Di Sản Toán Học Nhật

1
DI SN TON HC NHT
Trn Quang Ngha trch dch
Di sn ton hc Nht Bn
Khi nguyn Ton Hc Nht bn truyn thng thng c tnh t khi cun Jinko -ki (Nhng S
Ln Nh) xut bn vo nm 1627, l tc phm ton hc hon chnh u tin tng c in t
nc Ph Tang. Trong trnh by nhng thut tnh ton nh cng tr, nhn, chia, rt cn bc hai,
bc ba v cc k nng s dng soroban, mt loi bn tnh xut x t Trung Quc. Quyn sch lp
tc c dn chng n nhn, vi hn ba trm bn in khc nhau, ti bn nh iu ln v tn ti cho
n ba trm nm sau. Nhng tc phm ton hc kinh in ca Trung quc vn cn nh hng n
ton hc Nht bn. Nhng k t khi chnh sch b quan ta cng c p dng, ton hc Nht bn
bt u pht trin c lp vi Trung quc. Tro ng thi k ha bnh Edo, cc samurai (v s o) tht
nghip, chuyn qua hc tp vn ha, v sau vi thi i tr thnh giai cp hc rng, c trnh vn
ha, ngh thut v ton hc c th so snh vi gi i qu tc bn Ty phng lc by gi. Thi
Nht khng c trng i hc, do mt s v s o ng ra m lp dy t (juku) ph cp dy
ch, dy lm tnh, dy s dng bn tnh cho mi tng lp dn chng. Nghin cu gn y cho bit
vo th k 19, cui thi k Edo, c hn 8.000 lp hc trn khp Nht bn. Nh s n r ca juku,
trnh vn ha ca dn chng Nht thi cao hn dn chng nhiu nc khc.
Nhiu nh ton hc, thng l cc samourai, nhn chng ch Ton S Ph, thng
xuyn n thm cc juku cc lng nh ging thm v to n hc khng phi loi ph thng. Nh
c lp khi th gii Ty phng v Trung quc, m ton hc Nht bn mi t thn, t lc pht
trin. Cc hc vin bnh thng juku, khng c tin in nhng cng trnh ca mnh , bt chc
tp tc , cho khc nhng pht hin ton hc ca mnh trn cc bn khc g (gi l sangaku) v treo
chng trong n th thn o, xem nh mt hnh ng t n Thi dng Thn n, ng thi qung
b cng trnh ca mnh. Tc phm Ton Thing ny cng tuyn li nhng bi ton trn cc b n khc
cn lu li n ngy nay trong cc nh bo tng.
www.hoctoancapba.com.vn
TON THING
Chng 5. Nhng Bi Ton Hnh Kh Trong n Th Thn o

Ton Hc rt su xa. Mi ngi u c phng php gii ton ring.
iu ny ng tri Ty cng nh Trung quc v Nht Bn.
Nhng ai khng rn luyn kin tr th s khng th gii c nhng
bi ton kh. Ti vn cha lm ch c mn to n, d cho ti
hc n t tr V th ti khng th l thy ca ai c, d cho c rt
nhiu ngi mun nh ti dy ton cho h. Ti gip h gii nhng
bi ton v treo mt sangaku trn in th Katayamahiko gn ,
trn ti a ra mi su bi ton c gii.
Ti dng tng bn g ny cho in th vi hy vng rng

cc hc tr ca ti c thm phng tin rn luyn k nng gii
ton .
Li ni u ca sangaku treo trong n Katayamahiko vo
nm 1873 do Irie Shinjyun vit khi ng by mi tm tui.
Trong chng ny ta gii thiu hn hai chc bi cng t nhng t liu trong cc bn khc
g, sch, v bn tho. Ta bt u vi mt bi ton i s kiu Diophan (phng trnh nguyn) v
tin ln t nhng bi hnh d n nhng bi cng lc cng phc tp. Nhng bi ny i hi mt
mc k nng i s kt hp vi mt mc suy ngh lt le kh chu. Tuy th, a s l c th
gii c bng cch s dng nh l Pitago v thm mt cht tnh ton. Cc bi ton 22-25 i hi
k nng gii tch v s thch thc cc hc sinh gii ton, v chng cho thy nhng k thut tch
phn trong truyn thng ton hc Nht bn, thng d hn kin thc chng ta c dy trng.
Bi Ton 1
y l bi ton bn phi ngoi cng trn sangaku n Monjuin, Bi ton s hc ny do
Tomitsuka Yuk ngh.
C N khch ving n th. Ta ch bit rng
(1) 7N/9 l mt s nguyn v hai ch s cui cng l 68;
(2) 5N/8 l s nguyn v hai ch s cui cng l 60.
Tm gi tr nh nht c th c ca N
p s: 7N/9 = 1568; 5N/8 = 1260; v N = 2016
Bi Ton 2
Do Hosaka Nobuyoshi ngh vo nm 1800, bi
ton ny l bi ton th ba trn sangaku trong n Mizuno.
Mt hnh thang c cnh y ln l b, cnh y nh l
a, v chiu cao l h. Chia h nh thang thnh n hnh thang nh
c din tch bng nhau, nh trong hnh. Gi k l cnh y
ln ca hnh thang nh nht . Tnh n theo a, b, v k.
V d: Nu a = 1, b = 7, v k = 3 , th n = 6.
Di sn ton hc Nht Bn
Bi Ton 3
Bi ton ny bn phi pha di sangaku trong n Katayamahiko.
Hnh thoi ABCD ngoi tip hai
ng trn c bn knh r v hai ng trn
nh hn c bn knh t nh trong hnh. Ta
bit AC = 2a = 85 v BD = 2b = 42. Tm r
v t.
p s trn bn khc g: 2r =
21.559 v 2t = 19.854, p s ny sai.
Bi Ton 4
Bi ton ny l bi ton th nm k t gc di bn tri ca sangaku trong n
Katayamahiko.
Nh hnh di ch r, mt hnh thoi cnh k
v mt ng trn nh bn knh r ni tip trong tam
gic vung c cnh l a, b, c. Tm 2r theo a, b v c.
p s:
2a b
abc
2r =
1 c
c.
ac
ac
Bi Ton 5
Nm 1819, Ishiguro Nobuyoshi (1760-1836) xut bn quyn sch, Sangaku Kochi, trong
sangaku c ngha l hc ton, khng phi l bn khc g, v v th ta sch c th dch l Hc
Ton. Trong cun th ba trong b ba cun, Ishiguro ghi li ni dung ca bn mi bn khc g
c treo t 1783 n 1814. Tc gi l mt mn ca trng phi Nakata v tt c bn khc g l
do cc mn ca Nakata Kokan (1739 -1802) son ra . Bi ton trnh by y nguyn c
Batsui Mitsunao, mt thiu nin mi mi lm tui, ngh v c vit trn bn khc g c
treo vo nm 1812 trong in th Nishih irokami Hachiman
thnh ph Izumi, tnh Toyama. Nh mi bn g khc c nhc
n trong b sch ca Ishiguro, bn ny cng b lc mt.
Mt s ng trn c bn knh t to thnh mt hnh thp
c cnh gm n ng trn. (Hnh minh ho ng vi n = 4.) Mt
ng trn ln bn knh r ngoi tip hnh thp ny. Nu S l din
tch ca hnh trn ln tr din tch ca cc hnh trn nh (phn t
en), tnh t theo S v n.
p s;
TON THING
t=
6S
(n 1)[5n (14 8 3)]
Bi Ton 6
Bi ton ny do Ikeda Sadakazu ngh nm 1824 v c treo trong mt n th th trn
Azabu, Tokyo. Bn g ghi bi ton ny l mt trong s 25 bn c treo trong khong gia nm
1808 v 1826, c lit k trong quyn sch in nm 1827, Shamei Sanpu, hay Ton Thing do
Shiraishi Nagatada (17951862) vit . Nhng bi ton
ny thng c kh cao,
cha nhng php tnh tch
phn phc tp, chng hn, hi
din tch tng qut ca mt
mt elliptic (Mt c phng
x2 y 2 z 2
trnh
1 ). Mt
a 2 b2 c2
bi ton khc (bi ton 18) hi
tnh din tch ca mt tam
gic cu, tng t bi ton
Leonard Euler gii, nhng
vi mt phng php khc. Sau y l mt trong cc bi ton d hn.
Ba hnh vung cnh a, c v d chm vo ng thng l, v mi hnh c mt nh chung vi
mt hnh vung cnh b, nh t rong hnh. Chng minh b = 2d.
Bi ton 6 trong tc phm

Ton Thing xut bn
nm 1827
Di sn ton hc Nht Bn
Bi Ton 7
Kawano Michimuku, mt mn ca trng phi Fujita, ngh bi ton ny, c vit
trn bang g treo trong n Udo tnh Miyazaki nm 1804.
Mi ng trn bn knh r tip xc ngoi nhau v tip xc trong vi mt ng trn ln.
Nu S l din tch ca hnh trn ln tr i din tch ca mi hnh trn nh, tm r theo S.
p s:
2r =
4S
(2 8 1)
Bi Ton 8
Bi ton ny do Suzuki Sataro ngh, c tm thy trn mt bn g cha 24 bi ton treo
ti n Shinohasawa ca thnh ph Fukushima nm
1891. Bn g ny c kch thc 273 cm x 98 cm.
Gi A v B l hai im trn mt dy cung ca
mt ng trn cho trc. V bn ng trn ni tip c
bn knh a, b, c v d, v tip xuc vi dy cung ti A v B
(xem hnh). V tip tuyn vi hai trong bn ng trn
ni tip, tip xc vi chng ti C v D. Vi dy cung
ny, v tip hai ng trn ni tip bn knh e v f, tip
xc vi dy cung ti C v D v tio xc tro ng vi ng
trn ban u. Chng minh rng a/b = c/d = e/f.
Bi Ton 9
Nakazawa Yasumitsu ngh bi ton ny, l bi ton th bn t phi qua trn sangaku ca
Mizuno.
n
Cho tam gic vung ABC (xem hnh), v cc
ng AD v BE t cc nh A v B sao cho hai ng
trn bn knh r c th ni tip trong cc hnh c to
thnh. Tm bn knh r theo ba cnh a, b v c.
Bi Ton 10
Bi ton ny l bi ton th ba t gc tri trn ca
sangaku trong n Katayamahiko. Gi : Hy gii bi ton
9 trc.
Trong tam gic u ABC c cnh 2a, hai ng CE
v BD tip xc hai ng trn ni tip bn knh r nh trong
hnh. Tnh r theo a.
TON THING
p s: r = ( 3 2)a
Bi Ton 11
Do Abe Hidenaka ngh, y l bi th chin t phi qua trn bn khc g Dewasanzan.
Nm ng trn, hai c bn knh a, mt c bn knh b v hai c bn knh c, tip xc nhau v
tip xc vi mt hnh thang ABCD nh tro ng hnh. Hnh thang cn vi AD = BC. Tnh b theo a v
c.
V d: Nu a = 36 v c = 16 th b = 49.
Bi Ton 12
y l bi ton khc t bn g trong n Shimizu 1828 do Kobayashi Nobutomo
ngh.
Cho mt tam gic vung ABC, v mt ng t nh C vung gc vi cnh huyn
ti H (xem hnh). Mt ng trn bn knh r ni tip tr ong tam gic. Hai ng trn nh c bn
knh r1 v r2 ni tip gia tam gic, cnh CH v ng trn r. Tm r 1 theo r v b = AC, v r2 theo r
v a = BC.
p s: r1
b r
r2
a r
Bi Ton 13
Bi ton do Aotsuka Naomasa ngh, th by
phi
qua
trn
sangaku trong n Dewasanzan.
t
Hai ng trn ln c bn knh R giao nhau ni
trong
hnh
vung theo hnh di. Su ng trn nh c
tip
bn knh u bng r ni tip trong cc ng trn ln nh
trong hnh. Hai ng trn c bn knh t tip xc hnh vung
cng nh cc ng trn ln. Tm r theo t.
Di sn ton hc Nht Bn
p s: r =
0.4t
0.4 3 4( 0.4 2)
Bi Ton 14
Motoyama Nobutomo ngh bi ton ny, bi th su k t phi qua trn bn g Mizuho.
Nm hnh vung c cnh t, t 1, t2, t1, v t2 ni tip trong mt tam gic vung nh trong
hnh. Tm a = BC theo t2 v t2.
Bi Ton 15
Saishi Shinzan l mt bn tho cha c in do Nakamura Tokikazu bin tp, trong cha
ni dung ca 208 sangaku trong khong 1731 n 1828, trong c bi ton ny, do Adachi
Mitsuaki ngh nm 1821, dng tng cho n Asakusa Kanzeondo, Tokyo. Gi : Hy lm bi 14
trc.
Xt v s hnh vung ni tip nhau c cnh l n (n = 1, 2, 3, . . .) trong tam gic vung ABC
(xem hnh). Gi L l tng cc di ca cnh hnh vung v S l d in tch ca cc tam gic tr i
tng din tch cc hnh vung (min t mu en). Tm l 1 theo L v S.
Bi Ton 16
Bi ton ny l bi ton th nm t gc
phi trn ca sangaku ti n Katayamahiko.
TON THING
Mt dy cc ng trn bn knh r 1, r2, r3, v r4 ni tip trong tam gic vung ABC nh
trong hnh. Gia cc ng trn bn knh r n l ba ng trn nh hn , t 1, t2, v t3, mi ng trn
ttip xc vi hai ng trn ln hn v tip xc vi BC. Chng t rng t 1t3 = t22.
Bi Ton 17
Do Miyazawa Bunzaemon ngh nm 1828, bi ny trn sangaku n Shimizu.
Mt dy nm ng trn c bn knh r n (n = 1, 2, 3, 4, 5) ni tip trong tam g ic vung
ABC nh trong hnh. Tnh a v b theo r1 v r5. Li khuyn: Lm bi 14 trc .
p s:
a=
2r1
T rs
TrS
2r1 (a r1 )
, trong
a 2r1
T 4 r1r53
Bi Ton 18
Bi ny treo trong n Ushikawa Inari thnh ph Toyohashi nm 1850, do Imaizumi
Seishichi ngh.
Cc tam gic vung ABC v ABC, sao cho A, C, C v A nm trn cng mt ng

thng, ni tip cng ng trn bn knh r nh trong hnh. V bn ng trn ni tip c bn knh
r1, r2, r3, v r4. Chng t rng r1 r3 = r2 r4.
Bi Ton 19
Di sn ton hc Nht Bn
10
Honma Masayoshi ngh bi ton ny, tn cng bn tri

ca sangaku trong n Dewasanzan.
Hai lip bng nhau c di trc ln 2a v trc nh 2b tip xc
mt trong vi ng trn bn knh R, nh trong hnh. Tnh b theo a
v R.
p s: b a 1 (a / R ) 2
Bi Ton 20
Do Sugano Teizou ngh, bi ton ny l bi ton th mi k t phi qua trn bn g
Abe no Monjuin.
Mt dy bn ng trn c bn knh r 1, r2, r3, v
r4 tip xc cng bn vi ng thng l v bn kia tip
xc vi cung trn bn knh r (trong v sumo, hoa vn
ny c gi l Gunpai, xem hnh). Tm r4 theo r1, r2 ,
v r3.
p s:
r4 =
r2 r32
r3 / r1 1 r2 r3 ]2
Ghi ch: Nhng bi sau cn nkin thc gii tch

Bi Ton 21
Bi ton trnh i hc ny gi n chng ta t Kobayashi Tadayoshi (1796-1871), mt
mn ca trng phi Takeuchi, cho xut bn mt tuyn tp

cc bi ton sangaku c ta Sanpo Koren (Cc Vin Ngc Ton
Hc). Tuyn tp ch trnh by nm bn g, t nm 1824 n
1834, nhng cc bi ton cc k kh, ni dung yu cu tnh din
tch khi ellipsoid v nhng khi tng t.
Bi ton nguyn c chnh Kobayashi ngh trn mt
bn g treo ti n Konpira nm 1824 thnh ph Komoro. Nh
tt c nhng bn g khc trong cun Sanpo Koren, bn ny
tht lc.
Trong hnh l ba ng lip ging ht nhau c trc ln 2a ni tip trong mt ng trn ln
c bn knh r. Tm a theo r khi din tch S ca hnh lip l ln nht.
p s: a = r/ 2
TON THING
11
Bi Ton 22
Bi ton ny do Kuno Hirotomo ngh, l bi ton th ba t phi qua trn bn g At sura,
c treo nm 1844.
Hai mt phng song song cch nhau mt
khong d , ct mt cu bn knh r (xem hnh). Tm
din tch S ca phn c ct i theo d v r.
p s: S = 2 rd.
Bi Ton 23
y l bi ton duy nht c Saito Kuninori treo vo n m
1828 ti n Kitamuki Kannoncua thnh ph Ueda.
Cho hnh tr trn xoay c y l hnh trn bn knh r v
chiu cao h. Ta ct hnh tr bng ba mt phng. Mt u tin l mt
phng BCDE vung gc vi y, nh trong hnh. Sau ta ct hnh
tr bng hai mt phng na, mt mt cha cc im B v D v mt
kia cha cc im C v E. Giao ca nhng mt phng ny vi hnh
tr l cc ng cong trn mt xung quanh ca hnh tr. Tm din
tch A ca phn c t xm gia cc ng cong theo r, h, v d.
p s: A = 2rh /
( 2r / d ) 1 .
Bi Ton 24
Sugimoto Kozen ngh bi ton ny vo nm 1826, c treo trong n th Yotsuya,
Tokyo.
Hai hnh tr trn xoay ging ht nhau y c
bn knh r t song song xuyn qua mt mt hnh cu
sao cho ng ti p xc gia cc hnh tr i qua tm
hnh cu (xem hnh). Bit hnh cu c bn knh 2r, tm
th tch V phn hnh cu v din tch ca mt cu do
cc hnh tr ct ra.
p s: V =
16
(2r )3 ; A 8(2r ) 2
9
GII TON THING CHNG 5

Bi 1
Nu (7/9)N l mt s tn cng bng 68, th ta c th vit (7/9)N = 100a + 68,
trong a l s nguyn >= 0. Suy ra
Di sn ton hc Nht Bn
12
7N =900a + 9 x 68
Tng t, ta c (5/8)N = 100b + 60 trong b l s nguyn khc, hay
5N = 800b + 8 x 60
Nhn phng trnh u cho 5 v phng trnh sa u cho 7, cho ta
35N = 4500a + 3060 = 5600b + 3360, v nh th 45a 56b = 3.
T : 15a (56/3)b = 1 v v 56/3= 182/3 nn b phi l bi s ca 3. Ta d dng tm
c s nguyn nh nht a v b tha mn phng trnh ny l a = 15 v b = 12.
Th vo mt tro ng hai phng trnh u, ta c N = 2016.
Bi 2
Din tch hnh thang ban u l S = [(a +
b)/2]h, v th din tch hnh thang nh nht
l S/n = [(a + k)/2]h1, trong h1 l chiu
cao ca n. V ng cao bng nt t on
trong hnh, t hai tam gic ng dng, ta
c:
h1 =
Gii cc phng trnh ny tm n theo h, a
v b cho ta
n=
Bi 3
Ta c AC = 2a = 85 v BD = 2b = 42. t c = AB, suy
ra: c =
= 47.40516. Hn na, nu t gc A = 2 ,
th sin = r/(a r) = b/c. Gii tm r, ta c
r=
hay 2r = 26.0945
tm t, gi k l khong cch t tm hnh thoi n ng trn nh trn, k =
Tng t vi nhng g va lm, ta c : t/(b k) = a/c. Th k, v vi vi php tnh i s,
ta c phng trnh bc hai theo t:
b2t2 2a(bc + ar)t + a2b2 = 0
Gii, ta c
t = a(ar + bc)
Trong trng hp ny nghim thch hp
l nghim nh hn, tnh bng s l 2t =
12.34694.
Bn c th nhn xt l ta c kt qu
khc vi kt qu trn bn g. L do
thng xy ra th in hnh: Ngi
ngh bi ton thc s l chp li hnh v
t mt cun sch, do Miyake Chikataka
TON THING
13
(1662-1745) vit c tn l Guo Sanpo (Ton Hc Sc Tch), c in nm 1699. Kh thay,

ngi mn hng hi li v hnh sai. Hnh ng l hnh bn.
Trong trng hp ny, t/(b t) = a/c a n t = ab/(a + c) = 9.927 hay 2t =
19.854. ng nh p s trong bi.
Bi 4
Gi p l chiu cao ca tam gic vung nh gc tri di hnh. T cc tam gic
ng dng, ta c (a k)/k = a/c v p/k = b/c, suy ra:
k = ac/(a + c) v p = (b/c)k = ab/(a + c)
Tip theo xt cnh huyn ca tam gic
vung nh cha ng trn ni tip. T
ng thc ca cc on tip tuyn, ta
c c k = (k r) + (b p r) hay
2r = b p + 2k c, suy ra
2r =
Nu cho a = 36, b = 15, th c = 39 v 2r
= 6.24.
Bi 5
Sau y l cch gii da vo phng php truyn thng:

