61

Tn Trung Sn

Phan Vn Cc
n Trung Sn (1866 1925)
l nh tin phong v i ca
cch mng dn ch Trung
Hoa thi cn i. ng tn l Vn, t l
c Minh, hiu l Nht Tn, sau i l
Dt Tin, khi hot ng cch mng
Nht Bn mang b danh l Trung Sn
Tiu, qu thn Thu Hanh, Hng Sn
(nay l thnh ph Trung Sn) tnh
Qung ng, xut thn trong mt gia
nh nng dn, t nh tham gia lao
ng sn xut. Tui thanh thiu nin,
ng chu nh hng truyn thng u
tranh ca nng dn Qung ng, c cm
tnh vi s nghip cch mng ca Thi
Bnh Thin Quc.

Nm 1899 (Quang T 5), Tn Trung

Sn theo m n n Hng Sn(1). By
gi anh c ng l Tn Mi thnh mt
nh t bn Hoa kiu . Chnh ngi
anh ny ti tr cho Tn Trung Sn
ln lt c tip thu mt nn gio dc
cn i phng Ty tng i c h
thng Hawai, Qung Chu v Hng
Kng. Cuc chin tranh Trung-Php
18831885 khi dy nhit tnh yu
nc Tn Trung Sn trc c nguy
vong ca dn tc. ng tn mt chng
kin t h bi chuyn ch v ti bn
nc ca triu nh nh Thanh, v bt
u ny sinh t tng chng Thanh v
mun ci to Trung Quc bng phng

n chnh tr t sn, thng pht biu

cc ngn lun chng Thanh, ng thi
bt u kt giao vi cc nh ci lng
ch ngha ng thi nh H Khi,
Trnh Quang ng v.v Nm 1892, Tn
Trung Sn tt nghip Th vin Ty y
Hng Kng, sau va hnh ngh y va
t chc hi b mt phn Thanh o Mn,
Qung Chu v.v, lin lc vi cc nh
ch s, sa son thnh lp on th cch
mng. Nm 1894, ng gi th ln Tng
c Trc L-Bc dng i thn L
Hng Chng nu ra ch trng ci cch
nhn nng tn k ti, i nng tn k
li, vt nng tn k dng, ho nng
sng k lu (ngha l lm sao cho
ngi c th dc ht ti, t c th sn
sinh ht hoa li, vt c th cng hin ht
cng dng, hng ho c th lu thng
thng sut) nhng d nhin ch trng
ca ng khng c chp nhn.
Thng 11 nm 1894, Tn Trung Sn
t Thng Hi i Hawai t chc Hng
Trung hi nhm cu vn nguy vong,
chn hng Trung Hoa vi li th nh
ui gic Tht, khi phc Trung Hoa,
sng lp chnh ph hp chng. Thng 2
nm 1895, lin hp vi t chc yu nc
ca tr thc Hng Kng l Ph nhn vn
x(2), lp ra Hng Trung hi Hng Kng.
* PGS. Vin Nghin cu Hn Nm.

62

Thng 10 nm , Hng Trung hi b

mt d nh khi ngha Qung Chu,
song cng vic bi l v b tht bi. Tn
Trung Sn buc phi lu vong ra hi
ngoi, chy sang Nht, ri i Hawai, sau
bn ba sang M v sang chu u.
Thng 10 - 1896, tng b Cng s nh
Thanh la bt London (Anh quc), may
c cc bn ngi Anh gip mi thot
him c. Sau , Tn Trung Sn
kho st tng tn tnh hnh kinh t
v chnh tr ca cc nc u M,
nghin cu hc thuyt chnh tr ca
cc trng phi khc nhau, tip xc vi
nhn s tin b cc nc u M hnh
thnh nn l lun ch ngha dn sinh c
c sc ring. Ch ngha tam dn bc
u hnh thnh t (sau 1896).
Nm 1897, Tn Trung Sn t Anh
quc qua Canada quay v Nht Bn, kt
giao vi cc nhn s trong triu ngoi ni
ca nc ny. Thng 10 - 1900, phi
Trnh S Lng v Tam Chu in
Hu Chu (nay l Hu Dng) Qung
ng pht ng khi ngha. Ngha qun
chin u c na thng, thot u
kh thun li, nhng v sau v thiu
lng thc v kh gii phi tht bi.
Sau cuc Mu Tut bin php, do
hot ng ca cc nhn s bn b Nht
Bn, Tn Trung Sn tng bn bc
vic hp tc vi phi ci lng do Khang
Hu Vi, Lng Khi Siu i din,
nhng v phi ci lng kin tr bo
hong, phn i cch mng, nn vic hp
tc khng thnh. Nm 1904, Tn Trung
Sn i tuyn truyn cch mng trong
Hoa kiu v lu hc sinh Nht Bn,
Hawai, Vit Nam, Xim La (nay l Thi
Lan) v M, nm 1905 t chc on th

