin minh cac lc lng xa hi v nhng muc tiu chung,
phac tho nhiu vn v t chc xa hi tng lai. Trong thi k nay cng vi vic tip tuc lam
sang t cac vn chung cua quan nim duy vt v lich s nh tn tai xa hi va y thc xa hi, quy
lut khach quan cua vn ng lich s - xa hi, mi lin h bin chng gia nhn t chu quan va
nhn t khach quan trong hoat ng cua con ngi, hai ng tip tuc ao su ly lun cach mang
khng ngng, lin minh cng nng, bn cht nha nc chuyn chuyn chinh v sn, lin minh gia
v sn chinh quc va cac dn tc bi ap bc T thc t din bin cac phong trao cach mang
nm 1848 - 1849, Mac i n kt lun v c s kinh t cua cac mu thun va xung t giai cp,,
nhn manh rng cach mang xa hi ch co th xy ra khi lc lng sn xut hin ai a phat trin
cao, lam ny sinh va ngay cang tr nn gay gt mu thun gia hai phng thc sn xut. ngghen
anh gia cao quan im nay cua Mac trong Ngy 18 thng Sng m, xem y la phat hin
lich s vi ai (xem M&, t. 21, CTQG, 1995, tr. 373). Bn canh o Mac cn ch ra vai tr cua y
thc xa hi i vi tn tai xa hi, th hin chinh t tng cua ca nhn, lanh tu, c hin thc
hoa bng sc manh vt cht cua qun chung. Trong nhng dng u tin cua Ngy 18 thng
191

Sng m Mac cp n tinh k tha cua y thc xa hi, gi m c nguyn tc phng phap
lun trong phng phap tip cn i vi truyn thng:Con ngi lm ra lch s ca chnh mnh,
nhng khng phi lm theo mun ty tin ca mnh, trong nhng iu kin t mnh chn ly, m
l trong nhng iu kin trc tip c trc mt, cho sn v do qu kh li. Truyn thng ca
tt c cc th h cht nng nh qu ni ln u c nhng ngi ang sng (M&, t. 8,
CTQG, HN, 1993, tr. 145).
Ly lun cach mang khng ngng c Mac nu ra t V vn Do Thi (1844). Trong
Gia nh thn thnh Mac va ngghen phn tich vn nay khi cp n vai tr cua qun chung
nhn dn va vi nhn, ph phan s xuyn tac cua phai Hghent r, khi phai nay li moi tht bai
cua cac cuc cach mang cho nhn dn. Trong ly lun cach mang khng ngng Mac va ngghen
xac inh cach mang la u tu ca lch s, tri qua nhiu giai oan, nhiu chng trung gian, at
ti muc tiu cui cng, trit . Cach mang khng trit , na vi trc sau g cng i n thu tiu
cach mang, hoc bi lam dung v nhng toan tnh chnh tr, v li. Lich s tng chng kin nhng
cuc cach mang na vi va gia phi tr cho no khng it hn gia phi tr cho s thc hin no. Trong
Li ku gi ca Ban chp hnh trung ng gi Lin on nhng ngi cng sn (3/1850) Mac
va ngghen vit:Li ich cua chung ta va nhim vu cua chung ta la lam cho cach mang tin ln
khng ngng cho n khi nhng giai cp it nhiu la hu snbi gat ra khi ia vi thng tri, cho n
khi giai cp v sn gianh c chinh quyn nha nci vi chung ta vn khng phi la lam
thay i ch t hu, ma la thu tiu ch o, khng phi la xoa nha cac mu thun giai cp,
ma la thu tiu cac giai cp, khng phi la hoan thin xa hi hin tn, ma la xy dng mt xa hi
mi (M& , Sd, t. 7, CTQG, HN, 1993, tr. 346 - 347).
Trong ly lun lin minh cng nng Mac va ngghen nu ra nm nhn inh c bn: th nht,
li ich cua giai cp v sn nht tri vi li ich cua nhn dn lao ng, cua qun chung bi ap bc noi
chung; th hai, nng dn la ng minh t nhin cua giai cp v sn, xet v ngun gc, v bn cht,
v thc trang va muc tiu cui cng; th ba, lin minh cng nng la nhn t c bn m bo thng
li cua cach mang; th t, giai cp v sn, thng qua i tin phong cua mnh, thc hin vai tr
lanh ao lin minh cng nng; th nm, lin minh hai giai cp la lin minh c bn, ch khng duy
nht, lin minh y cn m rng kh nng tp hp cac lc lng khac cua xa hi v muc tiu chung.
Phn tich bn cht cua nha nc t sn va vn xac lp chuyn chinh v sn, Mac va
ngghen a nu ra nhiu t tng mang tinh inh hng v ly lun, sau nay c V. I. Lnin lam
su sc thm trong iu kin lich s mi. Theo Mac, b may quan liu va i qun thng trc la
c trng chu yu cua nha nc t sn. B may nha nc t sn ngay cang m rng vi h thng
chn rt khp lanh th va i ng nhn vin ng uc qua mc cn thit, tr thanh c th n bam
bao trm xa hi Nhng chinh v l o no mu thun vi cac lc lng xa hi khac, va vic p tan
b may o la iu kin cn thit tin ti xoa b nhng cn ngai cui cng trn con ng khc
phuc tha hoa chinh tri.
Vn s thng tri chinh tri cua giai cp v sn, c C. Mac va Ph. ngghen nu ra trong
Tuyn ngn ca ng cng sn, n u tranh giai cp Php 1848 - 1850 Mac noi n
chuyn chinh cua giai cp cng nhn, hiu nh chuyn chinh v sn. Trong th gi Vymy
(5/3/1852) Mac khai quat chuyn chinh v sn nh bc qua i n xoa b nha nc nh cng
cu cua mt giai cp:Cai mi ma ti a lam la chng minh rng:1) s tn ti ca cc giai cp ch
gn vinhng giai on pht trin lch s nht nh ca sn xut; 2) u tranh giai cp tt yu dn
ti chuyn chnh v sn; 3) bn thn nn chuyn chinh nay ch la bc qua tin ti th tiu mi
giai cp va tin ti x hi khng c giai cp (m&, tt, t. 28, ctqg, hn, 1996, tr. 662).
Mt trong nhng cng hin ly lun cua Mac va ngghen thi k nay la bc u lam sang t
bin chng li ch giai cp, li ch dn tc v li ch ton nhn loi. Ngay t trong Tuyn ngn
ca ng cng sn hai ng a ch ra tinh cht hai mt cua ton cu ha t bn chu nghia i vi
s vn ng cua lich s nhn loai. Mac va ngghen cng nhn manh rng cac quan h da trn ch
t hu la ngun gc cua ap bc dn tc, do o ch co cach mang xoa b tnh trang ngi boc lt
ngi mi khc phuc c nhng i khang giai cp va ap bc dn tc. Li ich cua giai cp v sn
192

trong cac nc t bn thng nht vi li ich cua cac dn tc trong cuc u tranh gii phong. Mi
lin h nay xuyn sut qua trnh lich s cua chu nghia t bn, bi l no phn anh bn cht cua ch
o, cng nh khat vong cua con ngi vt qua moi ap bc va n dich.
b)S pht trin trit hc Mc trong qu trnh xy dng kinh t chnh tr hc
Nhng nm 50 - 60 Mac tp trung thc hin s phn tich trit hoc - kinh t cac qua trnh
kinh t trong ch t bn, mt tai ma Mac bt u ngay t nm 1843 tai Pari, sau o c lam
su sc thm trong Bn tho kinh t - trit hc nm 1844, va theo ng n cui i. o la b
sach s - b T bn, cng trinh 40 nm cua Mac. Tp I cua b T bn c xut bn vao
nm 1867, khi Mac cn sng. Tp II va tp III do ngghen tp hp, hiu chnh va ln lt cng b
vao cac nm 1885 va 1894. T bn khng ch la mt tac phm kinh t chinh tri, ma cn la mt
hoc thuyt trit hoc thc s, la s gii thich cac vn kinh t bng phng phap trit hoc. T cht
liu sng ng cua thc tin Mac vach ra nhng tinh quy lut khach quan cua s hnh thanh va phat
trin chu nghia t bn, qua o ong gop vao ly lun va phng phap cua phep bin chng, i n
quan nim v s thng nht phep bin chng, ly lun nhn thc va lgic hoc.
Quan nim duy vt v lch s la mt trong nhng ni dung chinh cua T bn, o ly lun
hnh thai kinh t - xa hi c phn tich mt cach co h thng, vi cac b phn cu thanh va quy
lut phat trin cua no. Trong Li ta vit cho ln xut bn th nht Mac vit: Ti coi s phat trin
cua nhng hnh thai kinh t - xa hi la mt qua trnh lich s - t nhin (m&, tt, t. 23, ctqg, hn,
1993, tr. 21). Trong T bn ln u tin Mac a trnh bay di hnh thc trin khai tt c cac yu
t c trng cua phng thc sn xut va mi lin h bin chng gia chung vi nhau. Mac phn
tich cc thnh t vt cht cua lc lng sn xut, qua o lam sang t nhng quan h bn cht gia
con ngi va t nhin, vn t liu lao ng, i tng lao ng. Cc thnh t ch quan, tc con
ngi, hay nhn t con ngi ong vai tr chu ao trong trong lc lng sn xut va co mi lin h
hu c vi cac thanh t vt cht, t nhin. Phn tich vn quan h sn xut Mac chng minh tinh
khach quan cua no ch, th nht, chung hnh thanh mt trnh nht inh cua lc lng sn
xut va ph hp vi lc lng sn xut; th hai, cac mi lin h va quan h kinh t cua con ngi
trong qua trnh sn xut vt cht khng l thuc vao y chi chu quan cua ho, ma vao tinh cht cua
phng tin sn xut va s hu; th ba, chung khng l thuc vao cac d an va cac muc tiu inh
sn trong u con ngi, ma ngc lai, tao nn c s kinh t cua xa hi, trn o hnh thanh kin
truc thng tng, vi cac thit ch va t tng, quan im, hoc thuyt va cac yu t tinh thn khac.
T vic phn tich bin chng gia lc lng sn xut v quan h sn xut, Mac nu ra tinh
tt yu cua s thay th phng thc sn xut t bn chu nghia bng phng thc sn xut trn c
s s hip tac va s chim hu cng cng i vi rung t va nhng t liu sn xut do chinh lao
ng lam ra (m & , tt, t. 23, tr. 1059 - 1060). Trong T bn va mt stac phm khac Mac s
dung khai nim phng thc sn xut chu ch mt trong nhng giai oan chu yu cua s
phat trin xa hi. cach hiu th nht Mac gn phng thc sn xut chu vi ch cng xa
nguyn thuy tai nhiu nc phng ng trong nhng giai on cui cng. cach hiu th hai
phng thc sn xut chu cng la hnh thc c th cua s chuyn tip t xa hi cng xa
nguyn thuy sang ch chim hu n l hoc phong kin, va trn thc t ch s hu cng
cng nguyn thuy a tan ra, song ch n l cn cha thc s chi phi nn sn xut trong sut
thi gian dai (xem m & , sd, tr. 484). Vic tm hiu phng thc sn xut chu lam sang t
thm khng ch quan nim duy vt v lich s, tinh a dang trong s phat trin cua hnh thai kinh t
- xa hi, ma c nhng vn v vn hoa, vi s an xen cac yu t truyn thng va hin ai, ci
cach va bo thu, tinh phc tap cua bc tranh xa hi chung.
Trong cac bn tho nm 1857 - 1858 Mac lam sang t bin chng gia c s h tng v kin
trc thng tng, trong o nhn manh hai im c bn la:1) c s kinh t thay i th toan b kin
truc thng tng s cng o ln it nhiu nhanh chong (m & , sd, t. 13, 1993, tr. 15); 2) s
tac ng tr lai cua cac quan h phap quyn, ao c, chinh tri n cac quan h kinh t, cng nh
s tac ng, thm nhp ln nhau gia cac yu t cua thng tng.
Khai quat cac ni dung va nu cho phep Mac xac lp hc thuyt hnh thi kinh t - x hi
193

mt cach y u va hoan chnh. Ngay t H t tng c, d cha nu ra khai nim hhn thi
kinh t - x hi, song Mac va ngghena phn tich cac b phn cua no, kho sat cac hnh thc s
hu t c ai n t bn, d bao v hnh thc s hu cng sn trong tng lai. Trong Li ta cho
Gp phn ph phn khoa kinh t chnh tr tt c cac thanh t cua hnh thai kinh t - xa hi c
trnh bay r rang, gm lc lng sn xut, quan h sn xut, kin truc thng tng. Mac xem hnh
thai kinh t - xa hi la hnh thc tn tai co tinh lich s cu th cua xa hi trn nhng chng ng
nht inh, khi toan b cac quan h xa hi chiu s chi phi cua quan h sn xut, ph hp vi trnh
phat trin cua lc lng sn xut. Tp th nht cua T bn - Qua trnh sn xut cua t bn c xem la b khung ly lun cua quan nim duy vt v lich s vi s phn tich qua trnh sn xut
cua t bn, thng qua o hnh thanh nn ni dung c bn cua hoc thuyt v hnh thai kinh t - xa
hi. Tp th hai - Qua trnh lu thng cua t bn - mc d thin v nhng kho sat co tinh xa hi
hoc, song Mac phn tich qua trnh nay nh s th hin vn ng xa hi, trong o cac quan h kinh
t, vt cht la nn tng. Trong tp th ba - Toan b qua trnh sn xut t bn chu nghia - vi hai
phn chinh Mac phn tich qua trnh tai sn xut cac quan h xa hi, lam sang t thm s xung t
gia lc lng sn xut ang phat trinva cac quan h sn xut a tr nn ngng ong (xem tp 25,
p. I va p. II). Tp th t - Hoc thuyt gia tri thng d - ngoai vic lam r cac ni dung cu th, tranh
lun vi cac nha kinh t chinh tri hoc xung quanh vn ngun gc va bn cht cua gia tri, Mac
nhn manh rng khng ch c cu xa hi, ma c quan h cua con ngi vi t nhin cng xut phat
t mt hnh thc nht inh cua sn xut vt cht, mc d, l c nhin, quan h sn xut chinh la
quan h chu ao, c s kinh t cua hnh thai kinh t - xa hi. Theo Lnin, Mac xem xet hnh thai
kinh t - xa hi nh mt phm tr trit hc - x hi hc, cho phep th hin toan b cac mt, cac
khia canh cua no, bao gm kinh t, chinh tri, xa hi, tinh thn trong mt th thng nht. Ch co s
khai quat o, - Lnin vit, - mi cho phep chuyn t vic m t nhng hin tng xa hi sang vic
phn tich hin tng o mt cach ht sc khoa hoc (Lnin, tt, t. 1, tb, m, 1980, tr. 163).
Cng vi quan nim duy vt v lich s, php bin chng duy vt c Mac trnh bay mt
cach sng ng thng qua cht liu thc tin phong phu. Trong Li bt cho ln xut bn th hai tp
I b T bn Mac ch ra s i lp co tinh nguyn tc gia phng phap cua mnh va phng
phap Hghen:Phng phap bin chng cua ti khng nhng khac vi phng phap cua Hghen v
c bn, ma cn i lp vi phng phap y na. 6oi vi Hghen, qua trnh t duy - ma ng ta
thm chi cn bin thanh mt chu th c lp di cai tn goi y nim - chinh la vi thn sang tao ra
hin thc, va hin thc nay chng qua ch la biu hin bn ngoaicua t duy ma thi. i vi ti th
trai lai, y nim chng qua ch la vt cht c em chuyn vao trong u oc con ngi va c ci
bin i trong o (m & , t. 23, tr. 35). Mac cng ch ra hat nhn hp ly bi che khut bi v boc
duy tm, thn bi cua h thng trit hoc Hghen: Hghen phep bin chng bi ln ngc u
xung t. Ch cn dng no lai la s phat hin ra cai hat nhn hp ly cua no ng sau lp v thn
bi (sd, tr. 35).
Trong T bn Mac lam sang t phng phap lich s va phng phap lgic, tru tng va
cu th, ch ra bin chng t tru tng n cu th va ngc lai. Cc quy luat c bn ca php bin
chng duy vt c th hin trong vic phn tich qua trnh kinh t - xa hi cua xa hi t bn - quy
lut t nhng bin i v lng dn n nhng bin i v cht va ngc lai; quy kut thng nht
va u tranh cua cac mt i lp; quy lut phu inh cua phu inh. Vi quy lut th nht Mac nu
ln nhng biu hin cua cht (cht t nhin va cht xa hi, nh cht cua nn kinht hang
hoa t bn chu nghia), lng (trong hang hoa vi tinh cach la gia tri trao i), phn tich nhng
lng co cht, thng nht vi cht, chuyn hoa dn dn a n s ra i cht mi, ma vi du
sinh ng nht la qua trnh tich lu t bn (xem m&, t. 23, ctqg, hn, 1993, tr. 796 - 798, 863 912). Thc cht cua qua trnh tich ly t bn la s phu thuc ln nhau, thng xuyn lp lai gia
giau va ngho: s tich ly cua ci ngay cang nhiu mt cc cua xa hi, th s ngho oi cang gia
tng cc bn kia, noi khac i, s tich lu t bn co tinh hai mt, va iu nay tao nn mt trong
nhng mu thun c bn cua xa hi t sn. Hang loat s chuyn hoa lng thanh cht khac cng
c mac phn tich, chng han, s hp tac t lng thanh cht trnh cao, s chuyn hoa t
hnh thc ngu nhin cua gia tri sang hnh thc y u, hay khuch trng cua gia tri, qua trnh
194

bin tin thanh t bn. Kt lun co tinh tng quat cua Mac v s chuyn hoa v cht cua xa hi la:
n mt mc nao o s phat trin cua lc lng sn xut pha v khun kh cht hp cua quan
h hin tn, tao nn s bin i v cht cua quan h sn xut; phng thc sn xut mi ra i lai
thuc y hn na s phat trin cua quan h sn xut. Vi quy lut th hai - quy lut thng nht va
u tranh cua cac mt i lp - Mac phn tich nhng mu thun c bn trong xa hi va phng
thc gii quyt mu thun. Mu thun gia gia tri va gia tri s dung sc lao ng la mu thun cua
toan b nn sn xut hang hoa t bn chu nghia va cua chu nghia t bn noi chung (xem m&, tt, t.
23, tr. 289 - 290, 293). T goc quy lut gia tri, gia tri thng d - ngun gc cua li nhun - ch t
l vi mt phn t bn ma ng chu b ra chi phi cho sc lao ng, bi l chinh ngi cng
nhn, ch khng phi nha xng, may moc, nguyn liu tao nn gia tri thng d. Nghich ly tan
nhn cua vic tao ra va gia tng gia tri thng d la ch, nhng t liu sn xut tr thanh nhng t
liu dng bn rut lao ng cua ngi khac,do o khng phi ngi cng nhn s dung cac t
liu sn xut, ma ngc lai, cac t liu sn xut s dung ngi cng nhn. T s phn tich nay Mac
vach ra mu thun c bn cua xa hi t sn, ma vic gii quyt no tr nn tt yu. Mu cht cua
qua trnh nay, theo Mac, nm vn chim hu t liu sn xut. Vic gii quyt mu thun tr
thanh mt phn cua ly lun gii phong, c bt u t nhng nm 40 cua th k XIX. Vi quy
lut th ba - quy lut cu th nht trong cac quy lut c bn cua phep bin chng - Mac tp trung
phn tich s chuyn hoa va phu inh lin tuc trong s vn ng cua t bn, hiu phu inh cua phu
inh nh hnh thc vn ng nhm gii quyt mu thun, ng thi ch r: 1) phu inh la hnh thc
tt yu cua bin i v cht trong qua trnh phat trin; 2) phu inh lun mang tinh cu th, nghia la
khng loai b giai oan phat trin trc o, ma tip tuc lu gi mt cach co chon loc trong hnh
thc mi; 3) phu inh cua phu inh nh s thng nht cac mt i lp va s hoan thanh mt chu k
phat trin lich s nht inh. Quy lut phu inh cua phu inh chng minh rng hnh thai kinh t - xa
hi t bn chu nghia vi tt c nhng thanh tu va nhng khuyt tt c hu cua no khng phi la s
la chon cui cng cua nhn loai. T tng nay c t ra ngay t Bn tho kinh t 1861 1862, sau o trong phn th by cua tp I b T bn (Qua trnh tich lu t bn) Mac khng ch
trnh bay ly lun tich lu t bn, ma cn thng qua o vach ra nhng mu thun va kh nng gii
quyt mu thun bng hnh thc chinh tri. Trc o na, trong Bn tho kinh t 1857 - 1858
Mac trnh bay mt cach toan din hoc thuyt v khung hong cua chu nghia t bn. Hoc thuyt nay
khng inh rng cho d chu nghia t bn ang trong thi k phat trin, song vi nhng mu thun
ni tai ngay cang gay gt, no buc phi iu chnh co th tn tai bnh thng. Song, mi iu
chnh lai lam ny sinh nhng mu thun mi, xut phat t bn cht cua hnh thai kinh t - xa hi
nay, t mu thun gia nn sn xut mang tinh xa hi va quan h sn xut hin tn. Mac ch ra bn
nhn t han ch s phat trin cua lc lng sn xut trong iu kin cua nn sn xut t bn chu
nghia. Bn nhn t o ln lt la: 1) Lao ng cn thit vi t cach la ranh gii gia tri trao i cua
sc lao ng sng;2) gia tri thng d vi t cach la ranh gii cua lao ng thng d va cua s phat
trin lc lng sn xut; 3) tin vi t cach la ranh gii cua sn xut; 4) vic gia tri trao i han ch
s sn xut ra nhng gia tri s dung (xem m&, toan tp, t. 46, p. 1, Nxb CTQG, HN, 1998, tr.
640).
Cac nha ly lun phng Ty hin ai d mun hay khng cng phi tha nhn gia tri ph
phan cua b T bn.
D tp trung vao b T bn, nhng nhng nm 60 Mac va ngghen vn danh nhiu cng
sc tham gia cac hoat ng chinh tri, tip tuc xy dng va lanh ao cac t chc cng sn trn pham
vi toan chu Au, ng thi vn ra cac nc khac, hnh thanh mt h thng co t chc cua phong
trao cng nhn. Ngay 28 thang 9 nm 1864 tai mt hi nghi Lun n Quc t th nht a ra i.
Mac c c lam u vin thng trc cua Hi ng lin minh cng nhn quc t va soan tho
Tuyn ngn thnh lp. Trong khun kh cua Quc t th nht Mac va ngghen tin hanh u
tranh chng lai cac hoc thuyt tiu t sn cua Prung, Latxan, Bacunin, kin tr bo v cac lun
im nn tng cua chu nghia duy vt bin chng va quan nim duy vt v lich s. Nhng cu6oc
tranh lun y tip tuc din ra vao nhng nm 70 - 80.
3. S pht trin trit hc Mc thi k 1871 - 1895
195

Cng xa Pari n ra va tht bai, nhng o la cuc tn cng ln tri, cho thy khat vong gii
phong cua gii th thu , va bao hiu nhng cn bao tap mi ang n gn. V thc cht cua Cng
xa Pari Mac vit:Bi quyt thc s cua Cng xa la 7 ch v thc cht no la mt chinh phu cua giai
cp cng nhn, la kt qu cua cuc u tranh cua giai cp nhng ngi sn xut chng lai giai cp
chim oat, la hnh thc chinh tri rt cuc a tm ra c khin cho co th thc hin c vic gii
phong lao ng v mt kinh t (Mva , t. 17, 1994, tr. 454). Nhiu bai hoc a c rut ra t s
kin nay, trong o co bai hoc v phng thc u tranh, xy dng lc lng, v t chc b may
quyn lc cua cng nhn, v qua trnh hin thc hoa ly tng dn chu kiu mi, v kh nng qun
ly kinh t, vn hoa va cac hoat ng xa hi, tp hp qun chung. Cng xa Pari, qua nhng thanh
cng va tht bai cua no, giup Mac va ngghen tip tuc hoan thin ly lun v nha nc, cach mang
xa hi va chuyn chinh v sn, i n d bao v s tiu vong nha nc. Tuy nhin Cng xa Pari
cng cho thy mt thc t la: khng th thc hin muc tiu gii phong nu ch trng cy vao nhng
cuc ni dy n l, ma s tht bai a c bao trc; i n thng li cua mt s nghip ln
lng nhit tnh cn gn lin vi nhng tinh toan thich hp, da trn s hiu bit iu kin va xu th
vn ng cua lich s.
Thi k sau Cng xa Pari Mac va ngghen va thc hin s tng kt ly lun cua chu nghia
Mac, va u tranh chng hai khuynh hng trai ngc nhau trong phong trao cng nhn chu Au
la t khuynh va hu khuynh, phiu lu chinh tri va tha hip giai cp, nht la trong quan im
v nha nc va cach mang xa hi. Trong pham vi Quc t I Mac va ngghen tin hanh cuc u
tranh bn b sut 7 nm lin chng chu nghia v chinh phu cua Bacunin thng qua loat bai vit V
hot ng chnh tr ca giai cp cng nhn(1871), Phi Bacunin trong hnh ng (1873),
Ch ngha th chnh tr (1873), Tm lc cun sch ca Bacunin Th ch nh nc v tnh
trng v chnh ph (1874). Bt u s nghip bng s hoat ng kin cng chng lai ach thng
tri phi nhn cua giai cp t sn, vach ra tnh trang tha hoa chinh tri cua nha nc hin hanh,
Bacunin trc dai trn con ng cua chu nghia phiu lu chinh tri, ma cu th la chu nghia v
chinh phu, gy chia r trong ni b phong trao cng nhn va bi khai tr khi Quc t I vao nm
1872. Th gii quan cua Bacunin mang tinh chit trung, la s dung nap v nguyn tc chu nghia
duy tm Hghen, chu nghia ca nhn trit Sticn, chu nghia Prung va chu nghia cng sn
khng tng cua Vaitlinh. Trong quan im lich s - xa hi Bacunin kt an moi nhan c, ch
khng dng lai nha nc t sn, bi l theo ng xet v bn cht moi nha nc u mu thun vi
bn tinh con ngi; u co nha nc, o khng co t do ca nhn. Nhn danh c mun p tan
moi quyn uy nha nc, Bacunin ph phan hoc thuyt macxit v chuyn chinh v sn. Thay cho nha
nc Bacunin a ra d an v lin hp t do vi s lin kt cac cng xa quy m nh, hng ti
lin bang t do t tri phi nha nc. Ph phan chu nghia v chinh phu cua Bacunin, Mac va
Anghhen khng inh, th nht, chng nao cn i khang giai cp th nha nc, vi tinh cach la
cng cu thng tri cua mt giai cp, cn tn tai nh mt pham tr lich s; th hai, muc tiu cui
cng cua cach mang v sn la xoa b giai cp, thu tiu cng cu thng tri giai cp, song o la qua
trnh phc tap, lu dai, tri qua nhiu chng trung gian, ma trc ht la phi p tan b may nha
nc cua giai cp t sn, xy dng nha nc chuyn chinh v sn, thc hin tng bc cac ci cach
dn chu v li ich cua qun chung nhn dn; th ba, Bacunin a hoan i vi tri cua quyn tha k va
ch t hu, cho rng xoa b quyn tha k la c s i n thc hin quyn bnh ng chinh tri,
song thc ra quyn tha k, hay bt c quyn nao, cng u c xac lp trn mt s s kinh t
nht inh, va chugn ta phi u tranh chng nguyn nhn, ch khng phi chng kt qu, chng c
s ha tng kinh t, ch khng phi chng kin truc thng tng phap ly (M& , t. 16, ctqg, hn,
1994, tr. 498). Th t, thc cht quan im xoa b quyn uy, em i lp no vi quyn t tri, la
s m h va u tri v chinh tri cua Bacunin, bi l ng a khng hiu c bn cht cua quyn uy
chinh tri trong xa hi co giai cp i khang nh s th hin y chi cua mt lc lng xa hi. Vic i
xoa b ngay lp tc quyn uy nha nc trc khi thay i tn gc r nhng quan h xa hi sinh ra
no la biu hin cua khng tng chinh tri. Th nm, chu nghia v chinh phu cua Bacunin gn vi o
tng phi chinh tri hoa i sng xa hi, ng nghia vi vic loai tr moi hnh thc chinh tri cua
cuc u tranh gii phong con ngi. Ph phan Bacunon, ngghen vach r:Cach mang la hanh
196

ng chinh tri cao nht, ai mun lam cach mang th cng phi tha nhn thu oan chun bi cach
mang, giao duc cng nhn lam cach mang (M&, t. 17, ctqg, hn, 1994, tr. 548).
Chu nghia v chinh phu lai du n nng n trong phong trao cng nhn quc t, tao ra cac
bin tng khac nhau, ma biu hin r rang nht la chu nghia khung b np di cac khu hiu cach
mang trit , song thc cht la ly con ngi lam vt hin t cho nhng mu chinh tri en ti.
Cng vi vic ph phan chu nghia v chinh phu cua Bacunin, Mac va ngghen cn u tranh
vi chu nghia c hi cua Latxan, vn c mnh danh la chu nghia xa hi cua chinh phu vng
quc Ph, ra i t nhng nm 60 cua th k XIX. Chu nghia Latxan ne tranh nhng vn thc
cht cua xung t xa hi, chu trng tha hip vi nha nc trong n lc ci thin i sng cng
nhn, xem u tranh nghi trng nh phng thc c bn gii quyt cac mu thun xa hi. ng ta
cng ku goi s cm thng cua cng nhn trc chinh sach tin cng phi ly cua gii chu, bi l s
bn cng hoa, theo ng, khng xut phat t s boc lt sc lao ng cua cng nhn, ma do tng nhn
khu. Trong Ph phn cng lnh Gta (1875) Mac ph phan mt cach co h thng chu nghia c
hi cua Latxan, tinh cht nguy hai cua no i vi ng cng nhn c thng qua cng linh cua
ng (cng linh Gta). S ph phan tp trung vao quan im v tin cng, phn phi, quan h giai
cp, nha nc, trong o cha ng c t tng duy tm, khng tng. Mac a vn dung phep bin
chng duy vt vao vic phn tich cac giai oan cua chu nghia cng sn (giai oan va thoat thai t
xa hi t bn va giai oan xa hi cng sn chu nghia pht trin), tinh k tha va s chuyn bin
v cht cua no so vi hnh thai kinh t - xa hi t bn chu nghia.
Ph phn cng lnh Gta c xem la d bao co tinh khoa hoc cua Mac v xa hi tng
lai trn c s nhng iu kin vt cht hin thc cua xa hi t sn. Nhng d bao o co y nghia
kich thich i vi phong trao cng nhn trong cuc u tranh gii phong. Tuy nhin, nh Mac va
ngghen tng nhn manh trong H t tng c, cn phi hiu chu nghia cng sn nh mt
phong trao hin thc, ch khng phi nh thc lun sn co cua t duy. Nhng vn v xa hi
tng lai do Mac d bao cn c cu th hoa, hiu chnh ph hp vi nhng bin i cua xa hi va
xu th vn ng cua lich s.
Ngay 14 thang 7 nm 1889, nhn k nim 100 nm ngay tn cng va pha nguc Baxti, theo
nghi cua ngghen, cac nha xa hi chu nghia a y chc hi nghi tai Pari va tuyn b thanh lp
Quc t II. Nhim vu cua t chc nay la tip tuc bo v va truyn ba chu nghia Mac mt cach rng
rai, tng bc nng cht phong trao cng nhn, chng lai chu nghia ci lng va chu nghia xet lai,
chu nghia v chinh phu cng nhng bin tng cua chung. n trc nm 1995, t chc nay la ch
da t tng va t chc cua nhng ngi cng sn trn th gii.
Trong sinh hoat t tng nhng nm 70 - 90 co nhng chuyn bin ang k. Cac trao lu trit
hoc phi c in bt u nh hng su rng n sinh hoat tinh thn cua xa hi phng Ty. Mt s
hoc thuyt s dung cac thanh qu cua khoa hoc t nhin va khoa hoc lich s bac b chu nghia
Mac. V th Mac va ngghen va tin hanh cuc u tranh kin tr nhm bo v nhng lun im
nn tng cua th gii quan trit hoc duy vt bin chng, va tip tuc phat trin nhng lun im
mi, bam sat vao cac thanh tu cua khoa hoc va cuc sng. Mt trong nhng tac phm co tinh tng
kt v chu nghia Mac th k XIX la Chng uyrinh. Tac phm lam sang t nhng vn ly lun
c bn cua trit hoc, chu nghia xa hi khoa hoc va kinh t chinh tri hoc macxit.
Tc phm Chng uyrinh hoan thanh vao thang 6/1878, gm Li m u va ba phn
chinh. phn th nht - Trit hoc - song song vi vic ph phan quan im trit hoc cua
uyrinh, ngghen lam sang t nhng vn ln cua trit hoc macxit, phn tich vn c bn cua
trit hoc, tinh thng nht vt cht cua th gii, cac phng thc tn tai cua vt cht, ly lun nhn
thc, cac quy lut c bn cua phep bin chng, mt s vn cua quan nim duy vt v lich s.
Trong quan nim v th gii ngghen ph phan lun im xut phat cua uyrinh, tinh cht
duy tm cua vi giao s c hoc nay trong vic ly gii quan h gia t duy va tn tai, t nhin va tinh
thn. i vi uyrinh cac nguyn ly thun tuy cua t duy la cha khoa nhn thc toan b gii
t nhin va thc tin. Bac b cach hiu sai lm nay, Ph. ngghen nhn manh: cac nguyn ly khng
phi la im khi u cua s nghin cu, ma la kt qu cui cng cua no, chung khng cm vao
197

