UNIVERZITET U BEOGRADU

FILOZOFSKI FAKULTET

Olivera R. Ili

POLJOPRIVREDNA PROIZVODNJA
U RIMSKIM PROVINCIJAMA NA TLU
SRBIJE
od I do prve polovine V veka

doktorska disertacija

Beograd, 2012.
 UNIVERSITY OF BELGRADE
FACULTY OF PHILOSOPHY

Olivera R. Ili

AGRICULTURAL PRODUCTION OF
THE ROMAN PROVINCES IN THE
TERRITORY OF SERBIA
from the 1st to the first half of 5th century

Doctoral Dissertation

Belgrade, 2012
Mentor:
Dr Miroslav Vujovi, docent
Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet

Komisija:
Prof. dr Vesna Dimitrijevi, redovni profesor
Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet

Dr Miomir Kora, nauni savetnik

Arheoloki institut, Beograd

Dr Miroslav Vujovi, docent

Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet

Datum odbrane:

__________
 POLJOPRIVREDNA PROIZVODNJA U RIMSKIM PROVINCIJAMA NA
TLU SRBIJE OD I DO PRVE POLOVINE V VEKA

REZIME

Prouavanja u ovom radu su usmerena na istraivanja razliitih elemenata

koji se odnose na poljoprivrednu proizvodnju i njen razvoj, kao i promene u njenoj
strukturi koje su nastale uspostavljanjem rimske vlasti na teritoriji dananje Srbije u
periodu od I do poetka V veka.
Prema raspoloivim arheolokim podacima, ali i pisanim izvorima,
delimino su sagledani uslovi koji su odreivali okvire ekonomske aktivnosti
stanovnitva tokom rimskog perioda i u sklopu toga agrikulture kao fundamentalne
delatnosti. Naroita panja je posveena istraivanju tipino rimskih formi
poljoprivrednih imanja organizovanim kao vile rustike (villae rusticae) to
predstavlja vrlo kompleksan zadatak, budui da ukljuuje osetljive tipoloke i
hronoloke analize samih graevina kroz arhitektonske forme, koje ponegde
ukljuuju i postojanje itnica i drugih ekonomskih objekata u sklopu
poljoprivrednog imanja. Tokom istraivanja uzimani su u obzir i podaci koje
moemo dobiti iz prirodnog okruenja, kao to su: osobine reljefa, pedeoloki i
hidroloki faktori, klimatske karakteristike itd.
Cilj sprovedenog istraivanja bio je da se prui detaljnije tumaenje
arheoloke grae koje daje istorijski odgovor na pitanje celokupne poljoprivredne
aktivnosti u postavljenim geografskim okvirima sa pokuajem teritorijalne,
tipoloke i hronoloke diferencijacije. Centar panje usmeren je na izuavanje
forme i organizacije poljoprivrednih imanja, budui da su se zbog razliitih
socijalno-ekonomskih odnosa, ali i geografskih i klimatskih uslova nuno morale
razlikovati od onih u Italiji, ali i drugim provincijama Carstva.
Organizacione promene u nainu obrade i kultivisanja zemljita, uz primenu
novog tehniki savrenijeg orua od onog korienog u predrimskom periodu, novi
vidovi uzgoja domaih ivotinja, neminovno su uticali na ekonomsko-socijalno
raslojavanje stanovnitva i proces romanizacije koji je bio intenzivniji u
ravniarskim regionima, za razliku od brdsko-planisnkih oblasti gde se usled manje
pogodnih prirodnih uslova i izolovanosti prostora uglavnom zadrao tradicionalni
nain privreivanja.
Sagledavi sve prikupljene podatke o proizvodnim jedinicama u
poljoprivredi, sredstvima za proizvodnju, transport i distribuciji namirnica, flori i
fauni, opti je zakljuak da je stanovnitvo panonsko-balkanskog prostora bilo
preteno poljoprivredno u rimskom periodu.

KLJUNE REI: poljoprivredna proizvodnja, vici, villae rusticae, horrea,

snabdevanje i transport, poljoprivredno orue, provincije Gornja Mezija, Donja
Panonija, istona Dalmacija, rimski period.

Nauna oblast: arheologija

Ua nauna oblast: klasina arheologija

UDK broj:
AGRICULTURAL PRODUCTION OF THE ROMAN PROVINCES IN THE
TERRITORY OF SERBIA FROM THE 1ST TO THE FIRST HALF OF 5TH
CENTURY

RESUME

The studies in this paper is focused on the investigation of various elements

relating to agricultural production and its development, as well as changes in its
structure arising establishment of Roman rule in the territory of Serbia in the period
from the first to the beginning of the fifth century.
According to archaeological evidence, but also written sources, in part
conditions were perceived that were determined frames of economic activity of the
population during the Roman period and within that agriculture as a fundamental
activity. Special attention has been devoted to the study of typical Roman forms of
farms organized as villae rusticae which is a very complex task, since it involves
sensitive typological and chronological analysis of the buildings themselves through
architectural forms, that sometimes involve the existence of granaries and other
economic structures in the farm. During the study, it was taken into account data
that we get from the natural environment, such as: terrain features, pedological and
hydrological factors, climatic characteristics, etc.
The aim of the research was to provide a more detailed interpretation of
archaeological material that provides historical answer to the question of the entire
set of agricultural activities in geographical terms in attempt territorial,
chronological and typological differentiation. Center of attention is focused on the
study of form and organization of farms, as they are due to various socio-economic
relations, but also the geographic and climatic conditions must necessarily differ
from those in Italy, but also in other provinces of the Empire.
Organizational changes in release and cultivation of land, with the application
of a new technically superior tools than that used in the pre-Roman period, new
forms of livestock farming, inevitably affected the economic and social
stratification of the population and the process of romanization, which was the
strongest in the lowland regions, in contrast to highlands areas where due to less
favorable natural conditions and isolation of space generally kept the traditional
way of economic activity.
Analyzed all the data on the production units in agriculture, means of
production, transport and distribution of food, flora and fauna, the general
conclusion is that the population of the Pannonian-Balkan area was predominantly
agricultural in the Roman period.

KEYWORDS: agricultural production, vici, villae rusticae, horrea, supplying and

transport, agricultural implements, roman provinces of Moesia Superior, Pannonia
Inferior, eastern Dalmatia, Roman period.

Scientific field: archaeology

Narrow scientific field: classical archaeology

UDC number:
SADRAJ

I UVOD .........................................................................................................1
Predmet i cilj istraivanja....................................................................................................1
Metodoloki pristup.............................................................................................................3
Prostorni i vremenski okviri istraivanja.............................................................................3
Istorijat istraivanja..............................................................................................................4

II GEOGRAFSKI POLOAJ, GEOMORFOLOKE, PEDOLOKE,

HIDROLOKE I KLIMATSKE KARAKTERISTIKE I NJIHOV ZNAAJ
ZA POLJOPRIVREDU U RIMSKOM PERIODU.............................................10
Geografske regije i geomorfoloke karakteristike.............................................................10
Kratak osvrt na pedoloke i hidroloke karakteristike panonsko-balkanskog prostora.....21
Klima i klimatske varijacije u antikom periodu...............................................................25
Putevi i komunikacije........................................................................................................26

III ISTORIJSKI OKVIR...............................................................................30

IV POLJOPRIVREDNA PROIZVODNJA I EKONOMSKO-SOCIJANI

RAZVOJ U RIMSKOM PERIODU........................................................................41
Organizacija poljoprivredne proizvodnje u rimskom periodu...........................................41
Vlasniki odnosi nad zemljitem u rimskom periodu........................................................48

V ORGANIZACIJA SNABDEVANJA I TRANSPORTA

NAMIRNICA U RIMSKOM PERIODU......................................................59

VI RANA RIMSKA NASELJA VICI, PAGI....................................................71

VII RIMSKE VILE RUSTIKE (VILLAE RUSTICAE) .........................................74
Tipoloka podela vila rustika.............................................................................................79
Vlasnici rimskih vila rustika .............................................................................................80
Ekonomika vila rustika .....................................................................................................81

VIII EKONOMSKI OBJEKTI ZA SKLADITENJE ITARICA I

DRUGIH POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA..................................................83

RURALNA NASELJA KATALOG

IX RANA RIMSKA NASELJA VICI, PAGI....................................................87

X RIMSKE VILE RUSTIKE (VILLAE RUSTICAE).........91

XI ARHEOLOKI OSTACI OBJEKATA KAO MOGUE VILE

RUSTIKE......................................................................................................................114

XII ITNICE (HORREA)...........................................................................127

Javne itnice (horrea publica) ........................................................................................127
Vojne itnice (horrea militaris) ......................................................................................136
Sabirni centri za uvanje i distribuciju poljoprivrednih proizvoda ..........................140

XIII POLJOPRIVREDNO ZEMLJITE, ORGANIZACIJA

POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE, ORUA I OSTALI PREDMETI
KORIENI U PRERADI POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA.............143
Poljoprivredno zemljite i organizacija poljoprivredne proizvodnje...............................143
Poljoprivredno orue korieno za obradu zemljita i etvenim radovima.....................148
Poljoprivredno orue korieno u stoarstvu...................................................................158
Poljoprivredno orue razliite namene, koje nije identifikovano u rimskim provincijama
na tlu Srbije......................................................................................................................160
Predmeti korieni u preradi poljoprivrednih proizvoda.................................................160

XIV KRATAK PREGLED KERAMIKOG MATERIJALA KOJI JE

KORIEN ZA TRANSPORT I UVANJE PREHRAMBENIH
PROIZVODA...............................................................................................................164

XV ARHEOBOTANIKI I ARHEOZOOLOKI NALAZI SA ANTIKIH

LOKALITETA U SRBIJI............................................................................168
Arheobotaniki nalazi .....................................................................................................168
Arheozooloki nalazi ......................................................................................................174

XVI AGRARNI KULTOVI NA TERITORIJI RIMSKIH PROVINCIJA

NA TLU SRBIJE ......................................................................................................181

XVII ZAKLJUNA RAZMATRANJA..............................................................193

Skraenice........................................................................................................................206
Istorijski izvori.................................................................................................................207
Bibliografija.....................................................................................................................208
Spisak ilustrativnih priloga..............................................................................................223
Ilustrativni prilozi.............................................................................................................228
Biografija autora..............................................................................................................265
Izjava o autorstvu.............................................................................................................269
Izjava o istovetnosti tampane i elektronske verzije doktorskog rada ............................270
Izjava o korienju...........................................................................................................271
 I

UVOD

Predmet i cilj istraivanja

Prouavanje rimske poljoprivredne proizvodnje u razliitim aspektima
neopravdano je izostavljeno kao predmet posebnih studija u naoj arheologiji.
Iako se poslednjih decenija poklanja izvesna panja ovoj vanoj temi kroz razliite
vidove prouavnja poljoprivrednog orua i njegove sistematizacije i tipoloke
obrade, jo uvek ne postoji prava sinteza o celokupnom razvoju proljoprivredne
delatnosti na prostoru rimskih provincija na tlu Srbije. Iz tih razloga prouavanja u
ovom radu su usmerena na istraivanja razliitih elemenata koji se odnose na
poljoprivrednu proizvodnju i njen razvoj, kao i promene u njenoj strukturi koje su
nastale uspostavljanjem rimske vlasti. Poseban znaaj i sloenost ekonomskih
odnosa, a samim tim i poljoprivrede kao fundamentalne privredne delatnosti na tlu
balkanskog prostora (pored rudarstva), pokazuje se dolaskom rimskih legija i
foromiranjem novih vidova organizacije u koje se autohtono stanovnitvo
postepeno ukljuivalo. Proimanje razliitih uticaja ini temu veoma
kompleksnom, posebno ako se ima u vidu da mnogi od objekata, kako nepokretnih
tako i pokretnih, nisu posebno analizirani, kao i da im u naunim razmatranjima
do sada nije posveivana vea panja. Pored nalaza koji direktno ukazuju na
poljoprivrednu aktivnost, analize epigrafskih spomenika i svetilita posveenih
agrarnim boanstvima (Cerera, Liber i Libera, Silvan, Prijap) na posredan nain

1
ukazuju, ne samo na nivo razvoja poljoprivredne delatnosti, ve i na stepen
romanizacije autohtone populacije.
Kao glavni cilj postavljen ovim istraivanjima jeste pokuaj da se prui
detaljnije tumaenje arheoloke grae koje daje istorijski odgovor na pitanje
celokupne poljoprivredne aktivnosti u postavljenim geografskim okvirima sa
pokuajem teritorijalne, tipoloke i hronoloke diferencijacije. Centar panje
usmeren je na izuavanje forme i organizacije poljoprivrednih imanja, budui da
su se zbog razliitih socijalno-ekonomskih odnosa, ali i geografskih i klimatskih
uslova nuno morale razlikovati od onih u Italiji, ali i drugim provincijama
Carstva.
Naroita panja je usmerena na istraivanje tipino rimskih formi
poljoprivrednih imanja organizovanim kao vile rustike (villae rusticae) to
predstavlja vrlo kompleksan zadatak, budui da ukljuuje osetljive tipoloke i
hronoloke analize samih graevina kroz arhitektonske forme, koje ponegde
ukljuuju postojanje itnica u sklopu poljoprivrednog imanja i usmeravanje panje
na podatke koje moemo dobiti iz prirodnog okruenja, kao to su: pedeoloki
arheobotaniki, arheozooloki itd.
Pored toga, kao jo jedan od bitnih ciljeva ovog rada treba navesti i
neophodnost potpunijeg i detaljnijeg evidentiranja i analize pokretnih objekata
kroz kataloki prikaz poljoprivrednog orua i drugih predmeta vezanih za
proizvodnju, preradu, transport i uvanje poljoprivrednih proizvoda, kao i
epigrafskih i drugih spomenika posveenim argrarnim boanstvima. Detaljna
analiza svih navedenih elementa omoguava sagledavanje potpunije slike stanja
rimske poljoprivrede i u tom kontekstu i iri stepen drutvenog i tehnolokog
razvoja u rimskim provicijama na tlu Srbije.
Osnovni problem sa kojim smo se suoili prilikom istraivanja rimske
poljoprivredne proizvodnje u provincijama na teritoriji dananje Srbije,
predstavlja razliiti stepen istraenosti pojedinih arheolokih nalazita vezanih za
poljoprivrednu aktivnost. Tome treba dodati i nepovoljan odnos izmeu
rekognosciranih i istraivanih lokaliteta, pri emu je znatan broj lokaliteta
identifikovana samo na osnovu povrinskih nalaza. U izvesnom boju sluajeva
nalazi dospeli u muzejske depoe potiu sa nepoznatih lokaliteta, to takoe

2
oteava njihovu potpunu opredeljenost. U tom kontekstu javlja se i problem
terenske dokumentacije koja je esto manjkava i ne omoguava donoenje
pouzdanijih zakljuaka.

Metodoloki pristup

Metod prouavanja u ovom radu sadri razliite istorijsko komparativne

pristupe u zavisnosti od problema prouavanja i u cilju stvaranja sveoubuhvatnije
slike istraivane teme. On obuhvata kvantitativnu i kvalitativnu analizu dostupnog
arheolokog materijala, prema njegovom mestu u procesu poljoprivredne
proizvodnje, ali i transporta, trgovine i skladitenja, kao i porekla i vrsta uticaja
koji su dolazili do ovih prostora, (prvenstveno iz Italije, ali i oblasti istonog
Mediterana i Ponta) koji direktno ili indirektno ukazuju na novu ekonomsku
osnovu i novi tehnoloki razvoj koji je usledio uspostavljanjem rimske dominacije
na ovim prostorima.
Rezultate do kojih smo doli ovakvim pristupom trebalo je integrisati sa
sauvanim istorijskim izvorima koje nam pruaju antiki pisci, uz korienje
analogija iz drugih provincija Carstva u cilju stvaranja to realnije slike o znaaju,
organizaciji poljoprivredne proizvodnje, pravnim normama, odnosno vlasnikim
odnosima na zemljitu, kao i nainu korienja imanja u panonsko-balkanskom
podruju.
U tom smislu potencijalni doprinos ovog rada rada lei u prikazu jedne
nove, nedovoljno poznate slike ekonomskih, socijalnih, kultrunih, pa i religijskih
prilika u zadatim geografskim okvirima, u analizi arheoloke grae i to pre svega
one, delom zapostavljene u dosadanjim arheolokim istraivanjim, koja su esto
favorizovala monumentalne, umetniki vredneobjekte.

Prostorni i vremenski okviri istraivanja

Prostorni okvir istraivanja ogranien je na rimske provincije koje su bile

formirane na teritoriji dananje Srbije: jugoistoni deo provincije Panonije,
centralni deo Gornje Mezije i istoni deo Dalmacije. Ovaj prostor je u prolosti

3
bio povezan tokovima Dunava i Save sa srednjom Evropom i Italijom, a sa druge
strane sa istonim krajevima Balkanskog poluostrva sve do Crnog mora, dok je
dolinama Morave i Vardara bio u stalnom kontaktu sa mediteranskim prostorom.
Centralnobalkanske provincije su u procesu rimske ekspanzije ka istoku, sa
rimskim legijama na granici na Dunavu i auksilijarnim trupama dublje u
unutranjosti, predstavljale vaan faktor u obezbeivanju stabilizacije i mira u
regionu. Pored ouvanja politike stabilnosti, zadatak vojske bio je i ukljuivanje
centralno balkanskih provincija u privredni ivot Carstva putem izgradnje guste
mree puteva, formiranja gradskih naselja i vojnih utvrenja, organizacije carskih
domena, ali i rudnikih regiona. U ekonomski i socijalni ivot provincije
postepeno se ukljuivalo i autohtono stanovnitvo. Ovaj proces romanizacije koji
je zapoeo ve u I veku moe se objasniti razliitim faktorima, poevi od
specifinog geografskog poloaja i vanosti puteva kako suvozemnih, tako i
renih kojima se odvijala trgovina izmeu istonog i zapadanog dela Carstva, ali i
sistema vojnih utvrenja na Dunavu koji su predstavljali glavnu liniju odbrane od
varvarskih napada sa severa koji e se tokom vekova pojaavati i Gornju Meziju
uiniti strateki vanom provincijom za Carstvo. Administrativnim i vojnim
reformama preduzetim od strane Dioklecijana i Konstantina Velikog, dolazi do
formiranja rimskih pograninih trupa milites limitanei koje su predstavljale
teritorijalne jedinice stajae vojske pod komadom dux limitis-a, ija je osnovna
uloga bila kontrola i zatita pograninih delova Carstva.
Arheoloki materijal koji je razmatran u radu hronoloki obuhvata period od
dolaska Rimljana u I veku nove ere i poetaka romanizacije na prostoru itavog
Balkanskog poluostrva, pa sve do sredine V veka, kada je hunskom invazijom bio
razoren rimski limes na srednjem i donjem Dunavu, ali i veina gradova i
utvrenja dublje u unutranjosti poluostrva (441-443. g.). Ovaj dogaaj moemo
oznaiti kao kraj kasnoantike, odnosno kasno rimske epohe u ovom regionu i
bie potrebano itavo stolee da se ponovo uspostave veze sa novom prestonicom
na istoku i da se dunavski limes jo jedanput obnovi u vreme Justinijana I.

Istorijat istraivanja

4
 Prouavanje rimske poljoprivredne proizvodnje jo uvek je, moemo
slobodno rei, jedna od najzapostavljenijih grana klasine arheologije kod nas. I
dok u stranoj literaturi interesovanje za rimsku poljoprivredu u sklopu opteg
ekonomskog razvoja, poslednjih decenija zauzima sve vei znaaj uporedo sa
razvojem rimske provincijske arheologije, kod nas je ova tema jo uvek po strani,
tako da ni danas ne postoji prava sinteza u ovoj oblasti arheologije.
Kada govorimo o ekonomskoj istoriji Rima, moemo konstatovati da je
ova oblast takoe malo pruavana, kako u naoj, tako i u nauci uopte. Mau
najranijim kapitalnim delima u ovoj oblasti treba izdvojiti studiju M. Rostovtzeff-
a The Social and Economic history of the Roman Empire, Oxford 1926/1957.
Postoje jo nekoliko znaajnih radova o rimskom ekonomskom ivotu, meu
kojima treba izdvojiti A. H. M. Jones-a, koji je u svojoj istoriji kasno-rimskog
Carstva, znatnu panju posvetio ekonomskim pitanjima, The Later Roman Empire
(AD 284-602): a social, economic and administrative survey, Oxford, 1964/1973.
Od savremenih autora koji u svojim prouavanjima akcenat stavljaju na
drutveno-ekonomski razvoj Rimskog carstva, treba izdvojiti E. de Senu, koji u
nekolicini svojih radova obrauje ovu temu, pre svega u oblasti Italije: E. de Sena,
Seeing the trees and the forest. Toward a more refined understanding of socio
cultural systems in classical antiquity: the case of olive oil, Archaeologiae.
Research by Foreign Missions in Italy 1, 2003, 11-32; Regional economies in
Roman Italy: the upper Latina valley in Rome's global system, Journal of
Roman Studies, (in preparation).
Pitanjem rimskih vila rustika na teritoriji provincije Panonije bavila se E.
Thomas u svojoj monografiji, Rmische Villen in Pannonien, Beitrge zur
Pannonischen Siedlungsgeschichte, Budapest 1964. Iako napisana pre gotovo pola
veka, ovo delo i danas predstavlja nezaobilazno tivo za izuavanje rimskih vila na
iroj teritoriji centralne Evrope u kojoj su na sistematian nain obraeni brojni
primeri rimskih vila u provinciji Panoniji, prema geografskim regijama. Tipoloka
i hronoloka klasifikacija postavljena u ovoj studiji i danas je primenljiva u nauci.
Rimskim ekonomskim objektima bavio se G. Rickman u svojoj
monografiji: Roman Granaries and Store Buildings, Cambridge 1971, u kojoj je

5
razmatran problem strukture i organizacije rimskih horrea sa arheolokog i
istorijskog aspekta.
Studija T. Lewit, Agricultural Producton in the Roman Economy A. D.
200-400, BAR International Series 568, Oxford 1991, fokusirana je na
prouavanje rimskih poljoprivrednih imanja i ruralnih naselja u zapadnim
provicnijama Carstva (Britaniji, Galiji, paniji, Italiji). Pregledom arheoloke
grae, Lewit razmatra pitanje kasnorimske poljoprivrede, kao dominantne
ekonomske aktivnosti Rimskog carstva u III i IV veku, u kojoj su se, prema
njenim saznanjima, efekti ekonomske krize najmanje ispoljili.
Kada je u pitanju arheozoologija, veliki doprinos u istraivanju ireg
prostora rimske provincije Panonije dao je S. Bknyi svojim brojnim
monografijama i naunim lancima, znatno doprinosei boljem upoznavanju
celokupnog rimskog faunistikog materijala i u tom kontekstu i razvoju gajenja
domaih ivotinja na ovim prostorima. Meu njima izdvojili bismo monografije:
History of domestic mammals in central and eastern Europe, Budapest 1974, kao i
Animal husbandry and hunting in Tc-Gorsium. The vertebrate fauna of a Roman
town in Pannonia, Budapest 1984. U ovom radu autor je na velikom uzorku
faunistikog materijala (oko 50000 identifikovanih primeraka) pokazao irenje i
uticaj rimskog naina gajenja i pojavu novih rasa domaih ivotinja.
U naoj arheolokoj nauci, neto vee interesovanje za pitanje rimske
agrikulture nalazimo u arheolokim istraivanjima Vojvodine. U poslednje etiri
decenije publikovano je vie naunih i strunih radova koji su imali za temu
arheoloki materijal iz vikusa, pagusa, vila rustika. Pored arhitektonskih ostataka
stambenih i ekonomskih objekata, velika panja posveena je i obradi pokretnog
arheolokog materijala. U ovom periodu, najvei doprinos arheologiji u analizi
dostupnog materijala koji se odnosi na razliite vidove rimske agrikulture u
jugositonom delu provincije Panonije dale su Olga Brukner i Velika Dautova-
Ruevljan u svojim brojnim nunim radovima publikovanim u razliitim
zbornicima i naunim asopisima. Detaljan prikaz arhitekture i pokretnog
materijala sa lokaliteta Dumbovo na severnim padinama Fruke Gore dala je O.
Brukner u lanku: Vicus villa rustica
Cusum-a Bononia-e, VI-

6
VII, 1976, 19-43. Rezultate viegodinjih istraivanja na lokalitetu
Vranj kod Hrtkovaca V. Dautova-Ruevljan je prikazala u nekoliko navrata u
razliitm domaim asopisima: Vila rustica ,
41-42, 1999-2000, 15-28; -
2004. , 21, 2005,
239-249.
Preglednija slika o arheolokim nalazitima u Sremu dobijena je prilikom
zatitnih arheolokih istraivanja na trasi savremenog autoputa Beograd-id koja
su vrena u periodu od 1973. do 1987. godine. Rezultate ovih zatitnih
iskopavanja objavila je O. Brukner u lanku: ,
, 1995, 137-
174. Iako je odnos izmeu istraivanih i rekognosciranih lokaliteta nepovoljan,
ipak moemo da konstatujemo da su sva evidentirana nalazita u velikoj meri
promenila arheoloku kartu Srema.
Kada je u pitanju centralni deo Srbije, juno od Save i Dunava, rezultati
istraivanja materijalne kulture rimskih ruralnih naselja i drugih objekata
ekonomskog karaktera su neto skromniji. Rekognosciranjem, sluajnim nalazima,
registrovan je vei broj rimskih vila rustika, ali je samo mali broj sondano ili
sistematski ispitan. Do sada su najbolje istraene oblasti Mave i Podrinja, gde je
registrovano oko 160 vila rustika, meutim, samo nekoliko je arheoloki ispitano.
Rezltate ovih obimnih rekognosciranja prezentovao je naunoj javnosti jedan od
istraivaa M. Vasi: , 2,
1985, 124-141).
U oblasti Podrinja i zapadne Srbije istraivane su vile u Viesavi kod
Bajine Bate: . , . ,
, 15, 1986, 23-42, Bakionici kod Poege:
. , . ,
, 13, 1984, 5-22, nekoliko vila u okolini
aka: . , ,
, 800
1992, 1993, 9-17.

7
 U centralnoj i istonoj Srbiji registrovane su vile u Poskuricama kod
Kragujevca: . , ,
XV-XVI, 1966, 253-256, u Gamzigradu kod Zajeara pre
podizanja carske palate: . , The Roman Settlement on Gamzigrad prior
to the Imperial Palace Felix Romuliana, Starinar LXI, Beograd 2011, 171-190, u
Krivelju kod Bora: . ,
, XVI/1,
1996, 129-142. Vie podataka o vilama rustikama na teritoriji antikog Naisusa
imamo u knjizi P. Petrovia: , 1976.
Neto bolja situacija je jedino sa prouavanjem poljoprivrednog orua
zahvaljujui, pre svega radu I. Popovi, koja je studiozno i sitematino obradila
celokupno orue od gvoa, ukljuujui i poljoprivredne alatke na prostoru
srpskog Podunavlja i Pomoravlja: ,
1988.
Znaajno pitanje u irem kontekstu poljoprivrdene proizvodnje jeste
problem transporta i trgovine i snabdevanja proljoprivrednim proizvodima.
Pregledom amfora iz podunavskog dela Gornje Mezije, koji je uradila Lj. Bjelajac
uinjen je pokuaj rekonstrukcije importa prehrambenih proizvoda na tom delu
dunavskog limesa: Amfore gornjomezijskog Podunavlja, Beograd 1996.
Pitanjem snabdevanja i skladitenja poljoprivrednih proizvoda namenjenim
u prvom redu rimskoj vojsci stacioniranoj du dunavskog limesa najpodrobnije se
bavio P. Petrovi: ,
XXXI (1980), 1981, 53-63;
, XXXIII-XXXIV(1982-1983),
1984, 285-291.
Poslednjih godina veliki doprinos boljem upoznavanju rimske ratarske i
stoarske proizvodnje svakako su noviji rezultati arheobotanikih i arheozoolokih
istraivanja. U tom smislu vrlo su znaajni rezultati istraivanja sa nekolicine
lokaliteta u Srbiji koje su uradili: S. Bknyi, V. Dimitrijevi i S. Blai u analizi
faunistikog materijala (Dumbovo kod Beoina, lokaliteti na trasi autoputa kroz
Srem, Hrtkovci, Gamzigrad) i A. Medovi koji je obradio arheobotaniki materijal
sa antikih lokaliteta u Vojvodini i centralnoj Srbiji (Hrtkovci, Gamzigrad). Treba

8
rei da su arheobotanika i arheozoologija nune discipline koje su na alost u
naoj zemlji tek u zaetku. U tom smislu su istraivanja preduzeta od strane
pomenutih autora izuzetno vana za detaljnije sagledavanje razvoja
poljoprivrednih, odnosno ratarskih i stoarskih aktivnosti ove oblasti, ali i ire,
ukupnog privrednog razvoja koji je sa sobom donela romanizacija balkanskog
prostora.
Treba pomenuti i nepublikovanu doktorsku tezu J. ivanovi u kojoj je
obraena tema itarica u provinciji Gornjoj Meziji (J. ivanovi, Proizvodnja,
uvoz i distribucija itarica u rimskom periodu na tlu provincije Gornje Mezije).
Na kraju ove uvodne rei moemo rei da istraivanje materijalne kulture
vikusa, pagusa, vila rustika i drugih ekonomskih objekata u okviru poljoprivrednih
aktivnosti, snabdevanje i transport poljoprivrednim proizvodima, upoznavnje flore
i faune, stvara mogunost za bolje upoznavanje sveukupne poljoprivredne
delatnosti na teritoriji rimskih provincija na tlu Srbije. U tom smislu ovaj rad treba
shvatiti kao jedan od naina iitavanja postojee arheoloke grae, odnosno kao
jedan novi doprinos boljem upoznavanju i razumevanju rimskog ekonomskog
razvoja i poljoprivredne delatnosti kao fundamenta tog razvoja. Uzimajui u obzir
sve dosadanje rezultate istraivanja, smatramo da je pruavanje rimske
agrikulture na istraivanom podruju u zaetku i da tek u narednom periodu treba
da dobije svoj puni zamah. Nadamo se da e ovaj rad konstruktivnije doprineti tim
nastojanjima.

9
 II

GEOGRAFSKI POLOAJ, GEOMORFOLOKE, PEDOLOKE,

HIDROLOKE I KLIMATSKE KARATERISTIKE I NJIHOV
ZNAAJ ZA POLJOPRIVREDU
U RIMSKOM PERIODU

Geografske regije i geomorfoloke karakteristike

Oblast Panonije i centralni delovi Srbije, sastavni su delovi jednog ireg

geografskog prostora koji moemo oznaiti kao srednje i donje Podunavlje i
centralnobalkanski region.1 Ova oblast je vekovima u prolosti bila povezana
tokovima Dunava i Save sa srednjom Evropom i Italijom na zapadu i istonim
krajevima Balkana sve do Crnog mora, na istoku, dok je dolinama Morave, Niave
i Vardara bila u stalnom kontaktu sa mediteranskim svetom.

Severna regija

Glavnu prirodnu karakteristiku Vojvodine ine velike ravniarske reke

Dunav, Sava i Tisa. Na toku Dunava do Novog Sada javljaju se mnogobrojne ade i
sprudovi. Od ua Tise do ua Save Dunav slabo meandrira i nema ostrva ni
pliaka. Tek od ua Save, nizvodno na banatskoj obali ponovo se stvaraju ade,
sprudovi, rukavci i velika ostrva.2 Sve tri reke kao izrazito ravniarske imale su
veliki znaaj za naseljavanje ovog prostora od praistorijskih vremena, tokom

1
Prostorni okvir istraivanja u ovoj disertaciji obuhvata rimske provincije koje su bile formirane
na teritoriji dananje Vojvodine i centralne Srbije. To je teritorija nekadanjih provincija:
jugoistoni deo Donje Panonije, centralni deo Gornje Mezije, i istoni deo Dalmacije.
2
B. Milojevi, Panonski Dunav na teitoriji Jugoslavije, Zbornik za prirodne nauke 18, Beograd
1960, 6-9.

10
rimskog perioda, pa sve do danas.3 Kao posebna geografska celina na teritoriji
Vojvodine izdvaja se oblast Fruke Gore u Sremu i Vrake planine u Banatu koje
su imale graninu funkciju. Na njihovim obroncima zabeleeni su brojni tragovi
ivota iz rimskog perioda. Naroito je bio veliki znaaj Fruke gore koja je
predstavljala na izvestan nain prirodni bedem prema bakim ravnicama.

Oblast Srema
Teritorija Srema po povrini zauzima najmanji, ali posebno znaajan deo.
Severnu i istonu granicu prema Bakoj i Banatu ini reka Dunav, a na jugu je
ogranien rekom Savom. Geomorfoloki Srem ine: Fruka gora, frukogorska
lesna zaravan, beanijska kosa i sremska lesna terasa. Hidrografiju Srema osim
velikih reka Dunava i Save ine i reica Bosut i veliki broj frukogorskih potoka.4
Terenska istraivanja i rekognosciranja sprovedena poslednjih decenija na
teritroiji Srema,5 ukazuju na injenicu da je na ovoj teritoriji tokom antikog
perioda prvenstvena panja bila poklanjana zemljoradnji, to je i sasvim
razumljivo obzirom na prirodne karakteristike tla i povoljne hidroloke i klimatske
uslove.6 Osim toga, dobro izgraena mrea puteva je pospeivala robnu razmenu
sa ostalim delovima Carstva, jaajui istovremeno zanatsku proizvdnju u ovim
oblastima.7 O tome govori itav niz kasnoantikih poljoprivrednih imanja tipa vila
rustika registrovanim na itavoj teritoriji Srema.
Kao posebnu geografsku celinu u okviru teritorije Srema treba izdvojiti
Fruku goru (Alma Mons) kao svojevrsno zalee Dunavskog limesa, preko koga
su vodile saobraajne veze do najveeg urbanog centra na donjem toku Save
Sirmijuma. Izolovana od glavng puta, koji vodi du Save, premda u blizini, Fruka
gora je ostala po strani i od interesovanja antikih pisaca. Kao Alma mons pominje
se u III veku gde se navodi da je rimski imperator Prob uticao na razvoj
3
. , - u:
I, . . (.), 1939, 1-29.
4
B. Bukurov, Baka, Banat i Srem, Novi Sad 1978, 106.
5
O rezultatima arheolokih rekognosciranja i terenskih istraivanja na teritoriji Srema videti u
poglavlju o istorijatu istaivanja.
6
U daljem delu teksta bie vie rei o pedolokim, hridrografskim i klimatskim karakteristikama
geografskih regija o kojima raspravljamo u radu.
7
Neto opirnije o putnoj mrei u Sremu u antikom periodu cf. D. Popovi, Glavna antika
komunikacija u Sremu u svetlu arheolokih istraivanja, u: Putevi i komunikacije u antici,
Materijali XVII, Beograd 1980, 101-107; . , Sirmium Fossis i
Sirmium Bononia, XXXIX, 1989, 117-123.

11
poljoprivrede u ovoj oblasti, isuujui movare, odnosno navodnjavajui zemlju
gde je to potrebno, podstiui i saenje vinove loze na Frukoj Gori.8 Obzirom na
prirodne odlike, jasno je da je ova oblast snabdevala robom, pre svega
poljoprivrednim proizvodima Sirmijum, ali i rimska utvrenja na Dunavu.

Oblast Bake
Severno od Srema prostire se oblast Bake, omeena Dunavom na zapadu i
jugu, Tisom na istoku. U geomorfolokom pogledu Baku sainjavaju Titelski
breg, Teleka lesna zaravan, Subotika peara, kao i aluvijalne ravni Dunava i
Tise. One su u prolosti bile pune ada i rukavaca.9 Oblast Bake je u antiko
vreme bila stecite brojnih nomadskih plemena koja su ugroavala granicu
provincije Panonije. Ona nikada nije bila pod potpunom rimskom upravom i
Rimljani su je oznaavali kao Barbaricum.

Oblast Banata
Banat u geografskom smislu ini deo Panonske ravnice izmeu Tise na
zapadu, Dunava na jugu i sliva reka Moria, Tamia i erne na istoku. Srpski deo
Banata sainjavaju nekoliko geomorfolokih celina: Vrake planine,
junobanatska lesna zaravan, banatski pesak, banatska lesna terasa, istona
banatska depresija i aluvijalne ravni renih tokova.10 U prolosti teritoriju Banata
inile su uglavnom pustare, pesak i movarni ritovi. Na levoj obali Dunava prostor
izmeu Tise i Dunava bio je naseljen varvarskim plemenima, uglavnom
sarmatskog porekla.
Neto vie o prirodnim karakteristikama teritorije Banata saznajemo iz
kratkog opisa ua Tise u Dunav, koji nam je ostavio Amijan Marcelin: ...A kroz
ove zemlje probija se Tisa i krivudavim tokom uliva se u Dunav. Dok je sama, ona
tee slobodnije i lagano oplakuje duge i iroke prostore. Blizu ua suava ih u
tesnac i koritom Dunava brani stanovnike od upada Rimljana, a od varvarskih
upada titi ih preprekom koju predstavlja ona sama. Ovde je tle veinom vlano i

8
M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Dissertationes, Beograd 1968, 139, sa
nav. izvorima; A. Mcsy, Pannonia and Upper Moesia: a history of the middle Danube provinces
of the Roman Empire, London 1974, 272, 298-299, nap. 6-8.
9
. , op. cit.
10
B. Bukurov, op. cit., 68.

12
natopljeno, zbog reka koje nadolaze; movarno je i pokriveno vrbama, pa je stoga
neprohodno, osim onima koji dobro poznaju teren. Pored toga, u blizini ua Tise,
nalazi se ada oko koje tee monija od dveju reka i odvaja je od kopna.11

Centralnobalkanska regija

Oblast juno od reke Save i Dunava, ini deo prostora koji moemo
oznaiti kao centralnobalkanskom regijom. Geografski posmatrano Balkansko
poluostrvo zahvata krajnji jugoistok Evrope. U geomorfolokom pogledu u njemu
dominira planinsko podruje ispresecano renim tokovima. Ova oblast obiluje
kotlinama i plodnim upama, koje su zatvorene planinama i klisurama. Plodne
doline su uglavnom prostiru du renih tokova. Sve ove geomorfoloke osobine
reljefa, pedoloki sastav tla, hidroloke osobenosti, rudno i mineralno bogatstvo,
klimatske karakteristike, biljni i ivotinjski svet, svakako da su imali uticaja na
oblike privrednih aktivnosti, kao i na nain ivota stanovnitva.12 Teko je izneti u
ovom kratkom osvrtu sve razlike koje postoje u pojedinim delovima Balkanskog
poluostrva. One su uzrokovane, s jedne strane prirodnim uslovima, a s druge
stepenom razvoja pojednih oblasti i uticaja razliitih civilizacijskih faktora.

Oblast Mave i Podrinja

Teritorija Mave i Podrinja predstavlja geografsku celinu koju sa severa
ograniava reka Sava, sa istoka Kolubara, sa zapada i jugozapdada reka Drina,
tako da se ovakvim svojim poloajem izdvaja u zasebnu geografsku regiju. Reljef
je bitno uticao na razvoj ovog podruja delei ga na dve celine: plodna polja u
Mavi i Tamnavi i brdsko-planinski deo na jugu determiniui na taj nain i oblike
prozvodnje koji su se ovde razvijali.
U rimskom periodu granice triju provincija su se sueljavele upravo na
ovom prostoru: Donja Panonije, Dalmacije i Gornje Mezije. Prema najnovijim

11
. , , (A. Marcellini, Rerum gestarum libri qui supersunt), ( .
), 1998, 140, 4.
12
O geografskim karakteristikama Balkanskog poluostrva i uticaju ovih prirodnih faktora na oblike
privrednih delatnosti, cf. . , p I, ,
1922.

