Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/11 Fall 2014, p. 131-147, ANKARA-TURKEY

ATATRKN TRKEYE YNELK

ZLETRME/SADELETRME ALIMALARI VE BU
BALAMDA YAANAN DL TARTIMALARI ZERNE BR
DEERLENDRME*
Mesut BULUT**
ZET
Her toplumun, her milletin kendine gre deer verdii, nemli
sayd liderleri vardr. Bu liderler, toplumun hafzasnda derin izler
brakm, lkesinin ve milletinin refah ve mutluluu iin kendisinden
fedakrlklarda bulunmu, emsali az olan ahsiyetlerdir. ngilizler iin
tarihi kiilik olarak Churchill, Amerikallar iin Washington, Franszlar
iin Napolyon, Hintliler iin Gandhi gibi ahsiyetler, milletleri iin
nemli liderler ve tarihi kiiliklerdir. Trk milleti ve mazlum milletler
iin de Atatrkn konumu, tarihi kiilii ok farkldr. Atatrk, tek
ynl bir lider deildir. Devrimleriyle yepyeni bir ulus tesis eden
Atatrk, tarihi ahsiyet olmann tesinde vatanda, asker, aydn gibi
vasflar bir arada bulundurmu ender liderlerden biridir. Atatrkn
hayat, yalnz Trkiyede deil, dnyann birok lkesinde binlerce
aratrmaya konu olmu ve birok yerde ders konusu olarak ilenmitir.
Atatrkn nem verdii deerlerin banda dil gelmektedir. Dil, bir
milletin ortak deeri ve yaam felsefesi olarak tanmlanabilir. Bir lkede
birlik ve beraberlii salamann en nemli arac hi phesiz dildir.
Milleti oluturan bireylerin ortak bir dille konumas, millet olmann en
nemli unsurlarndandr. Mill uurun nemli gstergesi olan dil, birey
asndan mensup olunan o millete ait izler tamasnn en nemli
semboldr. Bir milletin sosyal olarak varln hissettirmesi iin duygu
ve dnce tarz tarih, dil ve kltr arasnda ba vardr. Bu noktada
zellikle Atatrk, yeni bir Cumhuriyet temelinin, mill bir dil anlay
kurmak ile gerekleebileceine inand iin eitim dili ve resm dil
olarak Trkenin sorunlarn ncelikli olarak zme yoluna gitmitir.
Bunun
iin
Dil
Devrimini
gerekletirmi,
Trkenin
sadeletirilmesi/zletirilmesine nem vermitir. Bu amala kurulan
Trk Dil Kurumu ile bu sorunlarnn zlmesini arzulamtr. Bu
almada, Cumhuriyet Dneminden gnmze kadar Trkeye
ynelik olarak yaplan zletirme/sadeletirme almalarna Atatrkn
bakn
ortaya
koymak
suretiyle
Trkenin
zletirilmesi/sadeletirilmesi, bilim ve eitim dili olmas amacyla
yaplan almalar ve bu almalarn sonucunda ortaya kan z
Trkecilik, tasfiyecilik, uydurmaclk, Osmanlcaclk, dil faizmi gibi
Trke dil tartmalarna ynelik deerlendirmelerde bulunulmu,
Trkenin gncel sorunlarna zm nerisi sunulmas hedeflenmitir.
Bu makale Crosscheck sistemi tarafndan taranm ve bu sistem sonularna gre orijinal bir makale olduu
tespit edilmitir.
**
Yrd. Do. Dr. Bayburt niversitesi Bayburt Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm, El-mek:
mesutbulut_77@yahoo.com
*

132

Mesut BULUT
Anahtar
Kelimeler:
Atatrk,
zletirme/sadeletirme, dil tartmalar.

Trke,

dilde

STUDIES BY ATATURK TO SIMPLIFY TURKISH AND AN

EVALUATION OF DISCUSSIONS ON LANGUAGE IN THIS
CONTEXT
ABSTRACT
Every society and nation has leaders who they value and respect.
These leaders were engraved on the communitys memory and they are
unique people who sacrificed themselves for the sake of their countrys
and nations welfare and happiness. Churchill for England, Washington
for the USA, Napoleon for France, Gandhi for India are considered as
important leaders for their nation and historical personage. Ataturks
position and historical personage are very different for Turkish nation
and oppressed nations. Ataturk is not a one dimensional leader.
Ataturk, with his revolutions, founded a new nation and beyond being a
historical personage, he is one of the rare leaders who had many
qualities such as being a citizen, soldier and an intellectual. The life of
Ataturk has become a subject of thousands of research not only in
Turkey but also in many countries in the world and his life has been
studied as a course. Language is the primary value which Ataturk
placed emphasis on. Language can be defined as the common value
and life philosophy of a nation. Language is undoubtedly the most
important means to provide solidarity and unity in a country. A
common language spoken by the individuals who constitute the nation
is the most important element which makes a nation. Language, the
most important indicator of national conscience, is the symbol of
bearing the trace of a nation which an individual belongs to. For a
nation to evoke the sense of existence socially there is a bond between
the way of thinking and feelings, history, language, and culture. At this
point, because Ataturk especially believed that the foundations of the
new Republic would be actualized by establishing an understanding of
national language, he initially preferred to solve the problems of
Turkish, an educational and official language. For that purpose, he
actualized Language Reform, and he placed emphasis on simplification
/nativisation of Turkish. Turkish Language Association was founded for
that purpose and Ataturk wanted these problems to be solved. This
study aimed at exploring the nativisation/ simplification studies carried
out for Turkish from Republic period to today by means of presenting
Ataturks point of view and evaluations were made about the studies
which were carried out for the purpose of nativisation/ simplification of
Turkish and its becoming a language of science and education and
discussions on Turkish language such as liquidationism, fabrication,
Ottoman Turkish, language fascism, pure Turkish (Turkish made up
largely of words that are etymologically Turkish), and it also aimed at
solutions were suggested on current problems of Turkish.
Key Words: Ataturk, Turkish, nativisation/ simplification in
language, discussions on language.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

