Bezpieczestwo: istota, podstawowe

kategorie i historyczna ewolucja

W debacie na temat bezpieczestwa, ktr w Polsce oywi Strategiczny Przegld
Bezpieczestwa Narodowego zainicjowany przez prezydenta B. Komorowskiego,
wane jest przypomnienie podstawowych kwestii i definicji poj z zakresu
wewntrznej i zewntrznej aktywnoci podmiotw bezpieczestwa. Istota
bezpieczestwa jest okrelana jako zapewnienie egzystencji i swobody
realizacji interesw aktorw w kontekcie szans, wyzwa oraz ryzyk i zagroe.
Urzeczywistnieniu bezpieczestwa suy strategia bezpieczestwa, ktra polega
na zdefiniowaniu interesw, ocenie warunkw bezpieczestwa, sformuowaniu
koncepcji strategicznej oraz ustanowieniu systemu bezpieczestwa.
W zrozumieniu przyszego rozwoju tego wymiaru pomocne te jest przeledzenie
ewolucji bezpieczestwa na przestrzeni dziejw.
Bezpieczestwo irozwj to dwa podstawowe wymiary istnienia jednostek
i caych spoecznoci, w tym spoecznoci zorganizowanych w pastwa lub
organizacje midzynarodowe. Te dwa
wymiary wzajemnie si warunkuj;
bez bezpieczestwa nie mona marzy
o rozwoju, rozwj za uatwia zapewnianie bezpieczestwa. Fundamentem
w tym duecie jest bezpieczestwo. Takie relacje przesdzaj take owzajemnych zalenociach midzy strategiami
bezpieczestwa irozwoju. Pomocne we
waciwym uwzgldnianiu tych zalenoci w trwajcych wanie pracach

nad strategiami rozwojowymi i Strategicznym Przegldzie Bezpieczestwa

Narodowego moe by omwienie istoty
bezpieczestwa oraz jego podstawowych kategorii pojciowych, atake historycznej ewolucji jego strategicznych
uwarunkowa.

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

Stanisaw Koziej

Istota bezpieczestwa
Bezpieczestwo ma wiele definicji1. Celem niniejszego artykuu nie s
szczegowe, teoretyczne rozwaania
na ten temat, a jedynie przegld najwaniejszych aspektw tej tematyki2.

Przegld definicji zob. np. J. Staczyk: Wspczesne pojmowanie bezpieczestwa, ISP PAN, Warszawa 1996 r.; J. Czaputowicz: System czy niead? Bezpieczestwo europejskie uprogu XXI wieku,
WNPWN, CSM, Warszawa 1998 r.; Sownik terminw zzakresu bezpieczestwa narodowego, AON,
Warszawa 2002 r.
2
Takie podejcie zastosowane zostao wpropozycji katalogu podstawowych kategorii pojciowych,
przyjtym na potrzeby Strategicznego Przegldu Bezpieczestwa Narodowego. Zob.: http://www.bbn.
gov.pl/portal/pl/577/2630/Zaktualizowano_10_stycznia_2011_r.html

II 2011 / 18

BEZPIECZESTWO NARODOWE

19

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

Najczciej bezpieczestwo definiuje

si zarwno jako stan (osignite poczucie bezpieczestwa danego podmiotu), jak iproces (zapewnianie poczucia
bezpieczestwa podmiotu). Bardziej
praktyczne jest podejcie drugie, odzwierciedlajce naturalny, dynamiczny
charakter zjawiska bezpieczestwa.
W tym sensie bezpieczestwo danego podmiotu to ta dziedzina jego
aktywnoci, ktrej treci jest zapewnianie moliwoci przetrwania
(egzystencji) i swobody realizacji
wasnych interesw w niebezpiecznym rodowisku, w szczeglnoci
poprzez wykorzystywanie szans
(okolicznoci sprzyjajcych), stawianie czoa wyzwaniom, redukowanie
ryzyka oraz przeciwdziaanie (zapobieganie i przeciwstawianie si)
wszelkiego rodzaju zagroeniom dla
podmiotu ijego interesw.
Podmiotem bezpieczestwa mog
by wszystkie jednostki majce wasne
interesy iwyraajce ambicje realizacji
tych interesw. Mog to by pojedyncze
osoby, rne grupy spoeczne, narody,
spoecznoci midzynarodowe i wreszcie caa ludzko. Stosownie do tego
moemy wyodrbnia rne rodzaje
bezpieczestwa: indywidualne (personalne), grupowe (rodowe, plemienne),
narodowe (pastwowe)3, midzynarodowe (regionalne, globalne). W tym
opracowaniu przeanalizowane zostan

wycznie dwa rodzaje bezpieczestwa:

narodowe imidzynarodowe.
Bezpieczestwo przejawia si we
wszystkich dziedzinach aktywnoci
podmiotu. Std te jego struktura jest
wistocie tosama ze struktur funkcjonowania podmiotu. W ramach bezpieczestwa midzynarodowego i narodowego moemy zatem wyodrbni takie
dziedziny bezpieczestwa, jak np. bezpieczestwo ekonomiczne, spoeczne,
militarne, publiczne, ekologiczne, informacyjne itp. Wyrnia si take bezpieczestwo wewntrzne i zewntrzne
wzalenoci od tego, gdzie s umiejscowione iskd si wywodz (od wewntrz
czy z zewntrz podmiotu) szanse, wyzwania, ryzyka izagroenia4.
Spotyka si take okrelenie bezpieczestwo fizyczne, gdy ma si na
myli ochron iobron przed dziaaniami lub zjawiskami niszczcymi przy
wykorzystaniu przede wszystkim (cho
nie tylko) specjalnie wtym celu tworzonych i utrzymywanych si i rodkw,
jakimi s np. wojsko, policja, wywiad,
kontrwywiad, stra graniczna, stra
poarna oraz rne suby ochrony itp.
Na bezpieczestwo fizyczne skadaj
si dwie gwne dziedziny bezpieczestwa: bezpieczestwo militarne i bezpieczestwo cywilne (pozamilitarne).
Pierwsze jest czci bezpieczestwa
zewntrznego, drugie wewntrznego.
Bezpieczestwo militarne czyli wwy-

Bezpieczestwo narodowe (narodu) ibezpieczestwo pastwowe (pastwa) to cile biorc rne

kategorie pojciowe. Ale zpunktu widzenia praktycznego, na obecnym etapie rozwoju historycznego
(epoka pastw narodowych), mona umownie traktowa je jako tosame. Taka praktyka wystpuje
wpolskim systemie prawnym, gdzie konstytucja mwi raz obezpieczestwie pastwa (Rzeczypospolitej Polskiej) a innym razem o bezpieczestwie narodowym (ustanawiajc np. Rad Bezpieczestwa
Narodowego).
4
Taki podzia bezpieczestwa wystpuje np. wkonstytucji.

20

BEZPIECZESTWO NARODOWE

II 2011 / 18

Wpraktyce wyrnia si take tzw.

sektory bezpieczestwa narodowego
te jego czci, za ktre odpowiadaj
poszczeglne struktury pastwa (administracji pastwowej). Dzisiaj coraz
czciej mamy jednak do czynienia
ztym, e problematyka bezpieczestwa
ley jednoczenie w kompetencjach
wielu podmiotw pastwowych. Std
te mwimy otranssektorowoci wspczesnego bezpieczestwa przykadem jest bezpieczestwo informacyjne,
w tym bezpieczestwo cybernetyczne
iantyterrorystyczne.

Strategia bezpieczestwa
Najbardziej generalne ksztatowanie bezpieczestwa jest zadaniem strategii ipoprzez strategi jest ono realizowane.