nghin cu trung quc s 5(69)-2006

cch mng trong lu hc sinh cc nc

B, c, Php, v cng trong thi gian
ny bt lin lc vi cc on th cch
mng v cc ch s trong nc.
Thng 8 - 1905, da trn c s ca
Hng Trung hi v mt s on th cch
mng khc, Tn Trung Sn cng vi
Hong Hng v mt s ngi khc
sng lp ti Tokyo (Nht Bn) mt
ng minh hi Cch mng ng T sn
c tnh cht ton quc, Tn Trung Sn
c bu lm Tng l, v tn ch cch
mng nh ui gic Tht, khi phc
Trung Hoa, sng lp Dn quc, bnh
qun a quyn do ng nu ra c tip
nhn lm cng lnh ca ng minh hi.
Trong Li ra mt t Dn bo , c quan
ca ng minh hi, Tn Trung Sn ln
u tin ra ba ch ngha ln Dn tc,
dn quyn, dn sinh. S ra i ca
ng minh hi thc y phong tro
cch mng ton quc pht trin mnh
m.
ng c ngi v cc ni trong nc
pht trin t chc v tuyn truyn
cch mng. Bn thn ng trong cc nm
1905 1906 n cc nc ng Nam
tuyn truyn v quyn m kinh ph
trong Hoa kiu v sng lp cc chi b
ng minh hi . ng truyn b rng
ri t tng dn ch cng ho t sn, li
ko c nhiu ngi tham gia cng cuc
chng Thanh. Tn Trung Sn tr
thnh ngn c ca lc lng dn ch
cch mng Trung Quc. Cuc ph phn
phe ci lng do ng lnh o chun
b t tng tch cc cho s bng n Cch
mng Tn Hi. T nm 1906 n nm
1911 ng minh hi t chc nhiu
cuc khi ngha v bn ba hi ngoi

Tn Trung Sn

quyn m kinh ph cho khi ngha.

Thng 12 - 1907, ng ch thn xng
ln tin tuyn tham gia chin u trong
cuc khi ngha Trn Nam Quan. Cc
cuc khi ngha y u tht bi do thiu
c s qun chng v t chc khng cht
ch, nhng cc ng vin cch mng
chin u anh dng, ngi trc
ng ngi sau tip bc ging n
kch nng n vo chnh ph Mn Thanh
v chin dch Hong Hoa Cng
Qung Chu ngy 27-4-1911 gy
chn ng ln lao trong ton quc.
Ngy 10-10-1911, cuc khi ngha V
Xng bng n, cc tnh rm r hng
ng. Tn Trung Sn ang M sau khi
c tin, h tun thng 12 v nc,
lp tc c i biu ca 17 tnh bu
lm i tng thng lm thi Trung Hoa
dn quc. Ngy 1-1-1912, lm l nhm
chc ti Nam Kinh, t chc ra chnh
ph lm thi Trung Hoa dn quc. Ngy
12-2-1912, vua Tuyn Thng (Ph Nghi)
nh Thanh buc phi tuyn b thoi v,
kt thc ch qun ch chuyn ch ko
di hn hai ngn nm, lp nn nh nc
Cng ho. Tn Trung Sn ra mt lot
php lnh ci cch v tin b, v ngy
11-3, ban b Trung Hoa dn quc lm
thi c php c tnh cht mt bn hin
php nh nc cng ho t sn.
Do chu p lc mnh m ca ch
ngha quc v ch ngha phong kin
v cng do s ri rc ca bn thn ng
cch mng, nn ngy 13-2-1912, sau khi
vua Thanh thoi v, Tn Trung Sn buc
phi t chc lm thi i tng thng,
nhng ch cho Vin Th Khi, n ngy
1-4 th chnh thc t chc. Hn mt nm
sau, Tn Trung Sn tch cc tuyn