13
istaivanjima, jugoistona granica Panonije obuhvatala je ne samo Mavu, ve i
oblast do Kolubare i Tamnave.13 Mava je u rimsko doba kao i danas bila
intenzivan poljoprivredni region. Prema rezultatima arheolokih iskopavanja i
rekognosciranja u itavom posavsko tamnavskom regionu bile su podignute
brojne vile rustike, naroito u kasnoantikom periodu.14
Severni deo Balkanskog poluostrava se priblino poklapa sa teritorijom
nekadanje rimske provincije Gornje Mezije (Moesia Superior). Podruje u slivu
Velike Morave zajedno sa beogradskom mikroregijom, mikroregijom Branieva i
Stiga i zapadnom Srbijom predstavljaju peripanonsku regiju. Ona je razliita od
regije istone Srbije u kojima dominiraju zaravni i doline nad kojima se izdiu tzv.
ostrvske planine.15

Oblast Stiga i Branieva

Vano agrarno podruje Stiga i Branieva, kao delovi junog oboda
Panonskog basena, imaju umereno kontinentalnu klimu koja je pod uticajem
stepsko-kontinentalne klime Banata i subalpske klime karpatske Srbije. Osobenost
ovog prostora predstavljaju manje peare i les koji su nastali nanosima koje
donosi koava.16
U antikom periodu, ova oblast je imala jako dobru komunikaciju sa
Singidunumom sa jedne strane i Pomoravljem sa druge. Glavni grad provincije
Gornje Mezije bio je Viminacium koji se nalazio u plodnoj dolini na uu Mlave u
Dunav. Ager antikog grada Viminacijuma takoe se nalazio na plodnom tlu, to
je uslovilo intenzivnu naseljenost ovog podruja u antikom periodu. U prilog
tome govore i nedavana rekognosciranja trase antikog puta Viminacijum-
Lederata, koji sve do sada, osim to je predstavljen na Tabuli (Tabula
Peutingerina),17 nije bio tano arheoloki ubiciran. Prilikom rekognosciranja
teritorije od Viminacijuma do Rama, evidentirano je tridesetak lokaliteta koji su

13
S. Duani, Bassianae and its territory, Arch. Iug. VIII, 1967, 70; O novijim istraivanjima koja
se odnose na grancu izmeu provincija Panonije Sekunde i Prve Mezije neto vie podataka dala je
I. Popovi, Notes topographiques sur la region limitrophe entre la Pannonie Seconde et la Msie
Premire, Roman Limes on the Middle and Lower Danube, Belgrade 1996, 137-142.
14
. , , 2, 1985, 124-141.
15
J. . , , 1970, passim.
16
Ibid., 240-241.
17
M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Beograd 1968, 98, nap. 2.

14
uglavnom nalazita koncentriasna sa desne strane puta.18 Dolina Dunavca je bila
esto plavljena i time pretvarana u plodne oranice, stvarajui tako pogodne uslove
za ivot, to je uslovilo i gustu naseljenost ovog podruja. Blizina velikog centra
Viminacijuma, ali i dobre komunikacione veze sa ostalim gradskim centrima i
sistemom fortifikacija na dunavskom limesu omoguavale su kontinuiran tranzit
robe i sigurna trita. Nalazi sa teritorije Viminacijuma ukazuju na intenzivnu
trgovinu sa drugim delovima Carstva, prvenstveno sa Istokom. Najplodnije
povrine nalazile su se sa desne strane puta, tako da se postojanje veih poljskih
imanja, ali i rezidencijalnih objekata imunijih stanovnika Viminacijuma moe
oekivati upravo na ovom delu agera grada. Najverovatnije da je ovaj potez bio
mesto intenzivene ne samo poljoprivredne odnosno ratarske proizvodnje, ve i
stoartva, lova i ribolova.19 Osnivanje velikih imanja van grada vezano je za
period ekonomskog prosperiteta, u II i prvoj polovini III veka, kada je veina
stanovnika ire gradske teritorije ivela i radila na njima.20 Ova izuzetno povoljna
mikrocelina predstavljala je idealno mesto za poljoprivredna imanja tipa villa
rustica sa ekonomskim zgradama i manufakturnim radionicama potrebnim na
jednom takvom imanju, pa do luksuznih rezidencijalnih objekata, letnjikovaca i
luksuznih vila koje su bile u vlasnitvu viih socijalnih slojeva rimskog drutva.
Sudei po obimu viminacijumskog agera veina stanovnitva poticala je iz
ruralnog podruja, dok je grad predstavljao politiki, ekonomski i verski centar
ire gradske teritorije.

Oblast umadije
Centralna oblast provincije Gornja Mezija delimino se poklapa sa
teritorijom dananje umadije koja se sastoji od tzv. niske umadije na severu i
visoke umadije na jugu.21 Ovo podruje dopire na severu do Beograda, a juni
krajevi se granie sa Zapadnim Pomoravljem. umadijsko podruje ima umereno-
kontinentalnu klimu, sa vetrovima koji duvaju iz svih pravaca. Reke u ovoj regiji

18
. -, . , -,
2003-2004. , Viminacium 15, 2007, 123-165.
Rekonoscirana teritorija od Viminacijuma do Rama iznosila je 15 km u duini i 2km u irini. Od
istone kapije logora u Viminacijumu do Lederate, ostaci puta su delimino praeni in situ.
19
Ibid., 142.
20
Ibid., 142-143.
21
J. . , op.cit., 194-204.

15
su brojne, ali sa kratkim tokovima koji otiu u velike reke Kolubaru, Savu i Veliku
Moravu. Guste ume, po kojima je umadija dobila ime, pominju se jo u
antikim izvorima. Tako Prisk govori o gustim umama severno od Naisusa.22
Ove nekada bujne ume danas su znatno raskrene. Plodno, breuljkasto tlo
umadije pogodno je za bavljenjem ratarsko-voarskom proizvodnjom, ali i za
stoarsku proizvodnju. Ova oblast obiluje i rudnim bogatstvima (Avala, Kosmaj,
Rudnik) koje je bilo eksploatisano u vreme rimske uprave.
Na prostoru umadije konstatovani su brojni arheoloki lokaliteti iz
antikog perioda, ali nedostaju sistematska istraivanja koja bi pruila vie
podataka o veliini i znaaju nalazita koja su do sada registrovana. Osim rudnih
bogatstava, ova oblast geomorfolokim uslovima i pogodnom klimom pruala je
dobre uslove za razliite poljoprivredne aktivnosti.
Okolina antikog Singidunuma pruala je dobre mogunosti za bavljenje
polojoprivredom, tako da se gradsko stanovnitvo snabdevalo poljoprivrednim
proizvodima najverovatnije iz svoje okoline. O tome govori i nalazi
poljoprivrednog orua konstatovani na Beogradskoj tvravi.23 Zemljoradnja je
prema sauvanom oruu imala vano mesto u aktivnosti stanovnika Donjeg grada
dananje Beogradske tvrave. Statistike analize otkrivenog alata sa prostora
Donjeg grada pokazuju najveu zastupljenost poljoprivrednog alata (23,08%) i
alata za obradu drveta (30,77%) u slojevima od III do VII veka.24 Visok procenat
zastupljenosti poljoprivrednih alatki ukazuje na znaaj obrade zemlje koja je pored
rudarstva predstavljala primarnu privrednu aktivnost tokom perioda rimske
dominacije na teritoriji Centralnog Balkana. U prilog ovim materijalnim dokazima
idu i podaci iz pisanih izvora, iz neto mlaeg perioda, koji nam je ostavio
Teofilakt Simokata, prema kome je stanovnitvo Singidunuma tokom avarske
opsade 584. godine, bilo zauzeto radovima u polju, tako da su bedemi grada ostali
bez branilaca.25
Zahvaljujui pogodnim prirodnim uslovima, treba oekivati potvrde
poljoprivrednih aktivnosti i u rudnim oblastima Avale i Kosmaja. Podaci dobijeni

22
Priskos, Frg. 8, 291, 23-26 : I, .
, (.), 1955.
23
. , , 2007, 12-29.
24
Idem., op. cit., 108-109.
25
Theoph. Sym. Hist. I 3-4, 46-47 : I.

16
prilikom rekognosciranja terena ukazuju na postojanje vila ili drugih
poljoprivrednih objekata u ovoj oblasti.26 Tako na jugozapadnim padinama
Kosmaja, prema reci Turiji nailazi se na tragove poljoprivrednih objekata, ali
budui da nije bilo sistematskih istraivanja ne moe se nita blie rei o
eventualnom postojanju rimskog poljoprivrednog imanja, niti o funkciji otkrivenih
objekata u njegovom sklopu. Ovaj graevinski kompleks je slianog karaktera kao
ruralne naseobine evidentirane u selu Sokolova,27 Stepojevcu,28 Kolubarskom
Leskovcu.29

Oblast zapadnog Pomoravlja

Zapadno Pomoravlje je najjuniji kraj peripanonske Srbije. U pitanju je
dolinska regija sa planinama koje se pruaju po njenom obodu. Klima je i ovde
umereno-kontinentalna sa uticajima subalpske klime Starog Vlaha, to
prouzrokuje osetne mikroklimatske razlike.30 Glavna reka ovog podruja je
Zapadna Morava, sa pritokama Gruom i Ibrom. Naseljenost ovog prostora u
antikom periodu bila je velika o emu svedoe i brojni arheoloki nalazi iz ove
oblasti.31 Pored prirodnih bogatstava, tome je svakako doprinela i mogunost
dobre komunikacije dolinom Zapadne Morave. Pretpostavlja se da je ovaj put u
rimskom periodu iao levom obalom Zapadne Morave i da se kod dananjeg
ievca spajao sa glavnom balkanskom saobraajnicom.32 Dananje Kraljevo lei
na kljunoj poziciji u dolini, na mestu gde se Ibar uliva u Zapadnu Moravu i
svojom dolinom neposredno ulazi u oblast ibarskih argentarija, ije je upravno
sredite bilo u Municipium Dardanorum.33 Plodna dolina Zapadne Morave, sa

26
. -, A. , . ,
, 8, 1992, 135-143.
27
. , , , , (?), AP
23, Beograd 1982, 88-90.
28
. , , , , AP 23, Beograd 1982, 90-
93.
29
M. Ljubinkovi, Lj. Popovi, etenite, Kolubarski Leskovac, antika graevina i groblje iz
srednjeg veka, AP 6, Beograd 1964, 122-124.
30
J. . , op.cit., 217-220.
31
T. , , :
, - 2001, 223-237.
32
. , . ,
, 13, 1997, 135-146.
33
E. erkov, Municipium DD kod Soanice, (Dissertationes et monographie X), Pritina-Beograd
1970.

17
niim renim terasama koje reka esto plavi i viim, pogodnim za naseljavanje,
ukljuujui i padine planina, izuzetno je pogodna za organizovanje
poljoprivrednih imanja (villae rusticae). Ova vana komunikacija morala je biti
deo urbanizovanog dela provincije, na ta posebno ukazuje dugotrajno korienje
termalnih izvora u Vrnjakoj Banji (Aquae Orcinae).34
Intenzivna rekognosciranja antikih lokaliteta i komunikcija sprovedena su
od strane Narodnog muzeja u Kruevcu, na podruju Mojsinjskih i Poslonskih
planina.35 Ovakav geografski poloaj prostora logino je uslovio izgradnju
razvijene putne mree, dok su prirodne pogodnosti koje za ivot donosi plodno
Pomoravlje, bili razlog velike naseljenosti ove oblasti o emu svedoi brojnost
arheolokih nalazita. Prilikom rekognosciranja, nailazilo se na vee koliine
graevinskog uta to ukazuje na postojanje objekata od vrste konstrukcije du
rene terase, na platoima pogodnim za poljoprivrednu delatnost. Nesumnjivo da je
u pitanju oblast sa razvijenom poljoprivrednom proizvodnjom o emu govori
sauvani arheoloki materijal na osnovu kojeg se moe zakljuiti da su u pitanju
ostaci vila rustika kakve su konstatovane i u drugim regijama sa slinim prirodnim
karakteristikama u okviru provincije Gornja Mezija.

Oblast istone Srbije

Istoni deo dananje Srbije je planinsko kotlinska regija koju ini severni
karpatski i juni balkanski deo sa mnotvom kotlina i dolina iznad kojih se uzdiu
nie i srednje visoke planine.36 Ovaj predeo se prostire izmeu erdapske klisure
na severu, srpsko-bugarske granice na istoku i makedonske granice na jugu.
Klimatski ovo podneblje je veoma sloeno zbog uticaja umereno-kontinentalne,
stepsko-kontinentalne i kontinentalne klime sa velikim mikroklimatskim
razlikama, velikim razlikama u koliini padavina, njihovim nepovoljnim
rasporedom tokom godine, kao i jakim i otrim vetrovima.37 Istona Srbija spada u
delove nae zemlje sa najmanjom oblanou. Najmanja oblanost u Timokoj

34
T. , op. cit., 227.
35
. ,
, 14, 1997, 171-195; . ,
. ,
, 18, 2002, 137-158.
36
J. . , op.cit., 262-263.
37
Ibid., 260.

18
krajini je u avgustu, a najvea u novembru. Sve ovo su karakteristike
kontinentalne klime. Veliko umsko bogatstvo kojim je Timoka krajina nekada
obilovala poelo je naglo da se smanjuje po osloboenju od Turaka, 1833.
godine.38 Na poetku se smanjivala povrina pod umama, da bi kasnije
selektivnom seom pojedinih vrsta drvea bila izmenjena i struktura ostatka uma.
Ovaj proces je nesporno bio prisutan na itavoj teritoriji Srbije tokom XIX veka,
nakon oslobaanja od turske vlasti.39 U antikom periodu, rudarstvo je bilo jedno
od najvanijih privrednih aktivnosti ove regije, ali nema sumnje da je stoarstvo
takoe predstavljalo vanu delatnost imajui u vidu prirodne odlike ovog kraja
koju karakteriu bujni panjaci.
Arheoloka istraivanja i rekognosciranja u dolini Timoka pokazuju da je
ova oblast u antikom periodu bila naseljena, mahom uz rudnike i u blizini vojnih
utvrenja. Najstariji i najznaajniji tragovi prisustva Rimljana u ovoj oblasti
zabeleeni su u Ravni kod Knjaevca, Timacum Minus, logoru kohorte I Thracum
Syriaca, gde su poslednjih godina sprovedena kontinuirana sistematska arheoloka
iskopavanja.40 Sistematska arheoloka istraivanja sprovode se ve decenijama i u
okviru carskog kompleksa Felix Romuliana koja su pokazala da je u Gamzigradu
postojalo rimsko naselje u vremenu pre izgradnje Galerijeve palate.41 Ovo
poljoprivredno dobro sa delimino otkrivenom vilom rustikom datuje se u vreme
II-III veka.

Oblast jugozapdane Srbije

Jugozapadni, ibarsko-kopaoniki deo Srbije obuhvata dolinu Ibra nizvodno
od Kosovske Mitrovice i zapadne padine Kopaonika. Geomorfoloki dolina Ibra
lei u prelaznoj zoni izmeu istonih Dinarida i rodopske mase Junog
Pomoravlja. Kopaonik je jedan od najveih planinskih masiva Srbije, izmeu

38
I. Mihajlovi, umarstvo Timoke krajine od 1833. do 1979. godine, Zajear 1982.
39
J. , op. cit., passim.
40
P. Petrovi, Timacum Minus et la vale du Timok, Inscriptions de la Msie Suprieure, vol.
III/2, Beograd 1995, 19-59; . , : ,
. (.) 1997, 115-131.
41
. , , : , ,
, 45, 1983, 21-23; . ,
, : Felix Romuliana , . o (.),
2010, 33-42; Idem., The Roman Settlement on Gamzigrad prior to the Imperial Palace Felix
Romuliana, Starinar LXI, Beograd 2011, 171-190.

19
veih renih tokova Joanice, Ibra, Sitnice i Rasine. U dolini Ibra vlada umereno-
kontitnentalna klima, a na najviim vrhovima Kopaonika je subalpska planinska
klima.42 Danas podruje Kopaonika privredno karakteriu rudarstvo i planinsko
stoarstvo, a veruje se da je privredna aktivnost u antikom periodu imala slian
karakter, dok je u dolini Ibra bilo uslova i za razvoj ratarstva i voarstva, tako da
je ova oblast zbog povoljnijih klimatskih uslova bila intenzivnije naseljena.
U dolini Ibra, u blizini sela Soanice, severno od Kosovske Mitrovice,
razvio se jedan od znaajnih rudarskih centara Gornje Mezije, Municipium
Dardanorum, koji je bio aktivn u periodu od II do IV veka.43 Prostrana rudarska
oblast, bogata rudama olova, srebra i zlata nalazi se u okolini ovog naselja. Iako
osnivanje i razvoj naselja u ovom delu provincije najveim delom duguju
postojanju rudnih bogatstava, ova oblast je posedovala i poljoprivredna zemljita i
nema sumnje da su imanja tipa vile rustike bila podizana i u ovoj oblasti.44

Oblast jugoistone Srbije

Jugoistona oblast dananje Srbije, rodopska Srbija u geomorfolokom
smislu predstavlja planinsko-kotlinsku oblast. Najveim delom, to je region oko
sliva June Morave, pripada Rodopima sa starim gromadnim planinama i veim
kotlinama. Klimatske razlike na ovom podruju su velike, od umereno-
kontinetalne do subalpske klime sa velikim mikroklimatskim razlikama.45
Povoljan geografski poloaj veeg dela ove regije uslovili su da se
najznaajnije balkanske transverzalne saobraajnice susreu u ovoj oblasti. One su
bile od prvorazrednog znaaja za sva glavana istorijska i kulturna kretanja. Dolina
June Morave je privredno najrazvijeniji deo ove regije ija je nastanjenost bila
vea u odnosu na druga podruja. Najvei antiki grad ove oblasti bio je Naissus,
smeten na vanoj raskrsnici najvanijih balkanskih komunikacija koje su
povezivale podunavske gradove sa junim delovima Gornje Mezije, ali ire uzeto
zapadne delove Carstva sa Malom Azijom i oblast Podunavlja sa Jadranskim i
Jonskim morem. Poljoprivreda je zauzimala vano mesto kod stanovnika antikog

42
J. . , op.cit., 432-438.
43
E. erkov, op. cit.
44
Idem., Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd 1969.
45
J. . , op.cit., 298-304.

20
Naisusa. Prostrana i plodna nika kotlina, ispresecana dolinama June Morave i
Niave pruala je dobre uslove za razvoj raznih vidova poljoprivrednih aktivnosti.
O tome govore ostaci poljoprivrednih imanja u okolini grada na Viniku, Gorici.46
O znaaju ove oblasti govore i ostaci sauvane vile u predgrau Nia, Medijani,
koja nije imala samo rezidencijalni karakter, ve i vaan ekonomski znaaj za iru
oblast.47 Naseljavanje veterana u ovoj oblasti takoe je doprinelo razvoju
poljoprivrede. Zahvaljujui vanim putnim pravcima, ali i povoljnim geografskim
i klimatskim uslovima itava ova oblast je bogata antikim nasleem, ostacima
rimskih gradova i utvrenja: Hammeum (Prokuplje), Remesiana (B. Palanka),
Turres (Pirot) itd.

Kratak osvrt na pedoloke i hidroloke karakteristike

panonsko-balkanskog prostora

Oblast srednjeg, panonskog Podunavlja i centralne oblasti Balkanskog

poluostrva moemo oznaiti kao prostor vrlo pogodan za ivot ljudi, imajui u
vidu prirodne uslove i sve pogodnosti koje oni pruaju za aktivno bavljenje
razliitim privrednim delatnostima. Meu znaajnim prirodnim bogatstvima
panonsko-balkanskog prostora treba pomenuti zemljita pogodna za raznovrsnu
poljoprivrednu delatnost, bogatstvo u vodama, rudno bogatstvo, ume, raznovrstan
biljni i ivotinjski svet. Tome treba dodati razgranatu mreu puteva koji su
uglavnom pratili prirodne uslove za pravce pruanja koji su upuivali na razne
strane, inei da ovo podruje bude dobro povezana celina. Ova injenica je u
znatnoj meri doprinela da oblasti srednjeg (panonskog) i donjeg Podunavlja i
centralne oblasti Balkanskog poluostrva postanu sredine oblasti jednog ireg
prostora, sa znatnom naseljenou stanovnitva jo od praistorijskih vremena.

46
Vie o istoriji Nia i arheolokim nalazima iz grada i njegove okoline cf. . ,
, 1976.
47
. , , 1994; . ,
. , XLVII/1996, 1997, 295-300.

21
 Pedoloke karakteristike
O zemljitu moemo govoriti sa razliitih aspekata, imajui u vidu
prostranstvo i razmetaj zemljoradnikih i stoarskih povrina, kvalitet zemljita, i
ostale prirodne pogodnosti koje uslovljavaju vee ili manje iskoriavanje
poljoprivrednih povrina.48 Razliiti tipovi zemljita uslovljavaju plodnost i
produktivnost tla.
Najplodnijim zemljitem smatra se crnica, koja se nalazi u ravniarskim
podrujima Panonskog basena (srednjem Podunavlju, Potisju, Posavini). Ovim
zemljoradnikim podrujima, zbog slinosti klimatskih i hidrolokih uslova, treba
prikljuiti i oblast Pomoravlja, kao i onih oko donjih tokova desnih pritoka Save
(dolina Kolubare) i Stiku ravnicu (karta 1). Ovo su podruja sa kontinentalnom i
umereno-kontinentalnom klimom gde se pored crnice javljaju i drugi tipovi vrlo
plodnih zemljita (aluvijalna tla). Meutim, nalazei se u ravnicama preko kojih
su proticali veliki reni tokovi, ova plodna zemljita dosta su trpela tete od voda
koje su plavila ne samo zemljite, ve i zasejane kulture i naselja, naroito s
prolea i jeseni. Kopenjem kanala, naroito u niim jugoistonim delovima
Panonske nizije delimino je reavan ovaj veliki problem ravniarskih predela.
Upravo zbog ovakvih protivrenih delovanja prirodnih uslova, naselja i obradive
povrine povlaili su se ka lesnim terasama i zaravnima. Na mnogim delovima
Panonske nizije, posebno u aluvijanim ravnima du reka bilo je velikih povrina
pod livadama i panjacima, dok su padine ostrvskih planina (Fruka gora, Vrake
planine) bile idealne za podizanje vinograda.49
Kao to smo ve pomenuli, aluvijalna zemljita se javljaju du renih
tokova i ulaze u kategoriju plodnih zemljita. Najiri pojas prostiranja ovog tipa
zemljita je oko veih ravniarskih reka: Dunava, Save, Tise, Morave itd. Ova
zemljita se sastoje od renih nanosa, mulja, peska, ljunka, nataloenih za vreme
poplava.

48
Sadraj ovog poglavlja oslanja se na sledee publikacije iz oblasti pedologije, tako da ona nee
biti citirana u daljem delu teksta: A. Bensa, et al., Pedologija, Zagreb 2011; M. iri,
Pedologija, Sarajevo 1991.
49
O poecima uzgajanja vinove loze na Frukoj gori bie vie rei u poglavlju o privrednim
aktivnostima.

22
 Smonica je naziv za zemljite crne boje, iji proizvodni potencijal moe
biti veliki. Meutim, u sunim periodima usevi na smonicama pate od nedostatka
vode, dok su s druge strane, dugi, vlani periodi nepovoljni zbog stvaranja
anaerobnih uslova i mogunosti pojaane erozije. Usled visokog sadraja gline,
smonice su u vlanom stanju lepljive, a u suvom periodu predstavljaju tvrdu,
ispucalu masu. Za zemljoradnju, smonica predstavlja vrstu zmljita koja je
obradiva u kratkom vremenskom intervalu. Smonice su rasprostranjene u niim
delovima umadije, u dolinama Timoka, June Morave, Toplice, Niave, Zapadne
Morave.
Gajnjaa se smatra glinovitim zemljitem. Ovaj tip zemljita ima
crvenkastu boju ukoliko sadri vei procenat gvoa ili mrku, ukoliko ima vie
humusa. Gajnjae su manje plodne od smonica, ali su pogodne za poljoprivrednu
proizvodnju naroito za ratarske kulture penicu, ali i sve druge vrste itarica.
Najvie ih ima u pobru i u niim planinskim predelima, kao i u kotlinama u slivu
Velike i June Morave.
Podzolasto zemljite su zemljita kojih ima u predelima sa veom
koliinom padavina, pa je ispiranje humusnih materija iz njih vee. Zato imaju
pepeljastu boju i manje su plodna od crnica. Prirodna vegetacija na podzolima
obino su ume. Podzolasta zemljita su zastupljena u velikom delu Balkanskog
poluostrva.
Crvenica (terra rosa) je tip zemljita koji je mestimino rasprostranjen u
Srbiji: Starovlako-raka visija, umadija (Topola, Stragari), istona Srbija. Ovaj
tip zemljita sadri dosta oksida gvoa koji mu daje crvenu boju. Crvenica je
glinovito-peskovito zemljite, pogodno za gajenje vinove loze, duvana, voa itd. U
viim vlanijim krajevima, crvenica prelazi u podzole i gajnjae.
Imajui u vidu razliite tipove zemljita na teritoriji panonsko-balkanskog
prostora, moemo rei da je ova regija u veem ili manjem obimu bila pogodna za
zemljoradnju, u prvom redu ratarsku proizvodnju, zavisno od karakteristika samog
zemljita, ali i tehnologije obrade. U brdsko-planinskim podrujima centralnog
Balkana poljoprivreda je imala znaaj za stanovnitvo. Istina, tu je zemljoradnja u
uslovima hladnije i vlanije klime i loijeg sastava zemljita, imala slabije
mogunosti nego u Panoniji ili Pomoravlju. Obradive povrine nalazile su se

23
uglavnom u veim dolinama planinskih reka, ili u kotlinama. Meutim, ova
brdsko-planinska podruja, obrasla planinskim travama, prizemnim planinskim
plodovima, bila su izuzetno pogodna za razvoj stoarstva. Stoarski proizvodi
(koa, sir, vuna) nisu sluili samo u domaoj radinosti, ve su bili i predmet
trgovine.

Hidroloke karakteristike
Veliko prirodno bogatsvo panonsko-balkanskog prostora inile su njegove
vode: reke, jezera, lekovite termo-minaeralne vode, izvori pijae vode.
Reke su oduvek imale znaajnu ulogu u ukupnom ivotu ljudi. Bogate
kvalitetnim vrstama riba, one su omoguavale priobalnom stanovnitvu bavljenje
ribolovom. Posebene pogodnosti, pri tome, pruale su u Panonskoj niziji brojne,
bare, ritovi, kanali, rukavci gde je riba polagala ikru i razmnoavala se. Isto tako,
korito Dunava u erdapskoj klisuri sluilo je u iste svrhe reno-morskoj ribi,
(moruni). Ne manji znaaj za ribolov imale su i planinske reke u sredinim
podrujima Balkanskog poluostrava.
Znaajne pogodnosti ovog prostora bile su i u tome to su mnoge reke bile
plovne ili celim svojim tokom, ili jednim delom pri uu. Mrea plovnih reka
nalazila se uglavnom u Panonskoj niziji (Dunav, Sava, Drava, Tisa), Morava i
donji tokovi jednog broja njihovih pritoka. Meu plovnim rekama Dunav je imao
posebni znaaj tokom rimskog perioda, pa su se preduzimali obimni radovi da se
olaka plovidba.50 Svim ovim plovnim rekama tekao je i promet dobara
poljoprivrednih, rudarskih, graevinskih itd. Dunav kao vrlo vana reka kojom je
iao rimski limes korien je i za plovidbu vojne rene flotile, koja je nadgledala i
titila granicu.
Pored reka, centralni delovi Balkanskog poluostrva bogati su i manjim
jezerima, meutim, ona su retko koriena zbog svoje izolovanosti, udaljenosti od
glavnih komunikacija i slabe naseljenosti podruja u kojima su se nalazila.
Bogatstvo u termo-mineralnim vodama i izvorima pijae vode
karakteristini su posebno za centralno-balkanski prostor, moemo slobodno rei

50
O plovidbi transportu Dunavom bie vie rei u poglavlju o sanabdevanju i transportu.

24
kao retko gde u Evropi. Njih ima najvie po tektonskim rasedima du oboda
Panonskog basena, du raseda u sredinom delu poluostrva. Mnogi takvi termo-
mineralni izvori pretvarani su u banje, mesta posebno ureena za korienje voda
u zdravstvene svrhe. Poznato je da su Rimljani imali svoje leilite i oporavilite
Aquae Orcinae na mestu dananje Vrnjake Banje, u periodu od II do IV veka.
Mnogi izvori pijae vode, izgraenim akveduktima dovodili su vodu do naselja.

Klima i klimatske varijacije u antikom periodu

Poetkom prvog milenijuma klimatski uslovi u Evropi nisu bili isti kao
danas. Klimatski optimum rimskog perioda dostignut je u I veku nove ere. Srednja
godinja temperature u Evropi bila je via od dananje za 1-1,5C. Tada su Alpi
bili zeleni, granica gleera nalazila se najmanje 300 m vie nego danas.51
Meutim, od 300. godine, klima u srednjoj i junoj Evropi se menja, postaje
hladnija i suvlja.52 U Alpima gleeri se obnavljaju, a granica ume se sputa. Ve
270. godine opaa se zahlaenje i sve suvlja klima u Italiji, Arabiji i srednjoj
Aziji. Izmeu 300. i 400. godine, periodi sa suama uslovili su prekid trgovine na
tzv. Putu svile. Istovremeni upadi Huna u Evropu, za koje se vezuje i poetak
Seobe naroda, mogue je da su inicirani klimatskim promenama, odnosno
sasuenim panjacima u centralnoj Aziji. Ovaj period, poznat kao pesimum Seobe
naroda i traje do VI veka. Nakon toga temperature su ponovo u porastu sve do
srednjovekovnog optimuma (1000-1300. godine) kada temperature doseu nivo
rimskog optimuma (sl. 1).
Kako je period za koji se raspolae meteorolkim podacima kratak, treba
razmotriti istorijske podatke o pomeranju biljnih vrsta. Praenjem istorije rastinja
moe se proveriti da li je bilo promena klime i kada. Kao dokaz tome govore
podaci da su se jo u ranom srednjem veku stanovnici Grenlada bavili stoarstvom

51
Ch. Schlchter, U. Jrin, Alpen ohne Gletscher? Holz und Torffunde als Klimaindikatoren. Die
Alpen 6, 2004, 3447.
52
W. D. Blmel, Klimafluktuationen Determinanten fr die Kultur und siedlungsgeschichte,
Nova Acta Leopoldina NF 94, 2006, 1336.

25
i zemljoradnjom, a zahlaenje je zapoelo negde od XIII veka.53 Meutim, ova
promena srednje godinje temperature na Zemlji nije praena ravnomernom
promenom u svim delovima planete. Pri globalnim varijacijama klime, promene
su vee u predelima bliim polovima. Svaka vea promena klime u predelima sa
veom geografskom irinom praena je pomeranjem granice biljnih vrsta i
povlaenjem ivotinja iz tih predela u podruja sa toplijom klimom ili obratno.
Na osnovu paleobotanikih istraivanja, klima u Sredozemlju bila je
stabilna poslednjih nekoliko hiljada godina. Naime, juna granica gajenja vinove
loze i severna granica gajenja maslina nisu se promenile od biblijskih vremena.
Prema naunim saznanjima, severna granica gajenja maslina u Italiji i danas je na
istom mestu gde je bila u vreme antikog perioda.54
Iz podataka o globalnim varijacijama klime, o promenama klime oko
Grenlanda i njene stabilsnoti u Sredozemlju, ne moe nita da se zakljui o
varijacijam klime u Srbiji. Vinova loza i kesten su obeleja toplih predela. Hrast
uspeva u hladnijim predelima, moe da izdri vrlo niske temperature, ali tada ne
daje bogat rod. Prema istorijskim podacima hrastovih uma bilo je na Balkanu i
pre dolaska Rimljana. Prisk govori o gustim umama severno od Nia.55 Plodovi
uma nisu sluili samo za ishranu domaih ivotinja ve i ljudi. Plinije je zapisao
da je ir najslai kada se ispee u pepelu.56 Imajui u vidu prisustvo ovih kultura i
danas, moemo da zakljuimo da se klima u Srbiji nije mnogo promenila u
poslednjih dve hiljade godina.

Putevi i komunikacije
Na strateki znaaj panonsko-balkanskog prostora ukazuje raspored
najvanijih putnih pravaca koji su presecali Balkansko poluostrvo tokom antikog
perioda. Za ovaj geografski prostor karakteristino je da ima mreu putnih pravaca
prilagoenih konfiguraciji tla. Sve vanije komunikacije ile su dolinama veih

53
. , , , 1998, 166.
54
Ibid., 165.
55
Priskos, Frg. 8, 291, 23-26 : .
56
. , op. cit., 170.

26
reka. Prvi od njih iao je dolinama Velike i June Morave i Vardara, sredinjim
podrujem Balkanskog poluostrava, povezujui razliite geografske celine. Pod
imenom Via militaris, on je polazio od krajnjih junih podruja Panonije, odnosno
od ua Save u Dunav, gde se nalazilo rimski kastrum i naselje Singidunum, a
zavravao je do Solunskog zaliva, do grada Thessalonica, povezujui se sa
najvanijom saobraajnicom iz rimskog perioda Via Egnatia, rimskim
magistralnim putem podignutim u II veku koji je polazio od luke Dra
(Dyrrachium) u dananjoj Albaniji, preko Makedonije do Solunskog zaliva, a
zatim severnom obalom Egejskog mora sve do Konstanitnopolja.
Moravsko-vardarski put koji je iao gotovo sredinom poluostrva, izmeu
ogranaka Balkana i Rodopa, s istone i Dinarskih i arsko-pindskih planina, sa
zapadne strane, koristei prirodne pogodnosti za svoje pruanje, granao se u svim
pravcima. Tako su se u panonskom predelu na ovaj Moravsko-vardarski put
nadovezivali svi oni putevi koji su ili du Dunava, jo iz gornjeg Podunavlja, pa
preko Panonske nizije do Singidunum-a. Na taj nain putevi Panonske nizije i
Podunavlja bili su povezani sa Moravsko-vardarskim putem naglaavajui njegov
znaaj.
Neto manja je bila razgranatost puteva uslovljena nepovoljnim
geografskim faktorima, u onom delu Balkanskog poluostrva istono od Moravsko-
vardarskog puta koji se od Naissus-a odvajao od Via militaris, i dolinom Niave i
Marice vodio prema Konstantinopolju i Maloj Aziji.
Sa istone strane Moravsko-Vardarskog puta, od Viminacium-a odvajao se
erdapski put koji od Pontes-a kod dananjeg Kladova prelazio Dunav preko
velikog mosta i vodio za vlako-pontijske i karpatske predele.
Cela ova mrea komunikacija kroz Panoniju i Balkansko poluostrvo
pokazuje kako su podruja srednjeg Podunavlja i Pomoravlja inila jednu dobro
povezanu celinu. Ova injenica je u znatnoj meri doprinela da ovo podruje
postane sredina oblast, sa znatnom naseljenou stanovnitva.
Ovaj prostor jo vie dobija na znaaju imajui u vidu plovne tokove koji
su se formirali Dunavom, kao glavnim plovnom rekom, a onda i njegovim
pritokama: Savom, Tisom, Velikom Moravom, kojima su plovili rimski brodovi
obavljajui tranzit razliite robe i ljudi. Rekama su, naroito Dunavom, krstarili

27
brodovi sa vojnim posadama iji je zadatak bio da tite dunavski limes od
eventualnih napada.

***
Na kraju moemo da zakljuimo da prirodni i klimatski uslovi teritorije
dananje Srbije pogoduju razvoju poljoprivredne proizvodnje kako danas, tako i u
rimskom periodu. Ravniarski regioni u kojima se poljoprivredna delatnost mogla
obavljati na velikim, pravilno parcelisanim imanjima karakteristina su jedino za
prostor Panonije i doline vei renih tokova, poput oblasti Viminacijuma, doline
Velike Morave, oblasti oko Naisusa. Na alost, zbog nedovoljne arheoloke
istraenosti, jo uvek nemamo pravu sliku o znaaju i obimu poljoprivredne
delatnosti ovih podruja u rimskom periodu.
Treba istai da su se uz sve pozitivne strane naznaenih prirodnih uslova
ovog prostora, katkad ispoljavale i neke negativne posledice, koje su ljudi
vekovima savlaivali i ta borba u savlaivanju prirodnih protivrenosti moemo
rei traje jo i danas. Tako, na primer, u nekim oblastima reljef je bio faktor
izolacije i prepreka povezivanja razliitih zajednica sa svim posledicama po
ekonomski, socijalni, politiki ili kulturni ivot stanovnitava, pa je trebalo graditi
puteve preko takvih reljefnih prepreka u cilju povezivanja razliitih prirodnih i
drutveno-ekonomskih celina. Ali, i pored toga, prirodna sredina ove oblasti, u
osnovi je vrlo pogodna za ivot ljudi i za njihovu mnogostruku i raznoliku
privrednu i drugu aktivnost. Pored povoljnih geofizikih pogodnosti, na ukupan
ondanji ivot stanovnitva uticala su i prirodna bogatstva, nova organizacija
poljoprivredne proizvodnje koje su Rimljani doneli uspostavljajui svoju upravu
na ovom podruju, kao i drugi drutveno-ekonomski uslovi.
Ovakvim svojim poloajem na Balkanu, na raskru vanih puteva,
podruje dananje centalne Srbije i Vojvodine rano je poelo da prima kulturne
uticaje poev od praistorijskog perioda, preko Grke i Rima, sve do vizantijske i
slovenske dominacije. Osim toga, ova oblast je u izvesnim periodima pruala
uslove za razvoj sopstvene kulture, dok je s druge strane ostajala periferno
podruje kulturnih centara formiranih uglavnom na Mediteranu. Meutim, pored

28
svih ovih razliitih kulturnih strujanja, zbog svog izuzetnog geopolitikog znaaja
ova oblast je bila izloena i svim posledicama koje poistiu iz ovakvog ploaja,
koje se ogledaju u prodorima raznih osvajaa i estim migracijama.

29
 III

ISTORIJSKI OKVIR

Teritorija Vojvodine

Prvi dodiri Rimljana sa donjim tokom reke Save padaju u vreme

Oktavijanovog pohoda na Ilirik 35-33. godine stare ere koji je iao sve do
Siscije.57 U I veku stare ere, neposredno pre dolaska Rimljana, ovaj prostor je
nastanjivalo vie ilirskih i panonskih plemena: Breuci, Amantini, Skordisci,
Kolapijani, Oserijati, Kornakati, dok su na levoj obali Dunava izmeu Tise i
Dunava bila naseljena varvarska plemena, veinom sarmatskog porekla.58 Nakon
dolaska Rimljana, na prostoru dananjeg Srema ivele su dve velike zajednice ija
se teritorija delimino poklapala sa podrujem ranijih plemenskih saveza. Plinije
Stariji pominje: civitas Sirmiensium et Amantinorum, koja je organizovana
poetkom I veka nove ere i koja je verovatno obuhvatala vei deo dananjeg
Srema (Plin. Nat. hist. III, 148).59 Romanizacija ovih oblasti odvijala se veoma
brzo, o emu svedoi i podatak da je zajednica Sirmijensa i Amantina ve 79.
godine (po nekim pretpostavkama 89. godine) dobio status kolonije, colonia

57
Podaci kod antikih pisaca Diona Kasija (XLIX 36) i Apijana (III. 28, 29), indirektno ukazuju da
je ovaj pohod iao dalje na istok sve do ua Save u Dunav. Na ovim izvorima se, uglavnom,
temelje radovi posveeni ovom pitanju: . , , CXXI,
1926, 39-54; E. Swoboda, Octavian und Illyricum, Wien 1932; M. Mirkovi, Sirmium
Its history from the I century A. D. to 582 A. D. Sirmium I, Beograd 1971, 11 i nap. 36 sa nav.
literaturom.
58
Sadraj ovog poglavlja oslanja se na sledea istorijska dela opteg karaktera, tako da ona nee
biti citirana u daljem delu teksta, ve samo oni radovi koji detaljnije obrauju pojedine teme: F.
Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Sarajevo 1969; M. ,
, : I, 1981, 66-76;
Idem., , : I,
1981, 89-105; . , , 1959.
59
M. Mirkovi, Sirmium I, 13; M. Mirkovi, Sirmium, istorija rimskog grada od I do kraja VI
veka, Sremska Mitrovica 2006, 29. O rimskoj vojsci u Sremu cf. V. Dautova-Ruevljan, M
Vujovi, Rimska vojska u Sremu, Novi Sad 2010.

