You are on page 1of 10
DONG KINH NGHIA THUC TIE? CAN TU PHUONG DEN VAN HOA TU TUNG ‘4m 1888 vua Déng Khanh ky mét dgo du chuyén Ha Noi, Hai Phong, Da Ning thanh “nhugng dja” cho thye din Phap. Tw 46, Ha Ndi khéng chi 1a tha pha xit Bde Ky, ma con 1A tha phi Lién bang Déng Duong gém 6 xit: Bac Ky, Trung Ky, Nam Kj, Campuchia, Lao va Quang Chéu Loan, La trung tam chinh tri, kinh té, van hoa cia toan Lién bang, Ha Noi déng vai trd cue ky to 1én trong toan b6 ddi séng chinh tri, kinh t& va van héa cha dat nuéc, Moi bién 6 lich eit di8n ra d day déu 6 site lan téa nhanh, c6 anh hudng to Ién dén tién trinh phat trién cha d&t nude n6i riéng va eda Lign bang Déng Dugng néi chung. Nhan dip Dong Kink Nghia Thyc tron mot trim nim, trong luan van nay, tit phitong dién vin héa tu tuéng téi nhin nhan lai sy xudt hign va anh bung cia n6 trong ddi sOng xi hoi Vigt Nam nhing thap kj ddu cla thé ky XX. 1 TU DONG KINH NGHIA THC DEN PHONG TRAO NGHIA THYC Sau khi binh din xong phong trio Can vuong, thyc din Phép voi va bit tay vio khai thée thuge dja nhiim bin rit cia cdi cia xi nay lam gidu cho chinh quée, Cée trung tam chinh tri, kinh té, vin héa cla dat nude, die biét 1A Ha Noi, da b&t déu cb. PHAM XANH" su bién adi. Qué trinh 46 thj hoa Ha Ngi theo huéng Au héa duge bat déu va da thu duige nhiing két qua bude déu, Hinh hai cia mét thanh phS phudng Tay dé dfn hinh thanh véi nhiing tda nha cao ting, nhiing két clu he ting thanh pho hign dai voi nhing duéng phd chay ngang doc theo kiéu ban c. Nam 1902, clu Paul Doumer (cdu Long Bién) néi déi bd séng Héng, da hoan thanh, va cing véi n6, dung edt Ha Noi - Lang Son, Ha N6i - Hai Phing da duge dua vao khai théc. Dén nim 1905, tuyén dudng s&t xuyén Vigt da di téi Vinh (Neh@ An), trén tuyéa dudng sdt Vigt - Dién hanh kkhach bY Hai Phong da dén duge Lao Cai, Cang véi nhéng thay di bude dau bén trong dé nhan thay 46, nhing thanh vién trong céc do&n “khao sat chinh tri” tx Phap vé, 1 chite nhiing cuge dién thuyét Ha Noi, Nam Dinh, Hai Phong, da tung ra nhing lai od d9ng hap d&n va thuyét phuc cho phong trao Duy tan bing nhiing diéu tai nghe mat thy trén dit Phap. Ta hay nghe mét dogn dién thuyét cud éng Trén Tén Binh tai Nam Dinh duge t8 Dang cé ting bdo, sf 799 ra ngay 9-5 1907, trich ding: “GO nude Phép thi ngudi ta trong nghé buén hon nghé lam quan, béi vi nitée think lén, dan dutge sudéng ra thi bdi nha nitdc it, *PGS.TS. Khoa Ljch sit. Trung DHKHXH&NV-DHQGHN Dong Kinh Nghia Thuc - Tiép c§n hi... ma bdi su buén bén nhidu... C6 sy budn thi ngubi cay rupng may cé vige, ngudi the khéo méy 06 cong; ngudi tai khéo méy nghi ra may no mdy kia; hoi nitdc, dién khi déu do 6 su buén ma ra cd; vi buén xe lita mdi chay vin vut; vi budn tdu be mdi xody nude; bubn 1a mét edi hén cia thién ha lam cho mach mau thé gian mély xoay chuyén.. Thap ky ddu tién cha thé ky XX, mot méi trudng x4 hoi méi da hinh thanh, dala thuge dja, nhung da khéc xa véi xf hdi phuong Déng cd truyén. Dé 1a mot phuong thite san xudt véi cung cAch lam an méi, nhiing giai ting xi h6i méi ra ddi. Qué trinh hinh thanh m6i truang xa hoi méi ma chi thé cia n6 1a thj dan, da kéo theo sy hinh thanh mét 16i séng méi, mét nép nghi méi. Cé thé néi, qué trinh Au héa didn ra ngay m6t nhanh, manh 4 cée dd thi, dic bigt 1a cée dé thj cp I nhu Sai Gon, Ha N@i, Hai Phong. D6 chfnh 1A nhitng tién dé quan trong dé tiép nhan va lam nay nd nhing tu tudng mdi mé ma trudc d6 chua c6. Cd nhién, nhiing tién dé d6, mac di duge tao ra bai tac dong cia chuong trinh Khai thée thuge dja cda thye dan Phép, nhung tuyét nhién khéng phai 1a “on hué thye dan”. Véi m@t méi truting xd hdi dang duge Au héa manh mé 6 céc dé thj nhu Ha N@i, lich ait tu tudng Vigt Nam o6 nhiing bude tién gdp. Tai day, xuft hign mét lp nho si yéu nude, thie thai nhu Luong Van Can, Nguy&n Quyén, Nghiém Xuan Quang cing véi nbiing trf thite tan hoe nbu Nguyén Van Vinh, Pham Duy Tén, Trdn Hau Die, Phan Huy Thinh cé kha nang tigp nhan nhiing