63

truyn ch ngha dn sinh, ku gi thc

hin bnh qun a quyn, xng
chn hng thc nghip; ng cn thn
hnh m nhim chc c bin ng
st c nc, ra sc gi vn nc ngoi
xy dng trc ng st chnh. Nhng
v chnh quyn nm trong tay Vin Th
Khi, n lc ca Tn Trung Sn u
khng mang li kt qu.
Thng 8-1912, ng minh hi ci t
thnh Quc dn ng, Tn Trung Sn
c bu lm L s trng (Trng ban
tr s). Thng 3-1913, Vin Th Khi
git hi Quyn l s trng Quc dn
ng l Tng Gio Nhn, Tn Trung Sn
bn ch trng dng v lc hi ti Vin,
thng 7 nm y pht ng cuc cch
mng ln th hai, nhng b tht bi
phi lu vong sang Nht.
Thng 6-1914, ti Tokyo Tn Trung
Sn t chc Trung Hoa cch mnh ng,
hi vng khi phc v pht huy tinh thn
ca ng minh hi. Trung Hoa cch
mnh ng li t chc nhiu cuc khi
ngha v trang trong nc. Vin Th
Khi phc hi ch tht bi, thng 51915, Tn Trung Sn li v nc, tip
tc u tranh bo v ch cng ho.
Sau tr li Nht Bn, kt hn vi
Tng Khnh Linh Tokyo. Thng 71917, bn qun phit Bc dng ng
u l on K Thy gii tn quc
hi v vt b Lm thi c php, Tn
Trung Sn thng lnh mt b phn
hi qun i xung pha nam, ku gi cc
ngh vin quc hi n Qung ng,
lin hip vi qun phit Ty nam thnh
lp chnh ph qun s Qung Chu,
thng 9 c c lm i nguyn soi,
tin hnh cuc chin tranh bo v c

64

php (S gi l H php chin tranh).

Nhng trong chnh ph qun chnh ny,
Tn Trung Sn phi chu nhiu sc p
ca cnh chnh khch qun phit nn
n thng 5-1918 nh phi t chc i
nguyn soi, qua Nht Bn i Thng
Hi. Tht bi ca cuc chin tranh bo
v c php ln th nht khin Tn
Trung Sn nhn r c rng bn qun
phit Nam hay Bc th cng cng mt
duc. T nm 1918 n nm 1920, Tn
Trung Sn hon thnh xong bn
Kin quc phng lc vn bt tay
khi tho t trc, tin hnh tng kt
kinh nghim cch mng t trc n
nay, ra k hoch v i ci to v kin
thit Trung Quc.
Nm 1917 Cch mng Thng Mi
Nga thng li, ma h nm 1918, Tn
Trung Sn gi in cho Lnin v chnh
ph X-vit chc mng thng li v i
ca Cch mng Nga. Phong tro Ng
t nm 1919 nh hng rt ln n
Tn Trung Sn, ng nh gi cao v ht
sc ng h phong tro hc sinh sinh vin.
T nm 1920, Tn Trung Sn bt u
tip xc vi cc chnh khch Nga X,
thng 12 - 1921 hi kin ti Qu Lm vi
i biu Quc t cng sn Ma-lin, tho
lun cc vn xy dng ng cch
mng v lc lng v trang cch mng.
Thng 4 - 1922 li hi kin vi i din
ton quyn ca Nga X Qung Chu,
t ch o tng tm kim vin tr ch
ngha quc chuyn sang hi vng
lin Nga.
Thng 8 - 1919, Tn Trung Sn giao
cho H Hn Dn, Chu Chp Tn v Liu
Trng Khi sng lp tp ch Kin thit
ti Thng Hi, ra sc tuyn truyn l