30
Flavia Sirmium, sa teritorijom koja uglavnom pokrivala oblast nekadanje
zajednice autohtonog stanovnitva.60 U neposrednoj blizini razvio se civitas
Scordiscorum koji je status municipija dobio neto kasnije u vreme Hadrijana
municipium Bassianae.61
Poloaj rimskih naselja i panonskih plemena detaljnije opisuje Strabon u
svojoj Geografiji (Strabon, Geogr. VIII, 5, 2), gde izmeu ostalog navodi da se na
vojnikom putu za Italiju nalaze tvreve Siskia i Sirmion.62 Plinije detaljnije
govori o geografiji Panonije (Plin. Nat. hist. III, 147, 148), gde kae da se reka
Bacuntius (moda Bosut?) uliva u Savu kod Sirmijuma gde se nalazi civitas
Sirmiensium et Amantinorum; od koga je Taurunum, gde se Saus uliva u
Danubius, udaljen oko 45 milja.63 Pokoravanje panonskih plemena koje je
zapoeo Avgust, okonao je Tiberije, budui car, kao Avgustov legat u
Panonskom ratu 13-9. godine pre nove ere. U tom pohodu, o kome nema
detaljnijih podataka, kao saveznici Rima pojavljuju se Skordisci. Meutim, rimska
vlast je ubrzo izazvala otpor panonskih starosedelaca to je dovelo do podizanja
panonsko-dalmatinskog ustanka od 6-9. godine nove ere koji je zapoeo u oblasti
Sirmijuma od strane panonoskog plemena Breuka i Desidijata u centralnoj Bosni.
Mada je ustanak bio masovan, rimska vojska je uspela da ugui pobunu 9. godine
kada je komandu preuzeo Tiberije. Da bi lake kontrolisali vlast na osnovanoj
teritoriji, Rimljani su preduzeli reorganizaciju i podelu Ilirika na dve provincije,
Panoniju (Gornji Ilirik) i Dalmaciju (Donji Ilirik), a granica izmeu njih je ila
neto junije od reke Save.64 Oblast Srema je ula u sastav Panonije sa panonskim
plemenima u zapadnom delu i keltskim Skordiscima na krajnjem jugoistoku.
Plemena u dananjo zapadnoj Srbiji bila su obuhvaena provincijom Dalmacijom.
Nova administrativna podela je usledila nakon dakih ratova 107. godine, kada je
Trajan podelio Panoniju na dve provincije Donju Panoniju (Pannonia Inferior) na
istoku i Gornju Panoniju (Pannonia Superior) na zapadu. Istorija jo uvek nije

60
Godina osnivanja kolonije nije jo uvek precizno definisana, ve je indirektno odreena na bazi
pretpostavki; cf. M. Mirkovi, Sirmium I, 15; Idem., Sirmium, istorija rimskog grada, 30-35.
61
. , , A XV, Skoplje 89-91.
62
Strabon, Geographia (VIII, 5, 2), prema: D. Pinterovi, Mursa i njeno podruje u antiko doba,
Osijek 1978, 23.
63
Plinius, Naturalis Historia (III, 147, 148), prema: D. Pinterovi, op. cit., 24.
64
O rimskim osvajanjima ovih krajeva cf. M. Mirkovi, Sirmium I, 11-13; Idem,. Sirmium, istorija
rimskog grada, 23-26.

31
uspela da tano ubicira granice rimskih provincija, one su samo aproksimativno
postavljene na osnovu istorijskih izvora, prirodnih zakonitosti reljefa, prospekcije
terena i rezultata arheolokih istraivanja. Prema najvnovijim istraivanjima, koja
su vie teorijskog karaktera, granica Donju Panonije sa Dalmacijom je sputena
juno od reke Save, dok je granica izmeu Gornje Mezije i Donje Panonije ila
rekom Kolubarom. Prema sadanjim saznanjima peregrini Sirmijenzi su verovatno
iveli na podruju dananje Mave.65 Tako bi jugoistona granica Donje Panonije,
kako navodi S. Duani, obuhvatala ne samo Mavu, ve i kraj do Kolubare i
Tamnave (karta 2).66
Krupne promene u unutranjoj organizaciji Carstva nastale kao posledica
opte ekonomske krize, donete su krajem III veka, dolaskom Dioklecijana na
vlast. Meu brojnim reformama koje je Dioklecijan sproveo, jedna od
najznaajnih je nova teritorijalna podela Carstva kada se broj provincija znatno
poveao. Donja Panonija je tada podeljena na vie manjih provincija, a oblast
Srema je u okvirima provincije Druge Panonije (Pannonia Secunda),67 (karta 3).
Pokoravanjem Panonije i uspostavljanjem rimske uprave, proces urbanizacije
osvojenih oblasti odvijao se intenzivnije nego to je to sluaj sa drugim,
planinskim podrujima koja su bila tee pristupana. Vanost panonske granice u
duem vremenskom intervalu od I do kraja IV veka ilustruje i prisustvo vojnih
jedinica, to je svakako imalo uticaja na ekonomiju, socijalni, kulturni i uopte,
ukupan ivot na ovom podruju.68

Teritorija centralne Srbije69

Teritorija dananje Srbije ukljuena je u rimsku dravu poetkom I veka

nove ere. Srednjobalkanski prostor je pre rimskih osvajanja bio naseljen brojnim
65
. , , civitas Sirmiensium et Amantinorum, A XXVII, Skoplje
1977, 182-183.
66
Idem., Bassianae and its Territory, Arch. Iug. VIII, 1967, 70, 78 sq, nap. 83.
67
Vie podataka o rimskoj granici izmeu provincija Druge Panonije i Prve Mezije cf. I. Popovi,
Notes topographiques sur la region limitrophe entre la Pannonie Seconde et la Msie Premire,
Roman Limes on the Middle and Lower Danube, Belgrade 1996, 137-142.
68
. , , X/1, 1968, 87-113.
69
Termin centralna Srbija koristimo u radu da oznaimo teritoriju Srbije juno od Save i Dunava,
tzv. ua Srbija, bez teritorije Kosova i Metohije.

32
plemenima, koja nisu bila povezana u jednu vrstu organizaciju. Njihovi
meusobni ratovi, kao i ratovi sa sa susednim makedonskim vladarima tokom II i I
veka stare ere dovodili su do promenljivog statusa pojedinih plemenskih
zajednica, uz istovremeno etniko pomeranje i preseljavanje u druge oblasti.
Nakon osvajanja Makedonije i osnivanjem provincije Makedonije 148. godine
stare ere, Rimljani se prvi put susreu sa plemenima centralnog Balkana, kada su
neka od njih postali i saveznici Rima u ratu protiv Makedonije (Plin. Nat. hist. III,
29). Meutim, posle pokoravanja Makedonije, Daradanci kao nekadanji saveznici
sada postaju neprijatelji Rimljana, tako da su 80-tih godina I veka stare ere
upravnici provincije Makedonije organizovli napade na Dardaniju. Istovremeno,
rimska vojska odnela je pobedu i nad drugim srednjobalkanskim plemenima, u
prvom redu Skordiscima, koji su od sredine II veka pre nove ere preduzimali
brojne plajakake pohode na Makedoniju. Neto kasnije, ratujui protiv njih,
Lucije Kornelije Scipion Aziagen odneo je pobedu i primorao ih da se vrate u
oblast Podunavlja. Meutim, teritorije pobeenih plemena nisu bile odmah
ukljuene u rimsku dravu. Dardanija i dalje nije bila pod neposrednom rimskom
upravom, a rimsku vlast nisu priznavala ni druga plemana u Podunavlju:
Skordisci, Tribali i Mezi, koji su nastanjivali prostor oko Timoka i istono od
njega. Mezi su pokoreni tek u pohodima Marka Licinija Krasa 29-28. godine pre
nove ere, ali i dalje nije uspostavljena zvanina vlast Rima nad njihovom
teritorijom. Definitivno ukljuivanje teritorije dananje centralne Srbije, za razliku
od Panonije, teklo je postepeno. Najpre je oblast na donjoj Savi i verovatno
zapadna Srbija ula u sastav provincije Ilirik, po zavretku Tiberijevog Panonskog
rata 13-9. godine pre nove ere. Sva ova sporadina prodiranja Rimljana sve do
granica na Dunavu urodila su plodom tek posle Avgustove smrti. Sistem
provincijalne uprave uveden je u vreme Tiberijevog dolaska na vlast, verovatno
15. godine nove ere, kada su zemlje Dardanaca, Tribala i Meza ule u sastav
novostvorene provincije Mezije. Panonija i Mezija su tada postale carske
provincije sa vojnom posadom, kojima su upravljali namesnici sa titulom legatus
Augusti pro praetore, dok je vojna komanda bila poverena legatima legija.
Odgovornost za finansije u provinciji bila je u nadlenosti carskog prokuratora.

33
 Glavnu opasnost za rimsku vlast u novonastaloj provinciji Meziji u I veku
nove predstavljali su Daani koji su prelazili preko Dunava i pustoili susedne
oblasti. Ve na samom poetku Tiberijeve vladavine, na mezijskom delu Dunava
nalazile su se dve legije, IV Scythica i V Macedonica, prema natpisu na steni u
erdapskoj klisuri, na lokalitetu Gospoin Vir iz 33-34. godine nove ere.70

Rani rimski odbrambeni sistem imao je za cilj zatitu prolaza prema jugu
provincije Mezije. U dolini Timoka, gde je najverovatnije bio glavni pravac
napada Daana sa severa, podignut je sistem utvrenja koji je iao od Prahova
(Aquae), preko Ravne (Timacum minus) do Nia (Naissus), inei najraniju fazu
ovog sistema odbrane. Osim Daana, granicu na Dunavu ugroavala su i
sarmatska plemena koja su se sredinom I veka nove ere naselila u oblast izmeu
Tise i Dunava. Ne zna se gde su se nalazili logori prvih mezijskih legija IV
Scythica i V Macednica. Legija VII Claudia koja je prebaena u Meziju verovatno
oko 57. godine, bila je smetena u Viminacijumu.71 Neto kasnije u vreme
Domicijana, oko 86. godine, na Dunav je iz Dalmacije prebaena i legija IV
Flavia.72 Tada je izvrena i podela Mezije na dve provincije Gornju i Donju
Meziju (Moesia Superior i Moesia Inferior), jer jedna vojna komanda nije mogla
da rei problem severne granice koja je bila izloena permanentnim napadima
plemenima sa severa. Provincija Gornja Mezija obuhvatala je najvei deo dananje
Srbije, zapadnu Bugarsku do reke Cibrice i severnu Makedoniju do linije koja je
ila juno od Skoplja (karta 2).

I pored svih ovih vojnih preduzimanja u cilju zatite severne granice,

Daani su i dalje napadali na teritoriju Carstva, naroito nakon stvaranja velike
kraljevine pod Decebalom ije je irenje na zapad ugroavalo granice Carstva. Tek
je Trajanovim dolaskom na vlast dolo do preokreta u odnosima sa Daanima. On
je ve 98. godine zapoeo pripreme velikog obima za rat; prebacio je brojne legije
i pomone odrede na gornjomezijski limes, zapoeo je sa gradnjom utvrenja na
desnoj obali Dunava, kao i sa izgradnjom i obnovom puteva za transport trupa.
Mada rat sa Daanima nije imao svog istoriara, sauvani natpisi uklesani u stene

70
M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu, 24.
71
Ibid., 25-26, sa nav. literaturom.
72
Ibid., 27, sa nav. literaturom

34
obavetavaju nas o tim dogaajima. Jedan od njih je natpis sa stene u blizini
Tekije koji govori o zavretku radova na usecanju puta u Donjoj klisuri 100
godine.73 Jo jedan veliki poduhvat rimskih graditelja zabeleen je na natpisu
naenom u blizini Karataa, koji je 101. godine bio postavljen povodom
prokopavanja kanala kod Sipa.74 Time je bila omoguena plovidba na delu
Dunava gde je bilo podvodnih stena i brzaka.

Sa velikom vojskom Trajan je preao Dunav kod Rama i Tekije i duboko

uao u daku zemlju. Posle prvog rata protiv dakog kralja Decebala 102. godine
Rimljani su uspeli da zadre juni Banat, sa putevima koji su vodili ka centru
dake teritorije. Kako je Rim sada kontrolisao i levu obalu Dunava, odlueno je da
se izgradi most izmeu kastela Pontes (Kostol) na desnoj obali i Drobeta-e (Turn
Severin) na levoj. Graenje je po planu Apolodora iz Damaska trajalo od 102. do
105. godine.75 Nakon zavretka gradnje mosta otpoeo je i drugi vojni pohod na
Dakiju kada je preko mosta prebaena ogromna rimska vojska konano pokorivi
daku teritoriju 107. godine. Tada je osnovana i provincija Dakija, koja je za due
vreme obezbedila mir i nesmetani privredni razvoj na Dunavu. Naroiti znaaj, ne
samo vojni ve i ekonomski, imao je izgradnja puta du desne obale Dunava.
Rimski imperatori su ga takoe koristili prilikom odlaska na Istok, budui da je
bio dobro obezbeen sistemom vojnih utvrenja postavljenim du Dunava.
Njegov ekonomski znaaj je naroito porastao osvajanjem Dakije i
obezbeivanjem mirnog trgovakog prometa sa ostalim delovima Carstva.

Meutim, u Vojvodini, u dananjoj Bakoj, ostalo je slobodno sarmatsko

pleme Jaziga, koje je preko slabo naseljenog Banata vrilo upade na teritoriju
Gornje Mezije. Verovatno je to bio razlog to su Rimljani zadrali legijske logore

73
. , ,
Balcanica XXXIV, 2004, 71-95; J. ael, Rimski natpisi u erdapu, Limes u Jugoslaviji
I, Beograd 1961, 156-164.
74
. , , XXI, 1972, 31-39.
75
O gradnji mosta i vojnim jedinicama u Dakiji cf. . , . , . -
, castrum Pontes, II, 1984, 48-54. Na alost, prema
kazivanju Diona Kasija (Dio Cass. LXVIII, 13), most nije bio dugog veka. Rimljani su ga poruili
posle smrti Trajana, da bi onemoguili varvare da prelaze preko njega na desnu obalu Dunava; cf.
M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu, 32, nap. 72.

35
u Singidunumu i Viminacijumu i posle osvajanja Dakije. Do kraja antike legija IV
Flavia je ostala u Singidunumu i VII Claudia u Viminacijumu.76

Period II i prve polovine III veka mogao bi da se okarakterie kao period

stabilizacije i uspona provincijske proizvodnje, koja se sve vie organizuje prema
rimskim standardima. Tada su izgraeni vani putni pravci koji su povezivali
Italiju i zapadne provincije sa Istokom. Sauvani miljokazi i ostaci trasa puteva
pokazuju da je u balkanskim provincijama postojala gusta mrea komunikacija
izmeu pojedinih naselja, vojnih logora i rudnika, koja su u poetku imala pre
svega vojni znaaj.77

U predrimsko doba srednjobalkanska plemena ivela su uglavnom u

ruralnim sredinama, jer pravih gradskih naselja zapravo nije ni bilo severno od
Makedonije. Istovremeno, povezivanje sa drugim provincijama i razmena dobara
doprineli su postepenm razvoju gradskih struktura. U nedostatku gradova Rimljani
su se u ranoj fazi u osvojnim oblastima oslanjali na civitates peregrinae, ire
administrativne jedinice na teritoriji autohtonog stanovnitva. Dosada su poznate
peregrine zajednice Amantina i Sirmiensa sa centrom u Sirmijumu, Tribala i Meza
u oblasti Timoka, Skordiska na Dunavu kod Slankamena. Veina ovih zajednica
nestaje sa osnivanjem gradova i uklapa se u iru gradsku teritoriju. Jedan broj
gradova nastao je radi naseljavanja rimskih graana ili vojnih veterana. Status
municipijuma ili kolonije bio je u veini sluajeva dodeljen ve formiranim
naseljima rimskih graana.78 Rimljani u poetku svoje vladavine, nisu teili veoj
urbanizaciji centralno balkanskih oblasti, tako da sve do vremena dinastije
Flavijevaca (69-96.) na ovom podruju nije postojao nijedan grad. Nastanak
kolonije Sirmium, najstarijeg rimskog grada na teritoriji Srbije teba vezati za malo
naselje italskih trgovaca koji su stigli na donju Savu ubrzo po rimskom

76
Ibid., 31-32.
77
Rimskim putevima na teritoriji provincija Donje Panonije i Gornje Mezije posveeno je nekoliko
naunih radova: D. Popovi, Glavna antika komunikacija u Sremu u svetlu arheolokih
istraivnja, Materijali XVII, Beograd 1980, 101-107; . , Naissus-Scupi
Ad Fines, 10, Skoplje 1960, 249 ff.; Idem.,
, 10, 1971, 263, ff. ; E. erkov, Rimski put Naissus-Scupi i stanica Viciano,
Glasnik Muzeja Kosova i Metohije 6, Pritina 1961, 127 ff.; . ,
, , 2007.
78
Najstariji popis gradova sadri Ptolomejeva Geografija nastala u II veku; gradovi se spominju i
na itinerarima i u popisima provincija i gradova kasnoantikog perioda.

36
osvajanju.79 Ostala rimska urbana sredita: Bassiana (Donji Petrovici kod Rume),
Singidunum (Beograd), Margum (Dubravica), Viminacium (Stari Kostolac),
Naissus (Ni), razvili su se uglavnom na severu, u jugoistonoj Panoniji i
podunavskom delu Gornje Mezije, raskrima vanih putnih pravaca ili u blizini
vojnih logora, to je doprinelo u velikoj meri razvoju ovih gradova.

Period sigurnosti na granicama i opteg prosperiteta balkanskih provincija,

karakterie vladavinu dinastije Antonina, a nastavie se i pod dinastijom Severa
kada dolazi do renovacije gradova, velikih imanja i utvrenja na limesu. Od
znaaja za ove prostore predstavlja i Karakalin edikt iz 212. godine, kada su sva
slobodna lica dobila pravo rimskog graanstva, ime je romanizacija autohtonog
stanovnitva znatno intenzivirana.

Posle pada poslednjeg cara iz dinastije Severa ispoljie se znaci krize koja
je ranije poela u Italiji i zapadnim provincijama. Za oblast podunavskih
provincija novu opasnost predstavljaju Jazigi, koji su i posle Trajanovih ratova
ostali nepokoreni, kada sredinom III veka poinju da iz svoje postojbine izmeu
Tise i Dunava upadaju duboko u unutranjost provincije Mezije. Priblino u isto
vreme poela je da preti opasnot i od Gota sa donjeg Dunava. Opta nesigurnost
na dunavskoj granici poveala se posle naputanja Dakije i prelaska Rimljana na
desnu obalu Dunava u vreme Aurelijana oko 272. godine. Tako je desna obala
Dunava postala vrsto utvrena granica (limes) prema severu i glavno uporite za
odbranu od varvarskih napada koji e uskoro poeti da ugroavaju ovaj prirodno
zatien i fortifikaciono utvreni pojas. Meutim, esto ni ovako vrsto graen
sistem utvrenja nije uspevao da odoli napadima varvarskih plemena, jer je jedan
broj vojnih jedinica bio angaovan u ratovima na Istoku i na Rajni. Pored toga,
stalni sukobi oko vlasti ispunjavali su gotovo itav III vek. Bila je to epoha tzv.
vojnikih careva u ijem izboru su poseban znaaj imale vojne trupe iz
Podunavlja.
Ovaj period vojne anarhije i opte nestabilnosti zavrio se dolaskom
Dioklecijana na vlast 284. godine koji je postavio nove okvire u upravljanju
Imperijom uvodei itav niz znaajnih promena u unutranjoj organizaciji. Iako se

79
M. Mirkovi, Sirmium, istorija rimskog grada, 41.

37
 kasna antika razvijala na nasleu ranog Carstva, ipak su reforme Dioklecijana i
kasnije Konstantina Velikokog, dovele do politikih, ekonomskih i socijalnih
promena, to e izvesno vreme uiniti Carstvo stabilnim, sve dok germanske
invazije nisu dovele do poetka velike krize i konane propasti zapadnog dela
Carstva u V veku.
Meu brojnim reformama koje je sproveo Dioklecijan, jedna od
najznaajnih je nova teritorijalna podela Carstva. Podela starih provincija na vei
broj manjih ini glavnu karakteristiku njegovog upravnog sistema. Podatke o
Dioklecijanovim provincijama, nalazimo u rukopisu popisa provincija i dijeceza,
tzv. Veronska lista (Laterculus Veronensis).80 Velika je zasluga Dioklecijana to je
u isto vreme dolo do formiranja veih administrativnih jedinica dijeceza, na
ijem elu su stajali vikari (vicarii), koje je postavljao prefekt pretorija (prefectus
praetorio). U Veronskoj listi nailazimo na podelu na dijeceze jo u njenom ranom
periodu. Tako su na Balkanskom poluostrvu stvorene tri dijeceze: dijececa
Pannonia sa sedam provincija, dijeceza Moesia sa deset provinija i Tracia sa est
provincija. Negde izmeu 321. i 327. godine dijeceza Mezija je podeljena na dve:
Dakiju (Dacia) i Makedoniju (Macedonia). Iz njih e se neto kasnije obrazovati
prefektura Ilirik (Praefectura praetorio per Illyricum).
Zbog politike i strateke vanosti dunavskog limesa, kao i ekonomskog
znaaja oblasti koji je on neposredno titio, dolo je do reorganizacije upravnog
sistema ve nakon povlaenja rimske vojske iz Dakije oko 272. godine. Ovaj
proces podele Gornje Mezije dovren je u vreme Dioklecijana kada e njena
teritorija biti razdeljena na vei broj manjih: Prvu Meziju, Dardaniju, Priobalnu
Dakiju i Mediteransku Dakiju (Moesia Prima, Dardania, Dacia Ripensis i Dacia
Mediterranea). Tada e ove provincije zajedno sa Prevalitanom na jugu Dalmacije
forimirati Mezijsku dijecezu koja e se neto kasnije nazvati dijeceza Dakija.
Pannonia Secunda, na donjoj Savi, s gradom Sirmijumom ulazila je u sastav
Panonske dijeceze (karta 3).
Upravnici provincija praesides su bili predstavnici najvie civilne vlasti,
dok je rukovoenje vojskom povereno vojnim komandatima duces. Da bi

80
Laterculus Veronensis, in: Notitia Dignitatum, O. Seeck (ed.), Berolini 1876, (rp. Frankfurt am Main),
1962, 247-254; A. H. M. Jones, The Later Roman Empire (AD 284-602): a social, economic and
administrative survey, Vol. I-II, Oxford, 1964/1973, 43.

38
obezbedio veu stabilnost vlasti i sigurnost na granicama utvrenja na limsu su
obnovljena, a mnoga i novosagraena. Vojni i strateki znaaj teritorija centralnog
Balkana zadrava i za neposredne Dioklecijanove naslednike, Galerija, a naroito
Licinija, koji je verovatno od svog imenovanja za avgusta 308. godine za svoje
sedite izabrao Sirmium. Tu je i ostao sve do bitke kod Cibala 316. godine gde je
poraen od Konstantina i bio prinuen da se povue u Trakiju. Konstantin je
takoe u poetku svoje vladavine izmeu 316. i 321. godine boravio u Sirmijumu
ili Serdici, a tek posle konane pobede nad Licinijem 324. godine i uspostavljanja
jedinstva Carstva, napustio Balkan i osnovao novu prestonicu na Bosforu
Konstantinopolj 330. godine. Meutim, Konstantinove vojne reforme dovele su do
dalekosenih posledica za balkanske provincije. Nakon bitke na Milviskom mostu
312. godine pretorijanska garda je konano ukinuta zbog sklonosti da vri
uzurpaciju vlasti. Tada e exercitus comitatensis postati jezgro rimske vojske,
kada su najbolje vojne jedinice bile povuene sa granice i ukljuene u vojsku koja
je pratila cara u vojnim pohodima, dok je granina odbrana bila preputena
limitanima, milites limitanei koji su predstavljali teritorijalne jedinice stajae
vojske pod komadom dux limitis, ija je osnovna uloga bila kontrola i zatita
pograninih delova Carstva.81
U Konstatntinovo vreme ili neporsredno posle njegove smrti, dolazi do
formiranja veih administrativnih jedinica, prefektura. Ilirik (Praefectura
praetorio per Illyricum) je sa Italijom i Afrikom u poetku bio pod jednim
prefektom, a 357/8. godine prvi put izdvojen i dat na upravu posebnom prefektu.82
Politiki i vojni znaaj Ilirik je zadrao i u vreme Konstantinovih naslednika, kada
je Sirmijum bio sedite vojne uprave za Ilirik. Dolaskom na vlast Valentinijana I i
Valensa, dolazi do podele zadataka u vezi sa odbranom Carstva, radi bolje zatite
od sve eih i intenzivnijih napada varvara. Valentinijan je stradao u sukobima sa
Sarmatima na Dunavu, a Valens kod Hadrijanopolja, gde je rimska vojska
doivela teak poraz u sukobu sa Gotima 378. godine.

81
Vie o milites limitanei u narednom poglavlju o poljoprivrednoj proizvodnji i ekonomsko-
socijalnom razvoju u rimskom periodu.
82
Opirnije o prefekturi Ilirik, cf. S. Ferjani, The Prefecture of Illyricum in the 4th Century,
Mlanges d'histoire et d'pigraphie, Beograd 1997, 231-239.

39
 Ovi dogaaji imae velikih posledica za balkanske provincije. Germanski
problem tada postaje dominantan u ovom delu Carstva u duem vremenskom
periodu. Budui da Gote nije bilo mogue zaustaviti vojnom silom, Teodosije I,
koga je Gracijan, sin i naslednik Valentijana I 379. godine u Sirmijumu proglasio
za naslednika, poverivi mu istoni deo Carstva, odluio je da gotski problem rei
putem sporazuma. Carevi su sklopili sa njima savez (foedus).83 Tada su Istoni
Goti naseljeni u Panoniji. Oni su uivali potpunu autonomiju, ali su bili duni da
kao federati pruaju Carstvu vojnu pomo kada je to potrebno.
U vreme ovih borbi sa Gotima, izvrena je i podela Ilirika koji je tada
obuhvatao zemlje od Norika pa sve do Crnog i Egejskog mora. Prvenstveno vojni
i politiki razlozi su doveli najpre do izdvajanja dijeceza Dakije i Makedonije od
kojih e kasnije nakon Teodosijeve smrti 395. godine biti konstituisana posebna
prefektura Ilirik koja je prikljuena istonom delu Carstva. Zapadnom delu
preostala je od ilirske teritorije Panonska dijeceza, koja se od tada obino nazivala
dijecezom Ilirik i koja je postala deo centralne prefekture Italije.
Svi ovi dogaaji na Balkanu krajem IV i poetkom V veka, koji su kao
krajnji rezultat imali gotsko naseljavanje na teritoriju Carstva, doveli su do velike
krize, koja se ogledala u ekonomskom opadanju. Jo je vei bio politiki i vojni
krah Carstva. Najpre su Vizigoti pod vostvom Alariha preli preko Gornje
Mezije na svom pohodu prema Italiji. Meutim, do konanog razaranja rimskog
odbrambenog sistema dolo je tek pod naletima Huna 441-443. godine, kada su
prvo unitena utvrenja na limesu, a zatim gradovi u unutranjosti: Sirimum,
Singidunum, Margum, Viminacium, Naissus. Tako je ova oblast za due vreme
bila izgubljena za Imperiju, a razoreni gradovi ostali bez stanovnitva. Ovi
dogaaji e imati duboke posledice za budui razvoj, oznaivi kraj kasnoantikog
perioda na prostorima balkanskih provincija.

83
. , op. cit., 72, sa nav. literaturom.

40
 IV

POLJOPRIVREDNA PROIZVODNJA I EKONOMSKO-

SOCIJANI RAZVOJ U RIMSKOM PERIODU

Organizacija poljoprivredne proizvodnje u rimskom periodu

Geografska sredina, odnosno reljef, klimatski uslovi i drugi prirodni faktori

bili su od znaaja za odreivanje mesta i stepena naseljnosti pojedinih oblasti.
Pored ovih prirodnih inilaca, na ekonomski razvoj pojedinih oblasti u znatnoj
meri uticale su istorijske i drutvene okolnosti pod kojima se jedno drutvo
razvija.
Istraivanja o privrednim aktivnostima u rimskim provincijama na tlu
Srbije jo uvek nam ne pruaju dovoljno podataka na osnovu kojih bi se mogao
rekonstruisati ekonomski ivot u vreme rimske dominacije. Pored toga, osnovnu
potekou predstavlja nedostatak arheolokih radova i sinteza na ovu temu.84
Imajui u vidu prirodni potencijal regije, ini se opravdanom pretpostavka da je
poljoprivreda bila osnovna delatnost panonsko-balkanskog podruja i pre nego to
su ove oblasti ukljuene u sastav Rimskog carstva. Rimska uprava donela je nove
vidove organizacije u koje se autohtono stanovnitvo postepeno ukljuivalo.
Uloga i znaaj autohtonog elemenata u poljoprivrednim aktivnostima moe se
samo naslutiti, jer za sada ne postoje dovoljno dokumentovanih podataka koji bi
nam omoguili konkretnije definisanje ovog pitanja. Isto tako, jo uvek ne znamo
dovoljno o organizaciji samih poljoprivrednih imanja, jer se podaci koje nam
pruaju antiki pisci85 odnose pre svega na Italiju u kojoj postoje znatne razlike u

84
Kratak pregled privrede i u njenom okviru poljoprivrede proizvodnje na dunavskom limesu dat
je u knjizi: M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu, 137 sqq. I. Popovi se u svojoj monografiji o
rimskim oruima od metala osvrnula i na problem same poljoprivredne proizvodnje.
85
Najvie podataka o zemljoradnji i savetima o poljoprivredi nalazimo kod antikih pisaca: Katona
(Marcus Porcius Cato, De agricultura), Varona (Marcus Terentius Varro, Rerum rusticarum),

41
odnosu na provincije centralnog Balkana, kako zbog geografskih i klimatksih
uslova, tako i socijalno-ekonomskih.
U predrimsko doba, stanovnitvo centalnog Balkana ivelo je uglavnom u
ruralnim sredinama. Promene do kojih je dolo rimskim osvajanjem ove teritorije,
mogu se pratiti uglavnom na osnovu materijalnih ostataka, obzirom na nedostatak
istorijskih izvora. U odsustvu gradskih aglomeracija, Rimljani su se u ranoj fazi
oslanjali na civitates peregrinae, ire administrativne jedinice na osvojenoj
teritoriji starosedelaca. Rimskim osvajanjima, proces romanizacije i urbanizacije
osvojenih oblasti odvijao se intenzivnije na teritoriji Panonije za razliku od drugih
brdsko-planinskih podruja koja su bila tee pristupana. Prouavanje procesa
urbanizacije Srema za sada se temelji na oskudnim materijalnim ostacima.
Oslanjajui se na miljenje istraivaa, na teritoriji dananjeg Srema postojale su
peregrine zajednice civitas Sirmiensium et Amantinorum i civitas Scordiscorum,
koje e ui u ire gradske teritorije buduih gradova Sirmijuma (Sirmium) i
Basijane (Bassiana).86 Zajednica Sirmijenza i Amantina nastala je verovatno
krajem I veka stare ere ili poetkom I veka nove ere.87 U okviru provincijske
administrativne uprave civitas peregirna je bila pod vojnom kontrolom prefekta i
sa lokalnom upravom princepsa.
Ukljuivanje gornjomezijskog prostora u rimski upravni sistem tekao je
neto sporije u odnosu na Panoniju. Ta sporost u prihvatanju promena je naroito
primetna u oblastima koje su bile udaljene od glavnih komunikacija ili rudnika.
Veina stanovnika pre dolaska Rimljana je ivela u ruralnim oblastima. Na alost,
o takvim naseljima imamo vrlo malo podataka iz izvora, tako da je arheoloki
materijal jedino to ukazuje na predrimski i ranorimski period, bez bliih saznanja
o izgledu takvih naselja. U izvorima se pominju starosedelaka naselja oppida,
kao sedita plemenskih voa i kao sklonita u sluaju neprijateljskih napada.88
Meutim, bez obzira na neto tee okolnosti na teritoriji Gornje Mezije, kao i u
Panoniji, rimska vlast je teila ukljuivanju osvojenog prostora u rimski upravni

Plinija Starijeg (Gaius Plinius Secundus Maior, Naturalis historia), Kolumela (Columella, De re
rustica), Paladija (Palladius, Opus agriculturae).
86
M. Mirkovi, Sirmium I, 10, 13-15. Autor pretpostavlja plemensku zajednicu Amantina istono
od Sirmijuma, u okolini dananje Rume; A. Mcsy, op. cit., 53-70.
87
M. Mirkovi, Sirmijum, istorija Rimskog grada, 30.
88
F. Papazoglu, op. cit., 367; A. Mcsy, op. cit., 72-74.

42
sistem koji se sprovodio kroz administrativne jedinice civitates peregrinae. Za
oblast Mezije za sada je potvrena samo jedna takva zajednica na natpisu iz
vremena Klaudija civitates Moesiae et Triballiae u oblasti Timoka.89 Prema
Mcsy-ju civitas peregirna nisu nuno morale da se poklope sa starom
plemenskom teritorijom, ve se dogaalo da obuhvate pripadnike razliitih
plemena.90 Uprava je uglavnom poveravana predstavnicima lokalne aristorkratije
(princeps civitatis). Ovo nije uvek bio sluaj to potvruje primer iz Mezije gde se
sredinom I veka na elu peregrinske zajednice Tribala i Meza nalazi centurion
legije V Macedonica.91
Vremenom sve vee ukljuivanje starosedelaca u rimsku vojnu slubu, u
auksilijarne jedinice dovodilo je do sticanja privilegija. Naseljavanjem isluenih
vojnika i drugih graana u novoformiranim provincijama, gradovi vremenom stiu
status municipija i kolonija. Rimljani nisu pokazivali tendeciju ka broj
urbanizaciji Donje Panonije i Gornje Mezije, tako da sve do vremena dinastije
Flavijevaca nije postojala nijedna gradska aglomeracija na ovoj teritoriji.92 Urbana
sredita poinju da se razvijaju na znaajnim komunikacijama koje su
omoguavale laku trgovinu, u blizini rudnika ili u blizini vojnih logora. Poetke
nastanka kolonije Sirmium, najstarijeg rimskog grada na teritoriji dananje Srbije
treba traiti u malom naselju rimskih trgovaca koji su stigli na donju Savu ubrzo
po osvajanju ove oblasti, videvi tu mogunost trgovine sa lokalnim
stanovnitvom.93 Sa rimskim ratovima na Dunavu zapoelo je naseljavnje veterana
u okolini Sirmijuma ili okolini vojnih logora u pograninoj zoni dunavskog
limesa. O tome svedoi jedan natpis na kamenu meau otkrivenom u selu Beoin,
koji predstavlja dokaz o dodeljivanju zemlje Titu Klaudiju Prisku, prefektu
pomonog odreda /ala I c(ivium) R(omanorum)/, na teritoriji sela Josiste (vicus
Iosista), koji M. Mirkovi datuje u I vek.94
U oblasti gornjomezijskog limesa veina gradova je nastala u zapadnom
delu, u kome su prirodni uslovi bili pogodniji za razvoj veih naselja. Na tom delu

89
M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu, 145, sa nap. 2.
90
A. Mcsy, op. cit., 66.
91
M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu, 145, sa nap. 2.
92
Idem., I, 79.
93
Idem., Sirmium, istorija Rimskog grada, 41.
94
Idem., Sirmium I, 81, 82, no 79, pl. XII/1.

43
su nastali Singidunum, Margum, Viminacium, kao glavni grad provincije. U
nastajanju civilnih naselja na teritoriji Gornje Mezije, vojni elemenat je imao
znaajnu ulogu. I kasnije, kada se rimska vrlast ve uvrstila i dalje je osnovna
karakteristika ovih oblasti mali broj gradova, koji su uglavnom bili koncentrisani
du Dunava, u blizini vojnih logora. Najranija gradska naselja juno od Dunava,
na glavnoj saobraajnoj transverzali kroz Balkansko poluostrvo, bili su Horreum
Margi i Naissus.
U formiranju gradske populacije veliku ulogu imali su trgovci i zanatlije
koji su pratili rimsku vojsku. Prvi stanovnici rimskih naselja Singidunuma i
Viminacijuma bili su takoe trgovci. Pored njih, u okolini vojnih logora poinju
da se naseljavaju i islueni vojnici koji su sa doseljenim trgovcima formirali
zajednice rimskih graana. Takvo naselje u Singidunumu, nedaleko od logora
legije IV Flavia proglaeno je za municipijum najverovatnije u vreme Trajana.95
Arheoloka istraivanja su pokazala da su se pored legijskih logora razvila dva
tipa naselja: kanabe (canabae) i civilno naselje. Oni paralelno egzistiraju i u vreme
kada civilno naselje stie status municipija ili kolonije, kanabe nisu bile ukljuene
u municipalnu teritoriju, a njihova osnovana funkcija bila je zadovoljavanje
potreba vojnih logora.96
Autohtono stanovnitvo uglavnom je ivelo u ruralnim oblastima na iroj
gradskoj teritoriji, sa statusom slobodnih seljaka i nije bilo ukljueno u gradski
ivot. O stanovnituvu u rimskim provincijama na tlu dananje Srbije i njegovom
socijalno-ekonomskom statusu, moe se stvoriti na osnovu sauvanih podataka,
uglavnom epigrafske grae, nepotpuna slika toga vremena. Naime, u sauvanoj
epigrafskoj dokumentaciji nailazimo uglavnom na vie slojeve gradskog
stanovnitva koje su u prvo vreme inili doseljeni rimski graani, a kasnije u II i
III veku njima su se prikljuili i romanizovani starosedeoci.97 Socijalno nie
kategorije u gradu i seosko stanovnitvo retko su bili predstavljani na
spomenicima, tako da saznanja koja imamo o ovoj kategoriji stanovnitva
nedovoljna su za donoenje optijih zakljuaka o njihovom poreklu i delatnostima
kojima su se bavili. Kako je romanizacija najvie uticaja imala u urbanizovanim

95
M. Mirkovi, Rimski gradovi, 43-44, nap. 35.
96
Ibid., 43, nap. 31.
97
Idem., I, 81-83 sa nav. lit.

44
sredinama na donjoj Savi u Panoniji i na dunavskom limesu, pretpostavlja se da je
vei deo stanovnitva iz drugih manje pristupanih oblasti do kraja antike zadrao
svoj jezik i ruralni nain ivota i privreivanja.

***
Kada govorimo o razliitim vidovima privrednih aktivnosti, teritorija
dananje Srbije tokom itavog antikog perioda izdvajala se kao agrarna oblast,
nedovoljno urbanizovana. Prema novijim istraivanjima u ekonomici kasnog
Carstva, ova oblast je bila znaajna kao zemlja carskih domena, velikih zemljinih
poseda98 i rudnika.99 Carski domeni su bili izuzeti iz vlasti provincijskih upravnika
i dati na upravu carskim prokuratorima. Na osnovu dosadanjih saznanja, u
ekonomskom pogledu postojalo je nekoliko regiona na teritoriji rimskih provincija
na tlu Srbije u periodu kasne antike: veliki posedi na teritoriji grada (Sirmium100sa
svojom irom gradskom teritorijumom, i Naissus101); agrarne, nedovoljno
urbanizovane oblasti u kojoj se izdvajaju provincija Dardanija sa dolinom Lima,
oblast dananje zapadne Srbije, kao i dolina Timoka na istoku.102
Na osnovu izvorne grae koja govori o karakterisitkama kasnoantike
privrede u oblasti centralnog Balkana, M. Mirkovi je iznela miljenje da je u IV
veku dolo do porasta velikog zemljinog poseda. Prema saznanjima koje pruaju
pisani izvori, epigrafska i arheoloka graa, carski domen je obuhvatao velika
prostranstva u dolini reke Save u provinciji Pannnonia Secunda, kao i u centralnoj
oblasti u Dardaniji i dolini Timoka, gde su se nalazile i rudnike oblasti.103 O
postojnju carskih imanja ukazuje ime carskog prokuratora na natpisu iz
Viminacijuma, posveenom Septimiju Severu u kome se kao najveoj urbanoj
aglomeraciji na limesu, nalazilo sedite uprave carskih domena.104
Imena onih koji su radili na dravnim i privatnim imanjima, usled niskog
ekonomskog i socijalnog poloaja ne pojavlju se na natpisima, tako da se o tome

98
M. Mirkovi, Villas et domaines dans lIllyricum central, XXXV, 1996, passim.
99
. , , ,
, 1-2, 1980, 7, ff.
100
M. Mirkovi, Villas et domaines, 58-61; Am. Marc., op. cit., XXIX, 6, 6.
101
M. Mirkovi, Villas et domaines, 61-63; m. Marc., op. cit., XXI, 5, 1.
102
M. Mirkovi, Villas et domaines, 63-71.
103
Ibid., 71-73.
104
Idem., Rimski gradovi, 138, nap. 12.

