1915'e ad ver(eme)mek: Aghed, Medz Yeghern, Soykrm

Aye Hr
20/04/2014

Bu konudaki kafa karklnn Batl tarihiler, gazeteciler, uzmanlar, siyaset adamlarnda da

olduunu biliyoruz. rnein 24 Mays 1915'te Osmanl Devleti'ne bir nota veren
Fransa, Rusya ve Britanya hkmetleri "insanlk ve medeniyet aleyhine ilenen sular"
terimini kullanmlard.

Ermeniler 1894-1896da bata Dou Vilayetleri olmak zere pek ok yerde ya da 1909da Adanada balarna gelenleri
tanmlamak iin chart (katliam), vojir (su), aksor (mlkszletirme), voghperkutiun (trajedi),nakhjir, potorig
(frtna) gibi terimler kullanmlard. 1915 iin ise daha ok yeghern ve aghed terimlerini kullanmlard. Bu iki
terimin izini Ermeni szlklerinde srersek: 1769 tarihli Haygazyan Szlnde yeghernin Trkesi olarak fesad,
bela deniyor, aghed ise yine bela ve fesad olarak tanmlanyordu. Konunun uzmanlar birincisinin daha ok insanlar
eliyle gelen belalar iin, dierinin ise doadan gelen belalar iin kullanldn belirtiyor. z srmeye devam edersek,
benzer tanmlamalar, 1836 tarihli Yeni Haygazyan Szlnde, 1843 tarihli Somalyan Szlnde, 1844 tarihli
Petamalciyan Szlnde, 1846 tarihli Camcyan Szlnde de yaplyor. Ancak, 1908 tarihli Minasyan
Szlnde aghedde bir yenilik yok ama yeghern kelimesinin karsnda eskiden olmayan bir aklama okuyoruz:
Kabahat, cinayet, crm 1974 tarihli Bohalyan Szlnde ise yeghernin artk tek anlam var: Cinayet
Bu terimlerden aghed yukarda da sylediim gibi esas olarak doal afetleri, felaketleri anlatan bir terim olduu halde,
Setrag Shahenin 1917 tarihli The Suffering Ones adl kitab ile Teotigin Hushartzan Abril Dasnemegui (11 Nisan Ant)
adl kitaplarnda 1915te yaananlar tanmlamak iin kullanlm. Aghed, bana Medz (Byk) sfatn alarak daha
sonra da defalarca kullanlm. (Bazen Metz, bazen Meds olarak da yazlyor.)
lk kez 5. Yzylda kaleme alnm Ermeni ncilinde geen Medz Yegherni 1915 iin ilk kullanan muhtemelen Avetis
Aharonian. Ksa mrl Ermenistan Cumhuriyetinin temsilcisi olarak 15 Haziran 1918de stanbula gitmek zere
Batumdan yola ktnda Ahoronian: Konstantinopolise gidiyorum. Bu bir mucize. Dnyann ve Ermenilerin unuttuu,
Medz Yeghernin anavatanna gidiyorum diye yazmt gnlne.