Atatrkn Trkeye Ynelik zletirme/Sadeletirme almalar Ve Bu

133

Giri
Dil, insanlarn birbirleriyle iletiimini salayan, toplumda birlik ve btnln anahtar
olan anlama aracdr. Doru, dzgn, gzel konuma ve yazma faaliyetlerinin btnletirilmesidir.
nsanlarn varln ilan ve kendilerini ifade etmelerinde temel olan en etkili iletiim aracdr.
nsann dnyadaki yerini ve deerini belirleyen odur. Onun duygularn, dncelerini,
isteklerini btn incelikleriyle aa vurmasna, yaamn srdrebilmesine olanak salar
(Aksan, 1995: 11). Duygu ve dnceler, dil vastasyla ekillenerek bir kalba sokulur. Bu
anlamda dil iletiime nclk eder. letiimi salayan dil, kltrn de temelini oluturmaktadr. Her
toplumun kendi yarglarn, kltrn yanstan deeri olarak dili vardr. Dnyada drt bini akn dil
olmasna ramen, devlet dili olarak yz on sekiz kadar dil vardr. Bu durum, her dilin an,
uygarln gereini yerine getiremedii zaman yok olmaya yz tutacann nemli gstergesidir.
Trke, deiik lehe, ive ve azdan oluan salam bir yapya sahip, mantkl kurallar olan,
kken bakmndan da Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna mensup zengin bir dildir. Trke,
kkleri ok eskiye dayanan bilim, sanat ve kltr dilidir. nl dilbilimci Prof. F. Max Muller
Trke ile ilgili olarak u grlerini paylamtr: Yabanc deyimlerden arndnda Trke
kadar kolay, Trke kadar rahat anlalan ve diyebilirim ki zevk verici pek az dil vardr. Gramatik
formlarn fevkalade maharetli bir ekilde belirii; fiil ekimi ve birleiminde btn yapnn temsil
ettii berrakl, anlalrl, dncelerin en ince nanslarn aksettirmesi, ifadelerin bir sistem
iinde muntazam ahenklemesini ve buna benzer hususlar, insan aklnn ve zeksnn verileri olan
yaratcl, bu dilde grmekteyiz... Gramerin i ileyiinin iyice tetkik edilmesi hlinde, sistem
tpk kristalden yaplm an petei hcrelerinin inas izlenimini verir... Btn bunlar, ancak
filologlarn (dilcilerin) byteleri ile organik canllk olarak ortaya konabilir. Dilin en hnerli yan
olan fiillerde kk, hi bozulmadan kalr, kiilerin, birimlerin, ruh hlinin ya da zamann deimesi
nedeniyle eitli modlasyonlarda sanki temel bir nota gibi ses verir Baka bir Bat dili uzman C.
E. Bosworthe gre ise, Trke mzikal bir dil deil, fakat fevkalde zengin ve nansl bir dil
oluu dier dillere (mesela, Indo-European) nazaran stnlk salar Harold Armstrong, Trkiye
ve Suriye Rebom adl seyahatname kitabnda, ...Arap snrlarn ap Trkeyi iittiimde, bana
sanki bir melodi dinliyormuum gibi geldi demitir. Les Sultans Ottomans adl kitabn yazan
Halil Ganem: Grlyor ki, kesik ve paralanm ekiller ierisinde, Trke gerek anlamyla bir
gzellik rneidir; sadedir, tatldr, ahenklidir; ylesine ki sessiz harfler yldz kmesi eklinde
kendilerini evreleyen konvansiyonel nitelikteki sesli harfler grubu ile yumuatlmlardr
(Uluocak, 1989: 49). Trke, yaklak 12 milyon kilometre karelik bir alanda 220 milyon nfusun
konutuu, yze yakn lkede retiminin yapld, kkleri tarihin en eski dnemlerine kadar
uzanan, 600 bini akn sz varlna sahip bir dnya dilidir. Gemiten gnmze Trke, dnya
dillerine Trkiye Trkesi 11 binin zerinde, genel anlamda ise 20 binin zerinde szck vermitir.
zellikle giyim, yiyecek, askerlik bata olmak zere hemen her alanda ok sayda Trk dili kkenli
szck ile tarihte ve bugn Trk soylu halklarn yaad corafyalardaki Trk dili kkenli ok
sayda yer ad dnya dillerinde varln bugn de srdrmektedir. Dnyann hemen her blgesinde
retimi yaplan, bilimsel aratrmalara konu olan, dnya dillerine katkda bulunan Trk dili, en
yaygn ve en kkl dnya dillerinden biridir (Akaln, 2010: 204). Dnyann sayl dillerinden biri
olan Trkenin geliimi tarihsel olarak istenilen seviyede olamamtr. Genellikle, gzel
Trkemiz tarih boyunca ksz bir ocuk gibi bir keye itilmi ve yabanc dillere daha ok nem
verilmitir. Eskiden Arapa ve Farsaya verilen bu nem gnmzde zellikle ngilizceye
kaymtr (Hengirmen,1998: 15). Bilimsel olarak bakldnda toplumlarn yaps, kltr ile
dili arasnda dorudan iliki vardr. Bu anlamda Trkenin arzu edilen geliimi gstermemesi, dilin
yapsndan deil, toplumun deer yarglarndan kaynaklanmaktadr. Trkenin sorunlarna ynelik
ortak akl, mill bilin gibi konularda gr ayrlklar gemiten gnmze devam etmektedir.
Kreselleen dnyada teknolojik gelimeler ile birlikte dil de deiim gstermektedir. Trke, bu
deiime ayak uyduracak zenginlikte ve potansiyelde bir dildir. Trke, ses bayramz olmas
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

134

Mesut BULUT

hasebiyle bizler iin daha fazla nem tamaktadr. Trk milletinin, dnce ve sosyal yaamndaki
deiimlerin dil zerinde etkiler oluturmas tarih boyunca kanlmaz olmutur. zellikle slam
dininin benimsenmesi sonrasnda oluan etkileim dilde de kendini gstermitir. Trkenin,
yabanc dillerin aknna kar benliini koruma meselesi, Trklerin slm medeniyeti erevesi
ierisine girdikleri, X. Yzyldan itibaren ortaya kar (ksz, 2004: 167). Anadoluya
Seluklular ile giriimizden Osmanl Devletinin son dnemine kadar Trkenin geliimi
noktasnda skntlar olduu yadsnamaz bir gerektir. Cumhuriyet Dnemi ile birlikte Atatrk
nderliinde gerekletirilen dil faaliyetleri, Trkenin zenginlemesi noktasnda nemli
kazanmlar salamtr; fakat Atatrkn lmyle birlikte dilde zletirme/sadeletirme hareketleri
iki ynl olarak ideolojik birtakm saplantlarn oda olmaktan kurtulamamtr. Dolaysyla,
Trke bu tr ksr tartmalardan zarar grmtr. Mslmanln etkisiyle din ve ilim dili olan
Arapa ile slam etkisinde gelien edebiyatn dili olan Farsann renilmesi, Seluklular ve
akabinde Osmanllar Dneminde kullanlmas neticesinde zaman ierisinde doal olarak Trke
ierisinde yabanc kkenli szck saysnda art olmu, edebiyat dili (yaz dili) ile halkn konuma
dili arasnda farkllklar olumutur. Dil geliimi asndan olumsuzluk tekil eden bu durum, baz
szcklerin zaman ierisinde oturmasyla bir nebze azalmtr; fakat Osmanlnn son dneminde
zellikle Bat edebiyatndan olan etkileim neticesinde, Franszca kkenli ok sayda szck ve
szck grubu yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. zellikle Arapa ve Farsa kkenli alnt
szcklere ynelik olarak tepkilerini koyan birtakm aydn, yazar/air ve ilim adamlarnn bu defa
Franszca kkenli szckleri youn olarak kullanmas tam bir eliki rnei olmutur. Dilde
sadeleme hareketleri ve yaanan dil tartmalar Atatrk Dneminde ve sonrasnda da sorun
olarak var olmaya devam etmitir.
Ulusal bilincin, yaamn, bilimin, kltrn aynas olan dil, canl bir varlktr. Ksaca
sylenecek olursa dil, ayn zamanda her ynyle bir ulusun kltrnn de aynasdr; insann ve
uygarln en nemli belirtisi ve arac, dildir(Aksan, 1995: 13). Dil, srekli deiim
gstermektedir. Gl bir milletin, zengin bir ulusal dili olmas iin II. Merutiyet Dneminden
itibaren balayan milliyetilik akmnn da etkisiyle birok dergi ve dernek ortaya kmtr.
zellikle Trk Dernei (1908), Trk Yurdu (1911), Trk Oca (1912) Trk milliyetiliini
benimseyen derneklerdendir. Bu dnemde ortaya kan Yeni Lisan Hareketi, A. Canip, mer
Seyfettin, Ziya Gkalp gibi nemli ilm ahsiyetler; Gen Kalemler Dergisindeki yazlaryla ortaya
kmlardr.
Dilde oluturulan tasfiyecilik karsnda sadelemeyi savunan akmlardan bir tanesi de
Gen Kalemler dergisi evresinde oluan Yeni Lisan Hareketidir. Yeni Lisan Hareketi; A. Canip,
mer Seyfettin, Ziya Gkalp imzal yazlarla balayan mill edebiyat mensuplar, dilde sadeleme,
mill uur, mill dil bilinci gibi birtakm dncelerle ortaya km, dilin saf ve ar bir ekilde
olmas iin almlardr. Edebiyat hakknda mill tabiri bilinli bir ekilde 1908 Merutiyet
hareketinden sonra balamtr.1911de, Selnikte Ali Canip, mer Seyfettin ve Ziya Gkalpin
Gen Kalemler dergisindeki faaliyetleriyle mill sfatnn adeta bir benzin alevi gibi basn
hayatmz sarm, bu tarihten sonra Cumhuriyetin ilk yllarna kadar birok kitaplarn isimlerinin
hemen altna mill roman, mill hikye, mill tiyatro gibi alt balklara rastlanmaktadr
(Okay, 1990: 41). Milliyetilik, dil ve kltrde kendisini gstermitir. Trk milliyetisi aydnlar,
Osmanl Devletinin paralanma tehlikesi karsnda areler arama gayreti ierisinde olmulardr.
Bunun neticesinde ortaya kan Yeni Lisan Hareketi; toplumun, milletin vicdannn sesi olmak,
onlarn adna haykrmak, onlar adna konumak; ama Trke konumak onlarda temel gaye
olmutur. nk, ortak bir dili konuamayan, iletiim kuramayan bireyler millet olamazlar, ayn
dilden konuamazlar. Anlaabilmek ve ortak hareket etmek iin ayn dili konumak elzemdir. II.
Merutiyet Dneminden itibaren youn olarak yaanan dil tartmalar gnmzde de tm hzyla
devam etmektedir. zellikle Cumhuriyet Dneminde Atatrkn yapm olduu Dil Devrimi
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