tu tudng mdi va sin sang dua né vao cuge séng nhim dAn dit dat nuée tién kip trao lutu chung trong khu vue va thé gidi. Nhiing con ngudi thugc hai thé hé tran tr3 véi van nude fy di hop sic lai, lap ra Dong Kink Nghia Thue tai Ha Noi 39 theo mé hinh Kadnh Ung nghla thuc (1) ma Phan Chu Trinh mang tY Nhat Ban vé, Khéi ddu Trung dat tai ngdi nha 86 4, pho Hang Dao, nha é cia gia dinh Cu Luong Van Can, sau ph&t trién sang nha sd 10 cing pho. Trén Dang cé ting bdo, of 797 ra ngay 27-4-1907, 8 mye Tin vén Ha Noi c6 dua tin vé Dong Kinh Nghia Thue nhut sau: “Gi pho hang Dao 86 thit mudi, may ong etl, Ong ti cing mdy ong dé c6 md ra mét trang Tan hoc dé day theo hoc thite tan nghi nha nude. Trang dy dong nguvi hoc ldm, Ching t0i 05 xin phép véi ong su trudng trang dy la Ong ct? Can, thi Ngai cb long t6t ma moi ching t6i vde thaim trudng. ‘Triting hoc réng lém ma hoc tro ed ngay cd dém ude dén 400 nguiti, phén ra thanh nhiéu Idp: lép thi dé cdc éng eit, 6ng ti hoe chit Phép, ldp thi dé nhitng éng lau chit Phép hoe chit Nho; ldp nguai nhdn, lap tré con, trang con trai, trang con gdi thit bac phén minh lim. Cac 6ng gido la nguiti 06 long t6t dé day gitp khong c6 Itong. Dey chit Ty thi ching t0i thy 6ng Trén Hitu Dite, ong Phan Huy Think, day chit Nho thi 6ng Nguyén Quyén, ong ti Phung, con nhiéy Ong nite chting toi chita bist ten”. ‘Ti doan van trén cung cp cho ching ta nhiing théng tin quan trong sau dAy: - Trung duge lap ra theo Nghj dinh cdi céch gido duc 4 Bde Kj ra ngay 16 thang 1 n&m 1906, + Trung duge phan thanh nhiéu lép tay theo Ita tudi (ngudi Ién, tré con), tay theo sii (con trai, con gai), tay theo trinh 46 (I6p danh cho nhiing nho si hgc chit Php, 16p danh cho nhitng ngudi lau cha Phép hye chi Nho, cfc em chua biét chit Nho, chit Phép thi theo hoe chit Quée nga), - Hoc ca ngay, cd dém, 40 - Ngudi day khéng c6 long, ngudi hoc khong mét tién, truéng lam vic nghia. - Mét mé hinh trugng hoe thich hgp voi ho&n cdnh d&t nutéc Iie dé vi thé ma trong mOt thdi gian ngfn, sau hon mét thing Khai truing, Déng Kink Nghia Thue da thu huit duge gén 400 ngudi theo hoc. Dong Kinh Nghia Thue voi phuong phép day va hoe méi, véi néi dung gidng day méi Ishéng chi thu hit sf lugng 1én hoe sinh 3 nhiéu 46 tudi khée nhau t6i trugng, ma edn Jan téa nhanh chéng. Dang of ting bdo, 6 822, ngay 17-10-1907 dua tin c6 2 phy nf tit Nam Djnh dén tan trudng xin duge gép site: “Chi em chiing toi thy cde Ngai o6 ma ra nit hoc, xa nay ching t0i cing dé lo ling vige dy lim, nhung phén dan ba con di khé lap Hoi md triting, ma. citing chua dam tin h6i ndo ma ddm vdo day, nay nghe thy ede ngai la nhitng ngudi tudi tée va tik 16, udy chi em chiing t6i ri nhau wde duge mutgi ngudi, thong chit Phdp ciing c6, thong chit Nho cling 06, tai cde nghé nit céng ciing 6, uéy xin cde ngai cho chi em ching t6i * dén gitip Thue”. Trén binh dign vin héa, Dong Kinh Nghia Thuc - mét m6 hinh gido duc tu thue méi ly ch@ Quée ngit lam phvtong tidn gidng day cha yéu, coi trong thyc hoe, gin hoc vi hanh, két hgp gidng day trén lép véi sinh hoat ngoai lép (dién thuyét, binh vin)... M6 hinh gidéo dyc nay vita k& thita nhiing gid tri vin héa truyén thong, vita tiép nhan nhing gid tri vin héa phuong ‘Tay, hign dai méi du nh&p vao nude ta. M6 hinh giéo dyc d6 thich hgp véi hoan cénh ljch sit dt nuéc nh@ng nim ddu thé ky XX Khi ma nén Nho hoc (Cyu hoe) dang suy tan, nhung chua chét hAn (kj thi Hugng cuéi cing ndm 1916, ky thi H6i cudi cing n&m 1919), con nén gido dye Phap-Viet Rghién cau Lich sir. 36 8.2007 (Tan hoe) dang buée di nhiéing buée ddu tién tit edi eich giéo dye ldn thit nhat cia Paul Bert cin cha dutge khdng dinh, nhung sém muén 1a 4é phyc vy ché 46 thye dén, di nguge v6i Igi fch dan t6c. Cong phai nhéin manh ring, 3 buéi giao thai 46, Dong Kink Nghia Thuc 1a m6t I6i di kha di hop ly trong chi trudng vin héa cia thye dfn Phép ngay sau khi hoan thanh xim hige vi trang nuéc ta bing hai chudi hanh dong ké tip nhau - day lai din anh hudng van hoa Trung Hoa ra khéi dt Vigt va Ip vao khoang trong dé 1a vin h6a phuong Tay, truée hét la vin héa Phap. Va di nhién, suf Tya chon mé hinh hgp ly 46 da tgo ra mot phan ting day chuyén tfch eye tite thi trong xd h@i duong thai. Khi Dong Kinh Nghia Thue méi khai gidng, Giém hoc Nguyén Quyén da ting néi: “Ching t6i 1¢p Dong Kinh Nghia thuc 6 Ha Noi la c6t thit nghi¢m. Néu thay thanh higu thi trong ft lau, 4 méi ky Trung, Nam, Bac 68 c6 mét dai hoc dudng nhu thé, rdi tinh lin Min vé sau, méi tinh, méi pha, huyén cing c6 mét Déng Kinh Nghia thye nia” (2). Di nhién khéng phai dgi lau. Ching ta e6 thé khdo sat duge etic lan téa nhanh ch6ng cia hign tugng nay qua Phong trao Nghia thuc dién ra 6i néi khdp cdc tinh Béc Ky va Trung Ky, bat ddu ti tu tuéng khai dan trf eda Phan Chu Trinh va tY hai trung tam 1a Dong Kink Nghia Thuc 4 Ha Noi va cée truing hoc 6 Quang Nam, qué 6ng. ‘Tit trung tam Ha Noi, Dong Kinh Nghia Thue gay ting vang lén, lan tda nhanh, 16i cudn nhiing nha nho yéu nude thie thai vao phong trao mé trudng hoc 4 cac tinh chfu thé s6ng Héng va ving Thanh - Nghé. Trén céc trang Dai Nam Déng van mhat bdo tx thang 38-1907, tite la tY khi Dong Kink Nghia Thue chinh thite khai truong, nhuing chuia 06 gidy phép, thudng xuyén xudt hién Dong Kinh Rghla Thyc ~ Tiép cén hr... nhiing théng tin vé viée thanh lap cdc trudng hoe 6 céc dja phutong quanh Ha Noi nhu lang Déng Tc, téng Kim Lién, lang Quang Sin, huyén My Léec va die bigt 1a dang nhiing théng tin chi tiét vé viée khénh thanh hai trutng Mai Lém Nghia thuc va Ngoc Xuyén Nghia thue. Dei Nam Ding Van nhat béo duge Dong Kink Nghia Thuc mua lai va dit tén méi la Dang Cé Tang Bao, dua tin vé vige nhitng vin than hao mye trong lang Hoang Mai, huyén Hoan Long, Ha N6i hop nhau Iai, quén g6p tién bac (3), lap trutng dat tén 1a Mai Lam Nghia thuc. Ngay 10-8-1907 Thong sit Bée Ky da duyét diéu 1g cha nha trutng (4), dua tin khénh thanh trudng “cé mdi cée quan ‘Tay, quan ta, my Ong trudng héi hoe, cae 6ng Phan, éng Ky, va cdc than hao dén dé chiing kign cho HGi déng 1m” (5) va dang toan vin Din vin khanh thanh Mai Lam Nghia Thuc cha Phé.Cha Héi, cha éng Bouzat, dai dign Pha Thong sit B&e Ky va cia Ong DS Th4n, nghj vién hat Hoan Long. ‘Trong Dién van cla Phé Cha Héi c6 dogn: “H6i nay lap ra la chi: ¥ dé dey dé cde con em trong lang, cit theo nhu Tan nghj vé vige hoc ma Nha nude da dink, trude la cho dude phé théng chit Quée ngiz, chit Nho, chit Phdp, sau 1a cho duge hoc t6p Idy ede Ay nghé, todn phdp, dia du va héa hoc bén Thai tay... Béi trong hat Béc Ky ta nhiéu x6 khai trutng hoe theo tan thite réi, ma lang néo chia 06 triting thi cting dé duong luc duc dat huong su cd, cho nén may anh em chiing t6i trom nghi rang: lang minh 6 tiép gidp thanh phé Ha Néi, la kinh 46 Bde Ky va khinh dé cd Déng Duong, ma khong lo nghi vdo vige hoc hank cho duge vdn mink ra, thi sg ngdy sau phdi dén hen khong duoc béng anh em d cdc xd khdc...” (6). © a Tiép d6, ddu thang 10-1907, 6ng Pham ‘Trudng Vi, xé Ngoc Xuyén, téng Phic Long, huyén Hoan Long bé tién nha, lp Ngoe Xuyén Nghia thuc vi nghi ring “lang chiing t0i d céch Hé N6i c6 m6t-quang dutng ma Iai khong noi theo ede quan & ngodi ay, thie réng mang tiéng vdi cde dan khéc la minh ciing & canh dat Thing Long ma khong hon rig ri duge chit ndo... cing chi c6t cho tré dita ndo ciing thing duge chit quée ngit la tiéng t6 tien minh dé Iai cho, song réi doc m6t vai quyén sdch day Gn day 6, tha cha kinh me, yéu anh em, vd mén lang nude, biét nhdn lén phdi ob nghé mdi ddng s6ng 3 tran gian...” (1). Cat nhu thé, Dong Kink Nghia Thyuc nbu ting lanh, lan téa nhanh khép c&e tinh ving chau thé s6ng Héng nhu Ha Déng, Son Tay, Béc Ninh, Hung Yén, Hai Duong sang Théi Binh, Nam Dinh. Tai Ha Déng, qué hytong eda nhiing efing l4p vitn Dong Kinh Nghia Thuc, di khai einh nhing Nghia thye thén Canh, Tay M8 (Hoai Dic), § Tan H@i an Phugng). Tai Bac Ninh e6 Nghia thye é lang Dinh Xuyén. Tai