You are on page 1of 67

Vit Hoa bang giao s

Chia s ebook: http://www.downloadsach.com

Follow us on Facebook: https://www.facebook.com/caphebuoitoi

Table of Contents
VIT HOA BANG GIAO S
Li gii thiu
Li ni u
Nhng cuc bang giao v thng c thi i
Mi bang giao Vit Hoa trong thi i t ch
Mi bang giao Vit Hoa v thi i cn kim
Sch tham kho
CH THCH
T SCH ALPHA DI SN

Huyn Quang - Xun Khi - t Ch

VIT HOA BANG GIAO S


Bn quyn Huyn Quang - Xun Khi - t Ch

Li gii thiu
Bn c thn mn!
Lch s vn ha ca mt dn tc khng phi ca ring c nhn no, chnh v vy, vic
bo tn, gn gi v pht trin lch s vn ha cng khng phi ring mt ngi no
c th gnh vc c, n thuc v nhn thc chung ca ton x hi v vai tr ca
tng nhn t trong mi chng ng lch s. Lch s l mt khoa hc. Lch s khng
phi l vic thng k s kin mt cch kh khan ri rc. Bi mi s kin trong tin
trnh u c mi lin kt cht ch vi nhau bng si dy v hnh xuyn sut
khng gian v thi gian to nn lch s ca mt dn tc.
Dn tc Vit Nam tri hn mt nghn nm Bc thuc, gn trm nm di ch cai tr
ca thc dn, quc, nhng con chu b Trng, b Triu, L Thng Kit, Trn
Hng o, L Li, Quang Trung... vn kin tr bn ch, tin tng qu kh ho hng,
khng ngng tranh u hng ti tng lai rng m v c lp t do ca t nc.
Mt dn tc, mt quc gia mun trng tn v pht trin, ngoi vic y mnh pht
trin c s h tng, khoa hc k thut, iu quan trng hn na l phi c mt nn
tng gio dc vng chc. Trong , gio dc v lch s v lng t ho dn tc l cn
thit ghi khc trong tm tr cc th h, c bit l tng lp thanh nin, thc v
ngun gc dn tc, truyn thng vn ha v ni lc quc gia, ng thi gip nh
hnh gc nhn thu o v vai tr ca tng giai on, triu i v nhn vt - d gy
tranh ci - to nn lch s .
Chnh v nhng gi tr to ln , vn hc tp, tm hiu lch s nc nh hin ang
l mi quan tm hng u ca Nh nc v ton x hi. Hi Khoa hc Lch s Vit
Nam, Qu Pht trin S hc Vit Nam, Tp ch Xa v Nay... v rt nhiu nhng t
chc khc v ang kin tr con ng thc y s pht trin ca nn khoa hc
lch s quc gia, ph bin tri thc lch s, gp phn gio dc truyn thng vn ha
dn tc ti ton x hi.
ng hnh vi mi quan tm ca ton x hi, Cng ty C phn Sch Alpha - mt
doanh nghip hot ng trong lnh vc xut bn, vi tn ch Tri thc l sc mnh c bit quan tm ti vic gp phn nng cao hiu bit ca ngi dn v truyn
thng vn ha lch s t nc.
Theo nhiu kt qu kho st, nh gi nhu cu ca bn c cho thy, l hng lch
s khng t ngi tr hin nay hon ton c th b lp mt phn da trn nhiu
ngun t liu, cng trnh nghin cu, sch c sch qu hin ang c cc Vin
nghin cu, cc t chc, c nhn lu gi. chung tay ti hin mt cch r nt
nhng mnh ghp lch s dn tc, Cng ty C phn Sch Alpha trin khai d n
xut bn mang tn Gc nhn s Vit vi mc ch xut bn li v xut bn mi mt

cch c h thng cc cng trnh, t liu, sch nghin cu, sch vn hc c gi tr v


lch s, bc u hnh thnh nn T sch Alpha Di sn.
Cun sch bn ang cm trn tay l mt trong nhng sn phm u tin ca d n
ny.
Xin trn trng gii thiu.
Cng ty CP Sch Alpha

Li ni u
Nc Vit Nam ta, tri qua bn nghn nm lch s, c hng chc th k nm di
quyn Bc thuc, nn vn ha Trung Hoa c mt nh hng su xa vo vn ha
nc nh. Hai dn tc Vit Hoa c mt cuc bang giao truyn thng tri qua my
ngn nm lch s.
K t thng c thi i cho n thi i cn kim, cuc bang giao gia Vit Nam v
Trung Hoa lc no cng t ra rt khng kht. Mt khi nhng cuc chin tranh xy ra
tm yn ri, ngi Vit Nam li phi c gng gy tnh ha hiu vi Trung Hoa cho
yn mt bc. Vi mt s c dn qu t i so vi Trung Hoa, ngi Vit chng di g li
gy hn vi ng bn lng ging to ln v mnh m hn mnh gp trm ln.
Ngi Vit thn phc Trung Hoa khng phi l mt du hiu hn km, v lch
s hin nhin chng t ngi Vit Nam lc no cng c c t cng, khng bao
gi chu i lm n l cho ngi khc. Chng c l trong thi k Bc thuc, rt nhiu
ngi Vit ni ln chng li ngi Tu ng m ra nhng triu i t ch mi. B
Trng, b Triu, L Bn, Triu Quang Phc, Mai Thc Loan, Khc Tha D, Ng
Quyn l nhng nhn vt bng xng bng tht hn hoi ni ln chng li Trung
Hoa v sc bnh trng ca h.
K t nh Ng tr i, nc Vit Nam ta mi thc s hon ton bc vo giai on t
ch. Nc ta thot hn ci ch ngoi xm v l thuc vo ng bn to ln phng
Bc. Tuy vy, khng phi chng ta dt c hn nhng mi lin quan vi Trung
Hoa. Nh trn chng ti ni, nn vn ha Trung Hoa c nh hng su xa mt
thit vo vn ha nc nh, cho nn cc triu i t ch, Vit Nam vn phi m
mang cuc bang giao ha hiu vi h.
B sp nhp vo bn Trung Hoa ngt 11 th k, ta noi theo Tu k t tn gio,
tp qun v hc thut. Sc tin ha trong nc hon ton da vo sc tin ha ca
ng bn lng ging. i vi Trung Hoa, ta ch bit bt chc h, ch ngoi ra khng
thy pht biu c mt sng kin g mi, ngoi vic Hn Thuyn dng c sng to
ra ch Nm v i vua Nhn Tng nh Trn (1279-1284)1.
V phng din kinh t v chnh tr, nc Vit Nam ta vo tnh trng thua km,
gip gii pha nam c Chim Thnh, Ai Lao, vn minh s khai, cho nn nc ta ch
bit nhm vo Trung Hoa pha bc lm khun mu.
T khi Triu lp ra nc Nam Vit, em vn minh Tu sang truyn b phng
Nam, cho nn t v sau ngi nc mnh u nhim ci vn minh y. Hc th
ton dng T th, Ng kinh v trit l Khng, Mnh. Giy mc v sch v cng mua
Tu, hp th nn vn ha Trung Hoa n ci r, nn cc vua ta cng s Trung Hoa

tuyt giao vi mnh. Ta ch s nu si dy bang giao t, Trung Hoa s khng bn


sch v, in kh v st cho ta na.
Nc nh b, nn t th k ny qua th k khc, vua Vit Nam phi nhn tc
phong ca Tu. Mc du nhng cuc xung t din ra, nhng khi tn kch tranh th
h mn, th Vit Nam li sang Tu v vua Vit Nam li nhn tc phong. Mi mt ln
thng trn xong, vua Vit Nam mun gi tnh giao ho c hu y li phi phi Tu
cng s sang Tu. Tn kch mu thun y c lun lun din ra, k chin thng
thng phi cu ha v thn phc k chin bi.
Hn na, chng ta li lun lun phi vt ni, qua sng, tin nh cc nc Chim
Thnh, Ai Lao, Chn Lp. Nc Vit Nam phi em ht sc mnh ra p o v mu
cuc bnh tr phng Nam, nn ta khng th lun lun c mt lc lng hng hu
c vi nhng o qun dng mnh ca Trung Hoa c.
Bi vy, chng ta thn phc ng bn Bc phng chng qua l tm ch trng
vo cuc Nam tin. Khut phc k mnh xc tin t cng bn trong, chng
qua cng l mnh khe ngoi giao ca cc triu vua nc ta vy.
y, chng ti khng ch vch li nhng cuc chin tranh y gian lao v him
ngho ca ngi dn Vit. Chng ti ch mun phc ha li mt cch r rng v t
nh v nhng mi bang giao Vit Hoa k t khi thy n thi i cn kim.
Ci cng vic l ca nhng nh hc gi uyn thm, qung bc, sc hc nm xe,
nhng y lm ci vic nh trng qua ca nh sm, chng ti chng qua mang
mt thnh l nu ln mt vn v mong mi cc bc cao minh nghin cu k cng
hn, ng hu to nn mt b sch y v hon ton!
K vit nhng trang s bang giao Hoa Vit ny, lc no cng mang mt thnh l
phi by s thc ghi trong s sch. Chng ti ch mun ni ra mt s tht ca
nhng cy bt v t, ch khng bao gi mun khi li ng tro tn tt ngm t
nhng triu i trc. Xin ng ai ng nhn nhng quan im ca chng ti m kt
th v nhng chuyn qua, khng bao gi tr li.
Trn dng lch s, ci hay cng nh ci d, chng ta cn phi thng thn ni ra, min
sao bng mt ngi bt khch quan l hn ht, Vit Hoa bang giao s ch l nhng
tn kch h mn, tuy vy mi kt giao gia anh em Hoa Vit vn cn bn b i
i. Nhc li y, chng ti e l mt chuyn tha, d sao cng vn phi minh bin
khi c s ng nhn.
Chng ti tin rng, cc bn Trung Hoa, khi c nhng dng ny, hiu r thnh
ca tc gi.

Sau ht, chng ti xin ghi y my li thnh thc cm t bc s Trn Vn Lai, c


nh cho mn sch lm ti liu v cc bn khc ch bo hay gip chng ti,
trong khi bin tp cun sch nh ny.
H ni, ngy 6 thng t nm 1952.
Son gi: Huyn Quang, Xun Khi v Thi t Ch

Nhng cuc bang giao v thng c thi


i
Nc Vit Nam ta lp quc t i Hng Bng, h Hng Bng lm vua c 18 i.
Nhng xt k t i Kinh Dng Vng n i Hng Vng th 18, c thy c 20
ng vua, tr v va c 2622 nm tnh t Nhm Tut (2879) n Qu Mo (258)
trc k nguyn.
Trong thi gian , cuc bang giao ca nc Vit ta vn cn l m, v cc s gia coi
i Hng Bng l mt chuyn khng c xc thc cho lm.
Cn c vo sch v c, s Tu c chp rng nm Tn Mo (1109 trc k nguyn)
i vua Thnh Vng nh Chu, c nc Vit Thng pha nam x Giao Ch sai s
em chim bch tr sang cng. Nh Chu phi sai ngi thng ngn mi hiu c
ting. Sau y, ng Chu Cng n li phi ch ra xe ch nam a s Vit Thng
v nc. Duy c mt iu l ngi ta khng hiu t Vit Thng v t Giao Ch c
phi l t ca ng t Hng Vng ca chng ta thi by gi hay khng?
Sau , Hng Vng th 18 b Thc Vng Phn em qun sang nh ly mt nc
Vn Lang, Hng Vng thua chy, nhy xung ging t t. Thc Vng chim c
nc Vn Lang, t xng l An Dng Vng, v ci quc hiu l u Lc, ng ti
Phong Kh.
Trong khi An Dng Vng lm vua nc u Lc th bn Tu vua Thy Hong nh
Tn nht thng c thin h. Nm inh Hi (214 trc k nguyn) Thy Hong sai
tng l Th em qun i nh ly Bch Vit (vo qung nhng tnh H Nam,
Qung ng, v Qung Ty by gi).
An Dng Vng th yu nn cng phi cho s gi sang xin thn phc nh Tn. By
gi, nh Tn mi chia t Bch Vit v t u Lc ra lm 3 qun gi l: Nam Hi
(Qung ng), Qu Lm (Qung Ty) v Tng Qun (Bc Vit by gi).
Nm Qu T (208 trc k nguyn) l nm th 50 i vua An Dng Vng. Triu
, mt vin quan y qun Nam Hi sang nh ly nc u Lc lp ra nc Nam
Vit.
Triu t xng l V vng v ng Phin Ngung, gn thnh Qung Chu by
gi.
Hi y, bn Tu, Lu Bang dit c nh Tn, nh S, thng nht thin h ri, ln
ngi hong tc l vua Cao T nh Hn.

Nm t T (196 trc k nguyn), nm th 12 i V vng nh Triu, Cao T c


sai Lc Gi sang phong cho V vng. Vn tnh kiu cng, khng mun thun phc
nh Hn, khi s thn Lc Gi sang ti ni xin vo yt kin, V vng c ngi xp
vnh trn khng chu ng dy tip, Lc Gi thy vy lin ni:
Nh vua l ngi nc Tu, m m v thn thch u c chu Chn nh. Nay nh
Hn lm vua thin h, sai s sang phong vng cho nh vua. Nu nh vua khng
c s thn, khng chu lm l th phong, Hn tt phi tc gin, hy hoi m m
v git hi thn thch ca nh vua ri em qun sang nh th nh vua lm th no?
V vng nghe thy nhng li by t ca s Tu Lc Gi, hong nhin tnh ng, vi
ng ln lm l v mm ci ni:
Tic thay ta khng c khi nghip nc Tu, ch khng th ta cng chng km
g Hn !
Nm Mu Ng (183 trc k nguyn) vua Cao T nh Hn bng, b L Hu lm triu,
ri nghe theo nhng li gim pha, cm khng cho ngi Hn bun bn nhng
vng, st v in kh vi ngi Nam Vit. V vng tc gin, lin t lp thnh
Nam Vit hong v c binh m sang nh qun Trng Sa (tnh H Nam by gi).
Khi L Hu mt, Hn Vn ln ngi, li sai Lc Gi a th sang khuyn V v
thn phc nh Hn. Th rng:
Trm l con trc tht vua Cao , phng mnh ra tr nc i, v non sng cch tr,
thn mnh phc lu2, cho nn lu nay cha tng a th sang hi thm nh vua.
T khi c Cao , xa b qun thn, c Hu qua i, b Cao Hu ra lm triu,
khng may b bnh, cho h L chuyn quyn, toan em con h khc ni v c
Hu . May nh nh Tn miu linh thing cc cng thn ra sc dp k tim nghch.
Trm v cc vng hu cng bch quan c p, cho nn phi ln ngi hong . Mi ri
trm nghe nh vua c a th cho Long L Hu, nhn tin anh em h hng qun
Chu nh; v xin bi binh qun Trng Sa.
Trm cng nghe li th ca nh vua, ra lnh cho Tng qun Bc Dng hu bi
binh v. Cn anh em h hng nh vua Chu nh th trm cho ngi thm nom,
li sai sa sang phn m nh vua, tht l t t.
Th m va ri trm nghe nh vua cn em binh quy nhiu ngoi bin; qun Trng
Sa tht kh m Nam qun li cn kh hn. Lm nh th, nc nh vua c chc li
c mt mnh khng? Tt l tng t qun s cht nhiu, lm cho v ngi ga
chng, con ngi m ci b, cha m mt con, c mt mt mi, trm khng lng
no n lm nh vy.

V li c t nh vua cng khng ly lm to; c ca nh vua cng khng lm


giu. Vy t pha nam ni Lnh th mc nh vua t tr ly. Nhng nh vua c xng
hiu, hai bn cng l quc, m khng sai s giao thng, th chng ha ra ganh nhau
? Ganh nhau m khng nhng, th ngi nhn khng thm lm.
Trm nay xin cng nh vua gc b iu c, t nay tr i, thng s nh xa. Vy trm
sai Lc Gi sang em trm khuyn nh vua nn nghe, ch lm chi nhiu s cp bc
tai hi.
Li l trong bc th ca Hn Vn thc l nhn t v t t. Cuc bang giao ha ho
ny do s gi nh Hn em th sang khin cho ci lng ng vua hiu chin nc
ta phi cm phc. Triu V lin phc p bng mt bc th khc, li l nh sau:
Man d3i i trng lo phu thn, , mui t ti bi, dng th ln hong b h, lo
phu l k c li nc Vit; khi Hiu Hu hong ln ngi, tnh ngha khng dt, vn
hu i lo phu. n khi Cao Hu lm triu, li phn bit ra Trung Hoa ngoi di; h
lnh cm khng c bn cho Nam Vit nhng vng st v in kh; cn nga,
tru, d th ch bn cho ging c, ch khng bn cho ging ci.
Lo phu phng xa m khng c vt cng t th phi ti, v th c sai Ni s Phan,
Trung y Cao v Ng s Bnh, ba lt dng th sang Thng quc t qu, u khng
tr v c.
Lo phu li phong vn4 rng nh Hn em hy hoi c phn m lo phu cng git c
anh em tn tc lo phu, cho nn c bn ring vi chng rng nay trong khng cn
v vang vi nh Hn, ngoi li khng c g hn c nc Ng, vy c xng hiu;
m chng qua cng ch l t nc mnh m khng dm hi g n thin h.
Cao Hu nghe thy th, ly lm tc gin, em tc b s Nam Vit i, khng cho thng
s, lo phu trm ngh rng hn v Trng Sa vng gim pha cho nn lo phu c em
binh nh.
Lo phu nc Vit bn mi chn nm nay, by gi c chu ri, nhng vn
sm khuya trn trc, n khng ngon, ng khng yn mt khng dm trng sc p, tai
khng dm nghe n vui, ch v khng c phng th nh Hn. Nay nh b h oi
thng, cho li hiu c, thng s nh xa, lo phu nh n, du c cht xung cng
khng nt.
Vy xin ci hiu t y v xin c cng phm phng hin hong b h.
Cng vi th phc p ny, Triu V vng li sai s sang cng nh Hn: mt i
ngc trng, 10 b sng t gic, 500 con i mi, 1.000 con chim tr, mt i khng
tc, mt hp qu (c cung).

