You are on page 1of 47

8/13/2013

TON CAO CP A3 I HC
PHN PHI CHNG TRNH
S tit: 45
Chng 1. Ham so nhieu bien so
Chng 2. Tch phan boi
Chng 3. Tch phan ng Tch phan mat

Ti liu tham kho


[1] .C. Khanh, Gii tch hm nhiu bin, NXB HQG
Tp. HCM.
[2] N.. Tr (ch bin), Ton cao cp (Tp 3), NXB Gio
dc.
[3] Phan Quc Khnh, Php tnh vi tch phn (Tp 2),
NXB Gio dc.
[4] Nguyn Tha Hp, Gii tch (Tp 1, 2), NXB HQG
H Ni.

Ging vin
vin:: ThS.
ThS. L Trung Ngha

1.
2.
3.
4.

Chng 1. Hm s nhiu bin s


Khi nim c bn
o hm ring Vi phn
Khai trin Taylor ca hm hai bin s
Cc tr ca hm hai bin s

1. KHI NIM C BN
1.1. Cc nh ngha
a) Min phng
Trong mt phng Oxy , hnh phng D gii hn bi cc
ng cong kn c gi l min phng.

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Min phng D k c bin D c gi l min ng,


min phng D khng k bin D l min m.
Min phng D c gi l min lin thng nu c 1
ng cong nm trong D ni 2 im bt k thuc D .
Min lin thng c bin l 1 ng cong kn c gi
l min n lin (hnh a); c bin l nhiu ng cong
kn ri nhau l min a lin (hnh b).

Tp hp cc ng cong kn gii hn D c gi l
bin ca D , k hiu D hay .
c bit, mt phng Oxy c xem l min phng vi
bin v cng.

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s

b) Ln cn ca mt im
Khong cch gia 2 im M1 (x1, y1 ), M 2 (x 2 , y2 ) l:

d M 1 , M 2 = M 1M 2 =

(x1 x 2 )

+ (y1 y2 ) .
2

vi mt gi tr z = f (x , y ) duy nht c gi l
hm s hai bin s x , y .

Hnh trn S (M , ) m c tm
M (x , y ), bn knh > 0 c
gi l mt ln cn ca im M .

c) Hm s hai bin s
Trong mt phng Oxy cho tp D 2 .
Tng ng f : D cho tng ng mi (x , y ) D

Tp D 2 c gi l min xc nh (MX) ca hm
s f (x , y ), k hiu l Df .

Min gi tr ca hm s f (x , y ) l:

Ngha l:

M 0 (x 0 , y 0 ) S (M , ) (x x 0 )2 + (y y0 )2 < .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Ch
Trong trng hp xt hm s f (x , y ) m khng ni g
thm th ta hiu MX ca hm s l tp tt c cc im
M (x , y ) 2 sao cho f (x , y ) c ngha.

Hm c nhiu hn hai bin c nh ngha tng t.

G = z = f (x , y ) (x , y ) Df .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

VD 1.
Hm s f (x , y ) = 3x 2y cos xy c Df = 2 .
Hm s z = 4 x 2 y 2 c MX l hnh trn ng
tm O(0; 0), bn knh R = 2 .
Hm s z = ln(4 x 2 y 2 ) c MX l hnh trn m
tm O(0; 0), bn knh R = 2 .
Hm s z = f (x , y ) = ln(2x + y 3) c MX l na
mp m c bin d : 2x + y 3 = 0 , khng cha O .

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s

1.2. Gii hn ca hm s hai bin s

b) nh ngha gii hn (gii hn bi)

a) im t
Trong mpOxy cho dy im M n (x n , yn ), n = 1, 2,...

im M 0 (x 0 , y 0 ) c gi l gii hn ca dy im

M n (x n , yn ), n = 1, 2,... nu M 0 (x 0 , y 0 ) l im t duy

im M 0 (x 0 , y 0 ) c gi l im t ca dy trn nu

nht ca dy.

mi ln cn ca M 0 u cha v s phn t ca dy.

Ngha l > 0 , N > 0 th:

im M 0 (x 0 , y 0 ) c gi l im t ca tp D 2
nu mi ln cn ca im M 0 u cha v s im
thuc D .

M 0M n =

dn n M 0 nu lim f (x n , yn ) = L .
n

lim

Nhn xt
Nu t x = x 0 + r cos , y = y0 + r sin th:

(x , y ) (x 0 , y 0 ) r 0.

lim

(x ,y )(x 0 ,y 0 )

VD 3. Tm

f (x , y ) = lim f (M ) = L.

2x 2y 3x 1

(x ,y )(1,1)

lim

xy + 3

(x ,y )(0,0)

K hiu l:

VD 2.

+ (yn y0 ) < , n > N .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Hm s f (x , y ) c gii hn l L {} khi M n

lim f (x , y ) =

n
K hiu: lim M n = M 0 hay M n

M0.

Chng 1. Hm s nhiu bin s

x x 0
y y0

(xn x 0 )

M M 0

VD 4. Tm

3
= .
2

f (x , y ), vi f (x , y ) =

lim

sin(x 2 + y 2 )

(x ,y )(0,0)

x 2 + y2

VD 5. Cho hm s f (x , y ) =

xy
x 2 + y2

Chng t rng

2xy

.
x + y2
lim f (x , y ) khng tn ti.
2

(x ,y )(0,0)

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s

c) Gii hn lp
Gii hn theo tng bin khi dy im M n (x n , yn ) dn
n M 0 ca hm s f (x , y ) c gi l gii hn lp.

VD 6. Xt hm s f (x , y ) =

lim lim f (x , y ) = lim

Khi x x 0 trc, y y0 sau th ta vit:


lim lim f (x , y ).

y 0 x 0

y y0 x x 0

Khi y y0 trc, x x 0 sau th ta vit:


lim lim f (x , y ).
x x 0 y y 0

x 0 y 0

lim

f (x , y ) = L v mi y Y

tn ti (y ) = lim f (x , y ) th:
x x 0

lim lim f (x , y ) = lim (y ) = L .

y y0 x x 0

y2

x 0

sin x 2
x2

= 1 ,

= 1.

x 0 y 0

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Nhn xt
Nu lim lim f (x , y ) lim lim f (x , y ) th khng tn
y y0 x x 0

v hm s f (x , y ) xc nh trong H .
(x ,y )(x 0 ,y0 )

sin y 2

. Ta c:

Vy lim lim f (x , y ) lim lim f (x , y ).

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Nu tn ti

x 2 + y2

y 0

lim lim f (x , y ) = lim

y 0 x 0

nh l
Trong 2 cho hnh vung H c 1 nh l M 0 (x 0 , y 0 )

sin x 2 sin y 2

ti

lim

(x ,y )(x 0 ,y0 )

x x 0 y y0

f (x , y ).

S tn ti gii hn lp khng ko theo s tn ti gii


hn bi v ngc li.

y y0

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

1.3. Hm s lin tc

Hm s f (x , y ) lin tc ti M 0 (x 0 , y0 ) D 2 nu
lim

(x ,y )(x 0 ,y 0 )

Chng 1. Hm s nhiu bin s

VD 7. Xt s lin tc ca f (x , y ) =

sin x 2 sin y 2
x 2 + y2

f (x , y ) = f (x 0 , y 0 ).

Hm s f (x , y ) lin tc trn tp D 2 nu n lin tc


ti mi im thuc D .

Ch
Hm s f (x , y ) lin tc trn min ng gii ni D th n

..

t gi tr ln nht (max) v nh nht (min) trn D .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

2. O HM RING VI PHN
2.1. o hm ring
a) o hm ring cp 1
Cho hm s f (x , y ) xc nh trn min m D 2 cha

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Vy fx(x 0 , y 0 ) = lim

f (x , y 0 ) f (x 0, y 0 )

x x 0

x x0

Tng t, o hm ring theo bin y ti (x 0 , y 0 ) l:

im M 0 (x 0 , y 0 ).

fy(x 0, y 0 ) = lim

y y 0

C nh y0 , nu hm s f (x , y 0 ) c o hm ti x 0 th ta

f (x 0, y ) f (x 0 , y0 )
y y0

gi o hm l o hm ring theo bin x ca hm


s f (x , y ) ti (x 0 , y 0 ).

Ch

K hiu l:

Nu f (x ) l hm s mt bin x th fx =

fx (x 0, y 0 ) hay fx(x 0, y0 ) hay

f
(x , y ).
x 0 0

f
df
=
.
x dx

Hm s nhiu hn hai bin c nh ngha tng t.

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s

VD 1. Tnh cc o hm ring ca hm s:
f (x , y ) = x 4 3x 3y 2 + 2y 3 3xy ti (1; 2).
VD 2. Tnh cc o hm ring ca z = ln

x2 + 1

.
x 2 + y2 + 1
x
VD 3. Tnh cc o hm ring ca z = cos ti (; 4).
y
2

VD 4. Tnh cc o hm ring ca f (x , y, z ) = e x y sin z .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

1
x x
x
2 2
f ( x, y ) = sin , 2 sin f ( , 4 ) =
,
.
y y
y
y
8 32

Ta con dung k hieu f thay cho grad f.

Ham so nhieu hn hai bien co nh ngha tng t.

b) o hm ring cp cao
o hm ring (nu c) ca hm s fx(x , y ), fy(x , y )
c gi l cc o hm ring cp hai ca f (x , y ).
f 2 f
,
=
x
x x x 2
f 2 f
fy2 = fyy = fy =
,
=
y
y y y 2
f
2 f
fxy = fxy = ( fx ) =
,
=

y
y x y x
f
2 f
.
fyx = fyx = fy =
=
x
x y x y

K hiu: f 2 = fxx = ( fx ) =
x

Xet tiep v du 4. Ta co:

f ( x, y, z ) = 2xye x y sin z, x 2e x y sin z,e x y cos z .