Najoglniej rzecz biorc, strategia to

kategoria prakseologiczna, czyli dotyczca sprawnego dziaania kadego podmiotu i odnoszca si do najbardziej generalnych sposobw tego dziaania. Strategia bezpieczestwa za to jedna zwielu
dziedzin strategii w ogle odnoszca si
do zapewniania bezpieczestwa danego
podmiotu. Strategia bezpieczestwa to
teoria i praktyka kierowania sprawami bezpieczestwa danego podmiotu
przez naczelnego decydenta (indywidualnego lub zbiorowego), w tym
zwaszcza ustalania celw bezpieczestwa oraz sposobw ich osigania.
Termin strategia wywodzi si od
greckiego sowa strategos, ktrym to
okrelano najwyszego, naczelnego
dowdc wojskowego odpowiedzialnego za przygotowanie i przeprowadzenie wojny. Dlatego te przez wiele
wiekw strategi odnoszono wycznie
do spraw militarnych iutosamiano ze
sposobami uycia si zbrojnych jako
caoci dla celw wojny. cile rzecz
biorc, bya to i jest do dzisiaj strategia wojskowa. Na pocztku XX wieku
pojcie strategii poszerzyo si i pojawia si strategia wojenna, rozumiana jako sposb uycia caych zasobw
(wojskowych i niewojskowych) danego
podmiotu (pastwa, koalicji) dla celw
wojny. W drugiej poowie XX wieku
pojawi si termin strategia obronna
(obronnoci), ktry poszerza znaczenie strategii osposb uycia wszelkich
zasobw podmiotu do zapobiegania,
opanowywania i rozstrzygania konfliktw i kryzysw polityczno-militarnych.
Na przeomie XX iXXI wieku nastpuje

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

padku pastwa obronno lub obrona

narodowa5 obejmuje szerokie spektrum radzenia sobie podmiotu wykorzystywanie, zapobieganie, redukowanie, reagowanie, przeciwdziaanie itp.
zzewntrznymi szansami, wyzwaniami, ryzykami izagroeniami polityczno-militarnymi, przy wykorzystaniu caego zasobu si irodkw, jakimi podmiot
dysponuje (zarwno militarnych, jak
i pozamilitarnych, wyspecjalizowanych
i oglnych). Bezpieczestwo cywilne
(pozamilitarne) to zkolei podobne radzenie sobie zwewntrznymi szansami,
wyzwaniami, ryzykami i zagroeniami
dla adu i porzdku publicznego oraz
wynikajcymi z klsk ywioowych,
atake zwizanymi zochron ludnoci
przed skutkami dziaa zbrojnych.

W wietle polskiej praktyki ustawodawczej obydwa te terminy mona traktowa jako rwnoznaczne
i posugiwa si nimi zamiennie.

II 2011 / 18

BEZPIECZESTWO NARODOWE

21

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

kolejne poszerzenie znaczenia strategii

i uksztatowanie si pojcia strategii
bezpieczestwa (narodowego imidzynarodowego) odnoszce si do sposobw uycia wszelkich zasobw podmiotu (pastwa, koalicji, sojuszu iglobalnej
spoecznoci midzynarodowej) do zapobiegania i rozstrzygania konfliktw
i kryzysw (militarnych i pozamilitarnych). Rnice midzy istot strategii
bezpieczestwa narodowego i strategii
obronnoci ilustruj rysunki 1. i2.

podmiotu mona mwi o strategii:

politycznej (polityki), ekonomicznej
(gospodarki), spoecznej (ycia spoecznego), bezpieczestwa, obronnoci
(obrony) itp.
Jak wspomniano, wniniejszym artykule omawiane s tylko strategie bezpieczestwa narodowego i midzynarodowego. Do podstawowych instrumentw
strategii bezpieczestwa zalicza si:
dyplomacj (publiczn i niepubliczn,

Rysunek 1. Istota strategii bezpieczestwa narodowego (bezpieczestwa pastwa)

rdo: opracowanie wasne.

Mona wyszczeglni rne rodzaje

strategii. Zpunktu widzenia podmiotu
strategii mona wymieni: strategie
indywidualne (osobowe, personalne),
grupowe (rodowe, plemienne, korporacyjne), narodowe (pastwowe), midzynarodowe (regionalne, globalne).
Z kolei wedug dziedzin dziaalnoci

22

BEZPIECZESTWO NARODOWE

pastwow iprywatn), potencja informacyjny (publiczny iniepubliczny, jawny

i niejawny), siy zbrojne, potencja ekonomiczny (pastwowy iniepastwowy).
Przykadowo, w pimiennictwie amerykaskim do powszechnie jest stosowany akronim DIME (diplomacy, information, military, economics).
II 2011 / 18

rdo: opracowanie wasne.

Rysunek 3. Wojskowo

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

Rysunek 2. Istota strategii obronnoci (bezpieczestwa militarnego)

rdo: opracowanie wasne.

II 2011 / 18

BEZPIECZESTWO NARODOWE

23

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

24

Zalenie od przyjtego kryterium

mona naszkicowa nastpujc typologi strategii bezpieczestwa:
Wg koncepcji: zapobiegania ireagowania;
Wg roli: deklaratywna, rzeczywista
(realna) iidealna (teoretyczna);
Wg procedur konfrontacji: dziaa
kolejnych (sekwencyjnych) idziaa
jednoczesnych;
Wg metod prowadzcych do zwycistwa: pokonania (rozbicia w walce,
bitwie), wyczerpania (pozasiowego,
poredniego, dugotrwaego) izniszczenia (zwycistwa totalnego, zlikwidowania przeciwnika);
Wg sfer aktywnoci irodkw strategicznych: dyplomatyczna, ekonomiczna, informacyjna, militarna itp.;
Wg zasigu: caociowa (totalna)
ina obszarze konkretnego konfliktu
(np. na teatrze dziaa wojennych);
Wg treci: operacyjna (strategia
dziaania) i preparacyjno-transformacyjna (przygotowania).
Strategi ksztatowali wybitni teoretycy i praktycy. Za klasykw w obszarze teorii strategii, z uwzgldnieniem
ich gwnego wkadu wjej rozwj, mona uzna:
Sun Tzu psycholog wojny, lis
wojny, zwolennik i propagator
strategii niesiowych rozstrzygni
izmaga informacyjnych;
Tukidydes polityk wojny, prekursor analizy wojen jako zjawiska stosunkw midzynarodowych;
Carl von Clausewitz filozof ifizyk
wojny, twrca nowoczesnej oglnej
teorii strategii; wsferze operacyjnej
zwolennik rozstrzygni siowych,
dziaa bezporednich, rozstrzygajcych (walnych) bitew jako zderze BEZPIECZESTWO NARODOWE

nia punktw cikoci przeciwnych

stron.
Z kolei do najwybitniejszych klasykw praktyki strategicznej mona zaliczy takich wodzw, jak:
Aleksander Macedoski mistrz czenia elementw siy, czasu iprzestrzeni (dynamiczne operacje poczone, prowadzone na ogromnych
przestrzeniach);
Cezar strateg kompletny, mistrz
dziaa kompleksowych, czcych
dziaania polityczne zwojskowymi;
Napoleon najwybitniejszy wdz
wszechczasw, geniusz manewru.
Jednym z najwaniejszych wymiarw teorii strategii s jej zasady. Najbardziej znane s operacyjne zasady
strategii, czyli historycznie uksztatowane reguy sprawnego przygotowania i prowadzenia walki (kooperacji
negatywnej), zwikszajce prawdopodobiestwo osignicia w niej sukcesu
(zwycistwa) przy jak najmniejszych
kosztach (stratach wasnych).
Gwnym sensem stosowania operacyjnych zasad strategii jest zapewnienie uzyskania, utrzymania i wykorzystania przewagi. Przewag naley
rozumie szeroko i wielowymiarowo,
nie tylko w wymiarze ilociowym (materialnym), ale ijakociowym (niematerialnym). Wtakim rozumieniu przewagi
mona sformuowa wrcz prawo walki
mwice, e wwalce, jak wnaturze, zawsze zwycia strategicznie silniejszy
(co wcale nie musi oznacza, e liczniejszy lub wikszy).
Z tego punktu widzenia mona wyrni dwa typy strategii pokonania
II 2011 / 18

S=PxW
gdzie S sia przeciwnika; P potencja
fizyczny przeciwnika; W wola dziaania,
to pokona go moemy dwoma sposobami (strategiami):
a) redukcj potencjau podejciem fizycznym (niszczenie, paraliowanie
sprawnoci dziaania operacyjna
teoria Clauzewitza);
b) redukcj woli podejciem psychologicznym (operacje informacyjne
operacyjna teoria Sun Tzu).
W sposb syntetyczny istot przewagi, jako swego rodzaju superzasady, bardzo dobrze oddaje Sun
Tzu stwierdzajc, e przewaga narzuca sposb walki: jeli przewaasz nad przeciwnikiem 10-krotnie
okr go; jeli 5-krotnie atakuj; jeli
2-krotnie najpierw go podziel; gdy
jest rwnowaga moesz walczy; jeli jeste sabszy zapewnij sobie wycofanie6.
Teoretycy strategii formuowali rne listy zasad strategicznych. Najbardziej reprezentatywne s zestawy Sun
Tzu oraz C. Clausewitza.