t nhin, lich s, ma tru tng hoa t nhin, lich s. Ph. ngghen vit:Khng phi la gii t
nhin va loai ngi phi ph hp vi cac nguyn ly, ma trai lai cac nguyn ly ch ung trong chng
mc chung ph hp vi gii t nhin va lich s. o la quan im duy vt duy nht i vi s vt,
cn quan im cua ng uyrinh chng lai quan im y la quan im duy tm (m&, tt. T. 20,
1994, tr. 54). Ban v vn tn ti, ngghen tip tuc lam sang t quan im duy vt v tnh thng
nht vt cht ca th gii, ch ra s m h trong cach lp lun cua uyrinh th gii thng nht
trong tn tai cua no. Tt c cac s vt, hin tng, qua trnh la cac thanh t khac nhau cua vt cht
ang vn ng. Tinh thng nht cua th gii, do o, cn phi hiu nh tinh cht duy nht cua no,
nghia la trong th gii khng co g khac ngoai vt cht va nhng biu hin cua vt cht. Tinh
thng nht thc s cua th gii la tinh vt cht cua no, va tinh vt cht nay c chng minh
khng phi bng vai ba li l kheo leo, ma bng mt s phat trin lu dai va kho khn cua trit hoc
va khoa hoc t nhin ((sd, tr. 67). ngghen phn tich cc phng thc tn ti ca vt cht trn
c s kho sat nhng thanh tu cua khoa hoc t nhin, ph phan quan im may moc - siu hnh
cua uyrinh v vt cht, vn ng, khng gian, thi gian. Bac b cach hiu cua uyrinh v yn
tinh tuyt i nh im cn bng t thn cua vt cht khi cha xut hin bt k s thay i va
khonh khc thi gian nao, ngghen nhn manh rng, cac hnh thc tn tai cua vt cht nm
trong s thng nht vi vt cht va khng bi tach ra khi no; c vn ng, khng gian, thi gian
khng th tnt ai tach bit vi vt cht, khng mt th vt cht nao lai ng ngoai cac hnh thc
tn tai cua no. i lp vi quan im may moc cua uyrinh v vn ng (quy cac hnh thc vn
ng v vn ng c hoc), ngghen tinh a dang cac hnh thc vn ng cua vt cht, ph bin
trong t nhin va trong xa hi, t vn ng c hoc, vt ly, hoa hoc, sinh hoc n cac biu hin sinh
ng cua i sng xa hi, gn vi hoat ng co y thc cua con ngi.
Trong Chng uyrinh cac vn cua php bin chng duy vt c phn tich trn c s
nhn thc ung n gii t nhin, nm vng cac thanh qu cua khoa hoc t nhin va lich s. Ph.
ngghen nhn manh:Gii t nhin l hn th vng i vi php bin chng, va cn phi noi
rng khoa hoc t nhin hin ai a cung cp cho s th nghim y nhng vt liu ht sc phong
phu va mi ngay mt tng thm, va do o a chng minh rng trong t nhin, rut cuc lai, moi cai
u din ra mt cach bin chng ch khng phi siu hnh (sd, tr. 38 - 39). Phep bin chng, vi
tinh cach la phng phap trit hoc, tri qua lich s phat trin lu dai, bt u t thi c ai. Nhng
nha trit hoc Hy Lap c ai u la nhng nha bin chng t phat, bm sinh (t. 20, tr. 34). Tuy
nhin vao thi k khoa hoc t nhin at c nhng thanh qu to ln nh th k XVII - XVIII
phng phap t duy siu hnh lai thng tri. i vi phng phap siu hnh, theo ngghen, cac s
vt va s phn anh cua chung trong t duy u la nhng i tng nghin cu ring bit, c inh,
cai nay c lp vi cai kia. S i lp ung - sai, trng - en, tn tai - khng tn tai, ng nht khac bit theo phng phap cua siu hnh hoc c (t y goi la phng php siu hnh, va cng
khng nn ch quy phng phap nay cho trit hoc th k XVII - XVIII) a t ra khng thich hp
trc nhng i hi mi cua nhn thc. Phng phap nhn thc siu hnh, - ngghen vit, - d
c coi la chinh ang va thm chi la cn thit trong nhng linh vc nht inh it nhiu rng ln tu
theo tinh cht cua i tng nghin cu, nhng chong hay chy no cng s gp phi mt ranh gii
ma nu no vt qua th no tr thanh phin din, han ch, tru tng va sa vao nhng mu thun
khng th nao gii quyt c (t. 20, tr. 37). Ch t na sau th k XVIII, khi trung trung tm tri
thc chuyn t Anh va Phap sang c, phng phap nay mi c khc phuc thng qua cac trit
gia c, t Cant (Kant) n Hghen (Hegel). K tha co chon loc va ci tao phep bin chng
Hghen, ngghen xy dng phep bin chng duy vt vi tinh cach la hoc thuyt v mi lin h ph
bin va s phat trin, la khoa hoc v cac quy lut chung nht cua vn ng. Phep bin chng, - Ph.
ngghen vit, - chng qua chi la mn khoa hoc v nhng quy lut ph bin cua s vn ng va s
phat trin cua t nhin, cua xa hi loai ngi va cua t duy (sd, tr. 201). ngghen ch r,
uyrinh, mc d tai thit lai phep bin chng Hghen bng phng phap tng quat va ;oai
suy in hnh, song s tai thit lai y vn khng che y c t tng chng phep bin chng,
vn la c trng cua chu nghia may moc va phng phap siu hnh, nghia la xem xet cac s vt
nh la s ng im va khng co sinh khi, cai nao ring cho cai y, cai nay bn canh cai kia va cai
198

nay ni tip cai kia, khng thy c mt mu thun nao trong cac s vt c (sd, tr. 172).
ngghen cng ph phan thai xuyn tac cua uyrinh i vi phep bin chng macxit noi chung,
phep bin chng c Mac th hin trong b T bn noi ring, xoa nha s khac bit co tinh
nguyn tc gia phep bin chng duy vt va phep bin chng duy tm.
S phn tich tip theo cua ngghen tp trung lam ni bt nhng quy lut ca php bin
chng. Trong Chng uyrinh ngghen cha phn tich ni dung cu th cua quy lut thng nht
v u tranh ca cc mt i lp, ma ch mi nu ra tinh khach quan va tinh ph bin cua mu
thun, nhn manh lun im nn tng: moi s vt u cha ng mu thun bn trong, mu thun
la iu kin cua vn ng va phat trin. Quy lut chuyn ha t nhng bin i v lng thnh
nhng bin i v cht v ngc li c ngghen phn tich trn c s cac cht liu sng ng
cua thc tin va nhn thc. K tha cach tip cn cua Hghen v mi lin h va chuyn hoa cua cac
mt i lp, ngghen vach ra s khac nhau co tinh nguyn tc gia quan im bin chng va quan
im siu hnh trong vic gii thich cac qua trnh cua t nhin va xa hi. Nu quan im siu hnh
ch nhn manh s tng trng thun tuy v lng va dng lai o, th quan im bin chng,
ngc lai, tuyn b rng nhng thay i thun tuy v lng n mt mc nht inh s chuyn
hoa thanh nhng s khac nhau v cht (M & , t. 20, 1994, tr. 179). S bin i v cht, tc bc
nhy, din ra khac nhau trong nhng iu kin khac nhau, vi nhng s vt, hin tng khac nhau,
song u biu thi gian oan cua tinh tim tin cua cac thay i v lng trc o. ngghen cng
dn ra cach hiu cua Hghen v ng nut cac mi quan h cua , cac bc nhy, va cho rng, d
Hghen la nha duy tm, nhng a xac lp cach tip cn khoa hoc v cac qua trnh cua th gii di
hnh thc trin khai cac khai nim lgic. S tac ng ngc lai cua cht, lam cho lng bin i,
c vi nh s tac ng cua mt sc mi nao o ln chinh nhng yu t cu thanh. V quy lut
ph nh ca ph nh ngghen vit:Quy lut phu inh cua phu inh thc hin mt cach khng co
y thc trong t nhin, trong lich s, va c trong u oc ta na, trc khi ta nhn thc c no, - quy
lut o ln u tin a c Hghen nu ln mt cach ni bt (t. 20, tr. 202). Tuy nhin Hghen
xut phat t nhng nhng tinh quy inh cua t duy khach quan hoa t nhin va lich s, va do
vy phu inh cua phu inh c xem nh khu kt thuc (tng hp) tam oan thc lgic. S cht
hp o kho co th c chp nhn, mt khi cp n chui cac bin c va cac thi ai lich s.
Khai nim phu inh trong phep bin chng dng biu thi s thay th cai c bng cai mi,
nghia la s chuyn hoa cua s vt t mt giai oan phat trin sang giai oan khac cao hn c
thc hin thng qua phu inh. Phu inh khng chm dt s phat trin, ngc lai, la iu kin cua
no va din ra di hnh thc c xac inh bi bn cht cua qua trnh o. ngghen noi n tinh
khuynh hng va tinh thng xuyn lp lai cua phat trin, s phu inh khng phi mt ln, ma
nhiu ln, gn vi bn chat s vt - ph nh ca ph nh. iu nay chng t phu inh khng din
ra theo ng thng. Cng vi s vn ng tin v phia trc vn co th cn nhng s lp lai cai
c mt vi giai on trn c s mi, cao hn. Con ng phat trin nay din ra theo vng xoay
c: cai cui cng dng nh lp lai cai khi u, nhng trn c s cao hn, hoan thin hn. Tom
lai, quy lut phu inh cua phu inh la mt quy lut v cng ph bin va chinh v vy ma co mt
tm quan trong va co tac dung v cng to ln v s phat trin cua t nhin, cua lich s va cua t
duy (t. 20, tr. 200).
Tnh bin chng ca qu trnh nhn thc la mt trong nhiu ni dung c Ph. ngghen
trnh bay trong Chng uyrinh. Trc ht, ngghen tranh lun vi uyrinh v cai goi la nhng
chn ly tuyt nh cui cng, hay v tinh xac thc tuyt i cua nhn thc. Nhng chn ly tuyt
nh cui cng, theo uyrinh, la nhng chn ly i vi moi th gii, moi thi ai (t. 20, tr. 124).
Ph phan quan im siu hnh, phi lich s y trong ly lun nhn thc, ngghen vach r, phn ln
tri thc v thc tin u la tng i, trnh nhn thc cua con ngi trong mi thi ai la hu
han. Tri thc mang tinh chn ly, khach quan, phn anh ung khia canh nao o cua cuc sng,
nhng bi han ch xet trong qua trnh nhn thc lu dai. Tri thc tuyt i cng tn tai, chung s
khng bi loai tr bi s phat trin cua khoa hoc. uyrinh khng nhn thy mi lin h ln nhau
gia tng i va tuyt i trong qua trnh nhn thc. Theo ngghen, cn xem xet nhn thc mt
cach bin chng, nghia la khng phi nh kt qu cng , khun mu, ma nh qua trnh vn ng
199

t cha bit n bit, t nhn thc tng i n nhn thc tuyt i (xem t. 20, tr. 127). ngghen
da vao lich s khoa hoc, tp trung ba nhom khoa hoc chinh, ch ra mi quan h gia chn ly
tuyt i va chn ly tng i. Nhom khoa hoc th nht (toan, thin vn hoc, c hoc, vt ly, hoa
hoc)nghin cu gii t nhin v c va it nhiu dng phng phap toan hoc x ly vn , c
goi la khoa hc chnh xc. Nhng gnay y, cng vi s phat trin cua tri thc cng lun xut
hin nhiu sai lm, va co c v s gi thuyt ang ch c thm inh. nhom khoa hoc th hai,
khoa hoc v nhng c th sng, tinh cht nhiu v cua nhng quan h khin cho mt vn va
c gii quyt lp tc ny sinh hang loat vn mi. i vi nhom khoa hoc th ba, nhng khoa
hoc lich s, tinh cht tng i cua chn ly gn lin vi s phong phu trong hoat ng cua nhn t
chu quan. V th, s xut cai goi la chn ly vinh cu, nhng tri thc chinh xac hoan toan trong
trng hp nay la s ha thp lich s con ngi va xa hi loai ngi.
Quan nim duy vt v lch s c ngghen phn tich Li m u, cac chng IX, X, XI
cua Phn th nht, cac chng II, III, IV cua Phn th hai, cac chng I va II cua Phn th ba.
ngghen c ong quan nim duy vt v lich s nh sau:Quan nim duy vt v lich s xut phat t
lun im cho rngsn xut va tip theo sau sn xut la trao i sn phm cua sn xut, la c s cua
moi ch xa hi, rng trong mi xa hi xut hin trong lich s, s phn phi sn phm va cng
vi s phn phi y la s phn chia xa hi thanh giai cp hoc ng cp, u c quyt inh bi
tnh hnh: ngi ta sn xut ra cai g va sn xut ra bng cach nao va nhng sn phm cua sn xut
o c trao i nh th nao. Do o, phi tm nhng nguyn nhn cui cng cua tt c nhng bin
i xa hi va nhng o ln chinh tri khng phi trong u oc ngi tama la trong nhng bin
i cua sn xut va phng thc trao i, cn phi tm nhng nguyn nhn o khng phi trong
trit hoc, ma la trong kinh t cua thi ai tng ng (t. 20, tr. 371). ngghen tranh lun vi
uyrinh v vn bo lc chnh tr, qua o ph phan quan im cua uyrinh v chintranh, bao
lc nh c s hnh thanh cac tp oan ngi co li ich khac nhau. Theo ngghen, cac giai cp
khng hnh thanh theo con ng bao lc, chin tranh, mc d chung b sung cho cac giai cp mt
s lng thanh vin khng nh. S hnh thanh cac giai cp gn vi nhng iu kin kinh t, vi s
ra i cua ci thng d, s phat trin cua phn cng lao ng va trao i, s ra i ch t hu
Bao lc do tnh hnh kinh t, hay ung hn, trnh sn xut cua xa hi quyt inh. Mc d anh
gia bao lc trong lich s nh ba cua moi xa hi ang thai nghen mt xa hi mi,[] cng cu
p tan nhng hnh thc chinh tri a hoa a va cht cng (t. 20, tr. 259), nhng ngghen khng
tuyt i hoa vn nay. Bao lc khng phi la muc ich. Qua trnh cach mang hoa cac quan h xa
hi co th din ra bng con ng ha bnh, nu hi u nhng iu kin khach quan va chu quan.
T quan nim duy vt v lich s ngghen gii quyt mi quan h gia t do va tt yu trong hoat
ng co y thc cua con ngi, trn c s k tha, ci bin va cu th hoa quan im cua Hghen v
t do nh s nhn thc c ci tt yu. ngghen vit:T do khng phi la s c lp tng
tng i vi cac quy lut cua t nhin, ma la s nhn thc c nhng quy lut o va cai kh
nng - co c nh s nhn thc nay - hoc nhng quy lut o tac ng mt cach co k hoach
nhm nhng muc ich nht inh (t. 20, tr. 163). T do y chi chng qua la nng lc quyt inh
cng vic mt cach co hiu bit. Kho sat qua trnh phat trin cua xa hi loai ngi trong quan h
vi t nhin va vi chinh mnh, ngghen rut ra nhn inh tng quat:t do la s chi phi c
chinh bn thn va t nhin bn ngoai, mt s chi phi da trn s nhn thc c nhng tt yu
cua t nhin, do o, t do la sn phm tt yu cua s phat trin lich s (t. 20, tr. 164).
Vn o c v php quyn cng c ngghen cp t bnh din y thc xa hi. Bac b
toan tinh cua uyrinh v vic xy dng th ly lun ao c va phap quyn hnh thc, tin thin,
vi nhng khun mu bt bin, vinh cu, ap dung cho moi dn tc, moi thi ai nh nhng chn ly
vinh cu, ngghen nhn manh tinh ch inh lich s - xa hi i vi ao c, phap quyn. Cac
quan nim ao c va phap quyn cua tng thi ai cu th la s th hin cac quan h kinh t va
chinh tri cua no; cac quan h y mang tinh giai cp, bi v mi giai cp co mt vi tri c th cua
mnh trong cac quan h thng tri, va do o co cach anh gia cua mnh v nhng chun mc, nhng
gia tri, nhng khun mu ang tn tai. Cac quan im ao c va phap quyn hnh thanh trong lich
s va thay i theo s thay i cua cac quan h xa hi. Trong ao c cua xa hi hin tai, theo
200

ngghen, tn tai ba loai ao c, bao gm ao c quy tc - phong kin, ao c t sn, va ao

c v sn, th hin qua kh, hin tai va tng lai, ph hp vi ba giai cp cua xa hi. ao c giai
cp chinh la gii han cua thi ai ma chung ta ang sng. Liu co th ao c phi giai cp danh
cho tt c moi thanh vin xa hi hay khng/ Thc ra ngay t thi xa xa con ngi a tao dng
c mt h thng cac quy tc ao c mang y nghia chung. Ngay nay cng vy. Tuy nhin chng
nao ma s phn hoa xa hi cn gay gt, th khai nim ao c phi giai cp vn ch la muc tiu lu
dai. Gii han y s bi vt qua khi khng cn nhng i khang giai cp trong xa hi. ngghen
vit:Mt ao c thc s co tinh ngi, ng trn nhng i lp giai cp ch co th co c
mt trnh phat trin cua xa hi, trong o ngi ta khng nhng a thng c nhng i lp giai
cp, ma cn qun c nhng i lp y trong i sng thc tin (t. 20, tr. 137). Tng t nh
vy i vi khai nim quyn va bnh ng. Nhng khai nim y hnh thanh trong qua trnh lich
s lu dai, va chiu s quy inh cua nhng iu kin chinh tri - xa hi cu th. V th tht v ly nu
quyn cua con ngi va s bnh ng trong quan h gia ngi vi ngi c quy thanh nhng
khun mu bt bin, nhng chn ly vinh cu. Chng han thi trung c va cn ai la hai thi ai
khac nhau trong quan nim v quyn va s bnh ng, do ch mi thi ai lai gn lin vi nhng
c trng v lich s - xa hi, chinh tri va t tng tng ng. ngghen vit:Quan nim v bnh
ng di hnh thc t sn cng nh di hnh thc v sn, bn thn la mt sn phm cua s phat
trin lich s; tao ra quan nim nay, th cn phi co nhng iu kin lich s nht inh; bn thn
nhng iu kin nay, n lt mnh, lai gi inh phi co mt lich s lu dai trc o. Cho nn quan
nim v bnh ng la cai g cng c, nhng quyt khng phi la mt chn ly vinh cu (t. 20, tr.
154 - 155).
Trong Chng uyrinh ngghen phn tich vn lin minh gia trit hc v khoa hc t
nhin, vai tr ca khoa hc t nhin i vi s pht trin ca trit hc, a ra cch hiu v trit
hc nh mt dng th gii quan. ngghen tha nhn:Mun co mt quan nim va bin chng va
duy vt v t nhin th ngi ta phi bit toan hoc va khoa hoc t nhin. Mac la mt toan hoc tinh
thng, nhng v khoa hoc t nhin th chung ti ch co th nghin cu mt cach ri rac, dt oan,
khng thng xuyn (t. 20, tr. 22 - 23).
Quan h gia trit hoc vi khoa hoc t nhin, vi cac khoa hoc chuyn bit noi chung, tri
qua qua trnh lich s lu dai. Vao thi c ai tinh cht bao trm cua tri thc trit hoc khin no c
xem nh mn khoa hoc c bit ng trn tt c cac mn khoa hoc khac. Quan nim nay tn tai
kha lu trong lich s, ma h thng Hghen la cai thai non cui cng cua no (xem t. 20, tr. 41).
Tuy nhin, theo ngghen, cng vi qua trnh chuyn bit hoa tri thc, trit hoc xet v tinh cht cua
no, khng cn ong vai tr la khoa hoc cua cac khoa hoc na, do o cn xac inh cach hiu khac
vi truyn thng v quan h gia trit hoc va cac khoa hoc chuyn bit. Chu nghia duy vt hin
ai khng cn la mt trit hoc na (trit hoc theo nghia c - TG), ma la mt th gii quan; no
khng cn phi c chng thc va biu hin thanh mt khoa hoc c bit nao o cua cac khoa
hoc, ma c chng thc va biu hin trong cac khoa hoc hin thc (t. 20, tr. 197). ngghen kt
lun:Chu nghia duy vt hin ai v bn cht la bin chng, va no khng cn n bt c mt trit
hoc nao ng trn cac khoa hoc khac (t. 20, tr. 42).
Tc phm Bin chng ca t nhin c ngghen bt u vit vao nm 1873, tam ngng
ln th nht 2 nm (1876 - 1878) tp trung vao Chng uyrinh; tam ngng ln th hai 2 nm
(1883 - 1885) thc hin vic xut bn tp II va tp III b T bn sau khi Mac mt; nhng nm
1885 - 1886 tip tuc b sung nhng ni dung mi, nhng vn cha kt thuc. .
Trong Bin chng ca t nhin ngghen gii quyt vn c bn ca trit hc trn c s
th gii quan duy vt bin chng, khc phuc tinh cht phin din cua chu nghia duy vt siu hnh,
chu nghia duy vt tm thng va chu nghia duy tm. Tip tuc t tng v tinh thng nht vt cht
cua th gii trong Chng uyrinh, ngghen vach r, cn hiu tinh thng nht vt cht cua th
gii s lin h, chuyn hoa, vn ng, phat trin khng ngng, s thay i v lng va cht cua
cac s vt, hin tng, qua trnh vt cht. Ch ra han ch cua chu nghia duy vt th k XVII XVIII s ng nht vt cht vi vt th, vi cac s vt cm tinh, ngghen nhn manh nhim vu
cua t duy ly lun la cn xem xet th gii vt cht nh mt chnh th sng ng, lam sang t du
201

hiu chung nht t nhng vt th n nht thng qua kh nng khai quat, tru tng hoa. Vt
cht, - ngghen vit, - vi tinh cach la vt cht, la mt sang tao thun tuy cua t duy va la mt s
tru tng. Chung ta b qua nhng s khac nhau v cht cua nhng s vt, khi chung ta gp
chung, vi t cach la nhng vt tn tai hu hnh, vao khai nim vt cht (t. 20, tr. 751).
Khng ch khc phuc han ch cua chu nghia duy vt siu hnh trong quan nim v tinh tuyt
i khng thay i cua gii t nhin, ngghen cn em i lp quan im v tinh thng nht vt
cht cua th gii vi muc ich lun duy tm v th gii. Theo muc ich lun duy tm, th gii c
sang tao mt ln la xong, va cn n cu hich u tin cua Chua vn ng. iu o cng co
nghia la c s cua s thng nht th gii khng tinh vt cht cua no, ma mt sc manh sang tao
nao o bn ngoai th gii. o la th muc ich lun kiu Vnph (Wolff) mo sinh ra la n
chut, chut sinh ra la bi mo n, va toan b gii t nhin c sang tao ra chng minh tri
tu cua ng tao hoa (t. 20, tr. 465).
Mt trong nhng phn trong tm cua Bin chng ca t nhin la phn loi cc hnh thc
vn ng ca vt cht. i tng cua khoa hoc t nhin, theo ngghen, o la cac hnh thc khac
nhau cua vn ng vt cht trong mi lin h cua chung, trong cac bc chuyn hoa, trong s phat
trin khng ngng. Vi tinh cach la phng thc tn ti ca vt cht, vn ng, theo ngghen, la
mt cai g ln hn, ch khng phi ch n thun la thuc tinh cua vt cht (t. 20, tr. 833). Khng
co vn ng tach ri khi vt cht. , thuc tinh cua vt cht ch bc l qua vn ng. Vn ng,
hiu theo nghia chung nht, bao gm tt c moi s thay i va moi qua trnh din ra trong v truu,
k t s thay i vi tri n gin cho n t duy (t. 20, tr. 519). Quan nim v vn ng nh moi s
thay i noi chung c hnh thanh trong trit hoc c ai, nht la trit hoc Hraclit, di hnh thc
cht phac, ngy th. Tuy nhin Hraclit khng quan tm n tnh tng i ca ng yn, cua
trang thai cn bng co iu kin cua vt cht ang vn ng. Hghen a khi phuc phep bin
chng Hraclit t lp trng cua nha duy tm, nhng phep bin chng duy tm y vn thanh cng
v mt phng phap trit hoc, nu em so sanh vi chu nghia duy vt th k XVII - XVIII. Hghen
a em cac pham tr cua t duy quy inh cho y nghia tn tai va bin i toan b gii t nhin, lam
bc l hnh thc cua no nh nhng khai nim sn co cua t duy, nhng bn thn nhng khai nim
o, theo ngghen, la xac ang. Trong khai nim vn ng va cn bng a ham cha t duy cua con
ngi v bn cht cua th gii. T tng chu ao y la c vn ng trong cn bng v c cn
bng trong vn ng. Kh nng ng yn tng i cua cac vt th, kh nng cn bng tam thi la
nhng iu kin chu yu cua qua trnh phn hoa vt cht, s sng. S cn bng (ng yn) la trang
thai ring bit i vi tng s vt trong nhng tng quan cu th.
Tinh mun v cua th gii vt cht th hin cac hnh thc vn ng cua no. ngghen dn ra
cac hnh thc vn ng c bn: 1) vn ng c gii la hnh thc vn ng n gin nht, c hiu
nh s chuyn ich, s thay i vi tri cac vt th trong khng gian; hnh thc nay s tng tac,
s tip xuc gia cac vt th la iu kintrc tin lam cho mt vt th vn ng; 2) vn ng vt l
(cac qua trnh tao ra m thanh, nhit, anh sang, in, t); 3) vn ng ha hc (cac phn ng hoa
hoc, cac qua trnh hp nht hay phn gii cac cht); 4) vn ng sinh hc (vn ng trong s sng
hu c, s trao i cht gia c th va mi trng); 5) vn ng x hi (ngu y v vn ng din ra
trong lich s loai ngi, trong xa hi, trong hoat ng co y thc cua con ngi). ngghen khng
trc tip nu ra khai nim vn ng xa hi, song a cp n hnh thc th nm nay trong khi
ph phan uyrinh, ngi a quy moi hnh thc vn ng v vn ng gin n, tc vn ng c
gii. ng cng bac b thuyt acuyn xa hi, la hoc thuyt chu trng vn dung may moc cac quy
lut sinh hoc vao vic gii thich cac hin tng va cac qua trnh xa hi. Theo ngghen, mi nganh
khoa hoc nghin cu mt hnh thc vn ng hoc mt loat cac hnh thc vn ng lin quan vi
nhau va chuyn hoa ln nhau. Cac hnh thc thp cua vn ng vt cht bao ham trong cac hnh
thc cao va do chung bin i, v th khng nn quy cac hnh thc cao cua vn ng v cac hnh
thc thp hn.
Trong Bin chng ca t nhin ngghen khng ch nhn manh lin minh gia trit hoc va
khoa hoc t nhin, ma cn ch ra s cn thit cua phng php bin chng trong khoa hc t
nhin. Vao thi mnh ngghen bit n nhiu phat minh ln trong khoa hoc t nhin, trong o co
202

c cac phat minh vach thi ai. Nhng thanh tu cua khoa hoc t nhin a chng minh tinh cht
bin chng cua cac qua trnh din ra trong t nhin. Nan gii la ch phat minh khoa hoc dng
nh mu thun vi phng phap t duy siu hnh cua chinh cac nha khoa hoc. Di hnh thc duy
tm, cac nha trit hoc c in c, t Cant n Hghen, a m t pha khu vao phng phap t
duy siu hnh, y li phng phap o v qua kh. Thm chi ngghen cho rng Hghen la mt
nh duy vt kin quyt hn hn nhng nha khoa hoc t nhin hin ai (t. 20, tr. 735). Tm hiu
chuyn bin cua thc tin va qua trnh nhn thc, k tha co chon loc phng phap bin chng cua
trit hoc c in c, ngghen khng inh, mt l, s phat trin cua khoa hoc t nhin, nhng
thanh tu mi nht cua no, khin cho phng phap t duy siu hnh cn phi c thay th; hai l,
phep bin chng la c s phng phap lun i vi khoa hoc t nhin. ngghen vit:Phep bin
chng la mt hnh thc t duy quan trong nht i vi khoa hoc t nhin hin ai, bi v ch co no
mi co th em lai s tng ng va do o em lai phng phap gii thich nhng qua trnh phat
trin din ra trong t nhin, gii thich nhng mi lin h ph bin, nhng bc qua 6o t mt linh
vc nghin cu nay sang mt linh vc nghin cu khac (t. 20,tr. 488). Ba l, quan im duy vt v
gii t nhin cn da vao kt qu nghin cu cu th cua cac khoa hoc t nhin, s thay th chu
nghia duy vt siu hnh bng chu nghia duy vt bin chng cng c xet oan bnh din nay.
Nhn y ngghen phn bit bin chng khch quan va bin chng ch quan. Bin chng goi la
khach quan th chi phi trong toan b gii t nhin, cn bin chng goi la chu quan, tc la t duy
bin chng, th ch la phn anh s chi phi, trong toan b gii t nhin, cua s vn ng thng qua
nhng mt i lpthng qua s u tranh thng xuyn cua chung va s chuyn hoa (t. 20, tr.
694).
Trong cac bai vit ring l cua cun sach ngghen tm hiu cac nganh khoa hoc chuyn bit
nh toan hoc, c hoc, vt ly hoc, hoa hoc va sinh vt hoc. S vn dung phng phap bin chng
vao khoa hoc t nhin em lai cho no kh nng chng minh bin chng khach quan cua t nhin va
cac quy lut cua t nhin, vach ra con ng phat trin cua khoa hoc t nhin.
S vn dung phep bin chng duy vt vao qua trnh tm hiu t nhin va cac nganh khoa hoc
t nhin co y nghia quan trong i vi c hai. Phep bin chng duy vt c khng inh bng
chinh s phat trin cua khoa hoc va trnh nhn thc chung cua thi ai, cn cac nha khoa hoc
cn n phep bin chng nh phng phap lun chung nht cua qua trnh nghin cu va ly gii cac
kt qu nghin cu y. ngghen vit:Nhng nha khoa hoc t nhin tng rng ho thoat khi trit
hoc bng cach khng y n no hoc ph bang no. Nhng ai ph bang trit hoc nhiu nht lai
chinh la nhng k n l cua nhng tan tich thng tuc hoa, ti t nht cua nhng hoc thuyt trit hoc
ti t nht. D nhng nha khoa hoc t nhin co lam g i na th ho cng vn bi trit hoc chi phi.
Vn ch ch ho mun bi chi phi bi mt th trit hoc ti t hp mt, hay ho mun c
hng dn bi mt hnh thc t duy ly lun da trn s hiu bit v lich s t tng va nhng
thanh tu cua no (t. 20, tr. 692 - 693).
T linh vc vt cht v c ngghen chuyn sang phn tich vn bin chng ca s sng,
ch r rng s sng cng la mt biu hin cua vn ng vt cht. ng anh gia cao hoc thuyt cua
Hghen v tinh k tha va s thay th cac trang thai trong gii hu c, v s t iu tit cua c th.
ngghen gii thich s sng va cai cht t quan im bin chng:Khng mt sinh ly hoc nao co
th goi la khoa hoc c nu no khng quan nim s cht la mt nhn t quan trong cua s sng,
nu no khng hiu rng s phu inh s sng th chu yu la a nm ngay trong bn thn s sng, sao
cho ngi ta lun lun nghi n s sng trong mi quan h cua no vi cai kt qu tt nhin cua no kt qu nay lun lun nm trong s sng di hnh thc phi thai - la s cht. Quan nim bin
chng v s sng ch la th thi. (t. 20, tr. 803).
S sng cao nht th hin hnh thc xa hi - s tn tai va phat trin cua con ngi, xa hi
loai ngi. La kt qu cua qua trnh tin hoa t nhin, con ngi ng thi thc hin hoat ng ci
tao t nhin, bin n thanh th gii co y nghia i vi con ngi. Ch co con ngi,- ngghen
vit, - la mi at n ch in cai du cua mnh ln gii t nhin, khng ch bng cach di chuyn cac
loai thc vt va ng vt t ch nay sang ch khac, ma cn lam bin i c din mao, khi hu cua
hi ho , thm chi cn lan bin i c cy c va cac thu vt ti mt mc ma kt qu hoat ng
203

cua ho ch co th bin mt, khi nao toan b trai t tiu vong ((t. 20, tr. 475).
Trong Bin chng ca t nhin ngghen phn tich ngun gc x hi ca thc, th hin
trc ht lao ng nh hoat ng co tinh lich s ph bin cua con ngi. bai vit Tc dng
ca lao ng trong qu trnh chuyn bin t vn thnh ngi ngghen dn ra cac s kin t
nhin - lich s chng minh lun im lao ng sng to ra con ngi, va i n kt lun:Trc
ht la lao ng, sau lao ng va ng thi vi lao ng la ngn ng, o la hai sc kich thich chu
yu a nh hng n b oc cua con ngi, lam cho b oc o dn dn chuyn thanhb oc cua con
ngi (t. 20, tr. 646). Lao ng la yu t nn tng u tin hnh thanh loai ngi nh mt thc th
lich s - xa hi, nhng khng phi l yu t duy nht. S phat trin phong phu cua no m rng hn
na khng gian sang tao cua con ngi, vi kh nng lam nn mt th gii sng ng vi cac linh
vc khac nhau, t vn hoa n chinh tri, t ngh thut n phap quyn. Kt qu la con ngi khng
inh quyn lc cua mnh, chinh phuc t nhin. Tuy nhin, s chinh phuc t nhin mt cach ty tin
s dn n nhng hu qu tai hai i vi s sng cua hanh tinh, trong o co s sng cua con ngi.
Mi ln ta at c mt thng li, la mi ln gii t nhintr th lai chung ta (t. 20, tr. 654).
Cng vi Chng uyrinh, Bin chng ca t nhin danh phn quan trong tm hiu
lch s trit hc, rut ra t o nhng gia tri va nhng bai hoc b ich i vi i sng xa hi. Xem
xet cac thi i trit hc nh s phn anh cac thi ai lich s hin thc va gi m con ng,
khuynh hng phat trin cua no, Anghen nhn manh:Mt dn tc mun ng vng trn nh cao
cua khoa hoc th khng th khng co t duy ly lun (t. 20, tr. 489), va T duy ly lun ch la mt
c tinh bm sinh di dang nng lc cua ngi ta co ma thi. Nng lc y cn phi c phat
trin hoan thin, va mun hoan thin no th cho ti nay, khng co mt cach nao khac hn la nghin
cu toan b trit hoc thi trc (t. 20, tr. 487).
T cui thang 3 n cui thang 5 nm 1884 ngghen vit cun Ngun cc ca gia nh,
ca ch t hu v ca nh nc nh s tip tuc cng vic cua Mac vao nhng nm 1880 1881, khi Mac tom tt cng trnh cua L. G. Moocgan (Morgan) X hi c i. Trong Li ta cho
ln xut bn th nht ngghen vit:Nhng chng sach sau y, trn mt mc nao o, la s
thc hin mt di chuc. Chinh Cac Mac, ch khng phi ai khac, a d inh trnh bay nhng kt qu
cua cng trnh nghin cu cua Moocgan gn vi nhng kt lun cua cng cuc nghin cu lich s
theo quan im duy vt cua minh va ch bng cach o mi lam sang t c tt c y nghia cua
nhng kt qu y (C. Mac va Ph. ngghen, toan tp, t. 21, CTQG, 1995, tr. 43). Ly do vit
cun sach nay la mt mt, ngghen nhn thy s kho cu va nhng kt lun cua Moocgan ph
hp vi quan nim duy vt v lich s, trong o nha ngihn cu lich s, nha dn tc hoc ngi M
nay a s dung chng cht liu phong phu va xac ang gii thich qua trnh hnh thanh nha nc
nh mt hin tng lich s, gn lin vi s phn cng lao ng, s thay i trong t chc i sng
xa hi, s hnh thanh giai cp va xung t giai cp. Mt khac, ngoai vic thc hin di chuc cua
Mac, ngghen mong mun ph bin quan im cua chu nghia duy lich lich s v nha nc trong
phong trao cng nhn, luc y ang bi phn hoa su sc do hoat ng cua cac nhom c hi va ci
lng. Cun sach ra mt vao u thang Mi nm 1884 tai Duyrich (Thu S), tai bn nm ln luc
ngghen cn sng, c dich ra mt s th ting nh ting Ba Lan, ting Rumani, ting , ting
Ty Ban Nha, ting Bungari, ting Nga. Tac phm c vit thanh 9 muc ln (cng co th goi 9
chng), bt u t phn tich nhng giai oan vn hoa tin s, tm hiu i sng va phng thc t
chc xa hi cua cac thi tc tiu biu, n vic lam sang t mt cach khoa hoc qua trnh chuyn tip
t tin s n thi ai vn minh. S phn tich cac hnh thai gia nh, phn cng lao ng, tich lu
t hu va chim oat cua ci thng d, s hnh thanh cac giai cp va s ra i nha nc, cng nh
s tiu vong cua no a ngghen n nhng kt lun chung cuc, th hin quan nim duy vt v
lich s: th nht, s vn ng lich s - xa hi chiu s chi inh cua nhng iu kin vt cht, trong
o phng thc sn xut vt cht chim vi tri nn tng, la c cua nhng bin i trong quan h gia
nh va xa hi; th hai, cac quy lut vn ng cua xa hi mang tinh khach quan, gn vi s hoat
ng co y thc cua con ngi, noi khac i, s thay th cac nc thang phat trin cua lich s t thp
n cao, t cha hoan thin n hoan thin hn, la mt qua trnh lich s - t nhin; th ba, s hnh
thanh cac giai cp va nha nc la mt hin tng lich s, nha nc ra i va la sn phm ca
204