9 Aralk 1945te (ki Nuremberg yarglamalarndan nceki bir tarih) Ermenice Haratch gazetesi Yahudi Soykrm
(Holacaust) ile 1915i ilintilendirerek, jri ve yarglar ne zaman geriye bakacaklar? Henz Tseghasbanutiun (rk
cinayeti) terimini kefedemediler mi yoksa kana susam canavar, cezalandrlamayacak kadar gl ve ulalamaz
m? diye soruyordu. Dolaysyla, 1915 iin yeni bir terim icat etmi oluyordu. Bundan iki yl sonra, 30 Ocak 1947 tarihli
Hairenik Weeklyde Ermenilerin tarihi gemileri alnd, 1,5 milyon insan kurban edildi, bir milyon yurtsuz brakld. Bu
devasa yanl dzeltmek iin Birlemi Milletler Soykrm (Genocide, Jenosit) terimini nerdi. Bu terimin Ermeni
yaralarna derman olmas ok zor diye yazacakt. Yazarn kastettii, hikayesini yanda anlattm Raphael Lemkinin
icad olan terimdi.
Nitekim 1915te yaananlar adlandrmak iin doru terimi bulmann Ermeniler iin kolay olmadn Kersam
Aharoniann 1915in 50. Yldnmnde (1965) Beyrutta yaymlanan Zartonktaki makalesinde grlyordu. Aharonian
yazsnda sekiz ayr terim kullanmt: Yeghern, Medz Yeghern, Abrillian Yeghern (Nisan Yegherni), Kemalist Yeghern,
Aghed, Medz Aghed, Tseghasbanutiun, Hayasbanutiun (Ermeni krm)
Ermeni cephesindeki son (?) durum yle: 2011 Aralnda Ermenistan Devlet Bakan Serge Sarkisian Marsilyada
Medz Yeghernden sonra hayatta kalacak kadar glydk, imdi de adalet isteyecek kadar glyz dedi ve bu
konuma ABDde yaayan radikal kanattan Harut Sassounian tarafndan Amerikal okuyuculara, kullanlan Ermenice
terime atfta bulunulmadan Sarkisian konumasnda alt kez Soykrm (Genocide) dedi eklinde aktarld.

BATILILARIN MANEVRALARI
Ayn kafa karklnn Batl tarihiler, gazeteciler, uzmanlar, siyaset adamlarnda da olduunu biliyoruz. rnein 24
Nisan 1915 gnnden itibaren, stanbulda yaayan Ermeni aydnlarnn, siyaset adamlarnn, kanaat nderlerinin
kafileler halinde ankr ve Ayaa doru lm yolculuuna karlmas zerine, 24 Mays 1915te Osmanl Devletine
bir nota veren Fransa, Rusya ve Britanya hkmetleri insanlk ve medeniyet aleyhine ilenen sular terimini
kullanmlard. 1918de ABD Bakan Theodore Roosevelt, Ermeni katliam sava yllarnda ilenmi en byk sutur
dedi. Britanyann nl siyaset adam Winston Churchill 1929 ylnda 1915i Administrative holocaust (idari holocaust)
olarak tanmlad. Yer sorunu yznden son yllara hzlca gelirsek, ABD Bakan Ronald Reagan, 22 Nisan 1981de
yaymlad bildirgede Armenian Genocide (Ermeni Soykrm) terimini kulland. Temsilciler Meclisi, 1975 ve 1984te
Genocide dediler. 2000 ylnda Papa John Paul II, Btn Ermenilerin Katolikosu unvanl II. Karekinin kendisini ziyareti
srasnda Ermeni Soykrm terimini kullandnda Trkiyedeki gazeteler haberi Papann bunamaya baladn
vurgulayarak vermilerdi. Belki de Trkiyenin tepkisi zerine 26 Eyll 2001de Papa, Erivan ziyaretinde yapt ksa
konumada Metz Yeghern dedi. Bylece epeydir gzden dm olan bu terimi yeniden mehur etti.
Bakan George W. Bush, 24 Nisan 2003 konumasnda Medz Yegherni deil Great Calamity (Byk Bela/Afet)
terimini kullanarak Ermenileri bir kez daha hayal krklna uratrken, Trkleri ise sevindirdi. Aslnda Harout
Sassouniann tespit ettii gibi Baba Bush o yl boyunca, horrible tragedy, (korkun trajedi) mass killings, (kitlesel
ldrmeler) forced exile, (zorunlu g, tehcir) appalling events, (dehete drc olaylar) the suffering that befell
Armenians in 1915, (Ermenilerin 1915te yaadklar byk zdrap) a tragedy for all humanity, (tm insanlk iin byk
trajedi) ve horrendous loss of life (korkun can kayplar) arasnda denemeler yapm, sonunda 24 Nisan konumas
iin Great Calamityde karar klmt. Bunlar olurken Ermenilerin ve Trkiye Dilerinin ne heyecanlar yaadn
tahmin edebilirsiniz.
Barack Obama, 2008de Bakanlk kampanyas srasnda Bakan olduumda Ermeni Soykrmn tanyacam
demiti, ama iktidara geldikten sonra reel politikle tant ve terimler arasnda jonglrle balad ve 24 Nisan 2009
konumasnda Metz Yeghern dedi. Bu arkediin Ermeni toplumunun sinirlerini nasl gerdiini tahmin edebilirsiniz. Bu

yl ne diyeceini hep birlikte greceiz.