6
7
8

Wedug Sun Tzu podstawowe zasady (mnoniki siy niematerialnej), jakie mona sformuowa na podstawie
analizy treci jego slynnego traktatu,
to:
rozpoznanie,
fortel,
zaskoczenie,
manewr,
dziaania porednie,
presja psychologiczna7.
Z kolei Clausewitz sformuowa
dziewi, uznawanych do dzi za klasyczne, zasad:
zmasowanie,
cel,
ekonomia si,
prostota,
zaskoczenie,
jedno dowodzenia,
ubezpieczenie,
ofensywa,
manewr8.

Podstawowe kategorie
strategii bezpieczestwa

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

przeciwnika. Jeli si stwarzanego

przeze zagroenia wyrazimy jako
iloczyn potencjau materialnego (siy
fizycznej) iniematerialnego (woli dziaania)

Prawidowe uprawianie strategii

musi podlega pewnej logice postpowania, ktra ksztatuje klasyczny cykl
strategiczny. Obejmuje on cztery podstawowe fazy: zdefiniowanie interesw
danego podmiotu i okrelenie jego celw strategicznych; ocen strategicznego rodowiska (warunkw) bezpieczestwa; sformuowanie koncepcji strategicznej oraz okrelenie zasobw nie-

Sun Tzu, Sztuka wojny, Warszawa 1994; s. 38-39.

Ibidem.
C. Clausewitz, Owojnie, Warszawa 1958.

II 2011 / 18

BEZPIECZESTWO NARODOWE

25

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

zbdnych do realizacji koncepcji, czyli

ustanowienia systemu bezpieczestwa9
(rys. 4).
Biorc pod uwag powysze generalne spojrzenie na bezpieczestwo
(midzynarodowe i narodowe) mona
zauway, e kluczowymi kategoriami
pojciowymi wich obszarze s:
interesy podmiotu narodowego (lub
misji organizacji midzynarodowej10) oraz wynikajce z nich cele
strategiczne ioperacyjne wdziedzinie bezpieczestwa;
rodowisko (warunki) bezpieczestwa czyli szanse, wyzwania, ryzyka izagroenia dla realizacji inte-

resw oraz osigania celw wdziedzinie bezpieczestwa. Zagroenia

wystpuj tu w postaci kryzysw
ikonfliktw;
strategiczne (dugofalowe) i polityczne (operacyjne, biece) koncepcje (zasady i sposoby) dziaa
zmierzajcych do osignicia przyjtych celw wdanych warunkach;
systemy bezpieczestwa czyli zasoby podmiotu wydzielone do realizacji przyjtych koncepcji i zada,
odpowiednio do tych zada zorganizowane iprzygotowane.
Zatrzymajmy si nad krtk charakterystyk tych podstawowych kategorii.

Rysunek 4. Cykl strategiczny wodniesieniu do strategii bezpieczestwa narodowego

CYKL STRATEGICZNY

Samoidentyfikacja strategiczna: diagnoza pastwa jako podmiotu bezpieczestwa

(podstawy bezpieczestwa narodowego) oraz zdefiniowanie interesw narodowych
i celw strategicznych w dziedzinie bezpieczestwa

Ocena strategicznego rodowiska bezpieczestwa (zewntrzne i wewntrzne warunki

bezpieczestwa)

Sformuowanie koncepcji dziaa strategicznych (strategia operacyjna) sposb

osigania celw strategicznych w danych warunkach (rodowisku) bezpieczestwa

Sformuowanie koncepcji przygotowa strategicznych (strategia preparacyjna, w tym

transformacyjna) sposb utrzymywania i transformacji systemu bezpieczestwa
narodowego, stosownie do przyszociowych potrzeb operacyjnych
rdo: opracowanie wasne.
9

Podobne podejcie zob. m.in: H.R. Yarger, Strategic theory for the 21st century: the little book on big
strategy, Strategic Studies Institute, Carlisle, 2006, s. 6 The strategic process is all about how (concept or
way) leadership will use the power (resources or means) available to the state to exercise control over sets
of circumstances and geographic locations to achieve objectives (ends) in accordance with state policy.
10
Odpowiednikiem interesu w przypadku organizacji midzynarodowej jest jej misja, ustanawiana
wczasie powoywania danej organizacji.

26

BEZPIECZESTWO NARODOWE

II 2011 / 18

Interesy stanowi punkt wyjcia

do okrelenia celw strategicznych
w dziedzinie bezpieczestwa. Najoglniej rzecz biorc, cele strategiczne
w dziedzinie bezpieczestwa to nic
innego jak zoperacjonalizowane interesy. Zoperacjonalizowane znaczy
okrelone w jzyku potrzebnego dziaania, stosownie do danych warunkw,
ujte w okrelonym czasie i miejscu,
z uwzgldnieniem zewntrznych i wewntrznych potrzeb imoliwoci. Innymi sowy: cele te wynikaj zrozoenia
poszczeglnych interesw narodowych
na podstawowe elementy, dokonanego

w kontekcie konkretnych i przewidywanych strategicznych warunkw bezpieczestwa oraz potrzeb i moliwoci

(potencjau strategicznego pastwa).
S to podane zpunktu widzenia tych
interesw przyszociowe stany, zjawiska iprocesy wsferze bezpieczestwa.
O ile interesy narodowe i midzynarodowe odzwierciedlaj immanentne,
a wic ponadczasowe, niezalene od
biecych warunkw wartoci, aspiracje i denia podmiotu, to cele strategiczne odnosz si do konkretnych,
biecych warunkw.
Pastwo lub inny podmiot midzynarodowy osiga cele strategiczne wdziedzinie bezpieczestwa poprzez prowadzenie polityki bezpieczestwa, jako
biecej dziaalnoci tego podmiotu
i jego organw kierowniczych. Dlatego
rozwiniciem (wikszym uszczegowieniem) celw strategicznych s cele
polityczne (jako cele operacyjne), odnoszce si do konkretnego dziaania
w ramach caej strategii postpowania
podmiotu w dziedzinie bezpieczestwa12.

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

Interesy danego podmiotu (narodu,

grupy, osoby itp.) to zsyntetyzowane
oczekiwania podmiotu wobec otoczenia wynikajce i ksztatowane przez
jego tosamo, wyznawane wartoci,
historyczny dorobek, tradycje, biece
potrzeby oraz denia iaspiracje przyszociowe. Mona wyrni interesy
ywotne ipodane. Pierwsze znich
to interesy dotyczce istnienia podmiotu, przetrwania w danych warunkach.
Drugie to interesy zwizane zjakoci
owego istnienia. Te pierwsze odzwierciedlaj wartoci zero-jedynkowe, s
niestopniowalne i nienegocjowalne. Te
drugie s stopniowalne, wpewnym sensie pomocnicze inegocjowalne11.

rodowisko bezpieczestwa to
wszelkie, zewntrzne iwewntrzne, militarne ipozamilitarne warunki realizacji interesw danego podmiotu w dzie-

11

Obecna Strategia Bezpieczestwa Narodowego RP z2007 r. wyrnia trzy kategorie interesw narodowych: ywotne, wane iinne istotne.
12
Dotykamy tu problemu relacji midzy strategi ipolityk. Zpunktu widzenia prakseologii strategia
danego podmiotu (pastwa, organizacji midzynarodowej) jest nadrzdna wobec jego polityki. Jest to
relacja podobna wswej istocie do tej, jaka wystpuje np. wsztuce wojennej midzy strategi isztuk
operacyjn. Czsto spotykane stanowisko odwrotne, tzn. wyznajce prymat polityki nad strategi, wie si ztraktowaniem strategii jako dziedziny dotyczcej wycznie spraw wojska (strategii wojskowej).
Wielokrotnie wynika te z podejcia ograniczonego do analizowania zachowa podmiotu (pastwa)
wycznie jako dziaa zdeterminowanych przez istniejce warunki, anie jako dziaa wynikajcych
przede wszystkim (cho oczywicie nie wycznie) zpotrzeby realizacji wasnych interesw (wprzypadku pastwa interesw narodowych). wiadomo interesw prowadzi do mylenia strategicznego,
koncentrowanie si na tzw. obiektywnych warunkach ogranicza podmiot do mylenia operacyjnego (jeli podmiotem jest pastwo do mylenia politycznego wanie).

II 2011 / 18

BEZPIECZESTWO NARODOWE

27

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

dzinie bezpieczestwa iosigania ustalonych przeze celw w tym zakresie.