Atatrkn Trkeye Ynelik zletirme/Sadeletirme almalar Ve Bu

135

erevesinde yaplan almalar ve sonrasndaki gelimeler Trke asndan olumlu ve olumsuz

birok gelimeyi bnyesinde barndrmaktadr.
Trkiyede dil tartmalar ve dil deiiminin gereklilii en az 1850lerden itibaren resm
evreler, aydnlar, yazarlar, eitimciler ve yaynclarn byk ounluu tarafndan ortak bir gr
olarak dile getirilmitir. Trke ile ilgili nasl bir deiim ve strateji izlenmesi gerektii konusu hep
tartmal olmutur. ki kesim arasnda tartma olur: Tasfiyeciler/zlemeciler ve sadelemeciler:
zlemeciler, dilin sembolik boyutunu ne karmlar; sadelemeciler ise arasal boyutuna nem
vermilerdir. zlemeciler, Jakoben tutumlaryla, halka yeni bir dil reterek, yeni bir kimlik
kazandrmaya almlar ve planlarn gerekletirmek iin ok fazla vakitlerinin olduunu
dnmlerdir; sadelemeciler ise greli olarak daha demokrat izgide kalarak, halk aydnlatmak
ve mill, kolektif bir ruh oluturmak iin, halkn konutuu dili, kkenlerine bakmakszn Trke
kabul etmiler, Trkelemi olan Trkedir slogann benimsemilerdir (zyurt, 2005: 55).
zlemeciler veya zletirmeciler, tasfiyeciler, uydurmaclar bir kesimi temsil ederken dier kesim
ise sadelemeciler adyla grlerini dile getirmilerdir.
Cumhuriyetin ilanndan sonra yeni bir devletin kuruluuna imza atan Atatrk, ncellikle
mill bir dil oluumuna ihtiya duyulduunun farknda olarak Trke ile ilgilenmeye balamtr.
Yabanc kkenli szcklerin arlkl olmad, saf ve ar bir Trke ile konuma dncesini
tayordu. Bunu grlerinde anlamak mmkndr. Trk milletinin dili Trkedir. Trk dili, Trk
milleti iin kutsal bir hazinedir. nk Trk milleti geirdii pek ok tehlikeli durumlardan,
ahlaknn, geleneklerinin, hatralarnn, karlarnn, velhasl kendi milliyetini oluturan her eyin
dili sayesinde korunmakta olunduunu gryor ve biliyor. Trk dili Trk milletinin kalbidir,
zihnidir (nan, 2000: 28-29). ...nsan olarak Atatrk, gelecei ok iyi grebilme, zamanlamay
ok iyi yapabilme, milletini iyi tanyp, ona gvenme, insan sevgisiyle dolu olma, her zaman halkla
birlikte hareket etme, vatanperver birisi olmak gibi meziyetleri kendi nefsinde toplam olmakla da
dier insanlardan ayrlmaktadr (Chce, 2014:233). Bir milletin dilinin, o milletin omurgas
hviyetinde olduunu dnen Atatrk, Trkeye ynelik zletirme faaliyetlerine bu balamda
arlk vermitir.
Atatrkn eitim anlay ve Trke
Atatrk, genel manada eitim felsefesini ve onun doal sonucu olarak Trke anlayn u
ilkeye dayandrmtr: Mill olmayan eitim, yzyllardr sren felaketlerimizin temel
sebeplerindendir (Akyz, 1994: 292). Atatrk, bu dncesi balamnda Trkiye Cumhuriyetinin
ilanndan sonra dilin bir eitim faaliyetiyle istenilen duruma gelebileceini dnd iin bilimsel
almalara arlk verilmesini istemitir. Dil Devrimi de bu balamda gerekletirilmitir. Atatrk
bir retmen, bir eitimci edasyla topluma yn vermi bir liderdir. Toplumun her alanna ynelik
yapt almalar da bunun gstergesidir. Atatrk, Dil Devrimi dhil olmak zere tm
inklplarnn temelini toplumun kkten deiimi ve geliimi felsefesi erevesine oturtmutur.
Atatrke gre milletimizin bilinlendirilmesi, toplumumuzun mreffeh bir toplum hline
getirilmesi iin en nemli ge hi phesiz eitimdir. Eitim bir milletin ruhudur, geleceinin
garantisidir(elik, 2014: 299). Eitimin gerekletirilmesinin en temel yolu da dildir. Bu itibarla
Atatrk, Osmanl Trkesinin saflatrlmas gerektiine inand iin ncelikle dile el atmtr.
Milliyetin ok bariz vasflarndan biri dildir. Trk milletindenim diyen insan, her eyden evvel ve
mutlaka Trke konumaldr. Trke konumayan bir insan Trk kltrne, topluluuna
balln iddia ederse buna inanmak doru olmaz. (Saray, 2012: 139). Bir topluma veya millete
aidiyet hissinin bir milleti ayakta tutan en nemli deer yarglarndan birisi olarak gren Atatrk,
yeni bir ulus yaratma abasnn ancak mill bir dil bilinci ile gerekleebileceinin farknda olarak
davranmtr. Atatrk, Trkeyi etkili ve gzel bir ekilde konumu, doru ve kurallarna riayet
ederek yazmtr. Szckleri semedeki zen, anlatm zenginlii, sergiledii sz sanatlar, sz
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

136

Mesut BULUT

varlnn genilii Atatrkn Trkeyi kullanmadaki ustaln ortaya koymaktadr. Her yazs,
her konumas, her zdeyii Atatrkn Trke ustas olduunun bir kantdr (Akaln, 2011: 586).
Atatrk, Trk kltr ve Trk milletinden bahsedebilmek iin Trke konuup yazmay en temel
gereksinim olarak belirlemitir. Atatrke gre Trke konumayan bir birey, toplumun ve milletin
bir paras olamaz; nk mill deerlere yabanc kalr. Trk milletine mensup olmann yolu
Trke konumaktan geer. Diline yabanclaan bir bireyden mill bilin, ortak duyu, ortak
dnce ve kader birlii beklenemez. Milletin ve kltrel deerlerin gelecek nesillere aktarmnda
nemli rol oynayan dilin/Trkenin zmzden ayr olmas elbette dnlemez. Bu itibarla
Atatrk, Trkenin resm bir dil olmas iin evvela yabanc kkenli gereksiz szcklerden
arnmasn istemi ve dilde sadelemeye arlk vermitir.
Atatrk ve dil devrimi
Atatrk, yabanc kkenli szcklerin etkisinde kalm olan Trkeyi bu etkiden kurtarmak,
yabanc unsurlardan arndrlmas srecini balatmak, Trkenin tarihi zenginliini, deerini ortaya
kararak dili mill kimlie brndrmek, bir nevi dili tedavi etmek iin Dil Devrimini temel
gereksinim olarak grmtr. Bu amala Atatrk, Kurtulu Sava sonucunda mill birlik ve
beraberlik iin dil ve tarih bilincine gereken nemin verilmesini istemitir. Cumhuriyetin ilanndan
sonra Trk kltr hayatnda nemli deiimler olmutur. 1928 ylnda Harf Devrimi yaplm, 1931
ylnda Trk Tarih Kurumu ve 1932 ylnda Trk Dili Tetkik Cemiyeti (Trk Dil Kurumu)
kurulmutur. Modern bir eitim anlay erevesinde Osmanldan kalan birtakm kurumlar ve
anlaylar deiiklie uramtr. Dil de ncelikli olarak deiiklie uramtr. Tevhid-i Tedrisat
(retim Birlii) Kanunu ile balayan "mill" anlay Dilin mill ve zengin olmas, mill duygunun
gelimesinde balca etkendir. Trk dili, dillerin en zenginidir, yeter ki bu dil bilinle ilensin.
lkesini, yksek bamszln korumasn bilen Trk Milleti, dilini de yabanc diller
boyunduruundan kurtarmaldr (Saray, 2012: 139). Atatrkn bu grleri dorultusunda Trk
Dil Kurumu, z Trkecilik faaliyetlerine devam etmitir. 1923-1928 yllar arasnda kullanlmaya
devam edilen Arap Alfabesiyle okuma-yazma oranlarnn artrlamayacana olan inan neticesinde
1 Kasm 1928 tarihinde Latin Alfabesi kabul edildi. Ulusal kltrn gelimesi, mill bir dil
yaratlmas arzusu Dil Devrimi ile yaplacakt. Atatrk, Dil Devriminin bir aya olan yaz devrimi
ile ilgili grlerini deiik yerlerde u ekilde dile getirmitir: Arkadalar, bizim gzel ahenktar,
zengin lisanmz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir. Asrlardan beri kafalarmz demir
ereve iinde bulunduran, anlalmayan ve anlayamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak
mecburiyetindeyiz. Lisanmz muhakkak anlamak istiyoruz. Bu yeni harflerle behemehl pek abuk
bir zamanda mkemmel bir surette anlayacaz ben buna eminim. Atatrk, yurttalara dnerek
unlar sylyordu: Vatandalar, yeni Trk harflerini abuk reniniz. Btn millete, kylye,
obana, hamala, sandalcya retiniz. Bunu vatanperverlik ve milliyetperverlik vazifesi biliniz. Bu
vazifeyi yaparken dnnz ki bir milletin, bir heyeti itimaiyenin yzde onu, yirmisi okuma
yazma bilir, yzde sekseni bilmez; bu ayptr. Bundan insan olanlar utanmak lzmdr. Bu millet
utanmak iin yaratlm bir millet deildir. ftihar etmek iin yaratlm ve iftiharlarla tarihini
doldurmu bir millettir. Milletin yzde sekseni okuma, yazma bilmiyorsa hata bizlere deildir. Hata
onlardadr ki, Trkn seciyesini anlamayarak bir takm zincirlere kafalarmz sarmlardr.
Mazinin hatalarn kknden temizlemek zamanndayz. Hatalar tashih edeceiz. Hatalarn tashih
olunmasnda btn vatandalarn faaliyetin isterim. En nihayet, bir sene, iki sene iinde btn Trk
heyeti itimaiyesi yeni harfleri reneceklerdir (imir, 2006: 15). Atatrk, Arap Alfabesinin
Osmanl Dneminin de etkisiyle arzu edilen okuma-yazma orann gerekletirmediini, yzde onyzde yirmi aralnda bulunduunu, ada ve uygar lkelerin okuma ve yazma oranlarnn
yksek olduunu, dolaysyla bizde okuma-yazma bilenlerin saysnn artmas gerektiini, Trk
milletinin bireyleri olarak herkesin Trkenin kendi zne dnmesinin gerekliliini dile getirmitir.
Cumhuriyetin ilanndan sonra Trk dilinin kendi benliine, aslndaki gzellik ve zenginliine
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