T khi Triu V vng chu b hiu, Nam Bc li m cuc bang giao ha hiu,
khng c iu g xch mch na.
Triu V Vng lm vua c hn 70 nm, sau truyn ngi cho chu ch tn tn l
H ln lm vua, tc l Triu Vn vng, tnh tnh nhu nhc khng c kin quyt
nh V vng. Thi vua Vn vng tr v, vua nh Hn sai ngi Trang Tr sang d
Vn vng vo chu, nhng nh thn xin ng i, nn nh vua cho thi t Anh T i
thay, mi n khi Vn vng mt mi v ni ngi, tc l Triu Minh vng.
Hi bn Hn, Anh T c ly ngi v l l C Th, v c mt ngi con tn l
Hng. Khi v Vit Nam lm vua, C th5 c sc phong lm hong hu v Hng lm
thi t.
Triu Minh vng mt, thi t Hng ln ni ngi, ly hiu l Triu Ai vng.
Vua Hn, hi y li sai An quc Thiu Qu sang d vua Nam Vit vo chu. S gi
Thiu Qu trc l tnh nhn ca C Th, nn khi sang Nam Vit thng s, li t
thng vi C Th v d dnh Ai vng em nc Nam Vit dng v nh Hn.
Quan T tng L Gia bit r nh ca C Th v Ai vng, can ngn mi nhng
khng c, lin hp vi my v i thn, em qun cm binh vo git s nh Hn,
C th v Ai vng.
Vic ny n tai vua nh Hn, V lin sai Phc Ba Tng qun L Bc c v
Dng Bc sang nh Nam Vit. Cuc bang giao ha ho khng cn na, quan Thi
ph L Gia em qun chng li khng ni, phi em Triu Dng vng chy, qun
Hn ui theo bt c, vua ti u b hi c.
Nc Nam Vit mt quyn t ch v b ngi Tu chim ly ci l Giao Ch b, v
chia lm 9 qun, t quan cai tr nh cc chu qun bn Tu.
Cuc bang giao Vit Hoa chm dt bng nhng nt kh bi thm trn nhng
trang s Vit.
Nc Nam Vit mt quyn t ch v sa vo mt thi i Bc thuc trong ngt
mt ngn nm.

Mi bang giao Vit Hoa trong thi i t


ch
Tri qua mt thi k hn ngn nm Bc thuc, cuc bang giao bnh ng gia hai
nc khng cn na. Tuy vy, trong thi k l thuc ny, mt ngi Vit Nam u
tin c th tc phong ca Bc Triu l Khc Tha D, qun ti lng Hng Chu
(Bnh Giang v Ninh Giang, Hi Dng). Khc Tha D c vua ng Chiu
Tuyn phong cho lm Tnh Hi qun Tit s (nm Bnh Dn, 906) cai tr Giao
Chu, sau li gia phong lm ng bnh chng s.
K nghip h Khc (906-923) n i nh Ng (937-965); lc y nc Tu ang hi
lon lc, nn cuc thng s khng c, v cc vua Tu khng rnh tm ngh n min
Nam.
Ng Vng Quyn khi thy t mng xy nn cho thi i t ch ca nc ta.
Lu i t ch ny li cng thm vng bn khi Vn Thng vng inh B Lnh dp
xong lon Thp nh s qun.
Nm Mu Thn (968), Vn Thng vng ln ngi hong , tc l Tin Hong , t
quc hiu l i C Vit, ng Hoa L.
Cuc bang giao gia Trung Hoa v Vit Nam chnh thc khi t triu i ny. Nm
Canh Ng (970), Tin Hong t nin hiu l Thi Bnh nguyn nin v t ra nm
ngi hong hu. Nguyn Bc c phong nh Quc cng, L Hon lm Thp o
Tng qun v con l inh Lin c phong lm Nam Vit vng.
Hi ny, bn Tu ng Triu Khung Dn6 ln ni nghip nh Hu Chu tc l vua Thi
T nh Tng. Nm Canh Ng (970), Tng Triu sai tng l Phan M sang nh ly
Nam Hn. Vua Tin Hong s qun nh Tng sang nh, bn sai s sang thng hiu
vi Tng triu.
Nm Nhm Thn (972), Tin Hong li sai Vit Nam vng l Lin em l vt sang
cng nh Tng. Nm Qu Du (973) Tng Thi T lin sai s sang phong cho inh
Tin Hong lm Giao Ch Qun vng v Nam Vit vng inh Lin Tnh Hi qun
Tit s An Nam h. Sang nm Bnh T (975) inh Lin li c gia phong lm
Giao Ch Qun vng. T , nc ta c gi l triu cng nc Tu.
Nhng mt khi vua inh Tin Hong bng, t qun cn nh di ln k nghip. Tng
triu tha dp y mun sang ly nc ta, mi hi i binh gn bin gii. Trc bc
ti hu th qu quyt ca vua Thi Tng nh Tng, Thp o Tng qun l L Hon
nhn mnh ly li V vng inh Tu xin phong, lm chc hon binh. Th
rng:

... i i nh lnh Thin triu bao tng, nc th mch v gc bin, c lnh chc
Tit ch ni mi r, thng lo liu vic tu cng, khng may nh thn phc bc, gp
khi c tin th t lc th ngc la vi dng, dm mong c phn tr t, nhng tuy l
th a k truyn, cha c lnh chc th phin. Cha thn l B Lnh, anh l Lin, u
i n Thin triu, c d phn khn k7, gi gn cng vc, dm u c lng phn
bi. Ci cng lao m hi nga cha c g m ci tin bun m bui sng thot n. Nh
thn sp tan, c tang cha on th cc qun ni qun dn, quan tng, cc b lo
phin trn u n trc gi t m c, xin thn tm nm quyn vic qun l, thn
ba bn ln chi t, h c nng nc c xin. Toan i tu li vi b h, nhng lo rng
nu chm th ci thi c c ca mng mi, dn gio quyt trong ni ng, khng
theo cho va lng n s sinh bin chng. Cho nn thn chn8 nhip9 chc Tit
hnh qun T m, quyn lnh cc vic trong chu, ci trng xin c chn mnh,
cho chc vi bit phin, yn y tm lng tn trung ca thn v t ci l din thng
ca Thin triu, ng thn sc k nghip ca cha ng v v v mi r ni bin vin.
ci ng tr may ch sc hn10 ng m di ca khuyt c mi mi t tm
lng thnh dng cng, xin b h ci xt tnh u11, khng n lm ti.
Th ny a sang nh Tng sau khi L Hon nh bn Phm C Lng12 suy tn ln
lm vua ri. Tuy vy, trong th vn ni di l li ca inh Tu ( b trut xung lm
V vng) xin phong c nh Tng hon binh li.
Vua Tng khng nghe, sai s sang trch i Hnh rng sao li c xng , v li
ni:
Nh inh truyn tp ba i ri, vy cho inh Tu lm thng soi, L Hon lm
ph. Nhc bng inh Tu cn tr tui khng lm c th L Hon phi bt m con
inh Tu sang chu Bc triu, ri s phong quan tc cho L Hon.
Vua i Hnh bit mu nh Tng, khng chu vng li, lin sa sang mi cch phng
b. Thng ba nm Tn T (981), L Hon ph tan qun Tng Chi Lng (n Chu,
Lng Sn) v chm c tng Tng l Hu Nhn Bo.
Qun ta tuy thng trn nhng vua i Hnh s th lc khng chng vi Tu c
lu, bn thi hnh mt chnh sch ngoi giao khn kho. Nm 982, nh vua sai s sang
nh Tng thng hiu v bo tin v vic nh thng c Chim Thnh.
Nm Thin Phc th 5 (985), s Tu li sang v khi v vua i Hnh cho a ra
vng v ng voi sang biu, xin lnh tit trn. Thng mi nm sau, Tng triu sai
chc T c khuyt l L Nhc13 v Hu c khuyt Quc t gim bc s l L Gic
em ch sch sang phong cho L Hon lm Kim t Quang lc i phu kim hiu
Thi y An Nam h Tnh Hi Qun Tit s, Knh triu qun, Khai quc hu.

Trong bi ch sch ny, c nhng cu: S Nhip l ngi thng minh, khai ha cho
dn tc t Vit c yn n, Triu y l ngi knh thun, tun theo chiu ch
ca nh Hn m khng tri, v v dn di lc t c ha ca Trung triu.
L Hon nhn t ch sch mt cch rt knh cn v tip i s gi rt hu, li sai
em gi14 hai tng ca nh Tng bt c nm trc l bn Quch Qun Bin v
Triu Phng Hun. Cng nm y, L Hon li sai s gi Ng Quc n em cng
sang Tu, nhn tin tu v vic ngi Chim Thnh l B La t em h hng hn 100
ngi sang xin ni ph.
Nm Thin Phc th 7 (987), Tng Thi Tng phi L Gic sang s Vit Nam. Vua
i Hnh lin sai Thin s Php Thun (tc gi s Thun) ci trang gi lm li
ra n cha Sch Giang. S gi L Gic vn l mt nh th, thy trn sng tng i
chim thin nga tung tng bi li, bt gic ni thi hng, tc khu hai cu th:
Nga nga lng nga nga,
Ngng din h thin nhai.
Thin s Php Thun ng khu ni tip hai cu:
Bch mao ph lc thy,
Hng tro bi thanh ba.

Phi chng l mt mnh khe t kiu trong cch giao thip ca mt ngi
tng chin thng v qun s nu thanh danh cho T quc.
***
Cuc bang giao Vit Hoa v i nh L (1009-1225)15, khi u t nm Canh Tut
(1010) nin hiu Thun Thin nguyn nin i L Thi T (1010-1028), Tng Chn
Tng (998-1022) cng phong cho L Thi T lm Giao Ch Qun vng. Ri vo
khong nin hiu Thin H (1017-1021) li gia phong lm Nam Bnh Qun vng.
Vua L Thi Tng (1028-1054), L Thnh Tng (1054-1072)16 i quc hiu l i
Vit u th tc k trn.
n i L Nhn Tng, cuc giao bang Vit Hoa tri qua mt thi k gay go nht.
Tng Thn Tng (1067-1085)17 dng T tng Vng An Thch t ra php mi
ci t vic chnh tr nc Tu. Vng An Thch t ra ba php v ti chnh v hai
php v binh chnh.

An Thch c mun lp cng ngoi bin, bn sai Lu Di18 kinh l19 vic nh Giao
Chu, Lu Di sai ngi i bin cc khe ngi, n ly, sa binh kh, lm thuyn b v
li cm khng cho ngi chu huyn gn y i li bun bn vi ngi Giao Chu.
L triu thy s tnh nh th, mi vit th sang hi Tng triu, song Lu Di gi li
khng v kinh, L triu tc gin, sai L Thng Kit v Tn an em qun sang
vy nh Khm Chu, Lim Chu v Ung Chu v git hi qun, dn nh Tng n 10
vn ngi, ri li bt ngi ly ca em v nc.
Nm Bnh Thn (1076); qun Tng sang nh bo th. L Thng Kit em binh c
ch, nh chn c qun Tng sng Nh Nguyt (lng Nh Nguyt Bc Ninh,
tc sng Cu by gi). Qun Tng n ng b sng Ph Lng.
Hai bn chin u d di, qun Tng khng tin ln c. Qun Tng b cht qu
na v khng phc thy th, nn phi lui v chim gi chu Qung Nguyn, chu T
Lang, chu T, chu Mu v huyn Qung Lang (thuc hai tnh Cao Bng v Lng Sn
by gi).
n nm Mu Ng (1078), L Nhn Tng sai s gi o Tn Nguyn a voi sang
cng nh Tng v i li nhng chu huyn mn Qung Nguyn. Vua Tng bt phi
tr nhng ngi chu Khm, chu Lim v chu Ung m qun nh L bt v ngy
trc, ri mi tr chu huyn cho nh L. Vua ta y li tha cho v c, tng s gm 221
ngi th vua nh Tng tr li chu Qung Nguyn.
Ma h nm Gip T (1084)20 Nhn Tng sai quan Binh b Th lang l L Vn Thnh
sang nh Tng bn vic chia a gii. L Vn Thnh phn gii mi l, nh Tng li tr
nt my huyn m trc cn gi li. T nc Tu li m cuc giao bang ha ho
nh c.
Nm inh Mo (1087), vua nh Tng li phong cho Nhn Tng lm Nam Bnh vng.
i vua L Anh Tng (1138-1175)21, khong nm Gip Thn (1164), Tng Hiu
Tng22 i Giao Ch qun lm An Nam quc v phong cho vua Anh Tng lm An
Nam Quc vng.
Nguyn trc kia, nc Tu vn gi ta l Giao Ch qun, sau i l Giao Chu, n i
nh ng (618-907) li t l An Nam h ph. Nh inh (968-980) ln t l
i C Vit, vua L Thnh Tng (1054-1072) i l i Vit. Nhng nc Tu vn
phong cho vua ta l Giao Ch Qun vng, n i L Anh Tng mi i l An Nam
Quc vng. Nc ta thnh tn l nc An Nam khi u t y.
Trong i Tin L (980-1009), nh L (1009-1225)23, cc triu vua vn thng
theo gt nh inh, phi s gi sang cng hin nc Tu. Cng phm thi by gi
gm c: vng bc, chu bu, t gic, ng voi, bch phn y hng, ging chn hng,

trm hng, tc hng, mc hng, hc tuyn hng, ch phin, t ging hng, ht


cau (binh lang), sa nhn, chu sa, t hp du, v.v..
***
Nh L mt ngi ri, nh Trn (1225-1400) ln lm vua An Nam. Bn Tu, Mng
C nh ly nh Tng v t tt c nc Tu thuc v Mng C cai tr.
Nm inh T (1257) i vua Trn Thi Tng (1225-1258), tng Mng C l Ngt
Lng Hp Thai (Uriyangqatai)24 sai s sang bo vua Trn Thi Tng v thn phc
Mng C. Thi Tng khng nhng khng chu, li bt giam s Mng C ri sai
Trn Quc Tun em binh chng gi mn Bc. Ln ny, Mng C trn sang nhng b
thua phi rt v.
Vo khong nin hiu Thiu Long (1258-1272), Bo Ph (1273-1278), i Trn
Thnh Tng (1258-1278), vua Mng C sai s phong vng cho Thnh Tng v buc
ba nm phi mt ln cng. M l cng phi chn nho s, thy thuc, thy bi, thy
ton s v th thuyn, mi hng ba ngi cng vi cc sn vt nh l sng t, ng
voi, i mi, chu bu v cc vt l.
Nm Bnh Dn (1266), s Mng C li sang, Thnh Tng sai quan sang Tu p l v
xin ng bt nho s, thy bi v cc th thuyn sang cng. Vua Mng C ng cho,
nhng li bt chu 6 khon khc: 1) Vua phi thn vo chu; 2) Vua phi cho con hay
em sang lm tin; 3) Bin s dn sang np; 4) Phi chu vic binh dch; 5) Phi np
thu m; 6) Vn c t quan gim tr.
Thnh Tng ln la khng chu. Nm Tn Mi (1271), Ht Tt Lit cho s sang d
Thnh Tng sang chu, nhng nh vua co bnh khng i. Nm sau, Nguyn ch cho
s sang tm ct ng tr ca M Vin trng ngy trc, nhng Thnh Tng sai quan
sang ni rng: ct y lu ngy mt i ri, khng bit u m tm na. Vic y cng
thi.
Nm t Hi (1275), Trn Thnh Tng nhn chiu ca nh Nguyn, nhng khng
chu bi mng, li khng trng i thin s. Nguyn Th T25 bin th sang trch.
Thnh Tng sai L v inh Cng Vin sang s bin bc. Thy s thn Vit Nam
vo chu, vua Mng C tht hi:
Cc ngi l s thn Nam Man phi khng?
inh Cng Vin p:
Tu Thin triu, x mi r mi l Man. Nc i Vit chng ti l nc vn hin
xa nay, cha tng tranh b ln ci nc no, cng khng h hip ai, khng th gi
l Man c. Chng ti l s thn i Vit ch khng l s thn Nam Man.

Nguyn Th T thy tr li c v xm bng lin hi:


Nam cha nh cc ngi khng bit sc mnh sao m li dm ngo ngh vi Thin
triu?
inh Cng Vin cng ci p:
Cha chng ti vn chu thn phc Thin triu, mi phi chng ti sang cng hin,
sao li gi l ngo ngh?
Vy, sao chiu th ca trm n ni, cha cc ngi khng chu ly m cng khng
trng i thin s?
L bi chng qua l h vn, che mt thin h. Cha chng thi knh trng Thin
triu, ct trong lng. Nu Thin triu x nhn o, th d ngoi quc chng gi l
nhng vn knh trng mun phn. Khng knh trng th by hng n, o m l th
tnh cng chng ra g. V s thn ch l mt ngi Thin triu phi sang. B h l vua
ca mt nc ln, cha chng ti cng l vua mt nc nh, ch chu km b h, l
no km c by ti Thin triu.
Nguyn Th T hm hm qut:
Qun trm i n u tan n y, ch sng sng cn, ch ni ni tan. C sao vua ti
nh ngi li dm chng c?
inh Cng Vin ung dung tu:
Nu hong b h em nhn ngha ra tr thin h, tt ai cng phi knh phc.
Nhng nu ch cy binh hng tng dng th nc no chng c binh, c tng, c
sng ni him tr. V th, nc chng ti tuy nh, song cng ng t chng c li
qun Thin triu.
Nguyn Th T thy s thn Vit Nam i p tri chy, bin bc hp tnh v l, bn
cho ra s qun ngh ngi. Ln ny, vua Nguyn khng ng vic b chc quan gim tr
m li bt theo su iu nh trc. Thnh Tng cng khng chu.
Khi Nguyn ch nghe tin Trn Thi Tng mt v Thnh Tng nhng v, lin sai L
b Thng th l Si Thung sang v i t Giang Lng (H Bc) qua Ung Chu (Qung
Ty) ri sang nc Nam, ch khng i qua tnh Vn Nam nh cc s thn trc.
Si Thung n kinh thnh, ln mt kiu ngo, ci nga i thng vo ca ng
Minh, ri cho ngi a th vo trch Nhn Tng rng: Sao khng xin php triu
nh nh Nguyn m dm t lp, vy phi sang chu Thin triu hong mi xong.
Nhn Tng sai quan i thn ra tip. Thung khng thm p l. Vua by yn mi,
Thung cng khng thm n. nh thn An Nam ai cng ly lm tc gin.