mt x hi pht trin ti mt giai on nht nh, va la s thu nhn rng xa hi o bi lung

tung trong mt mi mu thun vi bn thn ma khng sao gii quyt c, rng xa hi o b
phn thnh nhng mt i lp khng th iu ha (sd, tr. 252). ; nha nc, v th, xet v bn
cht, la cng cu thng tri v mt chinh tri cua giai cp co th lc nht (xem sd, tr. 155), co nghia
la: nha nc ny sinh t xa hi, nhng lai ng trn xa hi va ngay cang tach ri khi xa hi (xem
sd, tr. 253); th t, vi tinh cach la mt giai oan phat trin cao cua xa hi, nha nc co nhng
c trng khac vi phng thc t chc cua b lac, thi tc (vn theo quan h thun chung, huyt
thng trong mt lanh th nh, phn tan), trong o co s phn chia dn c theo a vc (ch khng
cn c quan h huyt thng nh trc), b my quyn lc cng cng, ch thu kha, chc nng
i ni v i ngoi th nm, do ch nha nc la mt hin tng lich s nn no khng tn tai
mai mai. n mt giai oan phat trin kinh t nht inh, - ngghen vit, - s tn tai cua nhng
giai cp khng nhng khng cn la mt tt yu na, ma cn tr thanh mt tr ngai trc tip cho
sn xut. Nhng giai cp o s khng tranh khi bin mt, cng nh xa kia, chung a khng tranh
khi xut hin. Giai cp tiu vong th nha nc cng khng tranh khi tiu vong theo. (sd, tr.
257 - 258). Nhng vn ma ngghen nu ra trong Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu
v ca nh nc c V. I. Lnin lam su sc thm rong Nh nc v cch mng.
Mt trong nhng tac phm mang tinh tng kt v lich s trit hoc, nht la chu nghia duy vt
th k XVII - XVIII va trit hoc c in c nh tin cua trit hoc Mac la Ltvch Phoibc
(Ludwig Feuerbach) v s co chung ca trit hc c in c, c ngghen vit vao nm
1886, hoan thanh va xut bn vao nm 1888. Tac phm la s ap tr cn thit i vi xu hng
tr v, vn tr thanh mt trong nhng xu hng ph bin trong bi cnh khung hong ly lun.
S tr v, nu hiu nh qua trnh khi phuc nhng mt tich cc cua trit hoc thi trc, gop
phn vao s75 vn ng tin v phia trc, th o la s tr v cn thit; thi Phuc hng tai Ty Au
(th k XV - XVI) la mt in hnh. Tuy nhin s tr v vi cai a thuc v qua kh, cai a tr
nn khng cn ph hp vi iu kin hin tai, th o la biu hin cua chu nghia bo thu trong t
tng. Vit Ltvch Phoibc, ngghen khng ch thc hin s anh gia khach quan trit hoc
Hghen, Phoibc, chu nghia duy vt th k XVII - XVIII, ma cn lam sang t s ra i cua trit
hoc Mac nh bc ngot cach mang trong lich s trit hoc. Tac phm gm 4 phn. phn 1
ngghen anh gia trit hoc Hghen. Phn 2 va 3 ngghen anh gia trit hoc Phoibc, t quan
im trit hoc t nhin n trit hoc xa hi, nhn o anh gia chu nghia duy vt thi trc va mt
s vn lin quan n no. Trong phn 2 cn co s tng kt lich s cua ngghen v vn c bn
cua trit hoc. Phn 4 ngghen nu ra mt s ni dung v bc ngot cach mang trong trit hoc,
c Mac va ng thc hin vao nhng nm 40 cua th k XIX.
anh gia mt tich cc cua phep bin chng Hghen, ngghen cho rng ln u tin di
hnh thc h thng hoa Hghen a trnh bay nhng nguyn ly chu yu cua phep bin chng. ng
la ngi a phat trin phep bin chng t trnh t phat ln trnh t giac, t tn man thanh h
thng, hiu no nh khoa hoc v phng phap trit hoc. Phep bin chng, -Hghen vit, - la
linh hn vn ng cua moi s trin khai t tng mt cach khoa hoc, va la nguyn ly duy nht
mang vao ni dung cua khoa hoc mi lin h ni tai va tinh tt yu (G. V. Ph. Hghen. Bach khoa
toan th cac KH trit hoc, M, Nga, 1974,t. 1, tr. 206, t tng). Nh phep bin chng ma Hghen
bit bao quat trit hoc cua mnh mt linh vc nghin cu rng ln, c cac nha nghin cu sau
nay nhc n nh b oc bach khoa cua thi ai mnh. Khi tm hiu s hoat ng cua t duy,
Hghen nhn manh tinh tich cc, vi tri va vai tr cua no trong hoat ng nhn thc, s hoat ng
mang y nghia xy dng va ci tao th gii. Theo Hghen, chn ly khng phi la tp hp nhng
chn ly giao iu co sn ma ngi ta ch co vic hoc thuc lng; chn ly nm ngay trong chinh qua
trnh nhn thc, trong s phat trin lu dai cua khoa hoc, trong s vn ng cua lich s. Chng
phi ngu nhin ma trong cun Lgc hc Hghen inh nghia chn ly la cuc sng, la s vn
ng. Tinh ph bin cua phat trin, c Hghen trnh bay c sc trong phep bin chng, la kt
qu cua qua trnh nghin cu cac linh vc hoat ng cua con ngi, t tri thc khoa hoc n kinh
t, vn hoa, chinh tri. Quan im phat trin cua Hghen a vt qua khun kh cua khai nim, y
nim, hng vao lich s hin thc. oc Hin tng hc tinh thn, Trit hc lch s, Trit
205

hc php quyn cua Hghen, cm nhn o nhng ht ging ca ch ngha duy vt lch s,
ngghen nhn manh:Lich s khng bao gi co th at ti mt s hoan tt tt cng trong mt
trang thai ly tng hoan thin cua loai ngi tt c nhng ch lich s ni tip nhau ch la
nhng giai oan qua trong tin trnh v cng v tn cua xa hi loai ngi t thp ln cao. Mi
giai oan u la tt yu, va do o la chinh ang trong thi ai va trong nhng iu kin a sn sinh
ra no; song trong nhng iu kin mi, cao hn, ang dn dn phat trin ngay trong lng cua no,
no s tr nn khng vng chc va khng chinh ang. No buc phi nhng ch cho giai oan cao
hn; giai oan nay, n lt no, cng s i n ch suy tan va tiu vong (t. 21, 1995, tr. 394). Nh
vy, vi quan nim v vng xoay c cua s vn ng va phat trin t duy, Hegel a oan trc
bin chng cua in rinh lich s - xa hi. Sau nay, trong Bt k trit hc V. I. Lnin cng noi n
nhng ht ging ca ch ngha duy vt lch s ny mm h thng Hegel (Xem V. I. Lnin, t.
29, Tin b, M, 1981, tr. 202).
Chinh nh phep bin chng ma Hghen bit bao quat trit hoc cua mnh mt linh vc
nghin cu rng ln. Trit hoc Hghen thm nhp vao hu nh tt c cac linh vc cua nhn thc
va thc tin, va u cng co nhng ly gii xac ang. S phn loai tri thc do Hghen thc hin,
mt mt, la toan tinh chun hoa cach hiu truyn thng v trit hoc nh khoa hoc ph quat, bao
trm, nhng mt khac, cng chng t kh nng cua nha trit hoc bit thu tom tri thc cua thi ai
vao mt h thng trit hoc s, vi ba b phn cu thanh la lgc hc (khoa hoc v nhng tinh uy
inh va quy lut cua t duy, cua y nim, at n y nim tuyt i vi t cach la chn ly tuyt
i), trit hc t nhin (tm hiu cac s vt, hin tng, qua trnh trong t nhin, vn s
sng), trit hc tinh thn (ngm hiu trit hoc xa hi). Hghen c gng lam ni bt si ch
xuyn sut cua cac linh vc y trong mt kt cu cht ch, di dang tam oan thc (chihn phn - hp ). C. Mac a k tha cac thanh t cua h thng Hghen,nhng a dng no lai t
th gii quan cua chu nghia duy vt. Du sao, c Mac ln ngghen u xem Hghen la ai biu
ln nht cua trit hoc c in c, ngi a a truyn thng c in trong trit hoc phng Ty
n nh cao, va mang vao vn hoa chu Au phong cach t duy mi. ngghen nhn
manh:Hghen khng nhng ch la mt thin tai sang tao, ma cn la mt nha bac hoc co tri thc
bach khoa, nn nhng phat biu cua ng tao thanh thi ai (t. 21, 1995, tr. 397).
ngghen cng ch ra s khac nhau gia phep bin chng Hghen va phep bin chng
macxit: mt l, phep bin chng cua Hghen la phep bin chng duy tm, hay noi nh Mac, phep
bin chng bi t ln ngc u xung t. i vi ng, vic tm hiu cac quy lut cua t duy la
c s gii thich th gii khach quan, nghia la t duy thit inh bn cht cua no; ngc lai, Mac
va ngghen cho rng, cac quy lut cua t duy, xet n cng, ch la s phn nh sng to cac quy
lut cua th gii, cua gii t nhin, cua thc tin vao trong u con ngi, cn bn thn t duy
khng th sang tao ra g khac, nu no tach khi i tng, ma trong trng hp nay la th gii vt
cht ang tn tai khach quan. Hai l, phep bin chng Hghen, do chiu s quy inh cua nhng
iu kin lich s trong thi ai mnh, a bc l mt s yu t khng trit va mu thun nhau.
Mt mt, Hghen nhn manh tinh ph bin cua vn ng, phat trin, nhng mt khac, ng gii han
s phat trin o, buc phi gan cho qua trnh (y nim nh mt qua trnh chng han) mt im tn
cng nao o trong h thng cua ng. Hghen va Gt u la Dt trn nui Olimp, nhng trong
chinh tri mt cach mang cua hoc thuy Hghen a bi bp bi s trng thanh qua kh cua mt
bo thu cua no (t. 21, tr. 396).
anh gia chu nghia duy vt th k XVIII ngghen cho rng no la thanh qu tt yu cua th
gii quan tin b, khi lin minh cht ch vi khoa hoc t nhin va trnh nhn thc chung cua
thi ai. ng cng vach nhng han ch, ng thi la nhng c im c bn cua chu nghia duy vt
thi k nay la tinh cht may moc, tinh cht siu hnh, tinh cht khng trit , th hin quan
nim duy tm v lich s. V vai tr cua cac khoa hoc cu th, chuyn bit i vi s phat trin cua
trit hoc noi chung, trit hoc duy vt noi ring, nghen vit:Mi ln co mt phat minh mang y
nghia thi ai ngay c trong linh vc khoa hoc lich s - t nhin th chu nghia duy vt lai khng
tranh khi thay i hnh thc cua no (m&, t. 21, tr. 409). Theo lgic phn tich o ngghen nhn
manh rng bc ngot cach mang trong trit hoc gn vi s xac lp hnh thc hin ai va trit
206

cua chu nghia duy vt - chu nghia duy vt bin chng v t nhin, xa hi ln t duy con ngi.
ngghen danh phn ang k cua tac phm Ltvch Phoibc v s co chung ca trit hc
c in c phn tich nhng mt tich cc va han ch cua chu nghia duy vt nhn bn
Phoibc. S chuyn bin th gii quan cua Phoibc t chu nghia duy tm sang chu nghia duy
vt la mt qua trnh hp quy lut, phn anh s chuyn bin cua i sng chinh tri va t tng tai
c sau Hghen. Phoibc goi trit hoc Hghen la ta thap vi ai cua t duy con ngi, song o la
t dut t bin, t mnh sang tao nn moi khun mu cho toan b th gii hin thc. Tin xa hn
chu nghia duy vt th k trc, Phoibc khng inh gii t nhin a dang, a cht, lun phat trin
theo quy lut t thn cua mnh, khng cn n cu hich cua Thng . i vi ng t nhin la
hin thc duy nht, cn con ngi la sn phm u tu nht, hoan thin nht ca no; khng phi
Chua Tri, ma gii t nhin mi la ng sang tao ra con ngi. Vt cht tn tai vinh vin, khng
co khi u va kt thuc; vn ng la thuc tinh c hu cua vt cht, khng gian va thi gian la
iu kin c bn, la phng thc tn tai cua vt cht. Trong ly lun nhn thc, Phoibc bac
b thuyt bt kh tri, khng inh qua 1trnh bin vt t no thanh vt cho ta, vi li nhn nhu
rng cai g chung ta cha nhn bit c, con chau chung ta s nhn bit. Ly lun nhn thc cua
Phoibc chiu nh hng cua duy cm lun duy vt th k XVII - XVIII.
Co th noi nu trit hoc Hghen la nh cao, va la s kt thc trit hoc theo nghia c va
truyn thng duy l c in, th trit hoc Phoibc la s kt thuc y y nghia cua trit hc t sn
c in.
Trong Ltvch Phoibc v s co chung ngghen cp n mt s han ch lich s
cua chu nghia duy vt nhn bn Phoibc. Th nht, la mt nha duy vt, song Phoibc khng
tha nhn tn goi o, khng thy c rng ging nh chu nghia duy tm, chu nghia duy vt a
tri qua mt loat giai oan phat trin (sd, t. 21, tr. 409). Phoibc quy han ch cua mt hnh thc
c trng cua chu nghia duy vt v bn cht cua chu nghia duy vt. Th hai, chu nghia duy vt
Phoibc, do chiu s chi phi cua iu kin sng va nhng thin kin chinh tri, a bc l mt s
im thm chi lac hu so vi trnh nhn thc chung cua thi ai (xem sd, t. 21, tr. 412). Th
t, cng nh phn ln cac nha trit hoc thi trc, Phoibc vn cha vt ra khi khun kh cua
quan nim duy tm v lich s, xem xet tin b xa hi qua lng kinh cua s thay th cac hnh thc
sinh hoat tinh thn va giao duc. Chu nghia nhn bn Phoibc la th ly lun tru tng, phi lich
s, siu hnh, xet t cach hiu v ng lc cua tin b xa hi. Phoibc ph phan Hghen, nhng
khng anh gia ung hat nhn hp ly cua trit hoc Hghen, th hin phep bin chng. iu
nay cang bc l r trong s tng tng cua ng v th tn giao cua tnh yu ph quat, ma
khng cn gii thich do u tn giao ly tng o ra i. Ph. ngghen vit:i vi Phoibc th
tnh yu, u va bao gi, cng la mt ng thn lm phep la co th giup vt moi kho khn cua
i sng thc tin, va iu o din ra trong mt xa hi chia thanh nhng giai cp co nhng li ich
i lp hn vi nhau! Hay yu nhau i, hay m hn nhau i, khng cn phn bit nam n va
ng cp; tht la gic m thin ha thun ha! (sd, t. 21, tr. 425).
Nh vy, Phoibc khi phuc chu nghia duy vt trong bi cnh chu nghia duy tm ang
chim u th tai c, tao nn c s truyn thng o c phat tin ln trnh cao hn, song
ng vn la nha duy vt siu hnh, hay noi nh V. I. Lnin sau nay, chu nghia duy vt Phoibc
sang r, nhng khng su sc (Lnin, t. 29, TB, 1981, tr. 54).
Trong chng IV cua Ltvch Phoibc v s co chung ngghen phn tich s xut
hin tt yu cua chu nghia Mac, thc cht va ni dung cua bc ngot cach mang trong lich s
trit hoc, do Mac va ngghen thc hin. Tac phm cng lam sang t thm cac tin quan trong
cua trit hoc Mac - tin ly lun va tin khoa hoc, c bit la khoa hoc t nhin. Phn cui cua
tac phm
III. S ra i ca trit hc Mc - bc ngot cch mng trong lch s trit
hc.
1. Thng nht hu c ch ngha duy vt v php bin chng
207

Cng lao lich s cua Hghen la a phat trin phep bin chng t trnh t phat tr
thanh mt khoa hoc, t tn manh thanh h thng, em n cach hiu hin ai v phep bin
chng nh hoc thuyt v mi lin h ph bin va s phat trin, vt qua cach hiu mang
nng tinh chu quan v phep bin chng nh ngh thut i thoai, xut phat t ngi Hy
Lap. Phep bin chng, vi tinh cach nh trn, c Hghen trnh bay trong Khoa hoc
lgic, hay Lgic hoc theo nghia rng, ham cha s thng nht phep bin chng, ly lun
nhn thc va lgic hoc. Tuy nhin phep bin chng Hghen lai c hnh thanh trn c s
th gii quan duy tm, do o t ra khng trit va y mu thun. Phoibc ph phan
chu nghia duy tm t bin Hghen, khi phuc truyn thng duy vt, kt hp vi thuyt
nhn bn c trng cua mnh. Song th chu nghia duy vt y lai chiu s chi phi cua
phng phap t duy siu hnh. C. Mac va Ph, ngghen a khc phuc tinh cht phin din
cua chu nghia duy vt va phep bin chng cua nhng ngi i trc, nht la cac bc tin
bi trc tip, xac lp hnh thc hin ai cua chu nghia duy vt, tc chu nghia duy vt bin
chng, hnh thc hin ai cua phep bin chng, tc phep bin chng duy vt. Trit hoc
macxit la s thng nht hu c chu nghia duy vt va phep bin chng. Bc chuyn y y
nghia nay c bt u t nhng nm 40 cua th k XIX, va t cui nm 1843 - u nm
1844 Mac va ngghen dn dn tr thanh nhng nha duy vt bin chng. Tac phm in
hnh - Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen. Li ni u, Bn tho
kinh t - trit hc nm 1844. nhng thi ky tip theo chu nghia duy vt macxit c
hoan thin, lam su sc thm trong Chng D0uyrinh, Bin chng ca t nhin,
Ltvch Phoibc v s co chung ca trit hc c in c
2. Pht minh ra quan nim duy vt v lch s,lm cho ch ngha duy vt mcxt tr
thnh ch ngha duy vt trit
. Cac nguyn ly c bn cua chu nghia duy vt bin chng c th hin mt cach
sinh ng va sang tao trong vic phn tich tin trnh lich s - xa hi, lam sang t cac quy
lut vn ng va phat trin cua no. Khc phuc quan nim duy tm va siu hnh v lich s,
trit hoc macxit thc s tr thanh chu nghia duy vt trit trong quan nim v t nhin,
xa hi va t duy. Phat minh ra quan nim duy vt v lich s la thanh cng ln cua Mac va
ngghen.
Nhng vn cua quan nim duy vt v lich s c Mac va ngghen ln u tin
phn tich mt cach su sc va co h thng trong Gia nh thn thnh(1845) va H t
tng c (1845 - 1846). o cng la hai tac phm vit chung u tin cua Mac va
ngghen. Trong Gia nh thn hnh Mac va ngghen ph phan quan nim duy tm cua
phai Hghen tr, xy dng hoc thuyt duy vt v quan h gia ca nhn va qun chung
nhn dn, v ng lc cua tin b lich s, v u tranh giai cp cua giai cp v sn nhm
khc phuc tnh trang tha hoa loai. Trong H t tng c ln u tin cac khai nim
nn tng, trung tm cua quan nim duy vt v lich s (chu nghia duy vt lich s), c
nu ln trong s phn tich khoa hoc v quy lut ph bin cua vn ng xa hi, trong s
phn tich phng thc sn xut, rut ra quy lut v s ph hp cua hnh thc giao tip
(quan h sn xut) vi trnh phat trin cua lc lng sn xut. Trong H t tng
c Mac va ngghen phn tich mi quan h bin chng gia c s h tng va kin trc
thng tng, vach ra tinh tt yu cua s thay th cac hnh thc s hu, noi tom, a phac
tho nhng vn ct li cua hc thuyt mcxt v hnh thi kinh t - x hi. Cac vn
chu quan nim duy vt v lich s c hoan thin va lam su sc thm cac thi k sau,
trong nhng tac phm va bai bit tiu biu, c bit la Tuyn ngn ca ng cng
sn(1848), T bn (1867, t. 1), Chng uyrinh (1876 - 1878), Ngun gc ca gia
nh, ca ch t hu v ca nh nc (1884)Lnin bo v, b sung va phat trin
chu nghia duy vt lich s trong iu kin lich s mi.
208

3. Thng nht l lun v thc tin, gii quyt vn c bn ca trit hc t quan

im thc tin
Mac va ngghen khc phuc tinh cht t bin cua trit hoc Hghen, xy dng mt
trong nhng nguyn tc xuyn sut cua chu nghia Mac noi chung, trit hoc Mac noi ring,
la thng nht ly lun va thc tin, thc hin s mnh ci tao th gii, ch khng ch
dng lai gii thich th gii (xem Lun cng vPhoibc, lun cng th 11 ). .
Trong Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen. Li ni u va Gia nh
thn thnh Mac khng di mt ln nhn manh thu tiu, xoa b, phu inh trit
hoc theo nghia c, th trit hoc t bin, bay ln cao trn bin c cuc sng y bao tap.
i vi Mac khng phi cuc sng din ra theo nhng thc lun t duy, ma ngc lai,
thc lun t duy cn thng xuyn c iu chnh theo nhng din bin cua cuc
sng. V th quan im thc tin a tr thanh quan im xut phat, nn tng trong trit hoc
Mac. Lich s phat trin cua trit hoc cho thy pham tr thc tin co t thi c ai, va tr
thanh mt trong nhng pham tr c nhc n nhiu trong cac hoc thuyt trit hoc. iu
nay khng kho gii thich, bi l khng mt nha trit hoc nao chu trng tach ri h thng
trit hoc khi thc tin lich s - xa hi. Vn la ch cac hoc thuyt y hiu thc tin
nh th nao, da trn c s th gii quan nao. Cant, chng han, nhn manh u th cua ly
tinh thc tin trc ly tinh thun tuy, vach ra con ng bin chng cua nhn thc t
trc quan sinh ng n t duy tru tng, va t t duy tru tng n thc tin. Song
Cant hiu thc tin theo nghia hoat ng mang y nghia thc tin, tc ng nht pham
tr thc tin vi pham tr hoat ng. Hghen cng khng inh chn ly thc tin cao
hn chn ly ly lun, nhng cach hiu cua ng v thc tin khng vt ra khi khun kh
cua chu nghia duy tm t bin. Mac khng ch a vao pham tr thc tin nhiu ni
dung mi, xem thc tin nh tn tai co tinh lich s - xa hi cua con ngi, iu ma cac
nha trit hoc th k trc cha nghi n, ma cn xac inh tinh vt cht cua hoat ng thc
tin. o la s khac bit gia Mac vi Cant va Hghen. Nh hiu thc tin t quan im
cua chu nghia duy vt bin chng ma nguyn tc thng nht ly lun va thc tin mang
thng ip mi. Gii quyt vn c bn cua trit hoc t quan im thc tin nghia la
phi xem thc tin nh ngun gc, c s, ng lc, muc tiu cua nhn thc, tiu chun
kim tra chn ly. Hn th na, ch xut phat t thc tin mi khc phuc c quan im
siu hnh trong nhn thc va hanh ng, bi l thc tin bin i s thc hin qua trnh
sang loc, ao thi i vi ly lun; nhng quan im nao t ra li thi, khng ap ng nhu
cu thc tin cua xa hi, s phi nhng ch cho cai mi, cai hp ly.
4. Thng nht tnh cch mng vi tnh khch quan khoa hc; v kh l lun ca giai
cp v sn
La hoc thuyt mang y nghia ci tao th gii, trit hoc Mac ngay t khi ra i a
thm nhp vao cac phong trao qun chung, tr thanh mt hoc thuyt tao nn nh hng
su sc trong th gii ng ai. Xet t goc ly lun gii phong, trit hoc Mac la chu
nghia nhn vn at n tm cao mi, hnh thanh trong iu kin xa hi t sn, nhng
thng qua hin thc u tranh cua giai cp v sn a d bao v mt xa hi ly tng, hay
mt lin hp ma o s phat trin t do cua mi ngi la iu kin cho s phat trin t
do cua tt c moi ngi (M & , t. 4, CTQG, 1995, tr. 628). im chung cua chu nghia
nhn vn th hin ch xem con ngi la im xut phat, va gii phong con ngi la muc
ich cui cng. Tuy nhin khng co chu nghia nhn vn danh cho moi thi ai. Chu nghia
nhn vn macxit khac vi chu nghia nhn vn tru tng kiu Phoibc, hay chu nghia
cng sn khng tng kiu Xanh Ximng (Saint Simon), Phuri (Fourier), Ooen (Owen)
v ni dung ln phng thc bin kh nng thanh hin thc, bin y tng gii phong
thanh ly lun khoa hoc v s gii phong. S khac bit nay c phn tich trong nhiu tac
phm, t H t tng c, Tuyn ngn ca ng cng sn n Chng uyrinh,
Ph phn cng lnh Gta va nhiu bai vit khac cua Mac va ngghen.
Trit hoc do Mac va ngghen xy dng la ly lun gii phong cua giai cp v sn.
209

5. S thay i tnh cht v i tng ca trit hc, quan h gia trit hc v cc

khoa hc c th, chuyn bit
S ra i cua trit hoc Mac gop phn lam thay i quan nim v tinh cht va i
tng cua trit hoc, v quan h gia trit hoc vi cac khoa hoc cu th. Vn la ch, vao
thi c ai, do trnh nhn thc chung hay cn thp, tri thc khoa hoc cn nm trong tnh
trang tn man, s khai, nn trit hoc, do c im cua mnh, c xem nh dang tri thc ly
lun duy nht, gii quyt thay nhng vn ma l ra thuc pham vi cua cac khoa hoc cu
th. Trit hoc ong vai tr khoa hoc cua cac khoa hoc, cn cac trit gia th c nhn
nhn nh nhng bc thng thai am tng moi th (mc d chinh nha trit hoc cng ch
nghi v bn thn nh nhng k khao khat chn ly, mong mun vn n s thng thai,
hay yu mn s thng thai, vn la c quyn cua thn linh ). Quan nim y tn tai kha
lu trong lich s, ma h thng Hghen la s th hin hoan bi nht, xet t ni dungc in
truyn thng. Tuy nhin ngay t cui thi ai Phuc hng, trong i sng khoa hoc a din
ra qua trnh chuyn bit hoa, ca th hoa, a n s ra i cac nganh khoa hoc cu th,
chuyn bit, vi h thng ly lun ca mnh. Vi thi gian trit hoc t b dn vai tr khoa
hoc cua cac khoa hoc, hay th tri thc bao trm nao o. Th gii quan trit hoc, vi tinh
cht tng hp, tinh h thng va tinh khai quat hoa vn co t lich s, tip tuc cng vic cua
mt linh vc nhn thc c th trong s lin minh ngay cang bn cht vi cac khoa hoc cu
th, chuyn bit. Trong lin minh theo cach hiu mi cac khoa hoc cu th em n cho trit
hoc cht liu sng, nh o ma cac nha trit hoc a ra nhng lun im, nhng gii thich
v s vt mt cach hp ly, co cn c; ng thi t cac d liu cua qua kh, hin tai, ho
cng cac nha khoa hoc gi m, d bao v nhng vn cua tng lai. V phn mnh trit
hoc tac ng n cac khoa hoc t nhin - lich s phng din th gii quan va phng
phap lun. Cach hiu mi v tinh cht va i tng cua trit hoc, lin minh gia trit hoc
vi cac khoa hoc cu th, c trnh bay trong cac tac phm va bai vit tiu biu nh Gp
phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen. Li ni u, Chng uyrinh, Bin
chng ca t nhin, Ltvch Phoibc v s co chung ca tit hc c in c
Trong thi ai ngay nay s tac ng nay tr nn r rang hn nh s phat trin manh
m cua tri thc khoa hoc, rt cn s inh hng tm mc cua ly lun trit hoc, vt ra
khi ranh gii hp tng i cua khoa hoc chuyn bit.
hiu r hn bc ngot cach mang do Mac va ngghen thc hin, cn tm hiu
hai vn sau: 1)Lnin a phat trin trit hoc Mac nh th nao trong th k XX? 2) Chu
nghia Mac a c vn dung nh th nao trong iu kin Vit Nam, c bit trong qua
trnh u tranh gianh c lp, tin hanh hai cuc khang chin chng xm lc va xy dng
nha nuc phap quyn XHCN?
IV. Giai on Lenin trong s pht trin ca trit hc mcxt
1. Mt s c im ca giai on Lenin
Xet t bnh din kinh t, chinh tri, xa hi, trit hoc Mac ra i vao nhng nm 40 cua
th k XIX, khi chu nghia t bn ang thi k phat trin n inh - thi k canh tranh t
do. Cuc cach mang khoa hoc - k thut a thuc y nhip phat trin cua xa hi, tao nn
nhng bin i cn bn trong lc lng sn xut. Cac nha t tng t sn tuyn b rng
cach mang xa hi khng cn cn thit, thay vao o la y manh nhng ci cach mang tinh
cach mang trong kinh t, khoa hoc, vn hoa, cung c nha nc phap quyn t sn va h t
tng cua no. Tuy nhin, cng nh bt k mt xa hi co cac giai cp i khang nao, xa hi
t sn n lt mnh lai i mt vi nhng mu thun ni tai, ma vic gii quyt chung i
hi mt lc lng xa hi ai din cho xu th phat trin tin b cua lich s. Cuc u tranh
cua giai cp v sn chng lai s ap bc t sn tr nn tt yu, m ra trin vong ci tao xa
hi hin tn bng sc manh cua qun chung nhn dn rng rai, lin minh vi giai cp tin
phong y. La d bao khoa hoc v tng lai cua nhn loai, da trn s phn tich cac cht
liu sng ng cua thi ai t bn, rut ra cac quy lut khach quan cua tin trnh lich s - xa
210

hi, chu nghia Mac cn c tip tuc b sung, iu chnh, hoan thin trong nhng iu
kin lich s khac. Trn thc t ngay t nhng nm 80 cua th k XIX, khi thay Mac ganh
vac cng vic t chc va lanh ao phong trao cng nhn, ngghen a tin oan v kh
nng i mi mt s lun im cua chu nghia Mac, nhn thc lai con ng va phng
thc tin hanh cach mang v sn, nh hai ng tng nu ra trong Tuyn ngn ca ng
cng sn, ao su hn na cac vn cua phep bin chng va ly lun nhn thc.
ngghen cng ph phan c chu nghia giao iu (dogmatism) ln chu nghia xet lai
(revisionism) trong phong trao cng nhn nh hai thai cc cua s xa ri chu nghia Mac.
c im ni bt cua chu nghia giao iu la tinh tru tng, phi lich s va gn lin vi
phng phap t duy siu hnh. Chu nghia giao iu xem cac nguyn ly a c xac lp la
nhn chn ly tuyt nh, bt bin, lun lun ph hp vi moi iu kin, khng cn bt k
s phat trin nao. Chu nghia xet lai, xut hin trong phong trao cng nhn t nhng nm 50
- 60 c th k XIX, i hi xet lai c s kinh t, chinh tri va trit hoc cua chu nghia Mac,
bac b hang loat lun im nn tng cua no. Hoat ng cua ngghen gop phn ph bin
mt cach su rng chu nghia Mac vao nhiu nc chu Au va c bn ngoai chu Au. Khi
chu nghia Mac c truyn ba vao nc Nga, no c nhng ngi dn chu - xa hi Nga
lam su sc thm bng thc tin cach mang Nga va phong trao dn tc cua cac nc thuc
ia. .
Cui th k XIX - u th k XX chu nghia t bn t giai oan canh tranh t do
chuyn sang giai oan c quyn vi nhng thay i trong hoat ng kinh t va t chc
qun ly, qua trnh tp trung sn xut. S xut hin cac tp t bn xuyn quc gia, a quc
gia tao ra kh nng hnh thanh h thng kinh t th gii mi. Tinh cht quc va tinh cht
phat trin khng ng u cua chu nghia t bn giai oan nay th hin nhng cuc chin
tranh gianh quyn ba chu th gii ngay cang quyt lit v mc , m rng v quy m.
Mu thun gia cac cng quc t bn tr (c, Nht) va cac nc phat trin sm
hn, co mt khu vc thuc ia rng ln, a a n chin tranh th gii, bin hang triu
ngi lao ng, c chinh quc ln thuc ia, thanh nan nhn cua no. Gii y cuc
u tranh ci tao xa hi gn lin vi cuc u tranh gii phong cua cac dn tc thuc ia;
c im nay khin cho kh nng cach mang (cua giai oan Mac - ngghen) chuyn thanh
hin thc cach mang trong pham vi ln, li cun nhiu nc, nhiu dn tc, nhiu lc
lng xa hi tham gia. Bc tranh lich s mi a c xac lp, cn co nhng ly gii khac
vi trc y.
Cng vi nhng chuyn bin kinh t, chinh tri, xa hi, trong khoa hoc va trit hoc
thi k nay cng din ra nhng thay i bc ngot.
Khoa hoc t na sau th k XIX tr i phat trin nh v bao, nhng thanh tu cua
khoa hoc khng ch gii phong sc lao ng, ma cn thay i c phng thc t duy cua
con ngi. . Tuy nhin nhng kham pha trong khoa hoc t nhin, nht la trong vt ly hoc
lai keo theo cac biu hin khung hong v th gii quan, nghia la chung pha v nhng
quan nim li thi, song nhng quan nim ph hp cha kip xut hin ngay trong u cac
nha khoa hoc - chu th cua nhng phat minh.
+ S bng n hang loat hoc thuyt trit hoc phi c in - hin ai phng Ty vi
nhng nhan mac khac nhau, t khuynh hng phi duy ly n khuynh hng duy ly khoa
hoc, t chu nghia thc dung n chu nghia kinh nghim ph phan, t nhng mm mng
cua chu nghia hin sinh n thuyt Freud
+ Tinh cht phc tap cua bc tranh trit hoc phn anh nhng din bin cua i sng
chinh tri - xa hi ln ranh gia hai th k. Chu nghia phiu lu khng tng an xen vi
chu nghia thn bi va chu nghia bi quan lich s; chung cn c ph phan va khc phuc
tng bc trn c s th gii quan va phng phap lun cua trit hoc duy vt bin chng.
Lenin va nhng ngi ng chi cua ng mt mt kin tr cac lun im nn tng cua
chu nghia Marx, mt khac phat trin, b sung va iu chnh mt s ni dung cua no cho
211

ph hp vi iu kin lich s th k XX, trc ht la iu kin lich s nc Nga.