2

grad f ( x, y ) = ( f x' ( x, y ) ,f y' ( x, y ) ) .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

VD. Xet tiep v du 3. Ta co:

Khi f co cac ao ham rieng theo cac bien, vect co


cac thanh phan lan lt la cac ao ham rieng theo cac
bien cua f c goi la vect gradient, k hieu

( )

( )

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Hm s nhiu hn 2 bin v o hm ring cp cao hn


2 c nh ngha tng t.

nh l Schwarz
Nu hm s f (x , y ) c cc o hm ring fxy v fyx
lin tc trong min m D 2 th fxy = fyx .

VD 5. Tnh cc o hm ring cp hai ca hm s:


f (x , y ) = x 3e y + x 2y 3 y 4 ti (1; 1).
VD 6. Cho hm s f (x , y ) = x 5 + y 4 x 4y 5 .
Gi tr ca o hm ring cp nm f (5)
(1; 1) l:
3 2
A.

f (5)
(1; 1) =
x 3y 2
(5)

C. f

x 3y 2

480 ;

(1; 1) = 120 ;

B.

x y
(5)
f 3 2 (1; 1) =
x y
(5)

D. f

x 3y 2

480 ;

Hermann Amandus Schwarz


(1843 1921)

(1; 1) = 120 .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

VD 7. o hm ring z

(m +n )
x m 2y n x 2

(m 2) ca z = e

Chng 1. Hm s nhiu bin s


2x y

A. (1)n 2m +n e 2x y ;

B. (1)m 2m +n e 2x y ;

C. (1)m 2m e 2x y ;

D. (1)n 2m e 2x y .

l:

c) ao ham theo hng


nh ngha
o hm theo hng u = (a, b) ti im (x 0 , y 0 ) c k
f
hiu l D u f ( x 0 , y 0 ) hay ( x 0 , y0 ) v c gi tr:
u
f
( x 0 , y 0 ) = f x' ( x 0 , y0 ) cos + f y' ( x 0 , y0 ) cos
u
a
b
vi cos =
,cos =
2
2
2
a +b
a + b2
Ham so nhieu hn hai bien co nh ngha tng t.

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s


2
2
VD. Cho f ( x, y ) = x + y . Tnh ao ham theo hng

1
1
u =
,
ca f ti im (1,1) .
2
2

VD. Cho f ( x, y, z ) = x + y + z + 3xyz . Tnh ao ham


3

vect n v cua M M vi M (2,0,1) .


1

2.2. VI PHN

2.2.1. Vi phn cp 1

a) S gia ca hm s

theo hng u ca f ti im M (1,2, 1) ,trong o u la


0

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Cho hm s f (x , y ) xc nh trong ln cn S (M 0 , )
ca im M 0 (x 0 , y 0 ).

Cho x mt s gia x v y mt s gia y , khi hm


f (x , y ) c tng ng s gia:

f = f (x 0 + x , y 0 + y ) f (x 0 , y 0 ).

Chng 1. Hm s nhiu bin s

b) nh ngha
Nu trong ln cn S (M 0 , ) vi s gia x , y m s
gia f tng ng c th vit c di dng:
f = A.x + B.y + O (r ), r = (x )2 + (y )2 ,

trong A, B l nhng s ch ph thuc vo im


M 0 (x 0 , y 0 ) v hm f (x , y ), khng ph thuc x , y

th i lng A.x + B .y c gi l vi phn ca


hm s f (x , y ) ti im M 0 (x 0 , y 0 ).

Khi , f (x , y ) c gi l kh vi ti im M 0 (x 0 , y 0 ).

K hiu l: df (x 0 , y0 ) = A.x + B.y.

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Nhn xt
Xt nhng im M (x 0 + x , y 0 + y ) dch chuyn
trn ng i qua M 0 song song Ox . Khi y = 0 :
f = f (x 0 + x , y 0 ) f (x 0 , y 0 ) = A. x + O ( x )
f
lim
= A A = fx/ (x 0 , y 0 ) .
x 0 x
f
Tng t, lim
= B B = fy/ (x 0 , y 0 ) .
y 0 y

Suy ra df (x , y ) = fx/ (x , y ). x + fy/ (x , y ). y .

Xt f (x , y ) = x df (x , y ) = x dx = x .
Tng t, dy = y .

Vy df (x , y ) = fx(x , y )dx + fy(x , y )dy.

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s

c) nh l
Nu hm s f (x , y ) c cc o hm ring trong ln cn
no ca (x 0 , y0 ) v cc o hm ring ny lin tc
ti (x 0 , y0 ) th f (x , y ) kh vi ti (x 0 , y0 ).

VD 8. Cho hm f (x , y ) = x 2e x y y 5 . Tnh df (1; 1).


VD 9. Tnh vi phn cp 1 ca hm z = e x

sin(xy 2 ).

Chng 1. Hm s nhiu bin s

2.2.2. VI PHN CP CAO

a) Vi phn cp 2

ng dng vi phn cp 1 tnh gn ng:


f ( x 0 + x, y 0 + y ) f ( x 0 , y0 ) + f x/ ( x 0 , y0 ) .x + f y/ ( x 0 , y 0 ) .y
vi x, y 0

VD. Dng vi phn, tnh gn ng : (2,02)3 + (2,01)3 .


VD. Dng vi phn, tnh gn ng: (1,01)1,01 + (0,97)0,97 .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng minh
d 2 f = d (df ) = d ( fxdx + fydy )

Gi s f (x , y ) l hm kh vi vi x , y l cc bin c lp.

= ( fxdx + fydy )x dx + ( fxdx + fydy )y dy

Cc s gia dx = x , dy = y ty c lp vi x , y

= ( fx2dx + fxydy )dx + (fxydx + fy2dy )dy

nn c xem l hng s i vi x , y .

Vi phn ca hm df (x , y ) c gi l vi phn cp 2 ca
hm s f (x , y ).

K hiu v cng thc:


d 2 f = d (df ) = fx2dx 2 + 2 fxydxdy + fy2dy 2 .

= fx2dx 2 + 2 fxydxdy + fy2dy 2 .


Ch
Nu x , y l cc bin khng c lp (bin trung gian)

x = x (, ), y = y(, ) th cng thc trn khng cn


ng na. Sau y ta ch xt trng hp x , y c lp.

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s


2 3

Chng 1. Hm s nhiu bin s


3 5

VD 10. Cho hm s f (x , y ) = x y + xy 3x y .
Tnh vi phn cp hai df 2 (2; 1).
VD 11. Tnh vi phn cp 2 ca hm f (x , y ) = ln(xy 2 ).

b) Vi phn cp n

) C

d n f = d d n 1 f =

k =0

k (n )
f
dx kdy n k .
n x k y n k

Trong :
f (nn )0 = f (nn ) ,

x y
n
0

f (0n )n = f (nn ) ,
x y

dx dy = dx n , dx 0dy n = dy n .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s


3 2

VD 12. Tnh vi phn cp 3 ca hm s f (x , y ) = x y .


VD 13. Tnh vi phn d 3z ca hm s z = e 2x cos 3y .

2.3. o hm ca hm s hp
a) Hm hp vi mt bin c lp
Cho f (x , y ) l hm kh vi i vi x , y v x , y l nhng
hm kh vi i vi bin c lp t . Khi , hm hp ca
bin t l (t ) = f (x (t ), y(t )) kh vi. Ta c:
dx
dy
+ fy/
.
dt
dt
VD 14. Tnh (t ) vi hm s f (x , y ) = x 2y v
(t ) = fx/

x = 3t 2 t, y = sin t .

VD 15. Cho f (x , y ) = ln(x 2 + y 2 ), y = sin2 x . Tnh

df
.
dx

10

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

b) Hm hp vi hai bin c lp
Cho f (x , y ) l hm kh vi i vi x , y v x , y l nhng

Chng 1. Hm s nhiu bin s

2.4. o hm ca hm s n (hai bin)


Hm z(x , y ) xc nh trn Dz 2 tha phng trnh

hm kh vi i vi hai bin c lp , . Khi , hm

F (x , y, z (x , y )) = 0, (x , y ) D Dz (*) c gi l

hp ca 2 bin , l (, ) = f (x (, ), y(, ))

hm s n hai bin xc nh bi (*).

kh vi. Ta c:

Gi s cc hm s trn u kh vi, o hm 2 v (*)


ta c:
Fx + Fz.z x = 0, Fy + Fz.zy = 0 .

/ = fx/ .x / + fy/ .y / , / = fx/ .x / + fy/ .y / .

Vy z x =

Chng 1. Hm s nhiu bin s

VD 16. Cho hm n z(x , y ) tha phng trnh:

xyz = cos(x + y + z ). Tnh z x/ , zy/ .


VD 17. Cho hm n z(x , y ) tha phng trnh mt cu:

x 2 + y 2 + z 2 2x + 4y 6z 2 = 0 . Tnh zy/ .

F
Fx
, z y = y (Fz 0).
Fz
Fz

Chng 1. Hm s nhiu bin s

3. KHAI TRIN TAYLOR HM HAI BIN


3.1. Cng thc Taylor
Cho hm s f (x , y ) c o hm ring n cp n + 1
trong min m D cha im M 0 (x 0 ; y 0 ).

Gi s N (x 0 + x ; y 0 + y ) D v MN D .
t dx = x = x x 0 , dy = y = y y 0 .