Sau vua phi dn yn in Tp Hin, mi mi Si Thung mi n. Trong khi ung


ru, Nhn Tng bo Thung: Qu nhn xa nay sinh trng trong cung, khng
quen phong th, khng th no i c.
c my hm, Si Thung v nc, Nhn Tng sai s mang th sang Tu, ni khng
th sang chu c.
Nm Nhm Ng (1282), Nguyn ch li cho s sang d: Nu vua nc Nam khng
sang chu c th phi a vng ngc sang thay v phi np hin s, thy m dng
bi ton, th kho mi hng hai ngi.
Nhn Tng sai ngi ch h l Trn Di i v L Tun, L Mc sang thay cho mnh,
nhng Nguyn ch khng bng lng, xung ch lp ta Tuyn ph ti, t cc liu
thuc sang gim tr cc chu huyn nc Nam. Quan nh Nguyn sang n ni,
Nhn Tng khng nhn ui v Tu.
Nguyn ch thy vy gin lm, lp bn Trn Di i lm An Nam quc vng. L Mc
lm Hn lm hc s v L Tun lm Thng th lnh v sai Si Thung dn 1.000
qun a bn y v nc. Si Thung a bn Trn Di i n gn i Nam quan th c
tin phi bo v kinh . Nhn Tng lin sai tng dn mt i qun ln n ng,
nh l nghch thn.
Si Thung b tn bn m mt mt mt, chy trn v Tu, cn bn Trn Di i b bt
phi ti lm lnh. Nguyn ch mi mn c Si Thung b thng, sai con l Thot
Hoan cng vi bn Toa v M Nhi dn 50 vn qun sang nh nc Nam. Ln
ny, Mng C b i bi v Thot Hoan phi chy v Tu.
Gia bui can qua, s gi Vit c ln sang qun doanh ca tng Nguyn, iu
nh. y l vo hi thng ging nm t Du (1285), khi chim xong cc ca i Lng
Sn, qun Nguyn tin xung Vn Kip. Qun An Nam thua chy, bao nhiu chin
thuyn mt c. Qun Nguyn tha th chim vng V Ninh, Gia Lm, ng Ngn v
ko n ng ti bn ng B u. Gia khi y, Toa i ng b sang nh
Chim Thnh, cng theo ng b ko ra mt Ngh An.
Trc tnh th nguy ngp , Trn Nhn Tng (1279-1293) mun sai tng n
qun doanh Nguyn iu nh xin tm hon binh, lun tin xem lc lng qun
ch th no? Khc Chung tnh nguyn lnh trng trch y. n ni, M Nhi em
hai ch St Tht ra trch v ni: Ai xui qun nh ngi thch ch vo cnh tay xc
lo nh vy, th l khinh nhn Thin binh, li y to lm.
Khc Chung ung dung tr li:
l lng trung phn ca qun s, t chm ly ch, khng phi ai xui. Ch nh ch
vn thng cn ngi l, sao Tng qun li n gin trch th?

M Nhi li ni:
i qun Thin triu xa n, sao vua quan nh ngi khng lm l nghnh tip
li dm
chng li?
Khc Chung p:
Hin tng khng theo ci k ca Hn Tn nh nc Yn, ng qun u ci
a th bo tin trc, nh th m chng ti khng thng hiu th mi l c li. Nay
hin tng n tn ni, mung th n lc cng th cn, chim n lc cng th m,
hung chi ngi.
M Nhi ni:
i qun mn ng nh Chim Thnh, quc vng cc anh nu ra mt th
trong nc c yn, khng phm mt my lng, tri li ni sng u thnh bnh
a. Vua ti cc ngi s thnh c nt, du mun hi cng khng kp na.
Khc Chung co t ra v. M Nhi bo cc tng:
Ta ly oai v da nt m Khc Chung t kh c t nhin, khng chu ni ch
mnh l o chch, khng nnh ta l vua Nghiu, ch ni ch nh cn ngi, tht l
kho ng i m khng lm nhc mnh vua. Nc Nam cn c ngi kh cha d
mu tnh c.
Sau hai ln i ph qun Nguyn, ngi i Trn lm cho Mng C khip phc.
Theo sch Kin vn tiu lc ca L Qu n th Trn Cng Trung sang s Nam vo
sau hi Trn Hng o i ph qun Nguyn (1288), li cn c n phong tc,
tp qun ca ta, vit v l nhc nc ta khi Trn Nhn Tng (1288-1293) ban yn
nh sau:
Nh vua thng ban yn in Tp Hin, o kp mi bn 10 ngi, u ngi gia
t, c n t b, loi n tranh nh Tn mt dy. Ting n cng ting ht ha nhau.
Ging ca ngn di ri n li ht. Di in c tr i u cy so v ma ri. Li c
tr mang gm ph vo mnh ri ma, nhy, go tht. n b nhum 10 mng chn
, ng trn sn ht ma. Thm vo , cn mt bn con trai hn 10 ngi, ci
trn nm cnh tay nhau, ni gt i vng quanh m ht. Trong khi i, mt ngi gi
tay th c bn u gi tay, m h xung th u h. Li ca gm c cc khc. Trang Chu
mng ip, Bch lc thin26, M bit con, Vi sinh ngc tiu, p ca, Thanh ca, cn li
than v thi th th rt thm thit. i tic trn in th phng i nhc ngi
sau nh chi, ngi v nhc kh u khng thy. Mi ln rt ru, qun lnh h to:
Nhc tu! th di nh chi ca nhng khc Giang chu long27, Nhp hong i,
Yn giao tri, m iu cng ging nh m iu c thi nhng ngn v gt.

S gi Tu Trn Cng Trung li cn t lng khip phc binh s i Trn, trong mt


bi th lc i s Vit Nam v, tuy bui y binh ao lng t lu:
Ngu nhin tui tr chc quan to,
Sai s sang Nam, nh ta t!
Mun dm Thng Lm khng nhn n;
Ba canh Hm Cc c g o.
L m giao st, lng kinh khip:
Vng vng trng ng, tc bc ph.
May c tr v thn mnh khe,
Chim bao thy li vn cn lo.
Qun nh Nguyn sang nh An Nam tuy thua hai ba phen tht, nhng nc Nam ta
snh vi nc Tu l mt nc nh mn m chin tranh mi th mun dn phi lm
than, kh s. V l y, thng mi nm Mu T (1288) vua Nhn Tng sai quan l
Thin Thu sang s nh Nguyn, xin theo l cng hin nh xa. Nguyn ch cng
thun cho thng ha.
Vn th ngoi giao v hi ny rt nhiu. y l vi bc th lc tc gi sang Tu sau
cuc thng trn:
Th t nc An Nam, thn mn l Trn Nht Huyn trm ly s st liu cht chu ti
dng th ln c hong b h mnh tri dnh ngi. Bng nay: gi Nam mt m,
knh chc thnh cung nm ngi u ng vn phc, cha con thn mn quy thun Thin
triu hn 30 nm nay, tuy thn mang bnh tt, ng s xa xi, b h b qua khng
hi m s cng hin phng vt, s gi sang dng, cha h thiu thn.
Nm Ch Nguyn th 21, chc Hi nha Bnh chng l A L gy vic bin gii, tri
vi thnh ch. Th ri sinh linh nc thn ha thnh bn than. Sau khi i qun v,
thn mn chc rng tnh di ng tr28, ming li gim pha thu dt nn ti, mi
ring sai chc Thng th i phu l Nguyn Ngha Ton v Hip trung i phu l
Nguyn c Vinh phng cng cc phng vt sang, trc np xin, ngh rng b h
s r lng thng, khng ng c my ngi u khng c v.
Ma ng Ch Nguyn th 24, li thy i qun thy b tin sang, t cha miu trong
nc, khai qut phn m t tin, cp bc dn gian gi tr, ph phch sn nghip
trm h, mi tn c khng vic no l khng lm. Thn v lc y s cht, trn trnh
trc, th M Nhi Tham chnh ni vi ngi trong nc truyn n tai thn rng:

My chy ln tri, ta theo ln tri, my xung t, ta theo xung t, my ln vo


nc, ta ln nc theo, my bng ln ngn, ta ln ln ngn theo mi li nhc nh, ni
chng tic ming. Thn nghe li y li cng chy xa, mong thi t thng n, chu
theo li tnh nguyn ca nc hn m lui i qun. M Nhi Tham chnh li lnh qun
thuyn ring ra ngoi bin bt ht dn min duyn hi, k ln th git i, ngi nh th
bt i, n ni treo tri m cht, u la khi xc. Trm h b bc t u ni ln ci
ha ch cng dt du, thn mn t s v vng, thn hnh ra ngn cm nhng v
ng s khng kp. Ri thy trong dn gii n mt ngi l Tch L C i vng t
xng l thuc dng qu thch i quc. Thn trong bui y i i ngang hng, rt l
tn trng. Knh hay chng knh, i vng cng hay, n nh M Nhi lm vic
khc ngc, i vng cng thy tn mt, thn mn u dm ni cn. Nc hn thn,
thy th rt c, la chng chng lnh, thn lo rng i vng tr y lu s sanh
bnh tt, du thn phng dng ht lng cng khng th trnh ci ti ca k tham li
ngoi ven ci h ni gim vy. Thn bn sm sa l vt i ng, sai ngi i trc
n u ci a i vng v nc. Ci trng b h c snh tri t, n qu m cha,
tr nh uc soi khp ni ti, sng khn c th hin ra tht gi, xin r lng thng xt
li, thm b khoan nhn, may chi thn c khi ti l, trn ci lng thy chung th
nc ln. Chng nhng thn mn cng sinh linh mt phng, xng tht cht sng
u i i chu ci n i to sinh thnh, m nhng nc trong mt tri u c
hnh phc i lng nhn b h khng khi no h. Ngoi ra i qun tht lc c hn s
nghn, thn pht lnh cho v ri. Hoc sau ny nu c thy ai, thn cng tm kim
cho v. Nc hn ny gn y b binh la, nay thm kh tri cn nng nc, s gi cng
vt kh m hin ngay c. Xin i n ma ng s sai sang. Lng thn khn xit,
cu tri ly t liu cht phc ti.
Cn tu
Ch Nguyn nm th 25 thng t
V y l mt bc th th hai vit vo thng ba nm sau:
.... Bng nay: thng ba xun p, mun cnh tt ti, knh chc thnh cung nm ngi
u ng vn phc. Ngy mng mt thng ba nm Ch Nguyn th 26, thn mn thy
Lu thin s mang t chiu v dn s thn ca nc hn l bn Nguyn Ngha Ton
my ngi cng v. Thn khn xit hn hnh lin knh cn ra in chnh, t hng
ly c v ng thi bn l phc ra tip kin. Thn mn thn hn u ri, gan rut
nh v, y gi l vui cha trn m s li, mng cha ht m khip ti. thn mn
mch v gc bin, mang bnh t lu, ng s xa xi, thy th khng phc, du l
mnh bi s tri cho m cht l tnh ngi ai cng s. Gia chi d i qun nh git
nhiu ngi anh em v lng tm lm k thu dt nhiu li. Trc kia quc thc l Di
i, chnh l mt tn c ti trn ngoi ci, dm vu vi thnh ch l c quyn chuyn
st, cn trng l ch Tc, sai i trc qun ly thay, li sang trc t ly lm cng
mnh. Hung na, sai ngi i tu thay, tr li ni ngoa. Thit thn mi phn cht c

h khng c mt phn sng. B h c qu ng Ngu, sng cng nht nguyt,


thit gi vic g li chng hiu. Ti tm mn my khng ni no l khng soi. i qun
dit trc sau hai ln, m thn ch ly hai ch trung qun khc vo tm ph, s tu
cng phng vt cha tng ph tr. L v cy c bc thnh trn cao, nh mt tri
chiu soi, khng c ch no l khng sng. Khi i qun va lui, thin s cha n,
thn sai Trung i phu l Trn Khc Dng v Tng Ngha Lang l Nguyn Mnh
Thng29 mang th trn t, vt mn dng ln. Chn mong lng trn lng thng
xt cho v cng t tm lng thn tham sng s cht. Ngoi ra tuyt khng dm lm
iu g nghch mnh c.
Nm trc, trm h nc hn ny gii n trong qun, thn mn thn hi ch c ba
ngi l i vng Tch L C, Tham chnh M Nhi, Tham chnh Phn Tip, ai ny
u bo h git v con, t ph nh ca ngi ta, nhiu k mun bung tung lm
iu phi ngha, nhng thn ht sc che ch, cp dng rt hu, v con hon ton,
qun o y , trc kim l vt i ng ring sai Tng Ngha Lang Nguyn Thnh
theo i vng Tch L C ti ca khuyt. Trong khi th hai v Tham chnh cn li
sau. Nguyn khi i qun va lui, lng cn s hi v Tham chnh cha tt lng gin li
gy v, cho nn mi khoan khoan s a v. Khng ng thn mn v phc, s chng
nh nguyn: Tham chnh Phn Tip bng mc bnh nng, thn thuc thang ht lng,
sai thy thuc b h iu tr m khng c, n ni b mng. Thn mn lm l ha
tng, tu cng c xong, nhn cp tht nga giao cho v con a hng ct v, sai
Thin h l bn Mai Th Anh h tng. Ngy Lu thin s n cng ni rng, gp
chu Ung. Phm nhng vic i i ngy thng, knh hay l chng, xin hi li v con
h cng bit. Cn nh Tham chnh M Nhi lc tc v sau th li i con ng qua
Vn Kip. Nhn Tham chnh vo nh Hng o sa son hnh l, khng may na
m thuyn b nc ngm, Tham chnh thn th to ln, kh lng cu vt, thnh th
cht ui, th thip v y t cng b chm m nh ngi nh v nh nn cu c
thot. Thn sai ha tng tu cng c, Lang trung cng c trng thy, nu nh
khng knh cn v con , kh lng che y c. Thn sm l a, cng giao cho
v con s cng vi Lang trung v nc tip sau. Ngoi ra cn mt s na, thn mn sai
qun lnh n hn 80 ngi. Trong hoc c nhng u mc u khng bit tn, nay
vng chiu b h hi n thn li tra sot, h c u mc my ngi, qun nhn
my ngi, u s cho theo thin s v c. Sau ny cn c hng trn st cha thy,
thn cng sai tm kim, khng dm lu mt ngi. Ci mong b h bao trm tri bin,
che giu bi nhp, sng c di che mt, t c di y tai, i khoan hng, gc b
bn ngoi, thn c bo lnh mt i, cho trn lng th nc ln. Li k vng i
i kip kip, tan xng nt tht, bo li n thnh trong mun mt, v c sinh linh
trong nc, mun ming mt li, u chc thnh th v cng, vn vn tu. Thn mn
nga trng tri thnh khn run s.
Cn tu
Ch Nguyn th 26 thng ba

Li l nhng vn kin ngoi giao trn, tuy vn t h, song vn bao hm ci kh phch


hin ngang ca k chin thng. T bui thua trn, vua Nguyn tuy ngoi mt thun
cho ha hiu, nhng trong bn tm vn cha ngui cn gin v vn c mun ct
binh sang nh bo th. nh thn san, xin cho s sang d vua An Nam sang chu
xem , nu khng sang cau s liu.
Nguyn ch lin y theo k sai Thng th Trng Lp o sang s An Nam, vua
Nhn Tng ly c c tang, khng i v sai quan l Nguyn i Php30 i thay.
Nguyn i Php sang s Tu, ni nm sau vua An Nam s sang chu. Qua nm sau,
Nguyn triu khng thy vua An Nam sang, li sai Li b thng th l Lng Tng
v L b thng th l Trn Phu sang gic Nhn Tng sang chu.
Nguyn triu tuy bc bch, nhng vua Nhn Tng vn khng chu i, li sai s l o
T K a vt sang cng Tu. Nguyn ch thy vua ta khng chu sang, nht
quyt khi binh sang nh, lin bt giam T K Kim Lng v sai Lu Quc Kit
chn ngy pht binh. ng trong thi k , Nguyn Th T l Ht Tt Lit mt,
Nguyn Thnh Tn ln ngi, mi bi vic binh v cho s An Nam l o T K v
nc.
T , Nguyn triu vi nc Nam thng ha, khng gy ra cuc ao binh na.
S ng cc nh ngoi giao thi Trn lp c nhiu cng trng hoc lm cho
ngi ngoi quc knh phc, trong s Khc Chung, inh Cng Vin, Phm S
Mnh v Mc nh Chi, v.v...
Mc nh Chi i s Trung Hoa vo khong nm Canh Tut (1310) i vua Trn Anh
Tng. Tuy thn hnh nh b v xu x nhng tr c ng siu phm, xut chng.
Mt bui ti v cui thu, Mc nh Chi c T tng Trung Hoa tht tic. D tic c
ng cc vn v triu thn. Tic gn tan, Mc nh Chi lic nhn bc tranh ca
mt nh danh ha dng quan T tng. Tranh v mt con chim s u trn cnh
trc, nt v n s nhng linh hot. ang lc ng ng say, Mc nh Chi tng l s
tht, lin ng dy chy ra v. C ta ph ln ci. Mc nh Chi bit mnh lm, git
pht ngay bc tranh xung v x ra lm my mnh, ri ung dung v ch, nt mt
thn nhin nh khng. Mt v quan ln ng ln hch:
Dm hi v l g Trng nguyn An Nam li t x bc tranh qu gi ca quan T
tng?
Mc nh Chi im tnh tr li:
Ti thng thy ngi ta v chim s u cnh mai, th m y li v chim s u
cnh trc, nn ti phi x b. V trc l hng cy qun t, s l loi chim tiu biu cho

loi tiu nhn, nay v nh th, tc l cho k tiu nhn ng trn hng ngi qun
t. Ti e rng o tiu nhn mi ngy mt thnh m o qun t mi ngy mt suy.
Ti mn php x bc tranh l v th.
Quan khch d tic ai ny u phi cng nhn l c l. T y, danh ting ca Mc
nh Chi ni ln nh sng cn, danh s Trung Hoa n tm ng kt giao rt ng.
Trong khi danh ting Mc nh Chi ang ly lng, b trng cng cha Tu t th!
Trong bui lm t iu cng cha, Mc nh Chi c quan L b Thng th Tu
ct ra c vn t. Khng ng bi vn ch c gn bn ch Nht.
Mc nh Chi hiu ngay l cc quan Tu mun chi ch th ti mnh. Nhng ng
vn im tnh nh khng ct ging sang sng c:
Vu sn nht a vn.
Hng l nht im tuyt;
Thng uyn nht chi hoa,
Qung hn nht phin nguyt.
Y! Vn tn, tuyt tiu, hoa tn, nguyt khuyt!
Dch ngha:
Mt a my ni Vu,
Mt im tuyt l hng!
Mt cnh hoa vn Thng uyn.
Mt mnh trng cung Qung.
i! My tn, tuyt tan, hoa tn, trng khuyt!
My cu Mc nh Chi ng khu ra, hin thi cn chp trong s sch Trung Hoa
v c ngi Tu ht sc tn thng.
t lu sau bn Tu, nh Nguyn suy. Chu Nguyn Chng ly binh t T Chu
(tnh An Huy), chim gi thnh Kim Lng ri trong 15 nm rt c nh Nguyn,
dp yn thin h v dng nn c nghip nh Minh.
Nm Mu Thn (1368) i vua Trn D Tng (1341-1369), Minh Thi T sai s a
th sang d nc ta, D Tng sai quan L b Th lang l o Vn i sang cng.

