TAP CH KHOA HOC XA HOI SO 3(175)-2013

TRIET HOC - CHNH TR HOC - LUAT HOC

GP PHN TM HIU T TNG CA PHAN BI CHU

CAO XUN LONG
LI VN NAM

TM TT
Phan Bi Chu (1867-1940) l nh t
tng, nh cch mng, nh vn nh th,
nh gio dc, tiu biu ca Vit Nam cui
th k XIX u th k XX. Trong cuc i
hot ng y thng trm ca mnh, ng
li nhiu t tng c gi tr. Xut pht
im cho nhng t tng ca ng l t
nhu cu u tranh gii phng dn tc, gii
phng con ngi l s kt hp gia t
phng ng v phng Ty vi truyn
thng vn ha Vit Nam. mi giai on
khc nhau t tng trit hc ca ng c s
bin i v pht trin khng ngng. Ni
dung t tng ca Phan Bi Chu bao
hm nhng vn v bn th ca th gii,
nhn thc lun, quan im bin chng,
n nhng vn v con ngi, quyn
con ngi, gio dc v o c.

1. DN NHP
Lch s Vit Nam cui th k XIX u th
k XX l mt giai on nhiu bin ng v
mi mt. S bin ng y t ra vn
bc thit v con ng, cch thc gii
phng dn tc, gii phng con ngi thot
Cao Xun Long. Tin s. Trng i hc Khoa
hc X hi v Nhn vn Thnh ph H Ch Minh.
Li Vn Nam. Thc s. Trng i hc Ti chnhMarketing.

khi nhng p bc bc lt, xa i nhng

bt cng trong x hi, Nhiu nh t
tng a ra nhng phng n khc
nhau cho vic gii p nhng vn cp
thit ca x hi. Nhng phng n y
do hn ch nht nh ca iu kin lch s,
v quan im t tng, c th thnh cng
nhng mc khc nhau. Nhng
li du n c bit trong lch s t tng
giai on chuyn tip cui th k XIX u
th k XX. Mt trong nhng nh t tng
tiu biu giai on ny l Phan Bi Chu
(1867-1940). Ch tch H Ch Minh vit
Phan Bi Chu l bc anh hng, v thin
s, ng x thn v c lp, c 20 triu
con ngi trong vng n l tn sng (H
Ch Minh, 2000, tp 2, tr. 172), bi tm
lng cao thng v cuc i y hy sinh,
nhiu nguy nan ca ng (H Ch Minh,
2000, tp 2, tr. 172) cho cng cuc gii
phng dn tc, gii phng con ngi
Vit Nam lc by gi. Phan Bi Chu khng
ch l nh vn, nh th, nh yu nc m
cn l ngi c t tng tin b c nh
hng kh su rng tiu biu cho mt giai
on lch s y bin ng Vit Nam.
2. NI DUNG T TNG
T tng ca Phan Bi Chu khng ch
hnh thnh v pht trin t yu cu thc
tin gii phng con ngi m cn l s k
tha, tip thu c tnh ch ng, chn lc v

CAO XUN LONG, LI VN NAM GP PHN TM HIU T TNG

sng to nhng tinh hoa vn ha phng

ng, phng Ty v truyn thng vn
ha ca dn tc Vit Nam. Ni dung t
tng trit hc ca Phan Bi Chu th
hin mt cch ton din, kh h thng v
su sc.
2.1. Quan im v th gii
Phan Bi Chu s dng cc phm tr
nh: o, Khng, h, tm, Cha Tri,
trnh by quan im ca ng v v tr,
trong phm tr c ng dng nhiu
nht trong cc tc phm ca mnh ch
yu t u tin to nn th gii cc s vt
hin tng ny l o. C th thy rng
mc d c s khng ng nht v thut
ng khi ch bn th ca th gii, nhng
trong cch gii thch ca ng v yu t u
tin ca v tr l c s thng nht. Theo
ng yu t u tin to ra s vt hin
tng trn th gii ny l v hnh, v sc,
v mi v, bng cc gic quan ca mnh,
con ngi khng th nm bt m t trc
tip bn th ca v tr, nhng n l tuyt
i, khng bin i, khng mt i, tn ti
hin hu trong hnh dng n ni dung
ca cc s vt hin tng c th. y
cng chnh l c im phn bit gia
bn th ca v tr vi cc s vt hin
tng c th hu hnh, hu hoi. Phan
Bi Chu gii thch: Nguyn l ca v tr
l mt ging v hnh, khng th m t
c, m du m t c cng chng bao
gi cng (Phan Bi Chu, 1990, tp 7, tr.
31), bi v nguyn lai trong v tr, nht
thit ging g hu hnh, tt nhin hu
hoi, ln n tuyn th gii, nh nht lun,
a cu, tinh cu,cho n tt thy cc
ging trong v tr; h ng lc c mt
ngy nh ch, nhit lc c mt ngy tiu