Tng s cc ng trn nh l n(n + 1)/2. Nu t l bn knh ca mt ng trn
nh, th cnh ca tam gic u to bi hnh thp (c nh ti tm cc ng trn gc)
c di l 2(n 1)t. Bn knh r ca ng trn ngoi tip l
r=t+
Din tch cn tm l S =
[n(n + 1)/2]t2. Th biu thc ca r, ta
c
2(n 1) 2 n(n 1) 2
S = 1

t
2
3
Gii tm t, ta c
t=
6S
(n 1)(5n 14 8 3 )
Bi 6
Cch gii nguyn bn l t cun Ton Hc Khng Chng Minh ca Heinouchi
Masaomi in nm 1840, ni rng: V ba hnh vung bng nt t on (hnh di) v xem
xt hnh v cn thn, kt qu s hin nhi n.
Di sn ton hc Nht Bn
14
Tht ra, ng l hin nhin (xem hnh di) b sung vi k hiu, cho thy ngay l q
= q1 = q2 = q3 = q4 v do im M l trung im ca cnh. Suy ra MD = b/2.
Tng t, p = p 1 = p2 = p3 = p4 cho ta N l trung im ca cnh v ND = b/2.
Hai tam gic MSD v NDT bng nhau vi MS = p v NT = q. Do S l trung im ca
MD1 v MS = SD1 = p. iu ny c ngha cc tam gic MDS v DSD 1 bng nhau, cho ta
ngay b = 2d.
Bi 7
Bi gii truyn thng t bn tho do Okayu
Yasumoto son. Gi R l bn knh ca ng trn ln
ngoi, p = R r v q = AB. Cc gc nh du trong
hnh (c gi hy chng minh chng bng nhau) cho
php ta s dng tam gic ng dng, v c
Suy ra pq = 8nr = 8qr2/p, v

TON THING
15
(R r)2 = p2 = 8r2 hay R = (1 + )r.

S c xc nh l din tch hnh trn ln tr din tch mi hnh trn nh, do
S = R2 10r2 = (
r2, cho ta kt qu mong mun
r=
Trong v d ca mnh, Kawano, ngi treo bn g, a ra kt
qu chun x c, nu p = 3.1416, th S = 234.09 v 2r =
8.000178177.
Bi ton ny th v v ta c th nn chin ng trn c bn knh r
vo trong ng trn bn knh R = (1 +
)r, nh trong hnh
di.
Bi 8
Bi gii p ny ly trong cun Ton Hc c a Furuya Michio nm 1854.
Gi R l bn knh ca ng trn ln
ngoi cng v s l khong cch t tm ca R n
tip tuyn chung ca hai ng trn a v b.
Theo Pythagoras, ta c: (R d)2 = p2 + (s d)2
Hay d = (R2- p2 s2)/2(R s), trong p l
khong cch t tm ca R n ng ni tm
ng trn b v d.
Tng t, b = (R 2 p2 s2)/2(R + s).
Chia hai phng trnh, ta c :
d/b = (R + s)/(R s).
V ng trn R v dy cung ban u c cho
bit nn t s ny l hng s, v v l do i
xng nn n cng ng vi phn bn kia hnh
v. Do c/a = d/b.
Lp li l lun ny cho cc ng trn e v f , ta c d/f = c/e. Do b/a = d/e = f/e.
Bi 9
a b c 2c ( a b c )
2
Bi gii ly t sch Ton Hc Treo nm 1837 ca Horiike Hisamichi.
V cc ng ph nh trong hnh. Gi ch vic cng din tch cc tam gic trong
hnh, ta c
ABC = ab = r2 + 2 x (a r)r + 2 x (b r)r + 2 x cr +
trong l din tch tam gic nh cho trong hnh.
Suy ra 2r2 2(a + b + c)r + ab = 0. Gii phng trnh bc hai ny, ta c
p s l r =
Di sn ton hc Nht Bn
16
a b c (a b c) 2 2ab
r
2
a b c 2c ( a b c )
Bi 10
Ta trnh by cch gii truyn thng t

sch Jinko-ki ca thi k Meiji ca Furuda
Riken (1815-1889). Theo hnh
AHC = AOH + (2OHC OKF) +
(2OHC + OKF)
Nhng OKF v OKF th bng nhau, cng
vi cnh tam gic u = 2a, ng thc trn
thnh
hay
Suy ra : r = (
Ch phng php gii rt ging vi cch gii ca bi 9.
Bi 11
a 6 ac c
4
gii bi ny ta bit rng hnh v i xng quanh
c
tm
v v th ta ch cn tp trung vo mt pha, nh
tr
trong hnh. T hnh v, ta thy
v+w=x+y
p dng Pythagoras vo cc tam gic, cho ta
p s l b =
2 bc 2 ab (b c) 2 c 2 (a b) 2 a 2
hay 2( a c ) b 2c b 2a
Bnh phng hai v v phn tch ra nhn t, ta c
2 b 2c a 3 c
Gii tm b, ta c kt qu.
TON THING
17
Bi 12
T hnh bn, ta c r = l + h. Hn na, cc tam gic ADE v CFG ng dng, v th
cc gc c nh du u bng A/2, trong khi tan(A/2) = r/(b r). Dng Pythagoras
trong tam gic DFK cho:
r=l+h=2
hay
r1 +
y l phng trnh bc hai theo
a v bnh phng ng:

2
r r
br 2
r1

b r
(b r ) 2
Gii tm r 1 cho ta
2
b r
r1 = r2 b r
hay
r1
r
r2
; r1
b r
( b r )2
Dng phng php tng t cho:
r2
r
r2
; r2
a r
( a r )2
Bi 13
Gi p l khong cch t tm ng trn ln R n
im m bn knh R tip xc vi mt trong cc
ng trn r. Th th ta c ng thi
(R r)2 = r2 + p2 v (R + r)2 = r2 + (3p)2
Gii h ny, ta c
r = 2/5 R v p =
Ta cng c AC =
AC = (2
hay
+ 2/
)R (1)
Ta cng d dng suy ra

AD = R + 2
V ta cng c AC =
(2)
phng trnh (1) v (2) cho
2 10 2
R 2 ( R t )2
y l phng trnh bc hai theo . Gii phng trnh ny cho ta
t = ( 2 2 / 10 1) 2
5
r.
2
Di sn ton hc Nht Bn
18
Biu thc cha du cn c th bin i thnh

2
2 2 / 10 1 3 2 / 10 2 2 2 / 10 3 0.4 2 2 0.4 .
Ta phi tm r theo t, v do
0.4t
r=
( 0.4 3) 4( 0.4 2)
Bi 14
p s l a = (1 + k) 3
trong k =
t2
t '2
Bi ton gii d dng. Gi l gc nh

CAB. Cc tam gic ng dng, cho ta
tan =
Gii, ta c
1 k
a t
;
k
(1)
2
1 k
1 k
1 k
t1
t 2 ; t
t1
t 2 ; (2)
k
k
k
2
1
1
1
t '1
t ; t '2
t '1
t (3)
1 k
1 k
1 k
Kh t gia cc phng trnh (2) v (3) cho k =
. Th t = (1 + k) 2t2 t phng
trnh (3) vo biu thc ca a phng trnh (1) cho ta p s nu.
Ngi ta tnh c tm ra h thc n gin
t t 2 t '2 , c vit trong bn th o 1834
nhan Ton Hc Yusai do Tani Yusai (1802 -1841).
Bi 15
Ta tin hnh nhng bc tng t nh trong cch gii bi ton trc . Hnh trn
chng t rng
TON THING
tan A =
19
a a l1 l1 l 2 l 2 l3
...
b
l1
l2
l3
Suy ra al2 = l12 , l1l3 = l22 , l2l4 = l32, v tng t, suy ra

l1 l2 l3
. . . hng s= k.
a l1 l2
Hay l1 = ak, l2 = kl1 = ak2, l3 = kl2 = ak3 , v . . v . . . Tng cc di ca cnh
hnh vung do bng
L=
=a
,
y l tng v hn cc s hng ca mt cp s nhn, v bng
L=
Cng ch l tan A = a/b = (a l1)/l1, m ch l b = l 1/(1 k). Hn na, din tch
cc hnh vung ,
, ch c th tm c bng cch th a 2k2 vo ak trong phng trnh
(1). Th th din tch mong mun, din tch tam gic tr i din tch cc hnh vung, tr
thnh
S = ab -
l1
l
l1
=
1 2
2k (1 k ) 1 k
2k (1 k )
T (2), k = 1 l1/L. Th vo phng trnh va tm c cho S, sau vi php tnh, ta c

3
2
2 L / S 1/ 4
2L
l1 =
L
2
1 L / 2S
3 / 2 L2 / S 1 / 4
Bi 16
V phn gic ca gc
C nh trong hnh. Th th,
r r
r r
sin(ACB/2) = 1 2 2 3
r1 r2 r2 r3
Suy ra r22 = r1r3, tc r 2 l
trung bnh nhn ca r1 v
r3. Tng t: r32 = r2r4, v
nh th
r1 r2 r3
k (1)
r2 r3 r4
Trong k l hng s.
Bng cch ni tm cc ng trn r 1, r2 v t1, p
dng Pythagoras, v tin hnh tng t vi cc tp
ng trn khc, ta d dng c c
T (1) v (2), ta suy ra
(2)
Di sn ton hc Nht Bn
20
Cho ta ngay kt qu cui cng t22 = t1t3.

Bi 17
Xt gc B, lm tng t nh trong bi 16, ta c
sin(B/2) = (r1 r2)/(r1 + r2),
v nu t k = sin(B/2), ta c
1 k
r2
r1
1 k
Tng t
2
1 k
1 k
r3
r2
r1
1 k
1 k
V c th. T
4
1 k
r5
r14
1 k
Gii phng trnh ny tm k, ta c
k = sin(B/2) =
r1 4 r5
r1 4 r5
(1)
Cng ch t hnh trn l:

tan(B/2) =
(2)
Dng cng thc lng gic

1
1
2
tan ( B / 2) sin ( B / 2)
1+
Th (1) v (2) vo h thc ny, ta c

2
4 r 4 r5
2 4 r1 r5
a r1
1
1
4 r 4 r
4 r 4 r
r1
5
1
5
1
Gii tm a,
a=
2r1
4
r1
r5 r5
r1
r5 r5 r1
2r1
Tr5 r1
T r5
trong ta nhn t v mu ca s
hng th nht cho r 53/4 v t T =
4
3
r1r5 . Do ta tm a theo r 1 v r5,
nh yu cu.
ng thi, v A = 90o B,
1 tan( B / 2)
tan(A/2) = tan(45o B/2) =
1 tan( B / 2)
Hay, t hnh v biu thc ca tan(B/2)
(2),
r1
1 r1 /( a r1 ) a 2r1
b r1 1 r1 /( a r )
a
TON THING
21
Do , cui cng,
b=
2r1 (a r1 )
a 2r1
v bi ton c gii.
Bi 18
c gi t gii.
Bi 19
gii bi ton ny ta ch cn xt mt elip, chng hn
elip bn phi, Ph ng trnh ca elip ng cch trc honh mt
khong b l (x b)2 / b2 + y2/a2 = 1, v phng trnh ca
ng trn l x 2 + y2 = R2. Kh y 2, ta c phng trnh honh giao im:
1 2 2
R2
1
0
2
a2
b
a2
b
V elip v ng trn tip xc nn phng trnh ny c nghim kp, tc cho ta bit s
1 R2 1
1
2 2 2 = 0
2
b
a b
a
Gii phng trnh ny tm b, ta c b = a 1 (a / R) 2

Bi 20
Trc tin ta chng minh mt nh l nh
ly trong quyn Sanpo Tenshoho Shinan
ca Aida Yasuaki:
Ba ng trn r 1, r2 v r3 tip xc
ngoi nhau. Hai ng trn, r 1 v r2 tip
xc vi ng l, trong khi ng trn r 3
tip xc vi ng f song song vi l. Th
th
r3
[h(r1 r2 ) 2r1r2 ]2
8r1r2
(1)
Trong h l khong cch gia l v f.

chng minh nh l ny, trc ti n ta h ng k qua tm ca r 3 v vung gc
vi l. Khong cch gia tm ca r 1 v k l s; khong cch gia tm ca r 2 v k l t. Nh
trong nhiu bi ton ca bn g sangaku (nh bi 12), t hnh trn, ta thy rng do nh
l Pythagoras, ta c khong cch ngang gia cc tm ca r 1 v r2 l
s + t = 2 r1r2
(2)
Nhng cng theo Pythagoras:

s2= (r1 + r3)2 (h r3 r1)2 v t2 = (r2 + r3)2 (h r3 r2)2
(3)
Khai trin cc biu thc ny, rt cn c s v t, v th vo phng trnh (2). Sau mt
vi bin i i s t nht, ta c
Di sn ton hc Nht Bn
22
8hr1r2r3 = 4r12r22 4hr1r2(r1 + r2) + h2 (r1 + r2)2,

tng ng vi (1)
By gi ta gii bi ton 20. p dng nh l trn cho r 1, r2 v r trong hnh di, ta c:
[h(r1 r2 ) 2r1r2 ]2
8hr1r2
trong h l n s. Ta cng c tng t:
[h(r2 r3 ) 2r2 r3 ]2
8hr2 r3
Cho hai biu thc ca r bng nhau v gii h, ta

c
h
2r2 r1r3 ( r1 r3 )
[(r1 r2 ) r3 (r2 r3 ) r1 ]
2r2 r1r3
r1r3 r2
Tng t, ta cng c
2r3 r2 r4
r2 r4 r3
T
r1r2
r1r3 r2
Gii tm
r3r4
r2 r4 r3
r4 , ta c
r4
r3 r1r2
( r1 r3 )r2 r3 r1
V cui cng
2
r2 r3
r4
[ r3 / r1 1)r2 r3 ]2
Bi 21
V chng ti khng th tm thy bi gii truyn
thng, nn nh phi trnh cch gii hin i. Mc ch
l tm din tch ca mt hnh elip theo r, bn knh ca
ng trn ln. Ta chn h trc c trc honh v tung
cha trc ln v nh ca elip nm ngang, c di 2a
v 2b.
Phng trnh elip nm ngang l
x2 y2
(1)
1
a 2 b2
Phng trnh ca ng trn ln c tm (O, p) l
x2 + (y p)2 = r2
(2)
Bng cch xt tam gic u v bng nt t on, ta thy rng phng trnh tip tuyn
v bng nt t on l
1
(3)
y
x p
3
TON THING
Th (3) vo (1), ta c
23
x 2 (1 / 3 ) x p
1
a2
b2
hay b 2 x 2 a 2 [ x 2 / 3 2 px / 3 p 2 ] a 2b 2
hay (3b 2 a 2 ) x 2 2 pa 2 x 3 3a 2 ( p 2 b 2 ) 0
y l phng trnh honh tip im nn n phi c nghim kp, tc bit s ' = 0,
tc
3 p 2 a 4 (3b 2 a 2 )3a 2 ( p 2 b 2 ) 0 hay p 2 a 2 (3b 2 a 2 )( p 2 b 2 ) 0
a 2 3b 2
(4)
3
Ta cng c t (1) v (2), phng trnh tung giao im ca ng trn v elip:
hay p 2
r 2 ( y p)2 y 2
2 1
a2
b
hay a 2 b 2 y 2 2 pb 2 y (r 2 p 2 a 2 )b 2 0
V tip xc nn phng trnh ny c nghim kp, tc = 0, tc
p 2b 4 (a 2 b 2 )(r 2 p 2 a 2 )b 2 0
a 2 (r 2 b 2 a 2 ) b 2 r 2
a2
Kt hp vi (4), ta c 4a 4 = 3r2(a2 b2)
Cho ta din tch ca mi elip l
hay p 2
4a 6
3r 2
Din tch s ln nht khi biu thc di cn thc ln nht. Ly o hm v cho o hm
bng 0, ta c 4a 3 8a5/r2 = 0, tc gi tr ln nht t c khi a 2 = r2/2 v S =
A = pab = p a 2b 2 a 4
r2/2 3 .
Bi 22
Ta trnh by cch gii nguyn bn trong sch ca Uchida Kyumei in nm 1844, mt
gio trnh rt hay v tch phn. Cho x l bin s tch phn. Vi mi gia s x nh, on
cung l c th xem nh mt on thng. Th th x/l = p/r.
Gia s ca din tch l s = 2pl = 2rx. Ly tch
phn x t 0 n d cho ta din tch phi tnh S = 2rd.
Ch phng php truyn thng Nht bn hi n gin
hn so vi cch tnh ca gii tch nm nht i hc, tin
hnh nh sau: dA = 2xdl, trong x = rcos l honh
thng thng v l gc thng thng trong to
cc. V dl = rd , ta c dA = 2 r2cosd v
A = 2r2sin
trong = sin-1(y/r). Vi d = y 2 y1 ta c cng kt

qu.
Di sn ton hc Nht Bn
24
Bi 23
Ta a ra hai cch gii, cch gii u tin truyn thng
theo sch Sanpo Kyuseki (xem li gii bi 22).
Nh trong hnh u, gia s din tch b mt A = z(x) s, trong z(x)/x = h/k v k =
r 2 (r d ) 2 . Hnh sau, dng tam gic ng dng, cho ta s = (r / r 2 x 2 )x

i n gii hn, din tch cn tm
A 2 dA 2 z ( x)ds
2
hr
k
x
2
r x
2hrd
dx
2hr
r 2 x2
k
k
0
2hr
2r / d 1
(5)
2rd d
Da vo cch gii ny, u tin ta ch ra rng ton hc Nht bn truyn thng
khng cha tng tch phn khng xc nh, ch xt tch phn xc nh, v v th tch
phn ch s dng tm din tch, th tch, v din tch cc mt ca mt s hnh. Thng,
nhng nh thc hnh dng phng tin c hc tm ra nhng kt qu bng s. Hn
na, kt qu trn ng ngc nhin v n khng cha s , mt iu thng thy khi tnh
din tch ca mt tr, l 2rh Tip y ta a ra cch gii hin i, c th thuyt phc
hn.
Tng tng mt mt phng ct mt tr theo
mt ng elip nh trong hnh bn. Trong to cu,
ta c th thy c t hnh bn l cao ca im ti
mt phng ct mt tr l z() = hng s . sin .
xc nh hng s, trong bi ton ny ta c iu kin
bin l im ti mt phng giao mt tr to mt
gc ln nht = max. Ti im ta c z = h/2. T
suy ra hng s = h/2 sin max v
TON THING
z
25
h
sin
2 sin max
Nhng theo nh ngha s dc b mt hnh tr l r . Suy ra dA = rzd v din tch cn

tm l
max
S
rh
sin d
4 2 sin max 0
h
1 cos max
2 sin
T hnh trn cng ta thy rng sin max = k/r v cos max = (r - d)/r, do
S
hr
4 2 2r / d 1
Kt qu ph hp vi phng php truyn thng. Ch rng cch gii truyn thng s
dng tnh cht l dc ca mt phng ct hnh tr l mt hng s, v do hm s z l
hm s bc nht theo x: z(x)/x = h/k, nh pht biu trn y. Do s gia s c
tnh theo x, cho ta s gia ca din tch zs. Cch gii hin i cho ta s trc tip theo ,
nhng z tr thnh mt hm s phc tp hn theo .
Bi 24
Ta trnh by cch gii bng gii tch hin i. tm th tch ct ra khi khi cu bng hai
khi tr, ta tm th tch ct ra khi khi bn cu b ng mt khi tr v nhn kt qu cho
bn. Ta to s gia th tch l zdxdy, nh trong hnh. Phng trnh mt cu l 4r 2 = x2 + y2
+ z2, suy ra phng trnh bn cu l
z 4r 2 x 2 y 2 . Hn na, phng trnh mt tr

l
r2 = x2 + (y r)2
Do , min tch phn, theo x chng hn, c
chn bi x 2 yr y 2 , v
V 4 zdxdy 8
D
2r
dy
2 yr y 2
(2r ) 2 x 2 y 2 dx
Ta a v to cc t, vi x = tcos , y =
t sin, t2 = x2 + y2 , dxdy = tdtd. Th th, vi gii
hn tch phn cho bi hnh di,
V 4
/2
/ 2
y l tch phn n gin, cho ta kt qu

