Nghin cu Tn gio.

S 4 - 2003

44

Hi on Cng gio - lch s v hin ti

Nguyn Hng Dng(*)
i on Cng gio xut hin

mt s h nh: o c B ni

nc ta hng th k nay vi

Carml (thi gian khong gia th

qu trnh hnh thnh, tn ti v pht

k XIX); h Li Tim c Cha Gisu

trin phc tp. C th phn chia

thnh lp do Th chung ca Gim

chng ng qua ca hi on

mc Bo Lc Phc (Puginier) ban

Cng gio thnh nhng giai on

ngy

sau y.

Giai on t bui u truyn gio n

u th k XX
Giai on ny hi on c gi l

h hay h thnh phn bit vi

phng hi x hi, cng c th l
phn bit vi h tc (chng hn nh
h Nguyn, h Trn)(1). Mt trong

19

thng

03

nm

1873;

(3)

Rsari c B .
Nam B, giai on ny c mt
s hi on sau:

Hi con c M: Mc ch gio
dc v thnh ho cc thiu n.

Hi Thnh Tht: gip cc gia nh

sng lnh mnh, thnh thin.

nhng h (hi on) xut hin sm

Hi Thnh Th: Gia tng lng tn

nht l h Rsari, vo thi im 1678

sng yu mn Cha Gisu Thnh Th.

h ny xut hin trong nhiu lng

Hi Cc ng: Cu nguyn cho

v kinh (Thng Long)(2). Theo Th

chung gi bn o thuc dng a
Minh, nm 1798 c th thc v vic
lp h Rsari. Nh vy, cc tha sai
thuc dng a Minh l nhng ngi

ngi qua i.

Hi Mai Khi: Lp ngy 29 - 01 1905 ti x Tn nh, c v ln chui

trong gia nh.

i u trong vic lp h (hi on)

Hi Thin Thn h th: Tp hp

Cng gio. Trong mt th chung

cc em trai trong ca on v cc em

ngy 07 thng 02 nm 1848 gi a

gip l.

phn, Gim mc Liu cho bit tnh n

thi im ny, a phn lp c
mt s h (hi on) nh sau: Hi San
ti, Knh Danh, Rsa.
T na th k XIX n ht th k
XX a phn Ty ng Ngoi c

*. TS., Vin Nghin cu Tn gio.

1. Xin xem thm bi: Tm hiu t chc x h o
Cng gio Min Bc t th k XVII n u th k
XX. Tp ch Nghin cu Tn gio, s 4 (06) -2000, tr.
30-37.
2. S k a phn Trung, Ph Nhai ng, 1916, tr. 16.
3. Sch thut li cc th chung a phn Ty ng
Ngoi. In ti K S, 1908, tr. 119.

Nguyn Hng Dng. Hi on Cng gio

Hi Tng t, v.v

45

tp hp qun chng tn nhng

n u th k XX, cc t chc tp
hp tn Cng gio cc a phn
min Bc vn c gi l h. V d,
nm 1905 Gim mc ng ra Th

khng phi ch hi on Cng

gio nh chng ta s dng ngy nay.
Xin c trch dn hai v d:

V d th nht: T chc m ngy

chung lp h Qun Gio . c bit

nay chng ta quen gi l ban hnh

nm 1915, nh th h x Thi Bnh

gio x, h o li c gi l hi.

(4)

Imelda .

S k a phn Trung vit: Trong

Nhng cng vo thi im ny, ngy

cc x hay l hu ht cc x c v

09 thng 10 nm 1903, Gim mc

a phn, thng c mt hi chung,

ng ra Th chung lp hi Santi.

quen gi l hng ph hay hng x

Vy l ch hi n tn thi k ny

Sau na ng k hi chung c bn

mi xut hin.

x, th mi h cng c hi ring(8).

lp

nn

Thnh

(5)

Nghin cu v hi on Cng gio

V d th hai: Theo cun S k a

khng th khng cp n mt loi

phn Trung phn VIII vi tiu : V

hi on c bit l dng ba m

nhng hi gip nhau khc vit: Vn

c th l dng ba a Minh. y l

ngi An Nam thch dng hi lp

dng ba phn i, gm nhng ngi

phng chung vi nhng k khc

sng gia th gian, tun gi k lut

Hi chung thng thng hn th l

dng ba, sng bit lp hoc st nhp

c gip nhau trong nhng dp

vo mt on th gi l huynh

khc thng nh khi lm nh mi,

on dng(6). Cun S k a phn

khi phi lm m ma, m ci..