Scharakteryzowane mog by najpeniej za pomoc czterech podstawowych
kategorii, jakimi s: szanse, wyzwania,
ryzyka izagroenia.
Szanse to niezalene od woli podmiotu okolicznoci (zjawiska i procesy
wrodowisku bezpieczestwa) sprzyjajce realizacji jego interesw oraz osiganiu celw. Generowane s gwnie
przez neutralne podmioty rodowiska
bezpieczestwa. Maj zazwyczaj charakter szybko przemijajcy. W dzisiejszym globalizujcym si wiecie, gdzie
wzajemne uzalenienia podmiotw
nasilaj si, szans pojawia si coraz
wicej. Sztuka wykorzystywania szans
staje si dzisiaj niewtpliwie coraz waniejsz dziedzin szeroko rozumianej
sztuki zarzdzania bezpieczestwem.
Przykadem strategicznej szansy, jaka
pojawia si w latach dziewidziesitych, byo wstpienie Polski do NATO.
Szansa ta zostaa dostrzeona idobrze
wykorzystana. Przykadem nieumiejtnego postpowania w tej dziedzinie
jest z kolei niewykorzystanie szans na
wycignicie pozamilitarnych korzyci dla polskiego interesu narodowego
z naszego wojskowego zaangaowania
wIraku.
Wyzwania to z kolei sytuacje problemowe w dziedzinie bezpieczestwa
generujce dylematy, przed jakimi stoi
podmiot (spoeczno midzynarodowa, pastwo) w rozstrzyganiu spraw
bezpieczestwa. Czsto powodowane s przez partnerw i sojusznikw,
ktrzy prezentuj pewne oczekiwania
iwinduj standardy obowizujce wsojuszach lub koalicjach. Wyzwania mog

28

BEZPIECZESTWO NARODOWE

by podjte lub zignorowane. Sprostanie wyzwaniu czy si zkoniecznoci

podjcia wysikw i poniesienia pewnych kosztw, co jednak stwarza szanse
na przyszo. Zignorowanie wyzwa
z zasady utrudnia czerpanie korzyci
z faktu wsplnego dziaania i w niekorzystnych warunkach moe rodzi zagroenia. Przykadem wyzwania jest
problem zapewnienia dobrego poziomu,
zwaszcza interoperacyjnoci (zdolnoci do wsplnego dziaania w ramach
sojuszu), si zbrojnych pastwa czonkowskiego NATO. Sprostanie wyzwaniom i wsplnym standardom w NATO
daje wiksze szanse czerpania korzyci
zczonkostwa wSojuszu (mona mielej domaga si wikszych wiadcze
caego Sojuszu na rzecz wasnego bezpieczestwa). Zignorowanie takiego
wyzwania iutrzymywanie si zbrojnych
poniej standardw sojuszniczych osabia moliwoci penego wykorzystania
faktu przynalenoci do NATO.
Ryzyka to niepewnoci zwizane
zwasnym dziaaniem, zjego skutkami;
to moliwoci negatywnych dla danego
podmiotu skutkw wasnego dziaania
w sferze bezpieczestwa. Im bardziej
jestemy aktywni w sferze bezpieczestwa, tym wicej ryzykujemy. Przykadem ryzyk s potencjalnie negatywne
konsekwencje (np. wzrost zagroe
terrorystycznych) naszego szerokiego zaangaowania w midzynarodowe
operacje wojskowe lub te niebezpieczestwa zwizane z decyzj o lokalizacji na naszym terytorium amerykaskiej bazy przeciwrakietowej. Poniewa
w dzisiejszych warunkach potrzeba
szerokiej aktywnoci jest obiektywnie
bardziej konieczna ni to mogo by
dawniej, w erze przedglobalizacyjnej,
II 2011 / 18

Zagroenia to porednie lub bezporednie destrukcyjne oddziaywania

na podmiot. To najbardziej klasyczny
czynnik rodowiska bezpieczestwa.
Rozrnia si zagroenia potencjalne
irealne; subiektywne iobiektywne; zewntrzne iwewntrzne; militarne ipozamilitarne; kryzysowe i wojenne oraz
intencjonalne i przypadkowe (losowe).
Wopisie zagroe intencjonalnych wyrni mona cztery elementy: aktor,
jego intencje, moliwoci oraz czas na
reakcj. Poziom zagroenia wzrasta
wraz z narastaniem wrogoci przeciwnika, rozwojem jego moliwoci oraz
skracaniem si czasu na reakcj13.
Zagroenia realne wystpuj wpostaci
zjawisk okrelanych mianem kryzysw
ikonfliktw. Nie zawsze prawidowo rozrnia si te dwie kategorie pojciowe. Kryzys to pewien szczeglny stan wewntrzny
podmiotu. Konflikt to szczeglny (konfrontacyjny) typ relacji podmiotu z innym
podmiotem. Kryzysy jako odbiegajce
od normalnej, niezakconej sytuacji stany
wewntrzne mog by powodowane zarwno czynnikami wewntrznymi (np. wasn nieudolnoci), jak izewntrznymi (np.
konfliktem zinnym podmiotem). Mog by
nastpstwem take zdarze losowych, np.
klsk ywioowych czy katastrof.

Zasady i sposoby osigania celw

strategicznych w danych warunkach
(z uwzgldnieniem konkretnych szans,
wyzwa, ryzyk izagroe) okrelane s
w koncepcjach strategicznych. Koncepcja strategiczna zawiera oglne zasady i myl przewodni postpowania
podmiotu w dziedzinie bezpieczestwa
oraz strategiczne zadania etapowe lub
dziedzinowe, czyli cele polityczne dla
wadz pastwa (organizacji) icele operacyjne dla si irodkw wykonawczych
wrnych okresach idziedzinach funkcjonowania danego podmiotu.
Najoglniej rzecz biorc, kada
koncepcja strategiczna bezpieczestwa narodowego obejmuje dwie czci
skadowe: koncepcj strategii operacyjnej i koncepcj strategii preparacyjnej
(przygotowawczej).
Strategia operacyjna bezpieczestwa narodowego to dzia strategii
bezpieczestwa pastwa obejmujcy
zasady isposoby osigania celw strategicznych (realizacji operacyjnych zada strategicznych) wprzewidywanych
warunkach bezpieczestwa oraz okrelenie wymaga operacyjnych wobec
systemu bezpieczestwa narodowego.

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

ronie znaczenie umiejtnego szacowania i redukowania ryzyk w dziedzinie

bezpieczestwa, atake strategicznego
ubezpieczania si przed owymi ryzykami. To drugi obok umiejtnoci wykorzystywania szans coraz waniejszy
dzia strategii isztuki kierowania bezpieczestwem.

Strategia preparacyjna bezpieczestwa narodowego (bezpieczestwa pastwa) to dzia strategii bezpieczestwa

narodowego obejmujcy zasady i sposoby przygotowania (utrzymywania itransformacji) systemu bezpieczestwa narodowego stosownie do wymaga wynikajcych ze strategii operacyjnej wdziedzinie
bezpieczestwa narodowego.

13

Zob. J.M. Fish, S.J. McCraw, Ch.J. Reddish, Fighting in the gray zone: a strategy to close the
preemption gap, US Army War College, Strategic Studies Institute, wrzesie 2004, s. 4.

II 2011 / 18

BEZPIECZESTWO NARODOWE

29

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

Warto w tym miejscu zwrci uwag na rozbienoci, jakie pojawiaj si

w literaturze, w sprawie relacji midzy
strategi a polityk pastwa (organizacji), i w konsekwencji odrniania tego,
co strategiczne od tego, co polityczne14.
Naleaoby si raczej opowiedzie za
nadrzdnoci kategorii strategicznych
wobec tego samego typu kategorii politycznych. Jeli strategi rozumiemy jako
zajmowanie si sprawami najbardziej generalnymi i dugofalowymi (interesami,
celami, koncepcjami itp.), apolityk jako
biece kierowanie pastwem (organizacj), to dugofalowa strategia bezpieczestwa jest czym nadrzdnym wstosunku
do biecej polityki bezpieczestwa, cele
strategiczne s czym trwalszym ni polityczne, a koncepcja strategiczna jest
mniej zmienna od politycznej.
We wspczesnych warunkach, wstrategiach operacyjnych bezpieczestwa
kadego niemal podmiotu, mona wyrni trzy rodzaje dziaa strategicznych.
S nimi: dziaania stabilizacyjne (utrzymywanie ipromowanie bezpieczestwa);
reagowanie kryzysowe (czsto okrelane
zarzdzaniem kryzysowym15) idziaania
obronne (wojenne)16.