8
2
V ( 2r ) 3
3
2 3
Ch l tmax = 2rsin.
2 r sin
(2r ) 2 t 2 tdt
Di sn ton hc Nht Bn
Bi Ton 12 trn bn khc g
26
TON THING
27
Chng 6. Cc Bi Hnh Cn Kh Hn Trong n Th Thn o

Ti suy ngh v bi ton ny trong sut
bn hay nm nm, v cui cng, ma xun
ny, ti tm c li gii. Nhng bi ton
khng hay. Ti khuyn mi hc vin hy hc
ton trong gio trnh nhiu hn l lao vo
vic gii nhng bi ton nh th.
Trch Nht K ca Yamaguchi Kanzan
Bi Ton 1
Bi ny do Maruyama Ryoukan ngh nm 1800, treo n Sannosha th trn Tsuruoka
ca tnh Yamagata v sau c ghi li trong sch 1807 ca Fujita Kagen.
T gic ABCD ni tip trong ng trn. Gi r A, rB, rC v rD
l bn knh cc ng trn ni tip trong cc tam gic DAB,
ABC, BCD, v CDA theo th t. Tnh r C theo rA, rB, rD .
p: rC = rB + rD - rA
Bi Ton 2
Bi ton ny u tin c Sugita Naotake ngh trn mt bn g treo n Izanagi tnh
Mie nm 1835. Chng ti chn n t quyn Ton Hc Sc Tch ca Shino Chigyo xut bn nm
1837. Trong cun ny, Shino su tm nhng bi ton trong 12 bn g treo gia cc nm 1832 v
1836. Tt c u b tht lc.
Cho tam gic ABC, v cc on
AE, BF, v CG ng quy ti im
P bn trong tam gic. Gi
APF , FPC , CPE
. Tm din tch S ca tam gic
ABC theo , , .
p s:
( )( )
S
( ) ( )
Di sn ton hc Nht Bn
28
Bi Ton 3
Bi ton ny nguyn c Ehara Masanori treo ln u tin trong n Atsura vo nm 1806.
Bn g cha duy nht bi ton ny v khng cha li gii sau tht lc. Tuy nhin, trc ,
tnh c do qua y, nh ton hc Kitagawa Moko chp bi ton vo s tay v gii n. Cnh
bo: Bi ton khai thc nh l Pythagoras vi mc su xa.
(Xem hnh trn) Cho tam gic ABC cn ti A. Hai ng

BD v CH tam gic thnh ba tam gic nh,mi tam gic ngoi tip mt ng trn c cng bn
knh r. Tm r theo CH.
p s: r = CH/4.
Bi Ton 4
Do Shichi Takatada ngh, l bi ton th hai t tri qua trn bn g Meiseirinji, khi n ta
nh n bi ton Malfatti tri Ty. Cn thn: y l bi ton di, nhng cch gii th tng i
nhanh chng.
(Xem hnh)
Cho r1, r2 v r3 l bn knh ca ba ng trn
tip xc ngoi nhau. Dng tam gic ngoi tip
ba ng trn v tm bn knh r ca ng trn
ni tip tam gic theo r 1, r2 v r3.
p s:
2 r1r2 r3
r1 r2 r3 r1 r2 r3`
Bi Ton 5
y l bi ton th ba t phi qua trong bn g Meiseirinji, do Kawai Sawame, mt thiu n
i,
16 tu ngh. Cnh bo: y l bi ton di.
TON THING
29
y ta c mt elip v nm ng trn
bn knh r1, r2 v r3. Hai ng trn bn
knh r3 v mt ng trn r 2 tip xc vi
ng thng l. Nu r 1 l bn knh cong ca
elip ti nh trn trc ln, chng t rng r 3
= r1/3.
Ghi ch: Bn knh cong ti nh trn trc
ln ch o bi r = a2/ b, trong a v b ln
lt l di ca na trc ln v trc nh
ca elip.
Bai Ton 6
Bi ton c vit trn bn g, gi tht lc, treo ti n Ushikawa nm 1850, tnh Aichi.
Ch : Bi ny d nhng cn n nhng k thut cao cp.
Nh trong hnh cho thy, cc trc ln ca hai elip bng
nhau E1 v E2 c cng tm O, v vung gc nhau. Cc nh
A, B v D ca hnh vung ABCD nm trn E 1 , trong khi
nh C nm trn trc ln ca E 1 cng nh trn E 2. Chng t
rng cnh hnh vung bng di ca na trc nh.
V bi ton khc trn bn g nn c trang tr thm
ui ca mt cnh diu to bi hai hnh elip cho vui.
Bi Ton 7
Bi ny c vit nm 1822 trn bn g
tnh Iwate. Bn g ny gi tht lc. Khuyn co: Lm bi
tp 6 tr c.
Trn elip trong hnh, ly ba im A, B, v C sao cho din tch cc hnh vin phn c din
tch S1, S2, v S3 bng nhau. Chng t rng din tch tam gic ABC = (3/4) 3ab trong a v b l
na di cc trc ln v nh ca elip.
Bi Ton 8
Cng t mt bn g tht lc, bi ton ny c Kato Yoshiaki trnh by u tin nm
1842 trn mt bn g n Ohsu Kanon Nagoya. Li khuyn: Lm bi 5 trc.
Di sn ton hc Nht Bn
30
Mt chui mi ng trn bn knh r 1, r2, . . . , r10 ni ti p trong mt elip sao cho mi

ng trn tip xc vi hai ng trn k cn cng nh vi elip ti hai im phn bit. Chng t
rng:
r7(r1 + r7) = r4(r4 + r10)
Bi Ton 9
Bi ton ny do Tomita Atsutada ngh nm 1828, treo
n Shiroyama th tr n Annaka tnh Gumma.
Hai ng trn bn knh a v b tip xc ngoi nhau ti P v cng
tip xc trong vi mt ng trn ln hn O. Hai ng trn khc
c bn knh c v d tip xc ngoi nhau cng ti P, v cng tip xc
torng vi ng trn O. Chng minh:
1 1 1 1

a b c d
V d: a = 2, c = 3, v d = 4; th b =12.
Bi Ton 10
y l bi ton tn cng bn phi trong hnh chp bn g treo n Meiseirinji, do Sawa
Keisaku trnh by.
Nh trong hnh, bn trong mt hnh qut
trn c nm ng trn ti p xc nhau; mt l
ng trn c bn knh r 1, hai ng trn
xanh co1bkinh r2 v hai ng trn trng c
bn knh r3. Bn knh hnh qut trn l r, v cc
ng trn tip xc nhau mt cch i xng qua
quanh tm O. Ta xem gc tm hnh qut thay
i cn bn knh r khng i. Khi gc O thay
i, bn knh trong ca hnh qut c c iu
chnh sau cho nm ng trn vn tip tc i
xng nhau; r 3 cng c php thay i, trong khi
nhng bn knh khc khng i. Chng t rng
2(r1 + r3) = r
khi r3 ln nht.
Bi Ton 11
Do Matsduoka Makoto ngh, l bi ton th hai t tri qua trn bn g Atsuta. Cnh bo:
y l bi ton kh.
TON THING
31
Mt ng trn nh bn knh r nm trong ng trn

bn knh R sao cho bn ng trn bn knh a, b, c, v d tip
xc ngoi vi n nh trong hnh. Hn na, tm ng trn khc
c sp xp quanh a, b, c, d, r, v R nh trong hnh. Chng
minh h thc:
1 1 1 1

a b c d
Bi Ton 12
Do Hotta Jinsuke ngh trn mt bn g n
Yanagijima Myokendo, th trn Honjiyo Tokyo nm 1788. Sau
c ghi li trong quyn Shinpeki Sanpo ca Fujita.
Nh hnh ch r, mt ng trn ln bn knh r cha
hai ng trn r 1 v r1 u c bn knh r 1 = r/2, v tip xc
nhau v tip xc trong vi r. ng tr n di, r 1, cng tip
xc vi mt chui ng trn r n, nh trong hnh. Hn na,
mt chui ng trn c bn knh t n c t gia cc ng
trn rn v r1 sao cho mi t n u tip xc vi r 1 cng nh vi
cc ng trn r n v rn+1 . Tm n theo r v tn.
p:
r
1
2
r
14 1
tn
Bi Ton 13
Yamamoto Kazutake ngh bi ton ny, c vit
nm 1806 trn bn g treo n Iwaseo, th trn Takamatsu,
tnh Kagawa. Cnh bo: bi ny kh
Trong mt ng trn ln bn knh R, mt tam gic u
c cnh x, ba ng trn bn knh a v su ng trn bn knh
b tip xc trong nh trong hnh. Tnh x theo R.
p: x 57 3 102 11,364 3 19,695) R / 2
Bi Ton 14
Bi ny trong sch Thng ngon Ton Hc Bn G ca Baba Seitoku in nm 1830. Trong
sch ny, Baba ghi li ba mi su bi ton trong bn g treo cc n Tokyo. Nguyn bn l do
Ishikawa Nagamasa ngh trong bn g treo trong n Gy7uto Tennosha Tokyo nm 1798.
Trong hnh di gia l 30 hnh cu bn knh r che ph mt qu cu ln bn knh R, sao
i
cho m qu cu nh tip xc vi bn qu cu nh khc. Tm R theo r.
Di sn ton hc Nht Bn
32
p: R r 5 .
Bi Ton 15
(Hnh trn bn phi) Tng t bi ton trn, c 20 qu cu nh bn knh r che ph mt qu
cu ln R sao cho mi qu cu nh tip xc vi ba qu cu nh khc. Tnh R theo r.
( 5 3 1r
p s: R
2
Bi Ton 16
Do Teramoto Yohachiro ngh v c treo nm 1823 ti n Nishikannta, tnh
Ohita.Cnh bo: y l bi tan cao cp.
Nh ch ra trong hnh, mt
chui ht gm bn khi cu
nh r 1, r2, r3, r4 tip xc vi
mt qu cu ln R. Chui ht
cng tip xc vi hai qu cu
bn knh a v b, v nhng qu
cu ny cng tip xc trong
vi qu cu R. Tnh r 4 theo r1,
r2, v r3.
TON THING
33
p s:
r4
r1r3
r1 r3 (r1r3 / r2 )
hay
1 1 1 1

r1 r3 r2 r4
Bi Ton 17
Bi ny gi nh n bi ton ni ting phng Ty, c tn l nh l hexlet ca Frederick
Soddy nm 1937, do Yazawa Hiroatsu ngh nm 1822. Bn g khc bi ton ny c treo trong
n Samukawa Kozagun, tnh Kanagawa. Cnh bo: Bi ton c th cc k kh hay cc k d ty
theo phng php gii.
Nh hnh ch r, hai qu cu bn knh a v b nm bn trong
mt qu cu ln, bn knh r, tip xc nhau v tip xc trong
vi r. Mt chm n qu cu bn knh r 1, . . . , rn bao quanh eo
gia a v b. Mi qu cu r tip xc vi qu cu k cn n, cng
nh vi qu cu a, b, v r. Tnh r i theo a, b, r v r1.
GII TON THING CHNG 6

Bi Ton 1
T gic ABCD ni tip trong ng trn. Gi r A, rB, rC v rD l bn knh cc ng trn ni
tip trong cc tam gic DAB, ABC, BCD, v CDA theo th t. Tnh r C theo Gi r A, rB, rD .
p: rC = rB + rD - rA
GII: Ta ghi li bi gii gc ca Okayu Yasumoto trn bn
tho cha in ca ng. Trc tin, Okayu a ra ba b m
khng chng minh:
(1) Din tch tam gic ABC l SABC = rs = (abc)/4R, trong a,
b, v c l cc cnh ca tam gic; s = (a + b + c)/2 l na chu
vi; v r v R ln lt l bn knh ng trn ni tip v
ngoi tip ca tam gic. y l cc cng thc tnh din
tch quen thuc
cp 3.
(2) Trong t gic ni
tip ABCD: AB . CD + AD . BC = AC . BD (nh l Ptolemy).
Nu t AB = a, BC = b, CD = c, AD = d, AC = e, BD = f, nh l
ny thnh ac + bd = ef.
(3) Ta c: abe + cde = bcf + adf. chng minh h thc ny, gi
S l din tch t gic:
Di sn ton hc Nht Bn
34
S = adsin A + bcsin C .
V gc A v C b nhau nn sin A = sin C, thnh ra

S = (ad + bc)sin A.
(ab
+
cd)sin
B.
,
S
=
Tng t
Mt khc, tam gic ABD ni tip trong ng trn R, do theo b 1:
SABD = adf/4R = adsin A, suy ra sin A = f/(2R).
Tng t, sin B = e/(2R). Th nhng gi tr ca sin A v sin B, ta c
f(ad + bc) = e(ab + cd)
Chng minh ca Okayu nh sau.
Theo b 1, S ABD = adf/(4R) = rA(a + d + f)/2. Tng t vi S BCD , SACD v SABC . Do
adf
abe
; rB
;
2 R(a d f )
2 R ( a b e)
bcf
cde
rC
; rD
2 R (b c f )
2 R ( c d e)
rA
(1)
Ta c
2 R (rA rC )
bcf (a d f ) adf (b c f )
(b c f )(a d f )
(2)
T s ca v phi ca (2) l
(a d )bcf (b c)adf f 2 (bc ad ) f [ab(c d e) cd (a b e)]
V f2(bc + ad) = ef(ab + cd) (theo b 3)
Mu s l f 2 + f(a +b + c + d) + (b + c)(a + d). Nhng b 2 v 3,
(b + c)(a + d) = (ac + bd) + (ab + cd) = ef + (f/e)(ad + bc),
Nh th, mu s =
f
f
[ef e(a b c d ) e 2 bc ad ] [(a b e)(c d e)]
e
e
trong b c s dng ln na ra ng thc th hai. Phng trnh (2) tr thnh
e[ab(c d e) cd (a b e)]
(a b e)(c d e)
abe
cde
abe cd e
2 R(rB rD ) (do (1))
2 R(rA rC )
Suy ra pcm.
Bi Ton 2
Cho tam gic ABC, v cc on AE, BF, v CG ng quy ti
im P bn trong tam gic. Gi
APF , FPC , CPE . Tm din tch S ca tam
gic ABC theo , , .
GII
Trc tin ta trnh by cch gii truyn thng ca Furuya Michio.
TON THING
35
Ta quay hnh v v b sung mt vi k hiu nh hnh

di. Dng cng thc din tch = (1/2) y x cao,
S = bh2
(3)
= b1h1
(4)
= b2h1
(5)
= bh1
(6)
= bh3 (7)
Do cc tam gic ng dng, ta c
hl
h3 b l3
ht
l3 3 2
(8) ;
t1 1 2 (9) ;
(10)
h2
h2
h1 b1 t1
Phng trnh cui cng c th vit li:
h3(b1 + t1) h1(b l3) = 0 .
Th t 1 v l3 t (8) v (9), ta c
hl
ht
h3 b1 1 2 h1 b 3 2 0
h2
h2
Tuy nhin, t hnh: t 2 = b2 l2 . Th gi tr ca t 2 vo

ng thc trn, khai trin, rt gn, cho
hhb
b1h3 1 3 2 bh1 0
h2
Th cc gi tr c a h1,2,3 t phng trnh (3) (7), ta c
( ) ( )
( ) 0

S
Gii tm S, cho:
( )( )
( )( )
,
S
2
( ) ( ) ( ) ( )
Nh kt qu c ghi trong bn g.
Cch gii ny phn no lum thum, sau y l mt cch gii ti mt hn, tng t nh
cch chng minh nh l Ceva.
Gi X, Y, Z ln lt l din tch cc tam gic BPE,
PGB, v APG nh trong hnh. Th th, S = X + Y + Z
+ . Mc tiu l tm X + Y + Z. Nh rng din
tch ca nhng tam gic c cng chiu cao th t l vi
cnh y,
CE

,
BE X X Y Z
V
AF Y Z Y Z

FC X X
Trong ng thc cui cng c c do tnh cht
nu a/b = c/d th a/b = (a c) /(b d ) .
Di sn ton hc Nht Bn
T hai ng thc trn, suy ra: X Y Z