dit, i vn hi c mt ngy ti chung,

ngy ti chung l ngy K t, K t thi
cng, cng thi bin hoi. Pht gia bo
rng: Kip tn. Gio Thin Cha bo rng:
mt th. Nn trong Dch cng phi c K t.
Tuy nhin, ci cng m c bin hoi,
ch thuc v phn hnh, Pht gia gi
bng sc, dch gi bng kh. Cn thuc
v phn v hnh m chng ta khng th
thy: Pht gia gi bng khng, Dch gi
bng o, ci khng bao gi cng, m
cng khng bao gi hoi (Phan Bi Chu,
1990, tp 8, tr. 438).
Nh vy, nguyn l v tr vi cc s vt
hin tng tuy c nhng c im, bn
cht khc nhau nhng n c mi lin h
mt thit v chuyn ha ln nhau, trong
o - l yu t u tin, l nguyn lai ca
v tr; t o mi sinh ra kh nht m nht
dng, Phan Bi Chu vit: bn th
ca v tr mc d nh danh m gc vn
nht l, c o mi ra kh, c kh mi
chng c o. Th d vo thn ngi ta,
tai bit nghe, mt bit thy, ming bit ni,
l kh, m thuc v sau khi hu hnh ri.
Nhng tai v sao m hay nghe, mt v sao
hay thy, ming v sao hay ni. Tt c l
s d hay nghe, hay thy, hay ni, l s d
khng lm sao m m t c.
chnh l o m ra kh. V lun vic g,
tt trc c ci o, m sau sinh ra vt y
vic y (Phan Bi Chu, 1990, tp 8,
tr.489); v t kh nht m nht dng
ngng kt mi thnh tri, t; t tri t
mi sinh ra vn vt k c con ngi. ng
l gii: s d v tr c hon thnh, thi
gc nh lc nguyn th c hai kh m,
dng ha hp ngng kt vi nhau, mi
sinh dc c vn vt, nguyn kh ngng
kt tc l thi ha (Phan Bi Chu,

CAO XUN LONG, LI VN NAM GP PHN TM HIU T TNG

1990, tp 7, tr.49). Tm li, theo Phan Bi

Chu bn th v tr l yu t u tin,
nguyn l to ra th gii ny, yu t
v hnh, v danh, v sc, v v hu
hoi, nhng n biu hin mnh thng
qua nhng ci hu hnh, hu danh, hu
sc v hu hoi.
V nhn thc lun, Phan Bi Chu hng
n vic nhn thc bn th th gii, nhng
bn th ca th gii l o vn v hnh, v
sc, v thanh, v mi v, nn con ngi
khng th nhn thc trc tip vo ci o
bn th c, m theo Phan Bi Chu
hiu c yu t bn nguyn th cn phi
thng qua ci biu hin ca o l kh,
l tri t, l vn vt v con ngi trong v
tr. ng vit: Mun biu th chn l, tt
phi mn nhng ging hu hnh m ch
din cho ra Tng no vo l y. L nh:
Cn tng l tri; Khn tng l t;
Chn tng l Sm; Tn tng l gi
(Phan Bi Chu, 1990, tp 7, tr. 31). Nh
vy, trong quan im nhn thc ca mnh,
Phan Bi Chu cng i t nhn thc cm
tnh n nhn thc l tnh, t nhn thc
cc c im ring r, thng xuyn bin
i ca s vt hin tng trn th gii
khi qut bn cht, tnh n nh v bt bin
ca bn th v tr.
V quan im bin chng, trn c s v
bn th ca th gii xut pht t o,
Phan Bi Chu cho rng mi s vt hin
tng c mi lin h, tc ng, chuyn
ha qua li ln nhau theo quy lut tng
sinh tng khc v thng nht ngun
gc ca th gii l o. ng xem xt s
vt hin tng trong s vn ng v pht
trin, nhng quan nim vn ng v pht
trin ca ng theo xu hng tun hon tr
v vi ci gc ban u, ng cng cha ch