Khai trin Taylor hm f (x , y ) ln cn im M 0 l:

f (x , y ) = f (M 0 ) +
.

df (M 0 )
1!

+ ... +

d n f (M 0 )
n!

+ O( n ).

Trong , = (x x 0 )2 + (y y 0 )2 .

11

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Cc khai trin Maclaurin hm 1 bin cn nh

Khai trin Maclaurin

Ti ln cn O(0; 0), khai trin Maclaurin f (x , y ) l:

f (x , y ) = f (0; 0) +

df (0; 0)
d n f (0; 0)
+ ... +
+ O( n ).
1!
n!

Trong , dx = x , dy = y , = x 2 + y 2 .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s

4. CC TR CA HM HAI BIN S

3.2. Cc v d
VD 1. Khai trin Taylor ln cn im (1; 1) ca hm s
f (x , y ) = y x n s hng bc hai.
VD 2. Khai trin Maclaurin ca hm s
f (x , y ) = cos(x 2 + y 2 ) n s hng bc 4.
2

VD 3. Khai trin Maclaurin ca hm s z = e x sin y n


s hng bc 5.
2

VD 4. Khai trin Maclaurin ca hm s z = (1 + y )x n


s hng bc 6.

VD 5. Cho hm f (x , y ) = e

1
= 1 + x + x 2 + ... + x n + O(x n ).
1x
x
x2
xn
2) e x = 1 + +
+ ... +
+ O(x n ) .
1! 2!
n!
x x2 x3 x4
3) ln(1 + x ) =
+

+ ... + O(x n ).
1
2
3
4
x2 x4 x6
4) cos x = 1
+

+ ... + O(x n ).
2!
4 ! 6!
x x3 x5 x7
5) sin x =
+

+ ... + O(x n ).
1! 3! 5! 7 !
1)

x3
y +1

. Tnh vi phn d 7 f (0; 0)?

4.1. nh ngha (cc tr a phng)


Hm s z = f (x , y ) t cc tr a phng (gi tt l
cc tr) ti M 0 (x 0 , y 0 ) nu vi mi im M (x , y ) kh
gn nhng khc M 0 th hiu f = f (x , y ) f (x 0 , y0 )
c du khng i.

Nu f > 0 th f (x 0 , y 0 ) c gi l gi tr cc tiu
v M 0 l im cc tiu ca z = f (x , y ).
Nu f < 0 th f (x 0 , y 0 ) c gi l gi tr cc i v
M 0 l im cc i ca z = f (x , y ).

12

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s


2

y
3y 2
VD 1. Hm s f (x , y ) = x 2 + y 2 xy = x +

2
4
2

f (x , y ) 0, (x , y ) nn t cc tiu ti O(0; 0).

4.2. NH L

a) iu kin cn
Nu hm s z = f (x , y ) t cc tr ti M 0 (x 0 , y 0 ) v
ti hm s c o hm ring th:

fx(x 0 , y 0 ) = fy(x 0 , y 0 ) = 0.
im M 0 (x 0 , y 0 ) tha fx(x 0 , y 0 ) = fy(x 0 , y 0 ) = 0 c
gi l im dng, M 0 c th khng l im cc tr.

Chng 1. Hm s nhiu bin s

b) iu kin
Gi s z = f (x , y ) c im dng l M 0 v c o hm
ring cp hai ti ln cn ca im M 0 .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Nu AC B 2 < 0 th f (x , y ) khng t cc tr ti M 0 .

Nu AC B 2 = 0 th ta khng th kt lun.

t A = fx2 (M 0 ), B = fxy (M 0 ), C = fy2 (M 0 ) .

Khi :
AC B 2 > 0
Nu
th f (x , y ) t cc tiu ti M 0 .

A>0

AC B 2 > 0
Nu
th f (x , y ) t cc i ti M 0 .

A<0

13

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

4.3. Phn loi cc tr

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Trong khng gian Oxyz ,


xt mt cong S cha
ng cong (C ).

Khi , im P1 S l im cao nht (hay thp nht) so


vi cc im trong ln cn ca n v hnh chiu
M 1 D l c gi l im cc tr t do ca hm
f (x , y ) xc nh trn D (v khng ph thuc vo ( )).

Chiu S ln mpOxy
ta c min D 2
v ng cong phng
() : (x , y ) = 0 .

Tng t, im P2 (C ) l im cao nht (hay thp


nht) so vi cc im trong ln cn ca n v hnh
chiu M 2 () l im cc tr c iu kin rng buc
bi () : (x , y ) = 0 ca hm f (x , y ).

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s

4.4. Cc tr t do

VD 2. Tm im dng ca hm s z = xy(1 x y ).

Cho hm s f (x , y ) xc nh trn D .

VD 3. Tm cc tr ca hm z = x 2 + y 2 + 4x 2y + 8 .

tm cc tr ca f (x , y ), ta thc hin cc bc sau:

VD 4. Tm cc tr ca hm s z = x 3 + y 3 3xy 2 .

Bc 1. Tm im dng M 0 (x 0 , y 0 ) bng cch gii h:

VD 5. Tm cc tr ca z = 3x 2y + y 3 3x 2 3y 2 + 2 .
50 20
VD 6. Cho hm s z = xy +
+
(x > 0, y > 0).
x
y
Khng nh ng l:
A. z t cc tiu ti M (2; 5) v gi tr cc tiu z = 39 .

fx(x 0, y0 ) = 0

fy (x 0, y 0 ) = 0.

Bc 2. Tnh A = fx2 (x 0, y0 ), B = fxy (x 0, y0 ),

C = fy2 (x 0 , y 0 ) = AC B 2 .
Bc 3. Da vo iu kin kt lun.

B. z t cc tiu ti M (5; 2) v gi tr cc tiu z = 30 .


C. z t cc i ti M (2; 5) v gi tr cc i z = 39 .
D. z t cc i ti M (5; 2) v gi tr cc i z = 30 .

14

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

4.5. Cc tr c iu kin (cc tr vng)


Cho hm s f (x , y ) xc nh trn ln cn ca im

M 0 (x 0 , y 0 ) thuc ng cong () : (x , y ) = 0 .
Nu ti im M 0 , hm f (x , y ) t cc tr th ta ni M 0

Chng 1. Hm s nhiu bin s

a) Phng php kh
T phng trnh (x , y ) = 0 , ta rt x hoc y th vo
f (x , y ). Sau , ta tm cc tr ca hm mt bin.

VD 7. Tm im cc tr ca hm z = x 2y tha iu kin:
x y + 3 = 0.

l im cc tr c iu kin ca f (x , y ) vi iu kin
(x , y ) = 0 .

tm cc tr c iu kin ca hm s f (x , y ) ta dng
phng php kh hoc nhn t Lagrange.

Chng 1. Hm s nhiu bin s

b) Phng php nhn t Lagrange

fy
f
Ti im cc tr (x , y ) ca f , ta gi = x =
x
y
l nhn t Lagrange.
tm cc tr, ta thc hin cc bc sau:

Bc 1. Lp hm ph (hm Lagrange):
L(x , y, ) = f (x , y ) + (x , y ).

L = 0,
x
Bc 2. Gii h: Ly = 0,

L = 0.

Suy ra im dng M 0 (x 0 , y0 ) ng vi 0 .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Bc 3. Tnh vi phn cp 2 ti M 0 (x 0 , y 0 ) ng vi 0 :
dxdy + L 2 dy 2 .
d 2L(M 0 ) = Lx2 dx 2 + 2Lxy
y

Cc vi phn dx , dy ph thuc vo iu kin rng buc:


d (x 0 , y 0 ) = x (x 0, y0 )dx + y (x 0, y 0 )dy = 0 (1)

(dx )2 + (dy )2 > 0 (2).

15

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Bc 4. T iu kin rng buc (1) v (2), ta c:

Nu d 2L(M 0 ) > 0 th f (x , y ) t cc tiu ti M 0 .


Nu d 2L(M 0 ) < 0 th f (x , y ) t cc i ti M 0 .
Nu d 2L(M 0 ) = 0 th M 0 khng l im cc tr.

Joseph-Louis Lagrange
(1736 1813)

Chng 1. Hm s nhiu bin s

VD 8. Tm im cc tr ca hm s f (x , y ) = 2x + y
2

vi iu kin x + y = 5 .
VD 9. Tm gi tr cc tr ca hm s z = x 2 + y 2 tha
iu kin x 2 + y 2 = 3x + 4y .

VD 10. Tm im cc tr ca hm z = xy tha iu kin:


x 2 y2
+
= 1.
8
2
VD 11. Tm cc tr ca hm s f (x , y ) = 10x + 40y tha
iu kin xy = 20 v x , y > 0 .

Chng 1. Hm s nhiu bin s

4.6. Gi tr ln nht nh nht ca hm hai bin


trn min ng, b chn (cc tr ton cc)
Cho min D 2 ng c bin D : (x , y ) = 0 v

f (x , y ) l hm lin tc trn D , kh vi trong D m (c


th khng kh vi ti m im M 1 ,..., M m ).
Gi s bin D trn, ngha l hm kh vi.
tm gi tr ln nht nh nht ca f trn D , ta thc
hin cc bc sau:
Bc 1. Tm cc im cc tr t do N 1 ,..., N n trong D
(ch cn tm im dng).

16

8/13/2013

Chng 1. Hm s nhiu bin s

Bc 2. Tm cc im cc tr P1 ,..., Pp trn bin D


tha iu kin (x , y ) = 0 (ch cn tm im dng).