Tuy vy, Minh triu lc no cng c dm ng t An Nam v thng cho s gi i


li thch ci n, i ci kia. Nm Gip T (1384)31, Minh Thi T cho s sang bt An
Nam phi cp 5.000 thch lng cho qun nh Minh ng Vn Nam. Nm sau
(1385), li cho s sang em 20 tng nhn An Nam v Kim Lng, ri li i phi cng
g qu, phi np lng, ch xem tnh hnh nc ta thu y ra sao.
H H tim nghch, Qu Ly b Thin (1398-1400) ri t xng l , i h l H,
v t quc hiu l i Ngu. Lm vua cha c mt nm tri, bt chc cc vua
nh Trn, Qu Ly nhng ngi cho con l H Hn Thng32 ri lm Thi Thng
Hong cng coi vic nc.
Khi Hn Thng mi ln ngi (1401-1407), cho s gi sang nh Minh ni di v
dng di nh Trn khng cn ngi no na cho nn chu ngoi ln thay qun l
vic nc. Tuy vy, khi nh H v vy cnh gi th on tranh cp ngai vng ca
nh Trn, lin b cc nh ch s tn th h Trn vng dy phn i. Mt phi ngm
ngm t chc trong nc. Mt phi i nh ngoi vin, phn nhiu h u l hc tr
v quan li m i biu l Bi B K v L Cnh Tun33, B K sang Tu cu cu
vua nh Minh tr h h H.
B K c vit mt tm bin co nn a ln vua Minh Thi Tng nh sau:
Cha ng thn u lm quan Chnh i phu cht v vic nc, m thn cng c h hng
gn vi h Trn, cho nn thu nh thn c vo hu quc vng, quan n ng
phm, sau theo lm t tng vi V Tit hu Trn Kht Chn. Cui nm Hng V, Kht
Chn i dp gic ng Hi m ri cha con tc thn L Qu Ly git ch, tim ngi tn
st k trung lng, k b dit tc, k c trm mi my ngi m v con anh em thn
cng u ng hi. Bn h sai ngi bt thn nh lm tht p mui, thn phi b
qun chy di n np hang ni, c mong ti ca khuyt dng by gan phi rut, dn
d n vi nm mi c thy thin nhan. Thn trm ngh rng: Qu Ly l con vin c
Kinh lc s L Quc K, i i th nh Trn c sng vinh, li con l Thng cng
i n trao cho trng trch, nay nht n c tr tr nn k son ot, thay h i tn,
chim ngi t hiu, khng tun mnh triu nh khin cho k trung lng phi
chng mt au lng, chn mong dy qun iu pht, tn ngha ni ging, tr tit bn
gian c, lp li con chu nh Trn, th thn cht cng khng h. Thn bt chc lng
trung ca Thn Bao T34 ku go di ca khuyt, mong c hong xi xt cho...
Km theo t biu trn l mt bi th (nguyn vn phn ch Hn):
Ti trung ci ct quyt ra tay,
Ln sui tro non mi n y.
Thm ngc nt du trn huyt l,

Nga mong Hong thng gip dn ny.


***
Cha chc nh Trn n ni ny,
Ngm oan nut gin c tri hay.
Phn ti Nam Vit m trung ngha,
Git Qu Ly th quyt x thy.
Khi Minh Thnh T dp xong d dng nh Nguyn pha Bc ri, c mun sang ly
nc An Nam lm thuc a. Cho nn khi H Hn Thng sai s sang xin phong,
Minh Thnh T sai quan l Dng Bt sang xem h thc th no. H Qu Ly bn bt
nhng quan vin ph lo lm t khai ni y nh li s An Nam sang ni. V l ,
Minh Thnh T khng c c g m t chi, phong cho H Hn Thng lm An Nam
quc vng.
n nm Gip Thn (1404), c Trn Khang35 mn Lo Qua i ng Vn Nam
sang Yn Kinh36, i tn l Trn Thim Bnh37, xng l con vua Ngh Tng, ri k
r s tnh H Qu Ly tim nghch. Minh Thnh T sai s gi l Ng s L sang tra
xt vic y, L v tu qu tht h H lm iu son ot.
Nm t Du (1405), nh Minh sai s sang i t Lc Chu. Trc H Qu Ly
khng chu, sau phi ct ra 59 thn C Lu nhng cho nc Tu ri lun lun gi
l triu cng. Tuy vy, nh Minh vn c trch nh H lm iu tim nghch. S nh
H sang Tu th nh Minh gi li khng cho ai v. Tri li, Minh triu li cho ngi
sang An Nam d xem sn xuyn o l him tr th no, liu ng tin binh.
T khi L tr v Tu, nh H cho s sang dng biu t ti, v xin rc Trn Thim
Bnh v. By gi, Thim Bnh cng ku van vi Minh ch xin cho em binh sang nh
bo th. V vy, nm Bnh Tut (1406), Minh Thnh T sai c tng Hn Quan v
bn Hong Trung dn 5.000 qun a Thim Bnh v nc. Qu Ly c tin sai cc
tng ln n ca Chi Lng, nh qun Minh v bt c Thim Bnh em v git
i.
Sau , Minh Thnh T sai cc chc Thnh quc cng l Chu Nng v Tn Thnh hu
Trng Ph em binh sang nh. H H chng khng ni, u b qun Minh bt
c c ni Cao Vng. Th l nc Nam ta hon ton l thuc vo nh Minh.
Hi thuc Minh (1424-1427), hng nm nc ta phi ng gp cho Tu: 13 triu
80 vn hc (mi hc 60 lt) thc thu; 135.900 con va voi, b v nga; 8.700
chic thuyn v 2.539.000 th qun gii.

Nm Mu Tut (1418) i Minh Thnh T nin hiu l Vnh Lc i th 16, ng L


Li ngi lng Lam Sn, huyn Thy Nguyn, ph Thiu Ha, tnh Thanh Ha cng
vi cc tng L Thch v L Liu khi binh ni Lam Sn v t xng l Bnh nh
vng, ri truyn hch gn xa k ti nh Minh r ci mc ch ca mnh khi
ngha nh k th ca nc.
Tri mi nm gian kh khng chin vi qun Minh, L Li thng c rt nhiu giy
t giao thip vi cc tng Tu. Nhng giy t nh vua u sai vn thn l
Nguyn Tri lm ra c.
Nm Nhm Dn (1422) Bnh nh vng thua trn phi rt v ni Ch Linh ln th
ba, lng thc mt ngy mt km, trong hai thng tri ht lng n, ch n rau c,
c bao nhiu voi nga cng lm tht n ht. Tng s mt mi u mun ngh ngi,
xin vng hy tm ha vi qun Minh. Vng bt c d sai Nguyn Tri vit th
ny v truyn cho L Vn38 i xin ha vi cc tng Minh l Sn Th. M K. Bc
th i lc nh sau:
Ti nghe sinh tha thi bnh, ngi chng ai khng c yn s, gp thi thnh minh,
ngi chng ai khng vui sng. Nay ti sinh trng thi lnh, gp g i thnh m
thng phi th than v ni tht s l c lm sao? Bui trc nhn vin tri huyn
lng l Ph cng ti c mi him khch, hn t lt vin Tham chnh Lng Nh
Ht39 bo ti xc xc vi quan trn, cy mnh m lm by, nu khng sm tr,
tt sinh hu hon. Nh Ht bn ni vi quan qun binh v ni gim M K, em qun
qun n nh p. B thuc ca ti khng k gi tr u b chm cht v bt sng, h
hng cht chc, v con la tan, li o m m ng cha ti, b phi hi ct. Ti khng
bit ku vo u c, ti lui u kh, bn sai thn nhn n Ba Ty t ti, nhng
ngi sai i my ln u b git cht, chng ngi no c tha v. Ti khng bit tnh
k lm sao bn phi chy i trn trnh, sng trm ngy thng, i quan trn xt
tnh, rau cho trong rng tri su nm, ngy hai ba n, cha tng c no bao
gi c. Song Tinh V, chng n lp b kh nhc, oan khc chng qun sng cht bo
n, bi th mi em b chng nh p nh Ph, bt ly quyn thuc h hng nh
n, ng hu ra mi th c, cng chng dm c chi g khc. Nay nghe quan tng binh
c ln thm ngi, n rng ti vt, ly lng d gic ca ng V lm lng, ly
chnh ha dn ca Hong B lm chnh, tht l mt dp cho ti i li sa mnh. Vy
knh sai anh h l L Vn phng th n trc ca vin k by mi ni oan kh. Ci
xin rng tha ci li ri, m cho con ng i mi. Nu c m lng khoan hng
nh vy, tht l ci sc ca to ha cn khn.
Trong khi Bnh nh vng cn ng qun min rng ni Thanh Ha, tng Minh
l Phng Chnh a th k ti. Vng thy vy lin sai Nguyn Tri vit th tr li,
Tri vng mnh lin vit nh sau:

Bo my gic d Phng Chnh. o lm tng, ly nhn ngha lm gc, tr dng lm


cnh. Nay l my ch chung la di, git hi nhng k v ti, hm ngi ta vo t
cht chng ng lng thng, tri t khng th dong40, ngi ma u phi gin. Bi
th lun nm i chinh pht ch thua ln bi. Vy m khng bit t i li, cn bi bi
ra na, sau ny hi li cn kp na sao! Hung nay, nc xun mi nhm, lm chng
cng dy, th khng th chu ng lu c. Vy m my tay cm i binh, la ln
khng tin, khin qun s nhum phi lm chng m cht, l ti li ca ai?
Binh php ni rng: Bc nhn gi ly yu tr mnh, bc ngha gi ly t ch nhiu.
Nay my mun nh nhau th nn tin binh vo cng ta quyt sng mi mt keo, ng
nn dng dng kh cho hai qun na.
Phng Chnh, vin tng Tu nhn c bc th trn tc gin lm vit th mng
li Bnh nh vng rng mun nh nhau th hy ko qun xung chn ng bng
t phng. Vng li y cho Nguyn Tri tr li bng th ny:
Bo my gic d Phng Chnh. Xa nay ngi gii dng binh, khng ch no him
cng khng ch no khng him; khng ch no d cng khng ch no khng d;
c thua l tng, ch c phi a th him vi d u. Vo ch him m u,
nh hai h u nhau trong ci hang khng, kho chi th thng, vng chi th bi. Cho
nn t khng c hnh thng nht nh, chin khng c th thng nht nh c g l
phn bit him vi d u! My nu khng lui, nn dn binh vo m quyt chin.
Khong thng nm nm Bnh Ng (1426), qun ta ko n di thnh Ngh An
khiu chin, nhng tng Minh ng kn ca thnh khng chu ra. Bnh nh vng
bn em qun vy thnh, qun Minh c th, nn ta li gi th ny:
Bo my gic d Phng Chnh, ta nghe bc danh tng, qu nhn ngha m r quyn
mu. L my th quyn mu cng cn chng , hung li ni g nhn ngha. Ngy
xa, th my gi n cho ta, thng ci ta nu np ch ni rng, khng dm ra
giao chin ng bng t phng. Nay ta n y, ngoi thnh Ngh An u l
chin trng c, my bo l ni rng hay l ng bng? My ng kn ca thnh
ngi x trong y, c khc g mt m gi khng? Ta e l chng my khng trn u
c khi ci nhc khn ym.
Sau y, Vng li c th tr li Phng Chnh:
Phm vic ln, ly nhn ngha lm gc, nn cng ln, ly nhn ngha lm u. Ch
c nhn ngha vn ton th cng vic mi tri chy c.
Nc my nhn vic h H li o, mn ci danh thng dn nh ti tha ci
thc cp ca git ngi, ln chim b ci ta, hip p sinh dn ta, nng thu,
nghim hinh, bn gio i sn, du k tiu dn trong ch thn cng ng hm, cng
khng c yn thn m sng. Nhn ngha m nh th ? Nay dn on thn hn,

nc my li gp i tang41, nh th m khng bit xt mnh i li, li cn ko di


mi vic binh cch phng xa, khin qun lnh phi thy, nhn dn lm ct. Ta e mi
lo ca Qu th p Chuyn Du m s xy ra ngay bn k vch42.
Sau khi b thua mt trn ln phi lui vo c th ti thnh ng Quan, li thy tng
s cc thnh khc lc c m ca u hng qun Nam. Vng Thng bit s th nguy
cp, lin mt mt sai s i li vi Bnh nh vng, gi cch ngh ha, nhng mt
mt khc sai ngi phi bo v triu xin qun cu vin. Khng nhng th, s qun
ca triu nh n lu, Vng Thng li cu cu c vi C Hng T l trn th tnh
Qung Ty na.
Thy Vng Thng cho ngi i th xin ha v xin cho em ton qun v nc, Bnh
nh vng ng thun. Nhng s by gi c my ngi An Nam theo nh Minh nh
nhng tn Trn Phong, Lng Nh Ht s qun Minh v bn chng s phi cht, bn
ly chuyn M Nhi nh trc, can Vng Thng ng rt qun v.
Vng Thng nghe li, b ngoi tuy ni ha, nhng b trong li sai ngi o ho,
p ly, rc chng, ri cho ngi i ln em th v Tu cu cu. Bnh nh vng
bt c ngi a th, gin lm, khng m cuc bang giao ha hiu vi qun Minh
na v vit th ny a cho Vng Thng, Sn Th:
Ti nghe iu tn l vt bu ca nc. Ngi m khng c iu tn th cn lm tr g!
Trc y tip c th ca cc Ngi v cc ngi sai ngi ra ni, c s ha gii, ti
nht nht nghe theo. Nay xem trong thnh vn o ho, ng cc, p ly, dng
ro, hy c c sng n, sa chin kh43. Nh vy, th cc ngi nh rt qun v
chng? nh bn gi thnh tr chng? u khng sao hiu c. Truyn c cu rng:
Bt thnh v vt ngha l nu khng thnh thc th vic g cng u hng c. Ngi
nu thc khng b li trc, th vic lm tng nn minh bch nhng l li hi. nh
rt qun th rt qun, nh ng gi th ng gi. C sao mt ngoi th v vnh kt
hiu, bn trong li ngm ngm mu toan? Tng chng nn sau trc tri nhau,
trong ngoi bt nht nh vy. K tiu dn ngu nhng m tinh lm. Ti du m ti
khng bit g, nhng tht c nh li c Khng T ni: Xem cch dng, nhn li i, xt
ch ng, nh vy thc di ca lng ngi, du nh bng t tc cng khng th che
giu c.
Th trn gi i m khng nhn c th phc p, nn Bnh nh vng li gi mt
bc th khc chiu d, li l n tn, lc cng lc nhu, tu trung vn mt mc khoa
trng thanh th lm k d hng. Th ny cng a cho Vng Thng:
Th n quan Tng binh Thnh Sn hu.
Bc th ba trc, cha thy p phc; sai ngi vo chc i li cng chng thy
v... Vy th cu ni: Ngn hnh phi i i vi nhau ca i nhn ngy trc, nay
u ri ? Ti ngh ci o nc nh th nc ln phi nn knh s, v ngh li ni

ca i nhn ngy trc, ngha khng n tuyt, cho nn gi th n mi, chng cht
ngi phin. Nhng chng c nh lng, khng bit c phi tnh th khin vy hay
khng? Theo ti trm tnh ci k ca i nhn lc ny, khng g bng rt qun khi
hon, ci ci kh can qua cho hai nc, g ci v hao hi cho quc gia, vn
ci ngha dng h nc b , ni h dng b t, t ci nhn ca ng vng gi,
coi bn b u cng nh u, trn khng ph s y nhim ca triu nh, di khng
tri ngha xut khn ca i tng, khin tn ghi s sch, h chng tt p lm sao!
D k noi theo vt xu ca Hn, ng hm t ln, thch cng to, sao bng lm ci
qun nhn ngha, ch ct v dn m nh k c ti. Nay khng ngh n iu m ch
chm chm p thnh, o ho, ngy ngy ln m ca thnh, cho qun ra nh cp
rm ci, sao m t kh n th!
i nhn nu bo thnh tr him c c th gi ch i, th ti e nc xa khng cu
c la gn. Nu bo nhng qun dng cm trong thnh cn nhiu, mun quyt
mt trn sng mi; th ti tng khi ti cn Kh Lam, Tr Ln, cc ngi c my vn
qun tinh nhu, m ti ch c my trm qun tm phc, ti cn nh tan i c
thnh ci th ch na, hung nay ti gm thu Din, Ngh, Thanh Ho, Tn Bnh, Thun
Ha, ng cc l, tuyn qun tinh nhu c hng my chc vn, vy th ci sng mi,
c th ngi tnh m bit c ri.
Song nc thnh hay suy, quan h tri, qun mnh hay yu, khng c nhiu. i
nhn thng em vic h H ngy trc, khc nhau xa lm. H H di tri ngc dn
m ti th knh tri thun dn, l thun nghch khc nhau l mt. Qun ca h H
trm vn, nhng trm vn lng, qun ca ti ch vi chc vn nhng ht thy u
cng mt lng, iu khc nhau l hai. Nay i nhn nu khng v ngi m b li
ni phi quyt k rt v, sai ngi thn tn cng vi Sn i nhn (Sn Th) sang
sng hi hp, ti s xin lui qun ngay v cc min Thch Tht, Thanh m (Thanh Tr),
Khoi Chu i xut x. Nu khng nh vy, ti cng chng bit lm sao c.
o qun ca C Hng T, ko sang cu vin vo hi thng su nm inh V44
(1427) b cc tng ca Bnh nh vng l L Lu, L Bi nh mt trn tan
ca i Pha Ly45, Vng Thng rt tht vng, nh ch b gi ngi i vin binh
chnh thc ca Minh triu phi sang. Bit Vng Thng khng cn k sch g khc
na. Bnh nh vng li tn cng bng mt bc th d hng na:
Th knh cng quan Tng binh v cc v i nhn.
Xa nay ngi gii dng binh l ch hiu bit thi th. c thi v c th th bin
mt lm cn, ha nh thnh nhn; mt thi v khng th th tr mnh ra yu, i yu
lm nguy, ch trong khong tr bn tay m thi. Nay cc ngi khng r thi th,
ch di gi quen, h chng phi l hng st phu46 n hn, sao ni chuyn vic binh
c. Do trc trong mang gian di, ngoi thc ging ha, p ly o ho, ch
qun cu vin, tm tnh khng t, trong ngoi bt nht, khin ta tin sao c m