ra c ngun gc, cch thc, ng lc

v khuynh hng ca s vn ng v pht
trin, thm ch i khi ng s dng c
thut ton s gii thch s vn ng,
nhng ng khng nh v chng minh
s vn ng pht trin ca th gii l c
quy lut t thn ca n, ch khng phi
din ra mt cch ngu nhin. Trn quan
im bin chng khi xem xt vo iu kin
lch s x hi Vit Nam ng cho rng mc
d hin nay t nc gp kh khn, b
thc dn Php xm lc v h, nhng
vi s on kt quyt tm ca c dn tc,
ng tin tng vo mt tng lai ti sng
ca t nc Vit Nam.
2.2. Quan im v con ngi
V ngun gc con ngi. Trn quan im
Dch l, Phan Bi Chu cho rng tri l cha
v t l m, hai yu t ny l nhn (hetu),
s kt hp ca tri-cha v t-m l duyn
(pratitya), v con ngi l s kt hp gia
tri v t l qu (phala). ng vit: Cn
l cha, khn l m, ngi hn hp vi cn
khn m chnh gia (Phan Bi Chu,
1990, tp 4, tr. 182-183). Tuy nhin, Phan
Bi Chu cho rng s kt hp ca tri v
t trong mi con ngi l khng ging
nhau, v th mi to thnh ngi con trai,
ngi con gi v mi con ngi c
nhng nt p ring. ng vit: trong kh
m dng kt hp, dng kh mnh hn
m thi thnh trai, m kh mnh hn dng
thi thnh gi (Phan Bi Chu, 1990, tp 4,
tr. 184). Nh vy, t ni dung ngun gc
con ngi, Phan Bi Chu cho rng s
xut hin ca con ngi l cn thit i vi
s cn bng trong v tr v con ngi
khng phi l sn phm thn thnh, Thng
hay thc sng to nn, m do nhn
duyn cn khn thu hp lm xut hin.

CAO XUN LONG, LI VN NAM GP PHN TM HIU T TNG

V cu to con ngi. Phan Bi Chu cho

rng con ngi c to nn bi hai b
phn, l thn th v nhn tnh. Trong
th gii nhc th l thn th ca con
ngi; thn th c cu to bi ng
quan, ng tng, lc ph v mch mu.
Theo ng, to ha to ra con ngi
thp phn chu o (Phan Bi Chu, 1990,
tp 4, tr. 201), cc b phn trn thn th
ca con ngi khng tha m cng khng
thiu, cc c quan u c chc nng
ring v c mi quan h vi nhau gip cho
thnh ph ca th gii linh hn tn ti.
Cn nhn tnh l tnh ngi, nh con
ngi hn hn cc loi khc. Phan Bi
Chu cho rng bn tnh l ci vn c trn
c s ca ng quan, ng tng, lc ph
khng phi do tri ph nh mt s nh trit
hc trc quan nim. Theo ng nhn nh:
nhn tnh ca ngi ta khi mi ra m
gi bng tnh, thi chng ai tuyt i hn,
cng chng ai tuyt i km, ch x xch
gn nhau m thi. Nhng v sau khi ngi
ra i, hoc v tp tc ca x hi, hoc
v tp qun ca hon cnh, m gi bng
tp; tp tt ngy cng tt thm, lc y
mi thy ngi vi ngi trnh cch xa
nhau (Phan Bi Chu, 1990, tp 4, tr. 206207). Phan Bi Chu cho rng con ngi
mun tt lnh th cn da vo vic chm
ch luyn tp v c nhng iu kin, hon
cnh x hi tt. Chnh s luyn tp v iu
kin x hi l vn c bn, nn tng tc
ng n con ngi. Trong iu kin x
hi Vit Nam cui th k XIX u th k
XX, c nhng con ngi tt th chng
ta phi thay i iu kin x hi, c ngha
l phi nh ui qun xm lc.
V v tr, vai tr ca con ngi. Phan Bi
Chu khng nh con ngi c v tr, vai

tr ht sc quan trng trong i v tr.

iu c ng xem xt qua hai mi
quan h c bn trong i v tr. Mt l, v
tr vai tr ca con ngi trong mi quan h
vi tri t, Thng , hay ng to ha.
Phan Bi Chu cho rng ngi l con
ca tri t, l s kt tinh ca cn khn,
m chng ta li c cu con hn cha l nh
c phc. Chnh v vy, i vi con ngi
th ng to ha lun mong mun con
ngi vn ln, t khng nh mnh i
vi vn vt xung quanh. Hai l, v tr vai tr
ca con ngi trong mi quan h i vi
vn vt. Phan Bi Chu khng nh con
ngi khng ch l mt sn phm ca gii
t nhin, m vt ln trn ht l mt
sn phm hon m nht, mt ging thn
linh trong vn vt, m cng c th gi l
mt vt tn trng trong vn vt (Phan
Bi Chu, 1990, tp 4, tr. 185). Bi v, to
ha ban cho con ngi c mt b c
khn, c mt mn nng lc m cc ng
vt khc khng c (Phan Bi Chu, 1990,
tp 4, tr. 186). Theo Phan Bi Chu, cng
chnh nh c khn, nhng nng lc c
bit ca mnh m con ngi mi c th t
v, tn ti v chinh phc vn vt trong
th gii ny.
V bn cht con ngi. Phan Bi Chu
cho rng con ngi l chng tc bit
thng yu, m bc v gip nhau
trong cuc sng. ng vit: Tri t sinh ra
vt, chia ra cc chng tc. Chng tc c
vy th di nc, chng tc c lng th
trn cao; con ngi ta u c chng tc.
Cng mt chng tc m li hi ln nhau,
l ging vt tm thng. Cng chng
tc bit thng yu nhau mi gi l con
ngi (Phan Bi Chu, 1990, tp 2, tr.
346). T ni dung ngun gc v bn cht