2. Ba thi k nh ca giai on Lenin
a) Thi k 1893 - 1907
Ni dung chu yu la chng phai dn tuy va nhng ng minh cua no, vach ra nhng
sai lm v th gii quan va phng phap lun cua chu nghia v chinh phu, chu nghia cng
sn nng dn, chu nghia duy kinh t, chu nghia Marx hp phap, t o tip tuc phat trin
nhng lun im cua chu nghia duy vt bin chng v t nhin ln xa hi. Mt s tac phm
tiu biu thi k nay: Nhng ngi ban dn la th nao va ho u tranh chng nhng
ngi dn chu - xa hi ra sao ? (1894), Chung ta t b di sn nao ?(1897),Lam g ? (1902)

b) Thi k t 1907 n trc Cach mang thang Mi 1917

+Sau tht bai cua cach mang 1905 - 1907 tnh hinh nc Nga tr nn phc tap. S
thoai trao cua cach mang va s tri dy cua cac lc lng phn ng va c hi la hai vn
ni bt nht. Nm 1914 chin tranh th gii ln th nht n ra. Cuc chin tranh gop
phn lam cho nc Nga, khu yu nht cua chu nghia t bn tr nn kit qu. Nhng mu
thun khng th dung ha c gia cac lc lng xa hi a lam dy ln cao trao cach
mang mi cua qun chung nhn dn di s lanh ao cua ng Bnsvich. Cach mang
thang Mi n ra va thanh cng vao ngay 7/11/1917.
+Mt s tac phm chu yu: Chu nghia duy vt va chu nghia kinh nghim ph phan
(vit 1908, xut bn 1909); But ky trit hoc (tp ghi chep trong khong thi gian t 1914 1916); Chu nghia quc vi tinh cach la giai oan tt cng cua chu nghia t bn (19160;
Nha nc va cach mang (1917)
c) Sau cach mang thang Mi
Lenin tip tuc phat trin chu nghia duy vt bin chng va chu nghia duy vt lich s,
chu trong nhiu n bin chng cua s phat trin xa hi. Sau khi a ra NEP (chinh sach
kinh t mi) nc Nga ha hn nhng bc phat trin ph hp vi iu kin cua mnh va
bi cnh chung cua th gii. Lenin tuyn rng toan b quan nim cua chung ta v chu
nghia xa hi a thay i v cn bn. Mt s tac phm tiu biu: Bnh u tri t khuynh
trong phong trao cng sn (1920), V chinh sach kinh t mi (1921), V tac dung cua chu
nghia duy vt chin u (1922)
Trit hoc Marx - Lenin la mt h thng m, cn c tip tuc b sung, phat trin
theo tinh thn k tha va c loc b bin chng. Moi y tm thng hoa trit hoc Marx Lenin bng s phn tich mt chiu, mang nng tinh giao hun, la trai vi con ng bin
chng vn co cua no.
V. Nhng vn ca trit hc Mc - Lnin sau Lnin; trit hc Mc - Lnin vi
tnh cch l h thng m
1. Nhng vn ca trit hc Mc - Lnin sau Lnin
2. Trit hc Mc - Lnin l mt h thng m
hiu tinh m cua trit hoc Mac - Lnin, chu nghia Mac - Lnin noi chung cn tinh
n: 1) bn cht cua bc ngot cach mang do Mac va ngghen thc hin, s i lp co
tinh nguyn tc gia phep bin chng cua Mac va phep bin chng duy tm Hghen, s
i lp gia chu nghia duy vt trit va hnh thc c cua chu nghia duy vt; 2) quan im
cua cac nha sang lp chu nghia Mac v s cn thit b sung, phat trin chu nghia Mac
trong nhng iu kin lich s cu th, trong tng quc gia, khu vc khac nhau; 3) thc tin
vn dung chu nghia Mac - Lnin, nhng bai hoc kinh nghim t qua trnh o. Mt trong
nhng bai hoc xng mau la s khung hong va sup m hnh chu nghia xa hi Lin X
va ng u.
212

Bi c thm: CHU NGHA GIAO IU - THC CHT VA HU QU CUA

N
S nghip i mi, qua trnh cng nghip hoa, hin ai hoa t nc trong bi cnh
toan cu hoa va hi nhp t ra hang loat vn v nhn thc, trong o co c vic anh gia
cac sai lm ly lun trong qua kh, rut ra nhng bai hoc cho hin tai va tng lai. Nhn lai
chu nghia giao iu - mt trong nhng tac nhn a n s khung hong ly lun cua chu
nghia xa hi tai Lin X va Vit Nam nhng nm 80 cua th k XX - co th thy rng khi
nao gia tri khoa hoc cua mt hoc thuyt bi bin thanh tin iu, thanh th chn ly tuyt nh,
khng cn n s thm inh va s phn bin cua cuc sng, khng cn tip tuc c b
sung, phat trin sang tao, cu th hoa trn mnh t trn tuc, hin thc, th khi y tinh inh
hng, tinh gi m cua no bin thanh tinh giao hun thun tuy, mt chiu, va, nu hoc
thuyt - tin iu o tr thanh ly lun nn tng, chinh thng, th s tac ng cua no n sinh
mnh chinh tri cua c mt dn tc, mt ch xa hi la kho tranh khi, lai hu qu cho
nhiu th h, nht la khi no i vao li sng, tac phong cng vic, ong vai tr nhng chun
mc, nhng gia tri khng th bac b. Vy thc cht chu nghia giao iu la g? u la ci
ngun lich s cua no? Co hay khng hin tng chu nghia giao iu mi, hay nhng
bin tng cua chu nghia giao iu trong nhn thc va hoat ng thc tin hin nay?
Tnh gio iu tri vi bn cht ca ch ngha Mc - Lnin
Trong Nhng bng ma ca Mc nha tng lai hoc ngui Phap G. ria (Jacques
Derida) a suy nghi nh th khi ph phan hin tng ong vai Mac chng lai Mac, v
hiu hoa mt sc manh tim tang, qua o ch r, chu nghia cc quyn (ria am ch m
hnh chu nghia xa hi Lin X - Ngi vit) a lam cho tinh thn macxit tri qua nhng
cn au lich s (G. ria: Nhng bong ma cua Mac. Nxb Chinh tri Quc gia va Tng
cuc II B Quc phng, Ha Ni, 1994 7, 207 - 208, 218). ria cho rng s sup chu
nghia xa hi hin thc tai Lin X la s gia t mt m hnh, ch khng phi s oan tuyt
i vi mt di sn, ma gia tri cua no th hin tinh thn ph phan va s cu th mi, s
khai sang nh mt m bo cho tng lai. Nha tng lai hoc ku goi:Tr lai Mac, chung
ta hay oc ng nh oc mt nha trit hoc vi ai (G. ria: Nhng bong ma cua Mac.
Nxb Chinh tri Quc gia va Tng cuc II B Quc phng, Ha Ni, 1994 7, 78), va noi thm
rng cn oc phn sinh ng nht, cach mang nht, phn m hng cho cuc sng. ria
a nhn din mt trong nhng c tinh c bn cua chu nghia Mac la tinh m va tinh sang
tao khng ngng, do o ng em di lp chu nghia Mac cua Mac va chu nghia Mac bi
xuyn tac, hay chu nghia Mac giao iu, ng thi khng inh rng s khac nhau gia
chu nghia Mac nguyn bn va chu nghia Mac bi xuyn tac la ch cai th nht ly thc
tin lam tin xut phat, cn cai th hai th ngc lai. anh gia cua ria v Mac co
tinh thuyt phuc v mt lich s. Tht vy, ngay trong hai tac phm vit chung u tin cua
Mac va ngghen la Gia nh thn thnh va H t tng c hai ng a a ra tuyn
ngn v trit hoc mi thay cho th trit hoc bay ln cao trn cuc sng, tc trit hoc t
bin cua Hghen (Hegel) va phai Hghen tr. Ph phan thc lun lgic cua Hghen,
Mac va ngghen nhn manh rng khng phi cuc sng din ra theo nhng thc lun
sn co cua t duy, ma ngc lai nhng lun y cn thng xuyn iu chnh cho ph
hp vi thc tin lun bin i. Trong Tuyn ngn ca ng cng sn, Mac va ngghen
cp n s vn dung sang tao cac nguyn ly cua chu nghia cng sn vao iu kin cu
th cua mi nc vi nhng chin lc va sach lc thich hp (xem C. Mac va Ph.
ngghen: Toan tp, t. 4. Nxb Chinh tri Quc gia, Ha Ni, 1995 11, 627). Nh vy bnh
din nhn thc va hoat ng thc tin nhng ngi sang lp chu nghia Mac lun nhn
manh s cn thit i mi thng xuyn phng thc tin hanh cach mang v sn, khng
chp nhn s khun mu, giao iu, cng nh t tng phiu lu chinh tri di nhng bin
213

tng tinh vi cua no nh chu nghia t do cp tin va chu nghia v chinh phu trong mt s
t chc cng nhn. Phep bin chng duy vt, c vn dung vao vic phn tich tin trnh
lich s - xa hi va hin thc hoa cac ly tng dn chu, nhn vn, a la minh chng sng
ng cho tinh m va tinh sang tao cua chu nghia Mac. Chng phi ngu nhin ma nha trit
hoc anien Benxai nhn manh tinh vt trc thi ai cua Mac la a phat minh ra
cach vit mi v lich s. Cach vit mi y khng xem xet lich s nh nhng lat ct
tach ri nhau, dt oan, thiu nhng mi lin h va tac ng ln nhau gia cac thi ai,
hay thi vi hoa lich s, bin lich s thanh bn trng ca cua tinh thn ph bin, siu vit,
hoan toan ly tng chu nghia. Qua trnh t duy lai t duy ng nghia vi vic cng
pha nhng tan tich bo thu cui cng cua h thng Hghen, c ci bin trong phai
Hghen. Benxai vit:Vn t nay la phi xem xet lich s mt cach nghim tuc, khng
cn vi tinh cach la s tru tng hoa tn giao, trong o nhng ca nhn sng la nhng sinh
vt thp hn, ma vi tinh cach la s phat trin hin thc cua nhng quan h xung t nhau
(anien Benxai: Mac ngi vt trc thi ai. Bn dich cua Pham Thanh, Nguyn Vn
Hin, L Xun Tim. Nxb Chinh tri Quc gia, Ha Ni, 1998 1, 37). Cach vit mi v lich
s mt mt xut phat t phng thc sn xut x hi, cn c vao o ma nhn thc c
quy lut xa hi ph bin, chi phi s vn ng va phat trin cua cac hnh thai kinh t - xa
hi, mt khac, vt qua li mn cua cach tip cn may moc - siu hnh va quan nim duy
tm v lich s, vn thng tri trong lich s t tng cn ai.
V. I. Lnin va H Chi Minh la mu mc cua s vn dung va phat trin sang tao chu
nghia Mac vao iu kin cu th cua mi nc. i vi Lnin, bo v cac nguyn ly cua
chu nghia Mac va bin no thanh th c tin khng tuyn b la hai s vic hoan toan i lp
nhau. Bo v chu nghia Mac, Lnin ph phan phung an Nga cua chu nghia xa hi do
phai Dn tuy thc hin, v theo ng, phng an o a khng xem xet mt cach khach quan,
khoa hoc s phat trin cua cac hnh thai kinh t - xa hi, khng nhn thc ung n mi
quan h bin chng gia cai ph bin va cai c th, gia tinh thng nht va tinh a dang
trong s vn ng xa hi bnh din toan cu va dn tc, quc gia. Chng lai nhng toan
tinh tm thng hoa chu nghia Mac, Lnin ch ra him hoa cua vic bin chu nghia Mac
thanh th tn giao c bit, ma o nhng ngi cng sn ong vai nhng linh muc ,
cn hoc thuyt macxit th c soan lai thanh nhng mnh mang tinh giao hun, nh
nhng li thing trong Kinh Thanh. m trc cua Cach mang thang Mi nm 1917
Lnin va nhng ng chi cua ng u tranh khng khoan nhng chng c chu nghia c
hi, chu nghia ci lng ln nhng biu hin cua chu nghia giao iu, nhng toan tinh ap
t m hnh cua phong trao cng nhn Ty Au vao nc Nga, Ty Au hoa cach mang Nga,
hay vn dung rp khun, may moc cac nguyn ly cua chu nghia Mac vao cac nc, b qua
nhng iu kin lich s cu th. . Lnin nhn manh:Chung ta khng h coi ly lun cua Mac
nh la mt cai g a xong xui hn va bt kh xm pham; trai lai, chung ta tin rng ly lun
o ch t nn mong cho mn khoa hoc ma nhng ngi xa hi chu nghia cn phi phat
trin hn na v moi mt, nu ho khng mun tr thanh lac hu so vi cuc sng Ly
lun cua C. Mac ch ra nhng nguyn ly ch ao chung, cn vic ap dung nhng nguyn
ly y th, xet ring tng ni, Anh khng ging Phap, Phap khng ging c, c
khng ging Nga (V. I. Lnin: Toan tp, t. 4. Nxb Tin b, Matxcva, 1974, ting Vit
9, 232).
Thng li cua nhn dn Vit Nam trong Cach mang thang Tam nm 1945 va hai cuc
khang chin chng ngoai xm di s lanh ao cua ng Cng sn Vit Nam cng la kt
qu tt yu cua s vn dung sang tao va s phat trin chu nghia Mac, s nhn thc ung
n bin chng cai ph bin va cai c th. Ngay t nhng nm 20, ch sau mt thi gian
ngn i t chu nghia yu nc n chu nghia cng sn, Nguyn Ai Quc, luc y hoat ng
trong Quc t Cng sn, a nhn ra va ph phan nhng biu hin cua s rp khun may
moc, cua tinh hnh thc trong vic vn dung chu nghia Mac vao cac nc phng ng,
trong o co Vit Nam. Ngi i hi b sung c s lich s cua chu nghia Mac bng dn
214

tc hoc phng ng, nghia la bng s hiu bit v truyn thng vn hoa, li sng, tinh
cach, tm ly, bn sc cua ngi phng ng, cu th hoa va ci bin nhng lun im co
tinh inh hng chung thanh h thng ly lun thich hp cho tng nc. Ngi khng
inh:D sao th cng khng th cm b sung c s lich s cua chu nghia Mac bng
cach a thm vao o nhn t liu ma Mac thi mnh khng th co c.
Mac a xy dng hoc thuyt cua mnh trn mt trit ly nht inh cua lich s, nhng
lich s nao? Lich s chu Au. Ma chu Au la g? o cha th la toan th nhn loai (H
Chi Minh: Toan tp, t. 1. Nxb Chinh tri Quc gia, Ha Ni, 2000. 12, 465).
i vi nhng nha macxit s linh hoat la yu t m bo thanh cng trong phong
trao cach mang. Linh hoat nm bt thi c, linh hoat thay i sach lc trong nhng thi
im mang tinh bc ngot, linh hoat trong vic hoach inh ng li phat trin cua t
nc - tt c nhng quyt sach chinh tri u da trn s hiu bit s vt va tin liu nhng
chuyn bin tip theo cua chung. Luc sinh thi Lnin khng di mt ln thay i sach
lc cach mang, va mi s thay i u em n thanh cng. Th nht, sach lc bin
chin tranh quc thanh ni chin cach mang a tao nn bc ngot quan trong trong
phong trao u tranh lt nn qun chu, tao tin cho cach mang thang Mi. Th hai,
NEP (Chinh sach kinh t mi) la s thay th kip thi chinh sach Cng sn thi chin, m
rng hn khng gian cho qua trnh dn chu hoa i sng xa hi trong bi cnh sau ni
chin va chng can thip t bn ngoai. Th ba, di chuc chinh tri cua Lnin v s cn thit
thay i quan nim v chu nghia xa hi, nhm lam cho nc Nga tr thanh mt nc co
vn hoa, hiu theo nghia rng cua t o. Vao nm 1923, Lnin ch mi t vn v nhn
thc lai chu nghia xa hi; ng cha kip thc hin no, ma k vong vao cac th h sau. Tinh
linh hoat a c Lnin uc kt thanh nguyn tc:iu c bn trong chu nghia Mac la
bin chng cach mang. Thc hin cach mang la phep bin chng, th hin s linh hoat
(V. I. Lnin: Toan tp, t. 45. Nxb Tin b, Matxcva, 1978, ting Vit 10, 430).
Nh vy, xet qua trnh hnh thanh va phat trin cua chu nghia Mac, t khi Mac va
ngghen thc hin bc ngot cach mang trong lich s t tng nhn loai, n khi chu
nghia Mac c k tha va vn dung vao iu kin cu th cua cach mang Vit Nam, co th
khng inh rng chu nghia Mac la mt h thng m. Tinh m nay c chng minh khng
ch bng nhng suy lun thun tuy ly thuyt, ma thng qua hoat ng thc tin cua qun
chung nhn dn di s lanh ao cua ng cng sn, khng ch bng nhng li bin minh
theo quan im chinh thng, ma c chinh nhng nha Mac hoc phng Ty, nhng
ngi khng ng trn lp trng cua chu nghia Mac, tha nhn va anh gia cao. Chu
nghia Mac, ma phep bin chng la linh hn sng ng cua no, v thc cht khng chp
nhn chu nghia giao iu di bt k hnh thc nao.
Th nhng tai sao chu nghia giao iu xut hin va trong mt thi gian dai chi phi
i sng chinh tri - xa hi tai cac nc theo m hnh chu nghia xa hi Lin X, trong o co
Vit Nam? Cn xem xet chu nghia giao iu, c bit la chu nghia giao iu chinh tri, nh
mt hin tng tt yu, gn vi nhng iu kin lich s, vi trnh nhn thc, vi nhng
tac ng mang tinh dy chuyn t bn ngoai, va vi c yu t tm ly na, t o rut ra
nhng bai hoc b ich cho s nghip i mi t nc trong th gii y bin ng hin
nay.
Ch ngha gio iu v s sp ca m hnh ch ngha x hi ca quyn, quan
liu, bao cp
Thut ng chu nghia giao iu (dogmatism, xut phat t ting Hy Lap - dogma,
nghia la kin gii, hoc thuyt, li day, phan quyt v. v) dng ch mt kiu t duy phn
lich s, phn bin chng, s hoa mt cach cng nhc, ma o s phn tich va anh gia
cac vn ly lun va thc tin a khng tinh n nhng din bin hin thc cu th, bi
cnh khng gian va thi gian, do o ri vao phng phap lun siu hnh, chu nghia duy
215

tm, duy y chi va tin ngng lun. phng din trit hoc thut ng chu nghia giao iu
do cac nha sang lp chu nghia hoai nghi tai Hy Lap c ai la Pirn (Pyrrhon) va Dnng
(Zenon) a ra. Ho chu trng treo lng phan quyt, phu nhn kh nng cua tri thc
chn ly, t tt c cac vn a c tha nhn ph bin vao s hoai nghi, kt an tt c
nhng nha trit hoc thit lp cac mnh va cac kt lun khai quat v bn cht s vt. S
ra i cua chu nghia hoai nghi vao thi k Hy Lap hoa la biu hin phn ng cc oan
trc tnh trang khung hong gia tri, hay khung hong lng tin cua con ngi i vi trt
t xa hi hin tn, s bt lc cua tri thc khoa hoc trong vic ly gii thc trang o, va tm
kim li thoat cho ca nhn. Song, khac vi chu nghia hoai nghi, tinh thn hoai nghi lai la
yu t cn thit nhm chng lai chu nghia giao iu, m ng cho kham pha khoa hoc.
in hnh cho tinh thn nay la hoi nghi lun x hi trong t tng nhn vn Phuc hng
(hoai nghi cac tin iu thn hoc v muc ich cuc sng, cng nh hnh thc tri thc trung
c, tc chu nghia kinh vin) va Cn ai Ty Au (hoai nghi, i ti phu nhn cac h thng va
phng phap li thi, xy dng h thng va phng phap nghin cu mi, kich thich nng
lc tri tu cua con ngi). iu o co nghia la do nhu cu nhn thc va hoat ng thc tin
ma trong lich s t tng nhn loai chu nghia giao iu lun vp phi s phn ng vi
nhng mc khac nhau, ma mt trong s o la khuynh hng hoai nghi (thay v tip thu,
chp nhn v iu kin), t hoai nghi mt cach cc oan (chu nghia hoai nghi) n hoai
nghi trn c s khoa hoc. Theo Hghen (Hegel), chu nghia giao iu va phng phap t
duy siu hnh co mi lin h mt thit vi nhau. Chu nghia giao iu tip thu mt cach thu
ng, may moc nhng nguyn ly sn co, thn thanh hoa chung, bin chung thanh nhng tin
iu, ch cn hoc thuc va vn dung. Cac cuc tranh lun co th din ra, nhng khng v
muc ich tm kim chn ly mi, ma chng qua la nhm chng minh cho chn ly a co sn,
a c xac inh la chinh thng duy nht!
C s nhn thc lun cua chu nghia giao iu la thai mt chiu i vi chn ly,
bin tt c cac yu t ham cha trong no thanh cai tuyt i, siu vit, khng chiu s quy
inh cua nhng iu kin khng - thi gian lich s, xem nh tinh tng i. V th chu
nghia giao iu khng tranh khi cn bnh chu quan, v oan va s ap t trong anh gia
s vt. phng din tm ly, chu nghia giao iu hnh thanh la do s sng bai m quang
cac t tng, hoc thuyt, cac phng phap nhn thc va hoat ng thc tin, c xac lp
mt ln, trong nhng iu kin lich s nht inh. S sng bai o mt khi tr thanh thoi
quen, li sng, chun mc va inh hng i vi ca nhn th tht kho t b. Ci ngun xa
hi cua chu nghia giao iu gn lin vi nhu cu cua mt giai cp, tng lp, ca nhn duy tr
va cung c lp trng, quan im, cng nh vi th cua mnh. Chu nghia giao iu xut
hin khi mt lc lng xa hi v muc ich bo v cac nguyn ly a khng chp nhn s
phn bin cua xa hi, trit tiu tinh thn tranh lun, ct t mi lin h vi cac hoc thuyt,
trao lu t tng khac, va kt qu la ly lun tach ri thc tin. Trong tac phm Nhng
ngi bn dn l th no v h u tranh chng nhng ngi dn ch - x4 hi ra sao?
Lnin i hi cac nha cach mang trau di kh nng t duy ly lun bng cht liu thc tin
sng ng, ch co nh vy mi tranh c chu nghia giao iu. ng nhn manh:Khng
th co chu nghia giao iu ni nao ma tiu chun yi cao va duy nht cua hoc thuyt la
s ph hp gia no vi qua trnh thc t cua s phat trin kinh t - xa hi(V. I. Lnin:
Toan tp, t. 1. Nxb Tin b, Matxcva, 1974, ting Vit 8, 383).
Chu nghia giao iu, do ch bt chp s phat trin xa hi, bam ly hang loat nguyn
ly c xa, nn khng cn cach nao khac la da vao nhng mnh tru tng - siu hnh,
tc nhng chn ly sao rng bt bin; cang tru tng - siu hnh th cang tranh c s
anh gia va ph phan khach quan, thng qua cht liu do thc tin em n.
Chu nghia giao iu va nhng biu hin cua no trong hoat ng thc tin la mt
trong nhng tac nhn dn n s khung hong va sup cua m hnh chu nghia xa hi
Lin X. Thc ra nn goi m hnh Lin X la hnh mu, khun mu cho ung vi bn
cht cua no, bi l Lin X a t xem mnh la khun mu duy nht cho cac nc la chon
216

con ng xa hi chu nghia, trong o co Vit Nam. Nhng nc nao khng chp nhn
hnh mu y u bi c lp khi h thng, ma hat nhn cua no la khi SEV (Hi ng tng
tr kinh t). Chu nghia giao iu co mi lin h vi chu nghia bo thu va phng phap siu
hnh, tc xem xet cac s vt, hin tng trong trang thai ngng ong, bt chp nhng i
hi cua thc tin, bin cac nguyn ly khoa hoc thanh nhng cng thc cng nhc, bt bin.
phng din ly lun biu hin d thy nht cua chu nghia giao iu la qua trnh chun
ha sinh hoat t tng mt cach may moc nhn danh thng nht quan im, song thc ra
la ngn chn s hnh thanh cai mi, cai tin b, cai ph hp vi thc tin lun bin i.
Th im qua thc trang nay tai Lin X trong 70 nm tn tai cua chu nghia xa hi hin
thc, t o hiu r hn tac hai cua chu nghia giao iu tai Vit Nam thi k trc i
mi. Chun hoa sinh hoat t tng theo mtip bt bin, inh sn, s thng tri cua chu
nghia giao iu, theo cac nha ly lun xvit trong Hi nghi Nhn t con ngi trong iu
kin ci t va i mi chu nghia xa hi, t chc tai nhexc nm 1989, la nguyn nhn
chinh cua s ngng ong, n iu va ngho nan trong linh vc vn hoa, cac nganh khoa
hoc xa hi va nhn vn. V mt tm ly, no tao ra nhng c ch i vi chu th sang tao va
bin thanh phn ng kho kim soat di tac ng t bn ngoai. Cc t va cc hu din
ra cng luc trn din an ly lun m trc s sup m hnh chu nghia xa hi Lin X
la h qu tt yu cua chun hoa may moc va cac dn nen xa hi sut my thp nin. Nhiu
bai tham lun a ch ra khong trng vn hoa va nhng vng cm v tri thc do chinh
sach i vi cac nha ly lun va cac nha vn hoa ln ngay t sau nm 1917 gy ra. Cuc i
thng trm cua M. Bungacp, I. Baben, E. Giamiatin noi ln iu o. Bc th nht cua
chun hoa la quet sach tan d t sn ra khi nc Nga. Khong 2 n 2,5 triu ngi lu
vong, trong s o co rt nhiu ngi cha h la k th cua chinh quyn xvit, va khng it
nhng tn tui vi ai cua nn vn hoa Nga nh P. Bunhin, A. Kuprin, M. Xvetaepva, Ph.
Xaliapin, cha k cac nhatrit hoc va cac nha khoa hoc khac. Co luc vn ong ca Nha
hat ln, nim t hao cua nc Nga, c t ra, may ma n phut chot A. V. Lunatracski
can thip kip thi. Bc th hai, c bit ni ln sau khi Lnin mt, la ct t mi lin h
vi cac gia tri vn hoa do xa hi t sn tao ra. Vao u nhng nm 30 cac phng tin
thng tin ai chung tuyn b nn vn hoa xa hi chu nghia c xac lp, n cui nhng
nm 30 cach mang trong linh vc vn hoa xem nh hoan thanh, khng cn tan tich cua vn
hoa t sn theo cach hiu cua cac nha lanh ao luc y. Bc th ba cua chun hoa t tng
gn lin vi ci t trit h thng giao duc, chu trong c bit giao duc ly lun bc ai
hoc. Cac th h ni tip nhau c nhao nn trong mt l luyn t tngthng nht va
tuyt i tin tng, khng chp nhn bt k s lch chun nao, v bt k muc ich nao.
Cac nha kinh in cua chu nghia Mac c got o trn tria n mc ngi ta khng tai
nao tm thy o cuc hanh trnh t tng y kho khn, nhng t pha sang tao va sng
ng. Trit hoc Mac, theo I. V. Bextugiep, c bin soan cho cac trng ai hoc di
hnh thc giao hun, khng inh mt chiu, loai hn hang loat vn mi ny sinh trong
th gii hin ai, nu chung khng ph hp vi chun hoa t tng. Trong lich s trit hoc,
tac gi vit tip, tng tn tai quan nim v trit hoc nh khoa hoc ph quat, khoa hoc
cua cac khoa hoc, m cua cac khoa hoc, nhng khng mt trit gia nao t xem hoc
thuyt cua mnh la khoa hoc duy nht ung, hoc gn nh th, bi l cuc sng din ra v
bin i nhanh chng n mc l lun ch c th phn nh hin thc mc tng i
v khng t phong thnh cho mnh. Do nhu cu cua i sng xa hi ma mt s h thng
quan im c iu chnh co th ng vao hang ng cac khoa hoc (diu khin hoc,
chinh tri hoc). Tuy vy, trit hoc duy nht ung th ch co Ty Au Trung c va nc
ta (Lin X - Ngi vit). im lai lich s, c phng ng va phng Ty, khng co
nhng vng cm tuyt i trong t duy ly lun nh 70 nm di chu nghia xa hi hin
thc. Nhng vng cm cng c thit lp trong cac nganh khoa hoc xa hi - nhn vn
khac (T/c Cac vn khoa hoc chinh tri - xa hi, s 11/1990, ting Nga 2, 47 - 48). Chu
nghia giao iu thng qua chun hoa t tng mt cach cng nhc la hin tng ph bin
cac nc xa hi chu nghia theo m hnh Lin X. Vit Nam thi k trc i mi cng
217

khng phi la ngoai l. Mt khi cac yu t cua chu nghia giao iu trong ly lun ong vai
tr inh hng i vi hoat ng thc tin, th hu qu cua no la tao nn s ngng ong
trong cac linh vc hoat ng cua con ngi, t kinh t n chinh tri, xa hi. Hu qu o a
c bit n qua s sup cua m hnh chu nghia xa hi Lin X, m hnh ma nhiu nha
ly lun goi la ch ngha cc quyn, cn i vi chung ta, o la th chu nghia xa hi bi bin
dang bi s thng tri cua chu nghia giao iu va nhng sai lm ly lun khac. V kinh t, o
la qua trnh nht th hoa cac quan h kinh t, loai tr s hu ca nhn, buc ca nhn kt
an k t hu trong bn thn mnh, d cai bi kt an y trn thc t lai th hin nhng li
ich hin thc cua hang triu ngi (3. T/c Cac vn trit hoc, s 1/1991, ting Nga xem
3, 13 - 14). V chinh tri, o la s t c lp trong h thng khep kin, ong ca i vi phn
cn lai cua th gii. . Tt c u c bin minh bng cac lun chng mt chiu. Nhng y
kin mang tinh gi m co th bi quy chup la thiu lp trng, cn nhng d inh i mi
trong kinh t, chinh tri co th bi xem la xa ri con ng xa hi chu nghia. Cng vi chu
nghia giao iu, quan im bo thu chinh tri, Vit Nam va cac nc khac theo m hnh
chu nghia xa hi ca quyn, quan liu, bao cp, cn tn tai c chu nghia chu quan, hay chu
nghia khng tng chinh tri. C hai thai cc nay a c ng ta nhn din, ph phan
trong ai hi ln th VI (1986): Trong linh vc t tng, a bc l s lac hu v nhn
thc ly lun va vn dung cac quy lut ang hoat ng trong thi k qua ; a mc bnh
duy y chi, gin n hoa, mun thc hin nhanh chong nhiu muc tiu cua chu nghia xa hi
trong iu kin nc ta mi chng ng u tin. Chung ta a co nhng thanh kin
khng ung, tern thc t, cha tht s tha nhn nhng quy lut cua sn xut hang hoa
ang tn tai khach quan; do o, khng chu y vn dung chung vao vic ch inh cac chu
trng, chinh sach kinh t (ng cng sn Vit Nam: Vn kin ai hi ai biu toan quc
ln th VI. Nxb S tht, Ha Ni, 1987. 4, 27). Chu nghia giao iu va cn bnh chu quan,
duy y chi a dn n ch nhn thc va vn dung mt cach lch lac quy lut xa hi ph bin
- quy lut v s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn
xut. ng ta ch r tac hai cua chu nghia giao iu, s duy tr qua lu nhng cach thc
tip cn va phng phap t chc i sng xa hi, bt chp nhng bin i cua thc tin, va
nhn manh tinh cp thit cua i mi t duy, nhn thc lai m hnh chu nghia xa hi ph
hp vi iu kin cu th cua Vit Nam. V thi k tr tr trc i mi do s nhn thc va
vn dung may moc, giao iu m hnh Lin X vao thc tin Vit Nam, a co kha nhiu
bai vit t cac goc khac nhau, ti xin phep khng nhc lai y.
Qua trnh i mi v thc cht a t t nc trc tnh th hai chon mt - tn tai,
phat trin hay la cht. vt qua chu nghia giao iu i hi bn linh chinh tri, s dng
cm, tao bao, chp nhn c phng phap th - sai, nghia la chp nhn nhng tm ti, th
nghim, nhng bai hoc xng mau, kt hp vi s nhay ben khoa hoc, kip thi ra
nhng chu trng ung n, mang tinh liu phap i vi con ng phat trin cua dn tc
S sup m hnh chu nghia xa hi Lin X cho thy, chu nghia giao iu, may moc, s
theo ui mt cach thiu vn hoa (din at cua Lnin) m hnh duy nht cua chu nghia
xa hi, bt chp iu kin cu th va truyn thng cua mi nc, mi dn tc, a lam ngho
nhn thc v chu nghia xa hi, sa vao phng phap siu hnh trong vic gii quyt cac vn
thc tin. Bn canh o bai hoc lich s c rut ra t hin tng Lin X la: i mi chu
nghia xa hi ma t b vai tr lanh ao cua ng cng sn ng nghia vi vic anh mt
chu nghia xa hi theo quan im macxit; ngc lai, t khoac tm ao cua chu nghia xa hi
ln mt c th cha trng thanh, cha tng xng vi cai danh y, la biu hin cua chu
nghia chu quan, duy y chi. C hai thai cc nay u ang ph phan nh nhau, bi l chung
tao ra tm ly hut hng ln tht vong, gy nn cm giac bi la di qun chung nhn dn.
Dn tri cang cao, ngi ta cang khng th chp nhn th chu nghia chu quan y trong i
sng xa hi. Thc t cho thy, t khi a nguyn chinh tri c khi xng, bin ng cng
sn thanh thit ch chinh tri trong h thng dn chu ai nghi cua cai goi la chu nghia xa
hi nhn ao, dn chu, qua trnh khung hong cua chu nghia xa hi hin thc din ra nhanh
218