TEHCR, SZDE SOYKIRIM, SOYKIRIM

Trk tarafna gelince; Cumhuriyet tarihi boyunca 1915i nce hi anmayan, d ve i zorlamalarla grmezden
gelemeyince tehcir (zorunlu g), fazahat (ktlk), ktal (katliam), mukatele (karlkl katliam) gibi terimlerle ii
geitirmeye alan; biraz daha zorlannca szde soykrm terimini uyduran resmi, yar-resmi evrelerin ve buna
karlk 1915i, trajedi, krm, katliam, insanlk suu veya soykrm diye niteleyen drst insanlarn hikayesini
Tarafta ve Radikalde pek ok kez anlattm, onlar okumayanlar iin ilerde tekrar anlatrm. Trkiyeli aktrlerin Medz
Yegern terimini dolama sokmalarnn tarihi ise olduka yeni. lk kez 2005te stanbuldaki Ermeni Patrii Mesrob
Mutafian srasyla Ermenice, ngilizce ve Trke olarak Medz Yeghern The Great Disaster ve Byk Felaket demiti.
Onu 2008de 30 bin kiinin imzalad Ermenilerden zr Diliyorum bildirisinin mimarlar izledi. O gnden bu yana da
kabul grm grnyor.
Aslnda durum grndn de kark. Medz Yeghern denilince artk Ermeniler eski szlklerdeki karlklarn
anlamyor. Nasl ki soykrmn Yahudilere ynelik olann tanmlamak iin Holocaust, ingenelere ynelik olann
tanmlamak iin Porrajmos, Ukraynal kulaklara ynelik olann tanmlamak iin Holodomor, Sryanilere ynelik
olann tanmlamak iin Seyfo terimi kullanlyorsa, Ermenilere ynelik olan soykrm tanmlamak iin de Medz
Yeghern deniliyor. Ancak, Medz Yeghernin, Ermeni olmayan toplumlar iin anlalmaz bir kelime olmasnn veya
telaffuzunun zor olmasnn yansra, aynen dier zel terimler gibi, hukuki alanda bir karl, bir yaptrm yok. Halbuki,
1915te Ermenilere kar ilenen korkun, eytani suun hesabnn sorulabilmesi iin hukuki bir terimle nitelenmesi
gerekiyor. Bu yzden baz Ermeniler Genocide terimi yerine Medz Yeghernin gemesini (ya da geirilmesini)
Trkiyenin resmi politikalarna verilen gizli destek olarak gryorlarlar. Ben, konuyla ilk ilgilenmeye baladmda 1915
Tehciri demitim. Konu hakknda daha fazla bilgi sahibi olduumda 1915 Ermeni Krm dedim, imdi 1915-1916
Ermeni Soykrm diyorum. Medz Yeghern terimini ise hi kullanmadm, muhtemelen kullanmayacam da
Zaten, bu tariheden de grlecei gibi, 1915te Ermenilerin bana gelenin adnn konmas sadece bizim iin deil
Ermeniler ve Batllar iin de kolay olmam. sim koymak kolay deil belki ama, Ermenilerin yaad aclar hissetmek;
bu aclar Ermenilere yaatanlarla aramza duygusal ve ideolojik mesafe koymak ve nihayet bu aclara dorudan ya da
dolayl olarak maruz kalanlara onarc adalet kavram erevesinde elimizi uzatmak pek ala mmkn