Uznaje si coraz powszechniej, e

najwikszym wyzwaniem w dziedzinie
bezpieczestwa jest zapobieganie zagroeniom17. Rol tak speniaj dziaania stabilizacyjne, ktrych istot
jest utrzymywanie i promowanie stabilnoci rodowiska bezpieczestwa.
Skada si na nie przede wszystkim monitorowanie warunkw bezpieczestwa
iprognozowanie ich rozwoju; podejmowanie dziaa neutralizujcych lub eliminujcych rda potencjalnych zagroe; aktywne promowanie stabilnoci
oraz utrwalanie pozytywnych trendw
rozwoju rodowiska bezpieczestwa,
a take utrzymywanie i doskonalenie
systemw bezpieczestwa stosownie do
nowych wyzwa.
W szeroko pojtej kategorii dziaa
stabilizacyjnych o celach prewencyjnych mona umieci take odstraszanie, rozumiane szerzej ni jego wydanie
z okresu zimnej wojny w postaci koncepcji wzajemnego gwarantowanego
zniszczenia. Dzisiaj proponuje si ide
tzw. skumulowanego odstraszania
grob rnorodnych opcji uycia siy
wreakcji na zagroenie18.

14

Zob. m.in. polemiczne stanowisko R. Kuniara wstosunku do koncepcji J. Kukuki: R. Kuniar, Polityka isia. Studia strategiczne zarys problematyki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
2005, s. 178-179.
15
Rnica wynika z niezbyt adekwatnego przetumaczenia na jzyk polski terminu crisis management jako zarzdzanie kryzysowe. Wrzeczywistoci tre tego terminu dotyczy nie tylko zarzdzania (jako formy kierowania przez podmioty zarzdzajce), lecz szeroko rozumianego radzenia sobie zkryzysem, opanowywania kryzysu, obejmujcego take obok spraw kierowania (zarzdzania)
bezporednie uycie idziaanie praktyczne si irodkw reagowania (wojsko, policja, strae, suby
ratownicze itp.).
16
Obecna Koncepcja Strategiczna NATO wyrnia trzy podobne co do istoty rodzaje dziaa strategicznych: odstraszanie i obron; zapewnianie bezpieczestwa poprzez reagowanie kryzysowe oraz
promowanie bezpieczestwa przez wspprac.
17
Amore secure world: Our shared responsibility, Report of the High-level Panel on Threats, Challenges and Change, United Nations, 2004.
18
D. Almog, Cumulative deterrence and the war on terrorism, Parameters, US Army War College,
zima 2004/05.

30

BEZPIECZESTWO NARODOWE

II 2011 / 18

Zdecydowanie bardziej opaca si

podejmowa wysiki prewencyjne, aby
nie dopuci do wystpienia zagroenia, ni zwalcza zagroenie, gdy
ono si ju pojawi19. To jest kontekst
potrzeb strategicznych. Ale wspczenie istniej take owiele wiksze ni
kiedy moliwoci zapobiegania zagroeniom. Nowoczesne systemy monitorowania itrafnego prognozowania
oraz skuteczne rodki rnorakiego
oddziaywania poredniego (dostpne

m.in. dziki procesom integracyjnym

i globalizacyjnym) na inne podmioty
zwikszaj efektywno dziaa prewencyjnych istabilizacyjnych.
Reagowanie (zarzdzanie) kryzysowe to obecnie rwnie dynamicznie
rozwijajcy si rodzaj dziaa strategicznych wdziedzinie bezpieczestwa.
Jego istot jest skuteczne radzenie sobie zkryzysem wcelu jego opanowania
(wygaszenia), przy jednoczesnym wyeliminowaniu lub zredukowaniu potencjalnych rde odnowienia si kryzysu
wprzyszoci. Wzrost zainteresowania
koncepcjami reagowania kryzysowego
wynika z gwatownego rozprzestrzeniania si rnorakich zagroe kryzysowych o charakterze midzynarodowym i wewntrznym, militarnym
i cywilnym. Lokalne konflikty na tle
etnicznym i religijnym oraz dziaalno organizacji terrorystycznych lub
przestpczych stwarzaj sytuacje kryzysowe ornym zasigu midzynarodowym. Rwnie kryzysy wewntrzne
(wewntrzpastwowe) promieniuj na
zewntrz w o wiele wikszym ni kiedy stopniu.

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

Znaczenie tego rodzaju dziaa we

wspczesnych strategiach bezpieczestwa wyranie ronie. Naley naturalnie zauway, e prewencja zawsze
bya nieodcznym skadnikiem strategii bezpieczestwa. Nie ulega jednak
wtpliwoci, e obecnie obserwujemy
bardzo wyrane przyspieszone przenoszenie punktu cikoci wysikw
wdziedzinie bezpieczestwa zprzeciwstawiania si zagroeniom na aktywne zapobieganie ich wystpieniu. Prewencja staje si obecnie zdecydowanie
waniejsza ni obrona. Tendencja ta
jest nastpstwem zmian wcharakterze
zarwno wspczesnych potrzeb, jak
i moliwoci. Wzrosy bowiem niepomiernie potencjalne koszty przeciwstawiania si zagroeniom (prowadzenia
dziaa obronnych). Przesdza o tym
przede wszystkim skuteczno nowoczesnych systemw broni (np. broni
masowego raenia). Nawet wygrana
kampania obronna moe pociga za
sob tak dotkliwe straty, e staje pod
znakiem zapytania racjonalno takiego postpowania.

Dlatego warto podkreli, e wspczesne strategie reagowania kryzysowego s w zasadzie strategiami midzynarodowymi. Inna wana tendencja
w tej dziedzinie to coraz bardziej zanikajca granica midzy militarnymi
ipozamilitarnymi (cywilnymi) zagroeniami kryzysowymi. Pociga to za sob
konieczno zintegrowanego, cywilno-wojskowego reagowania kryzysowego.

19

Na tym tle pojawia si problem relacji midzy dziaaniami prewencyjnymi iuprzedzajcymi. Zob.
m.in.: F. E. Wester, Preemption and Just War: Considering the Case of Iraq, Parameters, US Army
War College, zima 2004/05. Take: J. L. Gaddis, Grand strategy in the second term, Foreign Affairs,
stycze/luty 2005.

II 2011 / 18

BEZPIECZESTWO NARODOWE

31

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

Dziaania obronne to najbardziej

klasyczny rodzaj dziaa strategicznych
w dziedzinie bezpieczestwa. Mamy
znimi do czynienia, gdy dochodzi do bezporedniej agresji zewntrznej na dany
podmiot; innymi sowy gdy wstosunku
do zagroe zewntrznych nie powiody
si ani dziaania prewencyjno-stabilizacyjne, ani dziaania antykryzysowe.
Istot dziaa obronnych jest odparcie
agresji idoprowadzenie do sytuacji uniemoliwiajcej jej wznowienie przez agresora wprzyszoci lub redukujcej tak
moliwo. Dziaania obronne obejmuj
dziaania zbrojne ipozazbrojne.
Dziaania zbrojne mog skada si
z operacji obronnych i zaczepnych na
wasnym terytorium oraz operacji ekspedycyjnych poza wasnym terytorium
(wszczeglnoci wobronie zaatakowanego sojusznika). Dziaania pozazbrojne obejmuj aktywne oddziaywanie
na przeciwnika rodkami pozamilitarnymi, majce na celu osabienie jego
potencjau wojennego, oraz podtrzymywanie wasnego potencjau obronnego
poprzez ochron ludnoci i struktur
pastwa, zapewnienie materialnych
iniematerialnych podstaw przetrwania
wwarunkach wojennych oraz wsparcie
wasnych isojuszniczych si zbrojnych.
Mwic owaciwociach wspczesnych systemw bezpieczestwa tworzonych dla realizacji koncepcji strategicznych, naley podkreli ich wielk
rnorodno. Mona w istocie mwi
o caej sieci systemw bezpieczestwa
indywidualnego izbiorowego, narodowego imidzynarodowego, militarnego
ipozamilitarnego. Jeli chodzi osystem
bezpieczestwa narodowego, to stanowi go cao si, rodkw i zasobw