Bc 3. Gi tr max f (x , y ), min f (x , y ) tng ng l


D

gi tr ln nht, nh nht trong tt c cc gi tr sau:


f (M 1 ), ..., f (M m ), f (N 1 ),..., f (N n ), f (P1 ),..., f (Pp ).

Chng 1. Hm s nhiu bin s

VD 12. Tm gi tr ln nht v nh nht ca hm s


3
f (x , y ) = x 2 + y 2 trong min D : x 2 x + y 2 .
4
VD 13. Cho hm s f (x , y ) = x 2 + y 2 xy + x + y .
Tm gi tr ln nht v nh nht ca f (x , y ) trong min
D : x 0, y 0, x + y 3 .
VD 14. Tm gi tr ln nht v nh nht ca hm s
z = sin x + sin y + sin(x + y )

trong min D : 0 x , 0 y .
2
2
.

Chng 2. Tch phn bi


1. Tch phn bi hai (tch phn kp)
2. Tch phn bi ba
3. ng dng ca tch phn bi
..

1. TCH PHN BI HAI


1.1. Bi ton m u (th tch khi tr cong)
Xt hm s z = f (x , y )
lin tc, khng m v
mt mt tr c cc
ng sinh song song
vi Oz , y l min
phng ng D trong
mpOxy .

Chng 2. Tch phn bi

tnh th tch khi tr, ta chia min D thnh n phn


khng dm ln nhau Si , i = 1; n . Din tch mi phn
cng k hiu l Si . Khi , khi tr cong c chia
thnh n khi tr nh. Trong mi phn Si ta ly im
M i (xi ; yi ) ty v th tch V ca khi tr l:
n

V f (xi ; yi )Si .

i =1

Gi di = max d (A, B ) A, B Si l ng knh ca


Si . Ta c: V =

lim

max di 0

f (xi ; yi )Si .
i =1

17

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

1.2. Tch phn bi hai


a) nh ngha
Cho hm s f (x , y ) xc nh trn min D ng v b
chn trong mt phng Oxy .
Chia min D mt cch ty thnh n phn khng dm
ln nhau, din tch mi phn l Si , i = 1; n .

Chng 2. Tch phn bi

Nu gii hn I =

I n = f (x i ; yi )Si c gi l tng tch phn ca


i =1

f (x , y ) trn D (ng vi phn hoch Si v cc im

K hiu l: I =

f (x , y )dS .
D

Chia min D bi cc ng thng song song vi Ox ,


Oy ta c Si = x i .yi hay dS = dxdy .

Vy I =

f (x, y)dS = f (x , y )dxdy.


D

chn M i ).

Chng 2. Tch phn bi

Nu tn ti tch phn

f (x, y )dxdy , ta ni hm s
D

f (x , y ) kh tch trn min D ; f (x , y ) l hm di du


tch phn; x v y l cc bin tch phn.

Nhn xt
S (D ) = dxdy (din tch ca min D ).
D

Nu f (x , y ) > 0 , lin tc trn D th th tch hnh tr c


cc ng sinh song song vi Oz , hai y gii hn bi
cc mt z = 0 , z = f (x , y ) l V = f (x , y )dxdy .
D

tn ti hu

i =1

hn, khng ph thuc vo phn hoch Si v cch chn


im M i th s thc I c gi l tch phn bi hai ca
hm s f (x , y ) trn min D .

Ly n im ty M i (x i ; yi ) Si , i = 1; n . Khi ,
n

f (xi , yi )Si
max d 0
lim

Chng 2. Tch phn bi

b) nh l
Hm f (x , y ) lin tc trong min D ng v b chn th
kh tch trong D .

1.3. Tnh cht ca tch phn bi hai


Gi thit rng cc tch phn di y u tn ti.

Tnh cht 1.

f (x, y )dxdy = f (u, v )dudv .


D

Tnh cht 2
[ f (x, y ) g(x, y )]dxdy =
D

fdxdy gdxdy ;
D

kf (x , y )dxdy = k f (x , y )dxdy, k .
D

18

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

Chng 2. Tch phn bi

Tnh cht 3
Nu chia min D thnh D1, D2 bi ng cong c din
tch bng 0 th:
f (x, y )dxdy =
D

f (x, y )dxdy + f (x, y )dxdy .


D1

D2

1.4. PHNG PHP TNH


1.4.1. a v tch phn lp
a) nh l (Fubini)
Gi s tch phn I = f (x , y )dxdy tn ti, trong
D

D = {(x , y ) : a x b, y1 (x ) y y2 (x )},
y 2 (x )

v vi mi x [a ; b ] c nh,

f (x , y )dy tn ti.

y1 (x )
b

I =

Khi :

dx
a

Chng 2. Tch phn bi

th

I =

f (x , y )dx .

x1 (y )

f (x , y )dxdy =

y2 (x )

u(x )dx

v(y )dy.

y1(x )

3) Nu D = {(x , y ) : x1 (y ) x x 2 (y ), c y d }

dx f (x, y )dy= dy f (x , y )dx .


a

y1 (x )

Ch
1) Nu min D l hnh ch nht,
D = {(x , y ) : a x b, c y d } = [a ; b ] [c; d ] th:

f (x , y )dxdy =

f (x , y )dy.

2) Nu D = {(x , y ) : a x b, y1 (x ) y y2 (x )}
v f (x , y ) = u(x ).v(y ) th:

x 2 (y )

dy

Chng 2. Tch phn bi

Tng t, nu min D l:
D = {(x , y ) : x1(y ) x x 2 (y ), c y d }
d

y2 (x )

v f (x , y ) = u(x ).v(y ) th:


d

x 2 (y )

f (x, y)dxdy = v(y )dy


D

u(x )dx .

x1 (y )

4) Nu D l min phc tp th ta chia D ra thnh nhng


min n gin.

19

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

VD 1. Cho I =

Chng 2. Tch phn bi

f (x, y )dxdy . Xc nh cn tch phn

VD 5. Tnh tch phn I =

lp vi min D gii hn bi y = 0, y = 2x , x = a > 0 .

VD 2. Tnh tch phn I =

6xy dxdy .
2

ydxdy , trong min D


D

gii hn bi cc ng y = x 4, y 2 = 2x .

Trong , D = [0; 2] [1; 1].


VD 3. Tnh tch phn I = (2x + y )dxdy .
D

Trong , D = {y x 1 y, 2 y 0}.
VD 4. Tnh tch phn I =

ydxdy , trong min D


D

gii hn bi cc ng y = x + 2, y = x 2 .

Chng 2. Tch phn bi

Chng 2. Tch phn bi

VD 6. i th t ly tch phn trong tch phn sau:

b) i th t ly tch phn

I =

2y

dy f (x , y )dx .
0

VD 7. i th t ly tch phn trong tch phn sau:


1

I =

2x 2

dx
0

f (x , y )dy .

VD 8. i th t ly tch phn trong tch phn sau:


b

I =

y2 (x )

dx
a

y1 (x )

f (x , y )dy

I =

x 2 (y )

dy
c

x 1 (y )

f (x , y )dx

I =

x2
9

x2
9

dx f (x , y )dy + dx f (x , y )dy .

20

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

Chng 2. Tch phn bi

Nu hm f (x , y ) kh tch trn Dxy v Jacobien

1.4.2. PHNG PHP I BIN


a) Cng thc i bin tng qut

J =

Gi s x = x (u, v ), y = y(u, v ) l hai hm s c cc o

th

Gi Dxy l min xc nh bi:

Ch

Dxy

J =

Chng 2. Tch phn bi

VD 9. Tnh tch phn I =

(x

y )dxdy , vi min

D l hnh ch nht gii hn bi cc ng thng:


x + y = 1, x + y = 3, x y = 2, x y = 5 .
VD 10. Tnh din tch hnh
phng gii hn bi 4 parapol:
y = x 2 , 2y = x 2 ,

x = y 2 , 3x = y 2 .

x v
0 trong Duv
yv

f (x, y)dxdy = f (x (u, v ), y(u, v)). J dudv.

hm ring lin tc trn min ng b chn Duv trong


mpOuv .

Dxy = {(x , y ) : x = x (u, v ), y = y(u, v ), (u, v ) Duv }.

(x , y ) x u
=
(u, v ) yu

Duv

(x , y ) x u
=
(u, v ) yu

x v
1
1
.
=
=

yv
(u, v )
ux uy
(x , y )
vx vy

Chng 2. Tch phn bi

b) i bin trong ta cc
Trong mpOxy , xt min D .
V 2 tia OA, OB tip xc vi
min D v

(Ox,OA) = , (Ox,OB ) = .
Khi :

OM OM OM
1
2

M D

Ox , OM .

21

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

Chng 2. Tch phn bi

x = r cos
t
vi r = OM , = Ox , OM .
y = r sin

Khi , min D tr thnh:


Dr = {(r , ) : r1() r r2 (), }.

Ta c J =

(x , y ) x r
=
(r , ) yr

x
cos r sin
=
=r.
y
sin r cos

Vy:

f (x, y)dxdy = d

Dxy

f (r cos , r sin ).rdr .

r1 ( )

Chng 2. Tch phn bi

I =

r ()

f (r cos , r sin )rdr .

x2

y2

= 1 th ta t:
a 2 b2
x = ra cos , y = rb sin .
Khi , D tr thnh hnh trn:
Dr = {(r , ) : 0 2, 0 r 1} .

5) Nu bin ca D l elip

vo phng trnh ca bin D .

3) Nu cc O nm trong D v mi tia t O ch ct bin


D ti 1 im th:

I =

4) Nu cc O nm trn bin ca D th:

2) tm r1(), r2 () ta thay x = r cos , y = r sin

r ( )

r2 ( )

Ch
1) i bin trong ta cc thng dng khi bin ca D
l ng trn hoc elip.

f (r cos , r sin )rdr .