X,
36
Y Z
(X )
Gii h phng trnh
trn, ta c:
2
X
( )
X Y Z
( )
( )
Cui cng,
S X Y Z
( )( )
( )
Bi Ton 3
(Xem hnh trn) Cho tam gic ABC cn ti A. Hai ng BD v CH tam gic
thnh ba tam gic nh,mi tam gic ngoi tip mt ng trn c cng bn
knh r. Tm r theo CH.
p s: r = CH/4.
GII Cch gii nguyn gc qu phc tp, khng ph hp vi hc sinh trung
hc. Trong khi ch i c gi tm ra mt cch gii ti p hn, ngi dch
trnh by mt bi gii thin v lng gic.
Trc ht, ta s dng cng thc tnh bn knh ng trn ni tip theo cnh
v hai gc k (xem hnh di))
Cho tam gic ABC ngoi tip ng trn tm O, bn knh r. Gi a l cnh
i din vi A. K OI vung gc BC, ta c:
BC = IB + IC = rcot B1 + rcot C1
hay
a = r[cot (B/2) + cot(C/2)] (*),
Ch l tam gic BCD cn ti C, t gc BCH = gc DCH = , ta c:
Gc HBC = 900 , gc ABD = 2 (90o a) = 3 - 90o ,
Gc ADB = 180o (90o ) = 90o +
p dng cng thc (*) vo tam gic vung BHC:
BH = r[cot(45o /2) + cot45o] = r[cot(45o /2) + 1]
BD = 2BH = r[cot(45o /2) + 1] (1)
r
Tng t, p dng (*) vo tam gic ABD:
1
1
B
0
o
BD = r[cot(3 /2 45 ) + cot(45 + /2)] (2)
I
T (1) v (2), ta c phng trnh tnh
cot(45o /2) + 1 = cot(3 /2 450) + cot(45o + /2) (3)
y l phng trnh lng gic kh, c th a v phng trnh bc ba theo t = cot /2 bng cc
cng thc sau:
1 cot a cot b
cot a cot b 1
,
cot (a b)
; cot (a b)
cot b cot a
cot a cot b
Nh vy:
1 cot 45o cot / 2 1 t
t 1
cot(45o / 2)
; cot(45o / 2)
;
o
cot / 2 cot 45
t 1
t 1
1 cot 3 / 2
cot(3 / 2 45o )
1 cot 3 / 2
cot 3 x 3 cot x
tnh theo t, biu thc cui cng, ta cn bit cng thc nhn 3: cot 3 x
, suy ra:
3 cot 2 x 1
TON THING
37
t 3 3t
3
2
2
3t 2 1 t 3t 3t 1 (t 1)(t 4t 1)
cot( / 2 45o )
t 3 3t t 3 3t 2 3t 1 (t 1)(t 2 4t 1)
1 2
3t 1
Th nhng biu thc ny vo (3), ta c phng trnh tnh t:
1
2
t 1 t 1 (t 1)(t 4t 1)
2
1
2
t 1 t 1 (t 1)(t 4t 1
Rt gn v kh mu ta c phng trnh bc ba:
t3 t2 7t + 3 = 0 (t 3)(t2 + 2t - 1) = 0
Ch c nghim t = 3 l thch h p. Vy cot (/2) = 3.
Cui cng, cng cng thc (*) p dng cho cnh CH ca tam gic BCH, ta c:
CH = r[cot 45o + cot(/2)] = r[1 + 3] = 4r : pcm
Bi Ton 4
r1, r2 v r3 l bn knh ca ba ng trn tip xc
ngoi nhau. Dng tam gic ngoi tip ba ng trn
v tm bn knh r ca ng trn ni tip tam gic
theo r1, r2 v r3.
p s: r
2 r1r2 r3
r1 r2 r3 r1 r2 r3`
GII
Nh rng nu hai ng trn tip xc ngoi
nhau th di ca on tip tuyn chung
ngoi gp hai ln trung bnh nhn ca hai bn
knh. Nh vy:
GD 2 r1r3 ; D ' E ' 2 r1r2 ; EF 2 r2 r3
(1)
V AC = AB v AD = AD nn CD = B
D.
Tng t: CE = EA, GB = FA.
Suy ra:
GD + DE EF = 2BD => B ' D r1r3 r1r2 r2 r3 = CD
DE + EF GD = 2CE => C ' E ' r1r2 r2 r3 r1r3 = EA
GD + EF DE = 2GB => GB ' r1r3 r2 r3 r1r2 = FA
(2)
Ta tnh din tch tam gic O 1O2O3 bng hai cch

Cch 1: Dng cng thc Heron tnh din tch tam gic bng cc cnh v na chu vi:
1
S = p ( p a )( p b)( p c)
(a b c)(a b c)(a c b)(b c a )
4
Ta th a = r 1 + r2 , b = r1 + r3 , c = r2 + r3 , ta c
O1O2O3 ( r1 r2 r3 )( r1r2 r3 )
(3)
Di sn ton hc Nht Bn
38
Cch 2:
O1O2O3 OO1`O2 OO2O3 OO3O1
(OO1 D' C ' OO2 E ' C ' O1 D' E ' O2 )

(OO2 EA' OO3 FA' O2 EFO3 )
(OO3GB' OO1 DB' O3GDO1 )
Dng cng thc din tch hnh thang vung v biu thc (1) v (2), ta c
1
O1O2O3 [(r r1 )( r1r3 r1r2 r2 r3 ) (r r2 )( r2 r1 r2 r3 r1r3 ) (r1 r2 )2 r1r2 ]
2
1
[(r r2 )( r2 r1 r2 r3 r1r3 ) (r r3 )( r3r1 r3r2 r1r2 ) (r2 r3 )2 r2 r3 ]
2
1
[(r r3 )( r3r1 r3r2 r1r2 ) (r r1 )( r1r2 r1r3 r2 r3 ) (r3 r1 )2 r3r1 ]
2
Khia trin v rt gn, ta c :
O1O2O3 r ( r1r2 r2 r3 r3r1 ) r1 r2 r3 r2 r1r3 r3 r1r2 ( 4)
T (3) v (4), ta suy ra phng tr nh:

r ( r1r2 r2 r3 r3r1 ) r1 r2 r3 r2 r1r3 r3 r1r2 ( r1 r2 r3 )(r1r2 r3 )
V cui cng : r
r1 r2 r3 r2 r1r3 r3 r1r2 (r1 r2 r3 )(r1r2 r3 )

r1r2 r2 r3 r3r1
r1r2 r3 [ r1 r2 r3 r1 r2 r3 ]
r1r2 r2 r3 r3r1
2 r1r2 r3
r1 r2 r3 r1 r2 r3
Chng ta s ni nhiu hn v bi tp ny trong chng 8.

Bi Ton 5
Nh trong hnh cho thy, cc trc ln ca hai elip bng nhau E1 v E2 c cng tm O, v vung
gc nhau. Cc nh A, B v D ca hnh vung ABCD nm trn
E1 , trong khi nh C nm trn trc ln ca E 1 cng nh trn E 2.
Chng t rng cnh hnh vung bng di ca na trc nh.
GII
Chn trc to nh hnh v. Ta c: AC = OA OC = a b
a b a b a b a b
Suy ra B c to b
,
,
2
2 2
2
Th vo phng trnh elip:
x2 y2
1 , ta c
a 2 b2
( a b) 2 ( a b) 2
1 b 2 (a b) 2 a 2 (a b) 2 4a 2b 2
2
2
4a
4b
Khai trin, a v mt v, ta c :
a4 2a3b 2a2b2 + 2ab3 + b4 = 0
hay (a b)(a + b)(a2 2ab b2) = 0
V a > b, ta c nghim a b = b 2
TON THING
Tc cnh hnh vung l :
39
a b
b : di na trc nh ca elip.
2
Bi Ton 6
Trn elip trong hnh, ly ba im A, B, v C sao cho
din tch cc hnh vin phn c din tch S1, S2, v S3
bng nhau. Chng t rng din tch tam gic ABC =
(3/4) ab 3 trong a v b l na di cc trc ln v
nh ca elip.
GII
Truyn thng hnh hc Nht Bn xem elip l thit din c c khi
ct mt hnh tr trn xoay. Ngc li, h c th xem ng trn l
hnh chiu ca mt elip ln y ca hnh tr. Do , nh trong hnh, ta
c th tng tng tam gic ABC c chiu cng vi elip, gc chiu
vi cos = b/a. Php chiu lm trc ln co li mt t s b/a trong
khi gi nguyn trc nh. Kt qu l tam gic ABC chiu thnh tam
gic ABC ni tip trong ng trn y hnh tr. V cc din tch
S1, S2, S3 bng nhau nn din tch hnh chiu cng bng nhau. Do
tam gic ABC l tam gic u ni tip trong ng trn bn knh b.
Suy ra din tch n l (3/4)b 2 . Vy din tch tam gic ABC theo
cng thc din tch hnh chiu l:
(3 / 4)b 2 3 (3 / 4)b 2 3 3ab 3
cos
b/a
4
Bi Ton 7
Hai ng trn bn knh a v b tip xc ngoi nhau ti P v cng tip xc trong vi mt ng trn
ln hn O. Hai ng trn khc c bn knh c v d tip xc ngoi nhau cng ti P, v cng tip xc
trong vi ng trn O. Chng minh:
1 1 1 1

a b c d
V d: a = 2, c = 3, v d = 4; th b =12.
GII
Gi r l bn knh ng trn O, da vo nhng d ki n t
thm trong hnh, theo nh l hm s cosin, ta c:
(r a)2 = a2 + p2 2apcos
(r b)2 = b2 + p2 2bpcos
trong p = OP. V a v b b nhau nn cos = - cos . Do :
Di sn ton hc Nht Bn
40
( r a ) 2 a 2 p 2 ( r b) 2 b 2 p 2
0
2ap
2bp
Quy ng v kh mu s, ta c (a + b)(r 2 p2) = 4abr
Suy ra
1 1
4r
2
a b r p2
Tng t, ta cng c:
1 1
4r
2
c d r p2
Suy ra pcm.
Bi Ton 8
Trong mt ng trn ln bn knh R, mt tam gic u c cnh x, ba ng trn bn knh
a v su ng trn bn knh b tip xc trong nh trong hnh. T nh x theo R.
p: x 57 3 102 11,364 3 19,695) R / 2
GII
Ta theo cch gii ca Hiroe Nagasada trong tc phm ca ng :
Cc bi gii ton trn bn g Zoku Shinpeki nm 1833.
Xem hnh :
x
R=
2a
3
p2 + b2 = (R b)2
x
(1)
p
b
2 3
Hai phng trnh sau cho ta:
x 2 bx
b 2 R 2 2 Rb, hay
12
3
12 R 2 24bR x 2 4 3bx 12b 2 0
(2)
3
b [xt on thng cha q v ko di t tm ca a n o n thng p] v
2
q2 + (b a/2)2 = (a + b)2. Kh a vi nhng phng trnh (1), ta c
T hnh, q = (R a)
3 xR 2 3Rb 6 Rb 2( 3 1)bx 4b 2 0.
kh b2, ta tr (2) vi 3 x (3), c
(3)
12 R 2 6 3Rb 42 Rb 3 3 xR 2 3bx 6bx x 2 0

Suy ra
12 R 2 3 3 xR x 2
b
6(7 3 ) R 2(3 3 ) x
Th biu thc ny vo phng trnh ( 2) ta c phng trnh bc bn theo x:
TON THING
41
(8,640 4,320 3 ) R 4 (1,296 6,480 3 ) R 3 x (1,116 1,584 3 ) R 2 x 2

(432 360 3 ) Rx 3 (48 3 84) x 4 0
Chia (4) cho 3 v t d = 2R, ta c:
(28 16 3 ) x 4 (72 60 3 )dx 3 (93 132 3 )d 2 x 2
(270 3 54)d 3 x (180 90 3 )d 4 0
Hiroe tip tc nh sau: Vit li phng trnh (4)
(4)
(5)
(28 16 3 ) x 4 (72 60 3 )dx 3 (669 132 3 )d 2 x 2 (306 3 54)d 3 x

(252 90 3) d 4 (576 x 2 2. 288. 3 xd 432d 2 )d 2
(6)
Hay (!!!)
[( 4 2 3 ) x 2 (12 3 9) dx (15 3 3 ) d 2 ]2 ( 24 x 12 3d ) 2 d 2
Cho ta
( 4 2 3 ) x 2 (33 12 3 ) dx (15 9 3 ) d 2 0
Nhn hai v cho 4 2 3 , ta c

4 x 2 ( 204 114 3 ) dx (114 66 3 ) d 2 0
Hay
1
102 57 3 (102 57 3 ) 2 4(114 6 3 d
4
(7)
R
102 57 3 19,695 11,364 3
2
Chng minh c hon tt. Tht l mt bi ton kinh khng, v kh khen thay cho Hiroe, nht l
thi i khng c my tnh b ti v c nhng k hiu thun li ca ton hc.
x
Bi Ton 9
Trong hnh di gia l 30 hnh cu bn knh r che
ph mt qu cu ln bn knh R, sao cho mi qu cu nh
tip xc vi bn qu cu nh khc. Tm R theo r.
p: R r 5 .
GII
Bi gii ny t bn tho cha c in ca Yoshida, ta
Gii Cc Ton Sanpo Kisho.
Tm ca mi qu cu nh c chn mt cch thch hp
to thnh mt thp gic u, tm ca thp gic l tm mt
cu ln. Th th sin 18 o = r/(R +r) . V sin 180 = ( 5 1) / 2 nn suy ra:
R=r 5
Di sn ton hc Nht Bn
42
Cc ng in m ni 10 tm qu cu nh to thnh hnh thp gic u.
Ghi ch: Cch tnh sin 18o c trnh b y trong bi 32 ca chng 4, xin trch dn nh sau:
V sin 540 = cos36o (gc ph) hay sin(3 x 18 o) = cos(2 x 18o).
t sin 18o = x, dng cng thc nhn ba v hai, ng thc trn thnh:
3x- 4x3 = 1 2x2
4x3 2x2 3x + 1= 0
(x 1)(4x2 + 2x 1) = 0
Ch c nghim x = ( 5 1) / 4 l thch hp.
Bi Ton 10
(Hnh trn bn phi) Tng t bi ton trn, c 20 qu cu nh bn knh r che ph mt qu
cu ln R sao cho mi qu cu nh tip xc vi ba qu cu nh khc. Tnh R theo r.
p s: R
( 5 3 1r
2
GII
Bi gii ca Yoshida trong bn tho Bi Gii Ton Shinpeki
Sanpo.
Nh trong hnh di (pha trn), ni cc tm ca cc qu cu
nh cho ta mt khi 12 mt u, mi mt l mt ng gic u,
cnh bng 2r. [Ch r/BD = sin 18 o, suy ra c ngay BD =
[ 5 1)r ] .
By gi ta ct khi 12 mt nh hnh di (pha di). Thit din l mt ng gic u khc ABD . . .
Theo nh l hm sin, ta c
TON THING
43
sin 108o
AD =
BD (3 5 )r
sin 36o
Ngoi ra: AE2 = ED2 + AD2,
trong AE = 2(R + r), AD = (3 + 5 )r, v ED = 2r.
Th vo ta c phng trnh bc hai theo R. Gii, ta c
R
5 3 1r
2
Kimura Sadamasa, ngi ngh bi ton ny, cho kt qu

xp x R =(1,862/1,033)r.
Di sn ton hc Nht Bn
44
Chng 7. Nht K Du Hnh ca Nh Ton Hc

Yamaguchi Kanzan
Ton hc pht trin t nhng mi quan h gia cc ng trn v hnh vung.
Ton hc l mt trong lc ngh: l, nhc, cung, k, th php, v ton hc.
Nhng ngnh hc ny l c trng ca con ngi v loi vt khng cn n.
Thy Takeda nghin cu ton hc t khi cn tr. Trong in th ny, nhng
t ca thy cu n Trn ph h cho h c tin b trong k nng gii
ton v dng tng mt bn sangaku.
_ Li ni u trn bn g do Kakuyu, mt t ca Takedo treo vo nm 1815
Nh vo chnh sch sakoku (b quan ta cng), Nht bn khng kinh qua nhng xung t
chnh yu n t bn ngoi trong gn ba trm nm. Mc d thnh thong t nc b lon lc v
nhng cuc ni d y ca nng dn, thi k Edo c th c coi l thi k yn bnh theo nhng tiu
chun ca th gii, khi du lch rt c thng dng. Dn chng i li nhiu, hoc i thng
ngon nhng thng cnh, hoc i hnh hng n nhng n i hoc in th. Th ng th ngi
Nht bn i b, t khi i nga, nh cc nc phng Ty, ng tr ti cc khch im (nh tr) hoc
nh bn b, i khi ngay trong cc n th.
Nh th Matsuo Basho ni ting v nhng chuyn i lang thang cng nh nhng vn th
haiku ca mnh, v t nhng nht k du hnh ca ng, ta bit c ng thng dng chn ti nh
cc bn b trn dc ng gi bi ca mnh.
Cc nh hnh hc Nht bn cng khng km cc nh th. Mt s cc nh ton hc th k 19,
nh Hodoji Zen (1820-1868) v Sakuma Yoken (1819-1896) dng cc chuyn i ton hc dy
ton, khuyn khch cc nh yu thch hnh hc nghip d, v treo cc bn g trong nhng in
th trn khp x Ph Tang. Trong s nhng k du hnh ny c Yamaguchi Kanzan.Tiu s ca ng
nh sau: ng sinh khong nm 1781 Suibara ca tnh Niigata, hc ton ti Edo ti trng
Hasegawa Hiroshi, v mt nm 1850. Ta bit tiu s ca ng th t nhng phn ln nhng g ta bit
v bn g ly t nht k ca ng vit trong su chuyn du hnh gia nhng nm 181 7 n 1828.
Nht k ca Yamaguchi rt phong ph, dy n 700 trang. Trong ng m t phong cnh,
nhng cuc mn m vi bn b v nhng nh ton hc khc, cng nh ghi li nhng bi ton khc
TON THING
45
trn 87 bn g, trong ch cn 2 bn cn st li n ngy n ay. S phn ca cun nht k cng ti

tm nh s phn ca tc gi. Hnh nh Yamaguchi c d nh n hnh nht k du hnh ca mnh,
di ta Du Hnh Ton Hc. t ra trong tc phm Tan Hc Xc Tch ca Shino Chigyo xut
bn nm 1837, tc gi vit nhn g li qung co sau:
Nh ton hc Yamaguchi du hnh trn khp nc Nht trong su nm, t ma xun
1816 n ma ng 1821. Cng vi nhiu nh ton hc khp nii, ng tho lun nhiu
phng php gii ton mi. Nu bn mua quyn sch ny, bn c th c c nhng k thut gii
ton mi ca cc nh ton hc xa gn m khng cn i u xa.
Mc d tc gi ha hn, cun Du Hnh Ton Hc vn khng c n hnh.
D sao i na, nht k gc ca Yamaguchi cn c gi nguyn v trng by th trn Agano nh l mt di

sn vn ha. Trong chng ny chng ti ch trch mt s trang trong nht k v chuyn i th ba ca ng
(1820-1822), trong ng ghi li nhiu bi ton hn trong c nm chuyn i khc cng li. Mt s bi ton
hi n gin hp vi trnh ph thng. Nhng phn ln, theo chng ti, th rt kh v mt hai bi n
nay vn cha gii c. c gi c th theo di l trnh ca Yamaguchi trn bn hnh trn, trong k
hiu Y1, Y2, . . . ch nhng im dng chn ca Yamaguchi trong chuyn i th ba ca mnh.
Di sn ton hc Nht Bn
46
Hai trang trong nht k du hnh ca Yamaguchi, cho

thy mt s bi ton , bao gm bi ton s 10 trong
chng ny.
T ngy 22 thng 7, 1820 n ngy 21 thng tm, 1820

Y1
Ngy 22/7/1820: Nhiu bn b n ti n ti ri Edo ln ng trn chuyn i di, tng ti

vi bi th haiku gi t . . . Sau 10 ri (40 km), ti n Fuchu v thm n Roku. m, ti dng li
ti nh nng phu Yohachi.
Ngy 26/7: Ti i qua th trn thnh ly Takasaki v ti nh n nh ton hc Ono Eijyu
sng ti y.
Y2
Ngy 27/7: Ti n thm n Hakuunsan v ln li bng qua con sng gn v ma ny
lng sng kh cn. Vt trm gc, ti n ng dc Usui v thm n Kumano trn i v
thng thc bn khc g trong in th. Ti ghi li nhng bi ton trong bn g n Kumano
trong nht k ca mnh. c bit, li ni u ca bn g rt th v.
Bn g ny l do Ono Eijyu treo ti n Kumano nm 1801, vi li ni u nh sau: ng
Tsunoda, ngi treo bn g ny l m bm sinh. ng n thm ti v bo l ng tha thit mun
hc ton v v th ti gii thiu ng n thy ti l Fujita Sadasuk e Edo. Tsunoda hc ton v treo
bn g ny n Kumano.
Ngy 28/7: y c mt ngn ni p tn Asama. Khi ngc nhn ngn ni, ti hng hi
mun chinh phc n. Ni cch nh bn ti l Jinzamon 5 ri (20 km) ni ti ng m qua. Khi leo
xung ni, ti i lc ng nhng khng gp tr ngi g.
Ngy 2/8: Ti thm n Suwa lng Sakashiro v bt gp mt bn g.
TON THING
47
Yamaguchi ghi li tt c bi ton trn bn g ny, do Kaji v Kobayashi treo nm 1805.