CAO XUN LONG, LI VN NAM GP PHN TM HIU T TNG

con ngi, Phan Bi Chu gi vo

mt thng ip gin d nhng c ngha
nhn vn su sc. l, trong iu kin
lch s x hi cui th k XIX u th k
XX, mi ngi dn trn t nc Vit Nam
phi on kt, thng yu gip ln
nhau to thnh mt sc mnh to ln
nhm chng li nhng k khng phi l
ngi gii phng con ngi, gii
phng dn tc Vit Nam v to mi iu
kin thun li cho con ngi pht trin.
2.3. Quan im chnh tr-x hi
Vn nhn cch-quyn ca con ngi.
Theo Phan Bi Chu nhn cch l khi
nim dng ch cch m con ngi biu
hin vi ba mi quan h trong qu trnh
hnh thnh, pht trin ca mnh, l trn
i vi tri, di i vi t, gia i vi
vt v ng (Phan Bi Chu, 1990, tp 10,
tr. 145), cch biu hin buc con ngi
phi thc hin cho n tn cng trong vn
phm cch lm ngi, cch thc lm
ngi, cch iu lm ngi (Phan Bi
Chu, 1990, tp 10, tr. 145).
Ni hm, bn cht ca vn nhn cch
biu hin thng qua ba mi quan h c
bn ca con ngi. Mt l, xt trong mi
quan h ca con ngi vi ng to ha,
iu c ngha u tin ca nhn cch -
l phm cch th nht ca con ngi trong
bng xp hng ca th gii t nhin v
thc v hu thc. Phm cch khng
phi do con ngi t phong cho mnh,
m chnh nh nhng gi tr v tr tu, o
c v nng lc vt tri ca loi ngi
hn hn so vi s vt hin tng trong th
gii ny. ng cn khng nh rng: thm
ch loi ngi n ngu lm na cng vn
thing hn loi vt (Phan Bi Chu, 1990,

tp 2, tr. 58). Cho nn ng to ha

phong hm nht phm cho con ngi.
Hai l, xt trong mi quan h gia con
ngi vi x hi iu c ngha th hai ca
nhn cch - chnh l t cch ca con
ngi. Vn t cch ca con ngi
c th hin qua mi lin h ca con
ngi vi vn c lp dn tc, vn
ch quyn ca mi quc gia v vn
nhn quyn trong x hi. Cn khi cn c
vo Lut tri v Cng php vn quc,
Phan Bi Chu khng nh c lp t
do l quyn ca mi dn tc khng ai c
quyn xm phm, chnh v vy, vic u
tranh ginh li quyn c lp t do cho
dn tc ta l hp lut tri v lut php
quc t. Chnh v vy, theo ng mt t
nc nu bit cch cao dn quyn th
khng nhng nhn dn s c tn trng
m t nc y cng s mnh ln. Nu
t nc no dn quyn b xem nh, th
khng nhng dn b coi khinh, m nc y
cng yu. Cn dn quyn ca nc no
hon ton b mt th nhn dn s mt, m
t nc cng khng cn. Xt nhn cch
ca con ngi trong quan h vi h thng
nh nc, ni hm nhn cch trong mi
quan h ny c th hin qua quyn dn
ch ca ngi dn trong t nc. Phan
Bi Chu sau khi tm hiu nhng u
khuyt im ca th ch chnh tr cc
nc trn th gii, nhn thc c
rng s pht trin quc gia biu th thng
qua vic tn trng quyn ca con ngi
m c bit l quyn lm ch ca ngi
dn. ng vit: nhng cng quc, tc
l u l nhng nc m dn quyn c
cao (Phan Bi Chu, 1990, tp 2, tr.
387). Theo ng nhng nc bit cao
dn quyn phi l nhng nc c hnh