Chng 2. Tch phn bi

VD 11. Hy biu din tch phn I =

f (x , y )dxdy
D

trong ta cc. Bit min D nm ngoi ng trn


(C 1 ) : x 2 + y 2 = 2x v nm trong (C 2 ) : x 2 + y 2 = 4x .

VD 12. Tnh tch phn I =

(x 2 +y 2 )

dxdy , trong

D
2

D l hnh trn x 2 + y R 2 .

Ta c Jacobien J = abr v:
2

I = ab d f (ra cos , rb sin )rdr .


0

22

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

Chng 2. Tch phn bi

Nhn xt
+ +

e (x

+y )

dxdy = lim

R +

(x +y )

= lim 1 eR
R +

x 2

dx

y 2

dxdy

)=

+ 2 2

dy = e x dx = .

Vy

x 2 y 2
dxdy ,
4

a b
D
D gii hn bi 2 elip nm trong gc phn t th nht:
x 2 y 2
x 2 y 2
(E1 ) : + = 1, (E 2 ) : + = 1 .
b
a
2a
2b

VD 13. Tnh tch phn I =

VD 14. Tnh din tch min D (ct tia Oy ) gii hn bi:


y = x , y = 0 v x 2 + y 2 = 3 x 2 + y 2 3x .

ex dx = .

Chng 2. Tch phn bi

Cng thc Walliss

1)

sin
0

xdx =

(n 1)!!

, n le
n !!
n
cos xdx =
(n 1)!!
, n chan.
.
n !!
2

Trong , n !! c l n Walliss, nh ngha nh sau:

Chng 2. Tch phn bi

(n 1)!!
2.
,

n !!
n
2) sin xdx =
(n 1)!!
0
,
.
n !!

0,

cos xdx = . (n 1)!! ,

0
n !!

0 !! = 1!! = 1; 2!! = 2; 3!! = 1.3; 4 !! = 2.4;


5!! = 1.3.5; 6!! = 2.4.6; 7 !! = 1.3.5.7; 8!! = 2.4.6.8;...

3)

sin
0

2
n

xdx =

n le
n chan.
n le
n chan.

0, n le

cos xdx = (n 1)!!


, n chan.
2.
n !!

23

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

VD.

1!!
= ,
sin xdx = .
2 2 !! 4
2

sin

2. TCH PHN BI BA
4 !!
8
cos xdx =
= ,
5!! 15

xdx = .

5!! 15
=
,
6!!
48

sin7 xdx = 0 ,

cos

Chng 2. Tch phn bi

cos5 xdx = 0 ,

xdx = 2.

5!! 15
=
.
6!!
24

2.1. Bi ton m u (khi lng vt th)


Gi s ta cn tnh khi lng ca vt th V khng ng
cht, bit mt (khi lng ring) ti im P(x , y, z ) l
= (P ) = (x , y, z ).
Ta chia V thnh n phn ty khng dm ln nhau, th
tch mi phn l Vi , i = 1, n . Trong mi Vi ta ly
im Pi (xi , yi , zi ) v k hiu ng knh ca Vi l di .
n

Khi , khi lng ca V xp x: m (Pi ).Vi .


Vy m = lim

max di 0

Chng 2. Tch phn bi

2.2. nh ngha tch phn bi ba


Cho hm s f (x , y, z ) xc nh trong min o c V
trong khng gian Oxyz . Chia min V nh bi ton
n

m u v lp tng tch phn I n := f (x i , yi , z i )Vi .


Nu I =

i =1

f (xi , yi , zi )Vi
max d 0
lim
i

tn ti hu hn,

i =1

khng ph thuc vo cch chia min V v cch chn


im Pi th s thc I c gi l tch phn bi ba ca
hm s f (x , y, z ) trn V .

K hiu:

I =

f (x, y, z )dxdydz.
V

i =1

(Pi ).Vi (nu gii hn hu hn).


i =1

Chng 2. Tch phn bi

Nu tn ti tch phn, ta ni f (x , y, z ) kh tch; f (x , y, z )


l hm di du tch phn; x , y, z l cc bin tch phn.

Hm s f (x , y, z ) lin tc trong min V b chn v ng


th kh tch trong V .

Nhn xt
Nu f 0 trn V th I =

f (x, y, z )dxdydz l khi


V

lng vt th V , vi khi lng ring vt cht chim


th tch V l f (x , y, z ).

c bit, nu f (x , y, z ) 1 th I l th tch ca V .
Tch phn bi ba c cc tnh cht nh tch phn kp.

24

8/13/2013

Chng 2. Mt s mt bc hai

Chng 2. Mt s mt bc hai

MT CU

MT TR TRN

Hnh
Hnh

(x a )2 + (y b)2 + (z c)2 = R 2

(x a )2 + (y b)2 = R 2

Chng 2. Mt s mt bc hai

Chng 2. Mt s mt bc hai

MT TR ELIP

MT TR PARABOL

Hnh

y = ax 2

Hnh

x 2 y2
+
=1
a 2 b2

25

8/13/2013

Chng 2. Mt s mt bc hai

Chng 2. Mt s mt bc hai

MT NN

MT PARABOLIC

Hnh

z = x 2 + y2

Hnh

z = x 2 + y2

Chng 2. Mt s mt bc hai

Chng 2. Mt s mt bc hai

MT PARABOLIC

MT ELIPSOID

Hnh

z = a x 2 y2

Hnh

x 2 y2 z 2
+ +
=1
a 2 b2 c2

26

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

Chng 2. Tch phn bi

2.3. PHNG PHP TNH


2.3.1. a v tch phn lp
a) Chiu min V ln mpOxy
Gi s min V c gii hn trn bi mt z = z 2 (x , y ),
gii hn di bi z = z1 (x , y ), gii hn xung quanh bi

c bit
Nu Dxy = {(x , y ) : a x b, y1(x ) y y2 (x )} th:
y2 (x )

f (x, y, z )dxdydz = dx
V

z 2 (x ,y )

dy

y1 (x )

f (x , y, z )dz .

z1 (x ,y )

mt tr c ng sinh song song vi trc Oz .

Nu Dxy = {(x , y ) : x 1(y ) x x 2 (y ), c y d } th:

Gi Dxy l hnh chiu ca V trn mpOxy .

Khi :

f (x , y, z )dxdydz =

dxdy
Dxy

z2 (x ,y )

f (x , y, z )dz .

f (x , y, z )dxdydz = dy

x 2 (y )

x1 (y )

z 2 (x ,y )

dx

f (x , y, z )dz .

z1 (x ,y )

z1 (x ,y )

Chng 2. Tch phn bi

Chng 2. Tch phn bi

b) Chiu min V ln mpOxz

c) Chiu min V ln mpOyz

Gi s min V c gii hn (theo chiu ngc vi tia Oy )


bi hai mt y = y2 (x , z ) v y = y1(x , z ), gii hn xung

Gi s min V c gii hn (theo chiu ngc vi tia Ox )


bi hai mt x = x 2 (y, z ) v x = x1 (y, z ), gii hn xung

quanh bi mt tr c ng sinh song song vi trc Oy .

quanh bi mt tr c ng sinh song song vi trc Ox .

Gi Dxz l hnh chiu ca V trn mpOxz .

Gi Dyz l hnh chiu ca V trn mpOyz . Khi :


x 2 (y ,z )

Khi :

f (x, y, z )dxdydz = dydz

y2 (x ,z )

f (x, y, z )dxdydz = dxdz


V

Dxz

f (x , y, z )dy.

Dyz

f (x , y, z )dx .

x1 (y ,z )

y1 (x ,z )

27

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

c bit. Nu min V = [a; b ] [c; d ] [e; f ]


b

th

f (x, y, z )dxdydz = dx dy f (x, y, z )dz .


V

Chng 2. Tch phn bi

VD 1. Tnh tch phn I =

8xyzdxdydz vi min V
V

l hnh hp ch nht V = [1; 2] [1; 3] [0; 2].


A. I = 12;

B. I = 24 ;

C. I = 48 ;
1

VD 2. Tnh tch phn lp I =

D. I = 96 .

dx dy (1 + 2z )dz

x2

v dng min ly tch phn V .


VD 3. Tnh tch phn I =

ydxdydz vi min V
V

gii hn bi x + y + z = 1 v 3 mt phng ta .

Chng 2. Tch phn bi

2.3.2. CNG THC I BIN TNG QUT


Gi s x = x (u, v, w ), y = y(u, v, w ), z = z(u, v, w ) c
o hm ring lin tc trong min Vuvw ng b chn
trong khng gian Ouvw .
x u x v x w
(x , y, z )
Nu Jacobien J =
= yu yv yw 0 th
(u, v, w )
z u z v z w

Chng 2. Tch phn bi

VD 4. Tnh tch phn I =

(x + y + z )dxdydz vi
V

V : x + y + z + x y + z + x + y z 2 .
VD 5. Tnh th tch ca khi elipsoid
x 2 y2 z 2
V :
+
+
R 2 (a, b, c, R > 0).
2
2
2
a
b
c

f (x, y, z )dxdydz
V

f (x (u, v, w ), y(u, v, w ), z(u, v, w )). J .dudvdw.


Vuvw

28

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

Chng 2. Tch phn bi

2.3.3. i bin trong ta tr

cos r sin 0

x = r cos

t
y = r sin , r 0 ,

z = z
[0; 2] hoc [; ].

x r
Jacobien J = yr
z r

x
y
z

J = sin
0

f (x, y, z )dxdydz
V

x z
yz
z z

= f (r cos , r sin , z ).r .drd dz .