nghin cu trung quc s 5(69)-2006

lun cch mng dn ch. Thng 10

tuyn b Trung Hoa cch mnh ng ci
t thnh Trung Quc quc dn ng.
Thng 8 - 1920, Tn Trung Sn ch
th cho qun i ng Mn Vit quay
v Qung ng, ui qun phit Qu h
(cnh Qung Ty) i. Thng 11, Tn
Trung Sn v Qung Chu, ging li
ngn c bo v c php. Thng 5 - 1921,
ti Qung Chu nhn chc i tng
thng c bit (Phi thng i tng
thng) do Quc hi c bit (Phi thng
Quc hi) bu, sau xut qun i
Qung Ty, tiu dit th lc qun phit
Qu h ca Lc Vinh nh, chun b ly
Lng Qung lm cn c a Bc pht.
Nhng Trn Qunh Minh, k nm
quyn ch huy qun i Qung ng
li gy ra v phn lon thng 6 - 1922.
Sau khi thot him, Tn Trung Sn
ch huy hi qun phn kch bn phn
lon, phn u hn 50 ngy, nhng v
khng c qun cu vin nn buc phi
ri Qung Chu i Thng Hi.
Cuc phn lon ca Trn Qunh
Minh y Tn Trung Sn vo tnh
cnh cc k kh khn. ng quyt tm
tip nhn s gip ca Quc t cng
sn v ng cng sn Trung Quc, hoan
nghnh L i Chiu v mt s ngi
cng sn khc gia nhp Quc dn ng
Trung Quc vi t cch c nhn. Thng
1 - 1923, cng vi Yue-fei i biu Lin
X ra bn Tuyn ngn Tn Vn-Yuefei,
t c s cho chnh sch lin Nga, sau
c Liu Trng Khi i Nht m phn
vi Yue-fei. Thng 1 - 1923, qun i
Vn Nam-Qung Ty biu th phc tng
Tn Trung Sn, ui Trn Qunh
Minh ra khi Qung Chu. Thng 2, Tn

Tn Trung Sn

Trung Sn t Thng Hi v Qung

Chu lp li i bn doanh lc hi qun,
nhn danh i nguyn soi thng lnh
cc cnh qun kim tng l chnh v.
ng thi, tng bc y mnh on
i biu bc s Tn Dt Tin do Tng
Gii Thch dn u sang Lin X kho
st v chnh tr, ng v v qun s.
Thng 10, mi B-r-in do Lin X phi
sang lm c vn; sau , giao cho Liu
Trng Khi, m Bnh Sn v.v thnh
lp Ban chp hnh trung ng lm thi
ca Trung Quc quc dn ng mi,
chu trch nhim tr b cng tc ci t
Quc dn ng.
Thng 1 - 1924, i hi i biu ton
quc ln th nht ca Trung Quc quc
dn ng hp ti Qung Chu, do Tn
Trung Sn ch tr. i hi thng qua
Cng lnh v iu l mi, trn thc t
xc lp ba chnh sch ln lin Nga,
lin Cng, ph tr nng cng bu ra c
cu lnh o trung ng c ngi ca
ng cng sn Trung Quc tham gia.
Khi i hi thng qua Tuyn ngn ca
i hi i biu ton quc ln th nht
Quc dn ng Trung Quc, Tn Trung
Sn c s gii thch mi v ch ngha
tam dn, tng cng ni dung phn
phn phong.
Ch ngha tam dn vn l cng lnh
cch mng dn ch do Tn Trung Sn
xng gm ch ngha dn tc, ch ngha
dn quyn v ch ngha dn sinh. Qu
trnh pht trin ca ch ngha tam dn
chia lm hai giai on l ch ngha tam
dn c v ch ngha tam dn mi. Ch
ngha tam dn c manh nha t nm
1894 khi Tn Trung Sn sng lp ra
Hng Trung hi m Hng Sn nh