Trung, in nm 1916 cho bit vo thi

Nhng hi chung trong c a phn

im ny dng a Minh ngoi i

ny th n mt nghn, bi v c x

c gi l H dng ba ng Thnh

c by tm mi, hay l mt trm

Du minh g v (H) lan ra trong

hi chung; nhng m c xt chnh

khp c a phn, hu chng c mt

h no, d rt nh mn mc lng, m

t th bao nhiu hi y cng tm li

trong hai mi hi chung m thi(9).

chng c ng b no vo dng ba

Hin ti chng ti cha c ti liu

ng Thnh Du minh g. ng k cc

no ghi chp v thi im thnh lp

ch em bn trong nh m l nhng

hi ht, hi con hoa Theo ti liu

k trong Nh Chung, th trong a

phn ny c mt vn hai ngn nm
trm mi hai ng b thuc v dng
th ba ng Thnh Du minh g(7).
T u th k XX tr v trc
trong cc th tch Cng gio thy
dng ch hi ch nhng t chc

4. Sch thut li cc th chung a phn Ty ng

Ngoi. In ti K S, 1908, tr. 241-242.
5. S k a phn Trung, Ph Nhai ng 1916, tr.
216.
6. Th bn dng ba a Minh Vit Nam. Chn l xut
bn. In ln th 3, Si Gn 1975, tr. 82.
7. S k a phn Trung. Sd., tr. 212.
8. S k a phn Trung. Sd., tr. 210-211.
9. S k a phn Trung. Sd, tr. 243.

45

Nghin cu Tn gio. S 4 - 2003

46
in d m chng ti thu thp c

lp, linh mc chnh x l ngi chu

th hi ht, hi con hoa c tui i

trch nhim. Tr s ca cc hi l

rt mun. Nguyn nhn th c nhiu,

nh th x o. Nu nh th x o

nhng c mt nguyn nhn c bn l

rng ri, c hai bn th, mt bn th

phi i n khi nh Nguyn b lnh

ph s c dnh cho cc hi. Cc

cm o (1874), Cng gio Vit Nam

hi c kinh cu ring, c Thnh

mi c cng khai hot ng, cng

Quan thy. Qu hi c gy bng

c ngha l tn mi c cng

ng nguyt lim. Mi hi u xy

khai hc ht, tp ma ht, dng hoa,

dng l lut. Hi (on) Cng gio

thi

trc

cho n u th k XX u thnh lp

Chng hn nh nghi thc ma ht

Vit Nam, cha thy c hi on

dng hoa t chc vo thng Nm-

truyn t nc ngoi vo.

kn,

nh

trng

ma

Thng Hoa c M ch c c su
vo thi Gim mc Bo Lc Phc
(Puiginier) (1868-1892). Nghi thc ny
c pht trin rng vo thi Gim
mc ng (Gendreau) (1892-1935).

Giai on u th k XX n nm 1954
Nh cp phn trn, vi vic
thnh lp hi Santi ngy 09 thng 10
nm 1903 thi Gim mc ng, ch

hi ch t chc tp hp tn

Giai on ny mt s hi on

Cng gio mi chnh thc xut hin.

c thnh lp i, thnh lp li v b

Nm 1935 vi vic ra i ca on

t on do chnh sch cm o ca

Thanh nin Cng gio, ch on mi

nh nc phong kin, nht l nh

chnh thc xut hin ri sau t

Nguyn v do gio hi khng c

chc tp hp tn Cng gio c

iu kin duy tr.

gi chung l hi on. Tuy nhin c

Hi on lp ra thi k ny ch

nhng hnh thc tp hp tn

yu theo ng hng sng o, gi

phc v nghi l nh: Kn, trng, trc,

vng i sng c tin. Khi ra Th

bt m giai on ny khng gi l

chung thnh lp hi Santi, Gim mc

hi m gi l phng: Phng Bt

ng nu 3 l do thnh lp hi l:

m, phng Kn Ty, phng Bc

Nhc, phng Nam Nhc(10) .