Vr z

x + y dxdydz vi V l khi

hnh tr gii hn bi x + y = 2y , z = 0 v z = 1 .
VD 7. Tnh I =

(x

0 = r.
1

Khi ta c:

Chng 2. Tch phn bi

VD 6. Tnh I =

r cos
0

+ y 2 + z 2 )dxdydz vi V l

khi hnh nn gii hn bi x 2 + y 2 = z 2 v z = 1 .

Chng 2. Tch phn bi

2.3.3. i bin trong ta cu


x = r sin cos ,

t y = r sin sin ,

z = r cos ,
r 0, [0; 2], [0; ]

Jacobien J =

(x , y, z )
(r , , )

x r
= yr
z r

x
y = r 2 sin .
z

x
y
z

29

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

Khi ta c:

f (x, y, z )dxdydz = f .r
V

sin .drd d .

Vr

Vi f f (x , y, z ) = f (r sin cos , r sin sin , r cos ).

Chng 2. Tch phn bi

VD 8. Tnh tch phn:


dxdydz
I =
.
2
x + y2 + z2
V
Trong
V : 1 x2 + y2 + z 2 4.

1 r = OM 2
VD 9. Tnh tch phn I =

(x

+ y 2 )dxdydz vi V

l min gii hn bi: x 2 + y 2 + z 2 4, y 0 v z 0 .

Chng 2. Tch phn bi

VD 10. Tnh tch phn I =

x 2 + y 2 + z 2dxdydz ,

trong V l min gii hn bi: x 2 + y 2 + z 2 z 0 .

Chng 2. Tch phn bi

3. NG DNG CA TCH PHN BI

3.1. Tnh th tch V ca vt th


Th tch V ca vt th c ng sinh song song vi Oz
v hnh chiu trn Oxy l D , hai y gii hn bi cc
mt z = f1(x , y ) z = f2 (x , y ) l:
V = f2 (x , y ) f1(x , y ) dxdy.
D

Th tch ca vt th l:
V () = dxdydz .

30

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

VD 1. Tnh th tch V ca vt th gii hn bi


phn hnh tr x 2 + y 2 = 1 v hai mt phng
x + y + z 5 = 0, z = 2 .
VD 2. Tnh th tch vt th V gii hn bi
phn hnh tr x 2 + y 2 2y = 0 nm trong

hnh cu x 2 + y 2 + z 2 = 4 ng vi z 0 .
VD 3. Tnh th tch V ca vt th gii hn bi cc mt:
x 2 + y 2 = 4 z , x 2 + y 2 2 v z = 0 .

Chng 2. Tch phn bi

VD 4. Tnh gi tr trung bnh ca f (x , y ) = x cos xy trong


hnh ch nht D : 0 x , 0 y 1.

VD 5. Tnh gi tr trung bnh ca f (x , y, z ) = xyz trong


hnh lp phng = [0; 2][0; 2][0; 2].

Chng 2. Tch phn bi

3.2. Gi tr trung bnh ca hm trn min ng


Gi tr trung bnh ca hm f (x , y ) trn min D 2
ng v b chn l:
f =

1
f (x , y )dxdy.
S (D )
D

Gi tr trung bnh ca hm f (x , y, z ) trn min 3


ng v b chn l:
1
f =
f (x , y, z )dxdydz .
V ()

Chng 2. Tch phn bi

3.3. Khi lng m ca vt th


Xt bn phng chim min D 2 (ng v b chn)
c khi lng ring (mt khi lng hay t khi) ti
im M (x , y ) D l hm (x , y ) lin tc trn D .
Khi , khi lng ca bn phng l:

m=

(x, y )dxdy.
D

Xt vt th chim min V 3 (ng v b chn) c


khi lng ring l hm (x , y, z ) lin tc trn V .
Khi , khi lng ca vt th l:
m = (x , y, z )dxdydz .
V

31

8/13/2013

Chng 2. Tch phn bi

VD 6. Tnh khi lng ca bn phng chim min D


gii hn bi x 2 + y 2 4 , x 0 v y 0 .
Bit t khi phng l hm (x , y ) = xy .

VD 7. Tnh khi lng ca vt th chim min V gii


hn bi cc mt:
z = x + y , x + y = 1 v 3 mt phng ta .
Bit khi lng ring l hm (x , y, z ) = x .

Chng 2. Tch phn bi

VD 8. Tm ta trng tm hnh phng D gii hn bi


x 0, y 0, x + y 1. Bit (x , y ) = 2x + y .
VD 9. Tm ta trng tm ca vt th ng cht V
gii hn bi z = 0, z = 2 x 2 y 2 v x 2 + y 2 = 1.

Chng 2. Tch phn bi

3.4. Trng tm ca vt th
Ta trng tm G ca bn phng D c khi lng
ring (x , y ) lin tc trn D l:
1
1
xG = x (x , y )dxdy, yG = y (x , y )dxdy.
m D
m D
Tng t, ta trng tm G ca vt th V l:
1
xG = x (x , y, z )dxdyz,
m V
1
yG = y (x , y, z )dxdyz,
m V
1
zG = z (x , y, z )dxdyz .
m V

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

1. Tch phn ng loi 1


2. Tch phn ng loi 2
3. Tch phn mt loi 1
4. Tch phn mt loi 2

1. TCH PHN NG LOI I

1.1. nh ngha
Gi s ng cong L trong mt phng Oxy c phng
trnh tham s x = x (t ), y = y(t ) vi t [a; b ] v f (x , y )
l hm s xc nh trn L .

Chia L thnh n cung khng dm ln nhau bi cc im


chia ng vi a = t0 < t1 < ... < tn = b .

32

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

Gi di cung th i l si .
Trn cung th i ly im
M i (x (ti ), y(ti )) ty .
Tng I n =

f (M i )si
i =1

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

K hiu l
L

O x t0

xt

i 1

Mi
xt

xt

x
n

f (Mi )si
max s 0
lim
i

c nh ngha tng t.

c gi l tng tch phn ng loi 1 ca hm s


f (x , y ) trn ng cong L .

Gii hn

Tch phn ng loi 1 ca hm s f (x , y, z ) trn ng


cong L trong khng gian, k hiu l f (x , y, z )ds ,

si

f (x , y )ds hay f (x, y )dl .

tn ti hu hn

i =1

c gi l tch phn ng loi 1 ca f (x , y ) trn L .

Nhn xt
Tch phn ng loi 1 c tt c cc tnh cht ca tch
phn xc nh.

Tch phn ng loi 1 khng ph thuc vo chiu ca


cung AB , ngha l: fds = fds.
AB

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

1.2. S tn ti tch phn ng loi 1


a) Khi nim ng cong trn
ng cong L c phng
trnh x = x (t ), y = y(t ) c
gi l trn nu cc o hm
x (t ), y (t ) tn ti v khng
ng thi bng 0.
Ni cch khc, ng cong L c gi l trn nu ti
mi im M L u v c tip tuyn vi L .

BA

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

1.3. PHNG PHP TNH


a) ng cong L c phng trnh tham s

Nu ng cong L trong mt phng c phng trnh


x = x (t ), y = y(t ), vi a t b th:
b

f (x , y )ds =

f (x (t ), y(t )) (xt )

+ (yt ) dt.
2

b) nh l
Nu ng cong L trn tng khc (hay tng on) v
hm s f lin tc trn L th tch phn fds tn ti.
L

33

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

Nu ng cong L trong khng gian c phng trnh


x = x (t ), y = y(t ), z = z (t ) vi a t b th:
b

f (x , y, z )ds =

f . (xt )

+ (yt ) + (zt ) dt.


2

Trong , f f (x (t ), y(t ), z (t )).

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 1. Tnh tch phn I =

xds .
L

Trong , L l cung trn c phng trnh tham s:

x = cos t , y = sin t , t .
6
3
VD 2. Tnh tch phn I = (x y )dl . Trong , L l
L

on thng ni im A(0; 2) v im B(2; 3).

VD 3. Tnh tch phn I = (1 2x 2 )2ydl . Trong , L


L

l on thng ni im A(1; 3) v im B(1; 7).

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

Ch
Phng trnh tham s ca ng thng AB l khng duy
nht, nhng kt qu tnh tch phn vn khng thay i.

Chng hn, trong VD 3, nu vit phng trnh tham s


ca AB l x = 1, y = 4t th:
3

I =

(16t ).

7
4

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 4. Tnh tch phn I = (2xy + z )ds . Trong , L l


L

ng xon c tr trn xoay c phng trnh tham s:


x = a cos t , y = a sin t , z = bt , 0 t 2 .

VD 5*. Tnh tch phn I =

yds

.
1 + 4x 2 4x 4
Trong , L l phn giao tuyn gia 2 mt:
z = 2 x 2 2y 2 , z = x 2
v nm trong gc phn 8 th nht ni t im A(0; 1; 0)
L

02 + 42 dt = 80 .

n im B(1; 0; 1).

34

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

b) ng cong L c phng trnh tng qut

Nu L c phng trnh y = y(x ) vi a x b th:


b

f (x, y)ds = f (x, y(x )).


L

Nu L c phng trnh y = vi a x b th:

f (x, y)ds = f (x (y ), y). (xy )

+ 1 dy.

f (x, y)ds = f (, y )dy.


L

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

(x + y )ds vi L l OAB
L

c cc nh O(0; 0), A(1; 0), B(1; 2).

VD 7. Tnh tch phn I =

f (x, )dx .

Nu L c phng trnh x = vi a y b th:

VD 6. Tnh tch phn I =

f (x , y )ds =

2x
C

C l cung

c bit

1 + (yx ) dx .