45
moe voditi rasprava samo na bazi pretpostavki. Na imanjima vojnika i veterana
izvesno su radili robovi. Na to ukazuju podaci iz III veka gde se navodi da se
dodeljivanjem zemlje vojnicima dodeljuju robovi i stoka.105 Pored njih su
verovatno radili i slobodni seljaci-zakupci. Intenziviranjem procesa romanizacije i
urbanizacije osvojenih oblasti, broj slobodnih seljaka se vremenom smanjivao,
budui da se iz njihove sredine regrutovao veliki deo rimske vojske.
O samoj zemljoradnji imamo malo podataka. Malo se zna o tome koje su
grane poljoprivrede bile razvijene. Moe se pretpostaviti da je proizvodnja ita
bila jedna od osnovnih grana, o emu svedoe nalazi orua koje je korieno za
obradu zemlje.106 Pored toga, pisani izvori nam takoe mogu dati direktne ili
indirektne odgovore na ovo pitanje. Jedini direktni podatak o proizvodnji ita iz
neto mlaeg perioda ostavio nam je Teofilakt Simokata, prema kome je
stanovnitvo Singidunuma tokom avarske opsade 584. godine, bilo zauzeto
radovima u polju, jer je tako zahtevalo vreme etve.107 Najnoviji rezultati
arheobotanikih analiza sa nekolicine lokaliteta u Srbiji (Hrtkovci, Gamzigrad),
takoe pokazuju da je ito bilo dominantna kulura na poljima.108
Gajenje vinove loze u Panoniji i zapadnom delu gornjomezijskog limesa
potvreno je u izvorima o Probu, o kome se govori kao o imperatoru koji je
podsticao poljoprivredu, isuujui movare, odnosno navodnjavaji zemlju gde je
to potrebno.109 Ovom caru se takoe se pripisuje saenje vinove loze u Gornjoj
Meziji oko dananjeg Smedereva (Aureus Mons) i na Frukoj Gori (Alma
Mons).110 Rimski istoriar Aurelije Viktor navodi u De Caesaribus sledee: Kao
to je Hanibal pokrio velike delove Afrike plantaama maslina koristei pri tome
svoje trupe kao radnu snagu, na isti nain je Prob pokrio Galiju, Panoniju i brda
Mezije sa vinovom lozom.111 Aureus Mons se kao mesto na kome je zasaena

105
Ibid., loc. cit., nap. 14.
106
Vie pojedinosti o oruima korienim u poljoprivredi u narednom poglavlju o pokretnom
arheolokom materijalu.
107
Theoph. Sym. Hist. I 3-4, 46-47 : I, .
(.), 1955.
108
O arheobotanikim analizama bie vie rei u poglavlju o arheobotanici.
109
A. Mcsy, op. cit., 272.
110
M. Mirkovi, Rimski gradovi, 139, sa nav. izvorima; A. Mcsy, op. cit., 298-299, nap. 6-8.
111
A. Medovi, Gamzigradski ratari dva koraka napred, jedan korak nazad, 50,
2008, 156: citat preuzet iz: H. W. Bird, Aurelius Victor, De Caesaribus, Liverpool 1994.

46
vinova loza pominje i kod Eutropija.112 Naselje Aureus Mons se prema M.
Mirkovi nalazilo u blizini potoka Seone, 37 km istono od Beograda.113
Stoarstvo je bilo zanimanje velikog dela stanovnitva u predrimsko doba,
a zadralo je svoj znaaj i u vreme Rimljana, to je i razumljivo imajui u vidu
pogodne prirodne uslove za razvoj ove grane poljoprivrede. Stoarski proizvodi
kao to su vuna i koa, korieni su u velikoj meri za prizvodnju predmeta za
svakodnevnu upotrebu. Kao uveni stoarski proizvod koien u ishrani, u
izvorima se pominje dardanski sir caseus dardanicus. U spisu iz sredine IV veka,
Expositio totius mundi et gentium, koji potvruje Panoniju kao izvoznika
poljoprivrednih proizvoda pre svega ita, pominje se i Dardanija koja je
snabdevala Makedoniju sirom i slaninom. U spisu se pominju i Mezija i Dakija
kao provincije koje su mogle same sebe da snabdevaju poljoprivrednim
proizvodima Moesiam et Daciam provincias sibi quidem sufficientes.114
Pomoravlje se pominje kao mesto gde su gajeni konji. Na jednom papirusu s
poetka Trajanove vlade u dnevnoj zapovesti kohorte I Hispanorum, pominje se
odred koji je upuen u Margum radi nabavke konja.115
Na imanjima organizovanim kao villae rusticae, tehnologija obrade zemlje
kao i orue korieno u tu svrhu svakako da je bilo tehniki savrenije od onog
koje su koristili starosedeoci. Ipak, posmatrano u celini, poljoprivreda
centralnobalkanskih oblasti ostala je manje vie nerazvijena tokom itavog perioda
rimske uprave. O zaostalosti poljoprivredne proizvodnje u ovoj oblasti govorio je i
Dion Kasije, istoriar iz vremena Severa, koji je jedno vreme upravljao
Panonijom.116
Najmanje poznati inilac u sistemu rimske agrikulture jeste neposredna
radna snaga i u sklopu toga poloaj autohtonog stanovnitva. U tom smislu je
zanimljiv podatak iz izvora koji govori o tome da su roditelji budueg cara
Maksimijana radili u okolini Sirmijuma kao nadniari (mercenariii).117 Vaan

112
M. Mirkovi, Rimski gradovi, 139, nap. 18.
113
Ibid., 139.
114
A. Mcsy, op. cit., 299, nap. 12; cf. J. Woodman, The expositio totius mundi et gentium: its
geography and its language, (unpublised PhD thesis), Ohaio State University 1964.
115
. , I, 86 sa nav. izvorom.
116
Ibid., loc. cit.
117
M. Mirkovi, Villas et domaines, 58, nap. 1.

47
podatak predstavlja i natpis iz doline Lima o izvesnom Vurusu koji je oznaen kao
villicus.118

Vlasniki odnosi nad zemljitem u rimskom periodu

Pokoravanje balkanskih zemalja u prvim decenijama I veka i stavljanjem

pod rimsku upravu dovelo je do promena u vlasnikim odnosima nad zemljitem.
Osvojena teritorija je stavljena pod kompetenciju Rima i rimskog pravnog sistema
koji poznaje tri kategorije vlasnitva nad zemljitem (tria genera agrorum):
ager publicus zemlja u dravnom vlasnitvu;
ager privatus zemlja u privatnom vlasnitvu;
ager compascus et silvae panjaci i ume.
Ager publicus je najplodnije zemljite u novoosvojenim oblastima koje je
ranije pripadalo autohtonim zajednicama, a konfiskacijom postaje dravno
zemljite (ager publicus populi Romani). Iako je drava nad tim zemljitem imala
apsolutno pravo, ona nije upravljala direktno njime, ve ih je davala na upravu
odgovarajuoj municipalnoj zajednici (ager adtributus), pod uslovom da se ono
mora obraivati i da se za njega mora davati odreeni deo prinosa ili porez u
novcu (vectigal). Zajednica je dosta samostalno mogla raspolagati tim zemljitem,
tako to ga je naknadno dodeljivala na uivanje i obradu ili pak, proirivala, tako
da je dravno zemljite uvek bilo ager divisus et adsignatus (ager podeljen i
dodeljen), bilo da se radi o zemljitu u ageru kolonija, municipijuma ili o teritoriji
autohtonih zajednica.
Ager publicus je morao da bude rasporeen prema odreenoj shemi (ager
centuriatus ili limitatus), a to je bio posao gromatika (gromaticus, mensor,
agrimensor). Oni su imali svoju hijerarhiju, specijalizaciju i inove, a u
Konstantinovo vreme i officium.119 Kao osnovno sredstvo za rad koristili su estar
(gromon), po kome su i dobili ime i spravi za merenje pravih uglova (stella i
groma) koje su se satojale od dva lenjira na ijim krajevima su bili okaeni visci.

118
. , , XCVIII, 1941-
48, no 335.
119
. , , 194-195.

48
Oni su najpre trasirali glavnu liniju (rigor) pomou iprki (metae, signa), a zatim
su postavljali prave uglove uz pomo groma. Jedinica koju su gromatici
upotrebljavali i koja se nalazila u osnovi mree bila je kvadrat (centuria
quadrata), ija je jedna strana bila duga 20 aktusa (1 aktus=35,5m), a povrina 1
centurija, odnosno 200 jugera (1 juger=0,2518ha=cca 50ha). Ovakvo postavljanje
mree prema kojoj se imanja dele naziva se centuracija. Glavne osovine centurije
decumanus maximus i cardo maximus trebalo je da se poklapaju sa Sunevom
putanjom, od istoka na zapad, odnosno sa pravcem sever-jug, a poetna taka
treba da se nalazi u gradu ili u njegovoj blizini. Po postavljanju glavnih taaka, bili
su trasirani i sekundarni putevi koji su inili granice centurija na pravilnim
rastojanjima, najee 2400 stopa (1 stopa=29,6cm). Take preseka bile su
oznaene meaima (termini), koji su mogli biti sa natpisima. Svaki peti put od
centra sistema predstavljao je jedan limites quintarii, a sporedni putevi koji su
prosecali mreu bili su limites linearii i oni su bili ui od glavnih puteva.
Centuracija je bila pogodna na ravniarskom terenu, meutim, u brdovitim
predelima ova shema je bila naputena zbog prirode reljefa. Nekada centurije zbog
nepovoljnog terena nisu mogle da budu isparcelisane iznutra. Sistem centurijacije
nije uvek vidljiv na povrini, ali se moe uoiti na aerofotografijama.120 Veliina
centurija bila je uslovljena konfiguracijom terena, ali i prirodnim preprekama kao
to su reni tokovi.
Ager privatus je zemljite u privatnom vlasnitvu. Za razliku od dravnog
zemljita, imovinsko pravni poloaj zemljita u privatnom vlasnitvu bitno se
razlikuje. Iako i ovo zemljite adtribucijom dolazi u nadlenost municipalne
zajednice, ono ostaje na raspolaganju autohtonom stanovnitvu, u vlasnitvu
manjih zajednica, vicus-a i pagus-a. Prema rimskom pravu vlasnici privatnog
zemljita mogli su slobodno raspolagati svojom imovinom, prodati ga ili otuiti.
Ovo zemljite je kao i dravno, unoeno u mapu, ali nije bilo detaljno mereno niti
omeeno. Nema sumnje da je ager privatus u poljoprivredi autohtonog
stanovnitva imao vanu ulogu, imajui u vidu tradicionalni nain privreivanja i
sporo prodiranje novih drutveno-ekonomskih odnosa, naroito u planinskim
oblastima, udaljenim od glavnih komunikacija.

120
Ibid., 195, nap. 6. U severnoj Africi vidljivi su tragovi centuracije na velikim imanjima.

49
 Ager compascus et silvae je zemljite koje je sluilo za ispau, kao i
neobradiva zemlja uopte u koju su bile ukljuene i ume. Ovaj ager je takoe bio
u nadlenosti kolonije, municipijuma ili autohtone zajednice i nije se mogao
otuivati i na taj nain imao je karakter javnog dobra (loca publica) kao to su bili
putevi, zemljite oko hramova i dr.121

Osim podele prema vlasnitvu nad zemljitem, postojale su i druge podele.

Tako u zavisnosti od vrste, odnosno naina korienja poljoprivrednog zemljita
postoji nekoliko podela:
- ager sationalis polja sa itaricama i drugim ratarskim biljem;
- ager constitus zemlja pod drveem (vinovom lozom, maslinama ili
voem);
- ager pascuus zemlja za ispau domaih ivotinja;
- ager floreus zemlja koriena za bate i povrtnjake.

***

Pored navedenih podela prema vlasnitvu nad zemljitem treba pomenuti i

ager adsignatus koji predstavlja zemljite utvreno meaima, podeljeno kao
katastarska celina, a zatim dodeljeno na obradu. Ovaj ager je predstavljao
zemljite ager publicus-a koji je drava konfiskacijom preuzela, a zatim dodelila
na obradu drugima. Dravno zemljite je u sutini uvek bilo ager divisus et
adsignatus. Prema A. Moczy-ju re adsignatus ukazuje na dedukciju, kada se
adsignacijom posed veterana izdvaja od peregrinih civitates i postaje ager
exceptus na municipalnoj teritoriji.122
Veterani su prilikom otpusta iz vojske osim novca mogli dobiti i
zemljini posed praemia militiae. Shodno tome, postojale su dve vrste otpusta:
missio nummaria i missio agraria, obe epigrafski posvedoene.123 Praksa
dobijanja zemljinog poseda missio agraria esto se objanjava time to novana

121
Ibid., 194, nap. 2.
122
A. Moczy, Die Bevlkerung von Pannonien bis zu den Markomannkriegen, Budapest 1959, 90,
91.
123
. , I-III . .,
2002, 11 sa nav. izvorima.

50
 sredstva esto nisu bila dovoljna da podmire trokove otpusta. U nauci postoji
uverenje da je dodeljivanje zemljinog poseda kao vid otpusta missio agraria
praktikovan tokom itavog carskog perioda budui da je posvedoeno i u IV
veku. U jednom dekretu Konstantina Velikog iz 320. godine pominju se
veteratni koji dobijaju naputene parcele (CTh VII, 20).124
Missio agraria bila je u vezi sa dedukcijom veterana i osnivanjem
vojnikih kolonija, koje je u balknskim provincijama poelo pod Tiberijem i
trajalo do Hadrijanove vlade.125 Pored organizovanog naseljavanja veterana koje
je bilo ogranieno na I vek i prve decenije II veka, postojalo je i pojedinano
naseljavanje vojnika na limesu i u unutranjosti balkanskih provincija.126 Kada je
u pitanju teritorija provincija Donje Panonije i Gornje Mezije, islueni vojnici
legijskih logora, manjih kastela ili beneficijarnih stanica najee su se
naseljavali u blizini mesta u kojima su sluili kao aktivni vojnici. Kod nas su
epigrafski potvreni veterani koji su se nakon slube naselili u bizini legijskih
logora Singidunum-a, Viminacium-a ve poetkom II veka.127 Od II veka
veterani su se naseljavali i u manjim mestima na limesu: Lederati, Pinkumu itd.
Prema miljenju M. Mirkovi u ovim utvrenjima su najverovatnije bili
stacionirani delovi legije VII Claudia.128
Kada je re o manjim kastelima, u rimskoj provinciji Panoniji, imamo
epigrafski posvedoeno dodeljivanje zemlje isluenim vojnicima. U pitanju je
kamen-mea, iz Dumbova kod Beoina, na padini Fruke gore u pograninoj
zoni limesa, sa natpisom na kome se pominje vicus Iosista.129 Detaljnije tumaenje
natpisa dala je M. Mirkovi, prema kojoj je naselje formirano veteranskom
dedukcijom u drugoj polovini I veka.130
Kada govorimo o ekonomsko-socijalnom statusu veterana, sauvani
epigrafski spomenici pokazuju da su oni najee uzimali uea u upravi

124
Ibid., 12, sa nav. literaturom.
125
. , op. cit., 21-102. Pored osnivanja veteranskih kolonija, postojale su i dedukcije
bez osnivanja kolonija.
126
Ibid., 129-181.
127
Ibid. 154-165.
128
M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu, 120.
129
M. Mirkovi, Sirmium I, 81, 82 no 79, pl. XII/1. Kamen-mea otkirven je 1909. godine u
Beoinu, uva se u Arheolokom muzeju u Zagrebu.
130
Ibid., loc. cit. Natpis na kamenu govori o dodeljivanju zemlje sela Josiste Titu Klaudiju Prisku,
prefektu ale ala I civium Romanorum u drugoj polovini I veka nove ere.

51
 gradova u kojima su iveli, vrei esto veoma visoke magistrature, inei tako
zajedno sa municipalnom aristokratijom, u ekonomskom i socijalnom pogledu
gornji sloj provincijskog drutva.131
U oblasti gornjomezijskog limesa, kao i u drugim provincijama Carstva,
veterani su esto pripadali sloju veleposednika, iju su zemlju obraivali seljaci-
zakupci ili robovi.132 Posvete agrarnim boanstvima na posredan nain ukazuju na
bavljenje poljoprivredom pojedinih veterana. Jedan takav natpis sa votivne are
otkrivene na iroj teritoriji Singidunuma, posveen kultu Libera i Libere to
potvruje 133

***
U vreme kada su panonsko-balkanske oblasti potpale pod rimsku upravu
tokom prvih decenija I veka u rimskoj poljoprivredi su ve izvrene odreene
promene koje su dovele do propadanja sitnih posednika, a s druge strane do
stvaranja velikih imanja (latifundiae) koja su davana u zakup. Poloaj zakupaca
bio je regulisan zakonima i tokom vremena se menjao. Pred kraj republike
ustanovljena je praksa da vlasnici imanja koji daju zemljite u zakup (locatio)
sklapaju ugovor obino na pet godina sa onim koji zemlju obrauje (colonus), koji
postaje zakupac (conductor), pri emu je sva imovina zakupca sluila kao
garancija. Zakupac je takoe imao pravo da i sam izda celo imanje ili samo deo,
ali vlasniku imanja je samo glavni zakupac davao novac i deo prinosa. U to vreme
je u Italiji uglavnom ve nestao sitni seljak-posednik, a poljoprivreda je poela da
biva orijentisana uglavnom na gajenje maslina i vinove loze, obzirom da je ito sa
latifundija u provincijama, naroito u Egiptu bilo jeftinije od onog koje se
proizvodilo u samoj Italiji.
Meutim ovakva organizacija poljoprivredne proizvodnje na poetku nove
ere ne moe se mehaniki preneti i na novoosnovane provincije na Balkanu, gde je
autohtono stanovnitvo bilo svakako na niem stupnju socijalno-ekonomskog i

131
Kako navodi M. Mirkovi, u svim gradovima na gornjomezijskom limesu veterani su
posvedoeni kao gradski upravnici: Singidunum, Viminacium, Ratiaria: M. Mirkovi, Rimski
gradovi na Dunavu, 124, sa nap. 72; . , op. cit., 205-206.
132
M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu, 138, sa nav. izvorima.
133
M. Mirkovi, S. Duani, Singidunum et le nord-ouest de la province, IMS, vol. I, Beograd
1976, no 16, 52-53, sa nav. ranijom literaturom. Vie podataka o ovom spomeniku u odeljku o
rimskim agrarnim boanstvima.

52
kulturnog razvoja. Pravni sistem je omoguavao da delove ager publicus-a dobiju
i starosedeoci sa obavezom da ih obrauju i plaaju porez, ali se u praksi to
verovatno retko dogaalo. Najvei deo ager publicus-a dobijali su posednici iz
Italije, bilo da su bili predstavnici zemljoposednikog sloja, bilo koloni prilikom
osnivanja kolonija, bilo veterani. Kolonisti su dobijali zemljite u ageru kolonija, a
veterani obino na teritoriji prata legionis, koja se nalazila u okolini logora.134
Preko epigrafskih spomenika saznajemo da je i vojna uprava raspolagala
odreenom teritorijom koja je bila odvojena od municipalne. O tome svedoi
natpis iz vremena Aleksandra Severa iz koga saznajemo da je u Viminacijumu
228. godine dolo do promena legijske teritorije (territorium legionis).135 Ovaj tip
zemljinog poseda takoe je mogao da se daje u zakup i bio je vaan u sistemu
snabdevanja vojske.
Ager privatus je svakako imao veu vanost u poljoprivredi autohtone
populacije. Imajui u vidu injenicu da su se robovlasniki odnosi u panonsko-
balkanskoj regiji sporije razvijali, meu istraivaima postoji miljenje da su u II i
III veku jo uvek postojala imanja sitnih seljaka, dok s druge strane velike
latifundije nisu zabeleene u oblasti srpskog Podunavlja mada su mogle postojati
u II veku.136 Formiranje legijskih teritorija (territorium legionis) i dodeljivanje
zemlje veteranima verovatno da je smanjio broj ovakvih poseda. Veterani su u II i
III veku predstavljali sloj srednjih zemljoposednika. Njima je verovatno pripadao
znatan deo teritorije na limesu i pre stvaranja pogranine vojske milites limitanei i
vezivanja aktivnih vojnika za okolinu vojnog logora.137
Relativna politika sigurnost koja je trajala od poetka II do druge
polovine III veka omoguila je razvoj poljoprivrede koja je predstavljala jednu od
osnovnih delatnosti na prostoru jugoistone Panonije i Gornje Mezije. O tome
svedoe i posvete agrarnim boanstvima: Cereri, Persefoni, Liberu i Liberi,
Silvanu.138 U ovom kontekstu treba rei da uloga slobodnih seljaka-zakupaca jo
uvek nije definisana ve se sva saznanja o ovom pitanju formiraju na bazi

134
M. Zaninovi, Prata legionis u Kosovu kraj Knina s osvrtom na teritorij Tilurija, Opuscula
Archaeologica 10, Zagreb 1985, 63-79.
135
CIL III, 14509, 8112, prema: . , ,
XVIII/1967, 1968, 42, sa nap. 115.
136
M. Mirkovi, Rimski gradovi, 138, sa nap. 11.
137
Ibid., loc. cit.
138
Vie o agrarnim boanstvima u posebnom odeljku ovog rada.

53
pretpostavki. Seljaci-zakupci su verovatno obraivali zemlju municipalne
aristokratije, ali kako se vremenom njihov broj smanjivao u prvom redu zbog
njihovog sve veeg angaovanja u vojnim slubama, dolazi do veeg korienja
robovkse radne snage. O tome svedoe i epigrafski podatci iz III veka gde se
navodi da se dodeljivanjem zemlje vojnicima istovremeno dodeljivani robovi i
stoka.139
Ako poredimo celokupnu teritoriju koja je bila pod rimskom upravom,
nema sumnje da je oblast Panonije imala najvei znaaj u poljoprivredi, ve u
prvim vekovima rimske dominacije, to je svakako rezultat povoljnih prirodnih
faktora. To potvruju brojni ostaci vila rustika i drugih pokretnih arheolokih
nalaza sa teritorije Srema.140 U prilog ovoj tvrdnji ide i podatak koji je ostavio
Hyginus Gromaticus u kome se kae da je sva zemlja u Panoniji u njegovo vreme,
poetkom II veka, ve bila centurisana i da se prema kvalitetu moe podeliti na pet
kategorija.141
Uvoenjem reformi poreskog sistema u vreme Dioklecijana, dolazi do
znaajnih promena u okviru rimske agrarne politike i poloaju vlasnika zemlje, ali
i onih koji je obrauju. Donoenjem Edikta o cenama, taksa na zemlju postaje
osnovni izvor dravnih prihoda. Jedine takse koje se nisu zasnivale na
poljoprivredi bile su carine i collatio lustralis koje su primenjivane u trgovini i
proizvodnji.142
Iako je sitni posed vremenom bivao sve vie ugroen situacija, na istoku i
zapadu Carstva nije bila ista. Na istoku se veliki posedi nikada nisu razvili u onoj
meri kao u zapadnom delu, gde su gradovi, visoki predstavnici vlasti, municipalni
slubenici itd. imali ogromna imanja, ali ne u vidu homogenog poseda, ve
razdeljena ak i u vie provincija.143 Osnovni zemljini posed bio je fundus koji je
esto nosio ime nekadanjeg vlasnika i koji se nasleivanjem raspadao na manje
celine. Krupni zemljoposednici teili su da uveaju svoja imanja koja su nazivana
saltus i esto su mogla biti vea od municipalne teritorije. Takva velika imanja
imala su sopstvenu proizvodnju, a oko vila vlasnika razvijali su se vikusi koji su

139
M. Mirkovi, Rimski gradovi, 138, nap. 14.
140
Vie podataka o vilama rustika i poljoprivrednim alatkama, u posebnim poglavljima ovog rada.
141
P. Oliva, Pannonia and the onset of crisis in the Roman Empire, Praha 1962, 170.
142
A. H. M. Jones, The Later Roman Empire II, Oxford, 1973, 769.
143
Ibid., 770-771.

54
pripadali posedu.144 Podela vikusa mie se izvriti na osnovu vlasnitva nad njima,
tako da postoje vikusi u vlasnitvu jednog zemljoposednika i oni koji su bili
svojina veeg broja slobodnih seljaka. Da li su ovakvi odnosi postojali i na
teritoriji centalnog Balkana, imajui u vidu stalne upade varvarskih plemena u
periodu kasne antike i smanjenja populacije koja je mogla biti angaovana u
poljoprivredi, za sada nije mogue precizno definisati. Ono to je izvesno to je da
su vikusi bili fiskalne jedinice iji su stanovnici bili zajedniki odgovorni za
plaanje poreza.
Zbog nedostatka radne snage u poljoprivredi koja je naroito primetna od
III veka nastao je sistem adiectio sterilium. Ovaj sistem se pojavio najpre u Egiptu
gde je jo od doba Ptolomeja neobraena dravna zemlja dodeljivana privatnim
vlasnicima uglavnom ekonomski jaim koji su bili u obavezi da obrauju to
zemljite i plaaju porez. Od kraja III veka sistem adiectio sterilium se primenjuje
ne samo na carske domene, ve i na zemljita insolventnih privatnih posednika.145
S druge strane, veliki zemljoposednici, upravljali su posedima bilo tako to
su upravu preputali posrednicima (procuratores, actores), bilo davanjem u zakup
imanja uz sklapanje ugovora (conductores). Postoji i trei nain upravljanja
velikim posedima, tako to su vlasnici dugorono, ponekad i zauvek davali zemlju
u zakup osobama koji su nazivani perpetuarii.
Carska administracija (res privata) nakon reformi i formiranja dijeceza,
imala je u svakoj od njih po jednog magister-a ili rationalis rei privatae, ispod
koga su bili procuratores rei privatae, a pod njima su bili actores dominici koji su
ponekad upravljali imanjima i dolazili u direktan kontakt sa onima koji su
obraivali zemlju (coloni), mada je to bio posao zakupca (conductores). Ovi
conductores su najee bili slobodna lica, mada su mogli biti i robovi koji su
pripadali zemljoposedniku. Obrada zemlje je bila dunost robova ili slobodnih
zakupaca, a tokom etve ili berbe bila je angaovana i sezonska radna snaga koju
su inili slobodni seljaci, ali esto i n ii slojevi gradskog stanovnitva.146
Meutim, dok su u vreme principata zakupci farmi (coloni) i kua (inquilini) bili
slobodni da napuste mesto po isteku zakupa, u kasnocarskom periodu dolazi do

144
Ibid., 785-787.
145
. , op. cit., 61, nap. 1.
146
A. H. M. Jones, op. cit., 788-794.

55
promena u statusu ovih zakupaca. Sloboda conductores-a je prvi put ograniana
Dioklecijanovim cenzusom, po kojem je svaki seljak bio registrovan u svom selu
ili u ime zemljoposednika na ijoj farmi je radio, ime seljatvo biva vezano za
mesto registrovanja uz obavezu plaanja capitation i anonna.147 Ovo vezivanje
kolona za zemlju zapoeto sa Dioklecijanovim reformama, nastavljeno je i za
vreme Konstantinove vladavine. Prema Konstituciji iz 332. godine kolonima je
bilo zabranjeno da prelaze sa jednog poseda na drugi. Odbegli koloni su morali
biti vraeni svom gospodaru. U zakonodavnim merama careva IV veka nalazimo
podatke o nasilnom vezivanju kolona za zemlju (servi terrae ipsius), iako je on
lino bio slobodan (ingenuus). Zakoni poznaju nekoliko kategorija kolona
inquilini, adscriptitii, originarii, tributarii, to je zavisilo od porekla, imovnog
stanja, pripadnosti mestu stanovanja, unoenju u katastar. Mogli bismo da se
sloimo sa miljenjem pojedinih autora da je poreski sistem stvarni uzrok
novonastale institucije kolonata.148

***

Pored ovih krupnih promena u drutvenim odnosima i socijalnom statusu

neposrednih poljoprivrednih proizvoaa, tokom kasne antike dolo je i do
promena u vojnoj organizaciji, to se na odreeni nain odrazilo i na vlasnike
odnose nad zemljom. Jedinice stajae pogranine vojske limitanei, nastanjene u
vojnim logorima, od IV veka dobijale su zemljita koja su sluila kao panjaci
(paludes).149 Prema zakonu koji je doneo Valens 365. godine, limitanei su
sledovanja u namirnicama dobijali devet meseci, a tri meseca platu u novcu,150
dok su posle Arkadijevog zakona iz 406. godine bili u potpunosti isplaivani u
novcu.151
Pitanje karaktera ovih rimskih pograninih trupa milites limitanei u
periodu kasne antike i dalje sadri niz nepoznanica. Naziv limitanei se prvi put
pominje u zvaninom dokumentu 363. godine (CTh. XII, I, 56) gde se istie da su

147
Ibid., 796.
148
A. Piganiol, LEmpire chrtien, Paris 1972, 306.
149
A. H. M. Jones, op. cit., 629.
150
Ibid., 630.
151
Ibid., 630-631.

56
to trupe stacionirane u pograninim oblastima Carstva.152 Prema B. Isaac-u, ne
moe se govoriti o limitanima kao obinoj seoskoj milicija, sastavljenoj od
vojnika-zemljoradnika, kako navode starije teorije, jo uvek prihvaene u nauci od
znatnog broja istraivaa, ve predstavljaju teritorijalne jedinice stajae vojske
pod komadom dux limitis-a, ija je osnovna uloga kontrola i zatita pograninih
delova Carstva.153
S druge strane, najraniji izvor koji govori o limitanima koji imaju i
obrauju svoja imanja potie iz prve polovine V veka. Zakonom iz 423. godine
zabranjeno je da bilo ko, osim vlasnika, obrauje zemlju na teritoriji kastela,
castellani milites, a zakonom iz 443. godine zabranjeno je davanje doljacima
pogranine zemlje (agri limitanei) i nju su mogli da obrauju samo pogranini
vojnici (milites limitanei), koji su bili osloboeni plaanja poreza.154 Imajui u
vidu ostatke civilnih naselja ruralnog tipa, sa kuama od drvene grae, koji su
konstatovani uz vojne logore na erdapskom limesu u periodu od kraja III do
vremena Valentijana I,155 kao i nalazi poljoprivrednog alata iz kasnoantikih
slojeva kastela156 i odreeni pokretni nalazi otkriveni unutar pojedinih
kasnoantikih utvrenja,157 opravdano moemo govoriti o postojanju civilnih
naselja u blizini kasnoantikih fortifikacija na limesu iz IV i poetka V veka.158 Da
li su u pitanju naselja porodica limitana ili je, pak, dolo do formiranja civilnih
naselja ruralnog tipa u blizini logora radi snabdevanja pogranine posade, za sada
ne moemo dati pouzdan odgovor.

***

152
B. Isaak, The Meaning of the Terms Limes and Limitaneiin Ancient Sources, JRS LXXVIII,
London 1988, 146, sa nav. izvorima.
153
Ibid., loc. cit.
154
A. H. M. Jones, op. cit., 653 sa nav. izvorima.
155
P. Petrovi, M. Vasi, The Roman frontier in Upper Moesia: Archaeological investigations in
the Iron Gate area main results, u: Roman Limes on the Middle and Lower Danube, P. Petrovi
(ed.), Belgrade 1996, 22.
156
. , , passim.
157
U pitanju su delovi nakita: narukvice, naunice, ukrasne igle i prljenci koji potiu iz
kasnoantikog utvrenja u Rtkovu, M. Gabrievi, Rtkovo Glamija I, une forteresse de la basse
epoque, III (Cahiers des Portes de Fer), Beograd 1986, 71-91, figs. 23-24.
158
O ovoj temi delimino raspravlja i M. Vujovi u svom radu o kasnoantikim lemovima sa
dunavskog limesa: M. Vujovi, New Contributions on the Late Roman Helmets from Irone Gate,
39, 2012, 29-43.

57
 Na kraju treba pomenuti probleme koji se odnose na strukturu i obim
vlasnikih odnosa koji se ne mogu reiti na osnovu izvorne grae i materijalnih
ostataka kojima raspolaemo. Jo uvek nam nije poznato kome je pripadalo
odreeno zemljite i ko je na njoj proizvodio, kakav je bio odnos izmeu ager
publicus-a i teritorije pojedinih legija (territorium legionis) to predstavlja
problem i u drugim provincijama Carstva. Ipak treba istai i rezultate novijih
istraivnja istorijske nauke u kojima izvorni podaci, ma kako bili oskudni ipak,
dozvoljavaju da se donekle sagleda porast velikih zemljinih poseda u IV veku,
mada su granice izmeu carskih poseda i gradske teritorije jo uvek neprecizno
definisane.159
Reformama Dioklecijana i Konstantina dravna uprava je konsolidovana.
Stanovnitvo je bilo u obavezi da snabdeva namirnicama vojsku, inovniki aparat
i gradove. Tako je ustanovljena annona koja je predstavljala najvaniju dabinu i
glavni izvor dravnih prihoda, koja je u vreme Dioklecijana uglavnom ubirana u
naturi budui da je novac u vreme krize izgubio svaku vrednost.160 Osnovna
poreska jedinica bio je iugum - obradivo zemljite odreene veliine i kvaliteta, na
kojem su gajene odreene kulture. Nosilac poreske jedinice bio je caput lice
odgovorno za obradivo zemljite. Odgovornost za ubiranje poreza snosili su
gradski saveti i dekurioni, odnosno kurijali, a pored njih i vlasnici poseda.
Dioklecijanove reforme odnosile su se i na oblast snabdevanja vojske.
Izgradnja objekata u tu svrhu poklapa se sa uvoenjem sistema vojnikih taksi
(annona militaris). U carskim ediktima koji reguliu ova pitanja, sauvanim u
Teodosijevom kodeksu, pribavljanje i distribucija hrane organizovana je od strane
oficira (primipilares) u ijoj nadlenosti je bilo snabdevanje.161 Oni su imali na
raspolaganju horrea izvan vojnih logora, koji su predstavljli sabirne centre iz kojih
se vrila distribucija. Sistem snabdevanja vojske hranom otvara mnoga pitanja
koja se tiu pre svega naina njene nabavke, da li je u pitanju nabavka iz udaljenih
podruja, ili je u pitanju snabdevanje iz regiona, odnosno nabavka od lokalnog
stanovnitva.162

159
M. Mirkovi, Villas et domaines, 57-75.
160
O vremenu uvoenja i sprovoenju ovih mera cf. F. J. M. Carri, Diocletien et la fiscalit,
Antiquit tardive 2, 1994, 33-64.
161
A. H. M. Jones, op. cit., 626.
162
O snabdevanju rimske vojske bie vie rei u narednom poglavlju o snabdevanju i transportu

58
 V

ORGANIZACIJA SNABDEVANJA I TRANSPORTA

NAMIRNICA U RIMSKOM PERIODU

Sloen sistem snabdevanja i distribucije namirnica na teritoriji rimskih

provincija na tlu Srbije obavljan je vodenim i kopnenim putevima kroz itav
rimski period. Prisustvo rimske vojske u osvojenim teritorijama dovelo je vrlo
rano do uspostavljanja ekonomskih veza sa susednim oblastima, a s druge strane,
do razvoja lokalne privrede u skladu sa potrebama nove rimske uprave. Osnivanje
gradova i drugih manjih naselja, izgradnja komunikacija i razvoj novih privrednih
aktivnosti koje autohtono stanovnitvo nije poznavalo, vezano je pre svega sa
doseljavanje rimske vojske i podizanje brojnih utvrenja za njihov smetaj.163
Snabdevanje novopridolog stanovnitva u ove krajeve zahtevalo je i znatne
koliine ivotnih namirnica, to je otvorilo i mnoga pitanja koja se tiu naina
nabavke hrane da li je u pitanju nabavka iz udaljenih podruja ili se radilo o
snabdevanju iz okolnih oblasti, odnosno od lokalnlnog stanovnitva. Isto tako,
vano je bilo i pitanje prirode samih proizvoda (koliine, kvarljivosti itd.).
Za prouavanje organizacije snabdevanja rimske vojske stacionirane na
gornjomezijskom limesu, ali i dublje u unutranjosti provincije, zbog oskudnih
istorijskih izvora dragoceni su nam podaci dobijeni arheolokim istraivanjima.
Pomou njih pokuaemo da rekonstruiemo naine snabdevanja i transport robe
na ovom, za rimsku dravu, strateki vanom prostoru.164

poljoprivrednih proizvoda.
163
U ovom poglavlju veu panju emo posvetiti snabdevanju i transportu robe namenjene
rimskim trupama stacioniranim u rimskim provincijama na tlu Srbije. Kako je postojala uzajamna
povezanost izmeu vojske i lokalnog stanovnitva u razliitim aspektima, razumljivo je da nam
istraivanja o rimskoj vojsci posredno pruaju saznaja i o svakodnevom ivotu autohtone
populacije.
164
Budui da je u naoj arheologiji pitanje snabdevanja nedovoljno istraivano, osim delimino u
oblasti gornjomezijskog limesa, o emu imamo za sada i najvie arheolokih podataka, to emo i
nau panju u ovom poglavlju doktorske teze usmeriti na taj prostor koji bi mogao da prui

59
 Kada je u pitanju limes Gornje Mezije, problem moemo analizirati sa dva
aspekta:
- jedan se odnosi na geografske celine, odnosno na prostor izmeu
Singidunuma i erdapa, samu erdapsku klisuru i prostor nizvodno od
erdapske klisure.
- drugi je snabdevanje vojske prema rangu jedinica, odnosno legija ili
pomonih, auksilijarnih trupa.
U odnosu na geografski aspekt, jasno se uoavaju tri celine na dunavskom
limesu od kojih svaka ima svoje specifinosti.
Prvu ini prostor od Singidunuma do poetka erdapske klisure. Kraj je
ravniarski, pogodan za zemljoradnju i koncentraciju veih vojnih formacija. Na
ovom prostoru nalazile su se obe legije koje su inile okosnicu odbrane Gornje
Mezije, IV Flavia i VII Claudia. Samim tim, jezgro odbrane je koncentrisano
upravo tamo gde je veliki broj trupa bilo lako snabdevati i to je jo vanije, deo
tereta ovog snabdevanja snosile su same legije. Pogodnost terena za zemljoradnju
bila je od presudne vanosti. Oko svakog legijskog kastruma nalazila se teritorija
koja je bila dodeljena legiji za ispunjavanje svojih primarnih potreba, pre svega
proizvodnje hrane, ali i graevinskog materijala. U pitanju je territorium legionis,
kao zemljite koje legija koristi za svoje potrebe, ali ostaje nejasno da li je
territorium legionis isto to i prata legionis.165 Od niza moguih objanjenja koje
daje Bohec,166 mogli bismo posebno izdvojiti ono koje je jo Schulten izneo,
odnosno da prata legionis ine panjaci i obradive povrine, pozajmita gline i
slino, dok territorium ini celokupan prostor koji se nalazi pod upravom legije i
koji bi praktino bio jedna administrativna celina. Tako bi territorium-u pripadale,
na primer, kanabe i radionice koje su se nalazile van logora.
Problem vojnikih teritorija prisutan je prvenstveno u pograninim
podrujima, odnosno na limesu du Rajne i Dunava, imajui u vidu brojne logore

odgovor na pitanje sveukupnog snabdevanja stanovnitva i vojske na iroj teritoriji provincija

Donje Panonije, Gornje Mezije i istone Dalmacije.
165
A. Mocsy, Zu den Prata legionis, Studien zu den Militrgrenzen Roms 6, Internationale Limes
kongress 1967, Kln-Graz, 211-214.; Idem., Das Problem der militrischen Territorien in
Donauraum, Acta antiqua XX, Acad. scient. hung., Budapest 1972, 133-168; M. Zaninovi, Prata
legionis u Kosovu kraj Knina s osvrtom na teritorij Tilurija, Opuscula Archaeologica, 10, Zagreb
1985, 63-79; D. J. Mason, Prata Legionis in Britain, Britannia 19, Cambridge 1988, 163-189.
166
Y. Bohec, The Imperial Roman Army, London, 2000, 219.

60
na ovom prostoru sa vojnicima koje je trebalo snabdevati hranom, orujem,
opremom, ali i drugim potreptinama. U tom kontekstu vano je i pitanje povrine
prata legionis odnosno territorium legionis. Veliina legijske teritorije zavisila je
prvenstveno od broja vojnika za koje je trebalo obezbediti neophodne ivotne
namirnice, ali i prostor za vebanje. Prema natpisu na kamenu meau utvreno je
da je Prata legionis III Macedonicae u Asturiji imala oko 560 km2 povrine.167 Sa
prostora prata legionis nije dolazilo samo ito za vojnike. Svaka legija imala je
odred od 120 do 300 konjanika. Hrana potrebna za ishranu ivotinja nije bila nita
manji problem. Delimino je reavan time to su pod kontrolom vojske bili brojni
panjaci koji su nesumnjivo morali zahvatati i vie stotina hektara, jer prema
nekim autorima stoni fond je mogao obuhvatati po nekoliko hiljada ivotinja
(jahaih konja, za vuu: mazga, mula, volova; za ishranu: ovaca i koza).168 O
stonom fondu brinula je posebna sluba u pojedinim legijama pecuarii i
veterinarii.169 Poljoprivreda i stoarstvo u sklopu mirnodopskih aktivnosti
svakako su rastereivali sistem snabdevanja i smanjivali trokove. ito se kao
osnovna namirnica najvie gajilo na legijskim posedima. Takoe, vojska je mogla
da kupuje hranu i od brojnih zemljoposednika koji su imali imanja u agerima
veih urbanih centara Singidunuma, Marguma ili Viminacijuma.
Osim toga, blizina reke za legijske logore, a i za sve logore koji su se
nalazili na limesu znaila je veliku prednost u pribavljanju ribe kao vane
komponente u ishrani. Pa ipak, annona militaris i princip snabdevanja legija iz
civilnih izvora putem poreza u naturi bio je od presudne vanosti, jer se na
prostoru, prata legionis nije moglo proizvesti dovoljno hrane za ukupne potrebe
vojske.
Drugu geografsku celinu ini sama erdapska klisura. Na ovom prostoru
bile su stacionirane jedinice do ranga kohorte. Klisura sama po sebi nije pruala
adekvatan prostor za zemljoradnju, te su celokupne potrebe ovih jedinica morale
da budu zadovoljene dostavljanjem hrane iz sabirnih centara povuenih mahom u
unutranjost provincije, izuzev Poreke reke. Olakavajuu okolnost predstavljao
je manji broj ljudi u jedinici, ali je problem bila veliina fortifikacija

167
D. J. Mason, op. cit., 164.
168
M. Zaninovi op. cit., 67.
169
CIL III 11215 i CIL XIII 8287; Tacit, Annales XIII, 55: pecora et armenta militum.