- Khuyn khch lng m o, Mnh

Mu Thnh Cha Gisu.

Mt hnh thc t chc khc khng

gi l hi, on hay phng m c

- Nhng k phm ti v Mnh Mu

gi l o binh c M (Legio

Thnh Cha Gisu c dp cu nguyn

Maria). Song y cng l mt t chc

n ti.

hi on m thi.

- Hi vin gip nhau v phn linh

Nm 1932, Hi Tn N Vng c

hn, khi sng, khi rnh sinh th v

thnh lp. Nm 1933 l nm c nhiu

khi cht on.

Cc hi c t chc cht ch,
gim mc l ngi chun y thnh

10. Hng c cc lng Lu Phng (Kim Sn,

Ninh Bnh), lng Ph Nhai (Xun Trng, Nam
nh) u ghi.

46

Nguyn Hng Dng. Hi on Cng gio

47

hi on Cng gio thnh lp nh:

Hi Hip s Cha: Thu ht thanh

Hi B Thnh Anna, hi B Thnh

nin Cng gio sng tp trung trong

Trsa, hi ng Thnh Giuse. T

nh th, tin hnh luyn tp qun s,

nm 1935 mt hnh thc tp hp

trang b v kh, t di s ch huy

thanh nin l tn Cng gio c tn

trc tip ca linh mc tun tra canh

l on thanh nin Cng gio c

gc nh th v x, h o lng Cng

thnh lp. H thng t chc c 3 cp:

gio.

Lin on (ton quc), a phn v

Ngha s, i Cm t l nhng t

on x, h o. Nm 1938 xut hin

chc c v trang chng li Cch mng.

cc on Ngha Binh cc a phn

Hi Ngha s: Hi vin c t

H Ni, Bi Chu, Vinh.

Hi ny v sau i thnh Hi

chc canh gc nh th, lng xm,

Trong khong thi gian t nm 1935

luyn tp qun s do linh mc ph

n 1945 c mt s hi on mi xut

trch. Hi l nhng t chc c tnh

hin nh: Hi Cu nguyn cn c tn l

cht v trang, l ngun b sung

Tng Cu nguyn ( a phn H Ni),

qun cho qun ngy.

hoc Cu nguyn truyn gio (a phn

Bi Chu), Hng o sinh Cng gio,
Hi Thnh Vinh Sn cn gi l Vanh
xng (Vincent) hoc hi Bc i Vinh
Sn, o binh c M (Legio Maria),
on thanh nin Cng nhn Cng gio
(thnh lp nm 1941).

on Thanh nin Cng gio cu

quc: L t chc v trang c Gim
mc L Hu T s dng chng
ph Cch mng a bn tnh Ninh
Bnh khong thi gian 1946-1949. Cc
on vin v sau l ngun b sung
cho t v Cng gio c t chc

Hi on giai on ny phong ph v

Pht Dim di thi Gim mc L

phc tp, mt s hi on c ngun gc

Hu T. y l lc lng v trang

t nc ngoi c truyn b v pht

ca Nh Chung Pht Dim v cc x,

trin vo Vit Nam nh Hng o sinh

h lng Cng gio. T chc ny c

Cng gio, hi thnh Vinh Sn (ra i

lp ra tip tay cho thc dn Php

nc Php nm 1833), truyn vo Vit

chng ph Cch mng. Tc gi Trn

Nam khong thi gian t 1935-1949, o

Binh c M (thnh lp ngy 7-9-1921 ti
thnh ph Dublin thuc Airlen), on
thanh nin Cng nhn Cng gio (lp
chu u nm 1893).
c bit trong giai on 1945- 1954
khi dn tc ta tin hnh cuc khng

L vit: min Bc, nhng n v

t v Cng gio c lp, t trang
b v kh cng nhm mc tiu l
ngi Cng gio yu nc v c
hu thun bi mt s ngi trong
gio hi(11).

Cng theo tc gi Trn

L: Thanh nin Cng gio cu quc

chin chn nm chng thc dn Php v

can thip M, c mt s hi on Cng
gio hot ng mang mu sc chnh tr
phn ng. ng k l cc hi on sau:

11. Trn L. V ng hng Sng phc m gia

lng dn tc ca Gio hi Cng gio Vit Nam v
mt s quan im ca ng v cng tc tn gio.
Tp ch Nghin cu Tn gio, s 5 (17) -2000.