Lemkin ve Genocide teriminin icad

Yunanca genos=soy ile Latince caedere kknden gelen cide=ldrme szcklerinden oluan genocide=soykrm
terimini ve onun uluslararas hukukun paras olmasn Yahudi asll Polonyal hukuku Raphael Lemkinin (19001959) srarl abalarna borluyuz.
Almanlarn 1939da Polonyay igal etmesi zerine Lemkin orduya yazlm, ancak Polonyann Nazilere teslim olmas
zerine nce svee oradan da ABDye gmt. ABDde nce Duke niversitesinde hocalk yapan Lemkin, Bakan
Roosevelt dneminde Sava Bakanlnda grev ald. Kafasndaki suu tanmlamak iin pek ok kelime reten Lemkin
genocide terimini ilk kez, 1943te, Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation - Analysis of GovernmentProposals for Redress adl nl makalesinde kulland. (Makale 1944te kitap olarak basld.) Terim, Lemkinin ylmaz
abalar sonucu 9 Aralk 1948de Soykrm nleme ve Ceza Szlemesi (ksaca 1948 Soykrm Szlemesi) ile
uluslararas hukukun paras oldu.
Bugn pek ok kii, terimin Ermeni Tehcirine uygulanmasnn sama olduunu, nk Ermeni Tehciri srasnda
soykrm diye bir kavram olmadn, Lemkinin terimi zel olarak Holocaust iin rettiini ileri srer. Ancak, Lemkinin
New York Halk Ktphanesinin Nadir Eserler Blmnde saklanan hatratna gre bu iddialar doru deil.