Hung Yén xuft hign nhiing Nghia thy nhé 4 cae huygn Van Giang, Yén My. Tai Hai Ditong, do ti’p thu duge nhing ty tuing Duy tan cia Déng Kinh Nghia thye, ‘nhiéu nha nho yéu nuée da dimg lén tuyén truyén cé d6ng cho chi truong canh tan d&t nuée, Tai lang Ta X4, huyén Nam Sach 4& hinh thinh mét héi doe séch béo, binh vin tho yéu nuée cha Déng Kinh Nghia Thue hoat dng bén canh mét sf tridng” (8). Tai Thai Binh, qué hwong cia nhing sfng lap vién Déng Kinh Nghia thyc, phong trdo Nghia thyc duge day lén kh& 06m & cfc huyén Kigén Xuong, Tién Hai, Déng Hung, Quynh Phy, Hung Ha. Chang han, 4 x4 An Lae thuge huyén Quynh Phy phong trio phat trién manh mé dén néi nhang ngudi dting du di sogn mot Ban Huong uée méi gém 24 diéu cdi lvong huong tye, khée vio bia 44 dat 4 dinh lang, dén nay vin edn @). Phong trdo Nghia thuc lan d&n céc tinh Bae Trung Kj nhu Thanh Héa, Nghé An, Ha Tinh. Trén dt Nghé An néi tiéng 06 truang V6 Lit, huyén Thanh Chudng cé nhiing ngudi thdy ndi tiéng nhu Phé bang Dang Nguyén Céin, Tigh of Ngé Dite Ké day hoe nén da thu hit nhiéu thanh nién wu ti tit cée huygn Thanh Chuong, Nam Dan, Hung Nguyén, Huong Son, Bite Tho lui t6i hoc tap. O Ha Tinh néi tiéng hon cf 1a trutng Phong Phi, huyén Thach Ha, noi té tyu khéng chi hoc trd trong huyén, ma con 18 noi lui 61 hge hanh cda nam ni thanh ni¢n yéu nuée tit cée huyén khée nhu Can Lfe, Cém Xuyén va Ky Anh. Tai trung tim Quang Nam, qué hung eda nhiing nha khai sang nhu Phan Chu Trinh, Trén Quy Cap, Huynh Thite Khéng vige mé trutng hoc vita 1a phutong tién va cfing 1a myc dich cua chi truong khai din tri cha céc éng. Vi thé, Quang Nam trd thanh mét trung tam manh sau Ha N@i, c6 tdm anh hudng rong lén va atte lan téa nhanh khdp cée tinh Nam Trung Ky. Theo che tac gid cudn Lich st Viet Nam 1897- 1918, dén ném 1908 trén dt Quang Nam 4& 06 40 trudng hoo, trong dé, néi tiéng nhét 1a cae truéng Dién Phong, Phuée Binh va Phi Lam. ‘Trudng Dién Phong ndi tiéng khéng chi bai e6 doi nga thdy giéo cé uy tin, tam buyét gidng day nhu Trén Quy Cap, Phan ‘Thc Duyén, Mai Dj, Phan Thanh Tai, ma con canh n6 da tig tén tai mot hoi budn 16n mang tén Thuong hdi Dién Phong, ‘Tritgng c6 khodng 200 hoc sinh hoc tap. ‘Trudng da ding bang den, phén tring trong lép hoc. Ngodi hoc tp trén lép, ‘Trudng da t6 chite nhiing budi dién thuyét Rghien ciry Lich sit, 56 8.2007 va hOi thdo thu hut moi ngudi téi dy, dc bigt 1a cdc vj khoa bang. ‘Tring Phuée Binh Qué Son, mét dja diém thugn Igi thu but hoc trd d&n hoe. Giém déc trudng 1a éng Trdn Hoanh, mét nh&n vién mé than N6ng Sen bé vé. Trudng n6i tiéng bai tai ligu hoc tap phat cho hoc trd dug in &n theo phitong phap thach ban. ‘Trutmg Phu Lam, huygn Tién Phuée néi ting bai c6 lép hge gianh cho con géi va hai 6 gido. Trudng 6 hon 100 hoc tré, do Lé Co, anh em con cd con cau vi Phan Chu ‘Trinh, sing lap va méi nhitng ngudi biét chi Phép va chi Quéc nga vé day. Cang vdi md trudng hoe, 6ng edn 18p Thuong hoi binh dan chuyén buén bén tap hod, lap néng doan tréng qué, tiéu, ché, ma 1d ren, xudng gdm, xudng méc. Vi thé ma Phi L&m, theo cy Huynh Thue Khang, t¥ mot Jang qué son cing thiy tn, dudng 64 cdch tré, u tich, qué mia bing trd thanh mét noi khai thong vui vé, khéng nhing dan lang va ln c§n tin phye, ma ngudi xa, nhat 1a ngudi da ném mi du héa di ngang qua tinh Quang Nam, cing gdng lén lang Phi Lam ma xem viéc lam ciia mét dng ly (10). ‘Tu trung tam Quang Nam, phong trao mé trudng hoc lan vé phia Nam, truée tién 14 Quang Ngai va diém cuéi 1a Binh Thuan, méanh dat cudi cing cia xit bao hd cha thyc dan Phép 6 nhiing d&u én sfu dam cha Phong trao Nghia Thye. Tai Quang Ngai trudng hoc 16n nhét duge mé tai lang Song ‘ich, huygn Son Tinh, do cit nhan Nguyén Dinh Quang chi tri. Trudng tap hgp Khodng 180 hoe sinh, hgc vao budi téi. Tai Phan Thiét, tinh Binh Thuan, noi hdi ty nhitng nha Nho khf tiét tir dét Déng Nai trong phong trao Ty dja cudi thé ky truée, trong a6 c6 gia dinh Nguyén Thong. Diu thé ky