Atatrkn Trkeye Ynelik zletirme/Sadeletirme almalar Ve Bu

137

kavuturulmasn salamak iin Latin alfabesi kabul edilmi, Dil Encmeni oluturulmu,
akabinde Trk Dil Kurumunun kuruluu ile Dil Devriminin rotas belirlenmitir. Atatrk, dilde ve
yazmda birliin olumas iin alfabe deiikliinin, dilde sadelemenin art olduunu dnm ve
bu sorunlarn zm iin birtakm almalarn yaplmasn istemitir. Atatrk ve Dil Devrimine
ynelik olarak Aksoy, u grleri dile getirmitir: Bundan nce dank, kiisel olan dili
zletirme abalar, birbirini tutmayan Trkeletirme anlaylar, Atatrkn ie el koymasyla bir
ilke ve bir yntem etrafnda toplanm, plnl, programl, toplumca benimsenen hzl bir akm
halinde belli bir amaca doru yol almaya balamtr. te buna dil devrimi diyoruz (Aksoy,
1963: 23). Timurtaa gre ise Dil Devriminin amac, millilemek ve ada medeniyet
seviyesine ulamaktr. Millilemekle Trkeyi yabanc dillerin etkisinden kurtarmak; ada
medeniyet seviyesine ulamakla da Trkeyi btn bilim kavramlarn ifade edebilecek gce
kavuturmak kastedilmektedir (Timurta, 1981: 327). Ycel, Dil Devriminin zellikle
szlkbilimsel anlamda yenilemeleri beraberinde getirdiini, Trkenin temel kurallarna aykr
deyim, terim ve syleyiler yerine Trkenin temel kurallarnn esas alnmasnn amalandn, bu
dorultuda yerli bir felsefe, hukuksal ve ynetsel terimlerle donatlmak istendiini, bunun iin Bat
bilimlerinden eviriler yaplarak belirlenen amalarn gerekletirilmek istendiini dile
getirmektedir (Ycel, 1998). Dil Devriminin alglannda, yorumlanmasnda aydnlarn, bilim
adamlarnn topluma yn veren birtakm insanlarn farkl yaklatklarn grmek mmkndr.
zellikle ideolojik yaklamlarnn da etkisiyle farkl baktklar, grlerinden,
deerlendirmelerinden anlalmaktadr. Korkmaz, Dil Devriminin sonularn u ekilde
aklamaktadr: Trkiye Trkesi geliime ve deiime ak bir dil olma zellii kazanm, ilk defa
Cumhuriyet Dneminde devlet, dil konusu zerinde etkisini gstermi, Atatrk Dneminde ulusal
kltr politikasna kout ulusal bir dil politikas izlenmek suretiyle ok sayda Arapa, Farsa ve
Franszca szck dilden karlm, bu szckler yerine Trkenin dil zelliklerine uygun, geni
kitlelerce kabul grm szckler getirilmitir. Dil Devrimi, halkta ana dil bilincinin olumasn
salamtr. Osmanl Trkesine bal olarak yaz dili ve konuma dili arasndaki fark ortadan
kaldrlmtr. Cumhuriyet Dneminde niversitelerde bilinli olarak Trke zerine almalar
yaplmaya balanmtr. Trke, bilim ve kltr dili olma nitelii kazanmtr (Korkmaz, 2003:
342-344).
Atatrkn gerekletirdii Dil Devrimi sonrasnda Osmanl Trkiyesinde olan ayrlklar,
farkllklar yeni Trkiyede kapanm, ortadan kaldrlmtr. Yaz dili ile konuma dili birbirine
yaklatrlm, kitap, gazete ve hkmet belgelerinin dili konuulan dil ile ayn olmutur. Bat
lkelerinden normal olandan fark yoktur. Bu deiikliin dil bilimi ve kltr ynnden, dilleri
zerindeki etkilerini ancak Trklerin kendileri yargda bulunabilir. Deimenin eitimsel ve
toplumsal etkileri kiiye gre yorumlanabilecek kadar aktr (Lewis, 2007: 431). Atatrk, ksa
vadede arzulam olduu birtakm hedeflere ulamtr; fakat bunu yeterli grmemi, dilde
yaplmas gereken birok alma olduunu dnmtr. Fakat beklenmeyen lm dilin
geliimini etkilemitir. Atatrkn vefatyla birlikte seyir deitiren dilde zletirme faaliyetleri
birtakm ideolojik bak alarnn da etkisiyle tasfiyecilik/uydurmaclk gibi birtakm olumsuz
eletirilerin, tartmalarn eksenine oturtulmutur. Dilin sadelemesi ve zenginlemesi baka ey,
basitlemesi ve yoksullua dmesi baka eydir. Tarihte Allah! Allah! naralaryla uuldayan,
kasrgalar koparan Trk askeri vatan, milleti, devleti, istiklli, hrriyeti, erefi ve namusu iin
harbe girer ve bu suretle zaferden zafere koar. Allah, vatan, millet, devlet, istikll, hrriyet, eref,
namus, zafer Arapadan alnmtr ama bu heybetli kelimeler, devirme de olsa, bu mefhumlar iin
ehadet erbeti ien yenieri gibi Trkolu Trktr. Her Trkn kafasnda ve gnlnde yaayan
kelimelere musallat olmak, onlarn yerine z gibi ne id belirsiz, erden pten, clz
szckleri yerletirmeye mill hafzamzn, zihn ve hiss alkanlklarmzn bozulmasna sebep
olur(Akyava, 1980: 44). Trke, maalesef szckler/kelimeler balamnda ikilemler ierisine
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