TALAT PAA CNAYET

Lemkini bu alana ynlendiren Polonyal yazar Henryk Sienkiewiczin Nobel dl kazanm Quo Vadis? adl
romanyd. Romanda, Roma imparatoru Neron tarafndan Hristiyanl kabul edenlere ynelik katliamlar
anlatlmaktayd. Daha ilk genlik yllarnda kitlesel ldrmeler konusuyla ilgili her trl kitab okuduunu belirten
Lemkini etkileyen en nemli olay ise ailesini 1915te kaybeden Soghomon Tehlirian adl Ermeni gencin ttihat ve
Terakkinin liderlerinden Talat Paay 15Mart 1921de Berlinde ldrmesi olmutu. Suikast Avrupada byk yank
yaratm fakat Tehlirian, jri tarafndan cezai ehliyeti olmad gerekesiyle beraat ettirilmiti. Lemkin anlarnda yle
devam ediyordu: Trkiyede Hristiyan olmaktan baka suu olmayan 1.200.000 Ermeni lme gnderilmiti. Savatan
sonra 150 kadar Trk sava sulusu tutukland ve Britanya hkmeti tarafndan Maltaya gnderildi... Bir gn (Ermeni)
delegeler gazetelerde Trk sava sulularnn serbest brakldn okudular () Bir millet toptan ldrmt ve
sulular serbest kalmt. Bu beni ok etti. Neden bir adam bir adam ldrnce cezalandrlr? Niye bir milyon insann
ldrlmesi bir tek kiinin ldrlmesinden daha az sutur? () Kendimi saylar giderek artan kurbanlarn yerine
koydum. Anladm ki, hafzann grevi sadece gemi olaylar kaydetmek deil aksine insan bilincini uyarmak ()
Hukuku olmaya ve milletlerin ibirliini salayarak soykrmn su haline getirilmesi iin almaya karar verdim. ()
Kafamda cesur bir plan vard () Trkiyenin de imzalamasn ieren bir plan. Bu Ermeni soykrm iin bir eit kefaret
olabilirdi. Fakat bu nasl baarlabilirdi? Trkler Osmanl mparatorluunun yerine koyduklar ilerlemeci kavramlardan
ve cumhuriyeti hkmet biiminden gayet gururluydular. Belki de Soykrm Szlemesi sosyal ve uluslararas gelime
erevesine yerletirilmeli...
Bu dnceler iinde Lvov niversitesindeki dil eitimini brakp hukuk fakltesine geen Lemkinin 1933den 1943e
kadarki dnemde, bugnk BMnin ncl olan Cemiyet-i Akvamda, diplomatlar bir zamanlar Douda olan eyin
Avrupann gbeinde de olabilecei konusunda uyarmak iin delice urat bilinmektedir. Nitekim tarih Lemkini
hakl kard ve milyonlarca kiiyle birlikte Lemkinin ailesinden 40 kii, Nazilerin toplama kamplarnda hayatn
kaybetti.
UZUN TARTIMALAR VE MUTLU SON
Soykrm suunda saik (gereke), kast ve plan nemli midir, hangi gruplara kar ilenen sular soykrm saylr
konularndaki uzun ve ateli tartmalardan sonra 9 Aralk 1948de, Hindistann ilk kabul oyunu takiben, youn alklar
arasnda oybirliiyle kabul edilen Soykrm Szlemesinin 2. maddesi, Bu szleme bakmndan ulusal, etnik, rksal
veya dinsel bir grubu, ksmen veya tamamen ortadan kaldrmak amacyla ilenen aadaki fiillerden her hangi biri,
soykrm suunu oluturur, ifadesi ile balyor ve su tekil eden fiilleri yle sralyordu: a) Grup yelerini ldrmek,
b) Grup yelerine ciddi bedensel ve zihinsel zarar vermek, c) Grubu, fiziksel varln ksmen veya tamamen yok
olmasna yol aacak hayat artlarna tabi tutmak, d) Grup iinde doumlar nlemek amacyla nlemler almak, e)
Grubun ocuklarn bir baka gruba zorla nakletmektir. Szlemenin 3. maddesine gre, soykrm suuna teebbs
etmek, bile cezalandrmay gerektiriyor. (Szleme metni iin: http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/p_genoci.htm)
SZLEME, GEME UYGULANABLR M?
Roma hukukundan miras nullum crimen sine lege, nulla pna sine lege praevia=Yasa olmadan su olmaz, daha nce
kabul edilmi yasa olmadan ceza verilemez ilkesi uyarnca, bir yasann geriye doru ilemeyecei genel pozitif hukuk
ilkesidir. Ancak uygulamada bu kuraln pek ok istisnas var. En bilinen ex post facto (=olay olduktan sonra) su, 8
Austos 1945 tarihli Londra Anlamas ile tanmlanan bara kar sular (crimes against peace) tanmdr ki, Nazi
sulular iin zel olarak kurulan Nurnberg ve Tokyo mahkemelerindeki yarglama ve cezalandrmalar buna dayanarak
yaplmtr. Yani Naziler su iledikleri tarihte tanm olmayan bir su ve bunun iin sutan sonra kabul edilmi bir
kanuna gre yarglanm ve cezalandrlmlardr. (Nazi kasaplar Klaus Barbie veya Adolf Eichmann davalar gibi
rnekler de var ama bunlar ok tartmal olduu iin zerinde durmuyorum.) Yani baz uzmanlar Soykrm
Szlemesinin 1915e uygulanabileceini dnyorlar. Son bir not: Baz devletler ii salama balamak iin 1948
Soykrm Szlemesinin imzalanmas srasnda szlemenin geriye dnk olarak uygulanmayacana dair bir erh
koylarken. Szlemeyi 1950de imzalayan Trkiye bu lkelerin arasnda deil!
ZET KAYNAKA
Raphael Lemkins Thoughts on Genocide: Not Guilty, Editrler: Steven L. Jacobs, Lewiston, N.Y.: Edwin Melen Pres,
1992; Samantha Power, A Problem from Hell, America and the Age of Genocide, HarperCollins, 2003; Khatchig
Mouradian, From Yeghern to Genocide: Armenian Newspapers, Raphael Lemkin, and the Road to the UN Genocide
Convention, Haigazian Armenological Review, Vol. 29, 2009; Vartan Matiossian, The Birth of Great Calamity: How
Medz Yeghern Was Introduced onto the World Stage, The Exact Translation: How Medz Yeghern Means
Genocide, The Turkish-Made Great Calamity: How Medz Yeghern Became Byk Felket, makale de
http://www.armenianweekly.com sitesinde okunabilir; William A. Schabas, Genocide in International Law: The Crime of

Crimes, Cambridge University Press, 2000; Alfred Zayas, The Genocide against the Armenians 1915-1923 and the
relevance of the 1948 Genocide Convention, www.alfreddezayas.com/Law_history/armlegopi.sh tml.