XX, hai anh em Nguyén Trong Léi, Nguyén Quy Anh, con Nguyén Théng cing Dong Kinh Rghla Thuc ~ Tiép cn hi... v6i nhiing nha Nho thie thdi khac lap Céng ty Lién Thanh san xuft va buén ban nuée mim. Lam &n 6 lai, Cong ty md truéng Dyc Thanh, d&t tai Ngoa Du Sao trude day cia Nguyén Théng. Trudng kch6ng chi thu hat hoc sinh trong ving, ma ca tit Nam Ky thuée dja ra hoc. Ro rang, ti hai trung tam Ha NGi va Quang Nam, Phong trao Nghia thye nh nhiing dgt s6ng manh 16i cudn nhitng ngudi triin tré véi van nude gia nh§p vao trao luu chung hic bay gid - khai din tri, mgt khdi diém 40i méi tu duy - hanh dng du thé kj truée ma chting téi ef gdng roi sang phn tiép dudi day. IL DONG KINH NGHIA THYC - TRUNG TAM TRUYEN BA TU TUONG MOI Nhu chung ta déu biét, trong co cfu t8 chite cha trudng, Dong Kinh Nghia Thue lap ra 4 ban, trong d6 ¢6 Ban Tu thi. Ban Tu thu duge phan thanh hai nhém bién soan va dich thugt, ¢6 nhiém vy bién soan va xufft ban sAch giéo khoa, tai li¢u hoc tap cho hge sinh va tai ligu quang bé cho nha trutng. Trén thyc té, Trutng chi tén tai duige 9 théng, nhung da bién scan va xuft ban hang chye dau sfch, trong d6 c6 nhiing cudn 6 gid tri, tré thanh nhing cudn séch cdm nang cia mét thdi. Céc &n phdm cha Déng Kinh Nghia thuc hp din ban doc béi mOt 1ég6 dep, bat mat théi d6 vé mét thiéu nién nang trén vai qua dia cfu va c6 nhiing &n phim ban rét chay nhu Van minh tan hoc séch (1904), Tan dinh lun ly gido khoa (1907), Qué dan déc bin (1907), Quée viin tap dc (1907), Nam quée dja du, Nam quét vi nhén truyén va sich chit Quée ngi duge’bién soan theo thé tho luc bat nhu Bai ca dia du ud lich si nude nha, Kéu én nude (Phan Chu Trinh), Phen ney edit t6c di tu (Nguyén Quyén), Nam hdi b6 than a ca (hay cdn c6 hai tén goi khéc la A tA ca, Dé tink quée dan ca) cud Phan BOi Chau, Thiét tién ca cud Nguyén Phan Lang... hole sfch djch ty chit Han nhu Trung Quée tan gido khoa thu, Hai ngogi huyét thy cha Phan Boi Chau, Ddu Phap chink phi th cia Phan Chu Trinh, Céo Ad /éu vin... Trong Thu vign cha Trudng cé nhiéu Tan thu ti Trung Quéc va Nhat Ban nhu Trung Quée hon, Van quée sit ky, Doanh hoan chi luge, Nhét ban tam thép nién duy tan att. Véi viée xust ban mét loat séch giéo khoa va tai ligu quang bé nhu dé néu d trén, Dong Kinh Nghia thuc thy sy nhanh chéng trd thanh mt trung tam truyén ba tu tudng méi cia dit née thdi 46, Do khuén khé han ché cia ludn van khéng thé ndo dé cp dén t&t c& nhiing van dé thugc linh vue tu tuéng ma nba trutng dA dt ra, ching t6i chi xin ditng lai 6 mot 06 véin dé mA chiing t6i cho 14 quan trong, cét 16i nhiit, edi bd duge “ving kim c6 tu tudng” bity lau tr6i bude ho, lam thay déi tu duy - hanh dng cia chinh ho va thé hé tiép theo. Lap trudng hoe méi, ete nha sang lap Dong Kinh Nghia thuc truée tién tuyén chién véi nén cytu hoc Iy van ech ch? Han va khoa cit 1am nén tang, chi dao tao mét Jogi nghé duy nhd&t - nghé lam quan, khong hé quan tam dén nghé nghigp nao khac. Cang véi viée cde éng lén an khoa cit 1 ngc doc, béi 16, theo cée Ong, “trudng hoe nue ta ly khoa ct lam mye dich, cho nén khéng phai ai cing ¢6 chf trd thanh cong khanh dai phu, nhung mac da dét dae thi chf vin 6 ché céng khanh dai phu. Vay nén, ho ett cdm dau, cdim 6 doc nhitng cudn sich trong réng, khéng thiét thye, kién thie thiéu thdn, Hoc xong di thi, hofe mong 4 ché van hay, hoac sao chép nhitng 1di ca rich”, Réi cde 6ng da Ién tigng: “Chung ta phai cim ghét, dau dén vi tinh trang 46, od khong dé thiéu nién ching ta nhiém lay céi noe dée sy nila. Khoa cit va nha trutng 1a hai c4i d6i lap nhau, khong thé cing tén tai, s6m hay mugn cing phai bé di” (11). Lap vao ché tring d6, cdc éng da lap mot trudng hoc méi ly vite day chi, day lam ngudi va gin vdi thyc tign lam nén tang, lya chon chit Quéc ngi 1am phuong tign gidng dey. Trong Vin minh tén hoc adch duge xem nhu Cuong linh hanh déng cia ‘Trung dé khdng dinh: “Ngudi trong nuée di hoc nén ly chit Quée ng 1am phytong tign dé trong mét thdi