61
(quadriburgium, speculum) koje su, osim nekoliko primera, bile veoma male te
nisu imale vee objekte poput itnica za skladitenje hrane potrebne za dui
vremenski period. Ovo je uslovilo kontinuirani proces dopremanja namirnica u
kome su distributivni centri bili stalno angaovani, a svaka fortifikacija
snabdevana periodino. Naravno, da je blizina vode uslovila i aktivni ribolov kao
jedan vid snabdevanja posada utvrenja hranom o emu svedoe brojni nalazi
opreme za ribolov (udice i tegovi). Udice i tegovi za ribarske mree su esti nalazi
u naseljima i utvrenjima na Dunavu u periodu od I do IV veka (Singidunum,
Saldum, Rtkovo-Glamija, Pontes).170
Treu geografsku celinu inio je prostor nizvodno od erdapske klisure,
gde se ponovo javljaju vee fortifikacije (Statio Cataractarum Dianae, Pontes) i
koji nije bio pogodan za dugoroan smetaj legija, jer oko logora nije bilo
dovoljno obradivih povrina za gajenje itarica. Jedinice do ranga cohors militaria
mogle su imati svoj manji territorium oko logora.
Kada govorimo o drugom aspektu koji se tie samog snabdevanja, izvesno
je da je to zavisilo od ranga i veliine vojne jedinice. Legijske jedinice su zbog
velikog broja vojnika primale daleko vee koliine hrane i materijala potrebnih za
aktivnu slubu.
Tu se namee i pitanje strategije snabdevanja, odnosno da li je vojska
uestvovala u sakupljanju poreza (misli se pre svega na prikupljanje poreza u
naturi), da li je direktno kupovala za svoje potrebe ili je, s druge strane, ugovorima
to obezbeivala. Bez obzira na nain na koji je pristizalo sledovanje za svakog
rimskog vojnika, imajui u vidu razliito prirodno okruenje, osnovno sledovanje
u hrani i piu najverovatnije je bilo isto u celom Carstvu. Stoga nam podaci iz
izvora ili arheoloki nalazi iz drugih provincija nadoknauju vrlo slabo
poznavanje prilika u rimskim provincijama na teritoriji Srbije. Iz egipatskih
papirusa koji potiu iz neto mlaeg perioda iz VI veka, saznajemo neto vie o

170
G. Jeremi, Saldvm: Roman and Early Byzantine Fortification, Belgrade 2009, 178, fig. 86, cat.
556-569.; M. Gabrievi, Rtkovo Glamija I, une forteresse de la basse epoque,
III (Cahiers des Portes de Fer), Beograd 1986, fig. 22/9; . ,
: , . (.), , , 1997. .
327-329; Prema usmenom saoptenju S. Petkovi, brojni nalazi tegova i udica registrovani su i u
arheolokim slojevima kastela Pontes.

62
dnevnom sledovanju vojnika iz oko 360. godine171 Ove koliine i izbor namirnica
se najverovatnije ne razlikuju mnogo od onih koje su vaile i u vreme
principata.172 Po miljenju J. Roth-a, koliina hrane koja je navedena u izvorima je
koliina na koju je legionar imao pravo, ali ne mora biti obavezno ona koju je i
primao. Istovremeno prema izvorima konjanici, centurioni i drugi oficiri primali
su vee koliine hrane, koje su mogle samo fiktivno biti vee, dok je realna izdata
koliina najverovatnije bila ista kao i kod obinih vojnika.173
Prvenstvenu odgovornost prema vojsci u provinciji, po pitanju
snabdevanja imao je upravnik provincije. Upravnici provincija bili su vezani za
vojne prokuratore (frumentarii). Frumentarius je u poetku bila funkcija
administratora zaduenog za snabdevanje vojske itaricama u okviru provinicija, a
kasnije se ova funkcija vezuje za obavetajnu slubu Rima u provincijma. U
Historia Augusta oni se esto pojavljuju kao pijuni ili ubice. Njihova reputacija je
postala vremenom toliko loa, da e naziv frumentarii, (od lokalne populacije
nazivani pestilens frumentariorum genus -pogani trgovaki soj) u IV veku biti
zamenjen sa agentes in rebus (tajna obavetajna sluba).174 Prema novijim
saznanjima, beneficijari su mogli biti regrutovani meu onima koji su prethodno
bili frumentariji. Jedna od funkcija beneficijara je esto bila pomo pri
prikupljanju anone za vojsku.175 Na prostoru Viminacijuma otkriven je spomenik
sa imenom jednog frumentarius-a. Spomenik je datovan u II-III vek.176 Da li je on
imao veze sa snabdevanjem vojske itaricama u ovoj oblasti, ili je, ipak, u pitanju
njegova uloga obavetajca rimske drave u ovom trenutku ne moemo da pruimo
precizan odgovor.

171
Dnevno sledovanje vojnika je iznoslilo: 3 libre ita, 2 libre mesa, 2 pinte vina, 1/8 pinte ulja, cf.
A. H. M. Jones op. cit., 628; B. Campbell, The Roman Army 31 BC-337 AD, London, New York
1994, 18-185.
172
Vegetius je itavo poglavlje svog dela De re Militari posvetio pitanju sabdevanja u rimskoj
vojsci, gde je izneo osnovne principe logistike, cf. R. W. Davies, Service in the Roman Army,
Edinburgh 1989, 187, 191; P. Kehne, War and Peacetime Logistics: Supplying Imperial Armies
in East and West, in: A Companion to the Roman Army, P. Erdkamp (ed.), Malden-Oxford-Carlton
2007, 326.
173
J. P. Roth, The Logistics of The Roman Army at War (264B.C. - A.D. 235), Leiden-Boston-Kln
1999, 15.
174
J. Nelis-Clement, Les Beneficiarii: militarises et administrateurs au services de l Empire (Ire s.
a. C. VIe s.p. C), Bordeaux 2000, 118.
175
M. Mirkovi, Sirmium, istorija rimskog grada, 58-59, sa nav. lit.
176
M. Mirkovi, Viminacium et Margum, Inscriptions de la Msie Suprieure, vol. II, Beograd
1986, no. 47, 84.

63
 Zanimljiv nalaz predstavljaju i dva rtvenika pronaena uz zapadni ulaz
horeuma na Medijani.177 rtvenik je votivnog karaktera, posveen Jupiteru.178 U
natpisu je zabeleeno ime i funkcija dedikanta, za kojeg saznajemo da je bio
zapovednik (tribun) vojne jedinice auxilium germanskog plemena Batava, koja
je u Ni prebaena u pratnji nekog od careva u IV veku.179 Poslovi koje je u itnici
obavljao tribun Aurelije Ampelije nisu u natpisu precizirani, ali je prema P.
Petroviu on mogao biti nadlean za merenje i distribuciju ita.180
Sa teritorije rimskih provincija na tlu Srbije nemamo podataka o
zaduenjima vojnika koji su inili posadu legija i auksilijarnih jedinica. Na osnovu
ukupnih saznanja o organizaciji rimske vojske i funkcijama koje su obavljali
pojedini oficiri mogue je pretpostaviti da su vojnici sa ovih teritorija slati u druge
provincije radi pribavljanja namirnica. Budui da je velika koliina itarica i
drugih namirnica namenjenih vojnicima nabavljana iz drugih provincija, naroito
onih koje nisu mogle da se proizvode u panonsko-balkanskoj oblasti, sigurno da
broj vojnika na dunostima u vezi snabdevanja nije bio mali.
Sistem snabdevanja vojske hranom otvara mnoga pitanja koja se tiu pre
svega naina njene nabavke, da li je u pitanju nabavka iz udaljenih podruja, ili je
u pitanju snabdevanje iz regiona, odnosno nabavka od lokalnog stanovnitva.
Nema sumnje da su se iz Italije i panije nabavljale masline, maslinovo ulje,
garum, vino i tropsko voe. Od sredine II veka, podunavski gradovi Gornje Mezije
odravaju trgovake veze i sa istonim Mediteranom. Trgovaki centri u Egeji bili
su pogodniji za snabdevanje, a veliku prednost predstavljala je mogunost
transporta robe vodenim putem. Pored egejske oblasti, ve od II veka zapoet je
redovan uvoz proizvoda iz bliih trgovaih centara u oblasti Ponta. Poev od III
veka import robe iz ove oblasti postaje dominantan u podunavskom delu Gornje
Mezije i zadrava se sve do kraja VI veka. Oni su bili glavni snabdevai trita
maslinovim uljem i vinom, a u manjem obimu moda i itom. O transportu robe

177
rtvenici su pronaeni 1982, o tome v. T. erkov, Mediana-horreum, AP 25, Beograd-
Ljubljana 1986, 41-43.
178
M. Mirkovi, Ein Tribunus in Mediana bei Naissus, Romanitas Christianitas, Untersuchungen
zur Geschichte der rmischen Kaiserzeit, Berlin-New York 1982, 360-366.
179
. , , 1994, 43.
180
Ibid., 44.

64
vodenim putem svedoe nalazi amfora proizvedenim u raznim delovima Carstva
poev od kraja I veka, pa sve do kraja rimske uprave na ovim prostorima.181
Nain dopremanja namirnica morao je biti kombinovan, odnosno bio je u
upotrebi kopneni i reni transport. Sistem snabdevanja kopnenim komunikacijama
bio je dobro razvijen, a mrea puteva razgranata. Problem je delimino
predstavljala mala nosivost ivotinja i zaprenih kola. S druge strane, opasnost na
putevima mogli su prouzrokovati pljakai (latrones), pa su svi vredniji transporti
morali da imaju naoruanu pratnju. U vreme Septimija Severa preduzete su vojne
mere protiv latrona, tako da je u Dardaniji bio osnovan veliki broj beneficijarnih
stanica sa zadatkom da tite puteve.182
Osnovna komunikacija bio je put du Dunava koji je povezivao
fortifikacije na limesu, a poseban znaaj imao je put kroz erdapsku klisuru
izgraen u ekstremnim uslovima iju gradnju slavi niz carskih tabli. U njima se
pominju legije koje su gradile put kroz erdap, a kasnije ga i doraivale i
popravljale.183 O vanosti transporta i snabdevanja govore izuzetni napori da se
omogui nesmetan prolaz Dunavom i du Dunava kopnenim putevima. Izgradnja
sipskog kanala kod Dijane (Statio Cataractarum Dianae) pod Trajanom, posebno
je slavljena kao izuzetna poduhvat, jer je tek prokopavanjem kanala ceo Dunav
zaista postao plovan budui da su zaobiene opasne katarakte.184
Transport namirnica i ostalih proizvoda obavljan je vodenim putevima kad
god je to bilo mogue, pre svega zbog finansijske isplativosti ovog vida prevoza.
Reni tokovi su bili maksimalno korieni, esto povezani kanalima ili vunom
slubom. Smatra se da su provincijske flote, takoe prevozile namirnice za rimsku
vojsku.185 Snabdevanje je obavljano tokovima svih veih reka u Carstvu: Rajnom,
Dunavom, Nilom, Eufratom itd. O tome svedoi i reljef na Trajanovom stubu, na
kome je prikazana plovidba Dunavom. (sl. 2). Diskutujui o problemu
snabdevanja i transporta namirnica za rimske trupe, D. Breeze je pokuao da prui

181
Lj. Bjelajac, Amfore gornjomezijskog Podunavlja, Beograd 1996, passim.
182
M. , , A 21, j, 1971, 263-271.
183
. , ,
71-95; J. ael, Rimski natpisi u erdapu, 156-164.
184
. , , 31-39.
185
D. Breeze, Supplying the Army, in: Kaiser, Heer und Gesellschaft in der Rmischen Kaiserzert:
Gedenkschriftfr Eric Birley, G. Alfldy, B. Dobson, W. Eck (Hgs.), Stuttgart 2000, 59-64; P.
Kehne, 328-329.

65
odgovor, iznosei hipotezu o postojanju etiri naina dopremanja hrane, prema
kojoj municipijumi ili kolonije namirnice prikupljaju i prevoze sopstvenim
sredstvima ili angauju prevoznike za potrebe vojske ili, pak, sama vojska
prikuplja i prevozi namirnice ili angauje privatne prevoznike.186
Kada govorimo o snabdevanju u Gornjoj Meziji, moemo pretpostaviti da
su do velikog skladita na uu Poreke reke i ostalih dunavskih tvrava,
namirnice dovoene kako iz drugih delova Carstva, tako i iz unutranjosti
provincije najee vodenim tokovima. Dakle, okosnicu snabdevanja fortifikacija
na Dunavu inio je reni transport. Shodno tome, sve fortifikacije su morale imati
neki oblik pristanita, ali samo nekoliko je istraeno u okviru velikih zatitnih
iskopavanja erdapa.187 Na intenzitet same plovidbe u rimskim provincijama,
uticali su brojni faktori koji su neminovno bili u vezi sa procesom romanizacije
osvojenih podunavskih provincija. Prema aelu, ograniavajui faktor u Gornjoj
Meziji je mogao biti nedovoljan broj izgraenih pristanita na Dunavu.188
O rimskoj floti na Dunavu Classis Flavia Moesica malo se zna. Prvi put je
sa sigurnou potvrena tek 92. godine na jednoj vojnoj diplomi iz Dakije (CIL
XVI 37), iako je najverovatnije postojala i u prethodnim decenijama.189
Pojedini natpisi svedoe o floti na Dunavu u razdoblju II-III veka. Na iroj
teritoriji Viminacijma otkriveno je nekoliko spomenika koji bi se mogli vezati za
collegium nautarum. Brodovi ovih kolegijuma su uzimali uea u snabdevanju
vojske namirnicama. Tako je pristanite u Viminacijumu indirektno potvreno na
fragmentu mermerne ikone posveene Mitri, koji je podigao jedan nauclerus (gr.
termin za lat. navicularius) osoba koja se bavi pomorskim transportom i
trgovinom.190 U selu Klievac, koje lei istono od Viminacijuma, na putu za
Lederatu otkrivena je fragmentovana votivna statua sa natpisom. Prema
sauvanom delu statue (na levoj strani deo noge i luk malog amca, a na desnoj
strani vesla), istraivai su pretpostavili da je u pitanju personifikacija boginje

186
D. Breeze, Supplying the Army, in: Kaiser, Heer und Gesellschaft in der Rmischen Kaiserzert:
Gedenkschriftfr Eric Birley, G. Alfldy, B. Dobson, W.Eck (Hgs.), Stuttgart 2000, 59-64.
187
. , Classis Flavia Moesica , XL-XLI,
1991, 207-216.
188
. , ,
, , , 1979, 97-104.
189
. , Classis Flavia Moesica , 207-208, sa ranijom literaturom.
190
M. Mirkovi, Viminacium et Margum, no 31, 75.

66
Annona-e, koja je ponekad prikazivana sa lukom broda, dok je oteeni natpis
povezan sa collegium nautarum koji se vezuje za Viminacijum.191 Postojanje
Neptunovog hrama kao celine najdirektnije povezane sa rekom i njenim
transportom potvreno je na drugom spomeniku iz Viminacijuma posveenom
Mater deum iji dedikant C. Valerius Vibianus, nautarum quinquenalis prilae
2.000 sestercija za obnovu Neptunovog hrama.192 Poznat nam je i Ulpius Antonius
Quintus, edil i kvestor municipijuma Drobeta, koji ukraava Junoninom statuom
pristanite (portus) u Tekiji (Transdierna).193
U kasnoantikom spisu Notitia Dignitatum (Or. XLI 38, 39; XLII 42, 43)
kao rene luke na prostoru Prve Mezije i Priobalne Dakije pominju se: Margum
(Classis Stradensis et Germensis), Aegeta (Classis Aegetensium Sive Secunda
Pannonica) i Ratiaria (Classis Ratiarenses).
Mogua rena pristanita i stanice na putevima za sada su slabo arheoloki
dokumentovana, mada postoje ostaci graevina koji bi se mogli dovesti u vezu sa
flotom i njenim stanicama i koji su registrovani na vie lokaliteta.194 Na osnovu
tog moemo da pretpostavimo da su najznaajnije luke bile one u okviru legijskih
logora Singidunuma i Viminacijuma, o kojima na alost imamo i najmanje
informacija. Manja pristanita nalazila su se na Sapaji kod Rama, kod Tekije
(Transdierna), ezave (Novae), Hajduke vodenice, Karataa (Statio
Cataractarum Dianae), Brze Palanke (Egeta) i u blizini Prahova (Aquae).195
Viminacium, Novae i Aquae imali su izdvojena pristanita u odnosu na glavnu
fortifikaciju, dok je kod ostalih lokaliteta pristanite bilo u neposrednoj blizini
utvrenja zatieno perimetralnim zidovima oslonjenim na glavni odbrambeni
bedem logora. Takva situacija potvrena je kod Singidunuma, Hajduke vodenice,
Diane, Egete.
Utvreno pristanite Singidunuma nije istraivano jer je obimnim
radovima Srpske kraljevske vojske tokom 1875. godine ceo dunavski luki basen
zasut, o emu je jo Kanic pisao tokom svojih putovanja po Srbiji.196 Ono je

191
Ibid., no 49, 85, sa ranijom literaturom.
192
M. Mirkovi, Viminacium et Margum, no 61, 104-105.
193
. , XCVIII, 1941-48, no 469.
194
. , Classis Flavia Moesica , 209, sl. 1.
195
Ibid., 210-215.
196
F. Kanitz, Rmische Studien in Serbien, 5.

67
verovatno bilo utvreno kada i logor, te su inili jedinstveni odbrambeni sistem.
M. Popovi je izneo pretpostavku o prisustvu delova dunavske flote u
Singidunumu, iako za to ne postoje evidentirani arheoloki nalazi ili podaci u
pisanim izvorima.197 Prema Popoviu, poloaj bedema koji se sputaju niz padinu,
ka obali slian je sistemu odbrane koji je primenjen kod nekih utvrenja na
erdapskom limesu (Hajduka Vodenica, Egeta). Ovakva utvrena pristanita u
nemakoj literaturi oznaena kao Lnde-Burgi vrlo su esta na rajnskom limesu,
ali se u srednjem i donjem Podunavlju retko sreu.198
Brojne reforme koje je sproveo Dioklecijan, odnosile su se i na oblast
snabdevanja vojske. Izgradnja objekata u tu svrhu poklapa se sa uvoenjem
sistema vojnikih taksi (annona militaris). U carskim reskriptima koji reguliu ova
pitanja sauvanim u Teodosijevom kodeksu, uoljivo je da je u periodu kasne
antike ovaj sistem snabdevanja vojske bio veoma razvijen i da je pribavljanje i
distribucija hrane organizovana od strane oficira (primipilares) u ijoj je
nadlenosti bilo snabdevanje. Oni su imali na raspolaganju horrea izvan vojnih
logora, koji su predstavljli sabirne centre iz kojih se vrila distribucija.199 Neki od
ovih horeuma bili su locirani u susednim gradovima na veoj ili manjoj
udaljenosti od granice. Postoje i drugi objekti za snabdevanje o kojima govori
Amijan Marcelin (XIV 2, 13),200 koji su inili izdvojene utvrene celine, kao
vojne baze (loca) na samoj granici i koje su bile u nadlenosti posebnih
jedinica.201
Kada je u pitanju snabdevanje tvrava na gornjomezijskom limesu, o emu
imamo za sada i najvie arheolokih podataka, meu istraivaima koji su se
bavili ovom temom postoji miljenje da je snabdevanje vojnih logora u znatnoj
meri organizovano iz drugih gradova u unutranjosti provincije.202 Horreum
Margi je mogao biti jedna takva vana baza za prikupljanje, skladitenje i
distribuciju prehrambenih proizvoda, u prvom redu itarica. Sam naziv

197
M. , , 1996, 39.
198
. , Classis Flavia Moesica , 211, sa nap. 24.
199
A. H. M. Jones, op. cit., 626 sa nav. izvorima.
200
, , ( . ), 1998, XIV 2, 13.
201
G. Rickman, Roman Granaries and Store Buildings, Cambridge 1971, 264.
202
. , , 53-62; Idem.,
, 285-291.

68
municipijuma upuuje na izvestan nain i na njegovu osnovnu funkciju.203
Formiran u velikomoravskoj itnici na uu reke Ravanice u Veliku Moravu on je
bio vaan punkt, dobro poznat iz raznih itinerara i spisa Notitia Dignitatum, gde se
kao jedno od vanih sredita u Ilirikumu pod komandom Magister Officiorum-a
pominje i Scutaria Horreomargensis.204 Njegova pozicija na glavnom putu koji na
jug vodi ka Naisusu, jednom od glavnih komunikacionih sredita za itav
balkanski prostor i pored Velike Morave koja tee severno ka Dunavu, pored
Viminacijuma, uticala je da grad od skromnog naselja ubrzo preraste u idealno
mesto za formiranje sabirnog centra ve u I veku. Kasnije, on je postao i glavna
baza za dalju distribuciju ita koje je slato u manje logistike centre na dunavskom
limesu.205 Njegova osnova funkcija sabirnog centra za snabdevanje vojnih
garnizona ostalo je i u kasnijem periodu, bez obzira na irenje grada i njegovo
prerastanje u municipijum.206 O vanosti ove oblasti za Carstvo govore i ostaci
mosta podignutom preko Morave, koje pominje Feliks Kanic u svojim
putovanjima kroz Srbiju.207
Za sagledavanje problema snabdevanja na gornjomezijskom limesu neto
vie podataka pruaju objekti otkriveni na uu Poreke reke. Podignut na dobrom
stratekom poloaju, na vanoj raskrsnici puteva, ovaj kompleks ukazuje na
postojanje distributivnog centra na samom limesu kakve pominje Amijan
Marcelin.208 Takvoj pretpostavci ide u prilog i injenica da u okviru utvrenja nisu
zabeleeni tragovi stanovanja, a dve manje graevine u kompleksu najverovatnije
su imale funkciju horeuma.209 ini nam se da je opravdana pretpostavka P.
Petrovia da su ovi objekti podignuti u vreme uvoenja vojnikih taksi annona
militaris, naroito sa njihovom striktnom primenom u vreme Dioklecijana.210
Osim velikih sabirnih centara u kojima su bile smetane i uvane zalihe
hrane za dalju distribuciju, tvrave na limesu su morale imati i sopstvene objekte

203
Rickman, op. cit., 318, nap. 1.
204
Ptolomej pominje mesto pod imenom Orrea, meu gradovima u Moesia Superior (Ptolem.
Geogr. III 9,4); Takoe je dobro poznat i iz Itinerara i Notitia Dignitatum: Tab. Peut. segm. VI;
Itin. Ant. 134, 3; Not. Dign. Or. XI 39.
205
Rickman, op. cit., 318.
206
CIL III 7591. Natpis iz 224. godine kazuje da je grad ve bio municipijum u to vreme.
207
F. Kanitz, Rmische Studien in Serbien, 68-71.
208
, op. cit., XIV 2, 13.
209
. , , 56-57, . 3.
210
Ibid., 62.

69
namenjene odlaganju i uvanju namirnica koje su mogle za izvesno vreme da
zadovolje potrebe vojnih posada smetenih u njima.211 Prema Tacitovim podacima
itnica svakog logora bila je graena i opremana da sadri zalihe potrebne posadi
za godinu dana. Iako se ovi podaci odnose konkretno na fortifikacije u Britaniji u
drugoj polovini I veka vrlo je mogue da je isti princip vaio u celom Carstvu
(Tacitus, Agricola 1, 21).
Koliina hrane koju je trebalo obezbediti i uvati zavisila je, pre svega, od
veliine logora i broja vojnika koji su inili posadu logora, ali isto tako i od vrste i
trajnosti namirnica. Prema P. Petroviu, vojna posada na erdapskom limesu od
Golubca (Cuppae) do Karataa (Caput Bovis) iznosila je 2000-3000 vojnika.212
Meutim, bez obzira na relativno mali broj vojnika rasporeenih du utvrenja,
koliina hrane koja se uvala bila je znatno vea od potreba svakog pojedinanog
vojnika, iz ega proizilazi da je za tu svrhu bilo potrebno sagraditi vea skladita
rasporeena na razliitim lokacijama. Skladita znaajnijih razmera su morala
postojati u legijskim logorima u ijoj su nadlenosti bile tvrave na limesu. U
pitanju su logori u Singidunumu (IV Flavia) i Viminacijumu (VII Claudia) o ijem
unutranjem ureenju ne znamo mnogo. Geofizika snimanja logora
Viminacijuma pruila su dosta podataka o rasporedu objekata, ali za sada bez
znaajnijih iskopavanja ne moe se sa sigurnou izvriti njihovo funkcionalno
opredeljenje.
Na kraju moemo da zakljuimo da sistem snabdevanja koji je koristila
rimska vojska i nain stvaranja zaliha unutar veih sabirnih centara, ukazuje da
proizvodnja itarica, ali i drugih ivotnih namirnica u oblasti Gornje Mezije nije
bila dovoljna za ishranu stanovnitva i vojske stacionirane na njenoj teritoriji. Taj
nedostatak je najverovatnije nadoknaivan uvozom iz susednih provincija, pre
svega iz regiona oko Crnog mora, ali treba raunati i na uvoz iz drugih udaljenijih
delova Carstva o emu smo ve prethodno govorili.

211
O sabirnim centrima i horeumima na limesu vie podataka u okviru kataloga.
212
. , , 62.

70
 VI

RANA RIMSKA NASELJA VICI, PAGI

Osvajanjem oblasti koja su se prostirala na teritoriji dananje Srbije,

Rimljani su zapoeli proces romanizacije zateenog starosedelakog stanovnitva.
Uspostavljanjem rimske uprave u novofromiranim provincijama, pored autohtonih
ruralnih naselja koja i dalje egzistiraju, dolazi do organizovane urbanizacije
osvojenih oblasti. Prema dosadanjim istraivanjima ovaj proces se razvijao
intenzivnije na prostoru Panonije, nego to je sluaj sa brdsko planinskim, tee
pristupanim oblastima centralne Srbije. Nova organizacija rimske drave dovela
je do formiranja novih oblika ruralnih naselja, vici i pagi koja su po nainu
stanovanja bila slina predrimskim naseobinama starosedelaca. Za ova
novonastala naselja bilo je bitno da se nalaze u blizini vanih komunikacija i na
lokacijama koje omoguavaju eksploataciju prirodnih sirovina, ali i radne snage iz
okolnih starosedelakih naselja. Sve do osnivanja poljoprivrednih dobara tipa villa
rustica, ova naselja koja su u velikoj meri nastala dedukcijom veterana,
predstavljala su vane proizvodne jedinice koje su sluile za snabdevanje urbanih
centara. Natpis na kamenu meau o dodeljivanju zemlje sela Josiste Titu
Klaudiju Prisku, prefektu ale I civium Romanorum, koji M. Mirkovi datuje u
drugu polovinu I veka govori u prilog toj tvrdnji.213
Na naem podruju za sada su najbolje istraeni vikusi i pagusi u Sremu,
ija je teritorija u vreme rimskih osvajanja bila naseljena Amantinima, Breucima i
Skordiscima.214 Topografski poloaj naselja izmeu Save i Dunava u
ravniarskom delu Srema ukazuje na povoljne prirodne uslove kojima se
starosedelako stanovnitvo rukovodilo prilikom izbora mesta za naseljavanje i
koja su u veini sluajeva nastavila da ive i u novim politikim, ekonomskim i
kulturnim okolnostima (karta 4). Plodnost tla koje je bilo pogodno za

213
M. Mirkovi, Sirmium I, 81, 82 no 79, pl. XII/1.
214
M. Mirkovi, Sirmium, istorija rimskog grada, 19-22.

71
zemljoradnju i stoarstvo, kao i blizina tekuih voda i uma, potvruje se izmeu
ostalog i faunistikim ostacima domaih i divljih ivotinjskih vrsta.215
Istraivanja koja su sprovedena poslednjih decenija u ovom regionu
pruaju mogunost za reavanje problema poetka romanizacije u balkanskim
provincijama. Ona su pokazala da veina autohtonih naselja sa keltskom
materijalnom kulturom nisu bila obuhvana novim planom urbanizacije koje su
Rimljani sprovodili u I veku.216 Njihovo egzistiranje se prati najdue do dinastije
Flavijevaca. S druge strane, stanovnici vikusa se ukljuuju u privrednu aktivnost
najbliih poljoprivrednih dobara koja se osnivaju ve krajem I veka u doba
dinastije Flavijevaca i sa njima u ekonomskom smislu ine celinu.
U veini sluajeva osnovna privredna grana stanovnika vikusa bila je
poljoprivredna delatnost, zemljoradnja i stoarstvo. Pored toga, zavisno od
prirodnih faktora, eksploatacija uma i razliiti vidovi zanatske proizvodnje
(grnarstvo, prerada koe i vune, zanati vezani za obradu drveta, itd.) takoe su
uestvovali u privrednoj aktivnosti vikusa. U poetku je prerada sirovina bila
ograniena samo za potrebe stanovnika vikusa i njegove okoline, a kasnije
trgovakim putevima stiu i do udaljenijih podruja, ukljuujui se na taj nain u
ekonomski ivot provincija.
Osnivanjem manjih poseda ve u doba Flavijevaca, dodeljivanjem zemlje
veteranima, stanovnici ovih naselja se ukljuuju u privredne aktivnosti najbliih
poljoprivrednih dobara.217 Istraivanja na naem podruju su pokazala da se
ranorimska naselja iz I i II veka nalaze na prostoru kasnije podignutih
graevinskih kompleksa vila rustika ili u njihovoj neposredoj okolini (Dumbovo
kod Beoina, Hrtkovici, ainci, Krnjeevci itd.).218

215
. , - , :
, 1995, 331-346.
216
. , , ,
1995, 91-136.
217
E. Thomas, Rmische Villen in Pannonien, Budapest 1964, 355; Idem., Villa Settlements, in: A.
Lengyel, G.T. B. Radan (eds.), The Archaeology of Roman Pannonia, Budapest 1981, 284. Prema
autoru, vile su locirane na povoljnim prirodnim uslovima u blizini starosedelakih naselja ili na
njihovim ostacima.
218
O. Brukner, Vicus i villa rustica u pograninoj zoni limesa izmeu Cusum-a i Bononia-e, Graa
za prouavanje spmenika kulture Vojvodine VI-VII, Novi Sad 1976, 19-43; Idem.,
, , 1995, 137-
174.

72
 Na teritoriji rimske provincije Gornje Mezije ostaci rimskih vikusa i
pagusa su sasvim neistraeni. Za sada moemo pouzdano govoriti o postojanju
svega jednog vikusa na ovoj treritoriji. U pitanju je vikus Bube u okolini
Sigidunum-a. Njegova lokacija u neposrednoj okolini antikog grada, potvruje
pretpostavku da su vikusi formirani u blizini veih urbanih centara radi njihovog
snbdevanja poljoprivrednim proizvodima.

73
 VII

RIMSKE VILE RUSTIKE (VILLAE RUSTICAE)

Pripajanjem centralnobalkanskih oblasti Rimskom carstvu stvoreni su

uslovi za ekonomsku i kulturnu integraciju autohtonog stanovnitva. Postepeno
dolazi do prihvatanja novog oblika proizvodnih odnosa i novih kulturnih
standarda, to je uticalo na drutvenu diferencijaciju starosedelaca. Razvojem
novih ekonomskih odnosa, koji su nastali adsignacijom dravnog zemljita
doseljenicima bilo u agerima kolonija, bilo na teritoriji municipija ili na imanjima
veterana, pojavio se i novi tip ruralnog naselja villa rustica. Ove graevine se
redovno nalaze izvan urbanih sredita, a obzirom na namenu, one su pre svega
imale privredni znaaj, kao centri ruralnih ekonomija u svojoj oblasti. Ovaj oblik
vila bio je rairen na itavoj teritoriji Carstva, a razlike u arhitektonskoj koncepciji
ili veliini bile su rezultat klimatskih uslova, geografskih specifinosti, namene
graevina, ekonomskog potencijala vlasnika vila itd.
Na teritoriji dananje Srbije, vile rustike su registrovane u znatnom broju,
ali na alost sistematski je samo mali broj istraen, tako da tipoloku klasifikaciju
ovih graevina moemo izvriti uglavnom na osnovu primera iz drugih delova
Carstva, u prvom redu onih u bliem okruenju (karta 5).
Poloaj vila rustika se razlikovao u zavisnosti od geografskog poloaja,
reljefa i drugih prirodnih uslova. Tako u ravnicama graevine se podiu na
uzdignutijim terenima ukoliko ih ima okolini. U brdskim predelima ovakvi objekti
podiu se na zavrecima kosa, na renim terasama, najee okrenutim ka jugu.
Uobiajeno je da se vile podiu u blizini saobraajnica radi lake distribucije
poljoprivrednih proizvoda do gradskih aglomeracija u okolini. U veini sluajeva
ovakvi putevi su ili dolinama veih ili manjih renih tokova.
Iz antikih izvora saznajemo osnovne podatke o vilama, njihovom
ureenju, odnosu prema drugim oblicima nastanjivanja, o graevinama koje
sainjavaju jedno takvo dobro, o ekonomskom i socijalnom poloaju vlasnika itd.

74
 Kod Tacita nalazimo da re villa oznaava sve oblike stanovanja u
neurbanim sredinama (Tacit. Hist. V, 23; IV, 67; Ann. III, 46). Katon i Varon
upotrebljavaju termin vila da oznae imanje u selu, kao i graevine koje ono
sadri (Cato, De agricult. II; Varr. Re rust. I, 14; II, 4). Katon upotrebljava izraze
villa rustica i villa urbana ne da definie karakter, ve da razgranii odreene
graevine: u sreditu imanja postoje stambeni objekti sa gradskim komforom
villam urbanam pro copia aedificat i postoje ekonomske zgrade sa mlinovima,
presama za ulje, groe i sl., za koje kae villam rusticam aedificatam habeat
(Cato, De agricult. I 5, 2). U pravnom spisu Digeste (Digest. L, 16, 27) navodi se:
ager est locus qui sine villa est. Ibid. 60: fundus autem integrum aliquid est; et
plerumque sine villa locus accipimus. Ibid. 211: fundi appellatione omne
aedificium et omnis ager continetur: sed in usu urbana aedificia aaedes,
rustica villae dicuntur. Locus vero sine aedificio in urbe area, rure autem
ager appellatur; idemque ager cum aedificio fundus dicitur.219 Dakle, polje
(ager) je zemljite bez vile, dok se u gradu zemljite bez graevina naziva area.
Polje koje sadri graevine naziva se fundus. Aedes oznaava graevine u gradu,
dok su villae graevine u ruralnim sredinama.
Meu antikim vilama razlikuju se dve kategorije: imanja sa vilama, za
poljoprivrednu eksploataciju, koja se nazivaju villae rusticae i vile, ija se
arhitektura ugleda na gradsku arhitekturu i koje se zbog toga nazivaju villae
urbanae (Vitruv. De architect. VI, 6). Budui da su predmet naeg rada pre svega
objekti i imanja namenjena poljoprivrednoj delatnosti, to emo u daljem radu nau
panju usredsrediti samo na vile rustike, kao kompleksnim proizvodnim
jedinicama i sreditima ruralnih ekonomija.
Pre nego to preemo na raspravu o vrsti i nameni rimskih vila rustika,
potrebno je neto vie rei o njihovom arhitektonskom sklopu, rasprostranjenosti i
funkciji koje su imale. Obino se pod pojmom villa rustica podrazumeva imanje
sa nizom slobodno rasporeenih zgrada, poev od onih za stanovanje sa
stambenim objektom, ponekad luksuzno ukraenim mozainim podovima,
freskama na zidovima, skulpturama (villa rustica habitatoria), preko zgrada za

219
G. Lafaye, Villa, in: Dictionnaire des antiquits grecques et romaines V. M. Ch. Daremberg, E.
Saglio (eds.), Paris 1877-1919.

75
smetaj i preradu poljoprivrenih objekata (villa rustica fructuaria).220 U kasnijem
periodu kada se opasnost na granicama poveava, vile su utvrivane bedemom sa
jakim kulama i anevima. Njihovi vlasnici su privatna lica, veterani, trgovci, ili
pripadnici gradske aristokratije. Vila je bilo u svim oblastima Rimskog carstva,
naroito tamo gde su postojali povoljni uslovi za razvoj poljoprivrede kao to je
sluaj sa podrujem Panonije ili Mave, ili srpskim Podunavljem i Pomoravljem.
Najee su podizane u blizini vanih komunikacija, radi lakeg snabdevanja
urbanih sredita u okolini.
Vile rustike kao kompleksne proizvodne jedinice posedovale su sve to je
potrebno za funkcionisanje samostalne ekonomije: zgradu za stanovanje vlasnika
imanja i njegove porodice (villa habitatoria), prostorije za grejanje
(hypocaustum), kupatilo (thermae), zgradu za poslugu (ergastulum), itnice i
skladita (horrea), staje za zaprenu stoku (stabulum), senike, radionice, skladita
za alat, ostave, punice, suare, pei, itd. Kod Vitruvija nalazimo na savete o tome
kako treba graditi i ta sve treba da sadri jedna kua na imanju: Qui autem
fructibus rusticis serviunt, in eorum vestibulis stabula, tabernae, in aedibus
cryptae, horrea, apothecae ceteraque, quae ad fructus servandos magis quam ad
elegantiae decorum possunt esse, ita sunt facienda. Dakle, oni koji se bave
poljskim radom, za njih treba graditi u predvorjima upe i poslovnice, u samoj
kui podrume, itnice, smonice i ostale prostorije koje vie mogu sluiti za
spremanje plodova nego za lepotu i eleganciju (Vitruv. De architect. VI, 6, 5).
Pored urbanizovanog prostora vile, zgrade za stanovanje i ekonomskih objekata, u
kompleks vile ukljueno je i zemljite za obradu, pri emu njen fundus iznosio
najmanje 10 000m2. esto se u okviru imanja sahranjuju lanovi porodice i
njihova posluga (coemeterium, memoria), a ponekad se na imanju podie i manje
svetilite. U tehnolokom pogledu, one su prevazile malog seoskog posednika iz
predrimskog perioda, tako da ine samostalne i nezavisne ekonomije. Na osnovu
podataka koje nam pruaju rimski agronomisti mogue je delimino rekonstruisati
ivot u njima, ta se i na kolikim povrinama gajilo, koji se alat upotrebaljavao i

220
E. B. Thomas, Rmische Villen in Pannonien, Beitrge zur Pannonischen Siedlungsgeschichte,
Budapest 1964, 355 ff.

76
koliko je ivotinja bilo potrebno za obradu.221 Iako se podaci koje nam pruaju
antiki pisci odnose pre svega na Italiju u kojoj postoje znatne razlike u odnosu na
provincije centralnog Balkana, kako zbog geografskih i klimatksih uslova, tako i
socijalno-ekonomskih, ipak moemo bar donekle rekonstruisati ivot u njima. U
Italiji je poljoprivredna proizvodnja bila orijentisana pre svega na proizvodnju
maslina i vinove loze, dok su itarice i povre uglavnom korieni za ishranu
robova i stoke.222 Od itarica su sejani: penica, ovas, proso, a od povra bob,
graak, pasulj, bornija, luk, perun, kupus. Gajena je artioka i peurke koje su
bile hrana viih slojeva rimskog drutva, dok je repa koriena u ishrani seoskog
stanovnitva. Od voa su uzgajane: masline i groe, ali i breskve, nar, ljive,
vinje, roga, pomorande. Naravno, klimatski uslovi u kontinentalnom delu
Balkanskog poluostrava nisu omoguavali gajenje nekih od ovih kultura, tako da
su bile kultivisane biljke prilagoene kontinentalnoj klimi. U Panoniji su se gajile
pre svega itarice, a od vremena Proba poinje da se uzgaja i vinova loza u
podunavskim provincijama.223
Interesantno je pomenuti da je ra, mnogo kasnije od ostalih vrsta itarica
stekla status samostalne kulture u Evropi, tokom kasnog gvozdenog i rimskog
perioda.224 Rimljani u poetku nisu rado prihvatali ovu itaricu, ali su znali njene
prednosti, to potvruju i antiki izvori. Plinije pie u svojoj Historia Naturalis
sledee: Ra, koga Taurinci u podnoju Alpa nazivaju azija, je najinferiornija
itarica, moe samo da utoli glad, raa puno zrna, ima tanku stabljiku i od njega
se dobija tamno, teko brano. Da bi se branu poboljao ukus pridodaje mu se
krupnik, ali i pored toga je u velikoj meri odbojan eludcu. Raste na svim

221
Najvie podataka o zemljoradnji i savetima o poljoprivredi nalazimo kod antikih pisaca:
Katona (Marcus Porcius Cato, De agricultura), Varona (Marcus Terentius Varro, Rerum
rusticarum), Plinija Starijeg (Gaius Plinius Secundus Maior, Naturalis historia), Kolumela
(Columella, De re rustica), Paladija (Palladius, Opus agriculturae). Iako se podaci odnose
uglavnom na Rimsku republiku i period ranog Carstva, oni su primenljivi i za kasniji period budui
da nije bilo znaajnih promena u oblasti poljprivrede, imajui u vidu tehnologiju obrade zemlje.
222
E. de Sena, Seeing the Trees and the Forest: toward a more refined understanding of socio-
cultural systems in classical antiquity. The case of olive oil in ancient Latium, Archaeologiae.
Research by Foreign Missions in Italy 1, 2003, 11-32; Idem., An assessment of wine and oil
production in Rome's hinterland: ceramic, literarty art historical and modern evidence, in: A.
Klynne and B. Santilli Frizell, eds., Roman villas around the Urbs, Rome 2005, 1-15.
223
O poecima uzgajanja vinove loze u Panoniji i Meziji neto vie podataka u poglavlju o rimskoj
poljoprivredi i organizaciji proizvodnje.
224
K. E. Behre, The history of rye cultivation in Europe, Vegetation History and Archaeobotany 1,
1992, 141156.