138

Mesut BULUT

sokulmu, bizden olanlar veya olmayanlar eklinde dile ihanet sulamalar ve vatan hainlii gibi
ithamlar beraberinde getirmitir.
Atatrk ve z Trke almalar
zletirme, Trk Dil Kurumu Byk Szlkte u ekilde tanmlanmaktadr: zletirmek
ii, arlatrma. Trkenin olanaklarndan yararlanarak yabanc szcklerin yerine Trkelerini
bulma ve yerletirme, dilimizi giderek daha daha z bir duruma eritirme ii (URL-1)
zletirmecilik, bir dili yabanc gelerden artarak ar, katksz bir duruma getirme ve kendi
imknlaryla gelitirmeyi amalayan bir almadr (Erciyas, 2010: 1189). Atatrk, dil ve kltr
birliini salamann yolunun dilden getiini en iyi bilen liderlerden biridir. Bu sebeple Atatrk,
bir milleti millet yapan ve kltrn temelini oluturan ge olan dilin etkilerinin farknda olarak
dilin gelimesini hzlandrmak amacyla Dil Devrimini gerekletirmitir. Bu paralelde Harf
Devrimi ve Trk Dil Kurumunun kurulmas ile beraber alt yap oluturularak, mill bir dil
anlaynn oluturulmasn u grleriyle desteklemitir: Trk dilinin sadeletirilmesi,
zenginletirilmesi ve kamuoyuna bunlarn benimsetilmesi iin her yayn aracndan faydalanmalyz.
Her aydn, hangi konuda olursa olsun yazarken buna dikkat edebilmeli; konuma dilimizi ise
ahenkli, gzel bir hale getirmeliyiz. Trk dilinin kendi benliine, aslndaki gzellik ve zenginliine
kavumas iin, btn devlet tekiltmzn dikkatli, alkal olmasn isteriz (Saray, 2012: 140141). Atatrk, bu grleriyle dil meselesini vatann, milletin gelecei adna nemli bir mesele
olarak grdn dile getirmitir.
Atatrk, harf devrimi ile birlikte Dil Devriminin hzlandrlmasn salamakla kalmayp
Arapa szcklerin etkisini azaltmtr. Bu yaanan gelimeler, Arapa ve Farsa kkenli
szcklerin kalplarna, Arapann kk nszlerine, biimbirimlerine ve dil kurallarna bal
kalnmayacann nemli gstergesi olmutur. Trkeye yabanc szcklerin giriinde yeni harfler
kullanlmak suretiyle Trkenin temel syleyi kurallar esas alnmtr (Hatibolu, 1973: 25).
Dil Devrimi ve sonrasnda gerekletirilen dilde zletirme almalar, beraberinde
tartmalar da getirmitir. Trk Dili ve Edebiyatnn tarihini yazan M. Fuad Kprl, o dnemde
yaplan dilde zletirme almalarnn olumlu anlamda birtakm gayeler ile balandn,
Trkenin manevi tesiri altnda hareket edildiini, yeni kelimeler, tabirler, ifadeler bulmak
amacyla almalar yapldn, yaplan bu faaliyetlerin ruhlarda ve fikirlerde mill dil uuru
yaratmak anlamnda ekili olduunu; fakat Trk Dil Kurumunun uydurduu birtakm stlahlarn,
mtehasss ilim adamlarna zorla kabul ettirilmeye allmas ve okullara ders kitaplar vastasyla
girmesinin sonucunda ilk, orta, lise, niversiteye kadar geniletilen cebri hareketin meum
sonular dourduunu dnmektedir (Kprl,1980: 252). Trkeyi zenginletirme ve mill bir
kimlie brndrme gayesiyle Atatrkn nclnde balayan dilde zletirme hareketi, dilde
maneviyat eksiklii, kltrel yozlama, dilin fakirlemesi, uydurmaclk, tasfiyecilik gibi
atmalarn ierisine sokulmutur.
Trkenin sadeletirilmesi kapsamnda birtakm ideolojik kamplamalar olduunu,
Kprl de dile getirmektedir: Trkenin sadelemesi, Tanzimat Dneminden beri sregelen
olumlu katklar olan almalardr. Trkenin sadeletirilmesi faaliyetlerine bakldnda nce
yazdmz Trke ile imdiki Trke arasnda olumlu anlamda farkllklar vardr; fakat Trkenin
sadeletirilmesi iin mcadele edenler iki pencereden bakmaktadrlar. Birinci zmre, tekmlcler
dediimiz Ziya Gkalpin terkipi grlerinden esinlenen, muayyen kaidelere bal kalarak,
Trkeyi yabanc kaidelerden ve halkn anlamad yabanc kelimelerden kurtarmak, Trk dilini
bugnn fikir ve hislerini tamamyla muktedir zengin bir bilim ve sanat dili haline getirmek; ikinci
zmre ise dilde mutaassp rklk taraftar olan bak asna sahiptirler. Bunlara gre Trk
kknden gelmeyen btn kelimeleri, yzlerce yldan beri kullanlm olsalar bile, dilden karp
atmak ve yerlerine yeni kelimeler uydurmak veya Trkenin baka lehelerinden yeni kelimeler
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

Atatrkn Trkeye Ynelik zletirme/Sadeletirme almalar Ve Bu

139

almak suretiyle adeta suni ve cebri bir dil yaratmak istiyorlard. Bu dncede olanlar; dilde sratli
bir ekilde ihtilal yapmak isteyen, -be ifrat ve hayalciden ibaretti. Ki zaten dil tarihi ve dil
sosyolojisi hakknda bilgileri ok mahdut ve iptidai kalmtr (Kprl, 1980: 250-251).
Kprlnn de belirttii zere Atatrkn arzulad Trkenin zletirilmesi ile sonrasnda
gerekletirilen faaliyetler ve dile etkileri farkl boyutlardadr. Dilde zletirme hareketleri bir sre
sonra Atatrkn istemedii bir mecraya srklenmitir. Atatrk, bunun zerine Gne-Dil
Teorisini ortaya atm ve dorudan dilde zletirmeye kar olmamakla birlikte Trkelemi
birtakm yabanc kkenli szcklerin-zellikle Arapa-Farsa szckler- dilden karlmasn
istemediini bu teorisi ile dolayl da olsa ortaya koymutur. Bu teorisiyle Trkenin eski bir dil
olduu, eski dillere kaynaklk ettii, dolaysyla btn dnya dillerindeki birtakm kelimelerin
Trke kkenli olduuna ynelik bir teoridir. Gne-Dil Teorisinin z, Trkenin eskilii ve
baka dillere kaynaklk ettiinin baz ses inkiaflar ile izahdr. Bu mahiyette bir gr tayan
Gne-Dil Teorisi 1932den 1936ya kadar dil davasnda esas tutulan ar tasfiyecilii de bir
anda durdurmutur. O ana kadar yaplan tasfiye ve zletirme hareketlerinin neticesini dikkatle
mahede eden Atatrk, bir kmaza saplandn grerek, bu gidiin durmasn bizzat arzu
etmitir. Gne-Dil Teorisinin dil davasndaki mspet yn tasfiyecilik ve zletirmecilikteki
arl durdurmasdr (Sertkaya, 1980: 15). Bu teoriyi zletirmecilik hareketine kar bir gr
olarak deerlendirmek mmkndr. Atatrkn arzu ettii mill bir dil anlay ve bu dorultuda
yaplan birtakm almalar gerek Atatrkn yaad dnemde ve gerek sonrasndaki gelimeler,
Trke asndan olumsuz gelimeleri de beraberinde getirmi, zaman ierisinde Atatrkn
grlerinde de deiiklikler olmutur: Yeni Trke kelimeler teklif edebiliriz. Bu ynde srarla
almalyz. Fakat, Trk dilinin yapsn zorlamak olmaz. Bu bnye meselesini Trk dilinin
olgunlama seyrine brakmalyz. Birka gn nce Ahmet Cevat Beye syledim: Ketebe, yektb
Arabndr; ktip, kitap, mektup Trkndr (nan, 1969: 21). Yavuz Blent Bakiler, dilde
sadeletirme/zletirme tartmalar balamnda yaplan tutarsz davran ve tutumlar
eletirmektedir. Ayrca kken itibaryla z Trke olmayan "-sel" ve "-sal" eklerinin Latince
kkenli olduunu, Trkesi varken bunun kullanmann anlamsz olduunu dile getirmektedir.
Trkenin gzellikleri grlmemesinin Trkeye en byk zarar verdiini dile getiren Bakiler;
baz rencilerimiz, baz tabiplerimiz -sel ve -sal ekleriyle konutuklarn sanyorlar. rnein;
"tarih" kelimesi Arapadan tarihi demek varken Latinceden tarihsel diyerek alt Arapa st
Latince demenin mant yoktur. Cumhuriyetin ilanndan sonra bize tannan en byk hrriyet,
Trkeyi tahrip etme, bozma hrriyetidir. Kimse bu duruma kar ses karmamaktadr. -sel ve -sal
eklerinden irenen ve tiksinti duyan bir kii olarak Trke ile ilgili yaplan z Trke tartmasn
u ekilde deerlendirmek mmkndr: ngiltereye gittim ve kaptan vard. Ben ona mahsustan
kaptana Sizin dilinize Franszcadan ve Latinceden geen kelimeler var, neden z ngilizceyle
konumuyorsunuz? diye sordum. O da bana Ne demek z ngilizce? Bizde ngilizce vardr.
Dilimize gelen kelimeler var, onu dilimizden ayramayz. dedi. Bu doru bir tespit. Sonra bana
dnd ve saatine bakt u an kzm evde tutmu olduum hocayla Shakspearei reniyor. dedi.
Shakspearein 350 yl nce yazm olduu eserleri okuyor. Bizde brakn 350 yl, Cumhuriyet
dnemi eserlerini okutamyoruz. Dildeki tahribat yznden. (URL-2).
Atatrk, Trk milliyetisi Ziya Gkalpn grlerine yakn bir ekilde kendisini
konumlandrmtr. Atatrkn yapm olduu Dil Devrimine bakldnda, milliyeti bir anlayla
dilde mill bilinci arzulam; fakat bu arzunun, rk bir bak asnn tezahr olmad
grlmektedir. Trk birlii mefkresi (dilde, fikirde, kltrde birlik) ile ilgili olarak Trk
milliyetiliinin ikinci ve en byk bayraktar olan Atatrk kastederek Gkalp yle demektedir:
Sylemek kolay. Yapmak ve bilhassa muvaffakiyet ile neticelendirmek ok gtr. te Gazi
Mustafa Kemal Paa bunu baarmtr (Akt. Saray, 2012: 56). Dil Devrimi balamnda
gerekletirilen dilde zletirme almalar, Osmanlcadan ve Bat dillerinden gelen geleri
karlamak zere yaplan almalarda, balca u yollara bavurulduu grlmektedir:
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