hn, a n s tan ra Lin bang Xvit ch sau gn ba nm. Tn goi chu nghia xa hi
nhn ao, dn chu tai ai hi ng cng sn Lin X ln th XXVIII vn ch la muc
tiu vn ng, la chon con ng; no cha kip ra i, mc d, nghich ly thay, nm
1936 chu nghia xa hi a c Xtalin tuyn b la thng li tai Lin X, nm 1961 (ai
hi XXII) c Khrutxp tuyn b la chin thng hoan toan va trit , i n xy dng
c s vt cht cho chu nghia cng sn, nhng nm 70 - Brginep vi chu nghia xa hi
phat trin, hay chu nghia xa hi chin mui!
Chu nghia Mac vn tip tuc tn tai di dang tr hoa, theo cach noi cua ria,
sau khi vt qua nhng cn au lich s, va tip tuc khng inh sc sng cua mnh th k
XXI. Vn t ra y la liu chu nghia giao iu, hay it ra la nhng bin tng cua no,
co cn nh hng n nhip phat trin xa hi trong iu kin hin nay khng? Chu
nghia giao iu hnh thanh trong nhng iu kin lich s nht inh, la mt phn cua lich
s, do o anh gia v no cn xut phat t nguyn tc toan din va nguyn tc lich s cu
th. Song, do ch t duy con ngi thng co tinh cht lac hu hn so vi nhng bin i
cua thc tin, nn chu nghia giao iu vn cn co iu kin tn tai, ma nu thiu cnh
giac, no co th tip tuc tac ng n mt b phn xa hi va gy ra nhng tn tht i vi
qua trnh i mi, cng nghip hoa, hin ai hoa t nc.
Nhn din nhng bin thi ca ch ngha gio iu trong iu kin hin nay
S sup cua m hnh chu nghia xa hi Lin X cho thy gia phi tr cua qua trnh
t chu nghia giao iu sang chu nghia phiu lu chinh tri, xa ri cac nguyn ly nn tng
cua chu nghia Mac. Chung ta a rut ra c nhiu bai hoc quy gia t qua kh, vt qua
cn chn ng chinh tri (din at trong Bao cao chinh tri tai ai hi IX cua ng cng
sn Vit Nam), vng bc i ln, at c nhiu thanh cng trong s nghip i mi, t
linh vc kinh t n chinh tri, xa hi, vn hoa, t i ni n i ngoai. Nhng thanh cng
o chng t s nhn thc va vn dung ung dn bin chng cai ph bin - cai c th, va
chu ng va tich cc hi nhp vi th gii, ph hp vi xu th vn ng chung cua lich s,
va kin inh s la chon con ng phat trin cn c trn nhng net c th lich s va
iu kin cu th cua t nc. Bao cao chinh tri cua ng tai ai hi ln th IX nhn
manh:Tin hanh i mi xut phat t thc tin va cuc sng cua xa hi Vit Nam, tham
kho kinh nghim tt cua th gii, khng sao chp bt c mt m hnh c sn no (ngi
vit nhn manh), i mi toan din, ng b va trit d vi nhng bc i, hnh thc va
cach lam ph hp (ng cng sn Vit Nam: Vn kin ai hi ai biu toan quc ln th
IX. Nxb Chinh tri Quc gia, Ha Ni, 2001. 5, 81). Tuy nhin v mt nhn thc trong mt
b phn can b, ng vin va qun chung nhn dn, do nhng nguyn nhn khac nhau,
trong o co c sc y cua thoi quen truyn thng va hu qu cua thi k tr tr, nhng yu t
giao iu, bo thu vn cn tn tai, nh hng khng nh n i sng xa hi. Khng kho
nhn ra nhng bin thai cua chu nghia giao iu. Th nht, giao iu do han ch v nhn
thc, khng u kh nng tip thu, nm bt cai mi va vn dung no vao cuc sng. S han
ch trnh nhn thc co th dn n nhng ng nhn v gia tri, v cac chun mc, chp
nhn cai sn co mt cach may moc, thiu tinh thn ph phan. Th hai, ng v phia giao
iu v ngai ung cham, s bi quy chup la thiu lp trng, thiu quan im giai cp, buc
phi chp nhn nhng lun im ma mnh cho la khng cn ph hp, noi khac i, khng
dam u tranh chng lai cai li thi, ma tun theo chn ly cua s ng. Nn goi y la
giao iu thu ng, ngoai y mun. o cng la hu qu cua c ch c, ma s loai tr no
i hi qua trnh lin tuc, bn b, lu dai. Ngoai ra cn tinh n th chu nghia c hi c
ngu trang mt cach tinh vi bng khu hiu trung thanh tuyt i vi nhng nguyn ly a
co sn, nhng lai v li ich ca nhn, sn sang quy chup ngi khac at c muc ich
chinh tri. o la chu nghia giao iu t giac; chu th y thc c th nao la giao iu,
nhng lai duy tr no, s dung no nh phng tin cn thit cho vic at c muc ich.
Chu nghia c hi trong v boc trung thanh tuyt i la s cng hng cua nhiu yu t:
trnh nhn thc, bn linh chinh tri va ng c ca nhn. Biu hin th ba t ra c bit
219

nguy him, bi l no nui dng thoi ao dc gi, b phai, tao nn s muc rung cua h
thng chinh tri, nu khng c phat hin va ngn chn kip thi. Cn ph phan khng
khoan nhng nhng k ong vai trung thanh vi cac nguyn ly macxit n mc may moc,
nhng trn thc t mu li cho mnh, tm moi cach loai b nhng nhn t mi.
s nghip i mi tip tuc tin ln rt cn nhng t pha trong linh vc t duy ly
lun, khuyn khich tinh thn hoai nghi, ph phan, xac lp c ch phn bin xa hi i vi
cac chu trng, chinh sach, ng li cua ng va Nha nc, xoa dn nhng vng cm
khng ang co, chm dt tnh trang bao sn v ly lun nh hin nay, ngn chn nhng
biu hin giao iu ln khng tng chinh tri, cn bnh c chp, ap t, ln chu nghia
phiu lu chinh tri, khng ch chng din bin ha bnh, ma cn cnh giac i vi t
din bin ha bnh di nhng bin thai tinh vi.
Thit nghi, chu nghia giao iu, bo thu, nhng lai ong vai kin inh lp trng,
ong vai trung thanh vi nhng nguyn ly, ngay cang d nhn bit do trnh nhn thc
cua nhn dn khng ngng c nng cao trong mt th gii m nh hin nay. Chu nghia
giao iu, chu nghia bo thu va chu nghia duy tm chinh tri cng la biu hin cua chch
hng, cua t din bin ha bnh v mt ly lun, bi l chung a xa ri linh hn sng cua
chu nghia Mac - phep bin chng duy vt. cp n cng tac t tng trong giai oan
hin nay, ai hi ng ln th X vach r:Tip tuc i mi t duy, tng cng tng kt
thc tin, nghin cu ly lun, kip thi lam sang t hn nhng vn bc xuc v chu nghia
xa hi va con ng i ln chu nghia xa hi nc taChu trong nng cao tinh khoa hoc,
tinh thc tin va s manh dan kham pha, sang tao trong cng tac nghin cu khoa hoc,
nghin cu ly lun (ng cng sn Vit Nam: Vn kin ai hi ai biu toan quc ln th
X. Nxb Chinh tri Quc gia, Ha Ni, 2006 (, 284). o cng la nhng inh hng cn thit
trong qua trnh u tranh chng lai nhng biu hin cua chu nghia giao iu trong nhn
thc va hoat ng thc tin.
TAI LIU THAM KHO VA TRICH DN
1. anien Benxai: Mac ngi vt trc thi ai. Bn dich cua Pham Thanh,
Nguyn Vn Hin, L Xun Tim. Nxb Chinh tri Quc gia, Ha Ni, 1998
2. T/c Cac vn khoa hoc chinh tri - xa hi, s 11/1990, ting Nga
3. T/c Cac vn trit hoc, s 1/1991, ting Nga
4. ng cng sn Vit Nam: Vn kin ai hi ai biu toan quc ln th VI. Nxb S
tht, Ha Ni, 1987
5. ng cng sn Vit Nam: Vn kin ai hi ai biu toan quc ln th IX. Nxb
Chinh tri Quc gia, Ha Ni, 2001
6. 7. G. ria: Nhng bong ma cua Mac. Nxb Chinh tri Quc gia va Tng cuc II B
Quc phng, Ha Ni, 1994
8. V. I. Lnin: Toan tp, t. 1. Nxb Tin b, Matxcva, 1974, ting Vit
9. V. I. Lnin: Toan tp, t. 4. Nxb Tin b, Matxcva, 1974, ting Vit
10. V. I. Lnin: Toan tp, t. 45. Nxb Tin b, Matxcva, 1978, ting Vit
11. C. Mac va Ph. ngghen: Toan tp, t. 4. Nxb Chinh tri Quc gia, Ha Ni, 1995
12. H Chi Minh: Toan tp, t. 1. Nxb Chinh tri Quc gia, Ha Ni, 2000
1. Trit hc mc - Lnin sau Lnin
Mac va ngghen m u Tuyn ngn ca ng Cng sn bng mt din at y
hnh tng:Mt bong ma ang am nh chu Au: bong ma cua chu nghia cng sn (M &
, t. 4, tr. 595). Gn 70 nm sau bong ma tr thanh hin hin thc bng Cach mang thang
220

Mi Nga vi ai va s ra i nha nc cng nng u tin trn th gii. Nhng hn 70

nm sau chu nghia xa hi hin thc, ung hn, m hnh chu nghia xa hi Lin X, bi sup
tai ni ma no sinh ra, va, theo ria, bong ma lai tip tuc am nh con ngi, khng
phi chu Au, ma toan nhn loai.
Noi n chu nghia Mac sau Lnin khng ch tp trung vic lam sang t chu nghia
Mac tai cac nc theo m hnh Lin X, ma cn tm hiu sc nh hng cua no n th
k XX va thp nin u cua th k XXI, vai tr cua cac nha macxit, cac ng macxit, trong
vic phat trin chu nghia Mac
CHNG VII
KHAI QUAT TRIT HOC PHNG TY TH K XX
I. S hnh thnh cc khuynh hng ch o, cc thi k v cc c trng c bn
ca trit hc phng Ty hin i
1. Bi cnh lch s
Thng li cua cac cuc cach mang t sn a n s thay i cn bn ia vi chinh tri
cua giai cp t sn va hnh thanh h thng xa hi t sn tai nhiu nc Ty Au. V kinh t,
lc lng sn xut phat trin nhanh chong di tac ng cua kinh t thi trng t bn chu
nghia thi k canh tranh t do, pha v nhng thanh ly cui cng cn sot lai cua quan h
ng cp va c quyn phong kin, n gin hoa cac quan h xa hi. Ca nhn hnh thanh
va c rn gia trong mi trng canh tranh khc lit a chng t tinh c ao, tinh
khng lp lai cua mnh, song cng ng trc nhng thach thc thng xuyn cua quy lut
ao thi khng thng tic. Tr thanh lc lng thng tri, giai cp t sn khng cn n
cach mang xa hi na, ma tp trung vao cac cuc cach mang khoa hoc, k thut, vi muc
tiu ci thin cuc sng, bin i t nhin, va cung c ia vi cua mnh. Tinh cach mang
c thay bng tinh bin h. H thng gia tri vn hoa va ao c cng chuyn i cho ph
hp vi nhng i hi cua thi ai mi, trong o nhn manh n tinh nng ng, sang tao,
k c nhng biu hin lch chun, pha cach, dam nghi dam lam, tinh hiu qu. Bn canh
o iu kin xa hi cng gop phn hnh thanh chu nghia vi k va oc thc dung trong mt
b phn cng dn. Tinh hai mt cua i sng ngay cang bc l r net, keo theo s v
hang loat chun mc va gia tri truyn thng. Chu nghia t bn thi k canh tranh t do,
hay thi k hoang da, nc thang thp cua no, y con ngi n nhng tm trang va
nhng phn ng khac nhau, t o hnh thanh nhng h quy chiu va nhng tinh quy inh
khac nhau trong sang tao tinh thn. Cac nha ly lun cua xa hi t sn a nm bt kip thi
nhng tm trang va phn ng o, chng han tm trang bi b ri, cm giac v s bt lc cua
khoa hoc, s cn ci cua linh hn, hay mu thun gia vn minh vt cht va s suy thoai
trong ao c, li sng, nhu cu kham pha, khai thac nhng vng t mi, xac lp cac
khuynh hng chu ao trong trit hoc phi c in.
Thc ra s ra i phong cach t duy phi c in, nghia la xem xet lai va vt qua cac
vn truyn thng, c in, cn xut phat t chinh lgic ni tai cua s vn ng y thc,
tinh thn. Theo nhng ngi sang lp phong cach t duy nay, s t phu inh cua y thc co
muc ich la khc phuc tinh cht khun mu, chun mc n gin, m ra nhng hng
nghin cu mi, lam gn cac vn trit hoc vi cac vn cua nhn thc va hoat ng
thc tin ang ngay cang tr nn phc tap, vi nhng bin thai mi, nhng tinh quy inh
mi, nhng hin tng mi ma trc o, trong thi k c in, cha tng bit n. Nhng
khai nim ph quat, nhng chu chung chung khng th ap ng nhng i hi cua xa
hi. iu o cng co nghia la tham vong v mt th trit hoc ph quat, van nng, co th
a ra li gii ap chn ly i vi bt k cu hi nao, kho c chp nhn trong iu kin
lich s mi. iu nay gii thich tinh a dang cua cac khuynh hng va trng phai trit
hoc phng Ty t nhng nm 40 cua th k XIX n nay.
221

2. , S hnh thnh cc khuynh hng ch o

Vao nhng nm 20 - 30 cua th k XIX trong khi trit hoc Hegel, nh cao cua
truyn thng duy ly c in phng Ty, ang cn nh hng kha tich cc n i sng
tinh thn cua nc c m trc cua nhng chuyn bin cach mang, th trong ni b
cua trng phai Hegel a xut hin cac yu t xet lai i vi h thng Hegel. Sau khi
Hegel mt (1831) trng phai Hegel phn ra thanh hai phai i lp nhau. Phai Hegel tr
chu trng sa cha Hegel t phia t, lt b bt nhng ni dung thn bi, y manh tinh
thn ph phan tn giao, xem s ph phan nay la mt phn cua cng cuc ci t trit hoc, t
o gian tip ph phan trt t xa hi hin tn. Ngc lai phai Hegel gia i hi loai b ni
dung cach mang cua phep bin chng Hegel, nhm duy tr s thng nht cua h thng.
Ngay vao nm 1818 A. Schopenhauer a thach thc truyn thng duy ly bng vic xac lp
chi lun (Voluntarismus ) - Th gii nh y chi va nh biu tng cua ti, trong o
nhn manh y chi sinh tn, th hin khp v tru. Schopenhauer a t nn mong cho khuynh
hng phi duy l, mt trong nhng khuynh hng chu ao cua trit hoc phi c in, hin
ai phng Ty, ng thi la ng t cua trit hc s sng. Cac trao lu trit hoc phi duy ly
cua th k XX kha a dang, nhng ni bt nht co Phn tm hoc (Psychoanalysis) vi chu
nghia Freud va Freud-mi, Tinh duc hoc (Sexology), Hin tng hoc (Phenomenology),
Chu nghia hin sinh (Existentialism)
S banh trng cua khuynh hng phi duy ly la phn ng i vi nhng bin c dn
dp din ra trong i sng xa hi va mi con ngi: tai sao cuc sng din ra khng hoan
toan tun theo nhng chun mc, nhng bn thit k inh sn cua ly tri ? Tai sao con ngi
co th cng luc ong hai vai i lp nhau - sang tao va pha hoai ? Tai sao th lc phn
nhn loai co th nm trong tay quyn lc ti thng ? Tai sao o la nhng cu hi tht
kho tm ra li ap theo mtip cua ly tri. Phi duy ly, do o, cng la biu hin cua phi c
in, nghia la ra soat lai toan b cac khai nim va cac vn cua truyn thng, xut phat t
Hy Lap c ai, a ra cac khai nim va cac vn mi ma truyn thng cha tng bit n
hoc cha ao su. Tai Phap A. Comte ph phan cac vn cua trit hoc c, xem o la cac
vn siu hnh (hiu theo nghia m h, khng r rang, khng hiu qu), v chung khng
a ra li gii thich ti hu v cac s vt, hin tng, trong khi nhn loai ang ng trc
nhiu vn hi ln thach thc, khng th chp nhn nhng nguyn ly ph quat, chung chung
v moi th. Xut phat t o Comte chu trng con ng th ba, vt qua c chu nghia
duy vt ln chu nghia duy tm trong trit hoc, bac b lun c vn c bn cua trit hoc,
vn c t ra sut nhiu th k qua, gn cac vn cua trit hoc vi cac vn cu th
cua khoa hoc, nht la khoa hoc thc nghim. Comte la ngi khi xng ch ngha thc
chng (Positivisme, Positivism), biu hin u tin cua khuynh hng khoa hc, hay duy
l hin i. Ngoai chu nghia thc chng vi lich s phat trin kha b th (chu nghia thc
chng c in, chu nghia kinh nghim ph phan, chu nghia thc chng -mi, chu nghia
hu-thc chng) vao th k XX cn co chu nghia thc dung (Pragmatism), chu nghia
cu truc (Structuralism), chu nghia duy khoa hoc (Scientism) Chu nghia thc chng
cng th hin ting gao thet ci t trit hoc, lam gn cac vn trit hoc vi cac vn
cua khoa hoc chuyn bit, ku goi cac nha trit hoc t bin thanh cac chuyn gia thc s
trong linh vc nghin cu cua mnh. Nhng chu nghia thc chng chng qua ch la s
phn anh qua trnh chuyn hng trit hoc cho ph hp vi i hi cua trt t xa hi
phng Ty sau thng li cua cac cuc cach mang t sn. Gi y mi quan tm khng
phi la cach mang xa hi, ma la cach mang tri thc, la tm kim phng phap thich hp
lam lanh manh hoa mi trng xa hi. Do 1o xet bnh din xa hi con ng th ba
co nghia la: khng chp nhn cach mang ln phn cach mang, v cach mang chu trng
phat trin khng cn n trt t, cn phn cach mang lai chu trong n trt t khng cn
phat trin. Mnh chung cuc la phat trin trong n inh,, tin b trong trt t. Noi
khac i, tinh cht c in c thay bng tinh cht bin h.
Cng vi hai khuynh hng chu ao va nu, t nhng nm 70 cua th k XIX a
222

hnh thanh cac t tng trit hc tn gio, rt gn vi khuynh hng phi duy ly (i khi
ngi ta gp chung lai, goi la khuynh hng phi duy ly - tn giao), bt u la chu nghia
Thomas mi (Neo-thomism, Neo-thomisme), do ta thanh Vatican bo tr - mt s cach
tn chu nghia kinh vin trung c trong iu kin mi, chu trng dung ha tri thc va c
tin. Mt trong nhng hoc thuyt trit hoc tn giao ni bt cua th k XX la Chu nghia duy
linh-nhn vi (Spiritualism-Personnalism), trit hoc tn giao cua T. de Chardin, N. Buber, N.
Berdiaev, P. Tillich
Nhng trit hoc phng Ty hin ai khng ch co chng y khuynh hng, hoc
thuyt. Cang gn vi chung ta cang xut hin thm nhiu cac t tng mi. Co nhng trao
lu t tng ng ln ranh gia trit hoc va xa hi hoc, hay trit hoc va chinh tri hoc,
trit hoc va vn hoa hoc. Co nhng khuynh hng dung nap nhiu linh vc tri thc khac
nhau, nh tng lai hoc chng han. Nhng ngi c goi la nh tng lai hc xut phat
t nhiu ngun khac nhau, quan tm n cac vn khac nhau, song manh nht la nhng
vn lin quan n chinh tri - xa hi. Co nhng khuynh hng trit hoc - lich s kha
phc tap nh Mac hoc (Marxology), cac hoc thuyt k tri (Technocracy), trng phai
Frankfurt linh vc nay t cui th k XIX tr i xut hin nhiu tn tui ln nh E.
Durkheim, M. Weber, O. Spengler, A. Toynbee v. v. . My nm gn y trong trit hoc
phng Ty hnh thanh nhng khuynh hng ma trc y a co, cn c ci bin, iu
chnh, hoc trc y cha c t ra nh mt im nong cua tranh lun trit hoc, chng
han Chu nghia hu hin ai (Post-modernism), Chu nghia hin sinh-mi, chu nghia thc
dung-mi, hay nhng trit thuyt bam sat vao cac vn toan cu gay gt: sinh thai, mi
trng, hu qu xa hi cua tin b khoa hoc - cng ngh, vn chin tranh, ha bnh
Cng vi s cn thit kt hp trit hoc vi cac linh vc tri thc khac nhau trong vic gii
qut hang loat vn lin quan n i sng xa hi tai cac nc phng Ty, va c nhn
loai na, tao nn tinh a nganh, tinh lin thng, thai i vi truyn thng cng th hin
kha r trong sinh hoat hoc thut. Mt s chu trng tr v ci ngun, s khac tuyn b t
chay chic cu ni vi qua kh. Trong trit hoc phng Ty din ra s i u gia
nhng nha nhn vn tng th, xem nh vai tr dn dt cua tin b khoa hoc - cng ngh,
va nhng nha k tri tng th, xem cac thanh qu cua khoa hoc - cng ngh la phng
thuc van nng, cha lanh moi vt thng xa hi. Nhng nha nhn vn thuc dang trn
tuyn b oan tuyt vi khoa hoc - cng ngh, cn nhng nha k tri th qung cao mnh la
ai din cua trit hoc hu dung, ung nghia. i ng cac nha trit hoc khoa hoc kha phn
hoa; mt s gn vi chu nghia thc chng(I. Lakatos, T. Kuhn ), mt s khac - chu nghia
duy vt khoa hoc t nhin (M. Bunge), s khac na - chu nghia duy tm duy khoa hoc c
trng (F. Gonsethe), hay thin t, bam sat vao cac lun im macxit v lin minh trit hoc khoa hoc t nhin. Cac nha trit hoc phng Ty hin ai la nhng ngi chuyn nghip,
xet theo cach hiu cua ho v i tng trit hoc. Co nhng nha trit hoc chuyn nghip
trong linh vc cua mnh; iu nay giup ho co c th manh xet theo tng khuynh hng
ring. Tuy nhin, mt mt, tinh chuyn nghip i khi gy ra tnh trang mt phng hng,
do thiu mt h chun dn ng. Mt khac, cuc sng t ra qua nhiu vn vt khi
khun kh cua nhng nghin cu mang tinh cuc b, do o cac vn trit hoc thc s
tr thanh vn cua cng chung i hi nhng phng phap va phng tin ph bin tri
thc trit hoc khac vi truyn thng c in. Chu nghia hin sinh, chu nghia thc dung, va
c chu nghia Freud na, i theo hng nay.
2. S phn k ca trit hc phng Ty hin i
Tm hiu s hnh thanh va phat trin cua trit hoc phng Ty hin ai co th chu y
n my thi k chinh.
Thi k phi thai, (chuyn t hnh thc t duy c in sang hnh thc t duy phi c
in) - t nhng nm 30 - 40 n nhng nm 70 cua th k XIX: khuynh hng phi duy ly,
thn bi, tn giao (A. Schopenhauer, F. Schelling, S. Kierkegaard), chu nghia Kant-mi (ph
223

phan Kant t phia hu, phuc hi t tng cua Kant v nng lc tin thin cua qua trnh
nhn thc, lun chng v s i lp khoa hoc t nhin va khoa hoc xa hi trn c s phn
bit ly tri ly lun va ly tri thc tin, c gng chng minh tinh cht mu thun va thiu c s
cua nhn thc thun tuy khoa hoc v cac hin tng xa hi ), s hnh thanh con
ng th ba trong trit hoc, vt qua cac vn siu hnh cua c chu nghia duy vt ln
chu nghia duy tm.

S hin din r nt cc khuynh hng ch o - t nhng nm 70 cua th

k XIX n chin tranh th gii ln th nht: F. Nietzsche khai trin y chi sinh tn cua
Schopenhauer thanh ch quyn lc, nhng chi b Thng cua Kierkegaard. Chu
nghia Kant c phat trin manh, trong khi Anh va M trit hoc Hegel c phuc hi
vi tn goi thuyt Hegel-mi. Nhng mm mng cua chu nghia thc dung cng xut hin.
Cac hoc thuyt tn giao r ln nhiu nc chu u, nht la chu nghia Thomas-mi va
chu nghia nhn vi, co ci ngun su xa t thuyt n t cua G. Leibniz). Hnh thc th
hai cua chu nghia thc chngla chu nghia kinh nghim ph phan, hay goi n gin la chu
nghia Mach, a tao ra cuc lun chin kha quyt lit trong sinh hoat tinh thn (V. I. Lenin
a ph phan chu nghia kinh nghim ph phan do nha vt ly E. Mach va nha tm ly R.
Avenarius sang lp trong tac phm Chu nghia duy vt va chu nghia kinh nghim ph
phan). Tai Anh va M xut hin chu nghia thc tai-mi (Neo-realism), quy tu nhiu tn
tui ln nh G. Moore, A. Whitehead, B. Russell (Anh), R. Perry (M), chu trng em
n cho cac khai nim ph quat mt tn tai ly tng nao o (tng t Hegel), tm hiu
nhng yu t trung ha cua kinh nghim

S bng n ln lt hai khuynh hng - phi duy l v khoa hc: t nhng

nm cui cng cua chin tranh th gii ln th nht (1917 - 1918) n nhng nm 50 tc kt thuc chin tranh th gii ln th hai. Chin tranh ghi m du n cua mnh ln cac
sang tao vn chng, ngh thut, trit hoc. Hin tng hoc, phn tm hoc, chu nghia hin
sinh, cac trao lu trit hoc tn giao c dip khuch trng nh hng n cac tng lp
xa hi, c bit la gii tr. Chu nghia thc dung r ln tai M vao ngng nm 30, tr
thanh trit hoc ban chinh thc cua li sng M, khuynh o c h thng giao duc M. S
phat trin manh m cua khoa hoc t nhin tao iu kin cho s hng thinh cua trit hoc
phn tich ngn ng, toan hoc. Tuy nhin nh hng cua trit hoc phn tich - mt cach
goi cua chu nghia thc chng mi - c gii han chu yu trong gii tri thc, cac nha
khoa hoc, cn nh hng cua phn tm hoc va chu nghia hin sinh th lan rng trong
nhiu tng lp xa hi.

Nhng tm ti mi: t nhng nm 50 - 60 cua th k XX n nay. o la

khong thi gian kha dai, song it thy xut hin nhng trit thuyt thc s gy nn
nhng bng n tinh thn nh trc y. Ly do su xa cua hin tng chng lai nay nm
s chm thay i cua t duy trit hoc trc cac bin c din ra trong i sng xa hi.
Di tac ng cua nhng kham pha k diu trong khoa hoc, xu hng nghin cu a
nganh, a linh vc, nhu cu giao lu vn hoa, khoa hoc gia cac dn tc, cac nha trit
hoc phng Ty c gng tao dng mt din mao trit hoc khac trc it nhiu. Trit hoc
phn tich tip tuc phat huy tac dung, chu nghia bi quan v thn phn con ngi gim
bt, hoc ch cn mang y nghia cnh bao. Chu nghia duy ly ph phan K. Popper ly
nguyn tc gi mao thay nguyn tc kim chng; chu nghia cu truc thay cho ca nhn;
chu gii hoc trit hoc (Hermeneutics) tm kim nhng y nghia va nhng gia tri trong
ngn ng, trong cuc sng ln trong nghin cu khoa hoc; vn vn hoa ngay cang
thu hut s quan tm cua nhiu trng phai va ca nhn. Nhiu hoc thuyt bt u chon
con ng chit trung th hin mnh, nh chu nghia Freud-mi, thuyt hi tu. Cac
phng an khac nhau cua tng lai hoc, cac bin tng cua chu nghia hu hin ai gy
s chu y cua d lun thng qua cac phng tin thng tin ai chung ngay cang tinh vi.
1. Mt s c im ca trit hc phng Ty hin i
224

Th nht, trit hoc phng Ty hin ai (theo nghia ngoai macxit) ma chung ta
cp y chinh la trit hoc ph bin trong cac nc t bn, nht la cac nc t bn phat
trin, nh Anh, Phap, c, Italia, Ty Ban Nha, MNo la ai din tinh thn cho giai cp
t sn va cac lc lng xa hi khac di chu nghia t bn hin ai, phn anh cac vn
cua gii t nhin, xa hi va con ngi trong cac hnh thc khac nhau cua s trin khai t
tng. Xet t goc th gii quan a phn cac trit thuyt la cac bin tng cua ch ngha
duy tm tinh t va uyn chuyn, k c cac hoc thuyt t tuyn b v tnh trang trung lp
cua mnh (chung ta co th nhn thy iu nay qua cac trao lu khoa hoc nh chu nghia
thc chng, chu nghia hu hin ai). Bn canh o co th thy rng bt u t na sau th
k XIX trit hoc phng Ty ngay cang chu trong nhiu n phng php, thm chi mt
s trit gia xem xet trit hoc t goc phng phap thun tuy, tuyn b rng gia tri thc s
cua mt hoc thuyt khng hn nhng cuc tranh lun v y nghia cua tn tai, v bn cht
cua i sng con ngi hay trin vong cua lich s, ma vic xac inh xem phng phap
nao giup chung ta i su vao tn tai cua s vt, lt t c bn cht cua i sng va t o
tao iu kin mi ca nhn t tm ra li ap v s phn cua chinh mnh va cua nhn loai.
L c nhin cach tip cn o mang tinh mt chiu, bi l phng phap trit hoc khng th
khng da vao mt c s th gii quan nht inh. Phng phap co th xung t vi th
gii quan, co th nht tri vi no - o la kinh nghim lich s cua s phat trin tri thc trit
hoc.
Th hai, tnh a dng, mun v v chu va khuynh hng, s an xen, thay th
nhau gia cac hoc thuyt, cac trng phai. iu nay cho thy nhng bin i nhanh chong,
phc tap cua i sng xa hi lam ny sinh cac vn mi mt cach thng xuyn, thm
chi y bt ng, i hi cac trit gia khng ngng tm ti phng thc th hin va anh gia
chung. Quy lut ao thi va phat trin khng cho phep s ngng ong cua t duy, s thn
thanh hoa va tuyt i hoa mt t tng, mt trng phai hay mt khuynh hng nao o.
S vn ng khng ngng cua xa hi cng pha v lp v kin c cua cac quan nim
chinh thng i vi mt thi, nhng cng lam cho chung nhanh chong hoa thn vao cuc
sng, hnh thanh dn nhng mtip sng nht inh, ma sc lan truyn khng l thuc my
vao cac iu kin khng - thi gian. Chng han chu nghia thc dung (Pragmatism), vn
hnh thanh di dang mm mng t cui th k XIX, sang u th k XX tr thanh trit
hoc ban chinh thc cua li sng M, khuynh o c h thng giao duc va tin ngng cua
ngi M, song sau o vai thp nin no khng cn hin din va c truyn truyn rm r
nh mt hoc thuyt - no a chm dt s tn tai cua mnh vi tinh cach la mt trng phai
trit hoc, mc d tip tuc tn tai y o trong cuc sng cua mi ca nhn, hoa thn trong
ng li cua mt s ng chinh tri. Tng t nh vy i vi chu nghia hin sinh
(Existentialism), mt trao lu (i khi cac nha phn tich noi v phong tro hin sinh)
kha mt cua trit hoc phng Ty nhng nm 40 - 60 cua th k XX. Mc d vy tui
tho v mt trit hoc cua no kha khim tn: nm 1927, khi M. Heidegger cng b Hu th
va thi gian (Sein und Zeit), chu nghia hin sinh chinh thc c khai sinh. Nm 1960
chu nghia hin sinh nh dng trit hoc c lp kt thuc s hin din cua mnh; s kin nay
trng vi thi gian cng b Ph bnh ly tri bin chng cua J. P. Sartre. My thp nin sau
ngi ta mong mun phuc hi chu nghia hin sinh ln chu nghia thc dung di nhng tn
goi mi la chu nghia thc dung - mi, chu nghia hin sinh - mi vi nhng iu chnh
ang k, ai loai nh bt dn yu t chu quan theo kiu tin ngng lun chu nghia thc
dung va chu nghia bi quan ca nhn chu nghia hin sinh, song, nh Engels tng vit v s
cao chung kho tranh khi cua trit hoc c in c (tac phm Ludwig va s cao chung
cua trit hoc c in c), chu nghia thc dung ln chu nghia hin sinh kho at c
thanh cng nh hnh thc nguyn thuy cua chung. Co th khng inh rng trong trit hoc
phng Ty hin ai khng co hoc thuyt nao thng tri lu dai nh trc y, song chinh
v vy ma i khi nhng biu hin b tc, thiu n inh, thm chi c tnh trang khung
hong, mt phng hng vn din ra.
225