77
zemljitima, a prinosi su na stotinu puta vii.225 Rimljani su ra prevashodno
zbog njenog loeg ukusa na poetku degradirali u status krmne biljke. Na to
ukazuje i latinski naziv rai secale koja potie od rei secare sei, to govori
da je ra koena dok je bila jo zelena (nije se ekalo sazrevanje zrna) i koriena
u u prehrani stoke. Zbog dobrih prinosa ak i prilikom optih nepovoljnih
prirodnih uslova za razvoj itarica, ra je vremenom sve vie uzgajana. Tako se u
jednom ukazu iz vremena Dioklecijana, iz 301. godine, ra pominje na treem
mestu po znaaju itarica, odmah posle penice i jema.226
Rimski agronomisti su u velikoj meri davali uputstva koje treba slediti u
poljoprivrednoj proizvodnji, o izboru i nainu obrade zemlje, o broju radnika
potrebnih za obradu parcela pod odreenom kulturom, o alatu koji treba koristiti
itd. Katon, rimski dravnik i pisac, u svom delu De agricultura koje predstavlja
zbornik praktinih saveta za uspenu poljoprivrednu proizvodnju, bio je pristalica
intenzivne poljoprivrede, ali pri tome ne smatra sve vrste kultura podjenako
unosnim. On na prvo mesto stavlja kulturu vinove loze (vinea), na drugo
povrtarstvo (hortus), na tree saenje vrba (salictum), na etvrto gajenje maslina
(olivetum), na peto panjak (pratum) i na kraju itnu njivu (campus frumentarius).
Katon termin villa upotrebljava za oznaku seoskog gazdinstva srednje veliine.227
Njegovi saveti tiu se najraznovrsnijih pitanja poljoprivrede. Tako preporuuje
podizanje vila na mestu sa povoljnom klimom, na osunanim padinama brda ili
planine, okrenutim ka jugu, da budu blizu vode, i putnih pravaca, dok Kolumela
smatra da je najbolje zgrade podizati na polovini brda, zatiene od preterane
vruine ili zime, kie i snega. Katonovo delo je znaajno, jer prua dobar uvid u
mentalitet i razmiljanja rimske zemljoposednike klase iz II veka stare ere, kojoj
je pripadao i sam Katon kao rimski senator. Katon govori o imanju srednje
veliine, od 200 jugera (oko 50 hektara), na kojem se stalno nalazi 11 robova, dok
je upravljanje imanjem povereno jednom robu, nadzorniku (villicus), kome
pomae njegova ena. Katon je, kao i kasniji pisci poljoprivrednih prirunika

225
Citat predstavlja prevod sa nemakog A. Medovia, prema: T. Miedaner, Roggen vom
Unkraut zur Volksnahrung, Frankfurt/Main 1997.
226
A. Medovi, Gamzigradski ratari dva koraka napred, jedan korak nazad, 50,
2008, 155, sa nav. literaturom.
227
Cato, De agriculutra, prema: . . , , 1982, 154-
156.

78
Varon i Kolumela, pretpostavio ekonomsku prednost robovske radne snage. Iako
se na imanjima slobodnih seljaka upotrebljavala uglavnom ista tehnologija kao i
na velikim imanjima sa robovskom radnom snagom, ipak je vee imanje moglo
priutiti veliku opremu za obradu, koju su seljaci morali da dele ili je uopte nisu
imali. Katon ne predlae nikakvu novu tehniku upravljanja: njegovi su predlozi da
se zarada maksimalizuje takvim zdravorazumskim sredstvima kao to je kupovina
po jeftinoj ceni i prodaja po skupoj i kao to je savet da robove treba drati
zaokupljene nekim poslom tokom cele godine. Katon takoe predlae podizanje
vila u blizini seoskih naselja, da bi se iskoristila seoska radna snaga, ukoliko je to
potrebno tokom sezonskih poslova, ali i blizu gradova, gde su vlasniku stajali na
raspolaganju prometniji trgovaki putevi.

Tipoloka podela vila rustika

Urbanistiki koncept vila zavisio je od njihovog karaktera, odnosno da li

su veleposednika ili carska imanja, ili pak, manja imanja slobodnih seljaka, kao i
od privrednih grana kojima se stanovnitvo bavilo. Vile rustike tipoloki se mogu
podeliti prema razliitim merilima, imajui u vidu razliite elemente:228

A. Prema veliini poseda, vile se dele na:

1. manja seoska imanja, 10-80 jugera, (1 juger cca. 0,25 ha) sa stambenim
objektom, koja obrauju sopstvenici;
2. imanja srednje veliine 80-500 jugera, zemljite sa stambenim
objektom, uglavnom pod upravom nadzornika.

228
O vilama rustikama i njihovoj tipologiji cf. E. B. Thomas, Rmische Villen in Pannonien,
Beitrge zur Pannonischen Siedlungsgeschichte, Budapest 1964; Idem., Villa Settlements, in: A.
Lengyel, G.T. B. Radan (eds.), The Archaeology of Roman Pannonia, Budapest 1981, 275-321; M.
Vasi, Rmische Villen von Typus der Villa rustica aus jugoslawischen Boden, Arch. Iug. XI,
Beograd 1970, 45-81; . , ,
1997.

79
 B. Prema arhitektonskoj koncepciji, vile se dele na:
1. Vile sa portikom koje su naroito karakteristine za Galiju, mada ih ima
i u ostalim delovima Carstva. Ovaj portik zavrava obino dvema kulama. One
su poreklom sa juga i javljaju se od poetka III veka.

2. Mediteranski tip vila sa portikom su peristilne vile. Javljaju se u I i II

veku, naroito u oblastima koje su rano romanizovane. Prauzore treba traiti u
rimskim republikanskim kuama sa peristilom, koje se pak ugledaju na
helenistike kue. Osnovna karakteristika ovog tipa vila je stambeni deo otvoren
prema polju. Ovaj oblik bio je najzastupljeniji na Mediteranu do IV veka.

3. Vile jednostavne etvorougaone osnove. Javljaju se u unutranjosti, u

slabo prohodnim krajevima, nadovezuju se na arhitektonsko naslee autohtonog
stanovnitva.

4. Iz prethodno pomenutog oblika razvile su se vile sa koridorom

dodavanjem jednog prolaza koridora, koji deli stambeni deo od privrednog.
Ovaj tip je dobro zastupljen u Panoniji i pojavljuje se u drugoj polovini II i prvoj
polovini III veka i postaje jedan od omiljenih oblika graevina.

5. Utvrene vile sa kulama na uglovima registrovane su u svim

provincijama Carstva i rezultat su optih ustorijskih uslova i sve eih upada
varvara na teritoriju Carstva. One nastaju tek od kraja III i poetka IV veka.

Vlasnici rimskih vila rustika

Veliina vile, kvalitet gradnje i oprema kao i razvijenost svake od njenih

funkcionalnih komponenti pokazuje u kojoj meri je ona bila ekonomskog
karaktera i koja je bila namena vile, kao i ko su mogli biti njeni vlasnici. Vii
slojevi rimskog drutva posedovali su svoja imanja sa vilama u okolini grada.

80
Osim rezidencijalnog dela, takvo imanje imalo je i ekonomski deo za proizvodnju
namirnica namenjenih potrebama vlasnika. Nasuprot ovoj vrsti stoje imanja sa
primarno ekonomskim karakterom, gde je sve u funkciji poljoprivredne
proizvodnje i zanata, za potrebe ne samo vlasnika, ve i trita.
U okviru svake vile koja je pre svega ekonomskog karaktera formira se
famillia rustica , u kojoj trajno ivi i radi robovska ili najamna radna snaga na
ijem elu je upravitelj (villicus) postavljen iz redova robova iji je zadatak bio da
koordinira radovima. On je opet bio odgovoran zakupcu imanja (conductor) koji
je zakljuivao poslove na imanju. Zavisno od veliine poseda, rimski vlasnici su
zapoljavali stalnu radnu snagu koja se uglavnom sastojala od robova i
osloboenika i brojnih sezonskih radnika. U kasnoantikom periodu sistem
vezanosti za zemlju postaje neto drugaiji i moemo ga pratiti kroz razvoj
kolonata.229
Nekako po strani ostaje kategorija sitnih sopstvenika peregrina.
Nedovoljna istraenost seoskih naselja (vici, pagi), njihova veliina i organizacija,
ne omoguavaju blia saznanja o njihovom odnosu prema vilama rustikama i
njihovim vlasnicima. Svakako treba raunati na to da su iz redova seoskog
stanovnitva regrutovana radna snaga na velikim imanjima, uglavnom kao
sezonski radnici.

Ekonomika vila rustika

Kao to smo ve pomenuli, rimske vile predstavljaju samostalne i

kompleksne proizvodne jedinice koje poseduju sve to je potrebno za
funkcionisanje jedne nezavisne ekonomije. U sklopu vile rustike, mogue je
izdvojiti razliite objekte imajui u vidu funkciju koju igraju u ekonomici vile:
- skladita za poljoprivredne proizvode (horrea, granaria);
- graevine za boravak radne snage (ergastulum);
- staje za stoku (stabulum);
- skladita za alat i pribor;

229
O razvoju kolonata, neto vie rei u poglavlju o ekonomsko-socijalnom razvoju.

81
 - u pojedinim vilama utvrene su i radionice za kovanje gvoa i izradu i
popravku alata potrebnog za svakodnevnu upotrebu. Kod nas su potvrene u
vilama ljivovac kod Kragujevca,230 Brovi kod Obrenovca.231
Iz ovoga moemo videti da su rimske vile u tehnolokom pogledu daleko
naprednije od malog seoskog poseda, tako da ine samostalne i nezavisne
ekonomije. Kombinujui rezultate dobijene arheolokim iskopavanjima sa
podacima koje nam pruaju rimski agronomisti, mogue je u izvesnoj meri
rekonstruisati ivot na jednom imanju i utvrditi ta se i koliko gajilo na pojedinim
imanjima, koji je alat upotrebljavan, koliko je pri tome bilo potrebno radne snage i
stoke itd.
Na osnovu sauvane arheoloke grae, moemo da zakljuimo da je
privredna delatnost vila bazirana prvenstveno na zemljoradnji i stoarstvu, potom
zanatima, posebno onim koji su vezani za iskoriavanje ivotinjskih produkata
(pre svega vune i koe), keramikoj produkciji, kamenorezakim radovima, izradi
graevinskog materijala itd.
Koristei jeftinu radnu snagu seoskog stanovnitva, vlasnici vila u poetku
proizvode sam za svoje potrebe i stanovinke iz neposredne okoline. Kasnije vile
rustike preuzimaju znaajnu ulogu u ekonomskom ivotu bavei se razliitim
privrednim granama i razvijajui trgovau mreu za plasiranje svojih proizvoda.
Sa druge strane neki proizvodi izraivani u vilama, kao to su
poljoprivredni alati, izraevine od drveta, stakla, gline, kamena ili metala, imali su
svoje trite u seoskim sredinama. U nekima od njih su se nalazile i radionice za
izradu i popravku alata, neophodne seoskom stanovnitvu.
Meutim, ne treba ispustiti iz vida injenicu da je jedna od osnovnih
karakteristika vila rustika njihova izolovanost od grada i da ona odraava stepen
razvoja ekonomike jednog poljoprivrednog gazdinstva prema rimskim
standardima.

230
. , , XV-XVI, 1966,
253-256.
231
. , ,
XXV, 1978, 185-195.

82
 VIII

EKONOMSKI OBJEKTI ZA SKLADITENJE ITARICA I

DRUGIH POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA

Skladitenju poljoprivrednih proizvoda, naroito itarica posveivana je

velika panja tokom itavog trajanja rimske drave, o emu govore i pojedini
rimski agronomisti (Plin., Nat. Hist., XVIII, 73). Plinije razlikuje dva tipa veih
objekta za skladitenje poljoprivrednih proizvoda:
- horrea masivne kamene graevine veih dimenzija;
- granariae lake konstrukcije od drveta.
Pored ovih objekata, Plinije govori i o jamama za uvanje ita silosima,
to je bio obiaj u provincijama na obodu, kao to su Trakija, Kapadokija, ali i
izvan granica Carstva u Barbarikumu.232 Oba tipa skladita su sluila da prime sve
poljoprivredne proizvode, ali je skladitenju itarica kao najvanijoj namirnici,
bila posveivana posebna panja.233
Vitruvije u svom delu De architectura libri decem (Vitruv. De architect.
VI, 4, 5) u kratkom osvrtu o kuama na selu govori o ambarima za ito, koji se
postavljaju na viem nivou, okrenuti prema severu. Tako se ito nee brzo grejati i
na taj nain due odravati. Osim nadzemnih objekata za uvanje hrane, on
pominje i uvanje ita u kuama. Prema Vitruviju, oni koji se bave
poljoprivredom treba da grade u predvorjima upe i radionice, u samoj kui
podrume, odnosno ostave, koje pre svega treba da slue za za uvanje plodova.
Horrea predstavljaju vrste, masivne graevine, spratne konstrukcije, koji
zavravaju dvoslivnim krovom. Kod jednog tipa ovih itnica unutranji prostor je

232
Naziv silos (silo) nije latinskog porekla i potie iz panskog jezika, a ima znaenje jame ili trapa
za uvanje ita.
233
G. Rickman, Roman Granaries and Store Buildings, Cambridge 1971.

83
bio podeljen nizom stubova i na taj nain je bila umanjena mogunost prodiranja
vlage, dok je kod drugog tipa prostor bio izdeljen poprenim zidovima.234
Graevine su bile debelih zidova kako bi prostor bio na najbolji mogui
nain zatien od eventualnih poara ili kraa. Prozori su bili uski i postavljani
visoko, a na vratima su bile vrste brave i reze. Ubacivanje i vaenje proizvoda
obavljano je runo, te se pretpostavlja da su veliki horeumi upoljavali veliki broj
radnika. Ispred ulaza su postavljane pristupne rampe da bi zaprega mogla da prie
to blie.
Ostaci horeuma nalaze se u svim delovima Carstva, u urbanim
strukturama, na veim poljoprivrednim imanjima, ali i unutar vojnih logora, gde
su imali vanu ulugu u snabdevanju vojske ivotnim namirnicama.
U gradovima su postojale velike javne itnice (horrea publica) odakle se
vrila distribucija penice stanovnitvu u sluajevima kada je to bilo potrebno. U
Rimu je postojao veliki broj javnih itnica, od kojih je najpoznatija Horrea
Galbae, iji kompleks je zauzimao ogromnu povrinu masivne i jednostavne
konstrukcije.235
O javnim horeumima koji su postojali na itavoj teritoriji Carstva, o
njihovom funkcionisanju, transportu poljoprivrednih proizvoda moemo vie
saznati zahvaljujui sauvanim istorijskim izvorima. Carski reskripti sakupljeni u
Teodosijevom kodeksu (Codex Theodosianus) hronoloki pripadaju kasnom IV i
poetku V veka. Oni pruaju detaljan prikaz ne samo velikih javnih horeuma u
prestonicama Rimu i Konstantinopolu, ve i o brojnim civilnim skladitima
rasutim po provincijama Carstva. Mada se ovaj pravni akt odnosi na kasnoantiki
period, postoji opravdano miljenje da su promene u organizaciji javnih horeuma
neznatne u odnosu na ranocarski period.236
Drugi vaan izvor predstavljaju razliiti natpisi koji se iroko datuju od
ranocarskog perioda sve do poetka V veka, mada se veina do sada evidentiranih

234
Ova dva osnovna tipa u arhitekturi horrea razdvaja i G. Rickman, op. cit., 1-5.
235
Ibid., 163-183. U gradu Rimu je u poznoj antici postojalo oko 300 horeuma. Horrea Galbae su
imale 140 izdvojenih soba u prizemnom delu, a zauzimale su povrinu od oko 21000 m2; cf.
C.Virlouvet, Tessera frumentaria. Les procdures de la distribution du bl public Rome la fin
de la Rpublique et au dbut de l'Empire, Rome 1995.
236
G. Rickman, op. cit., 163.

84
odnosi na ranocarski period. Uglavnom se radi o nadgrobnim spomenicima
podizanim u ast onih ije su funkcije bile vezane za horeume.
Za teritoriju severne Afrike, odnosno Egipta kao najvanije itnice
Carstva, veliki znaaj imaju sauvani papirusi koji hronoloki obuhvataju vreme
od prvih Ptolomeja do vizantijskog perioda. U njima se uglavnom mogu nai
podaci o organizaciji i transportu ita u Egiptu.237
Na teritoriji rimskih provincija Panonije i Gornje Mezije nailazimo na
ostatke graevina koje moemo identifovati kao javna horrea: Sremska Mitrovica
(Sirmium),238 Maskar kod Topole,239 Gamzigrad kod Zajeara,240 Medijana kod
Nia241 itd. (karta 6).
Snabdevanje rimske vojske smetene na Dunavskom limesu, ali i dublje u
unutranjosti iziskivalo je potrebu podizanja objekata namenjenim odlaganju i
uvanju namirnicama koje su mogle za izvesno vreme da zadovolje potrebe vojnih
posada smetenih u njima. Ovakve vojne itnice (horrea militaris) podizane su u
okviru vojnih logora. One su bile najee pravougaonih osnova, razliitih
dimenzija zavisno od stacioniranih vojnih jedinica kojima su namenjene. Ovi
objekti su najee vrste konstrukcije, izdignuti od zemlje, nekada ojaani
kontraforima.
Du gornjomezijskog limesa u okviru vojnih fortifikacija razliitih
dimenzija i formi, identifikovano je nekoliko horeuma u: Sapaji,242 ezavi
(Novae),243 Boljetinu (Smorna),244 Velikom Gradcu (Taliata).245
Sva ova skladita za itarice, bilo civilnog ili vojnog karaktera,
konstatovana u rimskim provincijama na teritoriji Srbije, ne razlikuju se po svojoj

237
Ibid., 298-306, sa nav. literaturom.
238
N. Duval, V. Popovi, Horrea et thermae aux abords du rempart sud, Sirmium 7, 1977, 29-62.
239
. , , Balcanica XIII-XIV, 1982-1983,
35-43.
240
. , , : , ,
, 45, 1983, 52-53.
241
T. erkov, Mediana-horreum, 41-43; . , ,
41-46.
242
. , ,
, XXXIII-XXXIV, 1984, 29-71.
243
. , -Castrum Novae, XXXIII-XXXIV, 1984, 91-122.
244
. , (Smorna), , XXXIII-
XXXIV, 220-222.
245
. , (Taliata),
, XXXIII-XXXIV, 1984, 265-282.

85
konstrukciji, niti po nameni od brojnih graevina tog tipa podignutim irom
Rimskog carstva. Sve one potvruju da je briga o snabdevanju itom, cura
anonnae, bila vaan inilac u rimskoj dravi tokom celog njenog trajanja.

86
 RURALNA NASELJA KATALOG

IX

RANA RIMSKA NASELJA VICI, PAGI

Ruralna naselja na trasi auto-puta kroz Srem

Prilikom zatitnih arheolokih istraivanja na trasi autoputa kroz Srem,
otkriveni su pored naselja starosedelaca i rimski zaseoci (vici) i sela (pagi). Prema
istraivaima, ova naselja se vezuju za novoformirane gradske teritorije
Sirmijuma, Basijane i magistralni put Sirmium-Singidunum, a njihovo
stanovnitvo inili su starosedeoci.246
U svim ovim naseljima pored ostataka rimske materijalne kulture, nain
stanovanja i privreivanja pokazuje jaku prasitorijsku tradiciju. Nalazi keramikih
sudova i ostalih predmeta vezanih za svakodnevnu upotrebu pokazuje njihov
ruralni karakter. Meutim, s druge strane, pored ovih lokalnih proizvoda, u
keramikom materijalu novoformiranih naselja primeuje se i znatan udeo italskog
importa terrae sigillata-e i druge romanizovane forme.
Osnivanjem manjih poseda ve krajem I veka stanovnici ovih zaseoka se
ukljuuju u privredne delatnosti najbliih imanja sa kojima u ekonomskom smislu
ine celinu.247 To su pokazala i ranorimska naselja iz I i II veka u Sremu koja se
obino nalaze na prostoru kasnije podignutih arhitektonsko-graevinskih
kompleksa vila rustika ili u njihovoj neposredoj okolini.248

246
. , , 137- 174.
247
O formiranju manjih poseda u doba Flavijevaca ve smo govorili na primeru vikusa u Dumbovu
kod Beoina.
248
. , Vicus villa rustica, 19-43; Idem., , 137-174.

87
 Tako su u selu ainci na lokalitetu Kudo, stratigrafski izdvojeni ostaci
rimskog vikusa iz flavijevskog doba, na teritoriji kasnije podignute vile rustike.249
U ranocarskom naselju izdvojene su kolibe poluzemunikog tipa i jame za otpatke
gde su otkriveni italski import, ranorimska provincijska keramika i proizvodi
starosedelakog lonarstva. Slina situacija zabeleena je i na lokalitetima u
Krnjeevcima, Prhovu, Kuzminu.

Dumbovo kod Beoina

U rimskoj provinciji Panoniji, na padinama Fruke gore u pograninoj zoni
limesa, izdvojen je rimski vikus u Dumbovu kod Beoina. Sluajno otkriven
kamen-mea s natpisom na kome se pominje vicus Iosista, ukazuje na ranu
romanizaciju ove oblasti.250 Detaljnije tumaenje natpisa dala je M. Mirkovi,
prema kojoj je naselje formirano veteranskom dedukcijom u drugoj polovini I
veka.251 Prema A. Moczy-ju re adsignatus ukazuje na dedukciju, kada se
adsignacijom posed veterana izdvajao od peregrinih civitates.252
U naselju su u ukopanim kolibama elipsaste osnove sa pravougaonim
otvrorenim ognjitima, pored proizvoda lokalnog lonaarstva koju karakteriu
grubi lonci raeni rukom, nalaeni i fragmenti terra sigillata-e, importovanog
italskog stakla i fibule. S druge strane, keramiki prljenci za tkanje i kremeno
orue ukazuju na tradiciju starosedelakog naina privreivanja koji je jo uvek
egzistirao. Tipolokom i stratigrafskom analizom stambenih objekata i pokretnog
materijala, O. Brukner je dola do zakljuka da je u vikusu u Dumbovu dolo do
paralelnog egzistiranja starosedelakog sloja stanovnitva kao ostataka
protoistorijskog drutveno-ekonomskog elementa i rimskih vojnika Italika.253
Imajui u vidu istorijske podatke, O. Brukner smatra da funkcija naselja prestaje
249
O. Brukner, Kudo, ainci villa rustica, AP 21, Beograd 1980, 106-107; O. ,
, villa rustica, AP 23, Beograd 1982, 93-95. O. ,
villa rustica, AP 24, Beograd 1985, 99; . , , 138-139.
250
M. Mirkovi, Sirmium I, 81, 82 no 79, pl. XII/1. Kamen-mea otkirven je 1909. godine u
Beoinu, uva se u Arheolokom muzeju u Zagrebu.
251
Ibid., loc. cit. Natpis na kamenu govori o dodeljivanju zemlje sela Josiste Titu Klaudiju Prisku,
prefektu ale ala I civium Romanorum u 2/2 I veka nove ere.
252
A. Moczy, Die Bevlkerung von Pannonien bis zu den Markomannenkrieg, Budapest 1959, 90,
91.
253
. , Vicus villa rustica Cusum-a Bononia-e,
VI-VII, 1976, 22.

88
prvih godina II veka u vreme reorganizacije pograninog odbrambenog sistema,
kada dolazi do razmetanja auksilijarnih trupa na Dunavu.254 Arheolokim
istraivanjima je utvreno da se po naputanju koliba, odnosno nestanku ovog tipa
naselja, kasnije u IV veku, u dolini podie manje poljoprivredno dobro villa
rustica sa spekulom.

Hrtkovci
Slian proces formiranja vile rustike na mestu ranorimskog vikusa kao kod
prethodno pomenutog nalazita u Dumbovu, karakteristian je i za vieslojni
lokalitet u Hrtkovcima. Temelji vile bili su ukopani na ostacima objekta iz
ranorimskog perioda. U nekoliko sondi koje su postavljene ispod nivoa malternog
poda vile evidentirani su objekti od crveno peene zemlje, prema miljenju
istraivaa, najverovtnije pei.255 Ispod temelja zida sa june strane, identifikovana
je kulturna jama ukopana u sloj ute gline. Jama je bila ovalnog oblika, zatvorena
komadima krenog maltera, ispunjena ivotinjskim kostima i brojnim
fragmentima rimsko-provincijske keramike i stakla, karaktetistinim za period I-II
veka.256 Osim bogato zastupljenih lokalnih formi sudova, u jami je naeno i vie
fragmenta terra sigillata-e imoprtovane iz radionica severne Italije, pehara, manjih
zdela, tanjira, kadionica, poklopaca i dno amfore. Posebno je znaajan fragment
oboda amfore sa peatom majstora na obodu izvedenim u ligaturi, Calvia
Crispinilla, koji predstavlja proizvod importovan iz radionice u Istri.257 Ova
radionica je tokom ranocarskog perioda, proizvodila i transportovala svoje
proizvode dolinom Save sve do Panonije.258
Viegodinja istraivanja sa obe strane lokaliteta Vranj u Hrtkovcima, gde
je ispitano vie od dvadeset keramikih pei sa jamama za pripremu i odbacivanje
materijala, upuuju na razvijenu domau zanatsku produkciju na ovom prostoru

254
Idem., Rimsko naselje kod Beoina, Materijali XIII, Beograd 1977, 128.
255
. , -
2004. , 21, 243.
256
Ibid., loc. cit.
257
V. Dautova-Ruevljan, Vila rustika u Hrtkovicima, sistematsko zatitna iskopavanja, Zbornik
Matice srpske za klasine studije 6, Novi Sad 2004, 173.
258
T. Bezeczky, Roman Amphorae from the Amber Rute in Western Pannonia, BAR International
Series 386, Oxford 1987.

89
tokom I i II veka, koja je nastala zahvaljujui povoljnim uslovima: kvalitetu
ilovae i blizine renog plovidbenog puta koji je omoguavao transport robe ka
istoku i zapadu.259

Bube kod Beograda

Na teritoriji rimske provincije Gornje Mezije ostaci rimskih vikusa i
pagusa su sasvim neistraeni. Za sada moemo pouzdano govoriti o postojanju
svega jednog vikusa na ovoj treritoriji. U pitanju je vikus Bube u okolini
Sigidunuma. Ovaj vikus se pominje na jednom rimskom rtveniku posveenom
Herkulu. rtvenik je sluajno otkriven prilikom graevinskih radova, jugozapadno
od Beograda.260 Drugih pojedinosti o ovom naselju nemamo.
Prema miljenju M. Mirkovi, u vreme nastanka natpisa, starosedeoci u
selu Bube koje je bilo na teritoriji Singidunum-a, ve uveliko imaju rimsku
organizaciju sa vikomagistrima. Titula princeps praefectus sa domaim voom,
verovatno je ve bila naputena krajem I veka. Imena dedikanata na natpisu su
latinska, sa carskim gentilnim imenima Flavius i Aelius i ona ukazuju da su
njihovi preci ve pod carevima I i II veka stekli rimsko graansko pravo, tako da
bi vreme iz koga potie natpis, prema M. Mirkovi, moglo da se oznai kao kraj II
veka.261
Lokacija vikusa Bube u neposrednoj okolini antikog Singidunuma,
potvruje pretpostavku da su vikusi formirani u blizini veih urbanih centara radi
njihovog snbdevanja poljoprivrednim proizvodima.

259
V. Dautova Ruevljan, O. Brukner, Gomolava rimski period, Novi Sad 1992, 53-70.
260
rtvenik je otkriven 1987. godine prilikom radova na Lazarevakom putu, jugozapadno od
Beograda. Epigrafsku analizu natpisa dala je . , Bube
, XXXIX, 1988, 99-104.
261
Ibid., 99-102.

90
 X

VILE RUSTIKE (VILLAE RUSTICAE)

Vojvodina

Dumbovo kod Beoina

Deo Panonskog limesa na severnim padinama Fruke gore, razlikuje se od
ostalog ravniarskog dela limesa. Mada nisu vrena sistematska istraivanja
kastruma, rekognosciranja frukogorskih obronaka koja izlaze na Dunav pruila su
znaajne podatke o lokaciji i broju pograninih vikusa i vila.262 Predrimska naselja
autohtonog stanovnitva i kasnije formirani vikusi, poljoprivredna imanja villae
rusticae i manji fortifikacioni objekti speculae, nalazili su se u sklopu ue
pogranine zone limesa. Konfiguracija ovog podruja sa visokom obalom Dunava,
inila je prirodnu prepreku i zatitu od upada neprijatelja u unutranjost provincije.
Poloaj granice sa prirodnim odbrambenim sistemom omoguavao je
pograninom, civilnom stanovnitvu da se naseli u uzanim i zaklonjenim
dolinama, na severnim padinama Fruke gore, koja je bila prva odbrambena zona.
U ataru dananjeg sela Dumbova kod Beoina, u dolini Dumbovakog
potoka, ezdesetih godina prolog veka otkriveni su ostaci vieslojnog naselja iz
rimskog perioda.263 Na osnovu stratigrafske analize kulturnog sloja utvrena su
dva stambena horizonta. Stariji nivo stanovanja sa ostacima koliba i kulturnih
jama iz I i poetka II veka konstatovan u dolini i na bregu.264 Mlai stambeni
horizont formiran samo u dolini sadri ostatke vile iz IV veka (sl. 3). Vila je

262
. , Vicus villa rustica, 19-43.
263
Pokrajinski zavod za zatitu spomenika kulture u Novom Sadu 1963. godine rekognoscirao je
desnu obalu Dunava, i tom prilikom su otkriveni rimski lokaliteti u: Dumbovu, Banotoru, Suseku,
Svilou, ereviu i Netinu.
264
Neto vie podataka o vikusu u selu Dumbovu u odeljku o vikusima i pagusima.

91
podignuta u pogranininoj zoni panonskog limesa na delu izmeu kastruma
Cusum (Petrovaradin) i Bononia (Banotor).

Villa rustica (mlai stambeni horizont)

Mlai stambeni horizont u dumbovakoj dolini sadri ostatke vile rustike
sa kulom straarom (specula) na padini brega sa koje je mogla da se osmatra
obala Dunava i titi ulaz u vilu. U okviru poljoprivrednog dobra javljaju se dva
graevinska komleksa sa tri istraena objekta u okviru njega. Delimino ispitana
osnova graevine oznaene u literaturi kao graevina 1 odgovara tipu panonskih
vila sa sredinjim koridorom koji je povezivao prostorije za stanovanje sa veim
prostorom za obavljanje raznih poslova na imanju (sl. 4).265 Ovaj tip vile je
malobrojan u Panoniji, a prema M. Vasiu na prostoru bivih jugoslovenskih
zemalja zastupljen je u nekoliko sluajeva uglavnom u Bosni (Zaloje, Lisiii).266
Kaldrmisani hodnik od kamenih oblutaka zalivenih malterom, najverovatnije nije
bio pokriven. Zidovi su graeni od neobraenog lomljenog kamena i oblutaka u
nepravilnom slogu, vezani malterom. Na razruenim i delimino nivelisanim
zidovima konstatovani su kasniji objekti od drvene konstrukcije na ta ukazuju
tragovi od kolja, peen lep, pe u zidu i podovi od naboja. Graevina 1 prema
miljenju istraivaa najverovatnije je sluila za stanovanje vlasnika imanja.267
Drugi objekat u kompleksu vile oznaen u literaturi kao graevina 2, koji
je po svoj prilici predstavljao celinu sa graevinom 3 znatno je oteen erozojom
potoka. Zgrada je podignuta na ostacima poda kolibe iz I veka. Obilan graevinski
ut koji se satojao od krovnih tegula i imbicesa na obe strane zida i ugljenisane
grede upuuju na dvoslivnu krovnu konstrukciju. Prema O. Brukner graevina je
najverovatnije imala funkciju ekonomskog objekta sa dvoritem ograenim
tremovima za smetaj stone hrane, itarica, alatki itd.268 Zapadno od graevine 2
otkriven je severni deo treeg objekta, graevine 3.

265
E. Thomas, Rmische Villen in Panonnien, 360, Abb. 177.
266
Primer vile ca centralnim koridorom evidentiran je u blizini Beograda, u Duboaju kod Grocke.
Meutim, neto vie podataka o ovom objektu nemamo. U svom radu o rimskim vilama rustikama
pominje je Miloje Vasi, cf. M. Vasi, Rmische Villen von Typus der Villa rustica aus
Jugoslawischen Boden, Arch. Jugoslavica XI, Beograd 1970, 58-59, T. IV.
267
O. , Vicus villa rustica, 23.
268
Ibid., 27.

92
 Na prostoru izmeu severne, centralne graevine 1 koja je sluila za
stanovanje i ekonomskih objekata 2 i 3 otrkiveni su tragovi kolja, koji su prema O.
Brukner mogli da slue za ograivanje odreenih povrina.269 Podizanje
ekonomskih zgrada koje su izdvojene od stambenog dela, najee u unutranjosti
imanja, nalazimo u opisima vila kod antikih pisaca.270
Spekula, kvadrtane osnove, podignuta na uzviici, sluila je za zatitu
stnaovnitva vile i za spreavanje prolaza neprijatelja kroz dolinu u unutranjost
provincije.
Na prostoru sva tri objekta otkriveni su brojni pokretni nalazi koji blie
opredeljuju namenu i hronologiju pojedinih delova ovog graevinskog kompleksa.
U nivou poda graevine 3 otkriven je gvozdeni nakovanj. Na ovom prostoru je u
sloju garei pronaeno mnotvo sitnih fragmenata ravnog, verovatno prozorskog
stakla. Kako su u kulturnom sloju graevine 2, a posebno graevine 3, otkrivene
gvozdene alatke: sekira, aov, eki, dleta, turpije i gvozdena zgura, moe se
pretpostaviti da je u sklopu ove graevine bila kovanica koja je sluila za izradu i
opravku poljoprivednih alatki za potrebe imanja. Sauvani drvodeljski alat: dleta i
turpije koriene su za obradu drveta sa ovog podruja bogatog umom.
Pored orua, ostali arheoloki pokretni materijal pronaen na prostoru vile
karakteristian je za IV vek: rimska provincijska keramika, lukoviaste i
prstenaste fibule, bronzani okovi za pojasnu garnituru obliku amfore i srca,
bronzana trakasta narukvica, bronzana oplata sa tragovima pozlate, verovatno za
drvenu kutiju, sa scenom podunavskih konjanika.271 Kao potvrda ovakvom
datovanju arheolokog materijala, predstavlja i nalaz bronzanog novca imperatora
iz IV veka koji je navejim delom kovan u Sisciji, ali i u Sirmijumu i Solunu.272
Sa lokaliteta Dumbovo vrene su analize faunistikog materijala, kako iz
starijeg horizonta vikusa, tako i mlaeg naselja, vile rustike, koja je dala

269
Ibid., loc. cit.
270
A. Grenier, Manuel darchologie gallo-romaine 2, Larchologie du sol, Oppida et vici, Paris
1934, 783. Opise vila nalazimo u delima Katona, Varona, Kolumele, Vitruvija, Cicerona i Plinija
Starijeg i Mlaeg. Autor navodi miljenje Vitruvija po kome su zgrade postavljene na veem
rastojanju zbog opasnosti od poara.
271
O. , Vicus villa rustica, katalog, 32-42.
272
. -, .
, VI-VII, 1976, 45-47.

93
relativno bogate primerke ivotinjskih kostiju (634).273 Ono to je karakteristino
za oba perioda naseljenosti u Dumbovu, jeste podatak da kosti domaih ivotinja
predstavljaju veinu u odnosu na kosti divljih ivotinja. Ova injenica ukazuje na
vanu ulogu gajenja domaih ivotinja od kojih je veina sluila za ishranu. Prema
miljenju . Bknyi-ja sauvani primerci kostiju ivotinja iz Dumbova su
uobiajeni na lokalitetima iz rimskog carskog perioda.274 Njihov broj i odnos jasno
odraava nain ivota stanovnika u rurlnom naselju rimskog carskog perioda, koji
je bio zasnovan vie na uzgajanju domaih ivotinja nego na lovu. Vei procenat
divljih ivotinja moe se nai jedino u selima autohtonog stanovnitva ili u teko
pristupanim vojnim utvrenjima.
Na kraju moemo da zakljuimo da izgradnja vile sa spekulom kod
Beoina, u uzanoj i zaklonjenoj dolini, pripada tipu utvrenih imanja koja su
karakteristina ne samo za pogranine oblasti ve i za unutranjost provincije zbog
sve eih neprijateljskih napada u drugoj polovini IV veka. Prema E. Thomas,
rimska vila rustika se esto podie pored starosedelakih sela ili se locira na
prostoru ve naputenog naselja.275 Vanu ulogu u izboru mesta su imale
saobraajnice zbog mogunosti distribucije proizvoda.
Vila sa spekulom u Dumbovu svojom poljoprivrednom i zanatskom
delatnou uticala je na razvoj privrednog ivota u ovoj oblasti. Podignuta na
limesu u blizini kastruma Bononia i Cusum, vila je po svoj prilici, imala veliki
znaaj za snabdevanje vojske poljoprivrednim i zanatskim proizvodima. Moe se
pretpostaviti na osnovu sauvanih nalaza, da je proizvodnja itarica,
vinogradarstvo i stoarstvo, inilo osnovu njenog ekonomskog razvoja. Tokom IV
veka, zbog sve veeg pritiska na granice Carstva, vila sa spekulom u dumbovakoj
dolini, bila je od velikog znaaja za obezbeivanje ekonomske sigurnosti na ovom
delu limesa i istovremeno titila dolinu od upada neprijatelja u unutranjost
provincije.

273
Vie o analizi faunistikog materijala sa lokalitetu u poglavlju o arheozoologiji, cf. . Bknyi,

, VI-VII, 1976, 49-51.
274
Ibid., 51.
275
E. Thomas, Rmische Villen in Panonnien, 379.