140

Mesut BULUT

1.Yabanc karla, Trke kk ve eklerden yararlanarak szck, bileik szck ve

tamlamalar tretmek,
2. Trkenin gemiteki dnemlerinde kullanlm ve unutulmu elerini canlandrmak,
3. Anadolu azlarnda yaamakta olan, bir blm eskiden gelen, bir blm de dorudan
doruya azlarda tremi szckleri almak,
4. Trkenin deiik lehelerinden, halkn yadrgamayaca eleri aktarmak (Aksan,
2007: 60).
Atatrk dneminde, Trkenin sadeletirilmesi giriimleri ve eitim seferberlii
balatlm, Arapa ve Farsa kelime ve kurallar dilden atlm, halktan kelimeler derlenmi, eski
kaynak eserlerden Trke kelimeler taranm, Trke szlk ve gramer kitaplar hazrlanm, dil
zerine alacak kurumlar kurulmu ve Trke zengin bir bilim, kltr, sanat, edebiyat ve eitim
dili hline getirilmitir (Karaku, 2009: 162-163). z Trke szckler iin tretilen baz
szckler ve buna karlk dile asrlar ce yerlemi birtakm szcklerin dilden karlmas
giriimleri, dilde birlik konusunda birtakm skntlar ortaya karmtr. Trkenin ar
zletirilmesi hareketine ve z Trkecilik almalarna kar toplumda birtakm kart grlerin
ortaya kmasyla birlikte dilde zletirme almalarna ynelik olarak tasfiyecilik, uydurmaclk,
dilde asimilasyon, dil faizmi gibi ithamlar da beraberinde getirmitir. Arapa- Farsa kkenli
Trke szcklere kar taknlan olumsuz tutumlar, Atatrkn arzu ettii dil aratrmalar ve
Trkenin sorunlarnn giderilmesi noktasnda bir olumsuzluk olarak grlmtr.
air Ali Faik Ozansoy, Birinci Trk Dili Kurultaynda dilde zletirme ile ilgili olarak u
grlerini dile getirmitir: Kkenleri ne olursa olsun, mana olarak bugn lim, cahil herkes
tarafndan bilinen, kabul edilen kelimeler z Trke kelimeler kadar kendi malmzdr,
servetimizdir. Biz sanld gibi Arapa ve Farsann esiri olmadk. Biz o kaynaklardan istediimiz
ekilde tasarruf ettik. Onlarn kelimelerine kendi ahengimiz vererek, bize ait yaptk. Anlamlarn
kendi zevk ve hissimize gre deitirdik, genilettik ve zenginletirdik. Tamamen bizim dilin bir
paras olmu, bizden izler tayan kelimeleri yabanc saymak ve mutlaka onlar atmak doru bir
yaklam olmaz (Taneri,1980: 316-317). Dillerde deiim ve yenileni kendi kendine ve zamanla
olur. Birdenbire byk deiimler dile zarar verir. Tabii bir seyir izlenmelidir. Kii veya
kurumlarn keyfiyetiyle deiiklik olmamaldr. Hibir dil saf ve z deildir. Dillerde byk oranda
deiiklikler, konuma ve yaz dilinde deil, ilim, sanat ve meslekler ile ilgili terimlerde olabilir.
Bu durum medeniyet deiikliinin gereidir. Edebi dilden kelime atmak, bir milleti bin yllk
tarihinden ve kltrnden uzaklatrr. Sadeletirme ve zletirme hareketini uydurmaclk hline
getiren Dil Kurumunun, 15-20 yldan beri tahrip edici tutumudur (Timurta, 1980: 328-329).
zellikle Atatrk sonras Trk Dil Kurumunun birtakm ideolojik bak alaryla ynetilmesi,
dilde zletirmenin getirmi olduu birtakm olumlu anlamdaki deiimlerin olumsuz bir ekle
brnmesine neden olmu, dilde birliin yerine dilde atma almtr. Dilde yeniliki/muhafazakr
atmas bu noktada kendini gstermitir. phesiz, Atatrkn dnd ve sonu olarak arzu
ettii ey bu deildir. Atatrk, dilde birlik ve mill bilin iin dilde zletirmeye/sadeletirmeye
nem vermi; fakat zaman ierisinde dilde yaplmak istenen birtakm tasfiye giriimlerine kar
kmtr. Dil tccarlarmz, Atatrkn z Trkeyi tecrbe etmek istei zerine derhal, kraldan
fazla kral taraftar bir hzla, dilde ar bir tasfiyecilie girimi, akla hayle gelmez irkinlikte,
mehul kelimeler uydurmu ve bu uydurma kelimelerle hazrlanan metinler bizzat Atatrkn
hiddetine ve ztrabna sebep olmutur. Yine bu balamda Atatrk, Bir kmaza girmiizdir, dili
bu halde brakamayz demitir. (Banarl, 2013: 278). zellikle Atatrk Dnemi sonrasnda
Atatrkn dil politikasnn dna kld iin, Arapa ve Farsa egemenlii ortadan kaldrlmaya
allm; fakat Bat kkenli kelimeler alnmaya devam edilmitir. Bu durum dilde tutarszla ve

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

Atatrkn Trkeye Ynelik zletirme/Sadeletirme almalar Ve Bu

141

istikrarszla yol amtr. Bu nedenle dilde Arapa ve Farsa dmanl eklinde youn
tartmalar yaanmtr
z Trke kapsamnda tartma konusu olan Arapa- Farsa kkenli
belli bal baz szckler
z Trke/dilde zletirme almalar kapsamnda yaplan kelime tretme faaliyetlerinde
zellikle Arapa ve Farsa szckler zerinde younlama olmutur. Bu nedenle Dilde
zletirmeyi savunanlar (z Trkeciler) ile dilde baz szcklerin deitirilmemesi, olduu gibi
kabul edilmesini, dilden atlmamasn isteyenler Muhafazakrlar (Osmanlcaclar) eklinde
nitelendirilenler arasndaki aada belirtilen baz Arapa-Farsa kkenli kelimeler ekseninde
olmak zere dilde anarizm, uydurmaclk, tasfiyecilik dil rkl / dil faizmi, Osmanlcaclk,
Araplk, Acemcilik tartmas yaanmtr. Bu konuda Atatrke yakn olan isimlerden Falih
Rfk Atay durumu yle zetlemektedir: Atatrk bask arasnda idi: Biz Batl Trklerin
Trkeletirmecilii, topistlerin zletirmecilii ve Yal Nesillerin Osmanlcacl!
(Atay,1980: 20). Bu tartmalar, o dnem kadar youn olmamakla birlikte gnmzde de
yaanmaktadr. Dilde zletirme balamnda tartma konusu olan Arapa-Farsa kkenli belli
bal baz szckler aada gsterilmitir:
Yabanc Kkenli Trke Szck (Arapa- Farsa)
Akl
Ahlak
Buhran
Btn
Cevap
Delil
Dima
Din
Divane
Dua
Duac
Dkkn
Dman
Ebat
Ebed
Ebeveyn
Ecdat
Edat
Edeb
Edep
Edepsiz
Edevat
Edip
Efkr- umumiye
Efrat
Efsane
Efsun
Ehemmiyet
Ehil
Ehli

nerilen z Trke Szck

Us
Satre
Bunalm
Tm
Yant
Kant
Beyin
Dinsel
Deli
Yakar
Yakarc
Satmevi
Ya
Boyut
Bengi
Anne ve baba
Atalar
lge
Yaznsal
Ut
Utsuz
Gere
Yaznc
Kamuoyu
Bireyler
Sylence
By
nem
Yetkin
Evcil