CAO XUN LONG, LI VN NAM GP PHN TM HIU T TNG

php, chnh lnh, thu kha, tiu dng u

do ngh vin quyt nh, m ngh vin th
u do nhn dn t chc nn, Chnh ph
khng c can thip vo. Hng nm n
k ngh vin hp, cc ngh vin t tp ng
. Chnh ph phi trnh by d n trc
ngh hi. Ngh hi tc l nhn dn. Nhng
iu nhn dn cho l phi chnh ph khng
th khng lm; nhng iu nhn dn cho
l tri, chnh ph khng c lm. Tuy
rng sc chiu ca Hong rt l ng
tn trng, nhng nu ngh vin khng ng
th cng phi thu hi mnh lnh . Dn
quyn ng s nh th vy! (Phan Bi
Chu, 1990, tp 2, tr. 387). Chnh v vy,
theo ng mi quan h gia nhn dn vi
chnh ph l mi quan h bin chng tc
ng, chi phi ln nhau. Bi v, khi ngi
dn c quyn lm ch th t nc cng
theo m c sc mnh. ng vit: Mt
ngi, mt nh hay mt nc, tt thy l
mt phn t trong x hi chng ta em
thn vo x hi, khng cn xem ni x
hi, m cn phi xem ni thn ta, bi v
thn ta chnh l mt phn t trong x hi.
Nu thn ta tt thi x hi c mt phn
t tt ri, dn d lu lc, nh hng cng
i cng xa, n lc cui cng, tt nhin
tuyn x hi tt c (Phan Bi Chu, 1990,
tp 9, tr. 192). Theo ng quyn t do ca
nhn dn l quyn c lm nhng iu
trong khun kh php lut ca nh nc
quy nh. Khi khng nh quyn lm
ngi, Phan Bi Chu vt ln hn
quan im ca Nho gio khi xem xt quyn
lm ngi ca nam v n, v c bit ch
n quyn ca ngi ph n, theo ng
vn n quyn phng ng c
ch ng mc vo khong cui th k
XIX u th k XX i sng vn minh u

chu y t nhiu bt bo trn vo ng .

Thnh lnh m hai ch nhn quyn mi ny
ra trn my t bo nhm. Thp thong
bn tai my c my ch mi c hai ch n
quyn (Phan Bi Chu, 1990, tp 4, tr. 8889). ng cho rng vic phn bit nam
quyn v n quyn l do ch qun ch
dng nn ph nhn hay hn ch quyn
lm ngi ca ngi n.
Xt trn mi quan h ca con ngi i vi
chnh bn thn mnh lm nn ngha th
ba ca nhn cch chnh l cch thc
lm ngi. Cch thc lm ngi do chnh
mi c nhn t ra, n c quy nh
thnh nhng khun mu, nh trung tn,
lim s, o c, lun l, v.v. cho n l tai
nghe cho t, con mt thy cho sng, b c
thy cho su, sc phn u cho mnh dn,
gan mo him tin th cho bn dai (Phan
Bi Chu, 1990, tp 4, tr. 216), m tng c
nhn phi gn gi, phi phn u thc hin
trong sut cuc i ca mnh. Theo Phan
Bi Chu, trong iu kin lch s x hi
Vit Nam lc by gi th trong ni dung
nhn cch ch cn cch thc lm ngi l
chng ta c th gi c. Bi v, n tn ti
trong chnh bn thn mi con ngi du
ai cng khng php g ngn cm c ta,
m cng khng ai cp bc c ta
(Phan Bi Chu, 1990, tp 4, tr. 216). ng
cn khng nh rng trong cc ni dung
ca nhn cch con ngi th ng bo ta
thit ch cn ngn y l c gi tr (Phan
Bi Chu, 1990, tp 4, tr. 216).
T tng ca Phan Bi Chu v gii
phng con ngi. ng cho rng vn
gii phng con ngi l cn thit, hp quy
lut, chnh ngha v tt yu s ginh thng
li. T mt nim tin vng chc vo chin
thng, ng ch ra ni dung gii phng