94
 Oblast Sirmijuma i Basijane
Na iroj gradskoj teritoriji antikih gradova Sirmium i Bassianae,
dosadanjim rekognosciranjima i zatitnim iskopavanjima registrovano je ili
delimino istraeno vei broj vila rustika.276 Jedan broj ovih graevina je podignut
na teritoriji ranorimskih naselja iz I i II veka ili u njihovoj neposrednoj okolini
(ainci, Hrtkovci, Krnjeevci, Prhovo). ira gradska teritorija Sirmijuma ne moe
se sa sigurnou odrediti. Granice se delimino poklapaju sa ranijom oblau
Sirmijensa i Amantina, civitas Sirmiensium et Amantinorum. Prostiranje ove
oblasti na zapadu ograniavala je teritorija grada Cibala, a na severozapadu Murse.
Jo uvek nije poznato kuda je prolazila linija razgranienja. Na severu je Dunav
bio prirodna granica na potezu izmeu dananjeg Sotina (Cornacum) i Banotora
(Bononia).277 Na severoistoku gradska teritorija Sirmijuma se graniila sa agerom
Bassianae (Donji Petrovci kod Rume) koji se poklapao sa teritorijom plemena
Skordiska civitas Scordiscorum.278 Gradska teritorija ovog grada na severu i
istoku prostirala se do reke Dunav, dok je zapadna granica bila susedna,
sirmijumska teritoritorija u pravcu Jarak-Hopovo. ire teritorije oba ova grada
krarakteriu tipina panonska ravnica koju delimino naruava juni i jugoistoni
obronci Fruke gore (Alma Mons). Ovaj prostor omeen rekama Savom i
Dunavom, bogat manjim vodenim tokovima, bio je izuzetno pogodan za
formiranje manjih ruralnih naselja vikusa, kao i poljoprivrednih dobara vila
rustika. Tako su u ataru sela Hrtkovaca pored delimino istraene vile na lokalitetu
Vranj, na osnovu nalaza povrinskog graevinskog uta i pokretnog arheolokog
materijala, registrovani ostaci jo pet vila rustika na lokacijama: Starevo brdo,
Jarina (dve vile), Vukoder i Simote.279 Ostaci navedenih vila podignuti su na
temeljima starijih naselja iz I i II veka, to je konstatovano kod veine do sada
istraenih vila u provinciji Panoniji.280

276
. , , 138-145.
277
M. Mirkovi, Sirmium, istorija rimskog grada, 35-40.
278
Na lokalitetu Grad severno od Donjih Petrovaca na povrini od 20 ha lee ostaci rimskog grada
Basijane. Naselje je osnovano u I veku kao civitas. Status municipijuma dobija 124. godine, a
najraniji pomen kao kolonije potie iz 214. godine. Grad je stradao u VI veku kada je i naputen.
Nalazite je zatieno 1947. godine, a kategorisano kao kulturno dobro od izuzetnog znaaja 1990.
godine.
279
. ,
2004. , 21, 2005, 239.
280
E. Thomas, Rmische Villen in Panonnien, 379; Idem., Villa Settlements, 275-317.

95
 Okolina Sirmijuma
Prilikom zatitnih arheolokih iskopavanja 1987-1988. godine koja su
obavljena tokom izgradnje auto-puta kroz Srem, uoeni su brojni ostaci rimskih
ruralnih naselja. Severoistono od Sremske Mitrovice, na lokacijama koje su
oznaene kao Livade i Mitrovake livade otkriveni su ostaci vie vila rustika,
spekula, nekropola i oktogonalna graevina mauzolej. Na osnovu naina gradnje
i nalaza pokretnog materijala objekti se datuju u period od II do sredine V veka.281
Topografsko ubiciranje vila ukazuje na dobro organizovan urbanizaciju oko grada
Sirmijuma, na mestima koja su bila pogodna za proizvodnju, gde je postojala
dobra komunikacija i pristup samom gradu. Pretpostavlja se, na osnovu najnovijih
istraivanja, da su vile na iroj gradskoj teritoriji Sirmijuma bile carski posedi.282
Prema veliini, arhitektonskoj koncepciji i dekorativnom sadraju, one su svakako
rezidencijalnog karaktera, ali su isto tako, u posedu imale zemljite za
poljoprivredne aktivnosti, kao i zanatske radionice. Meusobna udaljenost
registrovanih vila iznosi 800-1000 m. Treba rei, da ovakva razdaljina meu
vilama nije karakteristina i za ostalo podruje Srema.

Livade, Sremska Mitrovica

Vila 1.
Graevinski kompleks vile sa mauzolejom nalazi se na iroj gradskoj
teritoriji Sirmijuma, na glavnoj komunikaciji koja vodi za grad. U neposrednoj
blizini mauzoleja delimino je istraena bazilikalna graevina (dim. 24x24 m).
Budui da nisu vrena istraivanja na irem prostoru u unutranjosti graevine
teko je u ovom trenutku pretpostaviti vezu izmeu prostorija (sl. 5). Zidovi su
graeni od opeka u pravilnom slogu u tehnici opus spicatum, a temelji od
lomljenih opeka i kamena. Na osnovu naina gradnje i nalaza pokretnog materijala
vila je datovana u III vek.283 Tokom mlae graevinske faze dolo je do adaptacije

281
. , , 137-174.
282
Ibid., 137.
283
Ibid., 140.

96
apside u kulu. Ovo utvrivanje poseda radi zatite okolnog stanovnitva javlja se u
vreme politike i ekonomske krize u provinciji u drugoj polovini IV veka.

Vila 2.
Na prostoru june trase mitrovake petlje, otkrivena je jo jedna vila, u
neposrednoj blizini nekropole.284 Istraen je deo centralne graevine u kompleksu
vile sa nekoliko prostorija povezanih hodnikom i sa ulazom ojaanim ugaonim
pilastrima. Graena je u istoj tehnici kao i prethodno pomenuta vila od opeka u
pravilnom slogu i temeljima od lomljenih opeka. U jednoj od prostorija ouvan je
deo mozaika sa motivom prepleta. Imajui u vidu dekorativni sadraj vile kao i
blizinu gradskih bedema, moemo pretpostaviti da je imala rezidencijalni karakter,
ali se ne moe zanemariti ni eventualni ekonomski znaaj ostalih objekata u
kompleksu vile.

Mitrovake livade, Sremska Mitrovica

U neposrednoj okolini rimskog naselja koje je na osnovu keramikog
materijala datovano u I i II vek, konstatovan je arhitektonsko-graevinski
kompleks vile. Otkriven je deo graevine koji je delimino zahvaen trasom auto-
puta.285 U sastavu kompleksa nalazila se specula. Podignuta je u neposrednoj
blizini graevine sa delimino ouvanim temeljima od lomljenog kamena vezanog
malterom. Obzirom na blizinu severnog gradskog bedema Sirmijuma
najverovatnije da je njena funkcija bila ne samo zatita vile ve i samog grada.

Kudo, ainci
Lokalitet Kudo nalazi se u blizini sela ainaca u Sremu. Lokalitet je
evidentiran u strunoj literaturi jo krajem XIX veka na osnovu sluajnih
nalaza.286 Zbog ugroenosti lokaliteta poljoprivrednim radovima preduzeta su

284
Ibid., 141.
285
Ibid., 142, T. I, II.
286
Na podruju sela otkriveni su ostaci arhitekture, zidane grobnice, sarkofazi i pokretni arheoloki
materijal, cf. J. Brunmid, Arheoloke biljeke iz Dalmacije i Panonije, VHAD n. s. I, Zagreb 1895,
148-187. . . , , 1951, 100.

97
sistematska sondana istraivanja krajem sedamdesetih godina prolog veka.287
Kasnijim sistematskim zatitnim arheolokim iskopavanjima sprovedenim 80-tih
godina otkriveno je naselje ruralnog tipa iz flavijevskog doba (vicus) i
poljoprivredno imanje iz III-IV veka.288 Arhitektonsko-graevinski kompleks vile
nalazi se na oko 1,5 km od vane komunikacije Sirmium-Singidunum.289
Kompleks vile inila je bazilikalna graevina sa apsidom i nekolicinom
manjih ekonomskih objekata, kao i kula staara (sl. 6). U blizini bazilike
konstatovana je i vea centralna zgrada koja bi prema miljenju istraivaa mogla
biti zgrada vlasnika imanja.290 U prvobitnoj osnovi bazilikalna graevina je
orijentisana u pravcu sever-jug sa apsidom na severu i stupcma (dva reda od po
pet stubaca) koji dele prostor na tri broda (dim. 24 x 19 m). U temeljima od
lomljenih opeka, na odstojanju od 1m, ozidani su drenani kanali radi zatite od
podzemnih voda. Masivni stupci sa temeljima od lomljenih opeka i kamena,
povezani krenim malterom nosili su krovnu konstrukciju ija je tavanica
najverovatnije bila drvena, to potvruju ostaci pronaeni u utu na podu bazilike.
Boni brodovi su bili nii u odnosu na srednji brod radi boljeg osvetljenja
unutranjeg prostora bazilike. Istraivanja su pokazala da je graevina u IV veku
adaptirana u itnicu (horreum).291 Tada je postavljen jedan red stubaca u srednjem
brodu radi podjednakog optereenja spratne konstrukcije. Da je u pitanju kasnija
intervencija govore manje dimenzije stubaca i loija gradnja. Na spoljnim
podunim stranama bazilike nalazio se portik. Miljenje O. Brukner292 o moguoj
sakralnoj funkciji ove graevine, ini nam se da nije dovoljno utemeljeno, budui
da do sada nisu zabeleni predemeti korieni u liturgijskim obredima, niti crkveni
mobilijar u samoj graevini ili neposrednoj okolini, koji bi potvrdili ovu
pretpostavku.

287
O. , Kudo, ainci villa rustica, AP 21, Beograd 1980, 106-107; O. ,
, villa rustica, AP 23, Beograd 1982, 93-95. O. ,
villa rustica, AP 24, Beograd 1985, 99; . , , 138-140.
288
Zakonom o kulturnim dobrima arheoloko nalazite na lokalitetu Kudo kod ainaca je
zatieno od 1986. godine.
289
. , , 138; cf. D. Popovi, Glavna antika
komunikacija u Sremu u svetlu arheolokih istraivnja, Materijali XVII, Beograd 1980, 102-103.
290
Tadanji vlasnik zemljita nije dao saglasnost za arheoloka iskopavanja, tako da je do danas
ovaj objekat ostao neistraen.
291
. , , 139.
292
Ibid., loc. cit.

98
 U kompleksu vile nalazila se i specula (dim. 4,5 x 4,5 m) udaljena oko 70
m od bazilike.
Kulturni sloj na irem prostoru fundusa vile sadri predmete razliite
namene od kojih su neki izraeni u lokalnim radionicama. Od posebnog znaaja
su nalazi reljefno ukraenih zdela koje imitiraju terra sigillata-u.293 Ovakve
reljefno ukraene zdele zadovoljavale su trite uglavnom ruralnih sredina.
Primerci iz vile kod ainaca naeni su u jami u kulturnom sloju, u blizini
obruene pei, to ukazuje na moguu proizvodnju na imanju. Pored ovih lokalnih
prizvoda registrovan je i importovan materijal iz kolonije Agripine (Colonia
Agrippina).294 Od ostalog pokretnog materijala registrovani su fragmenti staklenih
posuda, narukvica od staklene paste, kotane igle, gvozdeni noevi i brija, dleto,
trobridna strela sa trnom, klinovi. Nalaz ostave novca i pojedinanih primeraka
datuju vilu u III-IV vek.295
Vila kod ainaca, udaljena 10 km od Sirmijuma, pripadala je tipu veih
poljskih imanja koja su podizana na irem podruju veih gradskih centara, radi
podmirivanja poljoprivrednim proizvodima gradskog stanovnitva.

Vranj, Hrtkovci
Sa june strane poznatog praistorijskog lokaliteta Gomolava u Hrtkovcima,
sa leve strane rukavca Vranj sistematsko-zatitinim iskopavanjima 1991. godine
otkriveni su arhitektonski ostaci veeg poljoprivrednog imanja vile rustike.296
Rekognosciranjem vrenim u ataru sela Hrtkovaca 2004. godine, na osnovu nalaza
provrinskog graevinskog uta i pokretnog arheolokog materijala registrovani su
ostaci jo pet vila na lokalitetima: Starevo brdo, Jarina (dve vile), Vukoder i

293
. , X
XIV, 1992, 373-378.
294
. , , 140, T. X, 102; T.XII, 118.
295
O. , AP 23, 95.
296
. , a a 1991,
35, 1993, 53-70. Sistematska istraivanja ne samo lokaliteta
Gomolava ve i ire okoline zapoeta su jo 1953. godine i nastavljena sa prekidima od 1979. do
2004. godine.

99
Simote.297 Iste godine nastavljena su sistematsko-zatitna iskopavanja vile rustike
na lokalitetu Vranj kod Hrtkovaca. Graevinski kompleks vile prostiru se na
povrini od oko jednog hektara na levoj strani nekadanjeg potoka Vranj.298
Dosadanjim istraivanjima delimino je je ispitano nekoliko prostorija vile (sl.
7).299 Zidovi vile su graeni od opeke i kamena vezani krenim malterom. Delovi
poda u hodniku vile, bili su prekriveni sivim malternim premazom. Ostaci
hipokausta od opeka sluili su za podno i vertikalno zagrevanje vile. U jednoj od
prostorija, na nivou malternog premaza, naena je vea koliina fragmenata
fresaka (sl. 8). Nakon delimine obrade i rekonstrukcije ove fresko dekoracije
konstatovani su motivi u formi medaljona i vertikalnih traka sa biljnim i
geometrijskim ornamentima, izvedenim crvenom, zelenom, narandastom, sivom i
plavom bojom.300
Kulturni sloj na na prostoru vile oteen je viegodinjim oranjem, kao i
ukopavanjem kasnosrdnjovekovnih grobova. Od pokretnog materijala vezanog za
svakodnevni ivot stanovnika vile, treba izvojiti nalaze: lonaca, poklopaca, zdela,
igala za ivenje, prljenaka, lampi, ukosnica, fibula, gvozdenih klinova i klamfi.
Pored ovih nalaza, pronaen je i novac Galijena, Konstancija II, i Konstansa.301
Interesantan je podatak da su pored ostalih nalaza pokretnog materijala naene i
kosti kamile. Ostaci ove vrste ivotinja na lokalitetima provincije Donje Panonije
potvrene su u III i IV veku. Prema V. Dautovoj Ruevljan one su dospele zajedno
sa vojnicima u vreme dinastije Severa i kasnije iz istonih provincija Carstva i
koriene su za transport ljudi i robe i na ovim prostorima.302 Na lokalitetima u
centralnoj Srbiji, ostaci kosti kamile evidentirane su uViminacijumu.303

297
. , -
2004. , 21, 2005, 239-249.
298
Sa june strane praistorijskog lokaliteta Gomolava kod Hrtkovaca otie iz Save rukavac Vranj,
koji se ponovo uliva u Savu kod Grabovca, cf. S. uri, Prilog prouavanju geomorfolokih
prilika u ravnom Sremu, Zbornik radova prirodno-matematikog fakulteta 6, Serija za geografiju,
Novi Sad 1976, 374.
299
. , 35, 53-70; Idem., Villa rustica
, 41-42, 2000, 15-28.
300
Idem., 21, 242, . 4.
301
Ibid., 243.
302
Ibid., loc. cit.
303
S. Vukovi, Ostaci ivotinja s jugozapadnog dela lokacije Pirivoj (Viminacium), APN 5,
Beograd 2009, 57-82.

100
 Rezultati viegodinjih iskopavanja na lokalitetu Vranj pokazali su da se
radi o ostacima poljoprivrednog poseda sa vie objekata, bogato opremljenih.
Nain gradnje, veliina i dekorativni sadraji glavnog objekta za stanovanje
ukazuju na posed imunijeg vlasnika. Osim za obezbeivanje poljoprivrednim i
zanatskim prouzvodima za linu upotrebu, ovi posedi su imali vanu ulogu i u
privrednom i trgovakom razvoju ovog dela provincije Panonije. Nalazi novca
Galijena i Konstancija II ukazuju na kontinuitet ivota na imanju u okviru ire
gradske teritorije Sirmijuma, od sredine III do sredine IV veka. Ovaj lokalitet je
od posebne vanosti, jer se na njemu jasno odraavaju ekonomske i drutvene
promene koje u Podunavlje donosi civilizacija Rima. Hrtkovci predstavljaju jedan
od retkih nalazita iz rimskog perioda gde je pored kontinuiteta stanovanja od
ranocarskog perioda do kasne antike, evidentiran i kontinuitet sahranjivanja.304

Centralna Srbija

titar u Mavi
U selu titar na lokalitetu Jasenovica u okviru sondanih iskopavanja koja
su vrena krajem sedamdesetih godina prolog veka, otkrivena je istona polovina
glavne stambene zgrade u okviru kompleksa vile rustike.305 U pitanju je graevina
pravougaonog oblika sa tri prostorije od kojih jedna zavrava apsidom. Na
severoistonom uglu graevina je imala petougaonu prostoriju koja je izlazila iz
ravni fasade vile. Prema E. Thomas graevina bi pripadala tipu vila sa izbaenim
kulama na uglovima (Eckrisalit), koji je poznat u Panoniji u IV veku.306 Temelji
graevine su raeni od lomljenog kamena i opeke zaliveni krenim malterom. Dve
otkrivene prostorije imale su otvorena ognjita. Pored fragmenata keramike i
gvozednih klinova u kompleksu vile evidentiran je i novac Licinija kovan u

304
V. Dautova Ruevljan, Hrtkovci, Gomolava kasnoantika nekropola AP 1985, Ljubljana
1986, 145; Idem., Sondano-zatitno iskopavanje rimske nekropole u Hrtkovcima, 34, Novi
Sad 1992, 91-105.
305
. , , 2, 1985, 125-141.
306
E. Thomas, Rmische Villen in Panonnien, 359, Abb. 174.

101
Sisciji.307 Nakon poara iji se tragovi mogu uoiti na graevini, a koji mogue da
stoji u vezi sa istorijskim dogaajima iz druge polovine IV veka, zgrada vie nije
obnavljana.
Neto dalje od ove graevine evidentirani su grobovi. Pojedini prilozi u
grobovima takoe se mogu datovati u IV vek.308
Arheoloka rekognosciranja i delimina sondana iskopavanja koja su
sprovedena u oblasti Mave i Tamnave poslednjih decenija,309 ukazuju da je ovo
mogla biti oblast u kojoj je sprovedena centurijacija. Iako stanje istraenosti ne
dozvoljava pouzdane zakljuke, izvesne indicije ukazuju da je ba u selu titar
izvrena centurijacija imanja. Naime, prema jednom od istraivaa ove oblasti M.
Vasiu, u titaru su konstatovana etiri lokaliteta iji poloaj ukazuje da su mogli
biti postavljeni na uglove kvadrata ije strane su iznosile oko 700 m.310 Dakle,
veliina kvadrata od 700 x 700 m u ovom sluaju bi odgovarala jednoj centuriji.
Vile su se esto gradile upravo na krajnjim takama imanja, tako da bi otkrivena
vila u titaru bila jedna od graevina koja bi potvrdila takav sistem gradnje.311

Anine kod Lajkovca

U selu elije kod Lajkovca u blizini ua reke Ljig u Kolubaru, na
lokalitetu Anine, lee ostaci antikog nalazita. Lokalitet je registrovan pedesetih
godina prolog veka, kada su jo postojali vidljivi ostaci graevina i rimskog
puta.312 Rekognosciranjem terena devedesetih godina potvreni su rezultati ranijih
istraivanja.313 Kasnijim sondanim iskopavanjima i geoelektrinim merenjima
utvreno je da na prostoru lokaliteta Anine postoji arhitektonsko-graevinski

307
. , , 129.
308
Ibid., loc. cit.
309
. , . , ,
XXVII, 1977, 153-166.; . , 125-
141.
310
. , , 126.
311
Ibid., sa nap. 24.
312
. , , :
II, , . (.), , 1956, 32.
313
. , . , ,
1994, 369-381.

102
kompleks (sl. 9).314 Do sada je delimino istraena vea prostorija sa apsidom na
jugoistonoj strani.315 Zid apside je sa spoljne strane ojaan sa etiri pilastra.
Bono od ove centralne prostorije su druge dve manje koje su delimino istraene.
Zidovi su graeni u tehnici opus incertum od lomljenog i pritesanog kamena sa
ubaenim opekama. Podovi u sve tri prostorije su bili od krenog maltera,
kvalitetne izrade. Graevina je najverovatnije imala podno grejanje, na ta ukazuju
ostaci hipokausta u centralnoj prostoriji sa apsidom.316 Druge dve delimino
istraene graevine oznaene kao graevine 2 i 3 najverovatnije da su imale
ekonomsku funkciju. U svim prostorijama ovog kompleksa direktno na podu
registrovan je deblji sloj garei.
Analizom avio snimaka u neposrednoj blizini opisanih objeka utvreno je
prisustvo vie graevina, koje za sada nije mogue identifikovati preciznije.
Iako su otkriveni objekti delimino istraeni, ini nam se da se ovde radi o
veem kompleksu kasnoantike vile sa objektima podignutim poetkom IV veka,
a stradalim u poaru krajem IV veka, sudei po nalazu novca otkrivenog na podu
prostorije sa apsidom.317
Neto severnije od opisanih objekata otkriven je vei broj pokretnog
materijala: fragmenti fibula, narukvica od staklne paste, prstenja, kao i novac iz
perioda od II do IV veka. Ovi nalazi ukazuju na postojanje nekropole na tom
prostoru. Na ovu pretpostavku ukazuje i nalaz dela nadgrobne stele.318 Postojanje
novca iz II veka ukazuje na mogunost postojanja starijeg ruralnog naselja, vikusa
u blizini kompleksa vile, da bi se kasnije podiglo poljoprivredno dobro tipa vila
rustika i na taj nain ouvao kontinuitet sa prethodnim naseljem, to je potvreno
kod veine do sada istraenih vila u u Sremu, ali i ire u provinciji Panoniji, o
emu smo ve prethodno govorili.319

314
Manja sondana iskopavanja obavljena su tokom 2005. godine, a geoelektrina merenja 2006.
godine. Istraivanja je obavio Zavod za zatitu spomenika kulture u Valjevu u saradnji sa
Narodnim muzejom iz Valjeva.
315
. , ,
, 31, , 2007, 56-60; Idem.,
2008. , 33, 2009, 88-90.
316
Idem., 2008. , 90.
317
Ibid., loc. cit.
318
Stelu je otkrio saradnik valjevskog Muzeja D. Moraa 2005. godine; . ,
, , 57, . 2.
319
E. Thomas, Rmische Villen in Panonien, 379; Idem., Villa Settlements, 275-317.

103
 Poskurice kod Kragujevca
U selu Poskurice u okolini Kragujevca tokom arheolokih rekognosciranja
koja su vrena jo pedesetih godina prolog veka otkriveni su ostaci antike
graevine.320 Zgrada je bila orijentisana u pravcu sever-jug, (dim. 20,10 x 17,30
m). Na junoj strani objekta nalazila se prostorija koja je zavravala sa apsidalnim
lukom (sl. 10). Zgrada je delimino istraena i prema miljenju istraivaa
najverovatnije da se sastojala od devet prostorija.321 Na alost, na osnovu
sauvanih ostataka temelja nije mogue utvrditi sa koje strane se nalazio ulaz u
graevinu, kao ni sistem komunikacije izmeu pojednih prostorija. Temelji su
zidani od lomljenog kamena vezanog krenim malterom. Na nekim mestima
temelj je iao i do dubine od 90 cm to govori o spratnoj konstrukciji zgrade.
Obilan graevinski ut se sastojao od fragmenata tegula, imbricesa i maltera. Na
pojedinim komadima maltera vidljivi su tragovi ljubiaste i sive boje to ukazuje
da su zidovi bili bojeni.
Na istonoj spoljnoj strani graevine, na mestu gde se dodiruju apsidalni
luk i zid otkrivena je zasvedena pe. Zidana je od lomljenog kamena vezanog
malterom, sa svodom od opeka. Pe je povezana kanalima koji vode kroz
odeljenja, to ukazuje da se radi o instalaciji hipokausta. Pored ove pei, u
prostoriji sa apsidom otkriveno je kasnije podignuto ognjite zidano od komada
tegula vezanih krenim malterom u donjim delovima, a u gornjim blatom. Ovo
ognjite je podignuto u kasnijem periodu destrukcije rimskih graevina, kada novi
privremeni stanovnici, tada ve naputene vile nisu bili u stanju da koriste
hipokaust, niti luksuzne graevine iz rimskog perioda.
Pokrentih nalaza koji potiu iz graevine jako je malo. Pored metalnih
nalaza od kojih je najvie eksera razliite veliine, nailo se i na jedno dleto, jedan
teg, preicu. Pored toga, bilo je i sproradinih nalaza fragmenata keramike i tri
bronzana komada novca: dva iz III veka i jedan komad iz druge polovine IV
veka.322

320
. , , XV-XVI, 1966,
253-256.
321
Ibid., 253.
322
Ibid., 255.

104
 Na osnovu otkrivenih temelja graevine i pokretnih nalaza, moe se
zakljuiti da je u pitanju poljoprivredno dobro vila rustika iz rimskog perioda.
Na takav zakljuak ukazuje i prirodno okruenje koje je bilo veoma povoljno za
izgradnju takvog objekta. Doline reka Lepenice i Ugljenice pruale su povoljne
uslove za razvoj ratarstva, dok je podnoje Rudnika bilo veoma pogodno za
stoarstvo, a uz to i bogato umom. Vila je bila stacionirana du vane
komunikacije sa itavim nizom postaja o emu svedoe sauvani ostaci u dolini
Ugljenice.323 Naravno da pored bezbedonosnog, put je imao i ekonomski znaaj,
odnosno njime se odvijala trgovina sa gradovima i utvrenjima u okolini.

Viesava kod Bajine Bate

Antiki lokalitet u Viesavi, na desnoj obali Drine, u blizini Bajine Bate,
prvi put je evidentiran jo ezdesetih godina prolog veka.324 Kasnije osamdesetih
godina, preduzeta su sistematska istraivanja i tom prilikom je jedan od objekata u
sklopu graevinskog kompleksa otkriven gotovo u celosti (sl. 11).325 Sastoji se iz
nekoliko prostorija nejednakih veliina od kojih dve zavravaju za polukrunim
apsidama, (dim. 25 x 14,5 m). Zidovi su graeni od pritesanog kamena, fundirani
plitko, a u temeljnom delu graeni su u suhozidu. Podovi su bili razliite
konstrukcije, sa glatkim malternim premazom crvenkaste boje, ili su sa zavrnim
slojem od oblutaka i lomljenog kamena zaliveni malterom.
Zbog slabe ouvanosti zidova nije mogue odrediti namenu pojedinih
prostorija, niti sistem komunikacije unutar objekta. Plan graevine sa jednom
veom centralnom prostorijom koja na kraju zavrava polukrunom apsidom,
manjim odajama u nizu, dugim ulaznim delom na zapadnoj strani, najverovatnije
portik, predstavlja zgradu u sklopu rimske vile. Vie varijanti ovog
rasprostranjenog tipa vila sa portikom sree se u Panoniji u II-III veku.326

323
. , , 32.
324
Ostaci rimskih graevina evidentirani su prilikom istraivanja neolitskog naselja u blizini, cf.
M. Zotovi, Uiki zbornik 2, 1973, 19.
325
. , . , , 15,
1986, 23-42.
326
E. Thomas, Rmische Villen in Pannonien, 360 sqq., Abb. 176.

105
 Na kraju treba dodati da je u neposrednoj blizini ove graevine verovatno
bilo i drugih objekata koji su predstavljli celinu, na ta ukazuju intenzivni ostaci
graevinskog uta severno od istaene graevine. Na alost, veliina, plan i
raspored ovih objekata, mogue ekonomskih zgrada, zbog nedeovoljne
istraenosti, ne dozvoljavaju blie definisanje njihove namene. Tekou
predstavlja i okolnost da je veoma malo arheolokog materijala naeno u
unutranjosti objekta. Radi se samo o nekoliko fragmenata keramikih posuda
(lonci i zdele, mrke boje, loe fakture), po svoj prilici lokalne proizvodnje i
gvozdenim klinovima. Imajui u vidu analogije sa vilama iz Panonije, moe se
pretpostaviti da je i ova vila sagraena u II-III veku, kada su vile sa portikom jo
uvek bez kula, jer nije bilo potrebe za dodatnom zatitom poljoprivrednih imanja.

Okolina aka
Istraivanjima koja su sprovedena osamdestetih godina prolog veka u
okviru projekta Istaivanje antikih gradova u podruju regiona Kraljevo u
aku i okolini otkriveno je, izmeu ostalih nalaza i nekoliko arhitektonsko-
graevinskih celina koji se mogu oznaiti kao poljoprivrednja imanja tipa vila
rustika.327

1. Gornja Gorevnica kod aka

U mestu Gornja Gorevnica, na lokalitetu Dublje, koji lei na levoj obali
reke Gorevnice oko 10 km severno od aka, konstatovan je arhitektonski
kompleks iz rimskog perioda.328 Istraen je vei deo graevinskog objekta, (dim.
15 x 3 m), sa ulazom veih dimenzija, (oko 4 m) koji se nalazio na junoj strani
(sl. 12). Graevina je u donjim delovima zidana od lomljenog kamena i renih
oblutaka vezanih krenim malterom. Ostaci lepa sa otkrivenim otiscima prua

327
Istraivanja u regionu aka zapoeta 1981. godine u okviru projekta Istaivanje antikih
gradova u podruju regiona Kraljevo zajedno su vodili saradnici Arheolokog instituta iz
Beograda i Narodnog muzeja u aku.
328
. , ,
, 800
, ( 1992), 1993, 9-17.

106
ukazuju na bondrunu konstruciju u gornjim delovima graevine. Zidovi su bili
omalterisani sa unutranje strane. Pod je bio od krenog maltera pomean sa
ljunkom, a preko toga se nalazio premaz od maltera. Krovni pokriva se sastojao
od tegula i imbricesa, na ta ukazuju ostaci pronaeni u utu. Graevina je
najverovatnije stradala u poaru o emu govore ugljenisane krovne grede.
Od pokretnog materijala naena su dva brusa, manje seivo noa,
fragmentovani stakleni pehar i bronzani novac Valentinijana I. Prema ostacima
staklenog pehara koji se po tipu odreuje u drugu polovinu IV veka kao i
bronzanom novcu Valentinijana I, kovanom 364. godine, M. Vasi je izvrio
datovanje prema kojem je graevina bila u funkciji od poetka do druge polovine
IV veka.329 Namena zgrade nije sasvim izvesna. Ipak neki elementi na istraenom
prostoru, kao to su dimenzije ulaza, kao i pronaeni brusevi ukazuju na moguu
ekonomsku funkciju ovog objekta (senik ?) koji je bio u sklopu kompleksa vile
rustike. Na lokalitetu su delimino izvrena geofizika ispitivanja, koja su
pokazala da se severno od istraene zgrade nalaze takoe ostaci arhitekture (sl.
13). U okviru kompleksa nalazila se i jedna zgrada sa apsidom. Prema autoru
istraivanja postoji hipoteza da su bar tri zgrade bile postavljene oko centralnog
dvorita, od kojih bi jedna bila stambena, a druge dve ekonomske. Priblino bi
povrina cele aglomeracije iznosila oko 100 x 80 m, to bi prema naoj
klasifikaciji ovo imanje ulo u kategoriju manjih poljoprivrednih imanja.330

2. Prijevor kod aka

Jo jedan arhitektonski kompleks u okolini aka nalazi se na levoj obali
Zapadne Morave, na platou iznad reke. U Prijevoru na lokokalitetu Pitomine
ostaci arhitekture takoe jasno ukazuju na to da se radi o poljorivrednom imanju.
Arheolokim iskopavanjima su istraeni: stambena zgrada, horeum i jo jedna
manja ekonomska zgrada (sl. 21).331 Stambena zgrada je pravougaonog oblika, sa
pet prostorija, orijentisana istok-zapad. Istoni deo sadri tri prostorije od kojih
centralna zavrava sa apsidalnim lukom. Juna prostorija je bila snabdevena

329
Ibid., 12.
330
Ibid., loc. cit.
331
Ibid., 10-11.

107
hipokaustom. Ispred ovih prostorija se nalazio hodnik iz koga se ulazilo u veu
prosotiju u zapadnom delu objekta. Temelji graevine su zidani od krupnih
oblutaka vezanih blatom. Konstrukcija zgrade je najverovatnije bila bondruna,
kao i prethodno pomenuta, jer su pronaeni delovi kunog lepa sa otiscima oblica.
Podovi su bili omalterisani.
Zapadno od ove zgrade otkriveni su temelji zgrade koja je prema severu
bila otvorena. Pod je bio kaldrmisan, a u utu su pronaeni fragmenti tegula i
imbicesa od krovne kontstrukcije. Prema miljenju M. Vasia njena namena
mogla je biti razliita: senik, pomona zgrada za uvanje alata itd.332 Na oko 100
m jugoistono od ove graevine otkriveni su ostaci horeuma.333
Stratigrafska slika ovog kompleksa pokazuje da se radi o jednoslojnom
lokalitetetu. Precizan datum nastanka vile ne moe se utvrditi, meutim, njen
nestanak je odreeniji. U okviru stambene zgrade otkriven je fragment staklenog
pehara sa ukrasom od plavih bobica, koji moe da se datuje od druge polovine IV
do poetka V veka.334 Fragmenti keramike takoe odgovaraju produkciji IV
veka.335
Na susednom lokalitetu uljevina otkrivena je jedna grobna memorija,
delimino istraena, u kojoj su konstatovana dva groba. Iako su grobovi pljakani,
ipak je sauvan delimian grobni inventar koji je karakteristian za kraj IV i prvu
polovinu V veka.336 Prema istraivaima ovog lokaliteta u grobu su najverovatnije
sahranjeni vlasnici vile, tako da bi shodno takvoj pretpostavci podizanje memorije
moglo biti terminus post quem, za naputanje vile.337

3. Beljina kod aka

U selu Beljini koje lei na desnoj obali Zapadne Morave u blizini aka,
na lokalitetu Jankovina prilikom zatitnih iskopavanja termi, delimino je

332
Ibid., loc.cit.
333
O horeumu neto vie u poglavlju o itnicama.
334
. , , 11, sa nav. lit. nap. 6.
335
. , ,
XVIII, 1988, 116.
336
. , , 11.
337
Ibid., 11.

108
istraena graevina koja lei jugozapadno od termi.338 itava arhitektonska celina
nije mogla da se ustanovi, budui da lei ispod recentnih objekata, ali
rekognosciranjem okolnog terena moglo se zakljuiti da terme predstavljaju deo
jednog veeg graevinskog kompleksa koji je prema miljenju M. Vasia mogao
da pripada rimskom poljoprivrednom gazdinstavu tipa vila rustika.339 Ovaj
kompleks se pruao na povrini od oko 100 x 70 m, to bi odgovaralo manjem
poljoprivrednom gazdinstvu, slino kao i u prethodno pomenutom nalazitu u
Gornjoj Gorevnci. Plodno zemljite u ovoj oblasti, kao i blizina Morave idu u
prilog pretpostavci da se radi o poljoprivrednom dobru.
Stratigrafija lokaliteta pokazuje da je pre graenja termi postojao jo jedan
stariji sloj na ogranienoj povrini u obliku jednog veeg ukopa ija namena nije
sasvim jasna, ali nalazi keramikog materijala hronoloki ukazuju na sredinu II do
sredine III veka. Nakon ove najranije faze keramiki materijal pokazuje
kontinuitet naseljavanje na ovom prostoru od kraja III, pa sve do prvih decenija V
veka.340

Krivelj kod Bora

U istonom delu Homolja, severno od Bora, u ataru sela Krivelj,
konstatovana je graevina pravougaone osnove, orijentisana u pravcu severoistok-
jugozapad.341 Zgrada se sastoji od est nejednakih prostorija, (dim. 19 x 16 m), (sl.
14).342 Najvea prostorija locirana je na istoku i zahvata prostor celom irinom
zgrade. Imajui u vidu dimenzije prostorije, moe se pretposaviti da je njena
namena bila ekonomska. U severozapadnom uglu je prostorija koja zavrava
apsidom. Ulaz u zgradu se verovatno nalazio na junom delu gde se uoava prekid
u zidanju. Delimino je sauvana malterna podloga na podu graevine. Prema
rasporedu prostorija, ova graevina tipoloki se moe opredeliti kao vila rustika sa

338
Ibid. 9-10.
339
Ibid., loc.cit.
340
. , op. cit., 114-115.
341
Graevinu su otkrili saradnici Muzeja rudarstva i metalurgije u Boru 70-ih godina prolog veka.
U toku 1977-78. godine izvedena su arheoloka istraivanja. Lokalitet je danas nepovratno uniten
proirivanjem dnevnog kopa oblinjeg rudnika bakra iz Krivelja.
342
. ,
, XVI/1, 1996, 129-142.

109
koridorom.343 Ovakav oblik vila dobro je zastupljen u Panoniji, ali i junije u
Meziji (Gamzigrad kod Zajeara) i karakteristina je kasnoantika forma vile
rustike koja se datuje u IV vek.
Od pokretnih nalaza zabeleeni su: vea, upljo livena bronzana figura
boginje Venere, krstasta fibula, fragmeni gleosane keramike, nekoliko
fragmenata keramikih lampi itd. Za datovanje graevine posebno treba izdvojiti
bronzanu narukvicu sa tanko urezanim stilizovanim predstavama zmijskih glave,
koje se javljaju u kasnoj antici od kraja III do prve polovine V veka u
provincijama Gornjoj Meziji i Panoniji.344 Nalaz bronzanog novca (16 kom.) od
najranijih primeraka koji pripadaju Aurelijanu do poslednjih iz vremena Teodosija
I hronoloki odreuju vreme korienja graevine od kraja III do kraja IV veka.345

Gamzigrad kod Zajeara

Poetkom 80-tih godina u junom delu utvrenja u Gamzigradu, otkriven
je deo velike graevine, orijentisane u pravcu severozapad-jugoistok (sl. 15).346
Graevina je delimino istaena, otkrivena je samo severna ua strana, (dim. 11,5
x 10,5 m) u okviru koje su konstatovane dve uzdune prostorije, irine oko 4m. Na
istonoj strani se nalazio portik (koridor) iz kojeg se u prostorije ulazilo kroz vrata
sa dovratinicima ozidanim opekom. Pored toga, svi otkriveni uglovi na graevini
su takoe ozidani opekom. Zidovi graevine su izgraeni od opeke i kamena u
tehnici opus mixtum, dok su temelji od lomljenog kamena zalivenog krenim
mslterom. Obzirom da je otkriven samo severozapadni, najverovatnije manji deo
graevine, njen izgled i veliinu nije mogue sagledati u celosti. Svojom
jednostavnom osnovom, graevina podsea na rimske vile rustike sa portikom.
Budui da je ovaj deo graevine sauvan samo u temeljima, neizvesno je da li je
343
E. B. Thomas, Rmische Villen in Pannonien, 63, Abb. 31-32; Idem., Villa Settlements, 275-
321.
344
. , , 1978, 23-25; V. Dautova-Ruevljan, O.
Brukner Gomolava rimski period, Novi Sad 1992, 85, T. 14/62.
345
. , op. cit. 131.
346
. , , : , ,
, 45, 1983, 21-23; U novije vreme o ovoj
graevini pisala je Sofija Petkovi u vie navrata: . ,
, : Felix Romuliana , (. . o), 2010, 33-35; Idem., The
Roman Settlement on Gamzigrad prior to the Imperial Palace Felix Romuliana, Starinar LXI,
Beograd 2011, 171-190.

110
bio formiran kao otvoren portik ili kao koridor. Vile sline gamzigradskoj esto su
podizane u provincijama Carstva, retko na tlu Italije. Vie varijanti
rasprostranjenog tipa vila sa portikom sree se u Panoniji u II-III veku.347
Meutim, kod vile u Gamzigradu karakteristino je to da se red stubova polako
utapa u zidnu masu sokla sa arkadama. Oblik vila sa koridorom dobro je
zastupljen u Panoniji i pojavljuju se u kasnoantikom periodu.348 Prema miljenju
D. Srejovia vila u Gamzigradu je neto starija i moe se rei da predstavlja prelaz
od vile sa portikom u vile sa koridorom.349
Graevina je poruena poetkom IV veka, prilikom izgradnje objekata
carske palate. U sloju garei iznad malternog poda koridora naen je bronzani
novac kovan u vreme careva Aurelijana i Proba, koji predstavljaju terminus post
quem non za izgradnju ovog objekta. Graevina je svakako koriena pre ovog
vremena o emu govore i predmeti pronaeni u njenoj okolini u okviru
gamzigradskih bedema, kao i na prostoru juno od njih, na lokalitetu Selite:
fragmenti keramikih posuda, keramike lampe, bronzane fibule, nastali tokom II i
350
III veka. Svi navedeni pokretni nalazi zajedno ukazuju da je ova villa rustica
mogla nastati u prvoj plovini III veka, kako je predloio i jedan od njenih
istraivaa Dragoslav Srejovi.351

Krince kod Vladiinog Hana

Lokalitet Sveti Trojica u selu Krince kod Vladiinog Hana, smeten je
visoko u brdima na jednoj od terasa koja se sputa do seoskog potoka. U okviru
zatitnih arheolokih iskopavanja otkrivena je arhitektonsko graevinska celina
koja se sastoji iz dva dela, severnog koji ine dve nejednake prostorije priblino
kvadratne osnove, vee (dim. 7,80 x 8 m) i manje prostorije (dim.4,60 x 4,70
m).352 Juni deo objekta je gotovo istovetan po formi i dimenzijama (sl. 16).