65

trn ni. Li th vo hi ca t chc

u tin ca phi dn ch cch mng t
sn l Khu tr Tht l, Khi phc
Trung Hoa, kin lp hp chng chnh
ph. Li th cng vi ni dung cu
vong tn, chn hng Trung Hoa ca
iu l Hng Trung hi l cch trnh
by ngn gn ca ch ngha dn tc v
ch ngha dn quyn. Trong chnh
cng ca ng minh hi, ch ngha
tam dn c pht biu hon chnh
thnh 4 v Khu tr Tht l, khi phc
Trung Hoa, sng lp Dn quc, bnh
qun a quyn. Mt trong nhng ni
dung ch yu ca ch ngha dn tc,
chnh l phn Mn. Khu tr Tht l,
khi phc Trung Hoa trc sau l khu
hiu chin u ca phi dn ch cch
mng t sn thi cui Thanh. Ni dung
c bn ca ngha dn quyn l lt
ch phong kin bng con ng cch
mng quc dn, thay vo ch
cng ho dn ch lp hin. Ni dung
ch yu ca ch ngha dn sinh l hai
vn rung t v t bn. Trn thc
cht l phng n pht trin ch ngha
t bn mc ti a, mc d c pht
ln mt nc sn x hi ch ngha ch
quan.
Ch ngha tam dn c mang nhng
hn ch lch s ca n, ch yu th hin
ch thiu ni dung phn phn
phong r rt v trit .
Tuy nhin, n k tha c ph phn
nhng ni dung tch cc ca chin tranh
nng dn v phong tro Duy Tn, vay
mn thm cht liu ca ch ngha dn
ch phng ty, lm thnh mt cng
lnh cch mng dn ch trong x hi cn
i Trung Quc, c ngha tng i

66

trn vn, v c tc dng tch cc ln

lao trong iu kin lch s lc by gi.
Khi lch trnh cch mng Trung Quc
bc vo giai on ch ngha dn ch
mi, Tn Trung Sn tip thu s gip
ca ng Cng sn Trung Quc v
giai cp v sn quc t, xc lp ba chnh
sch ln lin Nga, lin Cng, ph tr
nng cng, pht trin ch ngha Tam
dn c thnh ch ngha Tam dn mi,
biu hin bc tin ca phi dn ch
cch mng t sn trong giai on cch
mng mi v tr thnh c s t tng
chnh tr cho Quc - Cng hp tc ln
th nht.
Cch gii thch mi ca Tn Trung
Sn v ch ngha Tam dn c trnh
by y trong tc phm Tam dn
ch ngha (nm 1924) gm mt li ta
t vit ly, su bi ging v ch ngha
dn tc (t thng 1 n thng 3-1924),
su bi ging v ch ngha dn quyn
(thng 3 n thng 4 - 1924), v bn bi
ging v ch ngha dn sinh (thng 8 1924). V ch ngha dn tc, ch trng
trong nc thc hin bnh ng dn tc,
i ngoi phn i quc xm lc,
lm cho Trung Quc ginh c c lp
dn tc; v ch ngha dn quyn, ch
trng dn quyn bnh ng ph bin,
mi c nhn v on th chng quc
u c hng quyn t do dn ch; v
ch ngha dn sinh, ch trng bnh
qun a quyn, tit ch t bn, ci
thin a v kinh t v tnh trng i
sng ca nng dn cng nhn. Vic triu
tp i hi i biu ton quc ln th
nht ca Trung Quc Quc dn ng
nh du t tng cch mng v s
nghip cch mng ca Tn Trung Sn
pht trin sang mt giai on mi.

nghin cu trung quc s 5(69)-2006

Thng 5 - 1924, Tn Trung Sn sng lp

Trng s quan lc qun o Trng
Chu Hong Ph Qung Chu, t c
s cho vic xy dng qun i cch
mng.
Trong u tranh, Tn Trung Sn
nhn thc c mun ginh c c lp
ph cng cho Trung Quc th phi ra
sc nh ch ngha quc. V cui
i, ng kin quyt trc tip u
tranh vi ch ngha quc. Thng 12 1923, cc nc quc v vic chnh
ph cch mng Qung ng i thu hi
ch quyn hi quan m tp trung hng
lot chin hm trn mt sng Qung
Chu e do Tn Trung Sn. Nhng
thi qu on kin quyt ca Tn
Trung Sn trong s kin ny khin
cc nc quc chp nhn np thu
quan cho chnh ph Qung ng vo
thng 5 - 1924. Thng 10 - 1924, Tn
Trung Sn trn p v phn lon v
trang ca thng on Qung Chu.
Thng 10 - 1924, qun phit phi
Phng Thin l Trng Tc Lm v phi
Trc L l Phng Ngc Tng lin hp
vi nhau lt chnh quyn qun phit
Trc h do To Cn lm tng thng.
Phng Ngc Tng, on K Thu,
Trng Tc Lm ln lt gi in mi
Tn Trung Sn ln Bc cng bn quc
s. Tn Trung Sn nhn li mi v
xut bin php xo b cc iu c bt
bnh ng, triu tp Hi ngh quc dn
gii quyt thi cuc. Thng 11 ri
Qung Chu ln Bc, trc ht n
Thng Hi ri vng qua Nht Bn n
Thin Tn. Cui thng 12, ng n Bc
Kinh trong lc mang bnh. Ngy 12 - 3 1925, ng t th ti Bc Kinh v ung th
gan. Nm 1929, thi hi ng c chuyn