47

Nghin cu Tn gio. S 4 - 2003

48
trong mt trn Vit Minh Pht

l cc t chc vi tn gi: Ngha

Dim, Nam nh sau ny c lin

Binh Thnh Th; Hng tm dng ch;

lc vi linh mc Hong Qunh. Lc

Phong tro Thanh lao cng; Hc sinh

u khi nghe tin thanh nin Cng

Cng gio; Sinh vin Cng gio; Hi

gio tham gia on th cu quc,

Bc s Cng gio; Hi Con c M; Hi

Khm s To Thnh ti Vit Nam

Cc B m Cng gio.

Drapier khng ng . Nhng sau

bit cc nhm thanh nin ny c
linh mc Hong Qunh hng dn t
chc khng phi nh Ty, nn
vui lng m cn ng h ti chnh(12).
C th ni giai on t u th k

Hi on khng chuyn bit: Tp

hp hi vin a dng v la tui v
ngh nghip, bao gm: Hip hi
Thnh Mu, Lin minh Thnh Tm,
o binh c M (Legio Maria), Gia
nh Pht T.

XX n nm 1954 l giai on m
hi on Cng gio Vit Nam bc l

Cc on th ph t: L nhng t

kh y nhng c im v loi

chc khng yu t cn bn

hnh v cc biu hin hot ng.

thnh lp Cng gio tin hnh. l

Giai on t

nm 1954 n nm

1975
Giai on ny do t nc ta b
chia ct lm hai min nn Gio hi
Cng gio cng b tch lm hai.

cc hi on ph t o c, nh:
Dng ba Phanxic, Carml, ph t
phng v nh: Hi Bc i Vinh sn,
Phaol, ph t gio dc cng dn
nh: Hng o sinh Cng gio.

Cng gio tin hnh l c th ni

Min Bc phn ln cc hi on

tri ca hi on Cng gio Min

Cng gio khng cn hot ng. Mi

Nam giai on 1954-1975. Phong tro

x o thng thng ch cn li hi

c iu hnh bi mt t chc cht

ht, hi Con hoa phc v cho nghi l.

ch t trung ng n a phng.

Mt s x o cn gi li hi kn,
hi trng hoc hi trc.

Giai on t 1975 n nay

Hot ng ca hi on thi k

Min Nam ni nn l Phong

ny c phn thnh hai giai on

tro Cng gio tin hnh. Phong

nh: T nm 1975 n nm 1986 v t

tro ny ni mt cch gin n l

nm 1987 n nay.

s cng tc ca gio dn trong vic

tng ca hng gio phm(13).

Cng gio tin hnh c cc hi on

Thi gian t nm 1975 n nm

1986

chuyn bit, khng chuyn bit v

cc on th ph t.

Hi on chuyn bit: Tp hp hi
vin theo mt khong la tui nht
nh thuc vo mt a bn nht nh.

12. Ti liu lu tr U ban Lin Lc Cng gio ton

quc. Bo co ca linh mc Hong Qunh ti hi
ngh t chc Cng gio. Pht Dim ngy 5, 6-111945. Dn li Trn L. Bi dn.
13. Nguyn Vn Vi. Tm hiu Cng gio tin hnh
Quc t v Vit Nam. Si Gn 1965, tr. 28.

48

Nguyn Hng Dng. Hi on Cng gio

49

Min Nam thi gian u sau gii

o thuc cc a phn: H Ni, Bi

phng phn ln cc t chc hi on

Chu, Pht Dim thy hot ng

thuc Cng gio tin hnh ngng hot

ca cc gii. y chnh l tin

ng, mt s hi on ng nhin gii

hi on phc hi v pht trin

tn nh: Cng chc Cng gio, Qun

trong thi gian t 1987 n nay.

nhn Cng gio, Hng tm dng ch,

Thi gian t 1987 n nay

Thanh nin gio x, Thanh n gio

x Mt s t chc nh o binh c

Nhng nm cui thp k 80 ca

th k XX l nhng nm c s

M (Legio Maria), Bc i Vinh Sn dn

chuyn i tn gi t gii sang hi

dn hot ng tr li cc a phn

on. Mt s hi on c dn dn

Hu, Xun Lc (ng Nai). a phn

c phc hi v xut hin nhng

Thnh ph H Ch Minh c nhng hi

hi on mi c thnh lp. Thp

on sau y hot ng: Hi Cc b m

k 90 ca th k XX l thp k bng

Cng gio; Hi Con c M (dnh cho

n hi on.

thanh n), Hi Ngha bnh Thnh Th,

o binh c M, Hip hi Thnh
Mu, Lin minh Thnh Tm, cc
dng ba: a Minh, Phanxic(14).