gian vai thang, dan ba, tré con déu biét cha, va nguai ta c6 thé dang chit Quéc ngii dé ghi viée dai xua va chép vige ddi nay... D6 thye 1a bude déu tién dé mé mang tri khon vay...” bii, theo ede cy, ch Hén qué Ia edi hang rao hiém chin ngang duéng vin minh, lam cho ké di hgc méi lung, tén biét bao com gao méi dang duge chd. Khi ding duge chi thi tran da nhin, hing dé cong, vi ndi dai mai mot dai, hoe ef déu cao xa qué. Chi tham chit hai lam cho ai m6 d&n cing phai quén cd vie thuting ddi nay, dé hoc vige déi xua, Adi xua thue chét réi, thyc xa rdi (12), Phdi néi thém ring, chi Quée ngi 1a sin phém sang tao gén lién véi lich oi truyén ba dao Kito cia cdc gido si ngvdi Bé, ngudi Ph&p vao nita déu thé ky XVII va chi duge phé bién phéin nao trén déit Nam Kj khi xust hién to Gia Dink béo cha Trtong Vinh Ky nim 1865, nhung dn khi Dong Kinh Nghia Thye xem nhu Aén cud nude thi n6 méi duge phd bign rong trén quy mé toan quéc. Ty d6, trong tigng Viet thay xudt hign nhiing khéi nigm, nhdng thuat ng? méi nut tritu tong, cu thé, och mang, canh tranh, kinh t€, dai céng nghigp, tu ban, ngan hang, chiét khGu ngén hang, tréi phiéu, héi phiéu, séc, cong ty... Hién tugng 46 ngay cang phé bién va d6 chinh 1a mot Rghién citu Lich sir, 36 8.2007 trong nhing con duéng lam phong phi thém kho tang tiéng Viét chung ta. Déng Kinh Nghia Thyc chi trutong trude hét tao ra mOt lép ngudi hitu dyng, vi thé trong chuong trinh dao tao cia minh, ngoai vige chi trong cung cp kién thie phd thong cho quée dan, nha trudng huGng t6i viée dao tao thie nghiép. Trong Thiét tién ca néi tiag thdi 46, Nguyén Phan Lang da chim phé nén gido duc nuéc ta phai tgo ra nhitng ngudi biét ché thuy tinh, biét dtic sft, luyén déng. C6 kign thite sau rong vé dién, vé co khf, ché tao duge tau thiy, biét nghé buén ban... va 6ng cho ring he nhu vay méi thye aut khong “phy cong di hoc. Thé méi la cdi 60 udn minh”, Khong ditng lai 6 46, Déng Kinh Nghia Thue cin huéng t6i myc dfch cao ca hon 1a rén dic mét thé hé ngudi Viet Nam biét nang niu, quy trong nhiing giA tri truyén théng vinh hang cia dét nude, mA truéc hét 1a léng yéu nude vA long ty hao dan téc. Trong 18i Twa cudn Nam quéc dja dy, tae gid Luong Tréc Dam da néi ro: “Nguii nvée ta khéng thé khéng yéu nude minh. Mugn yéu nuiée khong thé khong biét evdng we, hinh thé, phan khu, phong tye, chinh trj, khf hau, thé nghi cha nvéc minh... Va muOn thé, truée hét xin hay doc dia du cia nude minh...”. Hoe trong mét bai day sit nuéc nha, Pham Tu Truc da vist: “Gidng ta chang ging moi Dong ta chéing phai hen. Bach Dang pha quan Nguyen, Chi Lang du6i tudng Minh. Céng rén cén ga nha, Ngubi xua rat khinh bi Trén binh dign tu tuéng, din dénh déu tién ma cée nba sang lap Dong Kinh Nghia Thyc hung téi 1a thuyét thién ménh cia Nho giéo, bing cach dé cao sy sing tgo, cht Bong Kinh Rghla Thuc - Tiép c&n ti... tién thi, sy canh tranh, tic la khing dinh “céi ti" cha ting con ngudi trong sy né ye chung cla nguéi dan Viét Nam ta. Trong Quée dan déc ban c6 bai Tin véo ménh trdi Ja sai, tac gid da viét: “Ngay nay chi riéng c4i thuy&t ménh trdi cfing di lam edn tr ¥ chi canh tranh cia qué dan ta... Thdi budi nay 1a théi buéi dai canh tranh, canh tranh vé hoc thuat, canh tranh vé céng nghiép, khong m&t nao 1A khéng canh tranh, dau phai chi canh tranh vé dat dai, lanh thé ma ; théi! Canh tranh véi mGt nvéc, canh tranh cing nhiéu nuée, canh tranh véi ngudi cing 1a canh tranh véi tréi. Manh duge, yéu thua, lai lai mgt bude 1a chét, khéng cn dt dat chan nifa... Biét gift vé sinh, tudi tho truée kia tha'p, ngay nay cao. C6 ké hogeh phéng déi kém thi ngay true lut gi, han han nhiéu ngay nay it. Dau phai tai trdi, va khong thé thang duge trai” (13). Dén tién cong tha hai nhim vao thuyét trung quan, Bai Bén vé vue trong Quée dén déc ban c6 viét: “Dan thai truéc thi xem vua 1a 6ng chi cha nuée ma minh 1a day t6 phai theo ménh lénh cia 6ng chi ma hdu ha. Cho nén quyén ctia vua rat to, Ngay nay dfn chi