Kobayashi vit,Ti ho hng tho lun cc v n ton hc
sut ngy vi bn ti. Sau chng ti quyt nh treo mt bn
g ti n ny. Chng ti hy vng du khch c th thng ngon
v gp .
Ngy 14/8: Bng qua con sng ci Chikuma bng
thuyn, ti n thm lng Hachiman, hm ang t chc l hi
nn c rt nhiu ngi vui chi. Trong mt ngi lng nh gn
y, ti bt gp v ghi li mt bn g do Okuma treo vo nm
1795, v m ti ng m ti nh mt ngi bn l Kitamura,
mt nng dn.
Ngy 15/8: Cng vi bn Kitamura, ti tham d l hi.
Ch ny rt p nn ti khng cm lng c phi v mt k ha
trong nht k. Sau , ti n thm ngi n Zenkoji uy nghi
cch mt ri (4km). L bi ti ngi n ny l mt trong nhng
mc tiu ca chuyn i.
Y3
Ngy 17/8: Cui cng ti c th n thm n ln

Zenkoji Nagano v thng ngon v p uy nghi ca n. Hm
nay l ngy l nn c nhiu ngi n thm n nh ti. Chiu
n, ti bc vo khch im Fujinoya. n na m ti ra
khi khch im v n thm nh khch ca n Zenkoji v ng
m ti y. Ch c nhng khch ving no c giy php c bit
mi ngh m c ti n. Sng hm sau ti ghi li nhng bi
ton bn bn g ti n.
Chng ti sp xp ba bi ton bn g Zenkoji l ba bi
1, 2, 3.
Bi Ton 1
Bi ton ny do Seki Terutoshi treo ti n Zenkoji vo nm 1804. Ta c a gic u n cnh
c di a. T nh A ta v nhng dy nh hnh di, v
n 2 ng trn ni tip c bn knh r k (k = 1, 2, . . . , n
2). Tm bn knh rk ca tt c ng trn ni tip the o a.
Yamaguchi khng ghi li p s v n qu phc tp.
Di sn ton hc Nht Bn
48
Bi Ton 2
Bi ny rt ra t bn g th hai n Zenkoji do
Kobayashi treo vo nm 1796.
Mt t gic ABCD ni tip trong ng trn ln bn
knh R v txuc vi mt ng trn nh nh hn bn knh r.
Tnh r theo R v AC x BD. (Gi : Bn g ch cho p s
trong trng hp c bit : Nu 2R = 12 v AC x BD = 112,
th 2r = 7).
Y4
Ngy 20/8: i vo th trn Takada Niigata gn cng, ti n thm n Siwa v ghi li
nhng bi ton bn g cho Yoshizaea ngh nm 1803. Hm ti ngh m ti nh bn Yoishi
th trn Ima.
Bi Ton 3
Bi ny bn g th ba n Zenkoji, do Saito Moitsukuni treo vo nm 1815.
Cho cung trn AB v trung trc m ca dy AB. Ta v hnh vung c cnh d v ng trn
ni tip bn knh r. Cho AB = a v t p = a+m + d + r v q = m/a + r/m + d/r, tnh a, m, d, v r
theo p v q. Chng ti khng th gii bi ton ny.
Trn bn g, Saito vit: Bi ton ny u tin do Tsuda Nobuhisa ngh nm 1749 trn
bn g treo ti n Gion Kyoto. Tsuda a ra p n vi mt phng trnh bc1024 theo a.
Nhng nh ton hc lng danh Ajima Naonobu ch a ra mt phng trnh ch bc 10. Trn bn
g ny, ti ch trnh by phng trnh ca Ajima. Tuy vy Yamaguchi khng ghi li phng trnh
ny.
n Zenkoji ngy nay

Ngy 12/9: Ti s dng chn y trong lng Yada cho n 19/1 nm sau.
T ngy 19 thng 1 , 1821 n ngy 19/11, 1821
Ngy 19/1/ 1821: Ti i t lng Yada v ang hng n lng Haruta.

TON THING
49
Ngy 22/2: Trong khi li nh bn Eguchi Shinpachi, con trai ca anh nh ti dy cho
chu ton v nhn lm hc vin trng Yamaguchi.
Y5
Ngy 21/3:Sau khi n thnh ph Shibata, ti ti nh bn ti l Minagawa Eisa.
Ngy 24/4: lng Suibara, ni chn nh au ct rn ca ti, ti l i chi hn 20 ngy.Gi
ti s ln ng i n thnh ph Nagaoka.
Y6
Ngy 26/4: n Nagaoka, ti thm n Yukyuzan v ghi chp hai bn g. Mt do t ca

Fujita v ci cn li l nh sau:. . .
Bn g ny c ba nh bun treo vo nm 1801. N vn cn gi li n ngy nay, c kch
thc 105 cm x 57 cm. Chng ti rt ra mt bi ton t bn ny l bi ton th 46 ca chng 4.
Ngy 16/9: Ti ang nh bn ti l Arakawa c vi thng ri trong lng Yamadani v
hm nay s ra i. Ti s n thm n Gochinyorai v ghi chp li nhng bi ton sangaku do Ohta
Sadaharu ngh vo nm 1806.
Y7
Ngy 25/9: Khi i ngang b bin dc him tr Oyashirazu ni ting, ti rt thn trng.
Ngy 30/9/: Cnh qun tr c mt con sng ln l Kurobe, ti chim ngng cy cu xinh
p di 36 ken (70m) ch c mt nhp bc qua lng sng.
Y8
Ngy 3/10: Ti n t h trn n ly Kanazawa. Th trn qu ln c n hng trm ngn

nc gia. Cn ngy u thng mi ti lu li th trn ng ly Toyama ch c mi ngn nh.
Y9
Ngy 7/10: Ti n v thm n Asahikanzeon Sabae v ghi li nhng bn sangaku

nh sau: . . .
Bn g ny, do Momota trnh by nm 1807, mt du. Chng ti trch ra mt bi tp
trong bn g lm bi tp s 4.
Bi Tp 4
Gii h phng trnh n x, y, v z.
x y = 61741
y z = 14197
x 7 y 7 z 12
Bn cho nghim l x = 78,125 = 5 7, y = 16,384 = 47, v z = 2,187 = 37. N cng cho bit p s
trong trng hp tng qut vi h s nguyn. H a n phng trnh bc 49. Chng ti khng th
tm ra cch gii h ny.
Y10
Ngy 8/11: Yamaguchi n thm th trn Tsuruga cch Kyoto 25 ri (100 km). Trong th
trn, ti gp nh t on hc Masuda Koujirou mang n ti ba bi ton nh gii h. Ti gii c v
chp cho ng li gii. Ti ghi li nhng bi ton ny trong nht k ca mnh.
Chng ti chn hai bi trong l bi 5 v 6.
Di sn ton hc Nht Bn
50
Ngy 14/11: Ti dng ti nh Kanbe ti lng Minamishinbo thuc Takashima. Ti y,

Kanbe trao ti mt bi ton do Enoki t Kyoto gi n. Bi ton do ai Osaka a ra.
Bi ny c ghi li l bi 7.
Ngy 16/11: i dc theo b h ln nht nc Nht Biwako, ti dng chn ti thng cnh
Ukimido.
Ngy 19/11: Ti n c Kyoto. Trong thnh ph ny c rt nhiu n th, miu mo.
Ti s dng chn y n sut nm thng ngon n.
Bi Ton 5
Nh trong hnh cho thy, su ng trn bn knh r v ba ng trn bn knh t ni tip
trong ng trn ln ngoi sao cho chng cng tip xc vi
tam gic u. Nu bn knh ng trn ngoi l R, hy tnh t
theo R.
Masuda nh Yamaguchi gii bi ton ny v ng khng lm
c. Yamaguchi a ng p s bi ton m chng ta nu ra
phn cui chng.
Bi Ton 6
Mt hm, Ino Shujiro, 35 tui, ngi con trai th hai ca
nh trc a ni ting Ino Tadataka (1745-1818) , ngi u tin
lp ra bn chi tit ca nc Nht cho gia nh tr v
Tokugawa, n thm Masuda v a ra bi ton sau y:
ng trn nh ni tip trong tam gic vung ABC tip xc cnh AB ti Q. Mt ng trn
n
hn
i qua nh A v B v tip xc ng trn ni tip nh hnh v. Gi p l di on trung
l
trc ca AB v q l di on AQ, tm h thc gia p v q .
Masuda gii c bi ton n gin ny mc hnh hc ph thng v trao cho Ino p
s.
Bi Ton 7
V bi ton bn di, Kanbe ni vi Yamaguchi, C ngi Osaka khoc lc v bi ton
ny vi Enoki. Yamaguchi tr li Kanbe, Ti nghin cu b i ton ny trong bn, nm nm tri
v cui cng, ma xun ny, ti tm ra li gii. Nhng bi ton ny khng c hay. Ti c li
khuyn mi hc vin nn nghin cu thm v ton hc hn l c gii nhng bi ton nh th ny.
c gi c th khng thch b ra bn hay nm nm cho bi tp ny,v n nh sau.
Ba ng trn, mt bn knh a v hai bn knh b, ni tip trong vng cung nh trong hnh.
Hai tam gic u c chiu cao p cng ni tip trong vng cung v tip xc vi ng trn. Tm p
theo a v b. Ngi ngh Osaka cho mt v d: Nu a = 3 v b = 1.5 th p = 5.25.
Ngy 2 thng 2 nm 1822

n Ngy 1 thng 12 nm 1822
TON THING
51
Ngy 2/2, 1822: Ti tr 120 mon (khong 5 la) thu mt con thuyn do chi quanh o
nh Chikubu trong h Biwado. Sau ti n th trn thnh ly Hikone, ti ti thm nh ton
hc Matsumiya Kiheiji v li nh ng. ng a cho ti mt bi ton cha gii c v mt bi
ton trn bn g trong n Taga nh sau: . . .
Hai bi ton ny l bi ton 8 v 9 di y.
Bi Ton 8
y l bi ton khng gii c m Matsumiya ngh. Mt cung trn qua nh A v B ca
mt tam gic vung ABC v tip xc vi tam
gic ti B. Chia cnh BC thnh tm phn bng
nhau v dng nhng on vung gc l k (k = 1,
2, . . . , 8). Tm d i ca l k (k = 1, 2, . . . , 8)
theo cc di a = BC v b = AC.
Bi Ton 9
y l bi ton sangaku v trn qut treo ti n Taga do
Katori Zentaro ngh, khng r vo nm no. ng trn ln
bn knh r tip xc vi ba cnh ca hnh ch nht ABCD nh
trong hnh.
Ch AB < BC. T D ta v mt ng tip xc vi ng trn
ln v cc ng trn nh v n cnh kia ca hnh ch nht.
Gi s hai ng trn nh u c bn knh t. Tm din tch ca
phn t xm S 1 theo din tch phn t en S 2.
Y11
Ngy 6/2: Ti n thm n ln Ise v dng chn ti mt qun tr. Ti nghe n c nh
ton hc Koyama Kaname thnh ph Sendai ang ng ti mt qun tr gn .V th ti n
ngay nhng kh thay khng gp c ng, v lc ng ra ngoi. Th l Yamaguchi n
thm n Seihoji, ti ng tm thy hai bn sangaku v ghi ch, Ti ghi li mt bn sangaku
do Sawai treo nm 1786 v bn khc do Koyama treo nm 1819, trong c ph phn mt li gii
sai trong bn g ca Sawai.
Ngy 18/2: Ti n Wakayama v li nh ca nh ton hc Nunomura Jingoro. Thy
gio ca ng l mt t th h th hai ca nh ton hc lng danh Fujita Sadasuke. Nunomura
a ti nhng bi ton n Kofukuji ti Nara.
Y12
Di sn ton hc Nht Bn
52
Ngy 24/2: Ti n thm n ln Himae Wakayama v ghi li nhng bi ton sangaku

do Shintani Benjiro treo vo nm 1806. n chiu, Yamaguchi n th trn Ki-Miidera v li
nh ca th mc Benzo.
Ngy 28/2: Khi ti vo thnh ph Osaka, ti n thm nh ton hc Takeda Atsunoshin,
t ca Ban Shinsuke. Takeda cng l mt nh thin vn. Trong thnh ph ti bt gp nhng t ri
kch thc 7 sun x 3 sun (20 cm x 9 cm) loan bo mt bi ni chuyn v thin vn ca Takeda. Ti
nh mnh, Takeda trao cho ti bi ton ca ng.
Y13
Ngy 29/2: Ti n thm lu i Osaka, p khng th ni ht c. Sau ti thm n

Tenman v ghi li ba bn sangaku.
Trn bn th nht l li ni u m chng ti vit li u chng ny. Ti dnh mt bi
ton bn th ba lm bi ton th 10.
Bi Ton 10
Bn g th ba n Tenman do nh ton hc Takeda Atsunoshin treo nm 1822. Takeda
vit li ni u:
Cc hc tr ca ti mi ngy hc tp gii cng nhiu bi ton do ti a ra. Ti mun
tp hp nhng bi gii hay vo mt cun sch ta Cc Bi Ton Cc Tr. Trn bn g ny, ti
tuyn chn v b sung mt s bi ton hay v gi
tr cc tr v tng bn g ny cho n th cc
hc tr ti c th luyn tp nng cao k nng
ton hc.
Trong s 14 bi ton trn bn g, bi sau
y do mt hc tr ca Takeda ngh: Trong
hnh qut AOB ca ng trn bn knh r, v mt
ng trn bn knh x tm O. T B v tip tuyn
vi ng trn nh nh hnh v. Khi x thay i,
din tch S(x) ca phn t en s thay i theo. Chng t
rng S(x) ln nht khi x (293/744)r.
Ngy 4/3: Ti n thnh ph Tatsumo gn Himeji v
thm n Syosya ghi li bn sangaku do Sawa ngh
nm 1821. Bui chiu, Sawa n thm ti v a cho ti
mt bi ton cha gii c v hai bi ton ca n Syosya.
Ti vit chp li vo nht k ca mnh nh sau: . . .
Hai bi ton ny l bi 11 v 12 di y.
Bi 11
Nm ng trn bn knh a, b, v c ni tip trong

hnh vin phn ca mt ng trn ln. Bit a = 72, b = 32,
tm c.
TON THING
53
Bi 12
Mt elip ni tip trong mt tam gic

vung v trc ln ca n song song vi cnh
huyn. Trong elip c hai ng trn ni tip
bn knh r. Mt ng trn th ba bn knh r
tip xc elip v hai cnh gc vung, a v b.
Tm r theo a v b.
Y14
Ngy 7/3: Nh ton hc Horiike Hisamichi treo vi bn sangaku, mt tm n Kibitsu ti

Okayama v mt tm khc Suzuka ti Ise, cch xa Okayama. Yamaguchi vit, ti thm n
Kibitsu Okayama va tm thy mt bi ton do Horiike ngh nm 1804, v chp l i trong nht
k.
Ngy 8/3: Eo bin Seto Nai Kai rt p v ti bng qua n bng ph. Ti bc ln mt
ngn i dc cao Kagawa v n thm ving n Kotohira trn nh i.
Y16
Ngy 21/3: Sui nc nng Dogo l mt im n trong cuc du hnh v khi n ni, ti
thy nhiu ngi ang ngm mnh trong lng sui nng.
n Isaniha Dogo c 22 bn sangaku cn sng st. Khi thm Dogo, Yamaguchi c th
thy c 2 bn g trong s ny ti n Isaniha gn . Tuy nhin khng thy ng nhc n chng.
Y17
Ngy 22/3: Qua ph thm mt ln na, ti bng qua eo bin v n chiu th ti n c
Itsukushima Hiroshima.
Y18
Ngy 11/4: Qua nhiu thnh ph, ti n gn Hakata. Ti xem phong cnh quanh n ln
Kashii v n thm n Hakozaki, ti y ti gh i chp nhng bi ton sangaku do Narazaki Hozuke
ngh nm 1807. Sau , ti n thm nh ton hc Hiroha v ho hng tho lun ton hc vi
ng. ng a cho ti bi ton sau y.
l bi ton s 13 di y ca chng ti. Cng ngy, Yamaguchi n Ha kata thuc tnh
Fukuoka.
Di sn ton hc Nht Bn
54
Ngy 15/4: Khi ti dng chn ti ta th chnh Hakata, ti nhn c vi bi ton cha
gii do Harada Danbe t thnh ph Hamamatsu gi n.
Harada Danbe tng treo mt bn sangaku n Akiha.
Ngy 3/5: Trong thi k Edo ch c mt thnh ph c m ca vi phng Ty l
Nagasaki, v th Nagasaki l trung tm thng mi quc t rt pht trin.
Khi ti n Nagasaki, ti chng kin nhiu s kin hp dn n ni phi dng li vi
ngy . Ti n thm n Suwa v ghi li mt mt bn sangaku.
Y19
Ngy 21/6: Ti ri Nagasaki n Kurume m lng cn vng vn, ti ti thm n