H Ni, nm 1991 ti x o
Hm Long ti lp hi B Thnh
Anna. Hi c iu l, do linh mc
chnh x k. Tip theo l hi Cc b

Tuy nhin n khong nm 1978

m Cng gio v cc hi on khc.

cc hi on trn ln lt ngng

Hi B thnh Anna sau c nhn

hot ng. T u nhng nm 1980

rng ra cc x ng Tr, Thng

hi on Cng gio Min Nam hot

Thy, C Nhu, K St... Cc x, h

ng tr li nhng di hnh thc

o trn a bn H Ni thi gian

sinh hot theo gii. Bao gm: Gii

ny cn thy xut hin hi Cu

ng, gii B, gii Gia trng, gii

nguyn, hi Trasa, hi Ngha binh,

Thanh nin, gii Thiu nhi Tp hp

hi ng Thnh Giuse.

tn sinh hot theo gii l s linh

hot trong vic tp hp tn ca
cc a phn Cng gio Min Nam.

Thng 9 nm 1995, tin hnh kho

st tnh Nam H (lc cha tch
tnh) chng ti c bit trn a bn

Ti Min Bc thi gian ny cc

tnh c 17 loi hi on vi 3800 hi

hi on vn trong tnh trng

gm 65000 hi vin/ 475086 gio dn.

ngng hot ng. cc x, h o

Ring huyn Xun Thu c 700 hi

vn ch duy tr mt s hi on phc

on thu ht 20000 ngi tham gia.

v cho nghi l tn gio nh: hi ht,

hi con hoa, mt vi ni c hi kn,
hi trng.
Vo u nhng nm 1980, do c s
giao lu vi Min Nam, mt s x

a phn Hu, n m 19 94 t i n
14. Kho st tnh hnh tn ngng v tn gio trn
a bn Thnh ph H Ch Minh. (Chuyn Thin
Cha gio). Ti liu nh my, lu tr ti Vin
Nghin cu Tn gio, tr. 6 v 7.

49

Nghin cu Tn gio. S 4 - 2003

50
hnh kho st ti x o Ph Cam,

Nhng cng c nhiu hi on ch

chng ti thy c cc hi on:

thy a phn ny m khng thy

Ngha binh Thnh Th, Gia trng,

a phn khc. Trong mt a phn

Gia nh tr, Cc b m Cng gio,

cng c trng hp tng t c hi

Legio Maria, Chung s hiu o,

on ch thy x o ny m

Chin s Cha Kit, dng ba a Minh

khng thy x o khc. iu ny

v Phanxic.

lm cho con s thng k n hng

a phn Thnh ph H Ch

chc loi vi hng ngn hi on.

Minh, nm 1996 qua kho st x

mt s x o vng ng bng

o Ch Qun thy c cc hi on

Bc B c hin tng hi on thnh

sau: Gia trng, Cc b m Cng

lp trn lan. C x gn chc h l,

gio, Hng o, Gia nh Pht t,

mi h l c mt hi trng. Ngy l

Legio Maria, Con c m, Bc i

Thnh Quan thy cc hi trng ua

Vinh

nhau nh khin c di ao nhy vt

sn,

dng

ba

Ct

Minh

(Carmel).