Th ba, so vi truyn thng c in, trong trit hoc hin ai khuynh hng phi duy ly
chim vi tri quan trong, i luc vt qua khuynh hng khoa hoc, chi phi din mao i
sng chinh tri, xa hi va tinh thn cua cac nc phng Ty. Kh nng chi phi nay xut
phat t s bt lc cua ly tri khoa hoc trong vic gii quyt cac vn nhn sinh - xa hi, t
nhu cu tm hiu su sc hn i sng ni tm cua con ngi va thai sng cua ho trong
thi ai khung hong inh hng gia tri.
Trong khuynh hng phi duy ly mt chu quan cua tn tai ngi, hay ch quan tnh,
c cao, c chu quan tinh con ngi- ca nhn ln th gii tinh thn cua con ngi noi
chung. i vi nhanh hin sinh v thn hay phn tm hoc va trit hoc s sng th s
quan tm thai qua danh cho ca nhn (J. P. Sartre:Khng co th gii nao khac ngoai th
gii chu quan tinh cua con ngi). So vi chu nghia duy tm c in s quan tm nay th
hin r net va tp trung hn. Chu nghia duy tm chu quan cua G. Berkeley (Tn tai - nghia
la c tri giac) va J. Fichte (cai Ti tinh thn tuyt i, sang tao ra va chi phi moi th)
kho ma sanh ni cac trng phai va nu v phng din cai Ti ca nhn. S ly gii con
ngi mt cach phin din co th dn n cac biu hin cua chu nghia duy y chi hoc chu
nghia bi quan lich s: cai th nht xem y chi, t ch s sng n ch quyn lc, nh bn
nguyn hoat ng quyt inh; cai th hai m t mt cach cng iu bc tranh m am
cua xa hi, s xung t gia xa hi va ca nhn. Nhanh hin sinh hu thn va mt s trng
phai phi duy ly - tn giao tp trung ly gii bn cht va y nghia cua th gii tinh thn nhn
loai, k c tr lai vi quan nim truyn thng v vai tr cua cac lc lng siu nhin thn
bi.
Th t, biu hin d thy trong trit hoc phng Ty hin ai la s hnh thnh con
ng th ba, trung lp, ma ai din la chu nghia thc chng, cac hoc thuyt duy khoa
hoc, k tri, khuch trng mt k thut cua tin b xa hi. Con ng th ba chng qua
la toan tinh vt qua c chu nghia duy vt ln chu nghia duy tm, loai b h thng cac vn
trit hoc, trong o co vn c bn cua trit hoc, c t ra ngay t thi c ai, thng
qua cuc tranh lun gia cac trit gia v vn bn nguyn va bn tinh cua th gii, v kh
nng nhn thc th gii cng nh c s cua tri thc. Con ng th ba cng lam gn
trit hoc vi cac khoa hoc chuyn bit, cu th. Cng vi vi khuynh hng khoa hoc,
hang loat trng phai trit hoc c m u bng t nhn bn, nhn hoc (nhn hoc trit
hoc, nhn hoc vn hoa, nhn hoc khoa hoc) u chu trng con ng th ba vi muc
ich khc phuc s ngho nan va n iu trong i tng nghin cu, song xet n cng
khng tranh khi tinh quy inh th gii quan va nhn thc lun, gn vi vic gii quyt
vn c bn cua trit hoc.
Th nm, my thp nin gn y din ra qu trnh kt hp, ha ln nhiu dng t
tng, em n mt s kt qu nht inh. Co th k n: s phn tich lgic - ngn ng va
phn tm hoc xa hi ban hin sinh; chu nghia cu truc va nhn hoc trit hoc; chu nghia duy
ly mi va trit hoc xa hi cua trng phai Frankfurt, s phn tich chc nng trong xa hi
hoc va chu gii hoc, chu nghia hin sinh-mi va phai Thomas mi, chu gii hoc va phn
tich ngn ngSau khi chin tranh lanh kt thuc cac nha trit hoc phng Ty quan tm
nhiu n cac khia canh vn hoa, ao c, trit hoc khoa hoc, d oan hoc, nht la d oan
xa hi. Tai nhiu trng ai hoc, nhiu trung tm nghin cu a hnh thanh nn hang loat
chuyn nganh mi cua trit hoc, nhng bt dn yu t siu hnh, gia tng nhng cach tip
cn mi, gn vi xa hi hoc, chinh tri hoc, nhn hoc vn hoa, kinh t hoc, lut hoc, khu vc
hoc, cac khoa hoc t nhin nh sinh hoc, y hoc, cng ngh tin hoc v. v. . Suy nghi chung
cua phn ln cac nha trit hoc hin ai la: s bin i ngay cang nhanh chong cua i sng
hin thc, nhng chuyn bin phc tap cua sinh hoat chinh tri - xa hi, nhng vn d ny
sinh t mi quan h gia con ngi vi t nhin va vi chinh mnh, cac h qu cua tin b
khoa hoc - cng ngh, nhu cu lin kt, hp tac gia cac dn tc va nhng mu thun mi
ny sinh. . . khin cho nhng tham vong cua th trit hoc bao quat tt c, ai din cho tt
c, ma thi c in tng tn tai, khng cn ph hp na. Mi mt im nong ny sinh t
226

thc tai cn co cach ly gii tng ng, ma mun nh th khng th khng lin kt cac nha
nghin cu t nhiu linh vc khac nhau cng tm ra li ap cho mt vn .
Trong xu th hi nhp va toan cu hoa hin nay mt s trao lu t tng, vn hnh
thanh t rt lu, c dip tri dy vi nhng iu chnh mi, bt tinh cc oan hn. Tn
hin sinh, tn thc dung n lc lam mi mnh cho ph hp vi nhip sng hin ai. Mc d
vy chung khng tao c sc hp dn so vi thi hoang kim a qua. Cng vi s phuc
hi nay la phong trao hu hin ai, gii cu truc ngay cang thu hut s quan tm cua xa
hi.
II.
Ch ngha thc chng (Positivism, Positivisme)
1.
S ra i ca ch ngha thc chng. Ch ngha thc chng x hi
hc.
a. A. Comte - ngi sng lp ch ngha thc chng.
Gc thut ng Latinh: positivus - tich cc.
Mt s nha nghin cu cho rng vao th k XIX xut hin ba tn tui ln, thc
hin ci t trong trit hoc va khoa hoc s sng, o la A. Comte (1798 - 1857), K. Marx
(1818 - 1883), Ch. Darwin (1809 - 1882). A. Comte la ngi sang lp chu nghia thc
chng.
Comte sinh tai Montpellier trong gia nh Kyt giao. La ngi co ca tinh manh
ngay t tui 14 Comte a tuyn b khng tin vao Chua. Comte chng lai c gia nh,
ch trich gia nh la tham lam va ao c gi. Do co t tng phn khang Comte bi
ui hoc ngay t nm u trng ai hoc bach khoa. Comte chiu nh hng trc tip
cua th h cac nha khai sang cng thi vi cach mang 1789.
1817 - lam th ky cho Saint Simon
1824 - tuyt giao vi Saint Simon
1825 - ci v, nhng chia tay ngay sau o
1826 - thuyt trnh t tng, cng b Giao trnh trit hoc thc chng
1845 - hn nhn ln th hai; v cht sau o mt nm
1857 - qua i trong c n va khn kh.
Chu nghia thc chng cua Comte thuc vao loai thc chng x hi hc.
Thut ng chu nghia thc chng co nghia g ? Comte gii thich: chu nghia thc
chng - o la trit hoc cua tri thc khoa hoc t nhin thc chng nghim. Cac tri thc
khac u la gi hiu, tm thng. Nhim vu cua chu nghia thc chng la ch ra tri thc
nao la tri thc khoa hoc ich thc, tri thc nao la tri thc gi hiu, tm thng. Tri thc
gi hiu, tm thng la Siu hnh hoc truyn thng.
Theo suy nghi cua Comte tn giao truyn thng va chu nghia duy tm khng cn
thich hp na. Gi y cach mang xa hi a phat huy ht tac dung cua mnh, thay vao
o la nhu cu cach mang k thut, gop phn kin tao xa hi mi. Chu nghia duy tm
giau sc tng tng va vt ln trn hin thc kho ma ap ng i hi bam sat hin
thc lam thay i chinh no. Trong khi o chu nghia duy vt va v thn lai qua cng
nhc, khng tinh n nhu cu phong phu cua i sng. Comte chng c ba: chng chu
nghia duy vt th thin, chng chu nghia duy tm t bin, chng tn giao thn quyn.
Comte goi trit hoc truyn thng la siu hnh t bin. Gii phap khc phuc no ch co th
la th trit hoc vt ra khi vng lun qun cua s i u duy vt - duy tm, v thn tn giao, hay noi thng ra la vt b c hai s i u, thay cac suy lun m h bng tri
thc hu dung, da trn cac thanh tu va cac d kin cua khoa hoc cu th. Comte tuyn
b, nu trit hoc c xy dng trn nn tng khoa hoc t nhin thc nghim, loai tr
siu hnh hoc c, th chc chn no s tin b hn so vi trit hoc truyn thng. Trong
227

Giao trnh trit hoc thc chng Comte ch ra bn chc nng, ng thi la bn u th
cua trit hoc thc chng. Mt la, vic nghin cu trit hoc thc chng tao nn mt
cng cu ly tinh duy nht lam bc l cac quy lut lgic cua t duy con ngi, cai ma cho
n nay c xac inh bng cac phng phap khng my ph hp. Comte cho rng k
t thi F. Bacon n nay chu nghia thc chng a co c din mao r rang n mc
cac nha siu hnh hoc a li dung no ph bin tri thc gi hiu cua mnh. Tuy
nhin, do thoi quen t duy sao mn, bt chp nhng i hi cua cuc sng ang ngay
thm a dang, ma Siu hnh hoc ch dng lai nhng phan quyt thiu tinh hiu qu.
i lp vi phng phap cua Siu hnh hoc c, phng phap thc chng co th c
anh gia ch trong hanh ng, va thng qua ng dung chuyn nghip. Hai la, trit hoc
thc chng ong vai tr tich cc trong vic ci cach nn giao duc, vn bi thng tn
bi thn hoc, Siu hnh hoc va vn chng. Giao duc thc chng cn thay th nn giao
duc thiu hiu qu va thiu su sc, tng bc nng no ln tm cao mi, ph hp vi
thi ai bng phng phap tng hp tri thc va ap dung chuyn su. Ba la, kh nng
khai quat va phn loai khoa hoc theo quan im thc chng. Kh nng xac lp cac linh
vc khoa hoc thc chng ring bit trn c s khoa hoc thc chng cn bn tao iu
kin trnh bay h thng tri thc khoa hoc theo mt trnh t hp ly va mang tinh phat
trin, k tha. Quan im thc chng i hi t b s nghin cu ph phim phia sau
nhng quan nim tuyt i, ngun gc, gii han cua v tru va nhng th tng t, kt
hp mt cach chinh xac ly lun va quan sat, t duy va thc chng; trit hoc nay chc
chn thuc y s phat trin cua cac khoa hoc thc chng ring bit. Bn la, trit hoc
thc chng, vi c im cua mnh, em n c s vng chc tai t chc i sng
xa hi, khc phuc tnh trang hn loan va tr tr, hng xa hi vao trt t, n inh va
khng ngng phat trin.
Kt thuc Giao trnh, Comte tuyn b v s tt thng cua cach mang trong t duy
con ngi, khng inh rng mnh a hoan thanh hoat ng tri tu ln lao, c bt
u t Bacon, Descartes va Galilei, bng vic xy dng mt h thng t tng chung,
cai ma t nay v sau phi tr thanh cai chu ao trong hoat ng cua con ngi (Xem A.
Comte. Course of positive philosophy, Chapter 1. Dn t History Guide - http://www.
papesz. net).
Nh vy chu nghia thc chng t ra cho mnh hai nhim vu la nu va chng
minh tri thc ich thc; ph phan, tin ti thu tiu tri thc tm thng, vi s h tr
cua lgic hoc.
Nhng du hiu c trng cua khoa hoc ich thc, theo Comte, la tinh khach
quan, tinh hin thc(khoa hoc noi v cac hin tng c quan sat, ch khng phi tri
tng tng), tinh chinh xac (khoa hoc xet v tinh chinh xac cn phi n gn vi toan
hoc), tinh hu dung (khoa hoc cn phi em n cho con ngi thanh qu hin thc,
noi cach khac khoa hoc phuc vu cho hanh ng), tinh tng i (khoa hoc ch em n
cho chung ta tri thc tng i, da trn c s cm tinh, gn lin vi c cu tm, sinh
ly nht inh cua con ngi; tri thc em n cho chung ta vt cho ta, ch khng phi
vt t no).
Quy lut v ba giai on pht trin lch s ca tri thc:
Giai on thn hc, pham vi tri thc bi han ch, s hoang tng thng tri trong
t duy. Con ngi gii thich gii t nhin mt cach lch lac, v tha nhn s tn tai cua
nhng lc lng siu nhin huyn bi - Thng , thn thanh, ma qu. Trong cuc
sng thc tin uy quyn thng tri vi sc manh v han. Trong i sng chinh tri - giai
oan thng tri cua nn qun chu.
Giai on siu hnh, thay Thng bng t nhin hay mt bn th tru tng
nao o nh bn nguyn u tin. Cac sc manh bi phn tan. y la trang thai chuyn
tip trong s phat trin cua xa hi. Uy quyn suy yu, mi lin h xa hi suy gim, chu
228

nghia vi k gia tng trong mi ca nhn. T duy giac tinh (tri nng) phat trin. Trong i
sng chinh tri quyn lc qun chu c thay bng quyn lc cua nhn dn.
Giai on thc chng, hay khoa hoc, oan tuyt vi thn hoc va siu hnh hoc,
ci cach i sng xa hi trn c s tri thc thc chng nghim. Tri thc nay khng ch
do toan hoc, thin vn hoc, vt ly hoc, hoa hoc, ma cn do sinh hoc va xa hi hoc, tc
khoa hoc v xa hi, em n.
Muc ich cua khoa hoc thc chng, cng nh kh nng cua no, la lam sang t trt
t va cac quy lut cua t nhin va xa hi. Tt c nhng vn siu hnh, vn bn
cht cua tn tai, c tuyn b la khng th gii quyt, v b. Comte hiu cac quy lut
cua t nhin va xa hi nh kt qu cua qua trnh quan sat nhng mi quan h thng
xuyn gia cac hin tng. Ch co khoa hoc ich thc, khoa hoc thc chng, mi nhn
thc tng i y u va chun xac nhng mi quan h nay. Giai oan thc chng
khc phuc mu thun gia ly lun va thc tin, vn co giai oan siu hnh. Nhn thc
cac quy lut cho phep d bao nhng din bin trong tng lai cua t nhin va xa hi.
Nhn xet g v hoc thuyt ba giai oan tri thc cua Comte ? Hoc thuyt ba giai
oan c gng bam sat vao s vn ng cua tri thc, va gn vi no la cac bc trng
thanh cua loai ngi. Nhng o la mt thit k duy tm. ng lc cua tin b xa hi
c gan cho s tin b cua tri thc, th hin bc chuyn t quan nim tn giao v
cac thc th siu nhin sang khai nim tru tng v t nhin, va t khai nim nay
sang khoa hoc thc chng.
Phn loi khoa hc. X hi hc.
Comte phn chia cac linh vc khoa hoc theo nc thang thp dn (cu truc hnh
chop) cn c vao tinh gin n va tinh tru tng cua chung.
Khoa hoc c bn u tin la ton hc, khoa hoc v nhng khach th n gin
nht, ng thi la khoa hoc tru tng nht trong s cac khoa hoc.
Cac khoa hoc tip theo gm co thin vn, vt ly, hoa hoc, sinh hoc, va cui cng
la vt ly xa hi, hay x hi hc. Cac khoa hoc i sau khng th n gin rut ra t cac
khoa hoc i trc, bi l chung phc tap hn v cp . Cai sau tun thu cac quy lut
chung cua tt c cac giai oan phat trin t trc cho n luc o, ng thi lai co cac
quy lut c trng cua ring mnh. Bng phn loai khoa hoc nay, theo Comte, s phuc
hi trt t t nhin va trt t lich s cua cac khoa hoc a hnh thanh t lu. Chng han,
toan hoc chim vi tri u tin trong bng phn loai khoa hoc khng ch v no la khoa
hoc ra i sm nht, ma cn v no la khoa hoc n gin xet nh khoa hoc thc chng,
gn vi s sinh thanh loai ngi. Tng t nh vy xa hi hoc, khoa hoc cui cng
trong bng phn loai, c xac inh bng cac du hiu cua tinh phc tap va tinh cu th,
cng ng thi la khoa hoc mun nht gia nhp vao khoa hoc thc chng.
Hiu theo nghia rng xa hi hoc la khoa hoc v cac linh vc hoat ng cua con
ngi va xa hi, la khoa hoc tng hp, thng nht cac nganh khoa hoc khac. Chc nng
cua xa hi hoc la tm hiu cac vn cua con ngi, phat hin va phn tich cac quy lut
vn ng cua xa hi, qua o gop phn t chc i sng xa hi. Vn mu cht, theo
Comte, la phat hinquy lut vn ng. Quy lut xa hi phc tap hn quy lut t nhin,
bi l i sng con gni phc tap hn t nhin. Cai th nht hnh thanh t hoat ng cua
con ngi, cai th hai - t hoat ng m quang va v thc cua t nhin. Thut ng vt ly
xa hi ma i khi Comte dng thay cho xa hi hoc la s vay mun t T. Hobbes, nha
trit hoc Anh th k XVII vi hoc thuyt Kh c xa hi ni ting. Vt ly xa hi, theo
Hobbes, xem cac vt th xa hi la i tng nghin cu cua mnh. Nu trong t nhin co
lc hut va lc y, th trong trang thai t nhin cua loai ngi co chin tranh cua tt c
chng lai tt c. Comte ch vay mn thut ng, ch khng vay mn cach tip cn a
thuc v qua kh cua Hobbes.
229

Theo mtip vt ly hoc Comte chia xa hi hoc ra thanh tnh lc hc x hi va ng

lc hc x hi.
Tnh lc hc nghin cu trang thai tinh cua xa hi, gm cac qunn h, kt cu, tinh
cht xa hi, nhng iu kin tn tai cua xa hi, noi khac i, no nghin cu trt t bn vng
tng i cua xa hi.
Ba vn c bn cua tinh lc hoc: cai g chi phi thng xuyn hoat ng (co ly tri)
cua con ngi ? n vi nn tng cua xa hi la g ? Nguyn tc nao ong vai tr chu ao
trong i sng cng ng ?
i vi vn th nht cu tr li la tnh cm, y chi va bn nng noi chung, trong o
co bn nng sinh tn, hoat ng truyn ging, hng n li ich. Trong hai loai bn nng bn nng ca nhn (tm kim li ich cho mnh) va bn nng xa hi (xem li ich xa hi la cn
bn) - th cai nao chi phi cai nao ? Do ch xa hi c hnh thanh t nhng ca nhn sng,
nn li ich ca nhn chi phi li ich xa hi. iu nay co nghia la nu thu tiu li ich ca
nhn, th hoat ng xa hi cng tr nn v nghia va mt phng hng. L c nhin ca
nhn c cp n y khng phi la nhng ca nhn vi k tan nhn, ma t t mnh
trong quan h hai ha, bn cht vi nhng ngi khac, vi cai toan th, vi cng ng.
i vi vn th hai cu tr li n gin hn. Theo Comte, xa hi khng phi la
phep cng cua nhng ca nhn ring l, ma la tng th quan h gia cac thanh t hu c,
trong o gia nh la n vi nn tng, hay noi mt cach hnh tng, la hnh nh thu nh cua
xa hi.
Nu gia nh la t bao cua xa hi, th cac nguyn tc hnh thanh trong sinh hoat gia
nh co y nghia to ln i vi vic xac lp cac chun mc va cac quy tc ng x xa hi.
ng cm va phuc tng la nguyn tc chu ao trong i sng chung. ng cm lin quan
n ao c, phuc tng thuc v linh vc phap lut. Tac dung cua vic tun thu nguyn tc
nay la i sng xa hi khng bi xao trn. Nguyn tc ng cm cua Comte mang m du
n cua tnh yu ph quat cua trit hoc nhn bn Feuerbach. S ng cm quy v quan h
chn chinh, ich thc con ngi, cn lng hn th, k - quan h khng chn chinh,
khng con ngi.
ng lc hc nghin cu trang thai ng, nghia la phat hin cac quy lut vn ng
va phat trin cua xa hi, tm hiu tin b xa hi. Vai tr quyt inh cua tin b xa hi la
hoat ng tinh thn, ly tri, la giao duc - s chun bi thng xuyn cho mi ca nhn nm ly
vn hi lich s phat trin va iu chnh hanh vi cua mnh. Hoan thin ao c la tac
nhn kich thich s dn thn cua con ngi trong cuc sng. Tin b cua nhn loai v mt
thi gian la minh chng cho nhng i thay cua hoat ng ly tri, tinh thn, ao c theo
hng ngay cang hoan thin hn. Cac iu kin khac, trong o co iu kin vt cht, khi
hu, khoang sn t nhin lam nhanh hay chm s phat trin xa hi, nhng khng quyt
inh. Khng co con ngi hot ng th nhng yu t va nu mt i gia tri nhn bn cua
chung.
Trong vic xac inh dng chy khng ngng cua lich s Comte chu trng quan
im v tinh thng nht, bt kh phn cua lich s. Theo Comte, cach phn chia cac thi k
lich s ph bin i vi cac dn tc trn th gii la cach phn chia theo nin ai, nh o
ma chung ta co th hnh dung v mt bc tranh lich s sng ng nhng thng nht trong
tin trnh chung, ma o mi dn tc u lai du n cua mnh.
Quan h tinh lc hoc - ng lc hoc la quan h chi phi va l thuc vao nhau. T
tng chu ao la n inh phat trin, phat trin trong n inh, tin b trong khun kh
trt t. Comte khng tha nhn cach mang xa hi, v no pha v trt t. Khng tin b nao,
khng s phat trin nao, nht la trong i sng con ngi, lai rp tm pha v nhng chun
mc a c tha nhn, ri vao trang thai v chinh phu. Chu nghia thc chng bnh
din xa hi hoc = Tnh yu - Trt t - Tin b. Nhng nm cui i Comte suy nghi v vic
230

xac lp tn giao mi theo kiu tn giao khng co Chua cua Feuerbach, vi tn goi khac Nhn ao giao, bin i tng sng bai t Chua tri sang Loai ngi (ch khng phi Con
ngi). Nhn ao giao, cng nh Kyt giao, co t chc cua mnh, vi nhng phm ham va
th bc khac nhau, t tin , n cac tng l, va cao nht la giao chu.
Khi u s nghip bng t tng chng tn giao, gi y Comte lai tr v vi tn
giao c bit cua ng - Nhn ao giao.
Mt s nh gi v trit hc thc chng ca Comte:
Comte la ngi khai sinh khuynh hng khoa hoc trong trit hoc phng Ty hin
ai. Cn phn bit duy ly c in va duy ly phi c in (khoa hoc). Hy Lap la ni xut phat
cua truyn thng duy ly phng Ty. Chu nghia duy ly gn lin vi cac kham pha trong
trit hoc t nhin bt u t trng phai Milet. Ngay c ao dc hoc cua Xcrat
(Socrates) cng c goi la ao c hoc duy l, thng nht tri thc vi cai thin, s hiu
bit vi c hanh, quy cai ac v s dt nat. Theo Xcrat khng ai bit th nao la tt ma
lam iu ngc lai. Chu nghia duy ly cng gn lin vi cach hiu trit hoc nh h thng
tri thc ph quat, bao trm. Khuynh hng duy ly phi c in hnh thanh trong qua trnh
khung hong cua truyn thng c in, i hi nhng tm ti mi nhm khc phuc siu
hnh hoc, bi xem la m h, trng rng va thiu tinh hiu qu. Duy ly theo phong cach phi
c in khng co tham vong tr thanh tri thc ph quat nh h thng Descartes, Kant, hay
Hegel. Sau Comte, khuynh hng nay thin v phng phap va ngn ng, thm chi quy
gin cac vn trit hoc v phng phap, xem no la vn ct li cua moi h thng trit
hoc, xac inh vi tri, vai tr cua no trong nhn thc va hoat ng xa hi.
Chu nghia thc chng Comte la ch ngha thc chng x hi hc, v o cac nguyn
tc thc chng u hng n xa hi hoc vi tinh cach la khoa hoc thc chng trung tm,
co chc nng kham pha quy lut cua lich s va ci t i sng xa hi. Comte la ngi khi
xng thut ng xa hi hoc; ng va la ngi khai sinh chu nghia thc chng, va la
ngi t nn mong cho xa hi hoc, va la nha chinh tri.
Ph phan truyn thng duy ly c in, Comte d inh xac lp con ng th ba
trong trit hoc, loai b vn c bn cua trit hoc, vn gn lin vi s phat trin cua trit
hoc ngay t c ai, vt qua c chu nghia duy vt ln chu nghia duy tm. Tuy nhin vi
nhng g a trnh bay chu nghia thc chng cha th vt qua th gii quan duy tm (xem
xet tin b xa hi qua lng kinh phat trin tri thc thun tuy, y tng v Nhn ao giao
). Trit hoc thc chng t ra thiu nht quan va mu thun.
Tinh cht bin h chinh tri cua chu nghia thc chng Comte th hin lp lun nc
i theo kiu chng c cach mang va phn cach mang (cach mang i hi tin b khng
cn trt t, cn phn cach mang i hi trt t khng cn tin b). Phu nhn cach mang xa
hi, Comte tuyn b tin b trong trt t, phat trin trong n inh. On inh phat
trin la cn thit, song vn la ch nn hiu mnh nay nh th nao, trong bi cnh
nao.
b. Nhng ngi k tha. J. S. Mill v H. Spencer.
ai biu cua chu nghia thc chng xa hi hoc J. Mill (1808 - 1873) ng thi la nha
kinh t hoc va nha hoat ng xa hi. Khong thi gian 1823 - 1858 Mill hoat ng kinh
doanh, tranh thu lam quen vi cac tac phm cua Saint - Simon, nhng khng tan thanh
quan im cua nha cng sn khng tng nay v quyt inh lun xa hi trong hoat ng
cua con ngi. T 1865 n 1868 Mill tr thanh ai biu nghi vin, va vi tinh cach o
ng tuyn truyn cho cac ci cach t do va dn chu hoa i sng xa hi.
Th gii quan cua Mill hnh thanh di nh hng cua kinh t chinh tri hoc D.
Ricardo, hoc thuyt vi li cua I. Bentham (chu nghia vi li - utilitarism - xut phat t ting
latinh utilitas, nghia la tac dung, cng dung, li ich), trit hoc cua G. Berkeley, D. Hume,
231

tm ly hoc cua D, Hartley va J. Mill.

Trit hoc cua Mill c trnh bay trong Tng quan trit hoc cua ngai William
Hamilton (1865). Tai y t lp trng cua chu nghia thc chng hin tng hoc Mill
phn bac cac nha trit hoc siu nghim Anh. Toan b tri thc, theo Mill, xut phat t kinh
nghim, i tng cua no la cac cm giac. Cach tip cn khng duy vt, khng duy tm th
hin r trong s ly gii vt cht va y thc. Vt cht, theo Mill, ch la kh nng thng
xuyn cua cac cm giac, cn y thc - kh nng cm thu chung. Chung ta tin vao s tn tai
cua th gii vt cht bn ngoai nh da vao kh nng cm giac. Mill chng c chu nghia
duy vt ln chu nghia duy tm trong quan nim v y thc, tinh thn. Chu nghia duy tm
tuyt i hoa tinh thn, xem no nh mt bn th c lp, cn chu nghia duy vt (ngm hiu
chu nghia duy vt tm thng ?) xem tinh thn la thuc tinh cua vt cht, sn phm cua vt
cht. Tinh thn, theo Mill, la mt tp hp cac trang thai tm ly, cac dang cm thu cua con
ngi. Tinh kho xac inh cua c cu tinh thn cang chng t s phong phu va phc tap cua
i sng tnh cm, tinh thn cua con ngi.
Tan thanh hang loat quan im trit hoc va lgic hoc cua Comte, Mill lai bac b hoc
thuyt chinh tri, xa hi cua ngi i trc, phat hin o hin thn cua chu nghia c tai
chinh tri va tinh thn, xem nh t do va tinh ca th cua con ngi. Mill cho rng cn danh
cho con ngi khong khng t do, thay v quang ln c no mt th inh mnh lun xa hi
nhn tao nao o. T tng chng i nay c Mill trnh bay trong A. Comte va chu
nghia thc chng (1865).
Tac phm chu yu cua Mill - H thng lgic - nhn manh phep quy nap lgic nh
phng phap lun chung cua cac khoa hoc. Theo Mill moi suy lun, chng minh, moi phat
hin v chn ly u do phep quy nap tao nn; c im chung cua no t cai a bit suy lun
v cai cha bit. Phep quy nap cua Mill thc cht la s k tha va phat trin phng phap
quy nap khoa hoc do F. Bacon xy dng trong iu kin khoa hoc thc nghim ng ai.
Lgic hoc la mnh sn trung lp danh cho cac trng phai trit hoc gp g nhau va cng
ban v mt tai ln la lam sao t duy con ngi phn anh mt cach co hiu qu toan b
hoat ng cua con ngi va mi trng thin nhin, Tuy nhin sau khi trach c cac nha
trit hoc ch loay hoay vi vn c s cua tn tai va bn cht cua th gii, Mill ku goi
hng n chu nghia hin tng nh c s cua phng phap lun ph bin. La ngi theo
ch ngha quy np n ha Mill ph phan s cao thai qua phep din dich va cac mnh
duy ly, nhng tha nhn tac dung cua no trong nhn thc khoa hoc.
Tac phm tp trung v t tng ao c cua Mill la Chu nghia vi li (1863). Tuy
nhin ng khng phi la ngi sang lp chu nghia vi li. Ngi khai sinh chu nghia vi li
la J. Bentham (1748 - 1832), ngi co tac ng ang k n s hnh thanh va chuyn bin
t tng cua Mill. Mill xut phat t quan im v ngun gc kinh nghim cua tnh cm va
cac nguyn tc ao c. ng b sung mt s im vao ao c hoc vi li cua J. Bentham
(1748 - 1832), theo o gia tri cua hanh vi c quy inh bi s tha man ma no em n.
Mill tha nhn c s ich k ln v t nh bn tinh i lp nhau trong mi con ngi: trong
i sng xa hi quyn li cng ng, tng h co th vt qua thoi ich k. Tnh cm ao
c tt th hin s phn u vn n hanh phuc chung. y cng la im tng ng
gia Mill vi Comte, d ngi sang lp chu nghia thc chng t ra mm yu hn trong
tnh cm tn giao vao cui i.
Mt trong nhng ai din cua chu nghia thc chng xa hi hoc la H. Spencer (1820 1903), ngi Anh. Spencer tng la k s ng st (1837 - 1841), sau o cng tac vi tap
chi Economist (1848 - 1853). Trong trit hoc Spencer la ngi phat trin tip tuc chu
nghia thc chng cua Comte, mc d phu nhn s l thuc v t tng cua mnh vao
Comte.
2.
Ch ngha thc chng th k XX
a)
Ch ngha kinh nghim ph phn (Empiriocriticism) do E. Mach (1838 232