Takarao v ghi li mt bi ton sagaku.
Bi ton ny do Ukawa tsuguroku ngh vo nm 1808. Chng ti chn lm bi ton 14
y.
Bi Ton 13
Mt hm, Hiroha ni vi Yamaguchi l mnh khng th gii c bi ton ny v nh
Yamaguchi gip . Nhng Yamaguchi khng nhc ti cch gii bi ton ny trong nht k ca
mnh, thnh ra chng ti khng c thng tin
g v bi ton. Tam gic ABC ni tip trong
hnh vin phn ABC ca ng trn bn
knh R. Mt ng trn bn knh r ni tip
trong tam gic. Hai ng trn khc c bn
knh s v t, tip xc vi ng trn r cng
nh ng trn bn knh R v dy cung nh
hnh v. Chob bit m = |t r|, n = |t s|, v p = |r s|, tm R theo m, n, v p.
Bi Ton 14
Ukawa Jiroku ngh bi ton ny vo nm 1808 trn bn sangaku ti n Takarao.
Cho hnh nn y bn knh r v chiu cao
h ng vung gc vi mt phng, nh
hnh v. nh ca hnh nn chm mt
phng. Mt chui n khi cu nh bn knh
r bao quanh nh hnh nn. Tm n theo R.
TON THING
55
Y20
Ngy 11/7: Sau nhiu gi i b, ti mi n c Shimane v lm l ti n ln Izumo
Oyashiro l ngi n ln nht sau ngi n Ise. Ti v cng xc ng.
Y21
Ngy 15/7: Ti n Tottori v li nh Kitaro . Ti gp hai ng lo say m hc hi ton

hc v thin vn.
Y22
Ngy 24/7: Sau khi n Obama, ti n thm nh ton hc Matsumoto Einosuke, mt t

ca Kurihara Obama.
Ngy 7/9: Yamaguchi n thm n Tenman lng Hirokawa. Ti ng c nghe c mt
sangaku c treo ti t nm 1748. ng ghi li cc
bi ton trong nht k ca mnh. Hai bi ton t bn
sangaku
ny l bi 15 v 16 bn di.
Bi Ton 15
V ng trn bn knh r = 2.4 tip xc vi
cnh huyn AB v cnh gc vung BC. T nh C v
tip tuyn CP vi ng trn. Bit di CP = 13, tm
CH.
Ngy 15/9: Ti n H Biwako thm mt ln na. Trong lc thm n Miidera Shiga,

ti ghi li hai bn sangaku nh sau: . . .
Bn sangaki u tin ti n ny do Ogura Yoshisada treo vo nm 1817. Ogura vit trn bn:
Ton hc l ngun ci ca mi vt trong v tr. c bit, khi chng ta quan st thin vn, ton hc
l cng c quan trng. Ti c nhn vo trng Seki ngay khi c n tr v hng say nghin cu ton
hc. Gi y, ti mun treo mt bn sangaku cha nhng bi ton mi cng vi bi gii. Nu du
khch n y v c sangaku ny, ti s rt hnh phc.
Yamaguchi cng tm thy mt bn sangaku n Shinomiya . Sau ng n thm Okada
Jiuemon, tc gi bn sangaku ny, ni chuyn v ton hc.
Bui chiu, mt ngi yu ton hc, Asano Masanao, n qun tr ni ti lu tr, trc
thm v sau nh ti cho php y qung co mt bui ging ca ti v ton hc. Ti nh n li, vi
ngy sau nhng tm p phch i loi vit Bui thuyt trnh v ton hc do nh ton hc lng danh
Yamaguchi trnh by s xut hin khp th trn.
Bi Ton 16
I l tm ng trn ni tip trong tam gic
vung ABC. Bit BI = 4.03888736 v AI = 3.87886,
tm a, b, v c.
Di sn ton hc Nht Bn
56
Y23
Ngy 17/9: Yamaguchi thm n ln Kitanotenman Kyoto v ghi chp hai bn sngaku.
Mt bn do Nakamura tng vo nm 1819.
Ngy 18/9: n Hokoji c mt tng Pht ln. Yamaguchi mun n ving chim
ngng nhng bc tng b tn ph.
Ngy 21/9: Ti th phng ca nh ton hc Takeda, ti trng thy mt bi ton sangaku s
c treo trong mt tng lai gn y v mt bi ton khc c vit trn bn g ca n
Tenman. Ti ghi li chng trong nht k.
Hai bi ny c chng ti ghi li thnh bi ton 17 v 18.
Bi Ton 17
Cho mt hnh vin phn ca ng trn bn knh
R. V hai ng trn bn knh nh hn r bn
trong hnh vin phn sao cho chng tip xc
nhau; c hai u tip xc vi dy AB; mt ng
trn tip xc vi cung AB, ng trn kia tip
xc vi tip tuyn AP. Bit AB = k v AP = m,
tm r theo k, d, v m.
Bi Ton 18
Hai ng trn bn knh a v b tip xc
ngoai nhau v cng tip xc vi ng thng l.
Gia chng l mt hnh vung c cnh x. Tm gi
tr nh nht ca x theo a v b.
Bn g khng cha li gii, m l li nhn
ca
Morikawa, ngi treo, Ti s ly lm sung sng nu c ai gii dm ti bi ton ny.
nh
Trong nht k ca mnh, Yamaguchi cng khng a ra li gii. Ngi vit sch ny s hn hnh
nu c ai gii c bi ton ny gip Morikawa.
Y24
Ngy 24/11: Cch y bn ngy, ti dng chn ti nh Toraya Kyoemon v n thm n

Atsuta Nagoya. Bng qua con sng ln Tenryu, ti n thnh ph Hamamatsu gn .Ti y, ti
thm n Akiha v ghi li nhng bi ton sangaku do Harada ngh vo nm 1822.
Y25
Ngy 29/11: Ti n sui nc khong Hakone hm nay. Ti y ti bt gp nhiu mn
qu lu nim bng tre.
Y26
TON THING
57
Ngy 1/12, 1822: Cui cng ti v n ngi t rng ca mnh Edo sau hai nm du
hnh. Chuyn i rt thch th. Sau khi ngh ngi, ti li bt u vch ra k hoch cho chuyn i tip
theo. n y l kt thc chuyn du hnh th ba ca ti.
p S v Bi Gii nhng Bi Ton Tuyn Chn

Bi Ton 1:
Ta c a gic u n cnh c di a. T nh A ta v nhng dy nh hnh di, v n 2 ng trn
ni tip c bn knh r k (k = 1, 2, . . . , n 2). Tm bn knh rk ca tt c ng trn ni tip theo a.
Yamaguchi khng ghi chp li li gii trong nht k du hnh ca mnh v n qu phc tp. Tuy
nhin, bi ton ny xut hin trong quyn Zoku Shinpeki Sanpo ca Fujita Kagen.
GII Ta phi tm rk (k = 1, 2, . . . , n 2), bn knh ca
ng trn ni tip AA kAk-1 theo AA1 = a1 = a v AA2
= a2. [Ghi ch: Nu tnh c theo a v a 2 , ta d dng
tm c a 2 theo a.]
t e
a2
,s
a
2e
, l s ( 2 e) a
2e
(1)
ta c:
s
l
l
r1 a2 , r2 er1 , r3 er2 r1 ,
2
2
2
l
l
r4 er3 r2 , rk 2 erk 1 rk
2
2
c cc kt qu ny, ta trc tin phi chng minh
hai b , m Yamaguchi khng pht biu:
B 1: H thc lin h gia cc cn h ak l
a3 = ea2 a,
a4 = ea3 a2,
a5 = ea4 a3,
a6 = ea5 a4
ak+2 = eak+1 - ak
Biu thc cui cng l cng thc truy hi. chng minh cng thc ny, ch l, v a gic u,
nn tt c dy cung v t nh A u trng nhng gc bng nhau. Do , tt c cc gc AkAAk+1
u bng nhau. Gi gc ny l .
nh l hm s cosin trong tam gic u tin AA 1A2 cho ta
a2 = a22 + a2 2aa2cos,
hay
a
e
cos = 2 ,
( 2)
2a 2
Vi k = 2, phng trnh (2) cho ta
a32 ea2a3 + (a22- a2) = 0,
y l phng trnh bc hai theo a 3 theo a2 v a. Ta bit phng trnh
x2 ea2x + (a22- a2) = 0
c tng hai nghim x 1 + x = - b/a = ea2. Mt nghim l x 1 = a1 = a c th tm c bng cch kim
tra, u ng vi cnh ak-1 = a1 ca tam gic nh nht AA 1A2, suy ra nghim ln hn l
Di sn ton hc Nht Bn
58
x3 = ak+1 = a3 = ea2 a.
Tng t, vi k = 3, phng trnh (2) cho
a42 ea3a4 + (a32- a2) = 0
V x1 + x2 = ea3. T trng hp k = 2, ta ng rng nghim nh hn ng vi cnh ca tam gic c
trc, tc x 1 = ak-1 = a2, iu ny l ng v c th kim tra c bng php th. Do ta c ngay
a4 = ea3 a2
Tng qut, ta c
a2k+2 eak+1ak+2 + (a2k+1- a2) = 0,
V suy ra
ak+2 + ak = eak+1
(3)
Ta chng minh c cng thc truy hi a k+2 = eak+1 ak ca b .
B 2: Nu ng trn ni tip trong tam gic ABC
tip xc vi cnh AC ti D th
AD = b = (AB + AC BC)/2
B nay chng minh d dng nh nhng on tip
tuyn bng nhau v t mt im n mt ng trn
(c gi t chng minh) . n y bi gii ca
Yoshida chnh thc bt u.
Bi gii ca Yoshida:
Trc tin ta tm r 1. Nhn xt tam gic AA 1A2 cn, nn c din tch A = a 2h, trong h l
chiu cao. Tuy nhin, ta cng c din tch A = r 1(2a + a2) [c gi t chng minh bng cch tnh
A bng tng cc tam gic cng nh l tm ng trn ni tip]. They Pythagoras: h =
2
a 2 a2 / 4 , v do
2
a2 a 2 a2 / 4 r1 (2a a2 )
Gii tm r, ta c
r1
1 2 a a2
1
a2 sa2
2 2 a a2
2
(4)
trong ta dng nh ngha ca s trong (1). Ta c kt qu bit.

Gi ta tm nhng r k cn li (k = 2, 3, . . . , n 2). Mun th ta khai thc cc b chng
minh, v s dng b k chnh l di ca AD trong hnh trn. Xem hnh di.
B 2 cho ta trc tip b 2 = (a3 + a2 a).
Theo b 1, a 3 + a2 - a = ea2 a1+ a2 a. Nh rng
a2 = ea v t w = 2 e, ta c a 3 + a2 a = ea2
wa1v nh th
b2 = (ea2 wa)
Theo cch tng t,
b3 = (a4 + a3 a) (b 2)
= (ea3 a2 + ea2 a a) (b 1)
= [e(a3 + a2) a2 2a]
= [e(2b2 + a) a2 2a] (b 2)
= eb2 a2 (2 e)a
TON THING
59
= eb2 b1 wa
Tng t, b4 = eb3 b2 wa. V tng qut, ta c

bk+2 = ebk+1 bk wa (5)
By gi, t hnh trn, ta thy rng mi tam gic vung u ng dng, nh th
r2 r3
r
... 1
b2 b3
b1
V t phng trnh (4) ta bit rng
r1
2a a2
s
b1
2a a2
Vy s cng l t s r k/bk . Th gi tr ca bk vo phng trnh (5) ta c kt qu cui cng

rk+2 = erk+1 - rk aws = erk+1 rk l/2,
nh bit. [Nhn xt: Bi ton trong nht k Yamaguchi bt ta tnh ch theo a m thi. Chng ti
ginh bc ny cho c gi t gii.]
Bi Ton 2:
Mt t gic ABCD ni tip trong ng trn ln bn knh R v tip xc vi mt ng trn
nh nh hn bn knh r. Tnh r theo R v AC x BD.
Mt p s trong trng hp c bit c nu ra trn bn g: Nu 2R = 12 v AC x BD = 112 th
2r = 7. p s trong trng hp tng qut l:
AC x BD
r
2 AC x BD 4 R 2
Cch gii ca Yoshida
Ta tnh AC v BD theo R, r , v nhng i
lng khc. V hai ng trn ph nh trong
hnh. H ng vung gc t tm cc ng
trn n cc cnh t gic, gi r 1, r2 ln lt l
bn knh ng trn ln v nh. V cc
ng trn r v r 1 ni tip trong cng mt
gc nn tm ca chng thng hng vi D.
Tng t vi
ng trn r v r 2. Tam gic ng dng cho
ta
r r1
r r2
(1)
d d1
b b1
on tip tuyn t A n ng trn r 1 l a +
d d1 , v t C l c + d d2, nh th
AC = a + c + 2(d d1) (2)
Tng t, on tip tuyn t A n ng
trn r2 l a + b b1 v t C l c + b b1, nh th
AC = a + c + 2(b b1)
t AC = l, v dng (1) ta c
(3)
Di sn ton hc Nht Bn
60
2d a c l
(4)
2
r
r1
( 2d a c l )
2d
2b a c l
(5)
b1
2
r
r2
(2b a c l )
2b
Tip theo, chia t gic ABCD thnh cc tam gic v ly tng din tch ca chng, ta c
AABCD = r(a + b + c + d) (6)
Tng t, ta tm din tch tam gic ACD
r
AACD = 1 [2(a c 2(d d1 )) 2d1 ]
2
d1
S dng l = a + c+ 2(d d1) t phng trnh (2) v (4) kh d 1 , ta c

r
AACD = 1 (2d a c l )
2
Tng t, ta c
r
AABC = 2 (2b a c l )
2
Cho AABCD = AABC + AACD, ta c
2r(a + b + c + d) = r1(2d + a + c + l) + r2(2b + a + c + l) (7)
Gi th ta c th th r 1 v r2 t cc phng trnh sau ca (4) v (5), bin i (7) tnh AC 2 = l2, ta
c
4(a c)bd
AC 2 (a c) 2
(8)
(b d )
Tip theo ta s dng mt b , cho rng AC(b2 + r2) = 4Rrb v AC(d2 + r2) = 4Rrd. V Yoshida
pht biu cng thc ny m khng chng minh, ta phi chng
minh vy.
Chng minh b
Theo hnh bn AC = 2Rsin , nhng ph vi B v do
AC = 2Rsin B
B
B
= 4R sin cos
2
2
r2
b1
= 4R
2
2
2
2
b1 r2 b1 r2
Kh b1 v r2 nh phng trnh (1),cho ta
AC(b2 + r2) = 4Rrb (9)
Ta cng c AC = 2Rsin D. Bng cch tnh tng t, ta c
AC2(d2 + r2) = 4Rrd (10)
Suy ra b cn chng minh.
Chia (9) cho (10) cho ta
r2 = bd (11)
v th (11) tr li (9), cho ta h thc cui cng
TON THING
61
4 Rr
(12)
AC
Bng cch tng t, ta c kt qu ng vi BC:
4 Rr
(a + c) =
(13)
BD
Th biu thc va tm c ca (a + c) vo v phi ca phng trnh (8), v gin c (b + d) bng
phng trnh (12) cho ta kt qu mun tm
(AC . BD)2 = 4r2(AC . BD + 4R2) (4)
c gi c th kim nghim l nu 2R = 12 v AC x BD = 112, th 2r = 7
(b + d) =
Bi Ton 5:
p s ca Yamaguchi nh sau:
7 49 3(2 108)
R 0.2873R
2 108
Yamaguchi hnh nh khng my chc chn vo kt qu ny khi ng vit mt kt qu khc pha
trn kt qu u tin trong nht k ca mnh: t 3(7 43 972 ) R
C l ng ngh y l mt nh chnh, nhng tht ra c hai kt qu l mt, nhng u sai. Kt qu
ng
l
R
t [ 59,085 3,409 3 102 3 165] 0.1697 R
12
Cc bn xem li li gii bi 8 chng 6.
Bi Ton 6:
ng trn nh ni tip trong tam gic vung ABC ti p xc cnh AB ti Q. Mt ng trn ln
hn i qua nh A v B v tip xc ng trn ni tip nh hnh v. Gi p l di on trung trc
ca AB v q l di on AQ, tm h thc gia p v q.
GII Gi q l di on AQ v on p chia i dy cung AB. Gi x l na di cnh AB. Ta
c q = x + h v ng thi h = x r, trong r l bn knh ng trn nh. Do
qr
(1)
h
2
Gi R l bn knh ng trn ln v
t k = R p. V thm cc ng
ph t on, ta c theo Pythagoras
x2 + (R p)2 = R2
Khai trin v thay x = q p, cho ta
h2 = 2Rp + 2qh q2 h2
(2)
o
v
phi
ca
(2), cho
(1)
v
Th
2
2
h = 2Rp qr p
(3)
hnh
v,
ta
cng
c
T
h2 + (r k)2 = e2
(4)
2
trong e = R r. Gii phng trnh (4) tm h , vi k= R p, ta c
h2 = 2Rp - p2 2rp (5)
Di sn ton hc Nht Bn
62
Th phng trnh (5) vo phng trnh (3) cho ta kt qu cn tm, q = 2p.

Bi Ton 7:
Ba ng trn, mt bn knh a v hai bn knh b, ni tip trong vng cung nh trong hnh.
Hai tam gic u c chiu cao p cng ni tip trong vng cung v tip xc vi ng trn. Tm p
theo a v b. Ngi ngh Osaka cho mt v d: Nu a = 3 v b = 1.5 th p = 5.25.
Kt qu tng qut l p = (3a + b)/2.

GII Chng ti khng th tm cch chng minh nguyn gc nhng kt q u c th tm c d
dng theo cch sau:
V na ng trn ln cha cung cho v
gi r l bn knh ca n. V hai bn knh
ca ng trn r n cc im m n tip
xc vi ng trn a v chm nh ca tam
gic u, v ni tm hai ng trn r v b.
Theo Pythagoras
p
a
r ( p r 2a )
3
3
2
Tng t,
2
2p
b
a
(r b) (b r 2a )
.
3
3
3
Gii mi phng trnh theo r v gin lc r gia hai kt qu, ta c
(2a p)b2 + (6a2 + 4p2- 2ap)b + p(3a 2p)(5a + 2p) = 0,
Phn tch ra tha s:
[b + (3a 2p)][(2a p)b+ p(5a + 2p)] = 0
nh,
ta
thy
s
hng
th
hai
phi dng, do : b + 3a 2p = 0, hay
h
T
3a b
p
2
Ta khng bit ti sao Yamaguchi phi ngh n bn nm nm
mi lm ra bi ny.
2
Bi Ton 8:
Mt cung trn qua nh A v B ca mt tam gic vung AB C
v tip xc vi tam gic ti B. Chia cnh BC thnh tm
phn bng nhau v dng nhng on vung gc l k (k = 1, 2, .
. . , 8). Tm di ca l k (k = 1, 2, . . . , 8) theo cc di a =
BC v b = AC.
GII Matsumiya khng nu cch gii, nhng bi ton
khng my kh khn.
TON THING
63
Gi O l tm ng trn cha cung cho. V ba bn knh t O n hai u cung v n mt im

chia lk. p dng Pythagoras:
r2 = a2 + (r b)2
Suy ra r = (a2 + b2)/2b
Tng t
r2 = (ak/8)2 + (r lk)2
2
ak
Suy ra lk r r , k = 1, 2, . . . , 8
8
Th biu thc ca r, ta c l k theo a v b.
2
Bi Ton9:
ng trn ln bn knh r tip xc vi ba cnh ca hnh ch nht ABCD nh trong hnh.
Ch AB < BC. T D ta v mt ng tip x c vi ng trn ln v cc ng trn nh v n
cnh kia ca hnh ch nht. Gi s hai ng trn nh u c bn knh t. Tm din tch ca phn t
xm S1 theo din tch phn t en S2.
p s Katori a ra l
280
S1 = 17
S2
28 3
GII y l Cch gii ca Yoshida, trc tin l tnh t v b theo r, suy ra din tch.
V thm nhng ng ph nh trong hnh. S dng cc tam gic ng dng:
t
r
(1)
p x p
Nhng theo Pythagoras
x2 + (r t)2 = (r + t)2
Khai trin, rt cn, ta c x = 2 rt , v do t (1)
t
r
p 2 rt p
Hay
2t rt
(2)
r t
Bn c th thy ngay l hai gc nh du trong hnh l
bng nhau, do s dng tnh ng dng, ta c
q t
rt
hay q
(3)
r p
p
V hai cnh BC v AD bng nhau, ta c: t + p + q + r
p
= p + 2 rt + r hay t + q = 2 rt
Th biu thc ca q t (3), ta c
2 p rt pt rt
Gin lc p vi phng trnh (2) cho ta cui cng
5rt r2 = 2t rt
Bnh phng hai v ta c phng trnh bc ba
r3 10r2t + 25rt2 4t3 = 0
hay (r 4t)(r2 6rt + t2) = 0
Di sn ton hc Nht Bn
64
Gii ra ta c r = 4t hay r = 3t 8t
(4)
Kim tra t hnh ta thy nghim r = 4t l nghim duy nht, t th vo (2) v (3), cho
r
3r
p
v q
3
4
nh,
b
=
r
+
h
+
q,
v
nh
th
ng
c
h
=
t
+
p
=
7r/12.
T
h
Ta c
7r 7a
(5)
b
3
6
Din tch ca phn t en l S 2 = .h . 2r t2 . Th h v t theo r t cc biu thc tm c vo
phng trnh ny, suy ra
48
(6)
r2
S2
28 3
Theo hnh, din tch phn t xm l S 1 = ab ah r2 t2. Ta c a = 2r. Li th h v t theo r, ta
tnh c S 1 theo r. Ri dng (6), ta c kt qu cui cng
280
196 51
(7)
S1
S 2 17
S2
28 3
28 3
Bi Ton 11:
Nm ng trn bn knh a, b, v c ni tip trong

hnh vin phn ca mt ng trn ln. Bit a = 72,
b = 32, tm c.
p s c = 25.
Tng qut,
a( a b )2
3b ab
Bi Ton 14
Cho hnh nn y bn knh r v chiu cao
h ng vung gc vi mt phng, nh
hnh v. nh ca hnh nn chm mt
phng. Mt chui n khi cu nh bn knh
r bao quanh nh hnh nn. Tm n theo r v
h.
p: S khi cu nh n = phn nguyn ln
nht ca h/2r
Bi Ton 15
V ng trn bn knh r = 2.4 tip xc vi cnh huyn AB v cnh g c vung BC. T nh
C v tip tuyn CP vi ng trn. Bit di CP = 13, tm CH.
TON THING
65
p s l CH =5.
Bi Ton 17
Cho mt hnh vin phn ca ng trn bn knh R. V hai ng trn bn knh nh hn r bn
trong hnh vin phn sao cho chng tip xc nhau; c hai u tip xc vi dy AB; mt ng trn
tip xc vi cung AB, ng trn kia tip xc vi tip tuyn AP. Bit AB = k v AP = m, tm r theo
k, d, v m.
p s l 2r
2[4 R (2S 1)k 2d ]