67

Tn Trung Sn

t Bc Kinh v di tng ti T Kim Sn

Nam Kinh.
Tn Trung Sn l nh tin phong
cch mng dn ch v i ca Trung
Quc, sut i dc ht tm huyt v
tinh lc ci to Trung Quc v lp
nn cng lao bt h trong lch s Trung
Quc, li di sn qu bu v chnh tr
cho lp ngi k tip. Tc phm ch yu
ca ng c Kin quc phng lc,
Kin quc i cng, Ch ngha Tam
dn v.v Sau khi qua i, tc phm v
bi vit ca ng c tp hp xut bn
thnh Tn Trung Sn ton tp 11 quyn
do Trung Hoa th cc xut bn nm
1986, v Quc ph ton tp xut bn cc
nm 1969,1973,1985 ti i Bc.
Cng cn phi nhc n Di chc Tn
Trung Sn ng k tn v li trc lc
qua i ngy 12 - 3 - 1925, gm 3 vn
kin Quc s di chc (di chc vic
nc), Gia s di chc (di chc vic nh)
v Tr T Nga di th (di th gi Nga
X). Trong bn di chc vic nc, ng
tng kt kinh nghim 40 nm cch
mng, rt ra kt lun l Phi thc tnh
dn chng v lin hp vi cc dn tc i
i bnh ng vi ta trn th gii
cng nhau phn u v a ra li ku
gi Cch mng cha thnh cng, cc
ng ch vn phi gng sc, hy vng
rng ch trng cch mng v ch ngha
cch mng ca ng s c thc hin.
Trong Di chc vic nh, ng ni r tt
c sch v, qun o, nh ca ng u
li cho phu nhn Tng Khnh Linh
lm k nim, yu cu cc con ng k
tha di ch cch mng ca ng. Trong
Th li gi Nga X, ng trnh by r
vic ng thc hin ba chnh sch cch

mng ln, kin tr nim tin vng chc

vo s nghip yu nc chng quc,
by t hy vng hai nc Trung X dt
tay nhau cng tin, ginh ly thng li
trong cuc chin u ln ginh t do cho
cc dn tc b p bc trn th gii. Tn
Trung Sn cn chn thnh ngh Tng
Khnh Linh thay mt ng sang thm
Lin X thc hin di nguyn ca ng.
Di chc ca Tn Trung Sn th hin r
tinh thn cch mng v i yu nc
chng quc v kin tr ba chnh sch
ln ca ng.
n li tiu s v t tng ca nh
yu nc nh cch mng dn ch v i
Tn Trung Sn ca thi cn i Trung
Hoa, chng ta cng thm tha ti sao
Ch tch H Ch Minh lnh t v i ca
cch mng Vit Nam lc sinh thi v
cng khm phc, tng so snh ng vi
Khng T, Gi-su, Cc-Mc, khng nh
rng ch ngha ca bc s Tn Dt Tin
c u im l ph hp vi tnh hnh ca
nc ta v bn thn Ngi t nguyn
lm mt ngi hc tr nh ca cc v y.

ch thch:
(1) Tc qun o Hawai, cn gi l qun o
Sandwich, mt qun o thuc M i
Dng, Trung Bc Thi Bnh Dng, trong
ln nht l o Hawai kh hu n ho
c mnh danh l Lc vin Thi Bnh
Dng, th ph l Hnlulu.
(2) Tn ca t chc ny ly t mt cu trong
sch Lun ng d vn hi hu, d hu ph
nhn (ly vn hp bn, ly bn gp
sc lm iu nhn)
(3) T thng 1 n thng 3 - 1924.