1916) va R. Avenarius (1843 - 1896) xac lp vi chu trng xem xet kinh nghim mt cach
co ph phan, kim chng tinh cht ch va tinh xac thc cua kinh nghim. thanh ty
kinh nghim cn gii thot no khi moi s khm nhp siu hnh hoc. CNKNPP co quan h
ci ngun vi chu nghia duy tm chu quan G. Berkeley, hoai nghi lun kinh nghim cua D.
Hume, yu t bt kh tri cua I. Kant (qua cach t vn v hin tng va vt t no).
Theo V. I. Lenin, v mt trit hoc CNKNPP la s phuc hi chu nghia Kant trong iu kin
khung hong th gii quan cua vt ly hoc.
Mach la nha vt ly lng danh cua thi ai mnh, nhng trong linh vc lich s trit
hoc va trit hoc ng ch la mt k tai t, cho d a tao iu kin cho chu nghia kinh
nghim thm nhp vao vt ly hoc. Chu nghia kinh nghim ph phan, theo y tng cua
Mach va Avenarius, la hoc thuyt ph phn kinh nghim. Tuy nhin khng nn noi v s
phu nhn kinh nghim, bi l cac nha ly lun cua CNKNPP cho rng trit hoc chn chinh
cua s ph phan - o la kim chng tinh thuyt phuc va tinh xac thc cua kinh nghim.
Cng ch nn lm ln s ph phan vi bnh snh ph phn, ch nhm n s thu tiu, loai
b i thu t nng mnh ln. Chu nghia kinh nghim ph phan tip tuc cng vic cua
Comte khng s phn tich ly tri thun tuy, ma s phn tich kinh nghim thun tuy.
Chu nghia kinh nghim ph phan t ra muc tiu thanh ty tri thc khoa hoc khi
nhng tri thc ngoai kinh nghim, ma Mach goi la nhng tri thc siu hnh. Theo ng, mi
mt khai nim khoa hoc cn co mt giy u nhim cua kinh nghim, nghia la cn phi
da vao kinh nghim. Do o, tach tri thc khoa hoc ra khi nhng yu t khng khoa
hoc chung ta cn kim chng tri thc trn ni dung kinh nghim cua no. Ma tin hanh
thanh ty kinh nghim cn phi co b loc, bng kim k tri thc khoa hoc, gii thoat no
khi siu hnh hoc.
u la ci ngun cua s nhim bn kinh nghim? Avenarius tr li: Introjection
(tam dich: u nhp tac dung, khm nhp). Introjection - o la s sai lm siu hnh hoc
theo cach hiu cua chu nghia kinh nghim ph phan, la t kinh nghim vao thc th,
bin cm giac thanh thuc tinh cua mt thc th nao o. So sanh: hnh thc duy vt cua
khm nhp - cm giac la thuc tinh cua vt cht co t chc cao c bit; hnh thc duy tm
cua khm nhp - t cm giac vao linh hn. Nh vy, theo Avenarius, khm nhp la s sai
lm cn b, thm nhp vao khoa hoc, bt chp no la duy vt hay duy tm. thanh ty
kinh nghim, chung ta cn gii thoat no khi khm nhp. Kinh nghim cn c xem xet
t thn - khng gn no vi bt k thc th nao, vt cht hay linh hn. Chung ta cn kinh
nghim thun tuy, nghia la kinh nghim khng co substrat (th ct, th nn). Avenarius cho
rng kinh nghim mang tinh trung lp (trung ha), khng nn xem no la mang tinh vt cht
hay tinh thn. Kinh nghim la cai xut phat t cm giac, thm chi la chinh cm giac. Chung
ta t duy v nhng cm giac noi chung, t duy v chung n gin nh chung vn tn tai.
Cm giac mang tinh trung lp, v o khng phi la nhng cm giac cua ti, ma la, xet
chung nht, la cm giac chung, n gin la cac cm giac. S khac nhau gia tm ly va
vt ly nm mi lin h chc nng cua cc yu t ca th gii.
Nh vy trit hoc Avenarius toan tinh chim vi th trung lp, vt ln trn chu nghia
duy vt va chu nghia duy tm: th gii la th gii kinh nghim, cai mang tinh trung lp,
ng sau no khng co g c, khng vt cht, khng tinh thn. Chung ta hay th hi: chng
l kinh nghim, cm giac la trung lp ? Khng, quan im o phn anh lp trng cua
chu nghia hin tng (phenomenalism). Nhng ngi theo chu nghia hin tng vach ra
s khac nhau khng phi gia th gii bn trong va th gii bn ngoai, ma ch gia cm
giac bn trong va cm giac bn ngoai. Tuy nhin, theo ho, s khac nhau nay khng mang
tinh bn cht, ma mang tinh chc nng, nghia la cng mt yu t (cm giac) co th va la
hin thc vt ly, va la hin thc tm ly. Hin thc vt ly - o la tng th cac yu t cua
th gii, c xem xet bn ngoai mi quan h vi con ngi, khng l thuc vao con
ngi. Hin thc tm ly - cng vn nhng yu t o, nhng c xem xet trong mi quan
h cua con ngi vi chung. Tom lai, s khac nhau gia vt ly va tm ly mang tinh th hai
233

so vi kinh nghim trung lp. S khac nhau nay phu thuc vao cach tip cn, vao quan h,
vao tnh thai, vao s xp tThc cht cua ch ngha nht nguyn trung lp s khac
nhau gia vt ly va tm ly ch cach xp t. Co nghia la, chng han, hn a khng phi
la vt cht khac vi linh hn, nhng hpng din nay no la no, phng din khac no la
cai khac. Quan im o mang tinh cht duy tm a c ngu trang, mc d y khng
co nhng kt lun duy tm trc tip.
Khach quan hoa cm giac, o la chu nghia duy tm, nhng n giu di v boc cua
s ph phan chu nghia duy tm truyn thng. Xet cac tin th gii quan va phng phap
lun hnh thc th hai cua chu nghia thc chng khac vi hnh thc u tin ch, chu
nghia thc chng xa hi hoc trong nhn thc lun a c hiu chnh sang nhi nguyn lun
cua Kant; chu nghia kinh nghim ph phan c xac lp trn chu nghia nht nguyn kinh
nghim. S thay th nhi nguyn thanh nht nguyn cua cac cm giac la c trng cua chu
nghia thc chng thi k th hai. S inh hng lai nay co nghia la chuyn t c s trit
hoc Kant sang Hume. Hume tr thanh ngi k tuc Berkeley, quan im cua Hume la s
phuc hi nguyn tc tn tai nghia la c tri giac cua Berkeley.
S khac nhau c bn gia trit hoc cua chu nghia kinh nghim ph phan va trit hoc
cua Berkeley: chu nghia duy tm Berkeley la chu nghia duy tm cua trit hoc tn giao, cn
chu nghia duy tm Mach la chu nghia duy tm mong mun tanh khi s nh hng cua
tn giao. Hume tao nn khau trung gian gia Berkeley va Mach.
Chu nghia kinh nghim ph phan a ra quan im s phi hp c tnh nguyn tc
trong mi lin h gia y thc va mi trng. Theo Avenarius, trong s phi hp y y thc
ong vai tr la thanh vin trung tm, cn mi trng ong vai tr phu thuc. , nghia la mi
trng tn tai ch xet theo mi quan h vi y thc - mt kt lun cua hin tng lun duy
tm. Avenarius mi trng bi hoa tan vao y thc, kinh nghim thun tuy ng nht vi
cm giac, cai chu quan c khach quan hoa va cai khach quan c chu quan hoa. Kt
qu cua s tm ly hoa nhn thc la chn ly khach quan mt ht y nghia. Tm ly khng th
thay th cho nhn thc. S tm ly hoa nhn thc dn n ch anh ng tiu chun chn ly
thanh cm giac chn ly.
Nh vy la co ba thi k phat trin cua chu nghia thc chng, ma mi thi k u co
c s cua mnh: 1) c s nhi nguyn cua Kant; 2) c s nht nguyn cua Hume; 3) c s
ngn ng.
b)
Ch ngha thc chng-mi (Neo-Positivism) la mt n lc chuyn tt c
nhng vn trit hoc sang phng din ngn ng, ng nghia hoc Ch co ngn ng,
cac h thng din at v th gii, mi la i tng thc s cua trit hoc khoa hoc. B.
Russell (1872 - 1970) va L. Wittgenstein (1889 - 1951) la nhng ngi u tin khi
xng cach tip cn nay. Mt s vn : phep nhi phn, nguyn tc quy c, nguyn tc
kim chng R. Carnap (1891 - 1970) va Nhom thanh Vienne. Trong hoc thuyt kt
cu lgic cua mnh nguyn tc quy c (conventionalism) c a ra nh nguyn tc
quyt inh hiu tt c cac nc thang va cac khia canh cua nhn thc khoa hoc. B
khung ngn ng cua trit hoc phn tich qua cach hiu cua Carnap lam r thm nguyn tc
quy c. Nguyn tc kim chng, ung hn, phep kim chng (verification) gii quyt bai
toan v y nghia lgic cua din at. Thc cht cua no la em so sanh mnh vi s kin,
ch ra tnh hung kinh nghim chng minh tinh ung, sai cua mnh . Mnh ch biu
at cai ma o co th kim chng, y nghia cua mnh la phng phap kim chng no.
Nguyn tc kim chng, theo cac nha thc chng mi, ap ng nhng i hi cua tinh
khoa hoc nghim tuc, chng lai siu hnh hoc c.
Trong n lc tm kim hng i mi cua CNTCM xut hin chu nghia duy ly ph
phan cua K. Popper (1902 - 1994), ngi xy dng ly thuyt phat trin tri thc khoa hoc
theo nhng nguyn tc khac vi chu nghia thc chng thi k trc o, c bit la nguyn
tc phu inh.
234

CNDLPP cua Popper cp n c linh vc chinh tri - xa hi.

III.
Phn tm hc (Psychoanalysis)
1.
S ra i v cc giai on ca Phn tm hc
Phn tm hoc do S. Freud (1856 - 1939), bac s ngi Ao, sang lp. Nhng cng
trnh u tin cua Freud ban v sinh ly hoc, gii phu hoc nao b. T nhng nm 80 di
nh hng cua trng phai Phap (Charcot, Bernheim) v thi min Freud tm hiu chng
ri loan thn kinh chc nng (tm thn). Nhng nm 90 Freud tp trung xy dng phn
tm hoc - phng phap dng tri liu tm ly cha bnh tm thn. Phng phap nay cn
c trn k thut lin tng t do, phn tich nhng hanh vi lm ln va nhng gic m nh
phng thc thm nhp vao ci v thc, nghia la khu vc khng chiu s kim soat cua y
thc. Vao nm 1900 Freud a ra hoc thuyt v c cu b may tm ly nh mt h thng
nng lng ma c s phat sinh cua no la xung t gia y thc va nhng ham mun v
thc. Vao nm 1920 Freud cng b cng trnh Bn nga va Bi nga, ng thi tng bc
vn dung Phn tm hoc vao tm ly xa hi, linh vc vn hoa, ngh thut Hai lu y: 1)
Freud sang lp Phn tm hoc vao cui th k XIX - u th k XX, khi nhng quan nim
truyn thng v tm ly khng cn ph hp na. Tm ly hoc trc Freud c gng xac inh
th nao la mt con ngi bnh thng, khe manh c v th cht ln tm ly, t vic tm
hiu hin tng cua y thc. i xa hn nhng t cht t nhin, Freud phn tich tinh cht
va va nguyn nhn xut hin chng ri loan thn kinh chc nng, y no n linh vc tm
ly ngi, va tng bc kham pha nhng iu su kin nht ma tm ly hoc trc o b qua,
hoc nghin cu cha n ni n chn. 2) Kham pha v thc - o la s anh gia a
c tha nhn ph bin, d t cac thai khen ch khac nhau. Tm hiu s ni loan cua
v thc, chu trng giao duc ngi bnh bng liu phap tm ly, bng k thut lin tng
t do, theo di thng xuyn nhng thay i tm ly cua ngi bnh, xac inh nhng
nguyn nhn cua bng n xuc cm, nhng n c cang lam ni bt vai tr ngi thy
thuc - nha giao duc trong iu kin phc tap cua xa hi, khi tm ly ngi chiu qua nhiu
tn thng t bn ngoai. 3) Freud khng goi mnh la nha trit hoc, song Phn tm hoc do
ng sang lp vt ra khi khun kh cua mt hoc thuyt tm ly, mang y nghia trit hoc r
rang v, th nht, s khai quat hoa trit hoc nhng y tng c bn trong vic xac lp c ch
tm ly cua ca nhn, th hai, tinh khuynh hng ly lun, gn vi hanh trnh t tung cua
Freud.
Nh vy t nm 1900 trn din an trit hoc phng Ty a xut hin mt trng
phai trit hoc - tm ly theo khuynh hng phi duy ly - nhn bn, co tn goi la chu nghia
Freud (Freudism), hay n gin la Phn tm hoc. Th h sau Freud cang lam cho Phn tm
hoc mang din mao trit hoc thc s.
Chu nghia Freud ngay t bui u a khng phi la mt trng phai thng nht.
Ngay gia nhng hoc tr thn tin nht cua Freud vao nm 1910 a din ra cuc tranh lun
xem cai g ong vai tr nng lng tm ly c bn. Nu Freud nng lng y la nng
lng tm ly - tinh duc, th A. Adler (tm ly hoc ca th) vai tr nay thuc v mc cm gia
tri cha hoan thin va c mun t hoan thin. Vi K. Jung (tm ly hoc phn tich) v thc
tp th va nhng nguyn mu (archetip) mi la c s cua sang tao, nht la sang tao vn
hoa, ngh thut. O. Rank th cho rng toan b hoat ng cua con ngi lun bi am nh bi
y nghi phi vt qua cu sc sinh n ban u.
Mc d cac nha phn tm hoc sau Freud xem xet lai va bac b mt s lun im cua
ngi sang lp (v quy tc, hay tiu chun nghin cu tm ly, gii thich tinh cht cua cac
qua trnh tm ly, v c ch tm ly ), song nhgn nguyn ly c bn vn gi nguyn: nng
lng v thc, nhng khia canh phi duy ly cua i sng con ngi, tinh cht xung t va
s phn thn cua th gii ni tm, tinh dn nen, tinh bi c ch, bi an ap va y chi phn
khang, vn suy i vn hoa
Chu nghia Freud tr thanh mt trao lu kha ph bin t sau chin tranh th gii ln
235

th nht, gn vi nhng biu hin khung hong cua vn hoa, xa hi. Cac nhanh khac nhau
cua chu nghia Freud b sng c s trit hoc va phng phap lun cho hoc thuyt cua chu
nghia Freud ma chinh Freud cn thiu. Nhng b sung nay kheo kt hp vi cac t tng
chinh tri, xa hi, vn hoa, khoa hoc t nhin.
M xu hng sinh hoc hoa phn tm hoc kt hp vi chu nghia thc chng va chu
nghia hanh vi (behaviorism). Bn canh o cn co xu hng lam gn chu nghia Freud vi
iu khin hoc (Cybernetics) Chu nghia Freud-xa hi cng co ting noi trong gii hoc
thut; no xem xet cac hin tng chinh tri, vn hoa, xa hi nh kt qu cua s thng hoa
(sublimation) nng lng tm ly tnh duc, s bin i cac qua trnh v thc di tac ng
cua i sng vn hoa, xa hi. Vao cui nhng nm 30 cua th k XX chu nghia Freud-mi
c gng bin phn tm hoc thanh mt hoc thuyt thun tuy xa hi hoc va vn hoa hoc, xa
ri dn quan im v thc va cac yu t sinh hoc thi Freud. T cui nhng nm 40, tc
sau chin tranh th gii ln th hai, cac vn va cac kt qu nghin cu cua phn tm hoc
c s dung rng rai. Phn tm hoc xa hi lin kt vi chu nghia hin sinh va cng xac
inh hnh nh con ngi trong mt th gii phc tap, ng tnh th tranh chp gia
tn tai va h v, ha bnh va chin tranh, hng thinh va v. Vin nghin cu xa hi tai
Frankfurt (trng phai Frankfurt) chiu nh hng ang k cua phn tm hoc. Mt s ai
din thin t cua no dung ha phn tm hoc vi chu nghia Marx, nhm tao dng hoc thuyt
chit trung theo kiu Chu nghia Freud-macxit.
Phn tm hoc va cac vn do no gi nn hin nay tip tuc thu hut s quan tm
nghin cu cua cac nha trit hoc, xa hi hoc, tm ly hoc, vn hoa hoc, ao c hoc, chinh
tri hoc.
2.
Hc thuyt ca Freud v c ch tm l
Tm ly con ngi co th c hiu nh s lng phn vi hai thai cc r rang - y
thc va v thc - tao nn tinh cach y mu thun cua ca nhn. Trong lp kt hp y v
thc mi la thanh t trung tm, cn y thc ch la mt th bc c bit vt ln v thc,
nghia la ch khi nao chung ta bit cach ch ng v thc, th luc o mi noi n vai tr cua
y thc. thc la phm cht th hin tinh ngi trong con ngi.
Phn loi cc tng tm l:
B ng (Id), hay bn nng, khu vc tm ti cua tm hn, la tng su cua nhng ham
mun v thc, cai nguyn thuy cua tm ly. La c s cua ca th hoat ng, v thc ch
tun thu nguyn tc tha mn, khng lin can g n hin thc xa hi.
Bn ng (Ego), hay cai Ti, khu vc sang cua tm hn, la linh vc y thc, khu
trung gian gia bn nng va th gii bn ngoai, trong o nhng tinh quy inh t nhin va
cac thit ch xa hi. Cai Ti iu chnh hoat ng cua cua bn nng vi nguyn tc hin
thc, tinh hp ly va tinh tt yu khach quan.
Siu ng (Super-Ego), hay cai -vt ln -Ti, khu vc ngoai tm y thc ca nhn, la
lng tm bn trong ca nhn, mt s kim soat, ph phan c th, xut hin do s bt lc
cua y thc trong vic ngn chn nhng cn bng n v thc.
S vn hanh cua c ch tm ly din ra nh th nao ?
Tng su, thuc v bn nng cua tm ly ngi, vn hanh theo chng trnh tip nhn
s tha man ti a va t do la chon. Trong vic ap ng nhng nhu cu cua mnh ca nhn
ung cham vi hin thc bn ngoai, vn i lp vi bn nng. Chinh luc nay y thc - yu
t trung ha - t ra cn thit. No c gng ngn chn nhng ham thich v thc, hng chung
vao qu ao cua nhng hanh vi mang tinh xa hi c khuyn khich. Nhng trn thc t
bn nng ap t, du t t, nhng iu kin cua mnh cho cai Ti. Ngay luc nay trong cai
Ti hnh thanh mt tng mi - Siu nga, hay Ly tng - cai Ti, thng tri cai Ti nh
lng tri, hay mc cm ti li cha c y thc ngay. Siu nga trong trng hp y la cai
bn th ti cao ni con ngi, phn anh nhng giao hun, cm oan xa hi, quyn lc cua
236

cha m va cua cac uy quyn khac. Siu nga la mt th v thckhac, ap ch ca nhn.

Nh vy, nhim vu cua phn tm hoc la phn tich c ch tm ly ngi, nhn bit
c cai v thc chuyn cht liu v thc vao cac linh vc y thc va hng no tun thu
muc ich cua mnh. Ni nao co v thc, ni o co y thc; cang hiu bn cht cua v thc,
con ngi cang co th lam chu duc vong cua mnh, va iu khin no mt cach co y thc
trong i sng hin thc.
3.
Nhng ham thch u tin v Libido
Freud xem ham thich tnh duc la c s cua nhng ham thich u tin, ng lc cua
v thc. minh hoa cho quan im nay ng a ra khai nim mc cm Oedipe. Sau
nay Freud thay ham thich tnh duc bng khai nim libido, vi nghia rng hn, th hin
mt s din biu at c bit v tnh yu manh lit, say nng, song theo nhiu tac gi kh
nng tnh duc vn la nghia ni bt hn c.
Cac giai oan libido: 1) giai oan ming; 2) giai oan hu mn; 3) giai oan sng bai
b phn sinh duc nam; 4) giai oan thin vi i tng, khi a tr a ln, tip xuc vi
th gii bn ngoai. Freud noi n mc cm Oedipe i vi tr nam, mc cm Klectra i
vi tr n. Chung quy hoat ng cua con ngi chiu s tac ng khng ngng cua nhng
ham thich u tin, nhng ham thich sinh hoc ln xa hi, ni bc l bn nng sng, sang
tao (Eros), va bn nng cht, huy dit, gy hn (Thanatos).
4.
Tnh khuynh hng x hi trong phn tm hc Freud
Theo Freud, trong i sng tm ly ca nhn lun hin din ngi khac; tm ly ca
nhn biu l ra thng qua giao tip cng ng thi la tm ly xa hi. S phn tich tm ly co
th c s dung khng ch trong vic tm hiu nhng vn thun tuy ca nhn, ma c
nhng vn xa hi, bi l chung ta co th suy nghi v cac qua trnh xa hi t vic nhn
thc cac cp , cac lp tm ly chinh mnh, va ly gii mt cach thu ao nhng xung t
gia ca nhn va xa hi t ch vn hanh tm ly ca nhn.
Freud la ngi co thai ph phan i vi trt t xa hi hin tn, mt trong nhng
nha ly lun v khng hong vn ha. ng cp n trang thai s hai va bt n cua con
ngi trong thi ai vn minh, s thiu hoan thin cua quan h gia nh, xa hi, gy nn
nhng cu sc tm ly ca nhn. Nhng thanh tu vn hoa gop phn lam gim bt bn nng
gy hn cua con ngi. Nhng mt khi vn hoa khng thc hin c chc nng nay th s
gy hn co th tr thanh mt phn i sng ni tai cua con ngi, dn n tm thn x hi.
5.
Vi nt v Tn-phn tm hc
Ngoai K. Jung (1875 - 1961), A. Adler (1870 - 1937), K. Horney (1885 - 1953), phi
k n W. Reich (1897 - 1957) vi hc thuyt tnh dc - kinh t. c trng cua t tng
Reich la khng chu trong n tng ca nhn ring l,ma ly linh vc chinh tri - xa hi lam
i tng nghin cu. Reich ch gi lai quan im nn tng cua phn tm hoc Freud: bn
ngoai y thc tn tai mt hin thc tm ly, v thc.
Reich a ra phng an ly gii mi v c cu tm ly - sinh hoc cua ca th: 1)tng
b mt, tc tng lin kt xa hi, tng xa hi - h nguy (lin tng h su ngn cach gia
vt t no va hin tng); 2) tng trung gian, tng chng i xa hi (lin tng v thc
cua Freud), tng s nhng xung ng bc hai - nhng cung vong ngu xun hung bao,
nhng hanh vi dm ang; 3) tng ay su, hat nhn sinh hoc, nhng t cht t nhin - xa
hi tim tang ni con ngi nh trung thc, yu lao ng. Tic thay khi i qua tng trung
gian nhng t cht bi xuyn tac, nhim bn, khuc xa.
Trong quan im chinh tri Reich ph phan chu nghia cc quyn, chu nghia phat
xit.
Reich khng phu nhn s hin din cua nng lc libido trong c cu tm ly ca nhn,
hn na lai phn tich no di goc xung t xa hi. Tac phm ni ting - Cach mang
237

tinh duc (1936,The Sexual Revolution) - trong o s gii phong con ngi c xem xet
khia canh t do tnh duc. y la tac phm gy sc cho xa hi mt thi.
H. Sullivan (1892 - 1949) cng la tn tui ni bt cua phn tm hoc sau Freud, vi
hoc thuyt lin ca th v tm thn hoc. Theo hoc thuyt nay i sng con ngi din ra
trong nhng tnh th lin ca th, do o hiu phc hp cac vn gn vi qua trnh tm
ly bn trong i sng ca thva cac qua trnh bn ngoai cua sinh hoat cng ng - xa hi,
cn thit phi lam sang t gia tri va y nghia cua hanh vi lin ca th. H thng t hu la
th phm ham c trng cua ca th nhm chng lai nhng bt n, xao xuyn, vn co con
ngi ngay t luc chao i. Co th lin tng h thng t hu vi Siu nga cua Freud.
E. Fromm (1900 - 1980) c giao duc theo truyn thng phn tm hoc, nhng v
sau a bac b kha nhiu lun im cua no. ng xem cac qua trnh xa hi, ch khng phi
cac yu t sinh hoc, la nhng mtip kich thich con ngi. T tng ni bt: nhi phn hin
sinh va nhi phn lich s.
Nhi phn hin sinh biu hin nhi phn gia sng va cht, gia kh nng tim tang
cua mi ca nhn vi tinh hu han cua cuc sng.
Nhi phn lich s gn vi nhng iu kin xa hi nht inh, do o co th khc phuc
c bng n lc cua nhiu th h, hng n thit lp mt xa hi nhn ao, tao nn s n
inh tm ly - tinh thn cho ca nhn.
H. Marcuse (1898 - 1979) t vn v vn minh khng co tinh an ap, em quan
im kinh t - xa hi cua Marx kt hp vi Freud, xem s kt hp nay la phng an tt
nht gii quyt xung t gia con ngi va nn vn minh. Cac khai nim an ap thng
d va nguyn tc nng xut ch ra nhng gii han cua con ngi do cac ch xa hi
thit lp, s thng tri cua qua trnh lao ng bi tha hoa, va do o, mu thun gia lao ng
bi tha hoa va Eros. Ch khi nao at ti vn minh khng co tinh an ap, sc manh cua
Eros mi c phat huy, nh o bn nng gy hn, bn nng cht mi bi y li. Lao ng
s khng cn bi tha hoa na, ma bin thanh tr chi t do, ph hp vi bn tinh con ngi.
T tng ci cach va mang tinh phn khang cua Marcuse c mt b phn gii tr
co hoc thc phng Ty on nhn, nht la vao nhng nm 60 cua th k XX.
IV.
Ch ngha hin sinh (Existentialism)
1.
S ra i v cc phi ca ch ngha hin sinh
Chu nghia hin sinh chnh thc c khai sinh vao nm 1927 vi tac phm Hu th
va thi gian cua Heidegger, va kt thuc vao nm 1960 nh mt trit thuyt vi Ph bnh
ly tri bin chng cua J. S. Sartre.
Th nao la chu nghia hin sinh ?
Bng cac tn goi khac nhau - chu nghia hin sinh (Sartre), trit hoc hin hu (K.
Jaspers), trit hoc v hin sinh - trit hoc nay co im chung cho tt c cac ai din la trit
hoc v tn ti ca con ngi, bn th lun v con ngi, l tt c nhng suy t v thn
phn con ngi, trc ht l con ngi c nhn, c th trong thi i khng hong v gi
tr, nhng ni au, nhng lm lc v nhng kht vng ca con ngi. Ra i va phat trin
tai cac nc phng Ty, nht la tai c va Phap, sau hai cuc ai chin th gii (1914 1918, 1939 - 1945), trit hoc hin sinh biu thi thai cua con ngi trc nhng din
bin khng ng nhip cua xa hi.
Nu trit hoc c in th hin tinh tich cc tinh thn cua con ngi, th trit hoc hin
sinh t ra vn s chiu ng tinh thn cua mi ca nhn trc nhng bin ng cua i
sng, t o gi ra mt li thoat cho ho. Trong Th v nhn bn chu nghia (Ueber den
humanismus) Heidegger a nng cp khai nim existentia, tc tn tai theo ting
Latinh, thanh mt din at c trng - Eksistenz, hay Ek-sistenz, nhm nhn manh hin th
238

xut tinh th cua con ngi, phn bit vi nhng tn tai khac, nhng tn tai ma Sartre
cho la khng th sanh c vi chu quan tinh cua con ngi (Sartre. Hin sinh mt nhn
bn thuyt). Heidegger va Sartre la hai ai din tiu biu nht cua chu nghia hin sinh th
k XX.
Theo L Tn Nghim, Kinh Thanh Kit giao, co phn m t s phn chm ni cua
cac vi tin tri, cac vi thanh, s ay oa Jesus Christ, ang c xem la ci ngun sau xa
cua chu nghia hin sinh vi tinh cach la ting ku bi thit v s phn con ngi. Th n la
Thanh Augustin, ngi noi nhiu n nhng suy t, xao xuyn, lo u, nhng kinh nghim
au n trong quang i phong ang, lm lac trn con ng tm v Thin Chua, khng
inh rng tri thc s khi va y u nht la s tm hiu bn cht con ngi qua s hiu bit
v Thin Chua. Tuy nhin, ng t thc s cua chu nghia hin sinh la S. Kierkegaard (1813
- 1855), ngi an Mach. Kierkegaard xut hin trn sn khu trit hoc vi tinh cach la
ngi ph bnh gay gt thi ai. Khuynh hng hin sinh tn giao cua Kierkegaard t ra
cu hi: tai sao tm hn con ngi bi kh kit ? Tr li: v nhng toan tinh y tham vong
cua ly tri, v s m x khng thng tic, s phn i bn cht con ngi trong thi ai
khoa hoc, v cai nhn cng nhc, may moc i vi th gii. phuc hi nhn tinh cn hin
mnh cho tn giao - o la chu c bn cua trit hoc Kierkegaard. Trit hoc cn giup con
ngi tr v h thng cac gia tri tn giao, vn bi chm vao lang qun t thi Descartes.
Trit hoc dn ta vao cm thu quan tn giao, khc hoa chiu su tm linh cua con ngi.
S phn ng cua Kierkegaard i vi trt t t sn la s phn ng mang tinh lang
man. Bn tn s hin hu cua con ngi c phn tich t goc thm m - ao c - tn
giao. Cac giai oan hin hu: 1) Giai on thm m ng nht vi khoai cm. Con ngi
sng bng nhng quan tm hin tai, cha bit la chon. Giai oan nay co ba chng nh la
bun chan toan din, bao dm, trung gian (cn goi la ma mai, la chng lin kt thm m
va ao c); 2)Giai on o c, th hin cuc u tranh chng lai nhng am m cm
tinh va ch ng chung. Con ngi sng bng nghia vu, quan tm n nhau va cng hy
vong vao tng lai. Han ch cua ao c la ch no d ru ngu con ngi, bin ho thanh
mt sinh vt may moc, n quang tun theo nhng quy lut, nhng mtip ao c inh sn.
Thay v la chon t do la ni s hai cua ca nhn; 3) Giai on tn gio, ni hin hu cua
ca nhn thng nht vi Thng . o la s chuyn sang li sng tn giao, mt bng
chng v ni nhuc va s bt lc cua ly tri. Con ngi phung s Thng , cm nhn
s an ui ni cuc i au kh, song khng bao gi sanh ngang cng ng ti cao. Quan
nim o cua Kierkegaard nhm chng lai Hegel, ngi a duy ly hoa nim tin vao Thng
.
Kierkegaard la ng t cua Hin sinh hu thn.
Sau Schopenhauer va Kierkegaard, F. Nietzsche (1844 - 1900) la nha t tng co
nh hng c bit n trit hoc phi duy ly noi chung, trit hoc hin sinh th k XX noi
ring. Co th chia hanh trnh t tng cua Nietzsche ra ba thi k. T 1869 n 1876 la
thi k bi quan lang man, c anh du bng nh hng cua Schophenhauer va Wagner.
c im cua thi k nay la lng tin vao gia tri thanh thin, chu nghia anh hng va tai nng
thin phu cua con ngi. T 1876 n 1881 la thi k cua khuynh hng thc nghim
hoai nghi; trit gia i tm t do tuyt i va chn ly vinh hng. T 1882 n cui i la la
thi k xy dng h thng trit hoc ring, hng vao hin thc, vn ti ly tng Siu
nhn.
Ct li t tng cua Nietzsche la hoai nghi hin tai (chu nghia h v), ph phan
truyn thng (trit ly cai bua, tuyn b Chua a cht, xac inh lai nhng gia tri mi),
va sau rt tm ra bn tinh ich thc ni con ngi, v tru - y chi quyn lc- thuc y con
ngi i ti tng lai, cng co nghia la tr v Ci ngun vinh cu. Theo Nietzsche mt
nn vn hoa ich thc phi tr con ngi v t nhin va nhn hoa t nhin, do o ng ca
ngi cac nhn vt huyn thoai Hy Lap va nhng nha trit hoc s khai, nhng ngi sng
239

hn nhin, cht phac, chp nhn s c n trong rang r hao quang, ph phan ao c
hoc duy ly Socrates a dng ly tri git cht bn nng Dionysos, lam v moi gia tri vn
hoa cht phac. Nietzsche cng ph phan chu u Thin Chua giao va giao ly cua no, goi
nn ao c ang tn tai la s chim oat bn tinh con ngi, vu li va phi nhn. Moi
phong trao dn chuu hoc theo th ao c qun c bn nng, xut phat t Thin Chua
giao. Tinh thn bnh ng kiu Thin Chua giao khuyn khich nhiu cuc cach mang m
mau va y ti li.
Nguyn ly bao trm cua trit hoc Nietzsche, cp n c con ngi ln t nhin, la
ch quyn lc. Nguyn ly ng nay chi phi, iu khin s phat trin cua con ngi va
v tru. Theo Nietzsche, cuc sng t no lun khat vong n ti a cm giac quyn lc. Bn
cht cua th gii la sinh tn thng qua u tranh; th gii la hin thn cua y chi quyn lc.
Ca nhn t do va manh m nu no nhn bit mnh la mt nhn cach. T do khng nn hiu
theo nghia cua Thin Chua giao, cai trn thc t la phn t do, s n l bn trong, ma t do
theo tinh thn c ai va Phuc hng, t do va nguyn s, cht phac, va bng n manh lit.
ng sau lp v duy y chi, phi duy ly cua trit hoc Nietzsche n cha mt th khng
tng hp l, ca ngi s thng nht va l thuc ln nhau gia con ngi va t nhin, con
ngi va xa hi, xa hi va t nhin, s tha nhn t do vinh hng nh c s cua sc manh
tim tang trong con ngi.
Trit hoc Nietzsche, va la s o ln moi gia tri, va kich thich con ngi t vn
ln, a a n s xut hin cua Siu nhn (Uebermensch) - con ngi siu ng trn
con ngi hin tai, kt hp nhng phm cht tuyt vi cua thn linh va nhng vi nhn
trong lich s. o la con ngi bao hiu mt ngay mi, cng la s tr v Vinh cu. Cach
lp lun nh vy a a Nietzsche n vi thuyt lun hi mang dang dp cua trit ly
phng ng; th gii lp i lp lai nhng chu k, va mi ln nh vy con ngi phat hin
ra chinh mnh, sng lai cuc i cua mnh.
My ngha ca tn ti ngi, hay hin sinh, phn bit vi nhng tn ti
khc.
Th nht, hin sinh la phng thc tn tai c trng cua con ngi. Ch co con ngi
mi hin sinh, ch khng phi Thng , hn a, con b. Thng n gin la tn tai,
ch khng hin sinh. Hn a cng khng hin sinh, cho d no th hin ra hnh hai, no co
tn ti. Th gii la hin thc, ch khng hin sinh. Ch co tn tai ngi mi la th tn tai
nm tri, u lo, xao xuyn, bun chn, kh au, suy t. Con ngi thc c ni kh au
cua mnh, lun dn vt v thn phn mnh. Cang ne tranh au kh bao nhiu, con ngi
cang xa ri y nghia hin sinh by nhiu. Heidegger cho rnghin sinh, xet nh tn tai c
trng cua con ngi, la hin hu - y thc, la Dasein, phn bit vi Sein (tn tai).
Th hai, hin sinh la tn tai - vi, la sng - vi. Phng thc tn tai cua con ngi la
hin hu gia tri va t. Theo quan im cua hin sinh tn giao con ngi la khu trung
gian gia th gii ma no gia nhp, va cai siu vit vt ln trn (Kierkegaard). Nhng theo
quan im cua hin sinh v thn th ch co chu quan tinh con ngi mi la cai duy nht
(Sartre); sng - vi y la sng vi tha nhn. Chinh v thu hiu c iu o ma
con ngi chu trng dn thn, song qua trnh nay lai tao nn nhng xao trn mang tinh
cht phn i cua tn tai. S trn chay vao c n la h qu cua cua nhng tac ng bt li
t mi trng tha nhn - o la hanh vi co sau, mang tinh phn khang.
Th ba, hin sinh la phng thc phi duy ly cua tn tai. Hin hu cua con ngi
trong th gii v nguyn tc khng th nhn thc c thng qua cac khai nim (ly tri),
khng bi vt hoa. Nu Hegel sng bai t duy, th Kierkegaard, ng t cua chu nghia hin
sinh, sng bai xuc cm. Nu Hegel thin v phep bin chng cua cac khai nim, th bin
chng hin sinh cua Kierkegaard la bin chng cua nhng xung ng tm linh - mt cach
xac inh lai nhng gia tri nhn bn thi ai lang man va bi kich.
240

Th t, hin sinh la hin hu lun t mnh trong la chn v gii php, bt u

bng vic kich thich chu quan tinh, cai Ti. Con ngi vng vy, quy ap, khao khat
hng n t do bt chp nhng lc lng cng ch bn ngoai, mc d o la s vng vy
v vong.
Th nm, hin sinh la kh nng ang th hin. Hin hu cua con ngi la kh nng
chu quan cua con ngi, bc l ra qua hanh vi. Mu thun gia kh nng dng nh v tn
cua con ngi vi tinh hu han cua tn tai ca nhn gop phn tao nn tinh hai mt cua i
sng - mt sang tao, tich cc va nhng biu hin tiu cc kho kim soat.
S phn chia tng i hai phi hin sinh -tn gio v v thn.
TT

Hin

sinh

tn

Hin sinh v thn

giao
1

ai

Socrates,
St.Augustin,
St.Bernard,
Pascal,
Kierkegaard,
Jaspers, Marcel
Dn dt con ngi
n nim tin Thin Chua
Co tinh cach xy
dng, chu trong s hng
thin

Luther,
Schelling,
Schopenhauer,
Nietzsche,
Heidegger, Sartre

Lin
Rt gn vi chu
minh t tng nghia Thomas mi, duy
linh nhn vi
Quan
Ca nhn va tha
h ngi nhn co th tm thy s
ngi
ng cm,nht tri
Chu trong khc hoa
lin chu th, s phi hp

Rt gn vi chu nghia
bi quan, hoai nghi, chu nghia
h v
Ca nhn khng co ch
sang tao gia tha nhn.Tha
nhn nut chng ti (Sartre).
Chu trong s phn
khang cua ca nhn chng lai
tha nhn, nhm cao tinh c
ao cua ca nhn.

biu
2
3

4
5

Quan
im s khi
Tinh
cach

Khng tin vao sc

manh dn dt cua Thin Chua
Phu inh nhng gia tri
truyn thng, c trong vn hoa
ln trong tn giao.