ln b. mt x o khc c s

Ti huyn Vnh Bo thnh ph

tranh ginh nh hng tn gia

Hi Phng, tin hnh kho st nm

cc hi on. Khi x o c ngi

2001 chng ti c bit c nhng

m nng hi on n thm trc

hi on Cng gio sau y: hi Mu

khch bc, ch bai hi on n thm

Tm, hi C M, hi Khn, hi Gii

sau. Li c nhng hi on lp ra

tr, hi Ht, hi dng ba a Minh,

bo v nh th nhng vic ny l

hi Nhi Trng, hi Rsari, hi c

khng cn thit v tnh hnh an ninh

B Maria, hi Gio l m tr, Ban nh

y c bo m. Do tnh hnh

sng, ban Th in trang tr, ban

mt linh mc vn phi kim nhim

Trt t, ban Khnh tit, ban Kim

vi ba x o nn c hin tng linh

nhc, ban Nam nhc.

mc khng nm bt ht c s hi

Trn y ch l nhng dn chng

on nhng x kim nhim.

c ghi li t nhng t iu tra

Mt vi nhn xt

in d thc a ca chng ti. Ti

1- Nu tnh t nm 1678 nm xut

liu thu thp c t cc c quan

hin h (hi) Rsari th hi on

chc nng cho thy bc tranh hi

Cng gio Vit Nam c tui i

on Cng gio Vit Nam a sc, a

trn 300 nm. Do c th ca hot

din. Nhng hi on phc v cho

ng truyn gio pht trin o

nghi l nh kn, trng, trc, m nht

Cng gio Vit Nam t pha Gio

l hi ht th x o no cng c.

hi Cng gio v do hon cnh lch

Nhng hi on c hu ht cc a

s dn tc Vit Nam quy nh m hi

phn nh dng Ba, Ngha binh, Cc

on Cng gio Vit Nam lch s v

b m Cng gio, ng Thnh Giuse.

hin ti c nhng din bin phc tp.

50

Nguyn Hng Dng. Hi on Cng gio

51

Trong qu trnh y c hi on mt

on Dng ba, hi Ngha binh, hi

i, c hi on mi ny sinh, c hi

Bc i Vinh Sn, hi B Thnh Anna,

on c ti lp nhiu ln.

hi B Thnh Trsa, hi ng Thnh

2- Hi on Cng gio l hnh

Giuse, Hip hi Thnh Mu...

thc tp hp qun chng tn theo

Thuc loi hi on ch yu gip

gii, la tui, ngh nghip nhm

nhau v ngh nghip nh: Thanh

phc v cho nghi l, hc tp gio l,

lao cng, Hc sinh Cng gio, Sinh

nng nhau v mt tinh thn v

vin Cng gio, Bc s Cng gio.

i sng o, gip nhau v ngh

nghip. C nhng hi on trong
lch s b li dng li ko vo hot
ng chnh tr phn ng chng li
li ch dn tc. Thuc loi hi on
phc v cho nghi l tn gio c cc

Thuc loi hi on mang mu sc

chnh tr phn ng l nhng hi
on lp ra nhm chng ph Cch
mng Vit Nam, i ngc li li ch
dn tc.

hi on: Ht (ban ht, ca on), Kn

3- Nhn chung cc hi on u

(Kim nhc, Ty nhc), Trng,Trc,

c t chc cht ch; c hi on l

M (Bc nhc, Nam nhc), Bt m,

chi nhnh Quc t; c hi on mang

hi Con hoa... Trong s hi on ny

tnh cht lin a phn. Song, ni

tr hi Ht hot ng c tnh cht

chung ch da v a bn hot ng

thng xuyn, cc hi on khc

cn bn ca hi on l x, h o.

nh kn, trng, trc, m, con hoa

Linh mc x l ngi tp hp, duy

hot ng c tnh cht ma v.

tr, c su cho hi on. Vai tr, uy

Trong nm ch phc v cho mt s l

tn, trnh ca linh mc c nh

trng v mt vi l khc. Hi Con

hng rt ln n hi on.

hoa ch hot ng trong thng nm

Hi on Cng gio l hnh thc

thng hoa c M sau th gii

t chc tp hp tn nhng vi x

tn. Cc loi hi on ny khng duy

hi th l t chc tp hp cng

tr sinh hot thng xuyn. C th

dn. Cc hi on c lp ra v vy

ni y l loi hi on.

phi m bo c mc ch cho tn

Thuc loi hi on hc tp gio

sng tt i, p o, trnh b

l, nng nhau ch yu v mt tinh

li ko vo hot ng chng li li

thn v i sng o l nhng hi

ch dn tc./.

51