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

142

Mesut BULUT

Src belgesi
Ucuz
Yce, ulu
Genellikle
ounluk
Giysi
znt
ge
Ackl
Umun
Gvenli, gvenilir
Buyruk
Buyrultu
Gvenlik
Oldubitti
Benzer
Alt kurul
Kayg
znel
Yknt
Temel
Yapt
Tutsak
Klk
Kuruntular
Erek
zveri
yk
Anmsamak
Bellek
Sayr evi
mge
Yaam
Aritmetik
Yontu
Esen kal
Gnen
zgr
zgrlk
Reform
renek
Olaslk
Devrim
Em
Olanak
Yadsma
Gelecek
Bamszlk
Yazg

Ehliyet
Ehven
Ekber
Ekseri
Ekseriyet
Elbise
Elem
Eleman
Elim
Emel
Emin
Emir
Emirname
Emniyet
Emrivaki
Emsal
Encmen
Endie
Enfsi
Enkaz
Esas
Eser
Esir
Ekl
Evham
Gaye
Fedakrlk
Hikye
Hatrlamak
Hafza
Hastane
Hayal
Hayat
Hesap
Heykel
Hoa kal
Huzur
Hr
Hrriyet
Islahat
bret
htimal
htilal
la
mkn
nkr
stikbal
stiklal
Kader
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

Atatrkn Trkeye Ynelik zletirme/Sadeletirme almalar Ve Bu

Ba
Tanmaz
Acun
Yazga, izgi
Yrek
Yazman
Yatl
Serven
zdeksel
zg
Anlam
Gemi
Saylav
Uygarlk
Okul
rnein
Sorun
Ura
Ulus
Kamutay
Ulusal
Kalt, brakt, tereke
Savunma
Ykml
t
Gndzl
Tapacak
Tin
Neden
Soru
Koul
Kayrclk
Kent
Yamurluk
Onur
Bilin
Kukusuz
Doal
ekince
Gelime
neri
Tecim
Grev
Trel Bilin
Dokunca
Anlak

Kafa
Kfir
Kinat
Kalem
Kalp
Ktip
Leyli
Macera
Maddi
Mahsus
Mana
Mazi
Mebus
Medeniyet
Mektep
Mesela
Mesele
Meslek
Millet
Millet Meclisi
Mill
Miras
Mdafaa
Mkellef
Nasihat
Nehari
Put
Ruh
Sebep
Sual
art
efaat
ehir
emsiye
eref
uur
phesiz
Tabii
Tehlike
Tekml
Teklif
Ticaret
Vazife
Vicdan
Zarar
Zek

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

143

144

Mesut BULUT

Arapa ve Farsa kkenli baz szcklerin ou gnmzde de kullanlmaktadr; fakat

bazlar yaygn olarak kullanlmamaktadr. z Trke kkenli yeni tretilen szcklerin ou da
gnmzde sklkla kullanlmaktadr. Bu szcklerden satre, renek, em, acun, yazga, izgi,
saylav, zdeksel, kamutay, kalt, brakt, tereke, tapacak, kayrclk, trel bilin, anlak kelimeleri
yaygn olarak kullanlmamaktadr. Bunda toplumun baz szckleri kabullenmesi, zmsemesi;
bazlarn ise kabullenmemesi, zmsememesi nemli rol oynamtr. Dilde sadeleme veya
zletirme hareketi; sadece Arapa-Farsa kkenli kelimeler odakl olarak tartma cereyan ettii
iin Trke, s tartmalarn odana oturtulmutur. Hlbuki dilde zletirme faaliyeti, memleket
meselesi olarak grlp o dorultuda mill uur ile hareket edilmesi, Trkenin bu kmazdan
kurtulmasna yardmc olacaktr. Bu konuda herkese sorumluluklar dmektedir.
Dilde sadelemeyi savunanlar, Bat kkenli kelimelere ynelik olarak bir proje ortaya
koymadklar iin inandrc olmamaktadrlar. z Trkeci olmadklar, Trkeyi zletirmek
yerine, slami kkenli kelimeleri dilimizden ayklamak niyetinde olduklarn gstermektedir.
Trkeyi gemite de gnmzde de bozan aydnlard. Dzeltmeyi yapacak olan da yine
aydnlardr. zm noktasnda ilgililerden medet ummak; raylar olmayan yolda tren beklemek
gibidir; nk ilgililerimiz bilgisiz, bilgililerimiz de ilgisiz durumdalar. O yzden herkes diline
sahip kmaldr (nalan, 2014: 95). Trkenin sadelemesi gerektiini dnen Ahmet Mithat
dahi, dilimize girmi olan Arapa ve Farsa szckleri lgatmzdan karmann imknsz olduunu
dile getirmitir. Ayrca Arapa ve Farsa kkenli szcklerin lgattan karlmas hlinde, dilin
tamamen kaybedilmesine yol aacan, dolaysyla halkn kabul ettii ve yaygnlam birtakm
szcklerin kalmas gerektiine inanm, ayrca ona gre Trkesi varken de alnt szck
kullanmna da gerek yoktur (Argunah, 2012: 11). Dilde sadelemeyi savunmakla birlikte birok
aydn, yazar ve dilbilimci, Trkenin iinin boaltlmasna ve ideolojik yaklamlarn
sergilenmesine ynelik admlara karlk; Trkenin olumsuz ynde etkileneceini dndkleri
iin bu yndeki grleri tasvip etmemilerdir. Bu itibarla, mill bir mesele olmas gereken dil,
ideolojik saplantlarn veya istikrarszln arac olmamaldr. Dilimiz; rengimiz, sesimiz ve de
yaammzn ta kendisidir. Trkemize bu balamda yaklamak, millet olarak hepimizin
sorumluluudur.
Sonu, tartma ve neriler
Atatrk, uygarln, adalamann, kalknmann, geliimin eitim yoluyla
gerekleebileceine inanmtr. Bu yzden eitimin gerekleebilmesi iin de en nemli ara
olarak dili, Trkeyi ncelikli konu olarak ele almtr. Atatrkn nclnde yaplan dilde
zletirme/sadeletirme almalar neticesinde; Trkenin gramerinde olumlu anlamda almalar
yaplm, Trke belli kurallara balanm, z Trke yeni kelimeler tretilmitir. Trke, yeni z
Trke szckler bakmndan zenginletirilmekle birlikte, yz yllarca kullanlm olan zellikle
Arapa ve Farsa kkenli yabanc kkenli birtakm szcklerin Atatrkn inisiyatifi dnda
dilimizden karlma istei Trkeye zarar vermitir.
Dilde zletirme almalar sonucunda zellikle Arapa ve Farsa kkenli Trke
szcklerin yerine nerilen z Trke szcklerin birou toplum tarafndan kabul grmtr.
Bununla birlikte toplumun dil ve kltr alkanlklar neticesinde yabanc kkenli Trke
szcklerin birou da gnmzde Trkelemi szckler olarak kullanlmaktadr. Dilde
zletirme/sadeletirme almalar beraberinde Osmanlcaclk, tasfiyecilik, uydurmaclk, dilde
faizm gibi tartmalar getirmitir. Bu tartmalar ideolojik kamplama arac olarak grlm,
bireyler kullandklar szcklere gre kategorize edilmilerdir. Trke dil tartmalar, gemiten
gnmze azalsa da hl devam etmektedir.
Yeryznde saf dil veya ar dil eklinde bir dil yoktur. Yeryznde, tarihin hibir
devrinde ve corafyann hibir yerinde, hibir medeniyet dilinin z dil olduu grlmemitir.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