CAO XUN LONG, LI VN NAM GP PHN TM HIU T TNG

con ngi nh sau: V i tng gii

phng, t tng Phan Bi Chu v con
ngi khng phi l con ngi chung
chung tru tng, cng khng phi l ton
b nhn dn lao ng trn ton th gii,
m chnh l dn tc Vit Nam, nhn
dn lao ng Vit Nam ang b p bc bc
lt. V ni dung gii phng con ngi,
Phan Bi Chu quan tm gii phng con
ngi ton din - c v nhn th v nhn
tnh. Trn quan im ca Nho gio ng
a ra phng php qun l x hi bng
nhn tr, c tr. Trong Phan Bi Chu
ch trng n hai vic l dng dn v
gio dn, hai vic ny c mi quan h cht
ch vi nhau, b sung cho nhau gp phn
lm cuc sng con ngi tt p hn.
Phan Bi Chu cho rng: Dng dn l lo
cho dn v phn sng xc tht. Gio dn l
lo cho dn v phn sng tinh thn. Dng
vi gio vn ng th tnh hnh, nhng
cng c hon cp sai nhau cht nh;
trc lo dng ri sau mi lo n gio
(Phan Bi Chu, 1990, tp 10, tr. 71). Theo
Phan Bi Chu, ci to x hi, gii
phng v mt nhn th th cn phi c
nhng con ngi c nhn tnh tt, nhng
ngi phi va c tr tu, va c tm
lng sn sng hy sinh v dn tc. Nhng
con ngi bit hy sinh v dn tc v ng
loi l nhng con ngi c gio dc tt.
Do , gii phng con ngi, Phan Bi
Chu cho rng cn phi thc hin hai
nhim v - l dng dn v gio dn:
2.4. Quan im v o c, gio dc
V vn o c. Theo Phan Bi Chu
o c l nhng chun mc, nhng quy
tc ng n c sn, l l phi t nhin,
gc l tri m con ngi phi thc hin
nhm chng t bn cht ca mnh. Do ,

ng cho rng o c c vai tr rt quan

trng trong vic chi phi hnh ng ca
con ngi, nhng chun mc o c
c xem nh bnh li, ci neo ca mt
con thuyn, nu khng c o c nh
hng th hnh ng ca con ngi khng
xc nh c s ng sai, tt xu, cng
ging nh con thuyn khng bnh li mt
phng hng trn bin c. Do ng
khng nh rng: Cha c ai mun ch
thuyn cho thnh tho m li n chm
ni t nhin; Mun gi tm cho ng n
m li n thu phng qung xin. Phi
theo o cho ng th tm mi khng thin.
Phi gi li cho vng th thuyn mi i yn.
Hp li m xem, phng lng dc cn
kh hn phng dng nc; ni ra cho
rng, iu khin con tm cng nh iu
khin con thuyn (Phan Bi Chu, 1990,
tp 1, tr. 55). Nh vy, cho tm con
ngi khng dao ng, khng chao o
nh ci thuyn khng li, khng neo th
cn phi c o tm m o tm biu
hin qua bn chun mc o c c bn,
l nhn, ngha, l, tr. Phan Bi Chu
l gii r thm: Phi ly ngha lm so m
y, ly nhn lm cho m bi. Thng ca
o m vo, li vng d ng ty vn
c, c b o m tin, li chc d t
hu khng sai. Th l thuyn theo li, nn
d tu to xung nh, ch huy vn c
xong xui (Phan Bi Chu, 1990, tp 1, tr.
55). Bn chun mc o c nu trn,
Phan Bi Chu trn quan im ca Nho
gio gi l T oan. ng gii thch:
Thuyt t oan l ni trong lng ngi
ta c bn mi lnh cng gi l bn tnh:
thng yu ngi l mi nhn; bit xu
thn l mi ngha; bit t nhng l mi l;
bit phn bit iu phi tri l mi tr

CAO XUN LONG, LI VN NAM GP PHN TM HIU T TNG

(Phan Bi Chu, 1990, tp 4, tr. 202-203.

Vai tr ca t oan rt to ln, n khng ch
c gi tr i vi tng c nhn, m n cn
c gi tr i vi vic t gia, tr quc, bnh
thin h. ng vit: Lng t oan khi mi
m mi, ch nh mt git nc chy ra,
m git nc y chy mi chy hoi thi
chc c lc i n tn b m thnh ra b
ln, ngi ta thit khoch sung t oan
thi cng vic t gia, tr quc bnh thin h
cng ch tm lng suy ra m thi (Phan
Bi Chu, 1990, tp 10, tr. 33).
V gio dc. Trong iu kin nc Vit
Nam na cui th k XIX u th k XX th
nhim v gio dn cng tr nn cp thit
hn bao gi ht. Bi v, theo ng t nc
ta tr tr, chm pht trin v khng chng
c qun xm lc l do li t duy c
k lc hu, v mt nn gio dc h cu lc
by gi che mt nhn dn ta, lm cho
nhn dn ta ngu mui. Vic chn hng t
nc, gii phng dn tc cn phi c mt
nn gio dc tin tin theo kp vi thi i.
Nn gio dc c ng ra nh sau.
V mc ch gio dc, i vi tng c
nhn gio dc c vai tr rt quan trng i
vi vic hnh thnh nhn cch con ngi.
Phan Bi Chu khng nh: Chng ta s
d hc l ct hc lm ngi, m khun
mu lm ngi, tt phi lm cho n thnh;
m mun lm cho n thnh tt phi tm
cho ra tinh tu ca thnh nhn; tt phi ht
sc dng cng ni vic hc (Phan Bi
Chu, 1990, tp 9, tr.259). Gio dc khng
ch c tc dng i vi tng ngi m n
cn c nh hng rt ln n vn gii
phng dn tc v s pht trin bn vng
ca mi quc gia, dn tc. ng vit: C
ch trng gio dc th mi b c vic
ring t m theo cng li, mi lm cho