chng phi ng. C nhn c cu rng: K khc c lng, ta lng on thy tc l th


. Ngy xa, nh Tn thn tnh su nc, chuyn ch bn b, quc chnh khng t,
mnh tan nc v. Nay Ng47 mnh u bng Tn m h khc hn Tn nhiu lm,
chng qua ch trong vng mt nm, s n ni nhau m cht ht, l mnh gii ch
chng phi sc ngi. Hin nay, pha Bc c k ch Thin Nguyn48 bn trong c mt
ni lo Tm Chu cc x, Giang t mt khu khng t gi c, hung li cn chc i
ln chim nc khc na sao! Bn cc ngi khng th hiu s th, b ta nh bi, li
cn chc nu ly Trng Ph nh uy thanh, nh th c phi l i trng phu
khng, hay ch l n b thi ?
S th ngy nay, d c v thng tng em qun n y, cng quyt chng lm tr
g c. Hung chi Trng Ph chng qua n m np mng ch b ni g!
Ngy xa vua Chiu Lit49 nh Hn l ging st li ca h Lu. Khng Minh cn gip
cho nghip ln li dy ln c. Hung nay con chu ca Hon Trn50 mnh tri
thun cho lng ngi theo v, nc Ng kia cn chc ot lm sao c! V i xa
cc bc ho kit cha gp thi n nu, thy c hi th dy ln. Cho nn Y Don ch l
mt g th cy t Sn, Thi Cng ch l mt chng cu c sng V, th m mt
ngi lm n vng t, mt ngi lm n s, vy l ngi ho qu chng? Li
nh M Dung nc Yn, Thch Lc nc Triu, l ngi Trung Quc chng? L
ngi man r chng? Ta ngh nhi ca nh ngi ni, tht l nhi ca k tiu nhn r
mi, khng phi l nhi ni ca ngi Trung Quc.
Nay cc ngi k cng sc, lnh trng mi mt, trong khng lng tho, ngoi khng
cu vin, bm bu ly mt khong t, thoi thp trong mt mnh thnh, chng phi l
ming tht trn tht, con c trong chu ri sao? Vy m cn la di dn ta, d d
nhng iu phi ngha. Cc k trung thn ngha s ca nc ta, trong khi cng ch, cn
nm mt nm gai, khng chu em lng kia khc, hung chi nh ngy nay, cn ai tin
nghe nhng li bt ngha ca l ngi. Chn e trong thnh, ngi Nam th nh thng
cha c, ngi Ng th khng chu c kh, cng hai l ngi ri em nhau ra hng,
nh Trng Phi, L B ngy xa, b hi bi tay nhng th h, y l ci l tt nhin .
Nay cc thnh t Ty tr xung, u tc gin l ngi la di, nhiu ngi vt ly
ra ngoi, bo co nhng tnh hnh bn trong; k b khn cc th m chm ln nhau,
khng i phi n qun lnh ca ta na. Ta ngi suy tnh cho l ngi th ci c bi
vong c su: nc lt mnh mng, tng ro nt, ci c thiu thn, nga cht lnh
mt, bi vong l mt. Ngy xa ng Thi Tng bt Kin c v Th Sng phi ra
hng, nay bao nhiu i quan him tr u c binh tng n ng, vin binh nu n
tt nhin b bi, vin binh bi, l ngi cn trn ng gii, bi vong l hai. Nc
ngi binh khe nga bo, nay cn c min Bc phng b qun Nguyn, khng
ri u nhn ng xung pha Nam c, bi vong l ba. Can qua bn rn, chinh pht
ri ren, ngi chng sng yn, nhao nhao tht vng, bi vong l bn. Ti gian
chuyn chnh, cha yu tr v, xng tht tn nhau, v khi trong tng vch, bi

vong l nm. Nay ta ni dy qun ngha, trn di cng lng, anh hng tn lc,
qun lnh ngy mt luyn, kh gii ngy mt tt, va cy rung, va nh gic, trong
thnh mi mt, t phi dit vong, bi vong l su. Ngi gi mt mnh thnh con,
ch i su ci bi vong y, ta tht tic thay cho l ngi. C nhn c cu: Nc xa
khng cu c la gn. D c vin binh n y cng khng ch g cho s bi vong
c. Ngy xa Phng Chnh, M K ch chuyn lm nhng s h ngc, sinh linh lm
than, thin h on trch; no o m m ca nh ta, no bt v con ca dn ta, k
cht hm oan, ngi sng b kh. L ngi l nhng ngi xt r s c, hiu su thi
v, vy nn chm u Phng Chnh, M K em n ca qun dng np, nh vy
trong thnh s khi nn c tht, trong nc s khi v au thng, ha hiu li thng,
can qua xp np. Nu mun rt lui v nc ta s sa sang cu cng, mua sm tu
thuyn, thy lc hai ng, ty theo mun, qun ra khi ci mun phn m bo
c yn n khng lo ngi g; nc ta li phng cng dng thn theo nh l c. Nu
khng nghe li ta nh vy th nn sm qun dn trn, ra giao chin gia bnh
nguyn quyt mt trn th hng, xem ci ti hn km, khng nn ngi r mt x,
bt chc ci iu b ca n b na.
T khi qun Minh thua trn Ty ng, Vng Thng cho ngi v tu vi Minh
xin thm vin binh. Qun Minh chia hai ng Qung Ty v Vn Nam sang nh
nc ta. Kt cc, An Vin hu Liu Thng b chm ni o M Pha (by gi l M
Yn sn, lng Mai Sn thuc n Chu). Bo nh b Lng Minh cng b chm gia
trn, Binh b Thng th L Khnh t t cht. Cng b Thng th Hong Phc v
c Thi T cng b bt sng vi ba vn qun. Kim quc cng Mc Thnh em
qun chy b ui theo chm c hn mt vn ngi v b bt c c ngi ln
nga hn mt nghn.
Vng Thng bit rng vin binh sang thua, s hi qu, vit th xin ha. Vng
thun cho, ri cng Vng Thng lp n th pha nam thnh ng Quan, hn n
thng chp th em qun v Tu.
Bnh nh vng ha vi Vng Thng ri, qun binh Ty v cc ni u
gii binh c. Vng sai L Thiu Dnh, L Quang Cnh v L c Huy em t biu v
phng vt sang s nh Minh.
Nhng phng vt l:
1. Hai ngi bng vng thay mnh gi l i thn kim nhn;
2. Mt l hng bng bc;
3. Mt i bnh hoa bng bc;
4. Ba mi tm la;

5. Mi bn i ng voi;
6. Mi hai bnh hun y hng;
7. Hai vn nn hng vng;
8. Hai mi bn cy hng trm51
V li em hai ci du i ngn, i h ph ca Chinh l52 ph Tng qun An Vin
hu Liu Thng cng vi s k nhng ngi quan qun nhn m b bt em tr li
Minh triu.
Ngoi ra, Vng li ng ln Trn Co dng mt t biu ln Minh m i lc
nh sau:
Khi vua Thi T Cao hong mi ln ngi, t tin ti l Nht Khu vo triu cng
trc nht, by gi ngi c ban thng, phong cho tc vng. T , nh ti vn ni
i gi b ci, khng b thiu l triu cng bao gi.
Mi ri nhn h H thon nghch, vua Thi Tn Vn hong em qun sang hi ti.
Sau khi dp yn ri, ngi c h chiu tm con chu h Trn gi ly dng di cng
t. By gi, quan Tng binh Trng Ph tm cha c khp, xin t lm qun
huyn.
Nguyn ti lc trc v trong nc c lon, chy trn v x Lo Qua53, cng l mun
tm chn yn thn m thi, khng ng ngi trong nc vn quen thi mi, nh
n n trch nh ti thu trc, li c p ti phi v, bt c d ti cng phi theo.
Du rng trong khi vi vng b ngi trong nc c p, nhng cng l ci ti ti
khng bit liu x. Mi y, ti c xin li trc hng qun, nhng khng ai chu nghe,
by gi ngi nc ti s phi tai v, lin em nhau ra phng b cc ca i, cng l
mt k gi mnh.
Ng u quan qun xa xi mi n thy voi s hi, tc khc v tan. Vic xy ra nh
vy, du bi s bt c d ca ngi trong nc cng l li ca ti. Nhng bao nhiu
nhng qun v nga bt c, u phi thu dng t t, khng dm xm phm mt
t g.
Dm xin Hong thng ngy nay li theo nh li chiu ca Thi Tn Vn hong ,
tm ly con chu h Trn, ngh n ci lng thnh vo triu cng trc nht ca t
tin ti ngy xa, m x ci ti to nh g ni y, khng bt phi pht nng bng ba
ru, khin cho ti c ni nghip x Nam gi chc triu cng.
Ti sai ngi thn tn mang t biu t v a tr nhng n tn nhn m ti chn
s, nay li xin tu nhng danh s y.

Vua nh Minh lc by gi l Tuyn Tng xem biu trn bit l gi di nhng cng
mun nhn dp y thi cuc chin tranh, bn a t biu cho qun thn xem song
ai ny u xin ha. Minh lin sai chc L b Th lang l L K a chiu sang
phong cho Trn Cao lm An Nam quc vng ri b ta B chnh, v triu qun v
Tu.
Qun Minh lc c v Bc, by gi nc Nam li c t ch nh c.
T y tr i, nc ta li m mt cuc bang giao ha ho nh thng l v ba nm
li phi mang phng vt sang cng hin mt ln. Nhiu s gi Vit Nam khi sang s
t ra c mt ti nng c bit, khin ngi Tu phi knh phc.
Khong nin hiu i Ha (1143-1453) i L Nhn Tng, Trng nguyn Nguyn
Trc v Bng nhn54 Trnh Thit Trng sang s Trung Hoa. Gp k thi, hai v cng
xin ng c, vn ca Trnh Thit Trng c phn hay hn vn ca Nguyn Trc,
Trng lin bo Trc.
nc nh ti Bng nhn m bc Trng nguyn, chng l sang y ti li
cao hn bc. Vy ti gi vit lm mt ch li km bc mt cht cho khi mang
ting nc nh tuyn trch khng tinh.
Trong bi vn ca Trnh Thit Trng: Nam chi chu, bc chi m ng lin vit ch
m c ba nt chm, do vn ng tuy hay nhng quan trng ch ly Bng
nhn m Nguyn Trc Trng nguyn.
Song, ngi Tu vn cm tc ch Bc m l nga Tu m ch c ba chm tc l c
ba chn, nn khi tin s Vit Nam h em con nga buc li mt chn Trnh Thit
Trng ci. Nu Thit Trng khng i c s phi lu li Trung Hoa Nguyn
Trc v trc. Trnh Thit Trng bit vy mi lm mt ci chn gi bng g buc
chn nga, nn nga ba chn song vn i c n mt dm ng. Thy th, s phu
Trung Hoa phi phc Trnh Thit Trng l ngi ng bin gii, lin ci chn nga
cho i u vi nga ca Nguyn Trc.
Mt s gi khc l L Quang B sang s Tu i vua L Cung Hong c ngi ta
mnh danh l T V Vit Nam.
Nin hiu Thng Nguyn (1527) i L Cung Hong, L Quang B lnh chc H b T
Th lang, c c i s Trung Hoa, B l con L Ni, chu L Thc Hin, chu ngoi
V Qunh, cht L Cnh Tun, ngi lng M Trch Hi Dng. Ln nm tui ng
ni ting thn ng, mi su tui Hng gii v Hong gip nm mi ba
tui.
By gi c c Trung s i theo gi cng phm. Nhng n Nam Ninh vin Tng c
Qung Ty m hm cng ra duyt li th thy tng vng i thn kim nhn l

vng gi lin tu v kinh. Minh Th Tng cho l v l bt B giam vo ngc Bc N


Quan, ly v hn p vo hai mt gn cht li ri tuyn b rng bao gi d c ,
nga mc sng, B mi c v nc Nam.
L Quang B vn im tnh nh thng, khng cht s hi. By gi v ma ng, h
thy tri nng B li nm phi bng ra ngoi tri. ngi Minh hi th B v bng ni:
Ti phi sch v trong bng ny cho khi mc!
Ngi Minh nghe ni git mnh, lp tc bt B phi c c b i hc, B c sut
mt lt khng b st qua mt ch no. Triu thn Trung Hoa thy vy lin xin vua
Tu tha cho B, b hai v hn gn mt i ri cho vo ng ti khch qun. Rnh tm
Quang B son ra tp th l: Vnh c hng chi tin bi v T hng vn lc trong
c hai bi vnh L Cnh Tun v V Qunh, li l rt lm ly.
Ti hc ca L Quang B dn dn tr nn lng ly khp kinh Trung Hoa. M ti B
c mt ngi Tu tn l ng Hng Thn C nhn n xin lm hc tr. n
khoa thi nm K V55, Thn Tin s c b lm Tri huyn ht Qung ng ri
c thng ch s Yn Kinh. Thng thy hc c b ym lu t Tu lu,
ng Hng Thn lm s k r tnh trng ca B tu ln Minh , Minh cho vi L
Quang B vo chu, an i t cu ri ba thng sau cho v nc. Thn t tic khon i
v tin thy gm bc rt nhiu.
By gi l nm t T (1545) tnh ra t lc L Quang B i s n khi v va ng 17
nm chng khc no T V i Hn, Quang B v nc th ngi vua vo tay h Mc.
Hin Tng Phc Hi (1541-1546) thng B lm Li b Thng th T Xuyn hu, khi
mt li c truy phong Thiu bo T Qun cng.
Nm inh Hi (1527), Mc ng Dung cp ngi nh L ln lm vua v t nin
hiu l Minh c. Minh Th Tng Gia Tnh mun tha dp thn tnh Vit Nam, lin
sai ngi sang tra xt vic bn An Nam h thc ra sao. Quan nh L li sang Vn
Nam k r h Mc lm iu th nghch.
Nm inh Du (1537) vua nh Minh bn sai c Cu Loan, Tn l Qun v Mao
B n em qun sang ng gn ca Nam quan uy hip Mc triu. Ngi Minh li
sai s sang a th cho Mc ng Dung, buc phi a s rung t v nhn dn
sang np v chu ti s c tha cho khi cht, Mc ng Dung sai bn Nguyn Vn
Thi sang s nh Minh xin hng.
Thng mi mt nm Canh T (1540) Mc ng Dung thy qun nh Minh sa son
sang nh, s hi qu chng, bn Mc Phc Hi li gi nc, ri cng chu l
Mc Vn Thnh, ng thuc l V Nh Qu v 42 trng lnh qua Trn Nam quan,
chn i t, c eo gng n ph mc tng Mao B n ci u t ti. Dng hng
biu ri, Mc ng Dung cn em s in th v s dn inh np quan Tu v xin

hin t T Ph (thuc Thip Lang), Kim Lc, C Lm, Liu Ct, La Ph (thuc Nh
Tch) Trung Hoa st nhp vo Khm Chu. ng Dung li em vng bc dng
ring cho nh Minh.
Qun nh Minh tuy lm b hng hch ni em binh sang nh, nhng cng s phi
ci v nh my nm Bnh nh vng ngy trc v li c tin bc ca ng
Dung ri, ci lng nhit thnh v quc cng nht i, nn mi tu vi Minh xin
phong cho Mc ng Dung lm chc thng s hm quan nh phm nh Minh.
Nh vy, Minh triu trc tip cng nhn ch quyn ca h Mc trn t nc Vit
Nam ri vy. Cc vua nh Mc vn rp theo khun mu ca L triu cai tr t
nc.
Nm Tn Su (1541) i vua Mc Phc Hi, nin hiu Qung Ha (1541-1546) vua
Mc m khoa thi hi v thn ng lm sch s, ly c L Nh H Tin s, lin
sai sang s nh Minh.
Nh H l ngi lng Tin Chu, huyn Tin L (tnh Hng Yn by gi), c sc
khe li c vn ti, tng truyn n khe nht nc Nam. Khong 30 tui, ng
Tin s, c sung chc T Th lang v phng mnh vua sang s nh Minh, dng tu
cng. Lc y c mt ngi cng huyn thuc lng An Chiu l anh hng tht rt c
khu ti. Nh H lin cho theo lm ty phi.
Sang n Yn Kinh ngi Tu nghe ni Nh H c ting n khe, lm mt mm c 18
tng khon i. Nh H bc thang tro ln n, c n ht tng no li thu bt a nm
xung ri ln n tng trn. Khi n tng trn cng Nh H thy c bn ci u ngi,
lin ly hai chic a xu vo hai mt gi ln, ngi ngoi trng thy u ngonh
mt i khng ai dm nhn, Nh H gi ty phi bo:
Ta cha c n nhng v l my khi, nay hong n ban cho ta chc l mn
ngon, nh ngi ly gim em y cho ta!
Nhng u y khng phi l u ngi ta, chnh l u c Nhn ng, trng chng
khc chi u ngi, ngi tu t nhng mn y th xem Nh H c dm n
khng, chng ng ng bit trc, chm ngay u c vo gim m n.
C ln nh Tu li th Nh H, bng kn hai mt li, sai ngi dt i ch khc, hai ba
ngy li a v ch c v hi nu bit c l ch no s tha cho. Nh H hiu ni
ngay l ch n yn hm trc, ngi Tu phi phc l thng tu.
Hi y, bn nc Tu gp k i hn lun my thng khng ma, Minh truyn cho
cc s thn o v56, Nh H bit trc tri cha th no ma c bn vo b
kin tu ln:

An Nam vn l mt nc nh, chng ti u dm tranh khn vy xin nhng s


thn cc nc ln, nu khng linh ng ti s xin hiu lc sau.
Minh lin sai s thn cc nc khc ct phin nhau lm l o v. Khng thy linh
ng, lc y vua Minh mi triu n s gi An Nam, Nh H li tu:
H thn c mt ngi ty phi hc c d php ca Gia Ct V hu, h phong
hon v, linh tip nh thn, xin b h cho vi ngi y.
Minh lin truyn cho ngi ty phi ca s gi nc Nam c vo b kin.
Ngi ty phi tu vi Minh xin chn ngy lm php, ri i xem cc r si v c
g, thy u m trng, bit sp ti k ma, lin tr v tu lp n o v. Cu
o xong qu nhin tri ma nh trt nc. Vua Tu v cc quan u mng r v
bo nhau:
y t cn gii th chc thy cn gii hn nhiu!
T y thy tr Nh H c bit i hn c s thn cc nc khc. Minh mun
lu Nh H li dy Hong t. ng khng mun , song khng dm t chi, nn mi
tu xin cho dng mt ci lu v sm cc thc gio c, h hong t c li mt cht
l trng tr ngay mt cch thc nghim khc, hong hu c tnh thng con lin tu
vua cho s nc Nam v.
Sau khi Nh H v nc ri, v c cng nn ng c thng chc Thng th v
c phong lm Xun Giang hu.
Hi Mc ng Dung c thng chc thng s, hm quan nh phm Minh triu,
Minh Gia Tnh (Th Tng 1522-1567) li i 13 trn nc ta lm 13 Tuyn ph ty;
Thi Nguyn, Lng Sn, Kinh Bc, Minh Thun (Tuyn Quang), Hng Ha, Sn Ty,
An Bang, Hi Dng, Trung ph (H Ni), Sn Nam, Thanh Ha, Ngh An, Thun
Ha, Qung Nam.
Khi Mc ng Dung mt, Mc Phc Hi ln tp chc thng s, Mc Phc Hi sai
Mc Knh in em phng vt sang cng nh Minh.
Mt l hng bng vng v 4 chic bnh hoa nng 1049 lng, mt l hng bng bc
hai chic bnh hoa nng 150 lng, 12 ci mm bng bc nng 641 lng mt con ra
bng vng nng 90 lng57, mt con hc bng bc v mt chic ai58 cng bng bc
nng 51 lng, 60 cn trm hng, 18 cn hi hng, 30 b ging chn hng, 20 cp
sng t gic, 30 cp ng voi.
Nm Nhm Thn (1592) Trnh Tng phc hng c nh L th con chu nh Mc
chy sang Tu ku vi Minh rng h Trnh ni ln tranh ngi ch khng phi l

con chu nh L trung hng ln c. Minh Thn Tng (1573-1620) sai Vng Kin
Lp sang ca Nam quan khm xt.
Mc Knh Cung chy sang ku vi nh Minh, trc cn tr t Long Chu sau li
em qun v nh Cao Bng, Lng Sn. Trnh Tng em qun ln nh nhng Mc
Knh Cung c Minh che ch, a th sang bt nh L phi t Cao Bng cho
con h Mc .
***
Trnh Tng thu phc c Thng Long ri. Nh Mc chy bit sang tu cu cu
Minh .
Thng ba nm Bnh Thn (1596), L Th Tng (1573-1599) sai H b Thng th
Ung v ng s Nguyn Vn Giai ln Nam quan tip n s Tu.
Sau nh vua li y hai v hong thn l L Cnh, L Lu cng Cng b Th lang
Phng Khc Khoan em 10 k mc, 100 cn vng, 1.000 cn bc, ci n An Nam
thng s ca nh Mc v ci n An Nam quc vng ca nh L ngy trc, a ln
Nam quan s Tu Vng Kin Lp khm xt. Tuy th, quan Tu li i L Thi
Tng phi thn n hi kin Nam quan.
Trnh Tng sai bn Hong inh i, Nguyn Hu Liu em mt vn qun i h gi,
a vua sang ph hi. Song n ni, quan Minh li i phi cng ngi vng nh i
L Thi T v khng chu n hi. Vua ch lu khng xong vic li phi tr v. Thng
t nm sau (1597), s nh Minh li mi L Th Tng ln hi Nam quan, triu nh
sai Thi y Hong nh i em 5 vn qun h gi.
Nm inh Du (1597) khi xa gi L Th Tng Nam quan v n Thng Long, Bnh
An vng Trnh Tng (1570-1623)59 sai Phng Khc Khoan sung chc Chnh s
Nguyn Nhn Thim60 lm Ph s em cng phm sang Yn Kinh, cng hin nh
Minh v xin th phong.
Phng Khc Khoan i s khng lm nhc mnh vua v li em c s hc ca mnh
ra gip ch cho dn trong nc. Khoan th khoa i L Trung Tng v Bng nhn
nin hiu Quang Hng th hai (1580) i L Th Tng. Lnh trng trch trong tnh
th kh khn v by gi nh Minh cn ng v h Mc, Phng Khc Khoan t ra l
mt s gi cng ci v bin thuyt gii nht. Khoan n Yn Kinh va ngy gp tt
nguyn n, nh thn v s gi ngoi quc mi ngi u phi dng mt bi th
chc mng Minh .
Ring Phng Khc Khoan mt lc dng 36 bi th, bi no cng hay, Minh Thn Tng
cc lc khen ngi v ph vo tp th: H a tt sinh ti (t no chng c ngi

ti) ri c cch tng Phng Khc Khoan lm Trng nguyn ( nc nh, Khc
Khoan ch Nh gip Tin s).
Phng Khc Khoan li cn bin bc trnh cho Nam triu khi phi c ngi vng
cng hin nh v i Mc. Lc rnh, Khoan li ha th i p vi L Toi Phong, s
thn Cao Ly, khin L rt bi phc. Tuy nhn cng phm ca triu L nhng Minh
Thn Tng vn thin v h Mc v ch phong cho L Th Tng lm An Nam thng
s hm quan nh phm Minh triu. Minh li ban cho Chnh s Phng Khc Khoan
mt ng kim tin, Ph s Nguyn Nhn Thim mt ng ngn tin, nin hiu ca
Thn Tng l Vn Lch, nn trong hai ng tin y u khc bn ch Vn Lch thng
bo. Thy Minh ch ban cho vua nc mnh mt chc nh, Phng Khc Khoan
dng s tu:
thng s l tc c ca h Mc, vua nc Vit Nam ca chng ti hin thi l
dng di chnh thng, con chu nh L. Thin triu phong cho chc y tht khng
xng ng. Chng ti khng dm nhn sc mnh. Xin hong xt cho.
Minh Thn Tng tr li:
Vn bit h L khng th v nh h Mc c, nhng bui u hy tm gi chc
y, sau ny hy ban cho chc vng tng cng khng mun.
Phng Khc Khoan hm hc lui ra, trong lng tc gin lm. Tr v ni qun dch,
Khc Khoan tho ng kim tin ra nm xung t ni:
Vua Tu khinh vua nc mnh th, ta cn gi vt ny lm g cho thm nhc!
Ph s Nguyn Nhn Thim ci xung nht ng tin trao li cho bn v ni:
Vn bit Minh x vi vua nc mnh t tht, song mnh c yu thua, l l
thng. Ta khng ng thun cng chng xong, no m trnh sao cho khi nn binh
ha, y nh xa, cnh l, xung quanh tai vch mch rng, ta hy nn c nhn nhc.
V c ai bit chuyn mnh nm tin Minh ban cho m tu ln, ti e rng hai ta
kh lng m v nc c. Vy, nu ng eo chic kim tin l nhc th cho quch ti,
ti s c hai ng vng, bc chung vo mt hp, gi lm k nim v vic hai ta
sang s Tu.
Phng Khc Khoan ni gt:
Th y, ti cho ng . Xin thm tc cho vua m khng c th mnh cn ham
lnh thng m lm g? C n chc An Nam thng s ti cn chng coi vo u
na l ng tin vng mt lng. ng ly th nn gi m chi, v nc nh th ng c
eo m thm nhc.

Chuyn ny ri cng bay n tai cc quan Tu, mun lm nhc Khoan, h vin vo
chuyn M Vin sang nh ta, dng ct ng tr khc my ch ng tr chit, Giao
ch tuyt m ra mt v i ng khinh b nc Nam:
ng tr ch kim i v lc
(Ct ng n nay ru cha xanh)
Phng chng n nang g, lin em ngay nhng vic Ng Vng Quyn ui Hong
Tho v Trn Hng o nh qun Nguyn ti sng Bch ng m i li:
ng giang t c huyt do hng
(Sng ng t xa mu cn )
Thy u tr khng n thua, h tm cch ngn cn khng cho Phng em sch Tu v
nc. Tuy vy, h khng sao ngn c ci tr nh qu sng lng ca ng. Ngoi ra,
ng cn hc c nhng b mt ngh dt t la v truyn cho ng bo trong nc.
Cy ng v cy vng cng do Khc Khoan mang ht ging t bn Tu v, do y gy
c cho nc mt ngun li ln.
Chuyn i s ny ca Phng Khc Khoan khng c kt qu m mn song t nh
Minh v nh L, li thng s vi nhau nh trc.
Cch t lu, Minh li khi phc tc c cho h L. n i L Chn Tng (16431649), Minh Qu Vng tht th, phi thin n t Triu Khnh (thuc Qung
ng)61 c mun nh An Nam cu vin, cho nn sai s sang phong cho vua Chn
Tng lm An Nam quc vng v cho Trnh Trng62 lm ph vng.
Nm Qu Mo (1663) nh Minh mt ngi, nh Thanh (1664-1911) dy nghip
nc tu v cho s sang d An Nam sang triu cng. Ty vng Trnh Tc (16571682) mi cho s em cng l sang Yn Kinh (Bc Kinh) cu phong cho vua
L.
n nm inh Mi (1667), vua Khang Hi nh Thanh sai s sang phong cho L Huyn
Tng (1663-1671) lm An Nam quc vng. T n i L Mn (17861788)63, cc v vua va k v L Huyn Tng u c Thanh triu phong lm An
Nam quc vng.
Trong thi L trung hng, L Th Tng vin vo c ng s xa xi, him tr xin
Trung Hoa cho nc An Nam su nm mt ln cng hin. Cng phm s nhiu gp
i, Minh Thn Tng ng thun. Nm inh Mi (1667), Tu cng s Nguyn Nhun
ht sc bin bc tu xin vua Khang Hi (1662-1722)64 vui lng b bt i nhiu s
yu sch v vic cng hin. Nhng my nm sau v tnh hnh chnh tr thay i,

Thanh triu li buc nc ta c bn nm cng hin mt ln. Trong thi k y, cng


phm c n nh nh sau ny:
600 cy trm hng, 1.200 cy phn y hng, 4 ng voi, 4 sng t gic, 600 tm la,
500 tm vi chc bu65, v.v...
***
nc ta, trong thi Nam triu v Bc triu phn tranh vi nhau, ly sng Linh
Giang lm gii hn th p Ty Sn ni ln anh em Nguyn Nhc l ngi dn mc
o vi t Quy Nhn.
Nm Mu Thn (1788) qun nh Thanh mun tin sang cu nh L, chim gi thnh
Thng Long, c mun ly t An Nam. Binh m bn tnh Vn Nam, Qu Chu,
Qung ng, Qung Ty, tt c gm 20 vn qun rm rm r r, chia ba ng ng
thi tin vo nc ta.
Bc Bnh vng c tin nh Thanh sang ng Thng Long, lp tc hi cc
tng s bn vic em binh ra nh. Ngy 25 thng mt nm Mu Thn66, Bc
Bnh vng sai p n ni Bn Sn lm l ln ngi hong , ri t mnh thng
lnh thy b i binh ra nh qun Thanh. Hai mi vn qun Thanh do Tng c
Lng Qung Tn S Ngh iu khin b tan v. Na m hm mng 5 thng ging
nm K Du (1780), S Ngh hong ht khng kp thng yn nga v mc o gip,
em my lnh k chy qua sng Bc v mt mch v Tu.
Sau khi qun Thanh i bi, Cn Long67 nghin rng cm hn, i Tn S Ngh v
kinh hu cu v c Phc Khang An lm Tng c Lng Qung nh em 50 vn
qun sang tr th. Phc Khang An c s ci uy v ca vua Quang Trung v kh dim
ca qun ta, nn khng ngn ngi b chin m ch ha.
Ring vua Quang Trung cng nh tm gc binh ao v mun gii quyt vic giao
thip vi nh Thanh bng cch ha bnh. Sau , nh vua li nhn c mt th ca
T giang Binh b o Thang Hng Nghip gi cho, gi bo vua Quang Trung nn
nhn dp ny, vn ng ln th v h L. Nghip s ng trong ngm gip cho chng
nn vic. Nhn c th ca Nghip, vua Quang Trung bit ngi Thanh ra mt ch
ha, v th nh vua li cng coi khinh Thin triu. Chng l t biu ca ngi gi cho
vua Thanh Cn Long do ph c H H hu thn em sang Thanh:
.... Ti l Nguyn Quang Bnh, khut no bn An Nam, by lu vn c tm gi
trong thnh gio.
Nguyn t hai trm nm ti nay, quc vng h L ti mt quyn, vic nc do by ti
l h Trnh cm nm. Kp n Tin vng L Duy Chuyn (tc vua Hin Tng nh L)

tui gi, tin Ph chnh Trnh ng68 m ti, bing nhc; binh kiu, dn on, trong
nc ra ri!
Ti vn l k mc o vi Ty Sn, nhn thi th, ni ln lm vic, ma h nm nay
Bnh Ng (1786), ct qun ra dit h Trnh, tr li nc cho nh L.
Nm y, tin L vng t th69 ti li ph lp T tn l Duy K (Chiu Thng) ln ni
ngi. Duy K l ngi dm bo, khng lo chnh s nc nh, trong th k cng ri bt
triu nh, ngoi th gy him khch vi bin gii. Li cn hm hi k trung lng,
git cht ngi ng tng l khc na! Thn dn trong nc chy n k l vi ti, ni
xin em binh ra tr k lon.
Ti ngh: nc ny l nc c Thin triu phong cho, ti u dm t tin lm vic
ph trut?
Ma ng nm inh Mi (1787), ti sai mt vin tiu tng em qun ra hi ti
nhng k bn t hu gip Kit lm xng th Duy K li s bng s gi, ng m
chy trn, t chc70 ly ci lo vo mnh!
Ma h nm Mu Thn (1788), ti tin n thnh nh L li giao cho Duy Cn, con
tin L vng gi ly nc, coi vic th t. Ti tng sai s gi sang g ca i, hng
em ht ni tnh trong nc m trnh by.
Nhng m Duy K trc sang u S i (c sch vit l Kh Lu i) k l xt xa vi
Tn S Ngh, Tng c Lng Qung ri lng lng cu cu.
S Ngh l k i thn bin cng, ng l phi xt k cn do, d tm ci c ti sao
Duy K li trn b nc v ti sao ti phi vo nc, ri tu cng i hong , i
ngi phn x dp mi lon.
Tri li, v ham ti sc, v nghe li n b (ch m vua Chiu Thng), Ngh x biu
chng ca ti nm xung t, lm nhc s gi, xua ui v. hn mun khua dn
dy binh, tng cng gy chuyn!
Ma ng nm ngoi (Mu Thn 1788), Ngh iu bt, huy ng nhiu qun, ko ra
khi ca i, mn ting khi phc nh L, truyn hch i khp trong nc ti cho
ti! Hn trc nh rc n Qung Nam, o cy nh r, tr mi lo sau cho Duy K.
Ti ho lnh tn tt chn tri, ng s xa xi, ni sng cch tr, chng hay vic
c hn do i hong sai lm hay do Tn S Ngh v mt ngi n b (m vua
Chiu Thng) xui khin, ri mong kiu hnh lp cng bin gii hng kim li ln?
Hay tin c binh m Thng quc ra khi ca i, ti ngh: tc lng s mng tri, phc
nc ln ca mnh by nay b k khn thn ngn tr, m ci c Duy K trn b

nc kia li b che lp khng thng t ln c, sau ny mi binh tranh bng ra th


tai v khng phi l t!
Ng Hng Chn71, vin tiu tng ca ti, by gi ang ng L Thnh. Ti sai
nhm hi kin h hng L vng, vn v thn liu v k lo cng ho mc trong
nc, th mun ming mt li, ai cng theo v vi ti.
.... Bn thn ti khng phi tham t ai v nhn nhn ca nh L u, song v lng dn
p buc, ti mun t chi cng khng sao c.
V th ti phi sai vin gia tng l Trn Danh Bnh cng tm ngi s thn em ba o
bm vn ca Duy Cn, con L vng v ca qun thn cng dn chng, n g ca
tng doanh, khn khon ni xin Tn S Ngh hy c ng qun ni quan i, tra r ni
tnh trc y .
Cng mt lc y ti li sai tha tr bn tun dng binh Hch Thiu Tng72 bn mi
ngi m Ng Hng Chn (tng Ty Sn) bt c. Th l ti vn chm chm t
cung thun, ch c dm cng nhin chng c u.
Vy m Tn S Ngh ring nghe li ton ht t ca m Duy K, xoay hi Trn Danh
Bnh, git bn tun dng binh, giam cm s gi, la qun vt sng Nh H73 thng
ti L thnh (Thng Long). Tng t ca ti phi rt qun v Nam.
Tn S Ngh c th tn st d qu! Hn li phi sc74 cho cc quan nh L lng
nhng tng s ca ti n nu cc thn tri bt em np. Ngy no hn cng git
ba, bn chc ngi! Cha dn li c hn nghn mng.
Duy K nhn dp tt y, tha h chm git nhng chc vin sc mc theo ti. Rt i
v phanh m c nhng ngi n b c mang, khng st ging li! Ci ngn thm
c y cn g qu quc75 hn na!
i, k ra nhn dn ni gc bin ny, ai chng l con ca triu nh? i hong
l bc: Cu qu ha thnh, h li a vin vng, tham cng li, trc gy s vi
ngoi bin cng, khin hng dn phi sa vo vng tn n?
Th m S Ngh khng bit la theo c b trn, li i git cho k tuyt vy cnh
ca ti na! Hn rao toc ln t hch, ct dn ngi ta vo ch cht mi nghe.
i, c k nhn s, gip binh mt di b bin ny snh vi Trung Quc, khng c
mt phn mun. Nhng lch su trc, cp d sau, lng ngi s cht tt ai cng
phi c gng hng hi.
Ti khng trnh ci ting nm chut v , bn em sm ba tn trai trng trong
lng try ra.