xem vua 1a dai biéu, vua phi theo nguyén vong cha dan ma thi hanh chinh sy. Cho nén quyén cia vua rét nhe... Phai nghi ring dan 14 gée cia nuéc, khéng thé bit ép din theo ¥ muén cia minh, ching phai chi Khdng bao nguge mA théi. Pham nhiing quyén Igi ma dan duge hutng thi phi theo chitng mye ma cho dan hudng. Ma dén thi khéng thé bang quan, chinh thé khéng thé tay tign. Tén quén i quée, 1am tron chite phan cua dan. D6 14 céi dao quén dan lvdng toan”. Qua dogn trich din trén, tae gid muén dua dén cho ngudi doc hiéu biét vé gidi han trach nhiém cia vua va dan, diéu 6 cing c6 nghia 1A khong cdn dat cho moi hanh vi “trung quén md quéng” nia. as Don tign cong thit ba 1 phé phén nhiing théi hu, tye xifu. Trong Quée udn tap dfc 6 bon bai hét Ran ngubdi dn thuée phign, Rin nguvi uéng ritgu, Ran ngudi dénh bac, Ran ngudi mé géi, Trong bai hat rn ngudi in thu6e phign 6 doan: Nghién thu6c phign that la thim nhye Ay Angls liu dc cho ta ‘Tu An 40 dén Trung Hoa Acchéu khé hai biét 1a xiét bao... Kia gutong tay ligp r6 mudi Sao cdn mé mén dn choi néi gi? Di biét dai, dei thi phai déi, Cue duy tan dugng h@i thanh nién, Lam cho 75 mat nh&n hoan, Lo 1a dng digu ban dén lam chi? Va cudi cing, nhiing nha Nho efp tién 48 ding cdm chi ra va phé phén nhitng cin nguyén tu tudng lam cho nuée nha lac hau, yéu han nén roi vao vong n6 1g ngogi bang. Diéu nay duge thé hign rd nét nhét trong Vén minh tan hoc sdch: “Mot 1a khdi d céi dim ngi ha ngosi di, khéng thém héi dén chfnh thudt va ky nang cha née khéc. Hai la khdi 6 chi diém quy dgo vuong, khinh dgo bé, khong them gidng d&n c&i hoc pha cudng co xdo cia nifée ngoai. Ba 1a Ihdi 3 c&i diém cho xva la phai nay la qudy, khong chju xem xét kién thie va nhiing sif suy nghi ban ludn cha ngvdi sau. Bon 1a khdi d cdi diém trong quan va khinh dén, khéng ké d&n tinh hinh hay dé & chén hugng thén” (14). Dé khdc phye tinh trang d6 Vain minh tn hoe adch 8 dé ra 6 gidi phap. C6 thé néi, cfc nha Nho yéu nude thite thai déu thé ky XX da lam duge efi vide truée dé chua ai lam 1A h6 hao déi mdi, ma trude hét 1A d6i méi tu duy, dénh manh vao ling ty 4i dan tfc cha _ I6p nho sf dang tréin trd v6i van nude. ‘Ty déi méi tu duy din dén déi méi trong hanh dng. N6i mt céch khée, “vong kim ¢8 tu tuéng” trén déu ho duge cdi bé thi hanh dong cia ho cing khong dat hon, méi lp hon. Cuge van dgng cai céch trén binh dign vin héa da di vao cuge sing véi vige che nha nho ty minh c&t bé “btfi t6 ct hanh” trén ddu minh nhit mgt hanh dng mang tinh efch mang, An van theo thdi trang phuong Tay... Dic biét, trong lich eit nuée ta xudt hign mot phong trio c6 cai tén ngo nghinh “Céo quan vé di buén”, mot nghé ma chinh ho mdi day vin cdn khinh thj, tao nén mt nga dudng din t6i su xudt hién lép doanh nghiép ddu tién. Trén Dang cd ting bdo 66 ra ngay 1-8- 1907, Nghiém Kuan Quang néi ro ly do ma Ong quyét dinh ty bé chite An sat tinh Lang Son vé lap hang buén Quang Hop fch 3 HA N6i nhu sau: “Biét bao nhiéu 1a dau, 1a dén, 1a vai... 1& dé van minh cée nuée vin chd vao nude minh... dé cho higu khach (Hoa kiéu) mua di ban lai dé thau cho hét tién bac cda ta. Chét néi, cd nude khong c6 mot cita hang nao Ién, xing thg nado déng, ngudi trong nuéc thi khéng c6 nghé nghiép gi ma trong chy duge. May musi trigu ngudi nhung nhuic ma chi khut khu trong mong vao mgt {t rugng ca choén choén, méi mot ngudi chua lam thi mudi ngudi da chye an, nhé nao dén nim mat mda ma cha chét d6i”. ‘Ty phong trao céo quan dé ma xust hign CHU THICH (). Khanh Ung Nghia Thye (Keio - Gijuku) do Phiic Trach Dy Ct sng lép, lic du chi vai lép day ting Ha Lan, tifng Anh. Nam 1868, eu khi tham quan Au, My v6, 6ng cdi t6 nha trutng day kién thite méi, Nam 1874, truting di ob mét 96 lép tiéu hoe va ‘trang hoe, Ném 1890, v6i ay ofng thc cud cfc gido aut ‘Dai hoe Harvard (Hoa Ky), Trudng Rghien ciru Lich sik. 36 8.2007 mt loat higp hdi edn xudt-buén ban trén khip cA nuéc véi sy chung sic, gép vén cia lép nho ef thite théi: Héng