nc giu mnh tin ti (Phan Bi Chu,

1990, tp 2, tr. 263).
V i tng gio dc, Phan Bi Chu
cho rng vic gio dc l cn thit cho mi
ngi, vo mi lc mi ni, mi thi im,
cn l ngi, th cn phi gio dc,
khng phn bit giu ngho, sang hn,
ng c bit quan tm n vic gio dc
binh lnh, ph n. Bi v ng cho rng,
binh lnh l lc lng bo v, gip mi
ngi dn trong x hi, cn ph n c
trch nhim lm m, gip chng con,
v cng l ngi c nh hng rt ln n
vic hnh thnh nhn cch, tnh cm v tr
tu ca tr - nhng ch nhn tng lai
ca t nc. V ni dung gio dc con
ngi, Phan Bi Chu cho rng cn phi
gio dc con ngi ton din, c ch cho
x hi, lm c iu cn phi ch
trng c hai mt c dc v tr dc, nhm
m mang lng dn yu nc v lng tin
yu ln nhau, khai dn tr, gip dn quyn
khin cho ai ai cng tin b ngn dm
(Phan Bi Chu, 1990, tp 2, tr. 262-263).
ng cho rng ni dung gio dc khng
c b st th g, nhng cng cn phi
tp trung dy nhng iu ngi dn cn
hc, cn s dng, nhng iu c ch i
vi s pht trin ca bn thn v ca t
nc, ch khng phi gio dc nhng
iu mnh sn c. T vic tm hiu m
hnh, cch thc gio dc ca cc nc,
c bit kinh nghim gio dc ca Nht
Bn thi k duy tn, Phan Bi Chu
thit k mt m hnh gio dc cho nc
nh ht sc phong ph v c sc. ng
vit: Gio dc, c dc, th dc, khng b
st th g. Hc Trung Quc, hc Nht Bn,
hc chu u, hc cc iu. Cc u tr
vin, dc anh vin, cc trng tiu hc,

CAO XUN LONG, LI VN NAM GP PHN TM HIU T TNG

trung hc, i hc khp thnh th, thn qu

ch no cng c. Khi mi duy tn th cc
thy gio dy cc trng cn phi mi
ngi Nht Bn, ngi chu u, chu M
v dy. Khi duy tn kha kh ri th va
ngi nc ta th c trnh hn c
ngi chu u, chu M, phi khi mi
ngi nc ngoi na. Cch thc m
trng, sp xp vic hc, vic dy, vic b
nhim nhng ngi hc thnh ti, u
bt chc theo ci hay ci tt ca cc
nc nh Nht Bn v chu u. Hc trit
hc, vn hc, s hc, chnh tr, kinh t,
qun s, php lut, hc cng nghip,
thng nghip, nng nghip, n cng, k
thut, lm nghip, Mi vic m dn ta
cn hc u mi thy, m trng cho
ngi nc ta bt k giu hay ngho,
sang hn, trai gi k t 5 tui tr ln, th
vo hc trng u tr vin, chu s
gio dc ca bc u tr, tm tui tr ln th
vo hc trng tiu hc, chu s gio
dc ca bc tiu hc; mi bn tui tr ln
th vo hc trng trung hc, chu s
gio dc ca bc trung hc. n tui 18 th
ti cht kh, th vo cc trng cao
ng, chu s gio dc ca cc trng
cao ng chuyn nghip (Phan Bi Chu,
1990, tp 2, tr. 261-262). Nh Phan Bi
Chu khng nh: gio dc l ci
khun c to ra con ngi, nu khun
c tt p, sc so th to ra tinh hoa,
ra sc mnh cho t nc, cho nn mi
vn trong ni dung gio dc phi c
thc hin, n c, gim st, kim tra mt
cch nghim tc, cn thn ca ton x hi,
t vic chm lo t chc cc lp hc, cc
cp hc gio dc con ngi, n nhng
b gio trnh chun, thng nht t trn
xung di do B Gio dc quy nh di
s kim tra nghim ngt ca Ngh vin.