Nu L c phng trnh x = x (y ) vi a y b th:

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

81 9x 2
81 8x 2

ds . Trong ,

x2
+ y 2 = 1 nm trong gc phn t th ba.
9

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

c) ng cong L trong ta cc
Nu phng trnh ca ng cong L c cho trong ta
cc r = r () vi th ta xem l tham s.

Khi , phng trnh ca L l:

x = r ()cos , y = r ()sin , .
t f f (r ()cos , r ()sin ), ta c cng thc:

f (x , y )ds =

f.

( )

r 2 + r

d .

35

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 8. Tnh tch phn I =

x 2 + y 2 ds . Trong , L

l ng trn c phng trnh (C ) : x 2 + y 2 4y = 0 .

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

1.4. ng dng ca tch phn ng loi 1

a) Tnh di ca cung
di l ca cung L l l =

ds.
L

VD 9. Tnh di l ca cung

x = t 2 + 1
L :
, t 1; 3 .

y = ln t + t 2 + 1

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 10. Tnh di l ca cung


L : r = a(1 + cos ), [0; ].
VD 11. Tnh di cung trn (C ) : x 2 + y 2 2x = 0 ni
3
1
3
3

t im A ;
n B ;
v khng i qua O .
2
2 2
2

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

b) Tnh khi lng m v trng tm G ca cung


Nu cung L c hm mt khi lng ph thuc vo
im M L th khi lng ca cung l:
m = ds.
L

Trng tm G ca cung L ng vi = (x , y ) l:
1
1
xG = x (x , y )ds, yG = y (x , y )ds.
m L
m L
Trng tm G ca cung L ng vi = (x , y, z ) l:
1
1
1
xG = x ds, yG = y ds, zG = z ds.
m L
m L
m L

36

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 12. Cho mt dy thp c dng na ng trn trong


mpOyz vi phng trnh y 2 + z 2 = 1, z 0 .
Bit hm mt khi lng (x , y, z ) = 2z .
Tm khi lng v trng tm ca dy thp.

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

2. TCH PHN NG LOI II

2.1. Bi ton m u
Tnh cng sinh ra do lc F = F (M ) tc dng ln cht
im M (x , y ) di chuyn dc theo ng cong L .
Nu L l on thng AB th cng sinh ra l:

W = F .AB = F AB cos F , AB .
Nu L l cung AB th ta chia L thnh n cung nh bi
cc im chia A = A0 , A1 ,..., An = B . Trn mi cung

Ai 1Ai ta ly im M i (x i , yi ) ty .

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

Chiu F (M i ), Ai 1Ai ln lt ln trc Ox , Oy ta c:

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

F (M i ) = P (M i ).i + Q(M i ).j

2.2. nh ngha (tch phn ng theo ta )

v Ai 1Ai = xi .i + yi .j .

Cho hai hm s P (x , y ), Q(x , y ) xc nh trn ng

Khi , cng W sinh ra l:


n

W Wi =
i =1

F (M i )Ai1Ai
i =1
n

= P(M i )xi + Q(M i )yi .


i =1

Vy W =

cong L . Chia L nh bi ton m u.

Khi :
n

I n = P (M i )xi + Q(M i )yi

i =1

c gi l tng tch phn ng loi 2 ca hai hm s


P (x , y ), Q(x , y ) trn ng cong L .

P(M i )xi + Q(M i )yi .


A 0

lim
max Ai 1

i =1

37

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

lim

Gii hn

max Ai 1Ai 0

I n tn ti hu hn c gi l

tch phn ng loi 2 ca P (x , y ), Q(x , y ) trn L .


K hiu l:

P(x, y )dx + Q(x, y )dy.

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

Nhn xt
Tch phn ng loi 2 c tt c cc tnh cht nh tch
phn xc nh.

T nh ngha tng tch phn, ta c th vit:


P (x, y)dx + Q(x, y )dy = P(x, y )dx + Q(x, y )dy.
AB

AB

AB

nh ngha tng t trong khng gian Oxyz :

P(x, y, z )dx + Q(x, y, z )dy + R(x, y, z )dz.


L

Tch phn ng loi 2 ph thuc vo chiu ca L v

khi vit tch phn ta cn ghi r im u v cui:

P(x, y )dx + Q(x, y )dy = P(x, y )dx + Q(x, y )dy.


AB

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

nh l
Nu hai hm s P(x , y ), Q(x , y ) lin tc trong min m
cha ng cong L trn tng khc th tn ti tch phn
ng loi 2 ca P(x , y ), Q(x , y ) dc theo L .

Ch
Nu L l ng cong phng v kn ly theo chiu dng
(ngc chiu kim ng h) th ta dng k hiu:

P(x, y )dx + Q(x, y )dy.


L

khi thay i chiu th Ai 1Ai = x i , yi i du, do

BA

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

2.3. PHNG PHP TNH


a) ng cong L c phng trnh tham s
Xt ng cong L cha cung AB .
Nu L c phng trnh x = x (t ), y = y(t ) th:
tB

Pdx + Qdy = P (x (t ), y(t ))xt + Q(x (t ), y(t ))yt dt.

tA

AB

Nu L c phng trnh x = x (t ), y = y(t ), z = z (t ) th:

AB

tB

Pdx + Qdy + Rdz =

(P.xt + Q.yt + R.zt )dt.


tA

38

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

b) ng cong L c phng trnh tng qut


Xt ng cong L cha cung AB .

Nu L c phng trnh y = y(x ) th:


xB

Pdx + Qdy = P (x, y(x )) + Q(x , y(x )).yx dx .


xA

AB

Nu L c phng trnh x = x (y ) th:


yB

Pdx + Qdy = P(x (y ), y).xy + Q(x (y ), y ) dy.

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

c bit
Nu L c phng trnh y = th:
xB

P(x, y)dx + Q(x, y)dy = P(x, )dx .


xA

AB

Nu L c phng trnh x = th:


yB

P (x, y)dx + Q(x, y )dy = Q(, y )dy.


yA

AB

yA

AB

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

dx + xdy . Trong AB c

VD 1. Tnh tch phn I =

2xdx dy . Trong , L l

elip

b2

VD 3. Tnh tch phn I =

(x y )dx + (x + y )dy , vi
L

AB

phng trnh x = 2t 2 , y = 2 3t vi A(0; 2) v B(2; 5).

VD 2. Tnh tch phn I =

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

= 1 ly theo chiu dng.

L l ng ni im O(0; 0) vi im A(1; 1) trong cc


trng hp:
1) L l ng thng y = x ;
2) L l ng cong y = x 2 .
VD 4. Tnh tch phn I =

dx + 4xydy , vi

BA c

BA

phng trnh y = x v im A(1; 1), B(4; 2).

39

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 5. Tnh tch phn I =

dx ydy + dz .
L

Trong , L l ng cong trong Oxyz c phng trnh:


x = cos t , y = sin t , z = 2t
ni t im A(0; 1; ) n B(1; 0; 0).

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

2.4. Cng thc Green (lin h vi tch phn kp)


a) Xc nh chiu trn bin
ca min a lin
ng cong L c gi l
Jordan nu n khng t ct.

Cho min D l min a lin,


lin thng, b chn c bin
D Jordan kn trn tng
khc.
Chiu dng ca D l chiu
m khi di chuyn dc theo
bin ta thy min D nm v
pha bn tay tri.

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

b) Cng thc Green


Cho min D (xc nh nh mc a).

Qx Py dxdy.

1
2

xdy ydx hay S (D ) = 2 r

y2

VD 8. Tnh tch phn:


I = (x arctan x + y 2 )dx + (x + 2xy + y 2e y )dy .
C

H qu
Din tch ca min D c tnh theo cng thc:

S (D ) =

x2

1.
a 2 b2
VD 7. Tnh din tch hnh trn x 2 + y 2 2y 0 .

VD 6. Tnh din tch hnh elip

Nu P (x , y ), Q(x , y ) v cc o hm ring lin tc trn


min m cha D th:

P (x , y )dx + Q(x , y )dy =

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

()d .

Trong , C l ng trn x 2 + y 2 2y = 0 .
xdy ydx
VD 9. Tnh I =
trong cc trng hp:
2
2
L x +y
1) L l ng cong kn khng bao quanh gc ta O ;
2) L l ng cong kn bao quanh gc ta O .

40

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

2.5. iu kin tch phn ng khng ph thuc


vo ng ly tch phn
a) nh l
Gi s cc hm s P , Q v cc o hm ring cp mt
ca chng lin tc trong min m n lin D .

Khi , bn mnh sau tng ng:


1) Py = Qx , (x , y ) D .

2)

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

3) Tch phn

P(x, y )dx + Q(x, y )dy, AB D , ch ph


AB

thuc vo hai u mt A, B m khng ph thuc vo


ng ni gia A vi B .
4) Biu thc P(x , y )dx + Q(x , y )dy l vi phn ton phn
ca hm u(x , y ) no trong min D . Ngha l:
u(x , y ) : du(x , y ) = P (x , y )dx + Q(x , y )dy .

P(x, y )dx + Q(x , y )dy = 0 dc theo mi ng


L

cong kn L nm trong D .

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

b) H qu
Nu P(x , y )dx + Q(x , y )dy l vi phn ton phn ca hm
u(x , y ) no trong min m n lin D th:

P(x, y )dx + Q(x, y )dy = u(B ) u(A).

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 10. Tch phn ng no sau y khng ph thuc


vo cc ng trn tng khc ni hai im A, B ?
A. I =

(4xy

+ 2x )dx + (y 4 + 2y x )dy .