Mng nm thng ging nm nay K Du (1789), ti tin n L thnh, nhng mong


Tn S Ngh ngh li, ha may c th em la ngc thay can qua, xoay binh xa lm
hi xim o? Ti nhn nhn xin yt kin nhng Ngh khng h tr li.
Qua ba sau qun Ngh xng vo nh trc; va mi giao phong v, chy tan
bn ng, v ln nhau m cht. Thy xc y ni nghn sng! Cn nhng qun chy
trn ra cc thn trong ngoi thnh th b dn gian nh git hu ht. y v trc y
Ngh ng n quanh thnh, hn khng bit ngn cm qun gia chng hip gi,
cp ca, lm cho nhn dn cm gin n tn xng ty!
Ngay ba vo thnh, ti lp tc ngn cm trong x: h thy bi binh chy trn, nhn
dn khng c php git. Bn tn binh y c a n thnh, cn hn 800
ngi tt c. Ti sai ly lng thc trong kho m ban pht cho.
Trm ngh: Binh ao vn l vic bt c d ca thnh nhn. i hong thm nghim
ng ni cu trng. Nhng chuyn cng trng76 Tn S Ngh khng h tu r tng
vic mt! Hn che lp tai mt nh vua n ni lm cho s th ri ren n th.
Chu chu xe, ti tht khng dm. Song, ca vua xa cch mun dm, h ti nhc
nhch lm g u b k khn thn hip p. Khng sao nhn ni, nn hnh tch mi
dng nh chng c.
Thit ngh: nc ti t inh, L, L, Trn tr i, th i i thay chng phi ch l mt
h. H ai c th lm ro giu phng Nam th Thin triu, lng rng nh bin,
thng vn lm ng li nh, la theo o tri, ct gi lng rt cng bnh, rt nhn t,
m vun xi cho ci cy mc, mc du c nhng chuyn nh bn M Nhi v Hong
Ng Phc lm bt li cho nc nh ny!
Nay lng tri chn nh L, con chu h L n km, hn yu, khng c lng dn
theo v.
Tn S Ngh, v c nng ni, khng thu sut s tnh v l do, nn mi chc va gip
gy dng li cho h L y? Hn gy mi binh tranh khin cho bn sinh linh phi cay
ng khn kh! Hn la di b trn, tn ngc k di n th l cng!
Ti ng qun thnh Long Bin (Thng Long), nghn c ngng trng v tri... Gi
c t biu t ti v trn tnh ny nh quan Qung Ty, phn trn T giang Binh b
o (ch Thang Hng Nghip) chuyn tu by gip.
Np ngh i hong l bc theo tri, ban tr ha, lm cho cnh kh li xanh ti,
cy kit li ny n. Xin ngi la theo t nhin, th cho ci ti n nh S Ngh v xt
cho tc thnh my phen g ca i, dng li tu by. Xin Ngi lp k t mc
chn dn, dng nc phn du vng th, ban n mnh tri cho ti lm An Nam

quc vng, dng lm phin bnh mt phng, knh gi ci chc phin mc, khin
cho bn quc c ngi cm u cai qun.
Ti xin knh cn sai s sang ca cung khuyt, xng phin, sa l cng. Li s xin em
s ngi (t binh) hin cn ca nh vua m dng np t tc d rt tht ny.
Chnh Ng Th Nhm ng vai s thn sang Thanh vn ng Phc Khang An
ni li tnh thn thin vi nc ln. Cc thn Ha Thn li vn ng bn trong. V
vy, chng bao lu vua Thanh cng phi vut bng lm lnh, nhng khng qun ra
mt bng my iu kin ny:
1) n b ci cht ca trn Ha Th Hanh, Ty Sn phi lp cho ci n th ti
nc Nam m xun thu tri t vin tng t trn y.
2) Sang nm, nhn dp bt tun khnh th ca vua Cn Long, quc vng nc Nam
phi thn sang triu cn.
Ngy 26 thng by nm K Du (1789), vua Thanh Cn Long xung ch d phong cho
vua Quang Trung lm An Nam quc vng v li ging ch vi sang chu.
Vua Quang Trung bn chn mt ngi hnh dung ging mnh, tn l Phm Cng Tr,
gi lm quc vng ri sai bn Ng Vn S, ng Vn Chn77, Phan Huy ch, V Huy
Tn a sang Yn Kinh, vo chu vua Cn Long. Ngoi nhng phm vt em cng,
vua Quang Trung li em cng thm i tng c78, lm cho cc cung trm dc
ng bn Tu phi phc dch a n tht l vt v. Tng c Lng Qung l
Phc Khang An v Tun ph Qung Ty l Tn Vnh Thanh phi a quc vng An
Nam vo kinh.
Sang n Yn Kinh, vua Cn Long nh Thanh tng l Nguyn Quang Trung tht, vi
n chu Nhit H cho vo lm l m gi, nh l tnh cha con mt nh, v cho n
yn vi cc thn vng. n lc v nc, vua li sai th v lm mt bc nh truyn
thn ban cho, n l tht l hu.
Khc hn cc triu trc, i vi Mn Thanh, khng nhng vua Quang Trung
chin thng v qun s m li cn chin thng c v ngoi giao. Khi Phc Khang An
ln ting yu sch v vic bt cng ngi vng, ngi a th phn khng nh sau:
... Xa, cc i Trn, Mc v c ti vi Trung Quc, phi dng ngi vng th hnh.
Quc trng nc ti t bc l mt ngi o vi, nhn thi th, vng ln lm vic,
i vi L vng khng c ci vai la ai l vua, ai l ti chi c. Cn hay mt, l s
tri; theo hay l b, l lng ngi. Quc trng nc ti, c ly nc ca L u
m snh vi k ginh cp c?

V trc y, Tng c h Tn (S Ngh) em binh lnh n. Quc trng nc ti,


bt c d phi ng ph li, ch khng h xm phm b ci c ti vi Thng
quc.
Nay thy ngi Phc Khang An theo l Trn, L, Mc c m bt cng ngi vng, th th
quc trng nc ti c nc mt cch quang minh chnh i, ha ra li phi lit vo
hng tim ngy nh nh Mc, m cht lng cung thun ra t tc thnh s Tri, th nc
li phi chu chung mt lut nh nh Trn bt M Nhi, nh L git Liu Thng ?
Th th k v tnh, quc trng nc ti c iu b c, khng th khng trng ngoi cn
nhc cho vy.
Xa kia, ch hu triu kin thin t, hoc trc phng nhc, hoc chu kinh s. Ai i
c th t mnh n, ai khng i c th sai con em vo hu, ch ct dng ngc thm, t
tin, cho ci tnh trn di c thng sut.
n nh bt ly ngi vng th hnh vo chu th sut t ng, Ngu, Tam i (H,
Thng, Chu) n Hn, ng v Tng u cha lm th bao gi.
Ngi rao truyn ting tm gio ha Thng quc, cng nn em php hay, tt ca
triu i thnh tr i xa m sai bo mi nc di, ch bt chc lm g vic lm ca
Nguyn Minh khng hc theo c y?
Mong ngi soi xt, min cho s c dng ngi vng...
Bc th phn khng y rt c cng hiu, vua Thanh phi nhng b l cng y.
T hi cui L, su chu thuc Hng Ha v ba ng thuc Tuyn Quang u b nh
Thanh sp nhp bn Lng Qung. Vua Quang Trung khng mun nc ta mt
mt tc t no, mnh bo a t biu nh t ln vua Thanh yu cu chia li ci b
cho minh bch. Nguyn vn t biu i t y nh sau:
Thn c nh n tri, cho ci Nam, vng li ng thi dy o gn gi b ci, i
truyn con chu, thn vn sm ti knh s, theo gi nc.
Nay ngh: thn t k o vi dy ln, may c t nc. Mt thc t, mt ngi dn, u
l n ca i hong ban cho c, h dm phn bit b ny ci khc, lm nhm n bc
ch tn? Ch v phn t ci Nam, lm ng lm phn giu, bn b gip ranh nhng u
c sch bu chp r.
Mt gii bin thy nc thn, mt Ty Bc tip gip ba ph Lm An, Qung Nam, Khai
Ha bn Thng quc. Trc kia, t Mc Knh Khoan em ba ng Ngu Dng, H
ip v Ph Vin ph vo Thng quc knh c c Thanh t Nhn hong ban
tn t h Mc cho nh L v tr li t y ri. l vic nm Khang Hi th hai mi tm
(1689). V sau, th mc l Vi Phc Lm li em t y m ph vo Thng quc. Vic

xy ra lu, ti c ly sng Chc bn nc thn lm gii hn. ch t Hng Ha


v Tuyn Quang, trc kia do vin Tng c Vn, Qu, Ngc Nh Thi vng ch d,
ng dng mc; t sng Chc tr v pha Ty cho n by chu Trung Lang, L
Ton, Hong Nham, Tuy Ph, Hp Ph, Lai Chu, Khim Chu nc Xa L (?) u
thuc v t Hng Ha ca nc thn.
n nm Canh Thn, nh L trc, Hong Cng Th, cha ca tn nghch thn Hong
Cng Ton dy binh, gi t n ba mi nm! Nh L nh nh khng trang tri xong.
Dn by chu y, v thy a th xa xi, nc thn khng thng ch c, bn dn d ph
vo Thng quc.
T tr i, cc quan chc ni bin gii ca Thng quc bt p nhn dn vng bin
vin i li n mc, eo th, chu su thu. Thn t ngy chu mnh m nc n nay,
rng rt t , cn bn nhiu v vic ni tr nn tnh hnh ngoi bin gii hy cn nn n
cha kp khun xp.
Hin nay vin trn mc ca bn quc bo co rng: th dn by chu y, tng chu
Thng quc nh thu v cai qun lu, nn bn quc h ra lnh nh thu hoc in
bt binh lnh th nht nht li b chng mnh ngn tr. Cn c u ui ch v nh L
trc khng bit knh gi ly t, lu dn thnh quen, nn mi n th!
Knh ngh: i hong b h, lng thnh hin t rng ri, v yn khuyn bo mi
bang. Nm ngoi, tn Hp Lng r Bc phin theo Th Nh H c u hng cung thun,
lin c thng cp cho t du mc, hung chi i vi ch bin ngung nh xu y, h
li vo chc phng! chc l bi k quan li bin cng khng chu tu trnh vic
ny ln nh vua, dn vng y ly s c nn n qu qut lm tin vic v quan vin s
ti ng bn trong xi gic bt p.
Thn khng dm b mt phn t lm t hoang, nn khng th khng em tnh do79
v khc ni80 m gii by di nh sng.
Vy xin nh liu, mo mui lm biu, nh quan Tng c Lng Qung Phc Khang
An tu ln cho.
Thn knh sai cc vin chc chuyn trch cho i ca Nam quan, li sai vn v vin
mc n tn ci Hng Ha ln lt tra xt cho r rng, n tha, t by chu y li
c ban v thuc trong bn bn quc.
Thn ngc nh oai linh n sng ca B h, knh xin gn gi ly t ai. Xa trng ca
khuyt, vng theo li dy ca ng thnh, khn sit s hi ngng trng...
Sau thy nh Thanh lm l khng chu trang tri vic t ai y, v ly c rng by
lu b ci nh, khng th thay i c na. Vua Quang Trung bt bnh lm, lin
dung np mt vin tng Tu b quan Thanh nh ui chy sang ta, cho lm chc

tng binh, sai sang quy nhiu mt b nc Tu. C ngi thuc ng Thin a
hi lm gic T Xuyn, mu lt Thanh triu, vua cng thu dng cho lm tng.
Nm Nhm T (1792), nin hiu Quang Trung th nm, nh vua sp t k hoch
Bc pht. Mun d vua Cn Long v d thm ni lc nh Thanh h thc ra sao. Vua
Quang Trung lin sai s sang Tu dng biu cu hn cng cha Mn Thanh v xin tr
li cho An Nam t Lng Qung. T biu cu hn y nh sau:
Thn vn l mt k o vi, c nh n c, li gi ci Nam. T khi vo triu cn ni
cung khuyt, c c cch lm l bo kin vn an li c ban thng trng hu, n
l di do. Phm nhng s m ci Giao Nam t xa cha ai tng c, u nht nht ban
cho thn c.
Kp khi thn khm mng v nc, li c r n oi thng, lun ban thnh ch. Ci n
lng lng ca nh vua tht khng sao k ra, t ra cho xit! Thn l k hn mn ni ho
lnh, chng ng li c hng n n th! Tc lng canh cnh mong bo p bc tn
thn, song vn cha bi u m n bi c!
Ch mong c thng g ca tri, gn nhn bng nht, nhng t xa, th cch tr, sc
lm khng c nh mun: h qua khi ca Nam quan th li thnh xa v s ngay!
Thn vn m tng nhc Qun thiu, ngng trng Vn hn, hng e mnh ri cng n
nh hng tm thng, phi lit trn ngoi vng thanh gio, lm c ph ci n sinh nui
tt c ca thnh t!
Trm ngh: Thnh nhn t lng gip ch hu, lin lc ch s cho thnh thn mt,
phm vic c x theo o xa.
Nc thn, ban u vua Kinh Dng chu mnh ni Vim , b u C kt duyn vi
vua Lc Long, t nc Vn Lang m ci giao ch, trm trai ni di, i lm phn giu
pha Nam, may nh phc Trung Hoa, c ni danh l nc vn hin. Th i du xa,
s sch cn kho xt.
T khi nh Tng dy ln, rng buc nc thn, rung ra ngoi vng c ha, khng lit
vo hng Minh ng, ch cng nh hng Bnh Bc. Nh Thanh ta c tri quyn
c, rng c mun phng, ch no c bng mt tri soi n u coi nhn dn l chung
mt bc m ra, ly hon doanh lm gia nh m khng gy ai ra ngoi c.
Knh ngh: i hong b h, c ngang vi tri t, o cao hn vua Hin Vin, vua
Ngu Thun, v v cho cc ch hu mn phc, du dng cho ngi xa hng v. Khng
chon theo ci li thng ca cc triu i gn y.
Thn lm c thnh thng coi nh con rut, lit vo hng cc thn vng. Phn ny
du tn ni xa khut, nhng tnh y vn c k nh nui.

Thit ngh: mun vt khng giu hnh vi tri t, con ci khng giu tnh vi cha m, th
cu chuyn tm s v gia nh dm chng gii t trc bc ch tn? Mi y nh thn
gp vn ri ro, thiu ngi gi vic dng cm canh th cng: trn nn gy dng phong
ha ang thiu ngi u. Vy mun np di bng cy ngc hng bm vng vo
gc du.
Ngc thy thnh triu pht tch t Trng Bch, y ry phc lnh, con chu hng
nghn hng c, ni di phn thnh. By nay l li nh vua, vn chn nhng ch qu hin
gn gi g cc cng cha, ch khng c l g trn n cc by ti ngoi phin. Ci
phn nghim chia trong ngoi nh th, th tht kh bi u m chi vi c. Ch v
mt nim tn mn, lng ring ngng trng, nn c trn trc khng sao thi c.
Trm mong cnh ngc nh tri lan rng n c k ngoi phin di, ng hu thn
c, nga i n lnh, gn gi81 gt ln, em phong ha Quan th ban ra nhng phc
nguyn ct. Nhng iu knh nhn ha thun t ni gia nh s nu lm khun mu cho
ngi trong nc, h tp quen ci d phong ca chn trung h, trt b ci thi c ca
ni b bin, khin thn dn trong nc ca thn, c tha s trng mong vng c
ha.
Cht cht dng di nh thn i c gi mi phin phong, hng s tt lnh khng
cng, l iu mong mi ln ca thn vy.
Ch v nay cn n ngoi phn, vic xy khc thng, nn bn vi nhng k chp s,
khng ai dm v thn m chuyn tu ln! Ca vua mun dm, trng ngng m m. Nay
bn nh bo khng t suy xt, mo mui , nhm t tc thnh, knh sai k bi thn sang
chu hu sau lc tu by rnh rang s v thn m ku thay k l khc ni cn c.
Np mong bc cao sng r thng, xt cho thn lng thnh thit tha tru mn, tha cho
thn ci li r mi cu liu.
Thn xa bin Nam, ngng trng sao Bc, xin knh chc thnh Thin t th kho mun
vn nm, mi lm cha m mun nc. Thn bao xit qu i run s trng mong...
Sau khi t biu ny dng ln do V Quc cng V Vn Dng82 sung chc chnh s
trong cuc ngoi giao kim trinh thm chuyn mn v qun s, vua Thanh Cn Long
u chun y c. Tuy vy, chuyn i s ny ngoi vic cu hn, s gi nc Nam cn
phi tu xin t ng , ly c l quc vng mt nc ho lnh, thy b khng
tin m vng kh trong ni a th ht mt ri. Ring vic i t Lng Qung m
V Vn Dng dng bn tu chng th hai khi vo b kin Thanh Y Lng
cc th vua Thanh ch ng cho mt tnh Qung Ty lm t ng thi. Sau ,
vua Thanh li sai b l sa son nghi l vic ci g, nh ngy cho cng cha sang
Nam p duyn vi Quc vng.

Nhng sau my hm, V Vn Dng nhn ngay c tin vua Quang Trung mt
(Nhm T 1792). V vy mi vic u l lng c v bn Dng nh m mi hn m
tr v.

Mi bang giao Vit Hoa v thi i cn


kim
Nm Nhm Tut (1802), vua Gia Long ln ngi vua sau khi dt c nh Nguyn
Ty Sn v ly c t Bc H. Ngi li i tn nc l Vit Nam v sai chc Binh
b Thng th l L Quang nh lm Chnh s sang Tu cu phong.
Theo mt sch khc th s b ny gm c Thng th Trnh Hoi c, sung chc
Chnh; Binh b Tham tri Ng Nhn Tnh, Hnh b Tham tri Hong Ngc Un c
gi sang Thanh triu quc th, phm vt v em np c n sch ca Trung Hoa
phong vng cho vua Ty Sn.
Nm Gip T (1804), nh vua c n st s Qung Ty l T B Sm khm mng
vua Thanh Nhn Tng (1796-1820) sang phong cho lm Vit Nam quc vng, l
th phong c hnh rt long trng Bc thnh (H Ni).
Sau y, vua sai L B Phm lm Chnh s em cng sang t v t c chiu l
ba nm mt ln sang cng. cng phm l: 200 lng vng, 1.000 lng bc, la v
cp mi th 100 cy, 2 b sng t gic, ng voi v qu mi th 100 cn
Nm Minh Mnh th hai (1821), n st s Qung Ty l Phan Cung Th sang tuyn
phong cho vua ta. Thng chn nm Tn T (thng mi 1821), Nam triu c hnh
bang giao l. Ngy mng 6 thng chn lm l t co Thi miu, ngy mng 7 (2
thng mi 1821) l in Hong Nhn (by gi l in Phng Tin), ngy mng 8
(3 thng mi nm 1821) lm l chc th ti in Tu Th.
Ngy 12 thng chn, vua Minh Mnh c mt v tn tht hp vi cc quan Khm sai
Chng hu qun83 qun cng Nguyn Vn Nhn, Hu dinh Ph thng ch Tn
Tht Vinh, Hnh b Thng th L B Phm quyn nhip vic triu chnh. K ,
ngy 15 thng chn (10-10-1821) chn c gi Hong o, nh vua cng vi
1782 quan vn v v 5.150 lnh th v ng ra Bc thnh i s gi Trung Hoa n
tuyn phong.
Lc s on n Bc thnh (H Ni) v khi ri Bc thnh v nc, Nam triu u
tht i tic. Ba thnh son y c mt bn c 50 a n thng hng; 7 bn, mi
bn c 40 a n trung hng v 25 bn mi bn 30 a n h hng.
Khi s on sp qua ca Nam quan v nc, cc Hu mng s li cn phng mnh
Nam triu tng tng s on vng bc v nhiu qu gi khc na.
Di triu Nguyn, nhng cng phm ca ta sang Tu ch phi giao cho vin Tng
c Lng Qung v Yn Kinh, cn s Vit Nam ch khi no cn bn bc v nhng

vic qun quc i s mi sang kinh Tu. C ba nm, ta li phi cng phm
sang Tu mt ln. Vua no ln ngi cng chiu l sai s sang Tu cu phong. Nhng
i vua trc v triu Nguyn u phi ra Bc thnh tip s Tu v th phong. n
i vua T c (1847-1883) th s Tu li vo tn kinh Hu tuyn phong.
Ngy 22 thng by nm T c th 2 (1848), s b Trung Hoa lnh s mnh ca vua
Thanh gm c n st s Qung Ty Lao Sng Quang, qun ti Trng Sa, H Nam,
lm Chnh s. L Lng Trch tc Dung o v Trng Nh Dinh, tri ph xung
chc Ph s.
S on n ca Nam quan, th cc quan chc ht Lng Sn v cc Hu mng s,
xp t sn Long nh, sc phong v tng ho ca Thanh triu ban cho vua ta.
S on gm c trn mt nghn ngi, trong c chng bn, nm trm tng vin,
thng ngn, thy thuc, th li, u bp v ngi mang hnh l, rt nhiu voi v
nga. i n u l lnh cm bin, cm c, gio mc, nh trng, nh ching. K
l 15 cp cm trng kim, cn m bc, sau mi ti Long nh.
Quan Chnh s ngi trn kiu, theo sau c cc quan ty tng hoc i cng hoc ci
nga, sau ht n nhng ngi khing hnh l. C nhng lc qua sng cng vn gi
trt t nh vy.
Sut dc ng s b i qua, a u cc ph, huyn, tng, lng, ch no cng c
dn hai ch Cung nghnh vit trn giy hng iu. Cc ca hiu u by hng n
bi vng. Try qua miu mo no linh ng, s on cng ngng li chim yt. Khi
s on qua cc ht Hi Dng, Bc Ninh, H Ni, Nam nh, Ninh Bnh, Thanh Ha,
Ngh An, H Tnh, Qung Bnh th cc quan u tnh dng l mng v tht tic. S b
n H x84 (pha bc tnh Qung Tr) th quan Khm mng Nam triu em long
thuyn trang hong rt m quan do 1.400 lnh v 1.000 thy th ch, n nghnh
tip v mi s b v bn Hng Giang.
Nhng chi trong hong thnh u cm c v trn vng lu php phi l hong k.
B binh nai nt gn gng cng 200 lnh k m xp hng t bn n nh cng qun.
Ri bn Hng Giang, s on tin n ca ng Nam ri lu li pha ty nam cng
qun, Long nh gian gia. Quan ph Don Tha Thin, mt v hong thn v
cc v Hu tip s ln lt n chc tng v em tng ho n tng hai vin
chnh, ph s Thanh triu.
Sng hm sau, ba hi trng va dt, cc quan c c ra thuc quyn sai phi
ca s Tu v cc vin Hu tip s t sng sm mc triu phc tc trc ti s
qun. Mt on gm c 100 lnh k m cng t tu ti ch lnh. Cc hong
thn vn v triu thn t tam phm tr ln u tc trc ti in, t tam phm tr
xung th bn Kim Thy. Mt v thn thn v hai quan Khm mng n s qun
mi Thanh s tin cung.