Mt khc, gio dc con ngi c hiu

qu Phan Bi Chu ch ra nhng yu
cu c th cn phi c ca thy v tr,
trong i vi ngi thy, Phan Bi
Chu cho rng lm c thy ngi
khc mt cch chnh danh trc ht
khng c qun n c nhi tri tn, kh d
vi s h (Lun ng, 1950, tr. 20). Mt khc,
ngi dy khi ging dy cn phi xc nh
r i tng hc c cch dy ph hp
vi trnh ca tng ngi. Theo Phan Bi
Chu, ngi thy gio gii cng nh ngi
thy thuc gii, thng hay tu bnh
chng tng ngi m khai n thuc
(Phan Bi Chu, 1990, tp 9, tr. 240). Ngoi
ra, ngi thy cng cn vn dng phng
php trc quan, nu gng trong cng tc
gio dc o to. Theo Phan Bi Chu c
mt cch dy ngi bng trc quan,
khng s dng li ni truyn t thng
tin n ngi hc m thng qua nhng c
ch, hnh ng v tm gng o c ca
bn thn, ngi gio vin biu t thng
tin cho ngi hc lm theo v ghi nh.
Lm nh vy ngi thy bn ngoi nhn
vo c v khng dy, nhng thc cht l
dy ri, khng cn dy bng ming ni
(Phan Bi Chu, 1990, tp 9, tr. 244). Bn
cnh , ng cn cho rng ngi dy cn
trnh hai iu: trc tin cn trnh ni
nhng iu v b khng c ch vi ngi
hc, cng nh khng p ng c yu
cu ca x hi ang t ra; ngoi ra, ngi
dy cng nn trnh thi qu nghim
khc thi qu i vi ngi hc.
Cn i vi ngi hc, Phan Bi Chu
nu ra ba yu cu quan trng gip
ngi hc t kt qu cao trong hc tp.
V thc o c trong hc tp, ng
khuyn ngi hc cn phi khim tn,

10

CAO XUN LONG, LI VN NAM GP PHN TM HIU T TNG

thnh tht, nghim tc v ch ng sng

to trong hc tp. ng cho rng: Chng ta
hc thnh nhn, chng nhng hc nhng
iu Ngi ni, m iu Ngi khng ni
chng ta cng nn lm (Phan Bi
Chu, 1990, tp 9, tr. 247).
V cch c sch. Phan Bi Chu cho
rng y l mt trong nhng phng php
quan trng gip ngi hc tip thu kin
thc ca ngi dy tt hn, ng ni: Hc
sch khng phi l c ch cho thc l gi
bng hc c u! Tt thy phi pht
minh t ca sch ngoi mt ch mi
gi bng bit c sch (Phan Bi Chu,
1990, tp 9, tr. 213).
V vn chn bn, vic hc t kt
qu tt nht th mt trong nhng vn
quan trng l vic kt bn. Mi chng ta
nn chn nhng ngi lm bn c ch cho
vic hc ca mnh.
3. KT LUN
Ni dung t tng trit hc ca Phan Bi
Chu l c sc, phong ph v tng i
c h thng trn nhiu kha cnh: t
nhng vn v bn th ca th gii,
nhn thc lun, quan im bin chng,
n nhng vn v con ngi, quyn
con ngi, gio dc, o c, Nhng
ni dung l s k tha, kt hp c chn
lc nhng t tng o c ca phng

ng, phng Ty v truyn thng vn

ha ca dn tc Vit Nam, nhm gii
phng con ngi, gii phng dn tc v
pht trin t nc. Nu lc b nhng hn
ch nht nh mang tnh lch s trong t
tng ca ng, th nhng ni dung t
tng c sc vn c ngha l lun, l
bi hc b ch trong qu trnh xy dng t
nc ta hin nay.
TI LIU THAM KHO
1. Boudarel, G. 1997. Phan Bi Chu v x
hi Vit Nam thi i ng (Bn dch ca
Chng Thu, H Song). H Ni: Nxb. Vn
ha Thng tin.
2. Chng Thu, Trn Ngc Vng. 2001.
Phan Bi Chu v tc gi v tc phm. H
Ni: Nxb. Gio dc.
3. Chng Thu. 2004. Nghin cu Phan
Bi Chu. H Ni: Nxb. Chnh tr Quc gia.
4. Hoi Thanh. 1978. Phan Bi Chu. H Ni:
Nxb. Vn ha.
5. H Ch Minh. 2000. Ton tp. Tp 2. H
Ni: Nxb. Chnh tr Quc gia.
6. Lun ng. 1950. Si Gn: Nxb. Tr c.
7. Phan Bi Chu. 1990. Ton tp. Tp 1Tp 10. Hu: Nxb. Thun Ha.
8. Trn Vn Giu. 1993. S pht trin ca t
tng Vit Nam t th k XIX n Cch
mng Thng Tm. Tp 1, 2, 3, TPHCM: Nxb.
TPHCM.