+ 2x 1)dx + (y 4 + 6x 2y 2 1)dy .

+ 2x )dx (y 4 + 2y x )dy .

+ 2x 1)dx (y 4 + 6x 2y 2 1)dy .

AB

B. I =

AB

(4xy
AB

C. I =

(4xy
AB

D. I =

(4xy
AB

41

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 11. Tnh I =

x y

x +y

x 2 + y 2 dx + x 2 + y 2 dy . Bit L l
L

ng trn tng khc ni im A(1; 1) v B(2; 2)


nm trong min D khng cha gc ta O .
VD 12. Cho bit hm s u(x , y ) = xe y ye x + 2x + 1 c
vi phn ton phn:
du = (e y ye x + 2)dx + (xe y e x )dy .

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

Ch
Gi s hai hm s P , Q tha nh l.
(x 2 ; y 2 )

Khi tnh tch phn I =

thng tnh theo ng gp khc song song vi cc trc


ta .
(3; 2)

(1; 0)

Hy tnh I =

(e ye + 2)dx + (xe e )dy ?

(1; 1)

(5; 12)

VD 13. Tnh tch phn I =

xdx + ydy

(3; 4)

x 2 + y2

ly im M i v lp tng tch phn I n = f (M i )Si .


lim

(x + y )2

theo

max d (Si )0

(x + 2y )dx + ydy

mt ng trn tng khc khng ct (d ) : x + y = 0 .

3. TCH PHN MT LOI I


3.1. nh ngha
Cho hm s f (x , y, z ) xc nh trn mt S . Chia mt S
mt cch ty thnh n phn khng dm ln nhau, din
tch mi phn l Si (i = 1, 2,..., n ). Trong mi Si ta

Nu gii hn I =

VD 14. Tnh tch phn I =

(1; 1)

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

Pdx + Qdy , ngi ta

(x1 ; y1 )

i =1

f (M i )Si

tn ti hu

i =1

hn, khng ph thuc vo cch chia S v cch chn


im M i th s thc I c gi l tch phn mt loi 1
ca hm f (x , y, z ) trn S .

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

K hiu l: I =

f (x, y, z )dS .
S

3.2. PHNG PHP TNH

a) Chiu S ln mpOxy
Nu S c phng trnh z = z(x , y ) v S c hnh chiu
trn mpOxy l D th:

I =

f (x, y, z (x, y ))

( )

1 + (z x ) + z y
2

dxdy.

42

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

b) Chiu S ln mpOxz
Nu S c phng trnh y = y(x , z ) v S c hnh chiu
trn mpOxz l D th:
I =

1 + (yx ) + (yz ) dxdz .


2

f (x, y(x, z ), z )

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 1. Tnh tch phn I =

(x

+ y 2 )dS .

Trong S l phn mt nn z 2 = x 2 + y 2 , 0 z 1 .
VD 2. Tnh tch phn I =

zdS , trong S l phn


S

c) Chiu S ln mpOyz
Nu S c phng trnh x = x (y, z ) v S c hnh chiu
trn mpOyz l D th:

mt cu x 2 + y 2 + z 2 = 4 vi x 0 , y 0 .

VD 3. Tnh tch phn I =

xyzdS .
S

I =

f (x (y, z ), y, z )

( ) + (xz )

1 + x y

dydz .

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

3.3. ng dng ca tch phn mt loi 1


Din tch mt S l

dS .
S

Khi lng ca mt S c hm mt (x , y, z ) l
m=

(x , y, z )dS .

Khi , ta trng tm G ca mt S l:
1
1
xG = x (x , y, z )dS , yG = y (x , y, z )dS ,
m S
m S
1
zG = z (x , y, z )dS .
m S

Trong S l 6 mt ca hnh hp ch nht:


0 x 1, 0 y 2 , 0 z 3 .

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

4. TCH PHN MT LOI II

4.1. Cc nh ngha
4.1.1. Mt nh hng
Cho mt S c bin l ng cong kn C .

n
M.

S
C

43

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

Di chuyn php vector ca S t im M S theo mt


ng cong ty (khng ct C ). Nu khi quay tr li
im M m php vector khng i chiu th S c gi
l mt hai pha; nu php vector i chiu th S c
gi l mt mt pha.

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

Nu trn mt hai pha S ta quy c mt pha l dng,


pha cn li l m th S c gi l mt nh hng.
Quy c pha dng l pha m nu ng trn th
php vector hng t chn ln u.
Khi mt S khng kn, ta gi pha trn l pha m php
vector lp vi tia Oz gc nhn, ngc li l pha di.

Khi mt S kn, ta gi pha trong v pha ngoi.


Hng dng ca bin C l hng ngc chiu kim
ng h khi nhn t ngn ca php vector.

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt


0;
2

n
M.
x

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

4.1.2. Mt trn
Mt S c gi l mt trn nu php vector xc nh
ti mi im M S (c th tr bin C ) bin i lin
tc khi M chy trn S .
Nu mt S c ghp bi hu hn mt trn (vi bin
gia cc mt l cc ng cong) th S c gi l
mt trn tng mnh.

n
C
S

44

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

4.1.3. Tch phn mt loi 2


Cho 3 hm s P (x , y, z ), Q (x , y, z ), R(x , y, z ) xc nh
trn mt nh hng trn tng mnh S .

Gi , , ln lt l gc hp bi php vector n v
n = (cos ; cos ; cos ) vi cc tia Ox , Oy, Oz .

Khi , tch phn mt loi mt:


I = (P cos + Q cos + R cos )dS
S

c gi l tch phn mt loi 2 ca P , Q, R trn mt S .


K hiu l:
I = Pdydz + Qdzdx + Rdxdy.

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

Ch
Nu i hng ca mt S th tch phn i du.
Nu mt S kn, hng ly tch phn ra pha ngoi S , th
tch phn c k hiu l:
I = Pdydz + Qdzdx + Rdxdy.
S

Nu mt S c phng trnh F (x , y, z ) = 0 th:


1
n=
(Fx; Fy; Fz).
2
(Fx) + (Fy)2 + (Fz)2

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 1. Tm php vector n v ca mt nn

z = x 2 + y 2 ti im M 1;

3; 2 .

Bit mt nn c nh hng pha di nhn theo


hng ca trc Oz .

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

4.2. Phng php tnh tch phn mt loi 2


4.2.1. a v tch phn mt loi 1

Nu mt S c php vector n v l n = (a; b; c) th:

Pdydz + Qdzdx + Rdxdy


S

(P.a + Q.b + R.c)dS .


S

VD 2. Tnh tch phn I =

dydz + dzdx + dxdy .


S

Trong , S l tam gic giao ca mt phng


x + y + z = 1 vi 3 mt phng ta (ly pha trn).

45

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

4.2.2. a v tch phn kp

Khi tnh tch phn I =

Pdydz + Qdzdx + Rdxdy ,


S

ngi ta thng tch ring thnh 3 tch phn:


I = Pdydz + Qdzdx + Rdxdy.
S

Nu mt S c hnh chiu n tr ln Oxz l min Dxz v


S c phng trnh y = y(x , z ) th:

Q(x , y, z )dzdx = Q(x, y(x, z ), z )dzdx .


S

Dxz

(du + khi S hng v pha ngn ca tia Oy ).

Nu mt S c hnh chiu n tr ln Oxy l min Dxy v


S c phng trnh z = z (x , y ) th:

R(x, y, z )dxdy = R(x , y, z (x, y ))dxdy.


S

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

Dxy

Nu mt S c hnh chiu n tr ln Oyz l min Dyz v


S c phng trnh x = x (y, z ) th:

P(x, y, z )dydz = P(x (y, z ), y, z )dydz.


S

Dyz

(du + khi S hng v pha ngn ca tia Ox ).

(du + hay ty thuc vo S pha trn hay di).

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 3. Tnh tch phn I =

zdxdy , vi S l pha ngoi


S

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

(P.a + Q.b + R.c)dS


S

ca mt cu x 2 + y 2 + z 2 = R 2 .

n = (a; b; c)

Pdydz + Qdzdx + Rdxdy


S

Oxy
Oxz
Oyz
x = x (y, z ) y = y(x , z ) z = z (x , y )

46

8/13/2013

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

4.3. Cng thc Gauss Ostrogradski


(mi lin h gia tch phn mt v bi ba)
Cho V l mt khi b chn vi bin S kn, trn tng
khc hng ra pha ngoi. Gi s P, Q, R l cc hm

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 4. Tnh I =

x dydz + y dzdx + z dxdy , vi S l


3

mt pha ngoi ca mt cu x 2 + y 2 + z 2 = R 2 .

c o hm ring lin tc trong min m cha V .

Khi :

Pdydz + Qdzdx + Rdxdy


S

(Px + Qy + Rz )dxdydz .
V

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

4.4. Cng thc Stokes


(mi lin h gia tch phn ng v mt loi 2)
Cho S l mt nh hng, trn tng khc c bin S
Jordan trn tng khc. Gi s P, Q, R l cc hm s
c o hm ring lin tc trong min m cha S .
Khi :
Pdx + Qdy + Rdz = Ry Qz dydz

Chng 3. Tch phn ng Tch phn mt

VD 5. Tnh tch phn

ydx + zdy + xdz . Trong C l


C

ng trn giao ca mt cu x 2 + y 2 + z 2 = R 2 v mt
phng x + y + z = 0 , hng tch phn trn C l hng
dng khi nhn t ngn ca tia Oz .

+ (Pz Rx )dzdx
S

+ Qx Py dxdy.
S

(Hng S l hng dng ph hp vi hng ca S ).

47

You might also like