32

BEZPIECZESTWO NARODOWE

przeznaczonych przez pastwo do realizacji zada wdziedzinie bezpieczestwa, odpowiednio do tych zada zorganizowana, utrzymywana i przygotowywana. Skada si zsystemu kierowania
iszeregu podsystemw wykonawczych.
System kierowania bezpieczestwem pastwa jest czci systemu
bezpieczestwa narodowego przeznaczon do kierowania jego funkcjonowaniem, obejmujc organy wadzy
publicznej i kierownikw jednostek
organizacyjnych, ktre wykonuj zadania zwizane z bezpieczestwem
narodowym (wtym organy dowodzenia
Si Zbrojnych RP), wraz zorganami doradczymi iaparatem administracyjnym
(sztabowym) oraz procedurami funkcjonowania i infrastruktur (stanowiska icentra kierowania oraz zarzdzania, atake system cznoci).
Podsystemy (ogniwa) wykonawcze
systemu bezpieczestwa narodowego to siy i rodki przewidziane do realizacji ustawowo okrelonych zada
w dziedzinie bezpieczestwa pozostajce w dyspozycji organw kierowania
bezpieczestwem. Stosownie do gwnych dziedzin bezpieczestwa mona je
poczy wtrzy podsystemy: podsystem
obronnoci pastwa (obrony narodowej, bezpieczestwa wojskowego); podsystem ochrony pastwa (ludnoci,
instytucji, zasobw i infrastruktury
podsystem bezpieczestwa cywilnego, niemilitarnego) oraz podsystem
spoeczno-gospodarczego wsparcia
bezpieczestwa.
Podsystem obronnoci pastwa to
cz systemu bezpieczestwa narodowego przeznaczona do wykorzystyII 2011 / 18

Podsystem ochrony pastwa (ludnoci, instytucji, zasobw iinfrastruktury)

to cz systemu bezpieczestwa narodowego przeznaczona do wykorzystywania szans, sprostania wyzwaniom,
zmniejszenia ryzyka iprzeciwdziaania
zewntrznym i wewntrznym zagroeniom ocharakterze pozamilitarnym.
Podobnie jak caa problematyka bezpieczestwa, rwnie systemy bezpieczestwa przeszy ewolucj, zmieniajc
si wraz zrozwojem ludzkoci od form
prostych do coraz bardziej zoonych od
pierwotnych systemw bezpieczestwa
indywidualnego czy rodowego, poprzez
systemy bezpieczestwa narodowego,
do wspczesnych systemw bezpieczestwa midzynarodowego. Wrd tych
ostatnich wyrni mona trzy podstawowe formy: porozumienia (traktaty) dwustronne iwielostronne, koalicje isojusze.

mie kierownictw podmiotw, ale take

tworzenie wsplnych si wykonawczych. Przykadami mog by koalicja
USA iWielkiej Brytanii wczasie II wojny wiatowej ikoalicja antyiracka podczas wojny w Zatoce Perskiej w 1991
roku. Najwysz form systemw bezpieczestwa s wspczenie sojusze.
W sojuszach istniej nie tylko wsplne
siy wykonawcze, ale take wsplne
kierownictwa odpowiedzialne za bezpieczestwo sojusznikw. Przykadem
takiego sojuszu by Ukad Warszawski,
jest nim rwnie NATO.

Porozumienia s wzgldnie mikkimi

systemami
bezpieczestwa.
Ustanawiaj jedynie pewne zasady
wspdziaania autonomicznych (oddzielnych) podmiotw w dziedzinie
bezpieczestwa. Przykadem mog by
porozumienia Polski z Francj i Wielk Brytani z 1939 roku. Jednak midzynarodowe traktaty eliminujce lub
ograniczajce pewne rodzaje broni nie
s takie mikkie, zwaszcza gdy zawieraj postanowienia osankcjach.

Zasady i sposoby funkcjonowania

poszczeglnych elementw systemw
bezpieczestwa ujmowane s wdoktrynach. Najbardziej dotd rozwinitymi
doktrynami s doktryny militarne, dotyczce sposobw przygotowania i dziaania si zbrojnych, jako jednego zpodstawowych, wyspecjalizowanych elementw
systemu bezpieczestwa. Podobnymi elementami tworzonymi iutrzymywanymi
wycznie dla potrzeb bezpieczestwa
s: wywiad i kontrwywiad, policja, stra
graniczna oraz siy ratownicze (np. stra
poarna, pogotowie ratunkowe, formacje
obrony cywilnej). One te powinny mie
iwzasadzie maj, cho nie zawsze tak
nazwane wasne doktryny operacyjne.
Stosownie do przewidzianych wkoncepcjach strategicznych zada systemw
bezpieczestwa kada doktryna zawiera musi procedury postpowania wodniesieniu do co najmniej czterech podstawowych grup zada, amianowicie zada
przygotowawczych, prewencyjnych, kryzysowych iobronnych.

Koalicje s bardziej zorganizowanymi systemami bezpieczestwa iobejmuj nie tylko wspdziaanie na pozio-

Dziaania przygotowawcze obejmuj przede wszystkim stanowienie prawa

midzynarodowego inarodowego wdzie-

II 2011 / 18

BEZPIECZESTWO NARODOWE

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

wania szans, podejmowania wyzwa,

redukowania ryzyk i przeciwdziaania
zewntrznym zagroeniom o charakterze polityczno-militarnym.

33

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

dzinie bezpieczestwa, opracowywanie i uaktualnianie koncepcji i doktryn

bezpieczestwa, biece utrzymywanie
systemw bezpieczestwa (planowanie,
programowanie, budetowanie, rozwj
organizacyjno-techniczny i doskonalenie
sprawnociowe, wtym szkolenie). Wodniesieniu do dziaa prewencyjnych doktryny zawieraj sposoby wykorzystania
poszczeglnych ogniw systemu bezpieczestwa wramach monitorowania iprognozowania rozwoju sytuacji, aktywnoci
dyplomatycznej na polu bezpieczestwa,
midzynarodowego wspdziaania wojskowego (np. wsplnych wicze), promowania wartoci iinstytucji demokratycznych czy umacniania midzynarodowych
systemw bezpieczestwa itp. Doktrynalne ustalenia dotyczce reagowania
kryzysowego obejmuj procedury postpowania wobec zagroe cywilnych ipolityczno-militarnych, z uwzgldnieniem
zwaszcza uruchamiania, podwyszania
iredukowania gotowoci oraz funkcjonowania sojuszniczych inarodowych systemw reagowania kryzysowego (pogotowia obronnego iochronnego), stosownego
do zmian wnateniu zagroe wynikajcych zrozwijania izwijania systemu
bezpieczestwa (w tym zwaszcza jego
podsystemu kierowania) i wreszcie
sposobw organizowania i prowadzenia
operacji kryzysowych. Doktryny obronne
wswej treci odnosz si do przygotowania i prowadzenia zarwno zbrojnych,
jak i niezbrojnych dziaa. Szczeglnie aktualn problematyk jest obecnie
wsppraca cywilno-wojskowa (CIMIC)
wwykonywaniu zada wdziedzinie bezpieczestwa.

Zadania icele podmiotu wdziedzinie

bezpieczestwa zawarte wkoncepcjach
strategicznych stanowi punkt wyjcia
do opracowania planw operacyjnych
funkcjonowania podmiotu ijego elementw skadowych w rnych sytuacjach
bezpieczestwa, gdzie m.in. okrela si
szczegowe wykonawcze koncepcje polityczne ioperacyjne. Wprzypadku Polski wykonawczymi dokumentami operacyjnymi s: polityczno-strategiczna
dyrektywa obronna oraz opracowywane
na jej podstawie narodowy plan reagowania obronnego, plany operacyjne
funkcjonowania dziaw i centralnych
organw administracji rzdowej, wojewdztw, powiatw, gmin, a take plany operacyjne si zbrojnych oraz plany
ochrony obiektw szczeglnie wanych
dla bezpieczestwa pastwa20.

Ewolucja bezpieczestwa
Problematyka bezpieczestwa ma
tak dug histori, jak duga jest historia ludzkoci. Czowiek od zawsze
mia ywotne i mniej istotne potrzeby
iinteresy, ktre zderzay si zpotrzebami iinteresami innych ludzi, ktrym to
potrzebom iinteresom zagraay take
najzwyklejsze fizyczne siy natury (poary, burze, powodzie, trzsienia ziemi,
epidemie, mrozy iinne tego typu kataklizmy). Oprcz tych czysto zewntrznych i fizycznych (materialnych) czynnikw trapiy czowieka ju od samego
pocztku rwnie rozterki iobawy wewntrzne, wiadomociowe, duchowe
i psychologiczne. Czowiek od zarania
swych dziejw stawa zatem w obliczu

20

Rozporzdzenie Rady Ministrw zdnia 15 czerwca 2004 r. wsprawie warunkw itrybu planowania
ifinansowania zada wykonywanych wramach przygotowa obronnych pastwa przez organy administracji rzdowej iorgany samorzdu terytorialnego, Dziennik Ustaw z2004 r., Nr 152, poz. 1599.