Atatrkn Trkeye Ynelik zletirme/Sadeletirme almalar Ve Bu

145

Bugn de dnyada byle bir dil mevcut deildir. Milletler, tarihin her anda, mterek
medeniyetlerin tabi icab olarak birbirleriyle geni lde dil ve dil ve kltr alverilerinde
bulunmulardr (Banarl, 2013: 283). Her millet birbirinden etkileim suretiyle szck
alveriinde mutlaka bulunmutur. nemli olan szck alverii olmas deil, nemli olan
yabanc dillerin dilimizi asimile edercesine igal etmesinin nnn almamasdr. Kendi dilimizin
zenginliine sahip kmak, yerine gre onu kullanmak ve ilemek nemlidir.
Dil meselesi, memleket meselesidir. Dilde birlik adna yaplan almalar
kutuplamaya/kamplamaya yol amamal, ideolojik hezeyanlara kurban edilmemelidir. z
Trke deyimi, memleketimizde byk esefle aklayalm ki, mill ruhla dolu Trk ocuklarnn bu
asil heyecanlarn istismar maksadyla bayraklatrlm; gz kamatrc bir k gibi ve yalnz gz
kamatrmak iin kullanlan, aldatc bir ifde hline getirilmitir (Banarl, 2013: 283).
Trkenin gnmz itibaryla zletirmeden ziyade, mill uurla konuulmas ve yazlmas
gerekmektedir. Trkenin bir paras olmu birtakm yabanc kkenli szckleri dilden karmann
bir yarar olmayacaktr. Nejat Muallimolu diyor ki: Dil yalnz: Gnaydn! Naslsn, iyi misin?
Karnn a m?dan ibaret deildir. Bir dil, ilmi, dini, sanat edebiyat, hissi, ruhu, fikri
anlatmaldr. Dili zletirmek, onu balangcna gtrmektir. Bir ocuk doduu zaman 5 kilo
arlndadr. Byd zaman tartlrsa 55 kilo gelir. 5 kiloyu ocuun z olarak kabul etmek, o
ocuu 5 kiloya drmek mmkn mdr? (Bakiler, 2004: 243). Trke iin nemli olan ey,
uydurma ve yabanc kkenli szcklerden uzak tutulmasdr. Trk Dil Kurumunun nclnde
dilcilerin, an gereklerine uygun olarak yabanc bir szck alnmadan nce dilde alternatif
szckler oluturmalar gerekmektedir. Son dnemlerde Trk Dil Kurumunun Yabanc Szlere
Karlk Klavuzu yoluyla Trke kelimeler tretmesi, dilde yabanclamann nlenmesi ve dilde
birlik asndan Trkeye katk salamaktadr.
KAYNAKA
AKALIN, . H. (2010). Trk Dili: Dnya Dili, Trk Dili. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
AKALIN, . H. (2011). Trke Ustas Atatrk, Trk Dili. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
AKSAN, D. (1995). Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim. 1.cilt 5. bask, Ankara: Trk Dil
Kurumu Yaynlar.
AKSAN, D.(2007). Trkenin Bamszlk Savam, Ankara: Bilgi Yaynevi.
AKSOY, . A. (1963). Atatrk ve Dil Devrimi (Dil Alanndaki almalara Genel Bir Bak).
Ankara: Milli Eitim Basmevi, Atatrk Serisi No: 3.
AKYAVA, B. (1980). Konfys ve Yargtay. Yaayan Trkemiz 1. stanbul: Tercman
Yaynlar.
AKYZ, Y. (1993). Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1993e). stanbul: Kltr Koleji Yaynlar.
ARGUNAH, M. (2012). Ahmet Mithat Efendi'nin Trkenin Sadelemesiyle lgili Grleri.
Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of
Turkish
or
Turkic
Volume
7/4,
p.
1-12.Doi
Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4215
ATAY, F. R. (1980). Atatrk ve zletirme. Yaayan Trkemiz 1. stanbul: Tercman Yaynlar.
BAKLER, Y. B. (2004). Szn Dorusu 2. stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar.
BANARLI, N.S. (2013). Trkenin Srlar. stanbul: Kubbealt Neriyat.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

146

Mesut BULUT

CHCE, S.(2014). nsan Atatrk. Turkish Studies - International Periodical For The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/4, p. 225-234. Doi Number
:http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7053
ELK, A. (2014). Eitim Alannda Yaplan nklplarn Sosyal ve Kltrel Deiime
Etkisi.Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and
History
of
Turkish
or
Volume
9/4,
p.
287-301.Doi
Number
:http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.6830
ERCYAS, O. (2010).zletirme almalar Inda Trk Dil Kurumu zletirme Klavuzu.
Turkish Studies - International Periodical For the Languages, Literatureand History of
Turkish
or
Turkic
Volume
5/3,
ss.
1187-1197.Doi
Number
:http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1483
HATBOLU, V. (1973). Cumhuriyetin Ellinci Ylnda lmsz Atatrk ve Dil Devrimi. Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
HENGRMEN, M. (1998). Trke Temel Dilbilgisi. Ankara: Engin Yaynevi.
NAN, A. (1969). Atatrk Devrine Ait Bir Hatra. Trk Kltr Dergisi, Say: 85
NAN, A. (2000). Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar. Ankara: Atatrk Aratrma
Merkezi Yaynlar.
KARAKU, . (2009). Trkenin Gc ve Atatrk, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten2006/1
(Trkenin Eitimi retimi zel Says), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
KORKMAZ, Z. (2003). Cumhuriyet Dneminde Trk Dilinde ve Trk Dili Alannda Yaanan
Gelimeler. Trk Dili, Ankara: TDK Yaynlar. S: 622, s. 299-357.
KPRL, M. F.(1980). Dil Meselesi(1,2). Yaayan Trkemiz 1. stanbul: Tercman Yaynlar.
LEWS, B. (2007). Modern Trkiyenin Douu. 10. bask, eviren: Metin Kratl, Ankara: Trk
Tarih Kurumu Yaynlar.
OKAY, M. O. (1990). Mill Edebiyata Dair, Sanat ve Edebiyat Yazlar. stanbul: Dergh
Yaynlar.
KSZ, Y. Z. (2004).Trkenin Sadeleme Tarihi Gen Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
ZYURT, C.(2005). Dilde ve Edebiyatta Uluslama: Gen Kalemler ve Yeni Lisan
Hareketi.Muhafazakr Dnce Dergisi. Yl:2, Say:5. SS.53-80.
SARAY, M. (2012). Atatrkn Trklk ve Milliyetilik Anlay. Ankara: Atatrk Aratrma
Merkezi Yaynlar.
SERTKAYA, O. F. (1980). Atatrkn Dil Politikas I, II, III. Yaayan Trkemiz 1. stanbul:
Tercman Yaynlar.
MR, B. (2006). Trk Harf Devrimi zerine ncelemeler. Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi
Yaynlar.
TANER, A. (1980). Faik Ali Beyden Prof. Lewise. Yaayan Trkemiz 1. stanbul: Tercman
Yaynlar
TMURTA, F. K. (1980). Dil ve Devrim, Dilde Deime ve Reform. Yaayan Trkemiz 1.
stanbul: Tercman Yaynlar.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014

Atatrkn Trkeye Ynelik zletirme/Sadeletirme almalar Ve Bu

147

ULUOCAK, N.(1989). Trk dili ve dilin zlemesi. stanbul niversitesi Orman Fakltesi eitim
ii
konferanslar
program
konuma
metni).
http://dergipark.ulakbim.gov.tr/jffiu/article/download/1023010145/1023009388
NALAN, . (2014). Dil ve Kltr. Ankara: Nobel Yaynlar. 6. bs.
YCEL, T. (1998). Dil Devriminin Geliimi. Alman Dili ve Edebiyat Dergisi, stanbul: S.XI,
s..312.
URL-1,

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.
53c12c7615cdb2.59501526( eriim tarihi:12.07.2014)

URL-2,
http://www.haberiniz.com.tr/yazilar/roportaj54648turkiyede_evlerin_95inde_kutuphane_y
oktur.html8eriim tarihi: 12.07.2014).

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014