(2S 1) 2
trong
S
T
T m2 T 2 m
, T
v R
(1 m / 2 R )(4 R 2 k 2 ) k
( m / 2k ) 2
4d 2 k 2
8d
Di sn ton hc Nht Bn
66
nh chp bn g ghi li bi ton do Yazawa Hiroatsu ngh treo ti n Kozagun, tnh Kanagawa
nm 1822. Bi ton ny phng Ty gi l nh l Soddy.
TON THING
67
Chng 8. ng v Ty
Nu c mt bi hc duy nht no c th rt ra c t nhng chng trc, l s sng
to khng c bin gii a l hay vn ha, trong khoa hc ln ngh thut. cc trng hc
Ty phng ta c dy l ton hc bt ngun t Hy lp v khi n u Ty tr thnh
dng sng v i ca nhng khm ph trc tuyt. Ta khng th v khng nn khc t rng
a s nhng thnh tu ton hc c in n c tay chng ta t Hy lp v u chu
nhng, theo nh cun sch cho thy, mt s t cc nh l ni ting c cho l ca ngi
phng Ty thc s cng c cng khai xut hin trn nhng bn khc g trc c khi
ngi Ty phng pht hin, v mt s t nh l khc c tm thy trc tri Ty,
c cc nh hnh hc Nht Bn truyn thng khm ph sau mt cch c lp.
Ta s dng nhiu nh l c xa chung ca c ng v Ty gii nhng bi
ton trong sut c quyn Ton Thing. Ngoi nh l Pythagoras c mt khp ni, m ngi
Nht Bn hc c t Trung Quc, cn c nh l Ptolemy, Tng tch hai cnh i ca mt
t gic ni tip c th bng tch hai ng cho, c tm thy trong quyn Ton Hc
ca Arima Yoriyuki nm 1769.
Tng t, nh l hm cosin, xut hin trong nhiu bi tp, cng c mt trong nhiu
bn tho ton hc truyn thng Nh t bn, chng hn cun Ton Hc Khng Chng Minh
1840 ca Heinouchi Masaomi. nh l hm sin cng c bit n. N c tm thy trn
bn g cn st li t nm 1849 ti n Kumano tnh Akita, cng nh trong quyn Sanpo
Jojutsu nm 1841. Cng thc ni ting ca Heron tnh din tch tam gic c mt trong bn
tho cha in ca Kawakita Tomochika th k 19.
i vi cc nh ton hc cc nh l ny u l s cp -phn ln chng u c dy
trung hc-v ngi ta c th bin bc l nh th th cc nh ton h c Nht c ti cn g
nhiu u. Tuy nhin, nhng nh hnh hc Nht bn truyn thng cng khm ph c mt
s nh l v ton hc hin i ni ting v cao cp mt cch c lp vi ng nghip
phng Ty. Chng ta th bn v iu ny.
ng Trn Descart es, Hexlet Soddy

v Vng Chui Steiner
nh l v ng trn Descartes lin quan n h thc gia cc bn knh ca bn ng
trn tip xc ln nhau, l mt trong nhiu nh l
c pht hin li nhiu ln qua nhiu th k. Cc
ngi Hy lp c i cng tng quan tm n nhng
ng trn tip xc; chnh Appolonius soan mt
quyn sch chuyn v ti ny vo th k th ba B.C,
tuy nhin tc phm V Tip Tuyn tht lc.
nh l ta bit mang tn nh ton hc Rene
Descartes, cp n kt qu c a n trong mt bc
th thng 11 1643 gi cho B Hong Elizabeth
Bohemia, m ng trao i v cc vn trit l v ton
hc. nh l vit theo k hiu hin i nh sau:
Di sn ton hc Nht Bn
68
Nu r1, r2, r3 l ba ng trn tip xc ngoi ln nhau v cng tip xc ngoi vi ng trn
nh bn knh t v cng tip xc trong vi ng trn ln bn knh t, ta c h thc
2
1
1
1 1 1 1 1 1
2 2 2 2 2 ,
r2
r3 t r1 r2 r3 t
r1
1
1
1
1 1 1 1 1
2 2 2 2 2
r r1 r2 r3 t
r2
r3
r1
Descartes ch xt h thc th nht-ba ng trn tip xc ngoi vi t -v cch chng minh khng
y . Vo nm 1826, nh hnh hc v i Jacob Steiner (1796-1863), mt trong nhng nh ton
hc khm ph ra php nghch o, c lp chng minh nh l Descartes cho c hai trng hp.
Ngi phng Ty sau , hnh nh l Philip Beecroft, mt nh ton hc nghip d ngi Anh,
cng c c k t qu vo nm 1842. Cui cng, n
c Frederic Soddy pht hin li (1877-1956).
Soddy l mt nh ha l, cng vi Rutherford, khm
ph s bin t ca cc yu t qua s tan r phng x.
Soddy ginh c gii Nobel 1921 v ha hc cho
cng trnh pht hin cht ng v. L nh ha l, ng
quan tm n cc bi ton nn chc: C bao nhiu
hnh tru (hay hnh trn) c kch thc khc nhau c
th nn va kht trong mt ng trn ln hn?
Hnh 8.2
Soddy cng b nh l hexlet ni ting mang tn ng: Cho ha i hnh cu ni tip trong mt hnh cu
th ba, sao cho chng tip xc nhau cng nh tip xc vi
hnh cu ngoi. Tip theo t mt chui vng c chung
quanh hai hnh cu cho. Nu tt c ht cu ca vng c
u tip xc vi ht cu gn nht, cng nh vi hnh cu
ngoi, th th ch c su ht cu c th xu li trong chui
vng.
Bi ton ny ging ht bi ton do Yazawa ngh
nm 1822 trn mt bn g treo n Samukawa tnh
Kanagawa. Chc chn y l ni pht biu u tin v bi
ton hexlet ny. Omura Kazuhide chng minh bi ton ny
v cch chng minh cng khng khc nh ca Soddy.
TON THING
69
V phn ng trn Descartes, y hnh nh l tnh cht quen thuc ca cc nh ton hc Nht bn
truyn thng. Ta s trnh by cch chng minh ca Hasimoto Masakata trong tc phm Hnh hc v
i s ca ng nm 1830.
Trc tin ta chng minh mt b : Cho ba ng trn tip xc c bn knh r 1, r2, r3 nh hnh
di , chng t rng
2
r1 l 2
AB =
(r1 r2 )(r1 r3 )
2
(1)
Trong l l tip tuyn chung ngoi ca n g trn r2 v r3.

y l bi ton khng my kh, chng ti c gi t
chng minh .
Tr li hnh di, ch rng mi ng trn u tip xc
ln nhau, b cho ta ngay
AB2 =
2
r3 (2 r1r2 ) 2
4r3 r1r2
(r1 r3 )(r2 r3 ) (r1 r3 )(r2 r3 )

2
4r3 r1t
4r3 r2t
(2)
, BC 2
(r1 r3 )(t r3 )
(r2 r3 )(t r3 )
Cc gc ni ti p ABH v ACC chn cng cung nn bng
nhau. Do , t hai tam gic vung ng dng, ta c:
AC AH
2r3
AB
V cng vi phng trnh (2):
AC2 =
4r1 r2 r3 t
AB 2 AC 2
AH =
2
(r1 r3 ) 2 (r2 r3 )(t r3 )
4r3
2
T nh l Pythagoras
2
4r1r3 t
r1r2
CH = AC AH =
1
(r1 r3 )(t r3 ) (r1 r2 )(r2 r3 )
p dng nh l hm s cosin trong tam gic ABC, ni rng AB2 = AC2 + BC2 + 2BC. CH. Th
nhng gi tr t cc phng trnh (2) v (3), ta c
Di sn ton hc Nht Bn
2
70
4r3 r1r2
4r3 r1t
4r3 r2t
(r1 r3 )(r2 r3 ) (r1 r3 )(t r3 ) (r2 r3 )(t r3 )

2
2r3 r2t
2r3 r1t
r1r2
1
(r2 r3 )(t r3 ) (r1 r3 )(t r3 )
(r1 r2 )(r2 r3 )
Rt gn, ta c
r1r2 (t r3 ) r1t (r2 r3 ) r2t (r1 r3 ) 2t r1r2 r3 (r1 r2 r3 )
Suy ra t:
t=
r1r2 r3
r1r2 r1r3 r2 r3 2 r1r2 r3 (r1 r2 r3 )
ng thc ny tng n g vi kt qu trang u.

Lin h mt thit vi nh l ng trn Descartes v hexlet
Soddy l chui Steiner, theo tn Jacob Steiner, l ngi u
tin xt bi ton phng Ty. Cho hai ng trn, ng
trn ny trong ng trn kia nhng khng ng tm, ta
tng tng sp xp mt chui ht gm nhng ht trn nh
hn c kch thc khc nhau gia chng, mi ht trn ny tip
xc vi c hai ng trn trong v ngoi, cng nh vi ht trn
gn nht.
Ta c th tng tng rng, nu bn knh cc ng
trn ca chui khng ng, th cc ng trn s khng xp
kht khao vi nhau trong khong trng gia hai ng trn ln
dng
phng
php
nghch
o
do ng sng to, Steiner tm ra nhng iu kin v bn knh
hn. S
ca nhng ht trn nh trong chui.
Tuy nhin, vo nm 1826, cng khong thi im Steiner sng to ra php nghch o, mt
g
c
Ikeda Sadakazu treo trong n Ushiijima Chomeiji Tokyo. Bi ton pht biu rng,
bn
cho hai ng trn khng ng tm v mt chui 14 ht trn nh ni tip gia chng, chng t
rng
1 1 1 1

r1 r8 r4 r11
Ikeda chc chn gii bi ton ny cng vi nh l ng trn Descartes. Vi phng php y
sc mnh ca php nghch o, kt qu s c tm ra d dng. Ta nghch o cc ng trn ngoi
v trong c hai ng trn ng tm. Th th cc ht trn ca chui u tr thnh nhng
ng trn c bn knh bng nhau. Nhng ng trn nghch o r 1, r4, r8, v r11 do phi nm
trn mt hnh ch nht, v do 1/r 1 + 1/r8 = 1/r4 + 1/r11. (p dng nh l Iwata, tc nh l P, s
trnh by trong chng 10.
Bi Ton Malfatti
Bi ton Malfatty c mt lch s di v un khc. u tin n c nh ton hc Gian Francesca
Malfatti (1731-1807) ngh vo nm 1803 phng Ty vi nhng cu hi thc t sau y:
TON THING
71
Cho mt lng tr ng y l tam gic lm bng bt k cht liu no, chng hn , lm th

no ba hnh tr trn xoay c cng chiu cao vi lng tr v c th tch ln nht c th t trong
lng tr.
Bi ton Malfatti c th a v bi ton hnh ph ng, l lm th no t ba hnh trn trong
mt tam gic cho trc sao cho din tch cc hnh trn l ln nht.
Malfatti trc gic thy rng gi tr ln nht t c khi ba hnh trn tip xc, nh trong
hnh di. Nh vy cu hi ca Malfatti, khin kh ng t ngi bi ri, tr thnh l lm th no bn
c th ni tip trong tam gic ba ng trn tip xc
nhau i mt v mi ng trn li tip xc vi hai
cnh tam gic. Cu hi c gi l bi ton Malfatti,
v chnh ng a ra mt li gii.
Sau , mt s cc nh hnh hc, trong c
Steiner vo nm 1826, thit k nhng cch chng
Hnh 8.5
minh khc, kim tra li cu hnh c on ca
Malfatti. iu k l l hn mt th k tri qua, cho
n nm 1930 H. Lob v H. W. Richmond mi ch ra
o cng ng khi xt bi ton nguyn gc lc u.
trc
gic
Malfatti
khng
phi
lc
n
rng
ca
Chng hn, trong hnh di bn tri cc
ng trn khng tip xc ln nhau nhng
Hnh 8.6
c din tch ln hn cc ng trn tip
xc ln nhau trong hnh di bn phi.
Tht ra, vo nm 1967, Michael
Goldberg chng t rng cu hnh ca
Malfatti khng bao gi l li gii ca bi
ton gc. Cn v phn tr li u l cu
hnh tt nht th ch va mi y, vo nm
Cu hnh bn tri thng nu sin (A/2) tan (B/4)
1992, V.A. Zalgaller v G.A. Los, vi s gip
ca my tnh, tm c 14 cu
hnh khc nhau c tim nng.
Sau h loi b c h thng 12 cu hnh, v ch cn 2 cu hnh vo chung kt. Mi cu
hnh c th cho ta gi tr ln nht ty theo gi tr ca gc trong tam gic. Hai cu hnh ny c
trnh by trong hnh di. Ch
l c hai u khng phi cu hnh
do Malfatti c on.
Hnh 8.7
Gi y cu chuyn sang mt chng khc. Nh ton hc Nht bn v i Ajima

Naonobu a ra mt li gii ca bi ton: Lm th no ni tip ba ng trn tip xc ln nhau
trong tam gic? trong mt bn tho xp x ba mi nm trc khi Malfatti ngh. Bn tho c
xut bn ch mt nm sau khi Ajima mt trong tc phm ta Tuyt Tc Ton Hc .
Di sn ton hc Nht Bn
72
Li gii ca ng phn no i theo cch gii ca bi ton 4 trong chng 6, nhng di hn v

phc tp hn. Cho tam gic ABC vi mt ng trn ni tip bn knh r, th th theo cng thc
Heron v din tch tam gic
( s a)( s b)( s c)
s
Trong s l na chu vi. t p = r (s a) +
r 2 ( s a ) 2 , q = r(a p), v t =
q 2 p 2 ( s b)( s c) ; th th Ajima chng t
qt
2( s c)
q t
r2
2( s b)
r1
r1[b (t / r c)]2
(2r1 p ) 2
Trong cc s r c biu th trong hnh 8.5. Ajima cng cho mt v d : Nu a = 507, b = 375,
v c = 252, th th r 1 = 64, r2 = 56.25, v r3 = 36. Chng ti b nhng chi tit coi nh bi tp dnh
cho nhng tri tim dng cm.
r3
Nhng nh L Ni Ting Khc

C mt s nh l Ty phng ni ting khc, cng c ngi Nht khm ph, phn no kh trch
dn hn nhng nh l trc v chng ti chm dt
chng ny bng vi li ngn ngi.
Mt trong nhng nh l ni ting nht l nh
l Feuerbach, do Feuerbach (1800-1834) xut bn nm
1822. hiu nh l Feuerbach, ta phi bit cht t v
ng trn chn im (cn gi l ng trn Euler
hay Feuerbach). Mi tam gic u c ng trn chin
im. l nhng trung im nhng cnh, chn cc
ng cao, v trung im nhng on ni nh vi
trc tm. C th v c mt ng trn duy nht qua
chin im c bit ny.
Hn na, nu ta ko di cc cnh ca
ABC, ta c th v ba ng trn bng ti p trong ba
gc ca tam gic. Feuerbach chng t rng ng trn chin im tip xc vi c ba ng trn
bng tip ny cng nh vi ng trn ni tip ca tam gic ABC. Ngi Nht khng c khi nim
v ng trn chin im, nhng bi ton tm bn knh ng trn tip xc vi ba ng trn
c khc trn bn g 1801 tht lc, bi gii c ghi li trong tc phm ca Nakamura
Tokikazu nm 1830. ng trn (xem hnh 8.8) l ng trn chin im. Cch chng minh truyn
thng qu phc tp trnh by y nhng kt qu trn bn g l
(r r )(r r )(r r )
r 1 2 2 3 3 1
8(r1r2 r2 r3 r3 r1 )
Trong r l bn knh ng trn chn im v r 1, r2, v
r3 l bn knh ng trn bng tip.
TON THING
73
Chng 10. Php Nghch o

Mt s bi tp hc ba trong di sn ton hc Nht thng cha nhiu ng trn tip xc
vi nhau. Mt v d ni bt l bi tp (s kho st bn di) do Hotta Jinsuke ngh v treo
ti n Myokendo vo nm 1788. Cch gii truyn thng v cng phc tp v gay gc.
Nhng bi ton ny v nhng bi tng t c th gii mt cch d dng hn bng mt k
thut n gin v v cng mnh m gi l php nghch o, do cc nh ton hc phng
Ty c lp pht hin vo nhng nm t 1824 n 1845, m cc nh tonhc Nht bn cha
bit c. Vi bi ton lin quan n ng trn thot nh n thy kh khn s c khc
phc trong bng cch bin hnh ban u qua php nghch o. Ta s c mi quan h mi
v n gin hn gia cc ng c nghch o. Sau ta s o ngc tin trnh
tr li bi ton ban u c kt qu cui cng.
Php nghch o c th c gi l ht sy, v mc d cc hc sinh cp 3 c th
lnh hi khng my kh khn, nhng khng hiu ti sao khng c dy ti M tr ra trong
nhng gio trnh ton hc nng cao chuyn bit. V vy trong chng ny ta s gii thiu k
thut ny, gm mt s nh l gii nhng bi ton trong sch ny. Vi s nh l ny
trong tay, ta s s dng chng gii bi ton Hotta.
Tip tuyn ca
Nghch o l mt php bin i nh ngha ng vi mt ng trn. Gi s cho mt ng

trn () c bn knh k v tm T. Php nghch o ng vi () bin i im P thnh im P
nm trn tia OP sao cho
TP.TP = k2
T gi l tm nghch o. P gi l nh nghch o ca P. Ta thy ngc li P cng l nh
nghch o ca P. T nh ngha trn, ta thy d dng nu P trong ( th P ngoi ( )
v ngc li. Ta c th xc nh v tr tng i ca P v P bng nhn xt nu v qua P
ng vung gc vi TP v ct ( ti A th AP l tip tuyn ca ng trn.
Khng ch nghch o tng im, ta c th nghch o ton hnh. Mun nghch o
mt hnh F ta nghch o im P bt k ca F c im P. Tp hp tt c im P khi P di
chuyn to nn F s to nn hnh F. Hnh F nh th c gi l nh nghch o ca F.
Tht ra ta ch xt nh nghch o ca mt ng thng hay ca mt ng trn. Sau y l
mt s nh l cn thit cho mc tiu ca mnh.
Di sn ton hc Nht Bn
74
nh L C Bn ca Php Nghch o
Xt php nghch o xc nh bi ng trn ( c tm T (tm nghch o).
nh l A
CM:
Mt ng thng l qua tm nghch o bin thnh chnh n.