34

BEZPIECZESTWO NARODOWE

II 2011 / 18

Znamienne opisy takich zagroe

iborykania si znimi przez czowieka
moemy spotka wnajwikszej ksidze
ludzkoci, czyli w Biblii. Rnorakie
biblijne przykady, jakkolwiek bardziej
ocharakterze symbolicznym ni stricte
historycznym, dobrze ilustruj genez
problematyki bezpieczestwa oraz ukazuj jej znaczenie izoono. Zauwamy, e w istocie od samego pocztku
sprawy przeciwstawiania si rnym
zagroeniom, czyli sprawy bezpieczestwa, miay wymiar grupowy. Czowiek
jest bowiem istot stadn, jest zawsze czci pewnej spoecznoci. Co
prawda, teoretycznie mona rozwaa
kwestie bezpieczestwa pojedynczego
czowieka, ale bezpieczestwo ma zawsze wymiar spoeczny.
Uwiadamianie sobie interesw indywidualnych i grupowych, wyraanie
ich, demonstrowanie oraz denie do ich
realizacji musi prowadzi do ujawnienia sprzecznoci spoecznych. W przyrodzie naturaln metod rozstrzygania
wszelkich sprzecznoci, w tym oczywicie take sprzecznoci spoecznych,
jest stosowanie przemocy przez stron
silniejsz przemocy potencjalnej lub
realnej. Przemoc to wymuszanie realizacji wasnych interesw kosztem interesw innych podmiotw, jeeli stoj one
wsprzecznoci. Podstawowym rodkiem
przemocy byy dotychczas siy zbrojne
(wwymiarze zewntrznym) oraz policja
(w wymiarze wewntrznym). Stosowanie iprzeciwstawianie si przemocy jest

zatem gwn treci kryzysw i konfliktw spoecznych, atym samym gwn treci bezpieczestwa.
Do przedstawienia ewolucji problematyki bezpieczestwa dobrze nadaje
si zastosowanie koncepcji Alvina Tofflera tzw. fal (rewolucji) cywilizacyjnych w rozwoju ludzkoci21. Wyrnia
on trzy takie fale: agrarn, industrialn iinformacyjn. Zpunktu widzenia
bezpieczestwa istotna jest rnica
narzdzi i metod przemocy stosowanych w kadym z tych okresw (rys.
5.). W dobie agrarnej, czyli w czasie
pierwszej fali rewolucji cywilizacyjnej
zapocztkowanej ok. 10 tys. lat temu,
podstaw przemocy bya naturalna
(biologiczna, fizyczna i duchowa) sia
czowieka. Wepoce industrialnej (druga fala) jeden skadnik tej naturalnej
siy, skadnik fizyczny, zosta tak ogromnie spotgowany przez rnorodne narzdzia izasoby materialne, e mona
mwi o zdecydowanej dominacji owej
sztucznej siy fizycznej wrozstrzyganiu wszelkich sporw, konfliktw ikryzysw. Nastpio zaamanie naturalnej,
biologicznej harmonii midzy materialnymi (fizycznymi, energetycznymi)
apozamaterialnymi (duchowymi, informacyjnymi) skadnikami siy poszczeglnych podmiotw bezpieczestwa.
Wrozpoczynajcej si obecnie trzeciej
fali notujemy z kolei gwatowny przyrost niematerialnych, gwnie informacyjnych, czynnikw siy. Prowadzi to
do ponownego zacierania rnicy midzy materialnymi i pozamaterialnymi
skadnikami si bezpieczestwa, do ich
swoistej jednoci.

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

zagroe naturalnych i duchowych

(niematerialnych, irracjonalnych).

21

Zob. A. Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1985; A. iH. Toffler, Wojna iantywojna, Warszawa
1977 r.

II 2011 / 18

BEZPIECZESTWO NARODOWE

35

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

Rysunek 5. Ewolucja warunkw bezpieczestwa (na przykadzie sztuki wojennej)

rdo: opracowanie wasne.

Taka ewolucja podstawowych rodkw przemocy determinowaa przemiany

wtreci wszystkich pozostaych elementw bezpieczestwa. Dotyczy to zwaszcza charakteru konfliktw i kryzysw
(wtym wszczeglnoci wojen) oraz sposobw dziaania wtakich sytuacjach.
W staroytnoci i redniowieczu,
wedug podejcia tofflerowskiego: wcywilizacji agrarnej, gdy panowaa swego
rodzaju harmonia energetyczno-informacyjna na poziomie biologicznym,
podstawow treci zmaga wojennych
(siowego rozwizywania konfliktw

36

BEZPIECZESTWO NARODOWE

i kryzysw) bya bezporednia walka

czowieka z czowiekiem, przy wykorzystaniu prostych narzdzi walki. Podczas star i bitew toczonych w takich
warunkach mona byo na bieco obserwowa cae pole starcia, przeciwnika iwasne wojska, mona byo ledzi
przebieg walki i rozwj sytuacji oraz
stosownie do potrzeb na czas informacyjnie reagowa na relatywnie
powolne jej zmiany. Tempo tych zmian
determinowane byo bowiem biologiczn wydolnoci ludzi i zwierzt, odpowiadajc zdolnociom postrzegania,
oceniania sytuacji, decydowania iprzeII 2011 / 18

Sztuka prowadzenia dziaa wojennych i rozstrzygania konfliktw w tych

warunkach oparta bya gwnie na
takich czynnikach, jak zaskoczenie,
podstp, fortel, maskowanie, manewr
awic na wykorzystaniu przede wszystkim pozamaterialnych skadnikw siy
bojowej. W dawnych czasach nie byo
raczej krwawych, wyniszczajcych do
koca bitew. Dowdca mg bowiem albo
widzc przygniatajc przewag przeciwnika uchyli si od bitwy, albo gdy
spostrzeg, e bitw przegrywa przerwa j. Wostatecznoci wojsko widzc
zbliajc si klsk po prostu uciekao
zpola bitwy. Klasyczna sztuka wojenna
bya zatem sztuk przebiegoci, chytroci, intelektu; bya sztuk uzyskiwania
i wykorzystywania gwnie przewagi
informacyjnej, zapewniajcej panowanie nad materialnymi czynnikami si
zbrojnych. Dobitnie wiadczy otym jedna znajstarszych zeznanych nam teorii
wojen, wyoona przez chiskiego teoretyka Sun Tzu wtraktacie pt. Sztuka
wojny, spisanym ok. VI wieku p.n.e.
Sytuacja ulega radykalnej zmianie na przeomie XVIII i XIX wieku
w warunkach trwania ju drugiej, industrialnej fali cywilizacyjnej. Nastpio to w rezultacie pojawienia si armii
masowych, opartych na powszechnym
poborze iwyposaonych wwielk ilo
coraz skuteczniejszych, o coraz wikszej sile raenia rodkw walki. Gwatownie wzrs potencja energetyczny
wojsk, przy tylko nieznacznym zwikszeniu moliwoci wsferze informacyjII 2011 / 18

nej (rodki cznoci). Rozpocza si

era dominacji czynnika masy, dominacji
czynnika materialnego. Dziaanie wielkich mas stao si trudne do sterowania
informacyjnego. Tym oto jakociowo
nowym warunkom odpowiada powstaa
wwczas teoria sztuki wojennej najpeniej wyraona przez Clausewitza.
Teoria ta odzwierciedla warunki,
wktrych obydwie walczce strony (dowdcy strategiczni ioperacyjni) straciy
moliwo bezporedniego sterowania,
w tzw. realnym czasie, przebiegiem
masowego starcia. Prawo bezwadnoci mas zdominowao oddziaywania
informacyjne. Jest to teoria fizycznego,
bezporedniego starcia dwch przeciwstawnych mas. Mwic obrazowo, walka
zbrojna upodabnia si do starcia wciemnym pokoju dwch mocarzy uzbrojonych w topory. Jedynym i wycznym
rozstrzygniciem takiej walki moe by
tylko mier przeciwnika. Nie ma stanw
porednich i nie mona przesta walczy, dopki przeciwnik nie zostanie zabity. Inaczej nie mona zca pewnoci
stwierdzi, e nie jest ju niebezpieczny.

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

kazywania zada. Byy to naturalne

warunki walki zbrojnej i odpowiaday
im klasyczne, uksztatowane w staroytnoci zasady jej prowadzenia.