Tan Hung, Dong ‘Thanh Xuong, Déng Lei TE, Quang Hyp {ch (Ha N6i), Cong ty dét chiéu Nam Phong (Thai Binh), Triéu Duong thuong quén (Vinh), Quang Nam hiép thuong cong ty, Céng ty Phugng Lau (Quéng Nam), Cong ty Lién ‘Thanh (Phan Thiét), Nam Déng Huong (Sai Gdn), Minh Tam Céng nghé xé (Cain Tho)... ‘Moi cuge cfich mang theo ding ngbia cia n6 thudng bét nguén tir dja hat vin héa-tue tudng. Dong Kinh Nghia Thye khdi ngudn ti dja hat vin héa-tu ting va dé lam duige nhiéu vig to lén va cin ban trén dia hat d6, nim ngoai chi dich cha thye dan Phép khi cho phép mé trutng ny. Vi thé, nha tring bj dong cita vao cuéi nim 1907, sau 9 thang hogt dong edi ndi va o6 higu qua. Tiée ring, Dong Kinh Nghia Thue khong tén tai du hon nia dé ta 06 thé chimg kién myc tigu ma Nha trudng dat ti nhu Trugng phing Gido va Nguy8n Quyén da vach ra: “Duy c6 l6p trung hoe va dai hoe thi hge chit Phap, chit Han, cén ti tigu hoe trd xudng, bét ett nam ni déu hoc Quée ngi. Nhung lép trén lp dudi cing vay, chi e&t hoc dé lam ngudi, chit khéng hoe 16i tix chuong kthoa ct 18 efi di dc ngay xua cn lai, hic bay gid ching t6i ghét 1m”, Song chitng dy cing 4a di cho ching ta phan doan vé dung di nvéc bude cha n6. md cdc lép dai hoc. Nam 1891 05 thém nhing lép ban dém chuyén day cde mOn thuong mai va tit mim 1905 trudng 44 06 6 chuyén ban: kinh té, kinh doanh, ¢hinh tr), php lust, vin chuong, Nhu vy, Khénh Ung Nghia thyc vio thai diém Phan Bgi Chéu va Phan Chu Trinh tdi tham quan, hoe hii, 14 mgt trudng hye da efip, da nginh, (Nem tifp trang 62) CHU THICH (1). Pham T&t Dong: Chuung trinhk bhoa hoc xa ‘Gi. Dé tai Khoa hge x hoi 03-09, n&im 1999, tr. 5. @). Theo Héi ky Cude doi t6i cia ba DS Dinh ‘Thign. Liu tai Phong tt ligu Bao tang Hé Chi Mink. Don vj bdo quan #& H26, tr. 11, (@). BO Tai chinh: “Nha mdy in tién du tien etia chink quyén eich mang tgi Khu di tich dén dién Chi Né - Hod binh” (Tai ligu tham khéo), Ha NOi, 12-2006, tr. 14. @), (1), Hé ChE Mink toan tip, tap 4 (1945- 1946). Nab. Chinh tri Quée gia, Ha N@i, 2000, tr. 4,17, (). Van Tyo, Furuta Motoo (chi bién): Nan déi nam. 1945 0 Vigt Nam - nhiing ching tich lich att. Nxb. Khoa hoc x6 hgi, Ha Noi, 2005, tr. 696. (©). Theo Bho Citu quée ngay 4 va 6-1-1948. (7). Nguyén Kién Giang: Viet Nam nam ddu tién sau Caich mang théng Tam. Nxb. Sy that, HA Rghién cihu Lich sik, 36 8.2007 (®, (10). Béo edo thanh tich vé cong tde Tai chink trong 8 niim khdng chign (1946 . 1954) cba BO Tai chinh. Tai ligu liu tr@ tei Trung tim Tatu ‘rd Quéc gia II, phong Pha Tha tung, hé sd sf 2072. (®). Archimedes L.A. Patty: Why Viet Nam (Tai sao Vigt Nam). Nxb Da Ning, 2000, tr. 644. (22). Dao Van Si. “Chuyén 60 ndim trite Té néy mdi ké", Bio Quén déi Nhdn dan, Xuén Binh ‘Tutt 2006. (18). Viee Nam Dan quée Cong bdo ngdy 19-1- 1946, (14). David Marr, Vietnam 1945. The Quest for Power. University of California Press, p. 551. (15). Din theo Dang Phong (chi bin): Kink t& Viet Nam 1945-2000, Tp I, 1946-1954, Nub. Khoa hoe x hoi, Ha Noi, 2002, tr. 218. (16), Lé Van Hitn: Nat ky eda mot B¢ tring, t4p I. Nxb. Da Ning, 1996, tr. 42. BONG KWH NCHA THUC - TIEP CAN TU PHONG OLN... (2). Nguyén Hign Lé, Dong Kinh Nghie Thue. Nab. La Bi, Sai Gdn, 1968, tr. 22. (@. Dang 06 ting bdo, 96 816 ra nghy 6-9-1907. (4), ©), Déing 06 ting bdo, 06 820 ra ngdy 3-10- 1907, ©). Dang of tang bdo, 96 821 ra ngay 10-10- 1907, (2, Dang 66 ting bdo, 66 822, ra nghy 17-10- 1907, (®). Lich si Viet Nam 1879-1918, Nxb. khoa hoc xa hoi, HA NOi, 1999, tr. 184. (Tigp theo trang 46) (Q). Lich ot Viet Nam, edd, tr. 186. (20). NguyEn Vin Kufn, Phong trto duy tan. Nab, La b6i, S&i Gon, 1970, tr, 229, (11). Van tho Dong Kink Nghia Thue, Nab Vin ‘hoa, Ha NOi, 1997, tr. 74. (12). Ding co’ ting bdo, aS ra ngiy 28-3-1907. (03). Vin tho Dong Kink Nghia Thue. 8dd, tr. 62-63. (4). Van mink tn hoe sdch. In trong Van tha yeu nutde vd eich mang ddu thé’ ky XX (1900-1930), Nxb. Vin hoe, Ha Noi, 1976, tr. 637.

You might also like