Mt ng thng l khng qua tm nghch o bin thnh mt ng trn l i qua
tm nghch o.
Phn u ca nh l l hin nhin. Phn hai c chng minh nh sau. Gi P l

hnh chiu ca T ln ng thng l v P
l nh nghch o ca P. Gi Q l mt
im ty ca l, c nh nghch o l Q.
Theo nh ngha ca php nghch o, ta
c:
TP.TP = TQ. TQ = k2
Suy ra
=> hai tam gic TPQ v
TQP ng dng. V tam gic TPQ vung
ti P, nn tam gi c TQP vung ti Q.
iu ny chng t tp hp nhng im
Q l ng trn ng knh TP. Nh
vy nh ca l l ng trn qua tm
nghch o T.
nh L B
Nu ng trn C qua tm nghch o T, th C bin thnh mt ng thng
khng i qua tm nghch o. (y l l o ca nh L A.)
Hn na, nu cho T c to (0, 0) trong mt phng to , th th phng trnh
ng thng nghch o l
y =
y (g, f) l to tm ng trn C.
V d: C l ng trn tm (0, 1) bn knh 1 qua tm nghch o T. Theo nh l C nh
nghch o ca C l ng thng C c phng trnh y = k 2/2. Nu k = 1 th C l ng
thng y = nh hnh di.
TON THING
75
CM: Xem chng minh ca nh l C.
nh L C
Nu ng trn C khng qua tm nghch o T, th C bin thnh ng trn C.
(Xem hnh di )
CM: Gi PQ l ng knh ca
C v i qua tm nghch o T,
c nh nghch o l P, Q.
Gi R l im bt k ca bt
k ca C v R l nh nghch
o ca R. Trong phn chng
minh nh l A ta bit hai
tam gic TRP v TPR ng
dng, cng nh hai tam gic
TRQ v TQR ng dng. Suy
ra:
Gc TQR = gc TRQ =
Gc TPR = gc TRP = +
M gc TPR = +
Suy ra:
= 90o.
iu n y chng t tp hp nhng im R l ng trn ng knh PQ, hay nh
nghch o ca C l ng trn C .
Ta c th chng minh bng phng php to , xt tm nghch o T c to (0,0),
im P(x, y) c nh l P (x, y). Ta tm h thc gia x, y, x, y.
V
, suy ra:
y l biu thc gii tch ca php nghch o, cho php ta tm c to x, y ca P

bit to x, y ca P. V P cng l nh ca P qua cng php nghch o, do ta c cng
thc tng t
c:
Nu C c phng trnh x 2 + y2 - 2gx 2fy + c = 0 , th biu thc ca x, y trn vo, ta

2
k 2 x' k 2 y '
k 2 x'
k 2 y'
2
2
2 g 2
2 f 2
c 0
2
2
2
2
x' y ' x' y '
x' y '
x' y '
hay
k 2 x'
k 2 y'
k4
2 2 c 0
2
g
2
f
x '2 y '2
x '2 y '2
x' y '
Kh mu s, ta c : c(x 2 + y2) 2gk2x -2fk2y + k4 = 0 (*) (c

nghch o T(0, 0)). Chia hai v cho c, ta c:
0 v C khng qua tm
Di sn ton hc Nht Bn
76
= 0 : y l phng trnh ng trn C, nh ca
x2 + y2 2g
C qua php nghch o.
Nu c =0 (tc C qua T) th (*) thnh 2gk2x -2fk2y + k4 = 0 hay y = -
l kt q u ca nh l B.
Ch l tm ca C v C thng hng vi tm nghch o T v tip tuyn chung
ca C v C i qua tm nghch o T. (Bn c t chng minh)
nh l D
Nu r l bn knh ca C v r l bn knh ca C, th th r v r lin h bng h
thc
r =
trong d l khong cch gia T v tm ca C.

CM: Qua phn chng minh nh l C, bn knh ng trn C l:
r'
Ch
D.
g 2k 4 f 2k 4 k 4 k 2 g 2 h2 c
2
c2
c
c
|c|
g 2 h 2 c r v |c| = | ( g 2 h 2 ) ( g 2 h 2 c) | | d 2 r 2 | , ta suy ra nh l
nh l E
Nu L l di ca tip tuyn t T n ng trn nghch o C, th th
rL2 = k2r
CM: Ta bit rng C c phng trnh x2 + y2 2g
= 0 . V T c to
(0, 0) nn th x = y = 0 vo v tri ca phng trnh trn, ta c gi tr L 2 :
k4
(c > 0)
c
M theo nh l D:
L2 =
k 2r
r'
Th biu thc ny, ta c pcm.
c = |d2 r2|=
Cc nh l A-E l gii bi
ton ca Hotta. Nu bn mun i
su hn th sau y l cc nh l
gii
nhng
bi
ton
hc
ba
hn.
nng cao, c th dng
nh l F
Nhng im trn ng trn nghch o (ng trn ) th bt bin qua php
nghch o.
CM: iu ny l hin nhin t nh ngha TP. TP = k 2 , vi TP = k th TP = k.
TON THING
77
nh l G
nh nghch o ca ng trn c tm l tm nghch o T cng bin thnh
nhng ng trn ng tm.
CM: iu ny l hin nhin t nh ngha TP. TP = k 2 , vi TP = r th TP = k 2/r = r.
nh l H
Tm ca ng trn nghch o khng th l nh nghch o ca tm bt k
ng trn no.
CM: iu ny l hin nhin t nh ngha TP. TP = k 2 , do TP khng th bng 0 vi
mi im P.
nh l K
Php nghch o gi nguyn gc (Ngha l , nu hai ng cong ct nhau theo
mt gc no [gc ca hai tip tuyn ti giao im] , nh nghch o ca chng cng
ct nhau theo gc .)
CM: Cho ng C ct tia TP v TR
ti im P v R. ng C bin
thnh ng C, ng ny ct tia
TP v TR ti P v R. C to vi TP
mt gc
l gc ca TP v tip
tuyn t ca C ti P . Tng t, C to
vi TP mt gc l gc ca TP v
tip tuyn t ca C ti P. Ta bit
hai tam gic TPR v TPR ng
dng; suy ra
. Khi R tin n
P, cnh PR ca tam gic TPR tin
n v tr t , v v th trong gii hn
ny
. Tng t,
. Do
, ti gii hn,
, nh th gc
m C v C to vi TP l bng nhau.
Nu c mt ng th hai, gi l S,
ct TP ti theo mt gc . Qua
php nghch o S bin thnh S v
gc ca S v TP cn g l . Do
gc gia hai ng C v S v gia C v S u l
tc p[hp nghch o gi
nguyn gc ca hai ng.
Trng hp c bit nu TP tip xc vi C t i P th TP (TP khng i qua php nghch
o) cng tip xc vi C ti P . Do tip tuyn vi C v t T cng l tip tuyn ca C,
tc tip tuyn chung ca hai ng trn nghch o th i qua T.
nh l L
Nu hai ng trn tip xc nhau ti T, nh nghch o ca chng l hai ng

thng song song.
Di sn ton hc Nht Bn
78
Nu hai ng trn tip xc nhau ti P khng phi l tm nghch o, nh

nghch o ca chng l hai ng trn tip xc nhau (hay mt ng thng
tip xc vi mt ng trn) ti im P, nh ca P.
CM: y l h qu ca nh l K. Hai ng trn tip xc nhau ti T tc gc c a chng l

0, do qua php nghch o, gc ca hai nh nghch o cng bng 0, tc l hai
ng thng song song. Nu hai ng trn tip xc ti P T th nh ca chng l hai
ng trn tip xc nhau ti Pnu khng c ng trn no qua T . Cn nu c mt
ng trn qua T th ta c mt ng thng tip xc vi mt ng trn ti P.
nh L M
Bng cch chn tm nghch o T thch hp, hai ng trn khng giao nhau c
th bin thnh hai ng trn ng tm.
CM: Gi v l hai ng trn khng giao nhau, tm I v J. Ta bit chng c trc ng

phng l ng D, vung gc vi IJ ti O. l tp hp nhng im trn c th v
c hai tip tuyn bng nhau ti v . M l mt im nh th: MU = MV. Ly M lm
tm v ng trn C bn knh MU = MV. V MU v IU vung gc nhau nn hai ng
trn C v vung gc nhau. Cng th C v vung gc nhau. C ct ng IJ ti L v L.
Ta chng minh L v L c nh d ta thay i v tr ca M. Tht vy, p d ng nh l
Pythagoras vo cc tam gic vung MOL , MUI v MOI:
ML2 = OL2 + OM2
M ML2 = MU2 = MI2 - r2 (r l bn knh ca )
= OM2 + OI2 r2
Suy ra: OM2 + OI2 r2 = OL2 + OM2 , hay OL2 = OI2 r2 : gi tr ny khng ph thuc C,
chng t L v L l hai im c nh. Nh vy, nu ta v mt ng trn th hai D nh C
th ng trn ny cng vung gc vi v v cng qua hai im c nh L v L.
By gi s dng php nghch o tm L vi k = LL (tht ra vi gi tr k no cng c).
Trong php nghch o ny, v bin thnh cc ng trn v c tm trn
TON THING
79
ng thng IJ. Cn cc ng trn C v D v qua L v L nn bin thnh cc ng

thng C, D u qua L. V C v D vung gc vi v nn C v Dvung gc vi v
do php nghch o gi nguyn gc, tc C v D qua tm ca v , nh th v l
nhng ng trn c tm u l L, tc l hai ng trn ng tm.
Trong hnh l nh nghch o C, D ca C v D l hai ng thng qua L. V nh nghch

o ca l ng trn tm l L. ng trn rt ln, ch c th hin mt phn
trong gii hn t giy.
nh L N (nh l Iwata)
Nu bn ng trn c th nghch o thnh bn ng trn c bn knh bng
nhau r v c tm l bn nh ca mt hnh ch nht, th
,
trong r1, r2, r3, r4 l bn knh ca cc ng trn ban

u.
CM: K TMN vung gc vi O1O2 ti M v vung gc
O3O4 ti N nh trong hnh trong cc im O l tm
cc ng trn nghch o ca ng trn O. Theo
Pythagoras:
(O1T)2 + (O3T)2 =(O1M)2 + (TM)2 + (O3N)2 + (NT)2
= (O4N)2 + (NT)2 + (O2M)2 + (TM)2
= (O4T)2 + (O2T)2 (*)
Bit rng di tip t uyn L t im T ngoi mt ng
trn bn knh r cho bi L2 = (OT)2 r2, trong O l
tm ng trn. Nh th
L12 + L32 = (O1T)2 + (O3T)2 2r2,
L22 + L42 = (O2T)2 + (O4T)2 2r2,
Di sn ton hc Nht Bn
80
T (*) , suy ra L 12 + L32 = L22 + L42

V nh l E cho ta pcm.
Gii Bi Ton Hotta
t2
r3
Mt ng trn ln bn knh r cha

hai ng trn
u c bn knh
r1 = r/2 tip xc nhau v tip xc trong
vi ng trn ln. ng trn bn
di cng tip xc vi mt chui
ng trn rn nh trong hnh. Hn
na mt chui ng trn nh hn
bn knh tn khong gia cc ng
trn rn v sao cho mi tn u tip xc
vi cng nh cc ng trn r n v
rn+1. Hy tnh rn v tn theo r v n.
GII Trc khi dng php nghch o,

ta cn tnh r 2 v t1. Theo hnh di t h = r 2r2 , p dng Pythagoras
(r1 + r2)2 = r12 + (r2+ h)2
T hai phng trnh ny v nh rng r = 2r 1 , ta
d dng tm ra r 2 = r/3.
Tng t, dng Pythagoras cho tam gic vung

trong hnh bn, ta c t1 = r/15.
By gi ta bt u nghch o hnh v vi php
nghch o tm T cho bi hnh di, v chn k = 1.
Theo nh ngha php nghch o O bin thnh O v TO. TO = 1
Nhng TO = r, do TO = 1/r.
Tng t vi im B: TB. TB = 1, TB = 2r, suy ra TB = 1/2r.
Ch rng ng trn qua tm nghch o T, do bin thnh ng thng nm
ngang (nh l B). Tng t, ng trn cng qua T nn bin thnh ng thng
nm ngang .
(Xem hnh di).
TON THING
81
Tip theo, xt ng trn tc r 1 pha trn. ng trn ny khng qua T do bin

thnh ng trn . V tip xc vi ti B v tip xc vi ti O nn tip xc vi
v ti B v O (nh l L). Bn knh ng trn ny l r 1.
Tng t, ng trn r 2 tip
xc vi r1,
v
nn bin
thnh ng trn r 2 tip xc
vi r 1 v hai ng thng
song song (xem hnh). Cc
ng trn r n khc cng vy.
Do bng php nghch o
ny, mi ng trn chui
ngoi u c bn knh bng
nhau: r1 = r2 = r3 = . . . = rn
(gi chung l r)
Tng t mt ng trn t n
chui trong u bin thnh c c
ng trn bng nhau c bn
knh: t1 = t2 = t3 = . . . = tn (gi
chung l t).
Ta s tnh r v t theo r. Xt r 1. Khong cch t T n tm ca (tc r 1) theo nh ngha
l khong cch d trong nh l D. V d = 3r 1, theo nh l D, r 12 (d2 r12) = r12 (nh y
k = 1), suy ra
r = r1 =
Nhng r1 = r/2, do r =
Tng t, t =
1
4r
1
.
16 r
Di sn ton hc Nht Bn
82
By gi ta s dng r tnh r n. T
T k tip tuyn L n n ng trn
rn . Khong cch x n t tm ng
trn rn n trc hnh v l
xn =2(n 1)r
Theo Pythagoras:
Ln2 + r2 = Mn2 (*)
2
2
= r ' xn
2r
M theo nh l E cho ta bit

r'
2
Ln
rn
Mn2
Th cc gi tr ca r, L n , Mn , xn vo (*) ta c phng trnh tnh r n

r
rn
2 (n 1) 2
Cng thc ny cho ta bn knh ng trn th n trong chui ngoi theo r v n
Vi cc ng trn chui trong t n,
ta tin hnh tng t v c:
Ln2 + t2 = Mn2 (* *)
2
2
Mn2 = t '2 xn
r
2
Trong t = r/16 , xn = (2n 1)r v
Ln2 = t/tn (nh l E). Th vo (**), ta
c phng trnh tnh t n theo r:
r
tn
(2n 1) 2 14
Thc Tp Thm vi Php Nghch o
Bi tp 1
Bi ton ny trn bn g tht lc do Adachi Mitsuaki treo ti n Asakusa,
Tokyo
Bn trong na ng trn bn knh r
cha chin ng trn tip xc nh hnh v.
Chng t rng
r
r
r
r
r
r1 ; r2 ; r3 ; r4 ; r5
2
4
15
12
10
TON THING
83
Bi tp 2
Bi ny trong tuyn tp ton hc ca
Nakamura Tokikazu.
Nh trong hnh, chng t rng
1
1
2(2 2 1)
r1
r3
r2
Bi tp 3
Bi ny ly trong nht k ca Yamaguchi
nm 1819.
Trong hnh l bn chui ng trn bn
knh rk (k = 0, 1, 2, 3, . . ., n) tip xc nhau v tip
xc trong vi ng trn ln r cng nh tip
xc ngoi vi hai ng trn bn knh r/2. Tm
rk theo r.
Bi tp 4
Do Matsuoka Makoto ngh, y l bi
ton th hai t tri qua trn bn g Atsuta th
hai.
Mt ng trn nh bn knh r trong ng trn
ln bn knh R sao cho bn ng trn bn knh a, b,
c., v d tip xc ngoi vi n v tip xc trong vi
ng trn R. Hn na, tm ng trn khc sp xp
gia cc ng trn a, b, c, d , v R nh hnh v.
Chng t h thc:
1 1 1 1

a b c d
Gi : Dng php nghch o tm T bin hai ng

trn R v r thnh hai ng trn ng tm R v r
(nh l M). Sau p dng nh l N.

Di Sản Toán Học Nhật

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Di Sản Toán Học Nhật

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Chng 5. Nhng Bi Ton Hnh Kh Trong n Th Thn o

Ti dng tng bn g ny cho in th vi hy vng rng

Bi ton 6 trong tc phm

y l bi ton khc t bn g trong n Shimizu 1828 do Kobayashi Nobutomo

Bi ton do Aotsuka Naomasa ngh, th by

Cc tam gic vung ABC v ABC, sao cho A, C, C v A nm trn cng mt ng

Honma Masayoshi ngh bi ton ny, tn cng bn tri

Ghi ch: Nhng bi sau cn nkin thc gii tch

mn ca trng phi Takeuchi, cho xut bn mt tuyn tp

GII TON THING CHNG 5

(1662-1745) vit c tn l Guo Sanpo (Ton Hc Sc Tch), c in nm 1699. Kh thay,

Sau y l cch gii da vo phng php truyn thng:

[n(n + 1)/2]t2. Th biu thc ca r, ta

Suy ra pq = 8nr = 8qr2/p, v

(R r)2 = p2 = 8r2 hay R = (1 + )r.

Ta trnh by cch gii truyn thng t

y l phng trnh bc hai theo

a v bnh phng ng:

Dng phng php tng t cho:

Ta cng d dng suy ra

y l phng trnh bc hai theo . Gii phng trnh ny cho ta

Biu thc cha du cn c th bin i thnh

Bi ton gii d dng. Gi l gc nh

Suy ra al2 = l12 , l1l3 = l22 , l2l4 = l32, v tng t, suy ra

T (2), k = 1 l1/L. Th vo phng trnh va tm c cho S, sau vi php tnh, ta c

Cho ta ngay kt qu cui cng t22 = t1t3.

Cng ch t hnh trn l:

Dng cng thc lng gic

Th (1) v (2) vo h thc ny, ta c

Gii phng trnh ny tm b, ta c b = a 1 (a / R) 2

Trong h l khong cch gia l v f.

Nhng cng theo Pythagoras:

8hr1r2r3 = 4r12r22 4hr1r2(r1 + r2) + h2 (r1 + r2)2,

trong h l n s. Ta cng c tng t:

Cho hai biu thc ca r bng nhau v gii h, ta

trong = sin-1(y/r). Vi d = y 2 y1 ta c cng kt

Nh trong hnh u, gia s din tch b mt A = z(x) s, trong z(x)/x = h/k v k =

r 2 (r d ) 2 . Hnh sau, dng tam gic ng dng, cho ta s = (r / r 2 x 2 )x

Nhng theo nh ngha s dc b mt hnh tr l r . Suy ra dA = rzd v din tch cn

z 4r 2 x 2 y 2 . Hn na, phng trnh mt tr

y l tch phn n gin, cho ta kt qu

Bi Ton 12 trn bn khc g

Chng 6. Cc Bi Hnh Cn Kh Hn Trong n Th Thn o

(Xem hnh trn) Cho tam gic ABC cn ti A. Hai ng

Mt chui mi ng trn bn knh r 1, r2, . . . , r10 ni ti p trong mt elip sao cho mi

Mt ng trn nh bn knh r nm trong ng trn

GII TON THING CHNG 6

V gc A v C b nhau nn sin A = sin C, thnh ra

Ta quay hnh v v b sung mt vi k hiu nh hnh

Tuy nhin, t hnh: t 2 = b2 l2 . Th gi tr ca t 2 vo

Ta tnh din tch tam gic O 1O2O3 bng hai cch

(OO1 D' C ' OO2 E ' C ' O1 D' E ' O2 )

T (3) v (4), ta suy ra phng tr nh:

r1 r2 r3 r2 r1r3 r3 r1r2 (r1 r2 r3 )(r1r2 r3 )

Chng ta s ni nhiu hn v bi tp ny trong chng 8.

Th vo phng trnh elip:

(3 / 4)b 2 3 (3 / 4)b 2 3 3ab 3

12 R 2 24bR x 2 4 3bx 12b 2 0

12 R 2 6 3Rb 42 Rb 3 3 xR 2 3bx 6bx x 2 0

(8,640 4,320 3 ) R 4 (1,296 6,480 3 ) R 3 x (1,116 1,584 3 ) R 2 x 2

(28 16 3 ) x 4 (72 60 3 )dx 3 (669 132 3 )d 2 x 2 (306 3 54)d 3 x

Nhn hai v cho 4 2 3 , ta c

102 57 3 19,695 11,364 3