W takiej samej sytuacji s ju mniej

wicej od dwch stuleci dowdcy strategiczni. Zchwil, gdy wojna wybucha, bitwa si wywizaa, moliwo sterowania
ni okazaa si znikoma. Zanim dowdca
zebra informacje zolbrzymich przestrzeni, zanim zorientowa si w sytuacji i j
oceni, na polu bitwy zazwyczaj zachodziy ju wydarzenia czynice ewentualn decyzj nieadekwatn do nowych warunkw.
Bitwa toczya si wic niejako samoistnie,
niemal wedle najzwyklejszych praw fizyki,
a do zniszczenia jednej ze stron. Wielce
skuteczne, oduej sile niszczenia wkrtkim czasie, rodki raenia powodoway, e
BEZPIECZESTWO NARODOWE

37

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

wojny ibitwy stay si wyjtkowo krwawe

iwyniszczajce. Kulminacyjnym punktem
w ewolucji takiej wanie sztuki prowadzenia wojen staa si hipotetyczna wizja
wojny jdrowej, prowadzcej wrezultacie
do wzajemnej zagady dwch walczcych
za pomoc takiej broni stron. Wskrajnej
wersji sztuka wojenna znalaza si niejako wlepym zauku (na szczcie ta groba te daa asumpt do rozwoju nowych
strategii odstraszania, powstrzymywania,
kontroli kryzysw itp.).
WXXI wieku, sytuacja znw si zdecydowanie zmienia. Jestemy wiadkami gwatownego, niezwykle przyspieszonego rozwoju wymiaru informacyjnego. Nowoczesne rodki rozpoznania,
cznoci, walki radioelektronicznej,
zautomatyzowane i skomputeryzowane systemy dowodzenia itp. powoduj
rewolucj wsztuce wojennej. Do owego
ciemnego pokoju, wktrym walcz mocarze, wpada wiato, wiato informacji. Teraz ci mocarze widz si, awic
walcz w zupenie innych warunkach.
Jeden drugiego nie musi ju koniecznie
zabi, aby zwyciy. Skuteczne wytrcenie topora moe okaza si wystarczajce do osignicia celu, jakim jest
podporzdkowanie sobie przeciwnika.
Nie ulega wtpliwoci, e dzisiejsza rewolucja informacyjna zmienia pole walki.
Jego warunki w pewnym sensie wracaj
do klasycznej rwnowagi czy te harmonii
czynnikw energetycznego i informacyjnego. O ile jednak w ujciu klasycznym
bya to harmonia na poziomie biologicznym, to teraz mona mwi o harmonii
na poziomie informatycznym. Jej istota

pozostaje jednak ta sama. Std te wynika, jak sdz, zasadno wzmoonego zainteresowania klasycznymi, przedclausewitzowskimi teoriami dziaa zbrojnych.
Odzyskiwanie zdolnoci informacyjnego
panowania nad wymiarem energetycznym
walki zbrojnej powoduje, e znw coraz
istotniejsze staj si tak jak byo wklasycznych warunkach staroytnoci zabiegi ouzyskanie przewagi niematerialnej
przez zaskoczenie, wyprzedzanie, zastraszanie, maskowanie czy dezinformacj itp.
Wsamym wymiarze energetycznym zkolei spord dwch jego podstawowych
skadnikw: masy iruchu na plan pierwszy wysuwa si zdecydowanie ten drugi.
W sumie nowe warunki oznaczaj
konieczno odchodzenia od teorii masowych, bezporednich, wyniszczajcych
walk ioperacji zwartych zgrupowa wojsk
na rzecz bardziej wyrafinowanych koncepcyjnie ielastycznie prowadzonych dziaa
porednich (asymetrycznych) imanewrowych. Stwarza to zapotrzebowanie na rozwijanie teorii takich wanie dziaa, jako
najbardziej odpowiadajcych warunkom
rozpoczynajcej si w sztuce wojennej
oraz teorii ipraktyce bezpieczestwa ery
informatycznej, ktra nadchodzi po erach
biologicznej i mechanicznej. Znamienn
cech tej nowej ery jest doprowadzanie do
klasycznej wzgldnej harmonii dwch wymiarw walki zbrojnej (i szerzej: dziaa
wsferze bezpieczestwa) energetycznego iinformacyjnego.
Szczeglnym przypadkiem konsekwencji rewolucji informacyjnej jest automatyzacja. Pojawiaj si roboty pola walki bezpilotowe aparaty latajce, a take roboty22

22

Termin robot wprowadzi czeski pisarz Karel Capek w1922 roku. Zob. G.M. Lamb, Battle bot: the
future of war? Christian Science Monitor, 27 stycznia 2005 r.

38

BEZPIECZESTWO NARODOWE

II 2011 / 18

W zakoczeniu rozwaa na temat

wspczesnych podstaw bezpieczestwa
interesujce byoby zastanowienie si
nad ich bardziej dalekosin prognoz.
Przysze konsekwencje dla rodowiska
bezpieczestwa dwch wielkich rewolucji
informacyjnej igeopolitycznej (globalizacja, rozpad wiata dwubiegunowego)
s dzisiaj trudne do przewidzenia. Czy
uinformacyjnienie wiata uatwi zapanowanie nad jego turbulencyjnoci polityczn, czy moe jeszcze j spotguje24?
W tym wzgldzie jako jedna z wyjtkowo ciekawych kwestii jawi si take
pytanie oprzyszo ksztatowania si relacji midzy energetycznym iinformacyjnym wymiarem zmaga zarwno zbrojnych, jak iniezbrojnych. Czy ijak dugo
trwa bdzie zaczynajca si obecnie era
ich wzgldnej rwnowagi? Czy moe po
koczcej si wanie epoce industrialnej
iokresie dominacji czynnika energetycznego dojdzie z kolei do zdecydowanej
dominacji czynnika informacyjnego? Jakie wwczas byyby strategie, koncepcje,

systemy idoktryny bezpieczestwa? Czy

waciwym modelem do opisu przyszej
rzeczywistoci wtym zakresie byaby informacyjna, amoe psychotroniczna teoria bezpieczestwa? Amoe oznaczaoby
to wrcz i po prostu ... kres ziemskich
warunkw ycia czowieka (w tym jego
bezpieczestwa)?
Innym ciekawym wtkiem moe
by bezpieczestwo midzyplanetarne.
Czy czowiek moe ajeli tak, to jak
obroni glob ziemski przed kosmicznymi katastrofami, ktre nawiedzay
imog nawiedzi ziemi wprzyszoci?
By moe skutkiem jednej znich by biblijny potop? Awprzyszoci? Naukowcy oceniaj, e prawdopodobiestwo
uderzenia wZiemi niewielkiej asteroidy w cigu najbliszych 30 lat wynosi
1:5500. Konsekwencj takiego uderzenia mogaby by zagada obecnej cywilizacji. Dwaj amerykascy astronauci
Rusty Schweickart i Ed Lu wezwali do
opracowania strategii obrony Ziemi ijej
mieszkacw przed tak katastrof,
inicjujc m.in. powoanie fundacji, ktrej zadaniem jest mobilizowanie iuczulanie opinii publicznej na ten problem.

POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

wojsk ldowych. Przoduj wtym naturalnie

Stany Zjednoczone. Pentagon przewiduje,
e w nadchodzcej dekadzie roboty stan
si jednym zgwnych rodkw walki. Prace
nad programem tzw. przyszych systemw
bojowych (FCS Future Combat Systems)
o wartoci ponad 120 mld dolarw s najwikszym kontraktem whistorii USA23.

Czy zdoamy zatem zapobiec katastrofom kosmicznym, mogcym nastpi wrezultacie zderzenia si kuli ziemskiej z planetoidami? Okazuje si, e
nie jest to fikcja. Pojawiaj si ju pewne elementy takiej koncepcji strategicznej przygotowywane przez naukowcw.

23

T. Weiner, ANew Model Army Soldier Rolls Closer to Battle, The New York Times, 16 lutego 2005 r.;
Stosownie do ocen Pentagonu redni koszt utrzymania onierza przez okres suby wynosi ok. 4 mln
dolarw icigle ronie. Szacuje si, e koszt utrzymania robota moe by 10 razy mniejszy.
24
D.C. Gompert, I. Lachow, J. Perkins, Battle-Wise, Gaining Advantage in Networked Warfare,
Center for Technology and National Security Policy, National Defense University, Washington, stycze
2005 r.

II 2011 / 18

BEZPIECZESTWO NARODOWE

39