Quan
Nim
tin
vao
Gat b Thng ra
h con ngi Thng la cai ct li ngoai cuc sng con ngi
Thng
trong ao c con ngi
tn vinh chu quan tinh
Con ngi bi tha
Con ngi bi tha hoa v
hoa v xa ri Thin Chua
qua l thuc vao nim tin, anh
mt chinh mnh.

V sao trit hoc hin sinh c on chao tai cac nc Ty u sau hai cuc ai chin
th gii ? V, mt la, no khc hoa kha thanh cng chn dung con ngi trong thi ai
khung hong. Ni dung cua trit hoc hin sinh khng phi la con ngi noi chung, con
ngi ph quat nh Socrates, Aristoteles,hay Descartes,ma la con ngi ang sng, hoat
ng, la ti, la anh, la chung ta cng luc hay tng ngi mt. Hai la, trit hoc hin sinh lam
sang t c phn nao nhng mu thun cua thi ai thng qua nhng mu thun trong
mi ca nhn, ung hn chu nghia ca nhn hin sinh gi nn c nhng vn vt ra khi
khun kh cua tn tai ca nhn, suy t v s phn nhn loai, tnh th tranh chp cua no.
241

Ba la, chu nghia hin sinh dng hnh thc vn chng li cun hoc trnh din trn sn
khu th hin y t tng cua mnh. Trit hoc thc s n vi cng chung rng rai va
gi nn ni ho nhiu suy nghi sau khi oc, thng thc. Ngi oc cm nhn s ng iu
gia trit gia vi cuc sng y tinh hin sinh.
2.
Mt s ni dung ca trit hc hin sinh.
Khuch trng chu quan tinh la net ni bt cua trit hoc hin sinh. Con ngi nh
mt tn tai gia v tru, nhng xet v y nghia vn hoa, co th vt ln trn v tru, nh Pico
Della Mirandola (thi Phuc hng) tng khng inh. Con ngi va gan cho v tru nhng
gia tri nh mnh mun, va t quy inh mt cach t do. Khi con ngi a y thc c chu
quan tinh cua mnh, th moi cai thing ling thn thanh, moi th din ra trong v tru khng
co g ang k so vi con ngi. Trong chu nghia hin sinh s cao chu quan tinh co th
dn ti tinh thn phn khang i vi nhng rang buc cua gung may xa hi: khng ai va
khng co g buc ti phi suy nghi va hanh ng th nay th no; ti co quyn xac inh cho
mnh mt y nghia hin sinh ich thc, min sao iu o khng xuc pham n t cach ca
nhn cua ti.
cao chu quan tinh trc tin la cao t do, t do la chon. T do la mt trong
nhng pham tr c nhc n nhiu nht trong chu ngha hin sinh. Tuy nhin t do ma
chu nghia hin sinh cao khng phi la mt xa hi t do, ma la t do t tai, t do trong
quan h vi chinh mnh. i vi mt s nha trit hoc hin sinh t do ca nhn cn co nghia
la khng chp nhn bi chm ln vao khi ng o ngi ta, tha nhn. T do hin sinh
th hin r trong t do la chon mt ngh nghip, mt hng i, mt ch ng trong cuc
sng, nhm at ti ch trung thc nht cua ca nhn (Sartre).
Mt s vn khac thng gp:
+ S phn thn, tha hoa. Sartre noi v bun nn va sng tha. Bun nn biu
thi trang thai lng gia nhi phn cua tn tai ngi; mt ng la nhng n c, dn nen, ng
khac la khat vong nng chay vn ln cai cao c; mt ng la nhng mi lin h tt yu
vi th gii, ng khac la cm giac v mt th gii ngu nhin v c va xa la; mt ng la
sc hp dn cua tn tai xung quanh, ng khac la tm trang chan chng, mun trn chay
khi th gii y bt trc, tai ng (cai cht co th p n bt ng, ct t si ch mong
manh cua cuc sng, noi khac i, cuc sng ca nhn qua dn, mng). Sng tha la mt
din at noi v tnh trang khng m ch vn ng trong mt th gii si ng, phc tap,
y tinh canh tranh, ma canh tranh ph bin nht la canh tranh c tn tai. Do o u
t, xao xuyn, lo u c Heidegger xem nh xut th tinh c trng cua con ngi.
Cac nha hin sinh, nht la hin sinh theo phng an Phap, thng xuyn nhc n ni s
hai, tnh th tranh chp, cai cht, h v, s phong th nhm khc hoa bc tranh m am
cua tn tai ca nhn ln tn tai bnh din toan nhn loai. Suy t mi sang gi mt t lich
cm thy mnh tin gn hn n nm m a ti cu hi phi chng hin hu
cht ?.
+ Vn trach nhim con ngi. Bn canh bc tranh khng my sang sua v thn
phn con ngi nhiu nha hin sinh cao (hay anh thuc) cac gia tri ngi, hin din
trong mi ca nhn. Mt la nhn manh tinh c ao, tinh sang tao, khng lp lai cua ca nhn
trong s so sanh vi nhng ca nhn khac. Moi s cao bng, san phng nhng cai Ti do
u bi ph phan. Hai la cao s t chu va tinh thn dam liu trong hoat ng sng. Ba
la i hi mi ca nhn y chi tin thu, khat vong vn ln, khng bng lng vi chinh mnh,
khng t man vi nhng g mnh a at c.
Ba din mao con ngi (khai quat):
+ Con ngi phn thn, tha hoa, c n gia th gii dng dng, cm nhn s dn,
mng cua hin hu ca nhn, tm trang chan sng.
+ Con ngi phn khang, chng lai tha nhn, ngi ta tm lai chinh mnh, d
242

o la s tm kim khng my thanh cng.

+ Con ngi khat vong, co trach nhim vi s phn chung cua nhn loai (trong Dich
hach A. Camus tuyn b rng con ngi cn phi tr thanh chinh mnh theo nghia chn
chinh nht cua t o). Hiu th nao v chu nghia ca nhn hin sinh? Chu nghia hin sinh
cp n con ngi ca nhn vi tt c nhng tinh cach mu thun nhau cua no, nhng
khng cao tinh vi k, ma thc ra xem xet no trong s i chiu vi mi trng xa hi
i khi hoa tan, san phng ca nhn di tac ng cua trung bnh tinh, cua nhng
chun mc a c tha nhn. Do o s phn khang hin sinh co th trin khai theo hai
hng - tich cc va tiu cc, vn hoa va phn vn hoa. Tuy vy nhiu nha hin sinh t hnh
nh con ngi ca nhn a suy t v tnh th tranh xhp cua nhn loai. Chu nghia hin
sinh, nh cach th hin cua no, khng rn day con ngi bng nhng sao ng va nhng
mnh lnh x cng, ma gi m suy nghi cua con ngi v trach nhin ca nhn i vi bn
thn va nhng ngi khac. iu nay gii thich v sao min Nam trc nm 1975 ngi ta
chiu nh hng cua chu nghia hin sinh hai chiu hng khac nhau: mt b phn tri
thc oc hin sinh va cm nhn s mi goi dn thn, hanh ng chng lai s phi ly cua
cuc sng, mt s khac lai tm thy o thai bi quan, ni u t, xa xuyn, cm giac bi
qung nem, va chp nhn cuc sng bung th, thm chi thac loan, vi nhng bin minh
phn vn hoa.
Hnh nh con ngi trong chu nghia hin sinh c c ong trong mt cng trnh
nghin cu cua E. Mounier - Nhng ch ca trit hc hin sinh (Thu Nhn dich, Sai
Gn, 1970). Tac gi nu ra 12 lun c bn: 1) S bt tt ca cuc sng con ngi. Sng
tha - khng m ch vn ng. Cm giac sng tha, bi qung nem, bi b ri rt co th
dn y ca nhn n hnh thc khng inh cc oan - t t. Chng phi ngu nhin A.
Camus cho rng mt trong nhng vn nghim trong cn quan tm la vn t t, nghia
la mt hanh vi trai vi khat vong sng ph bin. J. Sartre vit trong Bun nn:Chung ta
vn la mt ng nhng k tn tai trong cnh bi ri, lung tung v chinh bn thn mnh;
ngi nay cng nh k khac, chung ta khng my may co ly do tn tai; va mi mt k tn
tai, bi ri, lo lng mt cach m h, cm thy mnh la ngi tha i vi nhng ngi
khac. Tha, o la mi quan h duy nht ti co th lp c gia nhng thn cy, nhng b
rao, nhng vin si nay vi nhauTi m mang nghi chuyn t tiu dit mnh thu tiu
it nht cng mt trong nhng cuc i tha. Nhng thm chi cai cht cua ti cng co th
tha. Xac ti, mau ti trn lp si, gia nhng thn cy kia, cui cng vin vui ti nay,
u tha. Va thit da ti bi gm nhm cng s tha trong lng t on nhn no; cui cng,
xng ti, c lau chi, ty ra, sach bong nh nhng chic rng, cng s tha: ti tha
i vi ci vinh hng1. 2) S bt lc ca l tr. Ly tri con ngi bt lc trong vic tm
hiu v s phn mnh. Do o cn phi sng theo ting goi cua tm hn, cua xuc cm, con
tim. Nhng xung ng y a ta n vi con ngi sng thc, t s nm tri ma cm nhn
bn thn mnh va hng ngi xung quanh mnh. 3) S nhy vt ca con ngi. Chu nghia
hin sinh khng phi la th trit hoc cua s lo u, v vong, ma cua s can m, mc d la
can m trong tuyt vong!4) S dn mng ca con ngi, tnh th tranh chp. Luc nao con
ngi cng bi e doa bi cai cht. Cai cht i khi p n bt ng, ct t si ch mong
manh cua cuc sng. Mi ngay t lich sang trang la nh mi ngay ta tin gn hn ti ca
m. 5) S phng th, vong thn. Con ngi mi ngay lai anh mt mt phn cai Ti cua
mnh vao hoan cnh va Tha nhn. Mt ng la khat vong t khng inh, ng khac lai
khng th lam chu c mnh trc tha nhn, bi tan bin vao o. o la s tha hoa (vong
thn), s anh mt mnh, va chp nhn i din vi cai Ti bi anh mt kia nh cai xa la.
Ti mun, nhng ti khng th. Ch khi tr lai thanh chinh mnh, mnh mi thy t chu
trong c n. Hin hu trung thc va hin hu di la qua mt na cua tn tai gia tha
nhn. 6) i ngi c gii hn, thn cht li vi v. Gii han sinh t la mt gii han cho
thy s hu han cua tn tai ngi. Chung ta sinh ra ri cht i. Hin hu cht, s
1

J. P. Sartre. Bun nn (sach dich), Nxb Vn hoc, HN, 1994, tr. 240 - 241

243

kt thuc la h v. Cn nhn thng vao s tht o la chon phng thc sng cho mnh,
khi thn cht cn cha n! 7) S c c v b him. Tnh trang ph bin ang bun hin
nay la ngi ta mun sng c c, khng mun va khng th thng cm vi ngi khac.
Con ngi tr nn nghi k nhau. S hiu nhau hoa ra ch cai v bn ngoai; moi th
dng nh tr nn bi him, khng m ra cho s lin kt va thu hiu nhau trong mt th
gii y cam by. 8)S h v. Sartre, ai din tiu biu cho nhanh hin sinh v thn, cho
rng con ngi la mt thc th cua h v. Cht la im kt thuc cua s hin hu, la s gii
thoat, la ni au cui cng, la muc ich cui cng. Chung ta tn tai hng ti cai trng
khng vinh hng y. . Trong hin sinh tn giao cng co nhng suy t v kip ngi trong
s lo u v inh. Ni tht vong theo ui con ngi cho ti luc hn xung m va co l no
co mt trong hu ht nhng ngn ng trn i. No vang ln at c moi ting noi cua con
ngi,la li noi cui cng cua Chua Kit trn thp gia:Ly Cha, sao Cha b con?. 9) S
ci ha c nhn. Kierkegaard a noi n Ca nhn theo nghia vit hoa. Theo nghia tn giao
th dam tr thanh ca nhn mang y nghia cao c nht cua con ngi. Chu nghia hin sinh
khng ch cp n tn tai - nm tri, ma cn nhn manh ca nhn nh mt d phong, mt
chu th hng lai. Con ngi khng th sng cho xong mt kip ngi,sng cho qua
ngay, ma phi y thc v cuc sng co ich, khng ch la (sum), ma cn vn cao ln
(sursum). G. Marcel khng inh con ngi khng bao gii mun bi vo vin. 10)Vn
nhp th, dn thn. Con ngi la mt bn th y thc v t do va khat vong t do.
Heidegger cho rng con ngi la mt thc th i, mt thc th bit dn thn
chng t mnh la chinh mnh. La chon phng thc sng i - o la biu hin cua phm
cht Ngi. Ngay c ngi co ao, ly vic thoat khi th gian lam cu canh, th la chon
ich thc vn la v vi th gian, v y nghia cuc sng ch c th thach y thi. 11)
Quan h gia ti v tha nhn, ngi ta. Gia hin sinh hu thn va hin sinh v thn co
cach anh gia khac nhau v quan h gia ngi vi ngi. 12) i sng dm liu. Dam
liu trc ht la th hin khat vong sng manh lit, khng chn bc trc nhng thach
thc cua hoan cnh, sn sang ng u vi moi him nguy. Trong cuc sng lun lun
co nhng ly tng mi goi con ngi vn ln, d sc lc va tri tu cha at c s hoan
thin. Bit chp nhn rui ro, tht bai, nui hy vong mi - o la s phuc sinh cua con ngi
nh mt chu th t vt ln. Dam liu - mt hnh thc th hin manh m ca tinh con
ngi nh thc th la mnh, t tao, t do. Tuy nhin i khi dam liu ch la mt
cuc chi khng muc ich.
Nhng iu va nu a gii thich s nh hng co tinh hai mt cua chu nghia hin
sinh n i sng xa hi, cng nh mi ca nhn.
Chu nghia hin sinh tng c truyn ba rng rai min Nam trc 1975 qua cac
cng trnh gc cua no hoc di hnh thc vn chng, kich ngh, cac n phm vn hoa
gii tri khac. Ngay nay chu nghia hin sinh khng cn tn tai nh mt trit thuyt ng
ai na, song cht hin sinh vn c nhn din y o trong cac ng ngach cua i
sng chung ta.
V.
Ch ngha thc dng (Pragmatism)
1.
S ra di v t tng ch o ca ch ngha thc dng.
Chu nghia thc dung vi tinh cach mt trao lu trit hoc ra i tai M. Nhng
nguyn ly cua trit hoc nay c nha lgic hoc Ch. Peirce (1839 - 1914) xac lp t
nhng nm 30 cua th k XIX, squ o tr nn ph bin nh cac cng trnh cua nha tm
ly va trit gia W. James (1642 - 1910). Ngi tng kt va h thng hoa chu nghia thc
dung la J. Dewey (1859 - 1952).
Tai M chu nghia thc dung tr thanh khuynh hng thng tri hu ht cac linh
vc cua i sng tinh thn, khuynh o c h thng giao duc, va c xem nh trit
hoc ban chinh thc cua li sng M.
Tuyn ngn tng quat cua chu nghia thc dung la ci g hu dng v tin li, dn
244

ti thnh cng, th ci l chn l. Cng do vy ma cac nha thc dung chu trong c
bit n phng phap, hay cng cu nhm at n muc ich.
2.
Ch ngha thc dng ca Peirce.
+ Ly lun hoai nghi - nim tin: Peirce xem xet cac phng phap khac nhau
khc phuc hoai nghi hin thc, at ti nim tin vng chc. Phng phap th nht la
phng php kin nh, hay c chp, tc bo v n cng nhng quan im cua mnh,
b ngoai tai moi ph phan. Phng phap nay at c muc tiu nhanh chong, nhng
kho ap dung trong hoat ng, mt khi cha tr thanh cai ph bin. Phng php uy
quyn - mt quyn lc tp trung nao o thit lp nim tin co tinh cng ch i vi tt
c, va truy bc nhng ngi khng ng chinh kin. Mc thanh cng cua phng
phap nay kha cao, nhng cha hn u sc thuyt phuc cac lc lng xa hi khac nhau.
Phng phap th ba - tin nghim, hnh thanh nh cn c trn mt nguyn ly tru
tng nao o. Han ch cua phng phap nay la kho tm ra ting noi chung gia cac nha
t tng, khng khc phuc c s ty tin, chu quan trong cach nghin cu va gii
quyt vn . nim tin nht tri vi thc t cn co phng php khoa hc. y s
nht tri c m bo bng chinh tri thc khoa hoc v th gii, v nhng s vt va hin
tng tn tai khach quan. o la u th ln nht cua phng phap khoa hoc so vi cac
phng phap khac.
+ Ly lun y nghia la s phat trin tip tuc ly lun hoai nghi - nim tin. Tuyn b
cua Peirce: lam cho t tng hay khai nim tr nn r rang cn phi xac lp y nghia
cua chung cang nhiu cang tt, xac inh xem chung la g. nghia cua khai nim va t
tng th hin kt qu thc t ca chng i vi con ngi. Tng t nh vy i
vi chn ly khoa hoc. Chn ly la nim tin nht quan va vng chc, nim tin mang tinh
cng ch. Trong quan nm v thit lp chn ly Peirce nhn vai tr cua cac nha chuyn
mn, cac nha bac hoc cng lam vic trong mt linh vc, nghin cu cng mt i
tng.
3.
W. James v ch ngha kinh nghim trit
+ Tin ngng lun c trng. James xem tin ngng nh mt trong nhng tn
ch bn vng cua i sng xa hi, v vy ng chng chu nghia v thn va chu nghia
duy vt. Khai nim v Thng , theo James, co gia tri thing ling, v no m bo
mt trt t th gii ly tng va vinh hng. Nhu cu v trt t ao c th gii la mt
trong nhng nhu cu su xa nht cua trai tim. C s cua tin ngng lun la chu nghia
kinh nghim: do ch nhng chng c cua con tim, lng tin vao cai Tuyt i em
n cho con ngi s yn tm va man nguyn, nn no c chp nhn. Chu nghia
thc dung m rng mi trng chp s tm kim Thng (tr, 34-Mel. ).
+ Phng phap dan xp cac cuc tranh cai trit hoc. Phng phap nay th hin
ch phi vach ra xem vic tip nhn quan im nay hay quan im khac co y nghia g
i vi cuc sng con ngi, nu no la quan im ung n. Mt ln na y nghia cua
tranh lun khoa hoc i vi con ngi c nhn manh. Chung ta ng v phia quan
im nay hay quan im khac khng hn v no ung, ma v chung ta nht tr cho n l
ng, xut phat t ch no ph hp hn vi suy nghi cua chung ta, vi trang thai xuc
cm va li ich cua chung ta.
Chu nghia kinh nghim trit cua James quy moi vn trit hoc nh cai chu
quan, cai khach quan, vt cht, y thcv mi trng kinh nghim tm hiu. Nhng
khai nim va t tng khng phi la nhng bn sao cua thc tai khach quan, ma ch la
phng tin dng thu tom cht liu kinh nghim, hng ti muc tiu. T tng t
no khng ung khng sai; no tr nn ung trong qua trnh kim chng thc t, nu xac
inh c rng no lam vic cho chung ta mt cach co hiu qu.
+ Cach ngn thc dung cua James trong quan nim v chn ly. Cai g hu dung,
245

cai o la chn ly; cai g la chn ly, cai o tt phi hu dung - c hai y nay ng nghia
vi nhau (Mel. 37). Nh vy, trong hoc thuyt v chn ly cua James ni ln hai im:
1) tri thc chn ly la tri thc em n li ich, hiu qu; 2) s kim chng thc t i
vi t tng di nhng hnh thc khac nhau la tiu chun ang tin cy duy nht cua
chn ly. Han ch cua CNTD chinh la vic xem tinh hu dung nh cai tao nn ni
dung cua tri thc chn ly.
+ Chu nghia thc dung trong i sng xa hi. i sng xa hi la dng chy cua
kinh nghim. Li khuyn t mi trng o la hay lam iu g xng vi cng sc ma
mnh b ra. James chng lai c chu nghia bi quan ln chu nghia lac quan thiu c s,
chu trng thuyt kh thin (meliorism), nghia la tha nhn kh nng bin i th gii
mt cach tich cc nh nhng n lc khng ngng cua ca nhn.
4.
J. Dewey - ngi tng kt v h thng ha ch ngha thc dng.
ai biu cui cng cua chu nghia thc dung M - Dewey - lai du n cua
mnh trn cac linh vc s pham, ao c, thm m, xa hi hoc va khoa hoc lich s.
+ Phng phap cng cu. Cuc sng t con ngi vao tnh hung co vn ,
trang thai hoai nghi ma luc u cha tm ra li thoat. Bi ri vao tnh hung y con
ngi cn n phng tin cua t duy. Chc nng cua t duy la ci tao tnh hung cha
xac inh thanh tnh hung xac inh. thc hin iu nay con ngi tao ra nhng y
tng, khai nim, lut l khac nhau; chung khng co y nghia nhn thc, ma ch co y
nghia cng cu, c s dung v muc ich hu dung va tin li. Khoa hoc - o la mt
loai hp ng cng cu (khai nim, hoc thuyt) ma t o ngi ta la chon nhng g
tin li, co hiu qu trong nhng iu kin nht inh.
Phng phap cng cu gm nm bc: 1) cm nhn nan gii; 2) y thc vn ; 3)
d tho gii phap (gi thit); 4) khai m y tng v gii phap n nhng kt qu kinh
nghim cua no; 5) quan sat va kim chng gi thit. T bc th hai tr i i hi co
s tham gia tich cc cua ly tri. Theo Dewey, phng phap cng cu i hi mt kinh
nghim lun m rng va s nghin cu t do, khng bi rang buc bi chu nghia giao
iu.
+ Phng phap th - sai. S dung phng phap nay t ra cn thit va hiu qu
trong vic gii quyt cac vn xa hi, a n s la chon cach thc tin hanh hp ly
trong tng tnh hung. Trong linh vc ao dc phng phap th - sai cng phat huy tac
dung do tinh tng i cua qua trnh la chon hanh vi. Hanh vi nao loai tr tnh hung
co vn , a tm hn v s cn bng, th thai, th c ung h.
Chu nghia thc dung thng tri trong i sng tinh thn cua xa hi M trong vng
vai thp k, nh hng to ln n cac nha khoa hoc, cac trit gia, cac nha hoat ng
chinh tri va xa hi. Ni dung t tng cua no thm nhp vao cac nc chu u va mt
so nc chu . Cng nh chu nghia hin sinh, hin nay chu nghia thc dung nh mt
trit thuyt khng cn tm thy nhng tn tui ln na, nhng no vn tn tai di hnh
thc pha trn va chit trung. Yu t thc dung, c hiu theo nghia tich cc ln tiu
cc, vn cn th hin kha m net trong i sng mi ca nhn.
VI.
Mt s trng phi trit hc khc t na sau th k XX
Trong n lc tm kim hng nghin cu mi trong trit hoc phng Ty hnh thanh
trao lu hu cu truc - hu hin ai, c hiu nh s thoat ly r rt khi cac mtip quen
thuc v phng phap lun.
1. Tinh cht lin thng cua vic gii quyt cac vn cn nghin cu, gop phn m
rng hn na linh vc quan tm cua chinh trit hoc. Trong ngn ng th hin qua trnh nay
din ra kha rm r. Phn tnh trit hoc t gii phong mnh khi cac phng thc va cach
thc tip cn truyn thng, hng n nguyn tc phng phap lun chung cua khoa hoc
nhn vn. Ngi ta d nhn ra xu hng nay thng qua s an xen, gp g gia trit hoc
246

vi s hoc, ngn ng hoc va chinh tri hoc.

2. Nguyn tc gii thit k trong nghin cu bn vn; y tng chu ao cua no la
vic lam sang t mu thun bn trong cua bn vn, vic tm ra nhng n nghia ma c
ngi oc d dai ln chinh tac gi cha hn phat hin c. Nu trong chu gii hoc lun
i hi mt chng trnh nghin cu tng th,th y s hin din cua chng trnh
chim mt t l khim tn. Muc ich cua chu gii hoc la hiu bn vn va cung cp phng
phap hiu bn vn; i vi chu nghia gii thit k yu t o khng co y nghia ln.
3. Ph phan m hnh gii thich duy ly. Chu nghia hu hin ai tich cc i theo hng
pha chp nay. Chu nghia cu truc truyn thng xac inh nhim vu cua mnh la tm kim
mt s thc gii thich s khi, chng han co hin din trong y thc nguyn thuy, nhng
hin nay a ong lai i vi chung ta bi nn vn minh, va nh o, ln theo du vt o
chung ta co th gii thich c cac hin tng vn hoa ng ai. Chu nghia hu cu truc,
ngc lai, thoat ly khi bt k thc gii thich rang buc nao. Thay vao o la s phong
khoang t do cua t duy, cua y tng. Do o ma co s tr lai vi Heidegger, i lp t duy
mang tinh thi ca vi t duy khoa hoc.
4. Thay i quyt lit cach ly gii mi tng quan gia y thc i thng va t duy
phn tnh (trit hoc, vn chng). i vi trit hoc c in y thc i thng la i tng
cua hoat ng khai m tri tu. Gi y, trong iu kin mi y thc i thng tr nn
khng ch i tng ngang bng va ngun gc cua nhng kham pha trit hoc, ma thm chi
cn chim vi tri quan trong hn.
Th im qua vai net v ch ngha hu hin i(Post-modernism). Theo nghia su xa
chu nghia HH la khuynh hng chng lai hin ai, bnh din trit hoc la chng lai
trit hoc hin ai. Hu hin ai nghia la sau hin ai. Tuy nhin khai nim hin ai
khng co mt inh nghia chung, nht quan. Khi im cua hin ai gn vi luc th chu
nghia duy ly cn ai, luc th phong trao Khai sang vi nim tin vao tin b va s phat trin
cua khoa hoc, luc th y sang na sau th k XIX, thm chi mun hn - hai thp nin u
th k XX. Mc d thut ng CNHH c s dung kha sm, khong nm 1917, song
phi n cui nhng nm 60 cua th k XX no mi tr nn ph bin linh vc kin truc,
ri lan sang cac linh vc vn hoc, ngh thut, kinh t, k thut, chinh tri, xa hi. Nhng
nm 80 CNHH trit hoc thc s khai sinh nh cac cng trnh cua J-F Lyotard (sinh nm
1924), ngi Phap. Trit hoc cua chu nghia hu hin ai nh mt trng phai tng i
c lp (nh chu nghia thc dung, chu nghia hin sinh, phn tm hoc ) khng tn tai,
khng ch v thiu s thng nht quan im gia cac nha t tng theo khuynh hng nay,
ma v trn thc t thai ph phan i vi truyn thng c in do CNHH chu trng
khng co g mi la; no ch y s ph phan sang mt linh vc khac, vi li trnh bay a
dang hn. CNHH btt u t s hoai nghi toan din vao kh nng cua trit hoc nh s
thng nht th gii quan va th loai. ung ra, ngi ta cp khng hn v trit hoc cua
CNHH, ma v tnh hung cua CNHH trong trit hoc, i chiu vi tnh hung cua
CNHH trong vn hoa noi chung. Tnh hung nay co nhng thng s v bn th lun,
nhn thc lun, lich s - vn hoa va thm m. khia canh bn th lun hin tng
CNHH gn vi i hi tn trong i tng, va cnh bao rng trt t s vt s tr thu
chung ta do vic ci bin no qua nhng d an nhn tao. S chuyn i bn th lun hin
ai ( cao yu t ci bin, ci tao t phi ly sang hp ly) chinh la khia canh nay.
Bn th lun hin ai a phat huy ht tac dung cua mnh, cn c thay th bng bn th
lun theo phong cach mi (hu hin ai). S hoai nghi m hnh (ly lun) bin i th gii
mt cach chun mc keo theo s phn ng i vi quan im h thng. Khng nn quy
tinh cht chng -h thng (c trng cua CNHH) v biu hin cua chu nghia hoai nghi
hay chu nghia h v, loai tr kh nng nhn thc thc tin mt cach toan din, y u.
Nhng ngi theo khuynh hng HH mong mun xac lp th bn th lun tri tuphi
c in. Vn la ch do nhng chuyn bin phc tap trong th gii ma chung ta kho co
th ghi nhn ht s hin din cua cac h thng qua cht ch, t khep kin, d linh vc kinh
247

t, chinh tri hay ngh thut. Nhn thc c i thay nay a n s hnh thanh t duy
phn bin bn ngoai khai nim truyn thng (chu th- khach th, toan th - b phn, bn
trong - bn ngoai, hin thc - tng tng), th t duy khng m x nh7ng4 tinh toan vn
n inh nao (phng ng - phng Ty, chu nghia t bn - chu nghia xa hi, nam - n).
S ra i cua CNHH cn xut phat t nhng thay i khia canh gia tri lun, trong o
co s ph phan cua trit hoc phi c in (phn tm hoc, chu nghia cu truc) i vi h bin
thai cua trit hoc c in. Kt qu la chu th nh trung tm cua h thng a bi sup .
CNHH cho rng chu nghia duy ly truyn thng troi buc con ngi theo mt h quy
chiu duy nht va cac khai nim qua cng. Kiu trit hoc mi la trit ly khng co chu
th. Thay vao vi tri cua cac pham tr nh chu quan tinh, y hng tinh, phn tnh cua
y thcla dng chy bt tn cua c mun, nhng t pha nhn cach hoa t do (trong vn
hoa, ngh thut, kin truc v. v. . . ). Phng phap gii thit k m ng cho qua trnh pha
v Siu hnh hoc truyn thng, anh du k nguyn sang tao theo mtip mi.
Mt cach vn tt, co th quy chu nghia hu hin ai v khuynh hng trit hoc ngn
ng (V. G. Kusnetsov. Trit hoc,1999,99), nhng khng phi la biu hin cua chu nghia
thc chng ngn ng-lgic, ma vt qua khun kh cua no, dng phng tin ngn ng,
nht la ngn ng vit a nghia, pha v nhng kt cu, nhng phng an thit k bt
bin cua trit hoc c in trong vic tm hiu, phat hin, khai thac cac yu t cn n du
trong hoat ng sang tao cua con ngi, cac linh4 vc cua i sng xa hi. Chu nghia duy
danh c in, T. Hobbes chng han, tuyt i hoa ngnng, xem no nh c s cua nha
nc, cua cac quan h xa hi, cn chu nghia hu hin ai quy ngn ng v linh vc c bn
cua tn tai ngi
Gii thit k, hay phn gii ngnng (J. Derrida, M. Foucault), nhn manh yu t
tha man (R. Barth), hay lam gn ao c vi thm m, nng s thng nht nay ln cai cao
c (J-P. Lyotard).
Gii ly lun i khi xem CNHH la th trit ly pha tap, pha chp, nhng thiu hn
din mao bn th lun. Mc d vy trong my thp nin gn y CNHH quy tu ngay
cang nhiu nhng nha hoat ng chinh tri, xa hi, nhng ngi lam cng vic sang tao vn
hoa, ngh thut, cac nha nghin cu ly lun. Vi cach t vn mang tinh ci t, CNHH
ang tao c sc cun hut nht inh.
V vai tr cua trit hoc hu hin ai Lu Phong ng vit:Tuy trit hoc hin ai
phng Ty thay th trit hoc cn ai la s bin i quan trong v phng thc t duy trit
hoc, anh du trit hoc phng Ty a phat trin n mt giai oan mi cao hn, song no
cng cha ng khuyt im va mu thun nghim trong y nh trit hoc cn ai thoat
khi cuc din y phi xet lai, ph phan, vt qua cac trng phai va ly lun trc o, xy
dng mt ly lun trit hoc miS xut hin chu nghia hu hin ai mc nht inh
a ap ng nhu cu xet lai s phat trin cua trit hoc phng Ty hin ai va lam bit i
no. Cac nha trit hoc hu hin ai u vach ra va ph phan cac khuyt im, mu thun
trong ly lun cua cac nha trit hoc phng Ty hin ai, k t Nietzsche t i1

Lu Phong ng: Giao trnh hng ti th k XXI. Trit hoc phng Ty hin ai. Bn dich cua L
Khanh Trng, Nxb Ly lun chinh tri, 2004, tr. tr. 915 - 916.

248