Ba pht sng thn cng ln lt n. Trng rong c m. Cc hong thn v quan


khm mng i u. Phng bt m theo sau, ri n Long nh v kiu Bc s. on
tng vin theo sau, hoc ci nga hoc i cng. n m ng nam Hong thnh, c
on ng li xung nga, ch c vin Chnh s th n tn pha t lu Cung
nghnh mi xung kiu.
Vua T c i m cu long, mc o hong bo, lng tht ngc i, ng ti pha hu
lu Cung nghnh. Trc in Thi Ha dng mt th in. T in y n pha
nam cu Kim Thy u trang hong lng ly. Chiu cp iu tri khp cc sn. Khi
Long nh tin n gia in th vua ta, cc quan khm mng, cc hong thn quc
khch cng vn v trm quan u qu xung. Long nh i qua ri, mi ngi u
ng dy, Long nh tin vo Ng mn, th chn ting thn cng lin tip n. Qua ca
chnh in Tuyn c, Long nh trn trng c t ti th in. Thanh s n
pha t lu Cung Nghnh th vua ta ci u cho. Nh vua v Thanh s ng tin vo
th in. L tuyn phong c hnh.
Theo li ni th xng, Hong thng tin n trc Long nh qu xung. Trm
quan qu theo. Hai v trong s on m sc phong ra. Mt v khc trnh trng tuyn
c. Khi c xong lin chuyn cho Thanh s dng ln vua T c. Ngi nhn ly trao
cho hai v hong thn. Nh vua l t ri ban hi Thanh s vi cu.
K , Hong thng ng pha ty, Thanh s pha ng, bn phi Hong thng
l cc hong thn v vn v nh thn, bn tri l tng vin s on.
Sau tic tr, Hong thng lui vo cung, Thanh s cng cc tng vin tr v cng
qun v c Nam triu tht tic rt long trng. Vi hm sau Thanh s Lao Sng
Quang v nc. Cuc tng tin cng long trng nh cuc tip rc.
Trong i vua Dc Tn, nhiu ln s Vit Nam cng sang Tu. Nm Mu Thn (1868)
c cc ng L Tun85, Nguyn T Gin86 v Hong Tnh sang s Tu. Nm Qu Du
(1875) c bn ng Phan S Thc, ng H Vn Khi v ng Nguyn Tu sang s Tu
by t vic nh gic Khch Bc K.
T nm Gip Tut (1874) tr i, Nguyn triu Hu k ha c vi Php cng
nhn nc Nam c lp, khng phi thn phc nc no na, song ch l mt tnh
cnh vn bt c d, s thc vua T c khng phc v c theo l c m triu cng
nc Tu, c mong khi hu s, nc Tu sang gip mnh.
Nm Bnh T (1886) vua T c sai bn ng Bi An Nin (Bi D)87 cc ng Lm
Hong v L Ct sang s nh Thanh. Nm Canh Thn (1880) nh vua li sai bn ng
Nguyn Thut, Trn Khnh Tin, Nguyn Hoan sang Yn Kinh dng biu xng thn
v dng cc thc cng phm. Nm sau, Thanh triu sai ng nh Canh sang Hu
bn vic bun bn v lp Cc Chiu thng, ch thng tin cho chnh ph Trung
Hoa bit mi vic bn nc ta.

Khi sang Tu, s gi nh Nguyn thng dng ng bin v ngoi ng bin s


b li noi theo hnh trnh ca cc s thn nh L vo hi nm Canh Thn (1680)
nhng ng l theo dng sng Dng T v Vn H th lc ti V Xng s b li i
ng b ln Bc Kinh.
Cuc bang giao Vit Hoa chm dt hn vo ngy 27 thng t t Du (1885) l nm
Quang T th 11, khi Ha c Thin Tn ra i mang ch k ca Patentre88 v L
Hng Chng, Thanh triu cng nhn cuc bo h ca Php vi Vit Nam v rt ht
qun i Bc K v nc.
Tri qua my ngn nm lch s, cuc bang giao Vit - Hoa t ra rt khng kht. Vua
Vit Nam v danh ngha ch c Bc phng i nh mt bin thn nho nh, song
v thc t, vua ta nghim nhin vn l nhng v qun ch c lp hon ton.
Nc Vit Nam khng bao gi c i s bn Bc triu. Vua Vit ch phi tu cng s
sang Tu ch trng mi cuc giao ho hay mang cng phm sang hin cng.
Tu cng s i trc c ci nhim v ca nhng v ngoi tng thi nay. i s m
ng i khng gii tc l lm nhc quc th. Bi vy, sut my nghn nm giao ho,
cc nh i din nc Nam u l nhng vn quan, hc thc qung bc, ngn ng
bt thip, giao thip rng, mnh khe tinh v nht l c nhiu kinh nghim, h
tng phen lm sng r c nhng trang s bang giao ca nc Vit.
Chu Sn, mt s thn Trung Hoa i Thanh, sang khong nin hiu Chnh ha (16801705) i L Hi Tng, phi vit trong tp S giao ngm hon nh sau: Nhn ti
nc Vit Nam, l hc gii nht Trnh Ton (Nguyn Bnh Khim)89, vn hc c
Nguyn ng Co, H S Dng, V Du, c ti kinh t khng ai bng Mc nh Chi,
Nguyn Trung Ngn, Nguyn Tri, v.v..
Xt nh vy, cc s gi v nhn s Vit Nam, i vi con mt ca Thng quc cng
khng phi h thn l thiu ti kh phch, thiu anh ti. Nht l vua Quang Trung; v
i anh hng nc Vit, to cho lch s nhng trang s bang giao p nht t
trc n gi. em chung i m nc ngi, khin cho ngi phi e d, knh n,
chng phi l s thnh cng ln lao nht hay sao?
n li my trang s bang giao Vit - Hoa, chng ti mang mt ngn bt khch
quan, khng c g ni tt cho mnh v bi xu ngi. Lch s l lch s, qua nhng
dng ny, xin ng ai hiu sai ngi vit, nh th tc l chng ti thnh cng
mt phn no ri vy.
Vit ti H Thnh
xong ngy 15 thng t nm 1952

Sch tham kho


c trai thi tp - Nguyn Tri
Khm nh Vit s thng gim cng mc - Quc S Qun
Lch triu hin chng loi ch - Phan Huy Ch
Ty Sn bang giao tp
An Nam ch lc - L Tc
LEmpire dAnnam - Ch. Gosselin
Histoire Moderne du Pays dAnnam - Ch B. Maybon
Notion dHistoire dAnnam - Maybon & Ruissier
Cours dHistoire dAnnam - Trng Vnh K
Vit Nam s lc - Trn Trng Kim
Vit Nam thng s s - L Lng Ngon v L Vn He
Vit Nam c vn hc s - Nguyn ng Chi
Nguyn Tri - Trc Kh
Quang Trung Nguyn Hu - Hoa Bng
Thuyt Mc - Thi Nham inh Gia Thuyt
Nam Hi d nhn - Phan K Bnh
Nam Phong tp ch, Tri Tn tp ch v Trung Bc ch nht.

CH THCH
1. Nin hiu Thiu Bo.
Cc nm trong ngoc n ca sch ny ch thi gian ti v ca cc v vua.
Cun sch bin chp nhiu t liu lch s, tham kho cc ngun khc nhau, nn c
mt s im cha ng nht. Ngi bin tp s dng Khm nh vit s thng gim
cng mc (Quc S Qun), Lch triu hin chng loi ch (Phan Huy Ch), Vit
Nam s lc (Trn Trng Kim) lm t liu i chiu. V bn ch Hn, do cht
lng bn gc khng thc s tt, chng ti ht sc c gng m bo chnh xc
nht c th v c tham kho i chiu vi nhiu ti liu khc. Ti s hc lu, kh
trnh khi sai st, rt mong nhn c kin ng gp ca bn c gn xa.
Ch thch trong sch ny l ca ngi bin tp, ngoi tr mt vi ch thch c du (*)
l ca sch gc.
2. Th kch.
3. Sch gc chp l Nam di, i chiu vi bn ch Hn th l Man di.
4. Nghe phong phanh, nghe n.
5. Sch gc chp l V th, nhng y ang ni v C th. i chiu vi bn ch
Hn th ch y ng l C th.
6. Sch gc chp l Triu Khung Dn.
7. Giao ph trng trch qun s.
8. Vn, vn.
9. Nhm chc.
10. Bo v.
11. u ui ca s vic.
12. Hay Phm C Lng
13. Sch gc chp l L Nhc Khuyt, i chiu li bn ch Hn th l L Nhc.
14. Trao tr.
15. Sch gc chp l 1018-1225

16. Sch gc chp l 1034-1078.


17. Sch gc chp l 1068-1078.
18. Sch gc chp l Lu Gi.
19. Ngi xem xt vic cng ti a phng, thi xa.
20. Sch gc chp l 1048.
21. Sch gc chp 1133-1175.
22. Sch gc chp l Tng Hin Tng. Trong s sch Tu, i nh Tng khng c
miu hiu Tng Hin Tng, trc c ni n nm Gip Thn (1164) th ph hp
vi i Tng Hiu Tng (1162-1189).
23. Sch gc chp l 1040-1225.
24. Sch gc chp l Ngt Lng Hp Thai (Vouleangotai).
25. Ht Tt Lit
26. Sch gc chp l Bch lc thin, i chiu bn ch Hn th l Bch lc thin.
27. Sch gc chp l Ging chu long, i chiu bn ch Hn th l Giang chu
long.
28. ch tc.
29. Sch gc chp l Nguyn Hnh Thng, i chiu bn ch Hn th l Nguyn
Mnh Thng.
30. Sch gc chp l Nguyn i Php.
31. Sch gc chp l 1364.
32. Sch gc chp l H Hn Thng.
33. Sch gc chp l L Canh Tun, i chiu bn ch Hn v mt s ti liu khc
th l L Cnh Tun.
34. Sch gc chp l Thn Bo T.
35. Sch gc chp l Trn Khoang, i chiu li bn ch Hn th l Trn Khang.

36. Sch gc chp l Yn Kinh. y chnh xc gi l Yn Kinh l mt tn ph


bin khc khng chnh thc ca Bc Kinh, Trung Quc.
37. V tn tht ca Trn Thim Bnh, s sch cp khc nhau. Theo i Vit s k
ton th, Thim Bnh c tn l Nguyn Khang, Khm nh Vit s thng gim cng
mc th ghi Thim Bnh vn c tn l Trn Khang.
38. Sch gc chp l L Trn, i chiu bn ch Hn th l L Vn.
39. Sch gc chp l Lng Nh Ht.
40. Dung.
41. Nm t T (1425) vua Minh Nhn Tng mt. (*)
42. Qu th l quan i phu nc L i Xun thu. Chuyn Du l mt nc ph thuc
ca nc L. Cu ny l mn li ca c Khng T, ni triu nh nh Minh c
vo vic vin chinh khng lo ni tr, kho m ha bin li xy ra ngay bn k vch
nh l vic Cao H lm phn cng cha bit chng. (*)
43. S k: Vng Thng ly chung Quy in, vc Ph Minh, hy i c sng n,
li p cao thm ly thnh ng Quan, o ho, ng cc. (*)
44. inh Mi.
45. i Nam quan, nay l Hu Ngh Quan.
46. Tht phu.
47. Minh Thi T lc mi khi binh, dng nc l nc Ng. (*)
48. By gi hu cha nh Nguyn cn gi pha Bc, t nin hiu l Thin Nguyn.
(*)
49. Lu B Chiu Lit nh Thc Hn.
50. Khi y vua L Li tm lp Trn Co ln ngi, t xng l con chu nh Trn. (*)
51. Sch Lch triu hin chng ca Phan Huy Ch ni c mt ngi vng. (*)
52. Sch gc chp l Chinh l.
53. Nc Lo.
54. Bng nhn.

55. K Mi.
56. Cu ma.
57. Bn ch Hn chp l 9 lng.
58. Bn ch Hn chp l mt i hc bng bc.
59. Sch gc chp l 1570-1620.
60. Sch gc chp l Nguyn Nhn Thim.
61. Sch gc chp l Triu Khnh thuc Qung Ty. y c s nhm ln v a
danh. Theo s sch Tu, nm 1644, qun Thanh tin vo quan ni, triu thn nh
Minh di xung pha Nam. Minh Qu Vng Chu Do Lang chu Minh Thn Tng
xng ti t Triu Khnh, Qung ng, ly nin hiu l Vnh Lch, ti v 16 nm
(1646-1662). Sau ny, nh Thanh truy ui gt gao, ng chy sang Min in, nhng
ri vn b Ng Tam Qu bt c v x t ti Cn Minh.
62. Sch gc chp l Trinh Trang, i chiu bn ch Hn th l Trnh Trng.
63. Sch gc chp l 1781-1788.
64. Sch gc chp l 1662-1622.
65. Loi vi trng mn, kh rng.
66. Hin c nhiu ti liu ghi chp khc nhau v thi gian vua Quang Trung ln ngi.
Theo i Nam chnh bin lit truyn l ngy 25 thng 11 nm Mu Thn (1788);
Hong L nht thng ch (Ng Gia Vn Phi) l ngy ngy 25 thng chp nm Mu
Thn (1788).
67. Sch gc chp l Kin Long. Trong cun sch ny s dng song song c hai tn
gi Kin Long v Cn Long, thun tin cho tra cu chng ti mn php c i
thng nht l Cn Long.
68. C th l Trnh Bng.
69. Vua L Hin Tng (1740-1786) mt ngy 17 thng 7 nm Bnh Ng (1786). (*)
70. Chuc.
71. Hay Ng Vn S, mt danh tng nh Ty Sn.
72. Sch gc chp l Hc Thiu Tng, i chiu bn ch Hn th l Hch Thiu
Tng.

73. Nguyn vn chp l sng Ph Lng. (*)


74. Ra lnh, rn e.
75. Qu qut.
76. Vng bin gii.
77. Bn gc chp l ng Vn Chn, i chiu bn ch Hn th l ng Vn Chn.
78. Voi c.
79. Nguyn nhn, l do.
80. (Hay khc ni, khc nhi) ni nim kh ni, u ui s vic.
81. Gn gi.
82. Sch gc chp l V Vn Dung.
83. C ti liu chp l Chng Chn v qun.
84. Sch gc chp l H x, i chiu bn ch Hn th l H x, ngha l ni tip
rc, h tng.
85. Sch gc chp l L Thn, i chiu bn ch Hn th l L Tun.
86. Sch gc chp l Nguyn T Gin, i chiu bn ch Hn th l Nguyn T
Gin.
87. C ti liu chp l Bi n Nin, tc Bi Vn D (1833-1895), cn gi l Bi D, t
n Nin.
88. Jules Patentre - S thn Cng ho Php.
89. Ti liu khc chp l Trnh Tuyn.

T SCH ALPHA DI SN
GC NHN S VIT
L mt trong nhng quc gia c truyn thng vn ha lu i, nhng mt vn
Vit Nam ang phi i mt chnh l s t gy v mt lch s - vn ha. Tc th h
tr ngy nay khng cn c c hay hiu c nhng g ng cha ta vit. Ngoi
tr gii nghin cu, i b phn hc sinh, sinh vin t hoc khng c thi quen tm
c nhng th tch c ca ng cha. Gp phn dn n tnh trng l vic rt nhiu
ti liu th tch c qu gi ca ng cha ta hoc nm su trong cc kho tng ca cc
vin nghin cu nh Vin S hc Vit Nam, Vin Trit, Vin Hn-Nm, Th vin
Quc gia, hoc thuc v cc t chc c nhn su tm sch c.
Trc thc t trn, Cng ty c phn sch Alpha (Alpha Books) xy dng n Alpha
Di sn, mc ch dch thut, ti bn cc ti liu, th tch c c gi tr Hn ht, Alpha
Books mong mun xy dng li ngun ti liu phong ph, a dng, cht lng cho
cc c quan, trng hc, th vin, cc trung tm nghin cu v c nhn, nhm gn
gi vn qu vn ha ca dn tc.
Xut bn thng 12/2014
1. Cao B Qut - Trc Kh
2. L Thi T - Nguyn Chnh St
3. Nh Ty Sn - T Quang Pht
4. Trung k dn bin th mt k - Phan Chu Trinh
5. Thi t tng thoi - Hunh Thc Khng
6. Vit - Php bang giao s lc - Phan Khoang
7. Vit - Hoa bang giao s - Huyn Quang, Xun Khi, Thi t Ch
8. Vit - Hoa thng s s lc - B Lng Ngon, L Vn He
9. Vit Nam ngoi giao s - ng Trnh
10. S k i Nam Vit - Khuyt Danh

Chia s ebook: http://www.downloadsach.com

Follow us on Facebook: https://www.facebook.com/caphebuoitoi

You might also like