347
E. Thomas, Rmische Villen in Pannonien, 360 sqq., Abb. 176.
348
Ibid., 63, Abb. 31-32; Idem., Villa Settlements, 275-321.
349
. , op. cit., 22.
350
. , , 33.
351
. , op. cit., 23.
352
Zatitna arheoloka iskopavanja izvedena su 2003. godine tokom izgradnje trase autoroputa E-
75. Radove na lokalitetu Sveti Trojica izvodio je Republiki zavod za zatitu spomenika kulture u

111
Prolaz izmeu veih prostorija, irine 3,30 m, i prostor izmeu manjih irine 9,50
m, povezan je sa zapadne strane portikom od kojeg su ouvani samo tragovi.
Prema predloenoj rekonstrukciji istraivaa, ulaz se nalazio na zapadnoj strani.353
Zidovi su raeni u tehnici suhozida od lomljenog kamena vezanog blatom. Lica
zidova ine delimino obraeni kameni blokovi.
Pokretnog arheolokog materijala je malo, to je najverovatnije posledica
stalne obrade poljoprivrednih imanja na kome se graevina nalazi. U pitanju su
predmeti za svakodnevnu upotrebu izraeni od razliitih materijala: peene
zemlje, stakla, bronze, gvoa.
Meu keramkim posudama konstatovni su: lonci, zdele, tanjiri, poklopci,
pitosi. Ovakve forme predstavljaju standardno kuhinjsko posue i po svojim
karakteristikama moe se hronoloki opredeliti u IV vek.354 Pored grubih posuda
lokalne izrade, pojedini keramiki proizvodi finije fakture su najverovatnije
import iz susednih provincija, u kojima su postojale radionice za proizvodnju sive
tera sigilate.355
Osim keramikih posuda, sa lokaliteta Sveti Trojica potiu i dva keramika
tega piramidalnog oblika. Fragmenti staklenih posuda nalaeni su u veem broju,
a meu onima koje je bilo mogue tipoloki opredeliti najvie je pehara, koji po
svojim osobinama predstavljaju nalaze karakteristine za kasnoantiki period.356
Meu predmetima od gvoa najvie je klinova i klanfi koji potiu sa
drvenih delova graevine. Pored toga, gvozdeni okov brave i klju potie
najverovatnije sa ulaznih vrata. Dve gvozdene alatke ukazuju na moguu funkciju
otkrivenog objekta. U pitanju su gvozdeni probojac i polumeseasti koarski
struga.
Kada je re o bronzanim predmetima izuzetan nalaz sa ovog lokaliteta
predstavlja bronzana lampa ukraena maskama sa predstavama lavlje glave.
Lampa je bila veoma dugo u upotrebi, to pokazuju i intenzivni tragovi gorenja na
njoj. Iako je ovaj tip lampi karakteristina za I vek, istraivai smatraju da je

Beogradu. Rezultate sa iskopavanja objavili su istraivai: . et al.,

, , -75, 2005, 205-225, . 1.
353
Ibid., 209.
354
Ibid., 211, sa nap. 8.
355
Ibid., 211, sa nap. 10.
356
Ibid., 213, sa nap. 12.

112
lampa neto mlaa i da potie iz II-III veka.357 Lampa je zajedno sa gvozdenom
drkom, koja je naknadnom popravkom postavljena na bronzanu posudu,
strugaem i kljuem, naena u jami ukopanoj uz temelj zida severnog dela
greevine. ini se da su ovi predmeti bili vrlo vani za vlasnika vile i u vreme
opasnosti pohranjeni u jamu kao neki vid ostave.
Nepostojanje izraenog sloja destrukcije ukazuje da je graevina naglo
naputena, najverovatnije pred varvarskim napadima, mogue gotskim koji su bili
esti na prostoru centralnog Balkana tokom kasnoantikog perioda. Sudei po
odsustvu nalaza iz kasnije perioda, izbeglo stanovnitvo se nije vie vratilo u ovu
vilu.
Imajui u vidu nivo istraenosti objekata u selu Krince mogue je donekle
odgovoriti na pitanje namene ove graevine, ali ne i na mogui ceo kompleks vile
rustike. Prma istraivaima, sa ijim miljenjem bismo se sloili, poloaj, osnova i
pokretni nalazi ukazuju da je u pitanju poljsko dobro sa vilom rustikom koje se
prema nalazima hronoloki moe opredeliti u drugu polovinu IV veka.358 Obzirom
na deliminu istraenost vile ne moemo za sada nita pouzdano rei o tipu
graevine.
Padina brda na kome je vila izgraena uslovila je da se objekti koji su
inili ekonomski deo gazdinstva zasebno zidaju na terasama brega zbog
konfiguracije terena. Da je u pitanju ekonomska funkcija istraenog objekta
upuuju nas u prvom redu pokretni nalazi: gvozdeni probojac, gvozdena koarska
alatka struga, kao i keramiki tegovi koji su korieni prilikom izrade tkanina.
Ovi nalazi ukazuju na moguu delatnost koja se odvijala u okviru objekta, a to je
obrada vune i prerada koe, najverovatnije od ovaca koje su gajene u veem broju,
budui da su imale obilje ispae u ovoj oblasti, to je tradicionalna delatnost i
danas u ovim krajevima.
O nameni jo jedne graevine iji ostaci lee na nioj terasi i koja sudei
prema tehnici zidanja stoji u vezi sa ispitanom graevinom, za sada se ne moe
nita pouzdano rei.

357
Ibid., 217.
358
Ibid., 205-225.

113
 XI

ARHEOLOKI OSTACI OBJEKATA KAO MOGUE

VILE RUSTIKE359

Vojvodina

ortanovci na Frukoj Gori

U iroj okolini kasnoantikog utvrenja iz IV veka, (moda Ad Herculem
ili Castra Herculis?)360 rekognosciranjima koja su vrena u vie navrata, na
lokalitetu Beli breg, zapadno od sela na desnoj obali potoka Budovar, evidentirani
su fragmenti zidnih i podnih opeka, ostaci maltera, ivotinjske kosti, rimska
provincijska keramika. Ovi nalazi ukazuju na eventualno postojanje vile rustike na
ovom mestu, ija funkcija je mogla biti snabdevanju posade logara u okolini.

Ilinci
Rekognosciranjem u ataru sela Ilinaca, na kolalitetu Klenovac, konstatovan
je intenzivan graevinski ut, podne opeke cilindrinog i pravougaonog oblika i
fragmeni keramike rimske provenijencije. Na osnovu nalaza moe se pretpostaviti
da je u pitanju arhitektonski kompleks koji se prema keramikom materijalu moe
datovati u III-IV vek.361

359
Arheoloka istraivanja i rekognosciranja izvrena na teritoriji Vojvodine i centralne Srbije
poslednjih decenija omoguila su registrovanje znatnog broja nalazita koja pripadaju rimskom
periodu. Njihov karakter vie se nasluuje nego to se moe precizno opredeliti, ali najvei broj
pripada graevinskim kompleksima naseobinskog tipa, kod kojih nije uvek mogue povui jasnu
razliku izmeu naselja tipa vikus i poljskih dobara, vila rustika.
360
. et al., , 1995, 24.
361
D. Popovi, Rekognosciranje u Sremu, AP 10, Beograd 1968, 215-224.

114
 Mala Remeta
Prilikom rekognosciranja terena u Maloj Remeti, zabeleeni su povrinski
nalazi obilnijeg graevinskog uta i fragmenti opeka i imbricesa. Pored toga,
evidentirani su i ostaci rimske keramike, stakla i ivotinjskih kostiju.362

Veliki Radinci
U ataru sela Veliki Radinci, rekonosciranjem je evidentiran obilniji
graevniski ut, sa fragmentima opeke i tegula, keramikih i staklenih posuda, dva
fragmenta olovnih ploa, ostaci ljudskih i ivotinjskih kostiju. Nalazi ukazuju na
postojanje rimskog poljoprivrednog dobra u blizini.363

Bregovi-Atovac, Kuzmin
Na lokalitetu Bregovi-Atovac, evidentirano je vieslojno naselje koje
pored praistorijskog sloja sadri i kasnorimski kulturni sloj. U najmlaem
kasnoantikom naselju, koje je podignuto najverovatnije na fundusu nekog veeg
rimskog imanja, konstatovani su tragovi koliba, ognjita i jama. Stanovnici ovih
koliba mogli su biti federati (foederates) koji su se ve od IV veka doseljavali na
teritoriju Carstva, uz obavezu vojne slube u posebnim jedinicama. Prisustvo
novog etnikog elementa potvreno je i arheolokim materijalom koji se datuje u
V i VI vek.364

Mea, Kuzmin
U ataru sela Kuzmin, na putnom prelazu Kuzmin-Erdevik otkriveni su
tragovi poljoprivrednog dobra, mogue vile rustike, koja se prema arheolokom

362
Ibid., 220.
363
D. Popovi, Rekognosciranje u Sremu, AP 12, Beograd 1970, 195, T.LVI, LVII.
364
. , , 144-145.

115
materijalu: fragmentima keramikih i staklenih sudova, tere sigilate i gvozdenim
alatkama moe datovati u III vek.365

Zlatara Ruma
Rezultati rekognosciranja i sondanih istraivanja na prostoru izmeu auto-
puta Beograd-Zagreb i lokalnog puta Ruma-Buanovci, pokazuju postojanje
obilnijeg graevinskog uta, ostatke keramikih i staklenih posuda, orua,
keramikih podnih ploica. Znaajan nalaz predstavlja i olovna ikona tzv.
podunavskih konjanika. Nalaz novca vremenski opredeljuje naselje u III i IV
vek.366

Kudoke livade, Ruma

U blizini vane rimske komunikacije Sirmium-Singidunum iji tragovi su
uoeni juno od trase auto-puta Beograd-Zagreb, na potezu ainci-Dobrinci,
nailo se na povrinske nalaze graevinskog uta koji se sastojao od tegula,
imbricesa i maltera.367 Na osnovu ovih ostataka delimino su utvreeni pravci
zidova graevinskog kompleksa.368 Od pokretnih nalaza naeni su: fragmenti
kvalitetne keramike, fibule, ukrasne igle, prsten, kljuevi, noevi i druge alatke.
Arheoloki pokretni materijal i nalaz novca koji je otkriven na povrini pomenute
trase puta, zajedno sa bronzanom karikom od konjske opreme i gvozdenim
klinovima, hronoloki opredeljuje ovaj graevinski kompleks u III vek.369

Voganj

365
Ibid., 144.
366
Ibid., loc. cit.; . , ,
I, 1997, 17.
367
. , , 17.
368
. , , 138.
369
Ibid., loc. cit.

116
 U ataru sela Voganj prilikom rekognosciranja nailo se na nekoliko
lokaliteta na kojima je konstatovan arheoloki materijal iz rimskog perioda.370 Na
njima je evidentiran obilniji graevinski ut, iz ega se moe zakljuiti da je u
pitanju vei graevinski kompleks. Pored ostataka arhitekture, nailazilo se na
fragmente rimske keramike, deo kamenog rvnja, ostatke ivotinjskih kostiju, to
ukazuje na postojanje rimskog poljoprivrednog dobra, mogue vile rustike.

Klenak
Na lokalitetu Miar tokom rekognosciranja terena, konsatovani su nalazi
graevinskog uta, fragmenti keramikih i staklenih posuda i novac Konstanina
II.371 Ovi ostaci ukazuju na postojanje graevinskog objekta, mogue vile rustike.

Gajii, Adaevci
U okviru zatitinih iskopavanja na prostoru izmeu Save i Dunava, u zoni
trase autoputa, na junoj strani idske petlje, konstatovano je vieslojno nalazite
sa nalazima od gvozdenog doba pa sve do srednjeg veka. Iz rimskog perioda
potie objekat, kvadratne osnove, sa jamom u zapadnom delu u kojoj su pronaeni
fragmenti keramike, gvozdene alatke, kuni lep, ivotinjske kosti i novac iz III i
IV veka.372 Moemo pretpostaviti da je u pitanju ekonomski objekat podignut u
okviru rimskog poljoprivrednog dobra.

Prosine, Peinci
Prilikom zatitnih iskopavanja na trasi autoputa Beograd-Zagreb, na
lokalitetu Prosine, kod Peinaca, ustanovljeni su tragovi ivota od praistorije do
srednjeg veka.373 U nekoliko istraenih sondi registrovan je pokretni materijal sa
karakteristikama rimske provincijske proizvodnje III i IV veka.374

370
D. Popovi, Rekognosciranje u Sremu, AP 8, Beograd 1966, 186-189.
371
D. Popovi, Rekognosciranje u Sremu, AP 9, Beograd 1967, 176.
372
. , , 144.
373
. , , 19.
374
. , , 138.

117
Rekognosciranjem neposredne okoline naen je povrinski ut (zidne i krovne
opeke, malter, lomljeni kamen) koji bi mogao da ukazuje na postojanje
poljoprivrednog dobra sa objektima u blizini.

Prosine, Prhovo
Zatitnim iskopavanjima krajem sedamdesetih godina prolog veka, na
lokalitetu Prosine u ataru sela Prhovo, otkrivene su etiri vee otpadne jame i
jedna pe.375 Pored toga, naena je znatna koliina rimske opeke, kao i vei broj
fragmenata keramikih i staklenih posuda, poljoprivrednih alatki, kljueva,
klinova, preica, fibula, narukvica, prstenja. Pored provincijskih formi keramikih
posuda, (lonaca, zdela, kraga cediljki i poklopaca) tu se nalaze i importovani
primerci reljefne tera sigilate, koji se datuje u doba Antonina i poetak III veka.376
Ovo datovanje je potvreno i nalazima novca iz II i III veka (Hadrijana, Gordijana
III i Filipa II). Ovako bogat i raznovrstan sadaj pokretnog arheolokog materijla
u kulturnom sloju, ali i jamama navodi na pretpostavku da se u neposrednoj blizini
nalazilo rimsko poljoprivredno dobro sa vilom rustikom, mada za sada nisu
ubicirani graevinski objekti.377

De
U ataru sela De, prilikom rekognosciranja terena identifikovanasu dva
lokaliteta. Na mestu Peskovi, konstatovani su ostaci graevinskog uta. Na potesu
Sakule uoeni su takoe ostaci graevinskog uta. Pored toga, evidentirani su
arheoloki nalazi meu kojima su fragmenti keramike od sive latenske, rimske
provincijske do gleosane keramike, pa sve do nalaza luksuzne tera sigilate od

375
Pokrajinski zavod za zatitu spomenika kulture iz Novog Sada i Muzej Srema iz Sr. Mitrovice
izvrio je na ovoj lokaciji sondana, zatitna istraivanja prilikom izgradnje autoputa Beograd-
Zagreb. . , , , AP 21, Beograd 1980, 108-109; Idem.,
, 138.
376
. , AP 21, 109.
377
U okolini lokaliteta nisu vrena dodatna arheoloka iskopavanja kojima bi se moglo utvrditi
prisustvo bilo kakvog graevinskog objekta.

118
kojih je jedan primerak ornamentisan plastinim vegetabilinim motivom.378 Svi
ovi nalazi ukazuju na postojanje naselja ruralnog tipa, iz rimskog perioda.

Karlovi
Rekognosciranjem koja su vrena u ataru sela, nailo se na rimski
arheoloki materijal. Takoe uoeni su i ostaci graevinskog kompleksa koji
najverovatnije pripada rimskom poljskom imanju.379

Donji Tovarnik
U ataru sela prilikom rekognosciranja registrovani su ostaci graevinskog
kompleksa koji se satoji najverovatnije od nekoliko objekata.380 Dalja istraivanja
nisu vrena na ovom lokalitetu.

Aanja
U atara sela na vie lokaliteta prilikom rekognoscirnaja uoeni su
fragmenti rimske provincijske keramike i opeke, to ukazuje na naseljenost ovog
prostora u rimskom periodu. U blizini ovih lokacija utvreni su ostaci
graevinskog uta i pokretnog materijala koji po svoj prilici pripadaju
poljoprivrednom dobru.381

Mavanska Mitrovica
Prilikom rekognosciranja terena, na lokalitetima Kulina i Ostrvo
konstatovani su ostaci rimskih zidova uz intenzivan graevinski ut, u kome su
otkriveni delovi orua, metalnih posuda, nakit, fragmenti keramike. Svi nalazi

378
Ibid., loc. cit.
379
Ibid., loc. cit.
380
. , , 1,
1995, 19.
381
. , , 18.

119
ukazuju na kasnoantiki horizont stanovanja i eventualno postojanje rimskog
poljoprivrednog imanja sa zgradama za stanovanje i ekonomskim objektima.382

Sala Noajski
Prilikom obilaska antikih lokaliteta na teritoriji Srbije, Feliks Kanic je
zabeleio da je u ataru sela Sala Noajski, naiao na ostatke rimskog kastela.383
Rekognosciranjem koja su vrena sedamdesetih godina prolog veka, na lokalitetu
Jabuke konstatovan je znatan graevinski ut. Pored toga, nailo se i na fragmente
keramike i novca koji ukazuje na kasnoantiki horizont stanovanja. Postoji
pretpostavka da je u pitanju rimsko poljoprivredno dobro koje je sluilo za
snabdevanje vojnika iz utvrenja.384

Noaj
Prilikom rekognosciranja terena, na mestu zvanom Crkvina, evidentirani je
obilniji graevinski ut sa fragmentima rimske opeke i imbricesa, fragmenti
keramike i novac. Kao i u prethodnom sluaju, na osnovu ovih nalaza moemo
pretpostaviti da je u pitanju graevina u okviru poljoprivrednog dobra ija je
funkcija takoe bila snabdevanje vojske iz oblinjeg utvrenja.385

Zasavica
Rekognosciranjem koja su vrena u isto vreme kao u prethodna dva
sluaja, sedamdesetih godina prolog veka, na lokalitetu Turske livade,
konstatovan je obimniji graevinski ut, opeke, imbricesi fragmenti keramike i
rimski novac. Najverovatnije da je i u ovom sluaju re o poljoprivrednom dobru
iz kasnoanikog perioda.386

382
M. Vasiljevi, Rekognosciranje u Podrinju Podruje optine Sremska Mitrovica, AP 15, 1973,
159.
383
F. Kanitz, Rmische Studien in Serbien, 124.
384
M. Vasiljevi, Rekognosciranje u Podrinju, 158.
385
Ibid., 158-159.
386
Ibid., 158; D. Popovi, Rekognosciranje u Sremu, AP 10, Beograd, 1968, 224.

120
 Cetralna Srbija

Bela Reka kod apca

U Beloj Reci, na lokalitetu Crkvine konstatovani su ostaci antike
graevine sa apsidom.387 Odatle potie i poznata ostava srebrnog nakita, posuda i
novca (od Nerona do Komoda).388 Bogatstvo nalaza i njegov ilirski karatker na
pojedinim komadima nakita ukazuje na pretpostavku o autohtonom poreklu
vlasnika ove vile. Ova ostava pokazuje da ilirski etniki element pored prihvatanja
nove organizacije u ekonomiji koju donose Rimljani i dalje zadrava svoje
tradicionalne oblike ivota koji se ogledaju u noenju nakita kiji ima svoje
analogije u ilirskom materijalu V-II veka pre nove ere.389 Nalaz novca kao i
lengeraste fibule iz III veka, navelo je M. Vasia na zakljuak da je vila nastala
negde sredinom II veka.390

Mrenovac kod apca

Lokalitet se nalazi na uu reke Dobrave u Savu, severno od sela
Mrenovac. Prilikom rekognosciranja terena nailo se na povrinske ostatke
graevinskog opeke, imbricesa, keramike. Naena je i jedna krstasta fibula. Prema
miljenju istaivaa u pitanju je rimsko poljsko dobro vila rustika koja prema
nalazima moe da se datuje u IV vek.391

Miokus kod apca

Na lokalitetu Jazbine u selu Miokusu konstatovani su nalazi graevinskog
uta, opeke, imbricesa, keramike. Ranije je na ovom mestu pronaena ostava
novca iz doba Konstancija II, koja je sadravala 300 komada bronzanih

387
I, . , (.), 1970, 75.
388
J. Petrovi, Ilirsko rimsko blago iz abca, GZM LIII, Sarajevo 1941, 11-23.
389
I, sa nav. liter.
390
. , , 128.
391
Ibid., 161.

121
primeraka.392 Nalazi na terenu i ostava novca ukazuju na jo jednno
poljoprivredno dobro vilu rustiku u ovoj oblasti iz sredine IV veka.

Nakuani kod apca

U selu Nakuani na lokalitetu Viinovac, u slivu reke Dobrave, na njenoj desnoj
obali ostaci graevinskog uta ukazuju na mogue postojanje rimskog
poljoprivrednog dobra. Nalazi dva zlatnika Valensa datuju lokalitet u IV.393

Drenovac kod apca

U ataru sela Drenovac na lokalitetu Kuite evidentirani su povrinski
ostaci uta, keramike, novca. U pitanju je najverovatnije poljoprivrdno dobro tipa
vila rustika koja se prema keramikom materijalu i novcu Konstancija II moe
datovati u IV vek.394

Metkovi kod Bogatia

U ataru sela Metkovi na lokalitetu Kuite pronaeni su ostaci
graevinskog uta i keramike. Najverovatnije da se radi o ostacima jo jedne vile u
ovom kraju, koja se prema keramikom materijalu moe opredeliti u IV vek.395

Mavanski Priinovi kod apca

U ataru sela na lokalitetu Cerik, prilikom rekognosciranja, na veoj
povrini (prostor obuhvata 1000 x 500 m) nailo se na ostatke uta, keramike
meu kojom ima i tera sigilate, krstatasta fibula, novac. U pitanju je vee poljsko
dobro, koje se prema nalazima moe vremenski opredeliti u IV vek.396

392
M. Vasiljevi, Rekognosciranje Podrinje, AP 14, Beograd 1972, 188.
393
. , . , ,
XXVII, 1977, 155.
394
M. Vasiljevi, Arheoloka rekognosciranja u u Podrinju AP 21, Beograd 1980, 205.
395
Ibid., 209.
396
Idem., Rekognosciranja u Podrinju, AP 15, Beograd 1973, 142.

122
 evarice kod apca
U ataru sela, na lokalitetu irine konstatovani su ostaci uta i keramikog
materijala. Sa ovog lokaliteta potie i bronzana krstasta fibula, koja lokalitet
opredeljuje u IV vek. U ptanju je najverovatnije vila rustika kao i u prethodnim
sluajevima.397

Ravnje kod Mavanske Mitrovice

U ataru sela na lokalitetu eramide naena je vea koliina graevinskog
uta kao i temelji zgrada zidanih opekom. Sudei po nalazima i ovde se moe
govoriti o ostacima vile rustike iz IV veka.398

Debrc kod Vladimiraca

Na lokalitetu ivkovia vinograd u selu Debrc pronaeni su ostaci uta i
keramike. U Narodnom muzeju u Beogradu uva se votivna olovna ploica
podunavskih konjanika, koja potie sa ovog lokaliteta. Ovi nalazi ukazuju na
mogue postojanje rimskog poljskog dobra koje se moe datovati u IV vek.399

Vlasenica kod Vladimiraca

Na lokalitetu Militanska kosa pored nalaza keramike i graevinskog uta
pronaena je i ostava poljoprivrednog alata. Imajui u vidu analogije sa ostavom
poljoprivrednog alata iz Brovia kod Obrenovca,400 nalaz bi mogao da se datuje u
III-IV vek.401

397
Idem., AP 15, 153.
398
Ibid., 160.
399
. , , 130.
400
. , ,
XXV, 1978, 184-195.
401
M. Vasiljevi, AP 14, 169, T. LVIII.

123
 Donje Crniljevo, Koceljeva
U ataru sela D. Crniljevo, na lokalitetu ardaine koji lei na padini
planine Vlai, rekognosciranjem terena otkriveni su ostaci graevine. Odavde
potie i ostava novca koja sadri 2657 komada od Komoda do Galijena.402
Povrinskim rekognosciranjem pronaeni su ostaci graevinskog uta, ali i drugog
pokretnog materijala: keramike, nakita, delova nonje, novac. Svi ovi nalazi
ukazuju o postojanju rimskog poljoprivrednog dobra iz IV veka.

Sokolova kod Lazarevca

Na lokalitetu Katia njive u selu Sokolova kod Lazarevca
rekognosciranjem terena registrovani su ostaci opeka, tegula kao i fragmenti
keramike. Interesantan nalaz predstavljaju dva komada tubulusa od svetlo sive
peene zemlje, grube fakture koji su pripadali sistemu za zagrevanje prostorija.
Keramikiki materijal po fakturi i oblicima pripada tipovima rimsko-provincijske
keramike rasprostranjene na ovom prostoru. Od nalaza je pronaena i jedna
alatka-struga od gvoa i novac Konstantina Velikog. Ostaci arhitekture nisu
konstatovani, ali svi ovi nalazi ukazuju na postojanje rimskog poljoprivrednog
dobra u blizini koje bi prema novcu moglo da se datuje u prvu polovinu IV
veka.403

Stepojevac kod Lazarevca

U naselju Stepojevac, na lokalitetu Bataina rekognosciranjem terena
nailo se na ostatke arhitekture. Na osnovu malobrojnih fragmenata fresko maltera
i keramike mogue je datovanje objekta u prvu polovinu IV veka.404 U pitanju je
najverovatnije vila rustika koja je mogla predstavljati vanu ekonomsku jedinicu u
irem zaleu rimskog Singidunuma, ija je funkcija bila snabdevanje grada
poljoprivrednim proizvodima.

402
Idem., AP 21, 226.
403
. , , , , , AP
23, Beograd 1982, 88-90.
404
. , , , , AP 23, Beograd 1982, 90-
93.

124
 Kolubarski Leskovac
Na lokalitetu etenite u Kolubarskom Leskovcu otkriveni su ostaci jedne
manje graevine zidane od lomljenog kamena i opeke. Na zidovima su pronaeni
tragovi uglaanog maltera, a pored zidova fragmenti fresaka na malternoj podlozi,
sa ostacima crvene i ute boje.405 Pored ostataka arhitekture naen je i fragment
posude finije fakture i bronzana fibula. Pored i iznad zidova zgrade evidentirani su
ostaci garei to ukazuje da je zgrada stradala u poaru. Sudei po nalazima u
pitanju je graevina koja se moe datovati u IV vek, moda jo jedna vila rustika u
ovom podruju bogatom objekatima ovog tipa.

Bakionica kod Poege

Arheoloki lokalitet u Bakionici nalazi se na istonoj periferiji Poege.
Delimino su otkriveni ostaci objekta koji bi mogao da predstavlja deo
poljoprivrednog dobra.406 U pitanju je graevina veih razmera, sudei po
otkrivenim zidovima koji iznose preko 11 m u pravcu sever-jug. Graeni su od
lomljenog kamena i maltera, dok je za substrukciju temelja korien ljunak i
sitniji kamen. Pod je izraen od lomljenog kamena i komada opeke, dok je gornja
povrina od zaglaanog malternog premaza crvenkase boje.
Jedine pokretne nalaze ine sitniji fragmeni grube, sive keramike, lokalne
proizvodnje. Na istraenom prostoru nije pronaen novac ili neki drugi hronoloki
osetljivi materijal. Takoe nije mogue preciznije odrediti ni namenu objekta.
Sudei po debljini zidova i plitkom fundiranju, u pitanju je najverovatnije
prizemni objekat koji bi se prema poloaju i razmeri mogao definisati kao deo
kasnoantike vile rustike. Postojanje ciglarskih pei koje su otkrivene severno od
objekta, svakako treba dovesti u vezu sa ovom graevinom. Najverovatnije da se

405
M. Ljubinkovi, Lj. Popovi, etenite, Kolubarski Leskovac, antika graevina i groblje iz
srednjeg veka, AP 6, Beograd 1964, 122-124.
406
. , . , ,
13, 1984, 5-22.

125
tu nalazio centar za proizvodnju i distribuciju opeka, koja je pored kamena
osnovni graevinski materijal na ovim prostorima.

Vinik kod Nia

Na padini istoimenog brega u blizini anitkog Naisa, vidljivi su ostaci
temelja dve graevine veih razmera. Zidovi su bili od lomljenog kamena i
maltera, male debljine to je navelo P. Petrovia da zakljui da se radi o
prizemnim objektima ekonomskog karaktera.407 Najznaajni nalaz sa ovog
lokaliteta predstavlja uvena ostava novca iz III veka, otkrivena jo 1936.
godine.408 Ostava je sluajno pronaena u temeljima vee graevine smetena u
pitose. Ovako bogata ostava novca uz koji su pronaeni i kalupi za kovanje novca,
kao i izuzetna ouvanost primeraka navela je pojedine autore na pretpostavku da
se radi o novcu iz dravne riznice, koji se tu naao na kratkom usputnom
zadravanju prilikom iznendanog napada varvara.409

Gorica kod Nia

Na junoj strani grada Nia, na padini istoimenog brega jo 1900. godine,
otkriveni su ostaci vee rimske graevine. U njenoj unutranjosti otkrivena je
ostava rimskog srebrnog posua od kojih se kod nas danas uvaju samo dva
srebrna tanjira.410 Po svemu sudei u pitanju je graevina slina onoj u Viniku.
rtvenik posveen Jupiteru, koji je moda pripadao vlasniku vile, prema P.
Petroviu ukazuje da je graevina ve krajem II ili poetkom III veka bila u
upotrebi.411

407
. , , 60.
408
A. Nendovi, Rniji rimski nlsci u Niu i njegovoj blioj okolini, Limes u Jugoslviji I,
Beogrd 1961, 165-170.
409
. , , 61.
410
Ibid., 127 sqq.; A. Nendovi, op. cit., 168-169.
411
Ibid., 62.

126
 XII

ITNICE (HORREA)

Javne itnice (horrea publica)

Vojvodina

Sirmijum
Na teritoriji grada Sirmijuma otkrivene su dve itnice, jedna se nalazila u
sredinjem delu grada u blizini javnih termi, a druga u neposrednoj blizini junog
gradskog bedema, nedaleko od reke Save.

Horeum na lokalitetu 30
Monumentalni horeum u centralnom delu grada, otkriven je jo ezdesetih
godina prolog veka. Na alost, osim kratkih izvetaja, rezultati do danas nisu
objavljeni.412 Graevina je smetena u sredinjem delu grada u blizini javnih
termi, na lokalitetu 30. Orijentisana je u pravcu severoistok-jugozapad. U pitanju
je graevina sa portikom, masivne konstrukcije, sa debljinom spoljnih zidova koja
iznosi oko 1,80 m. Unutranji prostor bio je izdeljen nizom stubaca (u svakom
nizu po est) na pet brodova. Zidovi su graeni od delimino obraenog kamena i
lomljene opeke, koji su povezani krenim malterom. Spoljanju i unutranju
stranu masivnih zidova podupiru pilastri, tako to svakom spoljnjem odgovara
unutranji. Pilastri su graeni od opeke veih dimenzija.

412
. Jovi, Sirmium, lokalitet 30, AP 4, Beograd 1962, 144-150; Graevinu je protumaio kao
javnu itnicu, V. Popovi, Sirmium u 1962 godini, AP 4, Beograd 1962, 111-119; Idem., Sirmium,
Sremska Mitrovica rimski grad, AP 5, Beograd 1963, 63-73; Idem., Sirmium, Sremska Mitrovica
rimski grad, AP 7, Beograd 1965, 111-114.

127
 U samoj graevini se nailo na rvnjeve koji takoe ukazuju na namenu
objekta. Ovakva horrea sa neto izmenjenim osnovama nalazimo u III i IV veku i
u drugim delovima Carstva.413

Horrea na lokalitetu 31 uz juni gradski bedem

Uz juni gradski bedem antikog Sirmijuma, podignut je jo jedan
kompleks graevina namenjenih skladitenju itarica horrea, lociran u
neposrednoj blizini reprezentativnih monumentalnih objekata carske palate i
hipodroma. Vei deo ovog kompleksa otkriven je tokom zatitnih arheolokih
iskopavanja poetkom ezdesetih godina prolog veka414 i kasnije poetkom
sedamdesetih godina.415 U okviru ovog kompleksa, opasanim jakim bedemima
junog odbrambenog pojasa, mogu se izdvojiti dva objekta (u literaturi oznaeni
kao objekti A i B).416

Objekta A
Potreba za novim skladinim prostorom pada u vreme tetrarhije, krajem III
i poetka IV veka, kada Sirmijum postaje jedan od najvanijih gradova Carstva.
Novi bedem grada sada je pomeren ka jugu za oko 35m. Istovremeno, novi bedem
predstavlja juni i zapadni zid novog horeuma, u literaturi oznaen kao objekat A
(sl. 17). U pitanju je monumentalna itnica duine oko 85 m i irine oko 33 m.
Njenu konstrukciju ine dva trakta izmeu kojih je poploano dvorite, u kome je,
u podunoj osi, instaliran kanal za prikupljanje atmosferske vode. Oba trakta su
priblino iste irine od priblino 10 m, izdeljeni na jednake prostore, ukupno 33
izdvojene prostorije. Graevina je zidana u tehnici opus mixtum od lomljenog
kamena sa libanim slojevima od opeke. Poloaji ulaznih otvora naspramnih
413
G. Rickman, op. cit., 213 ff., fig. 40-59.
414
Zatitna iskopavanja na lokalitetu 31 1961. i 1962. godine vodio je Arheoloki institut iz
Beograda, a sledee godine u ove radove su se ukljuili i Pokrajinski zavod za zatitu spomenika
kulture u Novom Sadu i Muzej Srema u Sremskoj Mitrovici.
415
Zajednika jugoslovensko-francuska istraivanja lokaliteta 31 u 1973. godini bila su produetak
ranijih zatitnih arheolokih istaivanja izvrenih 1961-1962. godine.
416
. , N. Duval, P. Gros, . , -
1973. , XXIV-XXV (1973-1974) 1975, 193-200; N.
Duval, V. Popovi, Horrea et thermae aux abords du rempart sud, Sirmium 7, 1977, 29-73.

128
prostorija severnog i junog trakta se poklapaju, to je omoguavalo bri utovar i
istovar robe. Dovratnici su zidani od opeka, bez upotrebe kamena. U svim
istraenim prostorijama utvreni su dosta troni malterni podovi, uz sporadine
nalaze podloge od ljunka.
Glavni i jedini prilaz itnici nalazio se na isonoj strani, prema carskoj
palati. Ova injenica, kao i podatak da je graevina svojim dugakim severnim
zidom izolovana od susednih objekata, navelo je njene istaivae da pretpostave
da ovaj kompleks horrea nema javni karakter, ve da je u pitanju graevina koja
bi mogla pripadati kompleksu carske palate.417

Objekat B
Graevina B je prizidana uz prvobitni masivno zidan juni bedem starije
graevinske faze iz II-III veka koji je prema istraivaima jedno vreme sluio i
kao njen juni zid.418 Kasnije kada je dolo do oteenja bedema, podignut je juni
zid objekta. Graevina je orijentisana istok-zapad, sa dva ulaza na zapadnoj strani.
U pitanju je objekat pravougaone osnove, velikih dimenzija 40 x 10,5 m (sl. 17).
Unutranji prostor graevine sa nizom etvrtastih stubaca od opeke u
podunoj osnovi bio je podeljen popreno postavljenim pregradama drvene
konstrukcije, na osam jednakih prostora. Visina ovih pregrada je verovatno bila
ograniena uslovima smetaja i tehnikim mogunostima u toku utovara i istovara
ita. Sa severne strane graevine nalazio se portik, na ijem zapadnom kraju se
nadovezuje pravougaona prostorija koja sa graevinom ini celinu.

Centralna Srbija

Kada su u pitanju rimske provincije na teritoriji dananje centralne Srbije,

moemo govoriti o svega nekoliko otkrivenih veih, civilnih horeuma o kojima e
biti vie rei u ovom radu: Maskaru kod Topole, Gamzigradu kod Zajeara, Ravni

417
. , , : ,
. (.), 1993, 103.
418
. , N. Duval, P. Gros, . , op. cit., 196.

129
kod Knjaevca, Medijani kod Nia. Ono to je zajedniko svim pomenutim
itnicama sa teritorije nekadanje provincije Gornje Mezije, to je da su podignute
u relativno kratkom vremenskom intervalu u vreme vladavine Dioklecijana i
Konstantina I. Isto tako, njihova konstrukcija i nain gradnje su do te mere bliski,
naroito itnice u Maskaru i Gamzigradu, da se stie utisak da su ih projektovali i
zidali isti majstori. Vrlo slini po formi i nainu gradnje su dva horeuma sa
teritorije Kosova: u Soanici (Municipium DD)419 i u blizini Pei.420
Podudarnost u vremenu izgradnje i izgledu ovih horeuma poklapa se sa
novim politikim i ekonomskim promena koji su nastali u vreme tetrarhije. Ove
monumentalne itnice ukazuju na dobro uspostavljeni sistem prikupljanja i
distribucije hrane u zaleu dunavskog limesa. Njihovo podizanje moda bi se
moglo dovesti u vezu sa uvoenjem novih taksi annona militaris.421 itnice neto
izmenjenih osnova otkriveni su u raznim delovima Carstva.422

Maskar kod Topole

U selu Maskar kod Topole, na lokalitetu Crkvine, pedesetih godina prolog
veka otkriveni su ostaci rimskog naselja.423 Graevina koja se nalazi oko 2 km
severno od ovog naselja, iji su temelji gotovo u celosti sauvani, omoguili su
rekonstrukciju njenog izgleda, kao i namene to u mnogome objanjava i karakter
samog naselja. Graevina je pravougaonog oblika i sastoji se od jedne velike
prostorije, dimenzija 38,20 x 11 m (sl. 18). Prostorija je pomou dva reda od po
osam stubaca razdeljena na tri broda. Zidovi irine jednog metra naleu na iroke
temelje od lomljenog kamena i maltera. Spoljna fasada graevine razuena je
pilastrima koji su istih dimenzija kao i stupci koji dele unutranji prostor. Kako su
ouvani samo temelji graevine, neizvesno je kako je izgledao pod, kao i gde se
nalazio ulaz u graevinu. O izgledu zidova moe se suditi samo na osnovu nalaza
419
E. erkov, Municipium DD kod Soanice, (Dissertationes et monographie X), Pritina-
Beograd 1970, 15-21.
420
. , , 39, . 4.
421
G. Rickman, op. cit., 278 ff.
422
G. Rickman, op. cit., 213, Fig. 40-59.
423
. , , VII-VIII, 1957, 410;
II, , 1956, 44.
. , , Balcanica
XIII-XIV, 1982-1983, 35-43.

130
kamena i opeka iz sloja. Najverovatnije da je korien uobiajeni nain gradnje
ovakvih objekata, gde je osnovni graevinski materijal bio pritesani kamen sa
libanim slojevima od opeke. Saivani ostaci tegula i ugljenisanih drvenih greda u
kulturnom sloju ukazuju da je krov bio dvoslivan sa drvenom konstrukcijom i
pokriven tegulama. Sudei prema sauvanim arhitektonskim elementima, debljini
i dubini temelja, zidovima ojaanim pilastrima i stupcima u unutranjosti,
graevina je najverovatnije imala spratnu konstrukciju.
Vreme podizanja i korienja graevine moe se odrediti na osnovu
sauvanog novca koji je otkriven u unutranjosti graevine (42 komada). Osim
jednog primerka iz vremena Gordijana, svi ostali komadi potiu iz IV veka,
odnosno kovani su u razdoblju od vremena Licinja i Konstantina I do Teodosija
I.424 Ovi nalazi indiciraju da je vreme podizanja objekta najverovatnije druga
decenija IV veka, a vreme ruenja kraj istog veka, budui da je najmlai primerak
naenog novca kovan 383. godine. Najverovatnije da je i ova graevina kao i
veina drugih iste namene, stradala u vreme gotske invazije na Balkansko
poluostravo, nakon bitke kod Hadrianopolja. Sauvani ostaci nagorelih krovnih
greda u kulturnom sloju govore u prilog ovakvoj tvrdnji.

Gamzigrad kod Zajeara

U Gamzigradu na lokalitetu Malo Gradite koje se nalazi zapadno od
gamzigradske palate, prilikom arheolokih iskopavanja poetkom osamdesetih
godina otkriveni su ostaci graevine.425 Graevina je pravougaone osnove,
orijentisana u pravcu istok-zapad, dimenzija 44 x 16 m (sl. 19). Njena unutranjost
je sa dva reda od po osam stubaca razdeljena na tri broda. Graevina je solidno
graena sa debelim zidovima postavljnim na irokim, duboko fundiranim
temeljima od lomljenog kamena i maltera. Fasada graevine je razuena
pilastrima. Zidovi su ouvani do visine od 2,5 m, ojaani sa unutranje strane
irokim soklom. Graeni su od pritesanog kamena, sa libanim slojevima opeke.

424
. , , 37.
425
. , , : , ,
, 45, 1983, 52-53.

131
Na severnom zidu ouvani su na nekoliko mesta poeci lukova. Ulaz u graevinu
irine 2,5 m nalazio se na istonoj strani.
irina temelja, zidovi ojaani pilastrima i stupci verovatno povezani
krstastim svodom, pokazuju da je graevina imala spratnu konstrukciju. Prozori su
se verovatno nalazili u osnovi izmeu pilastra. Krov je bio kao i kod veine
ovakvih graevina najverovatnije dvoslivan, drvene konstrukcije i pokriven
tegulama.
Graevina na lokalitetu Malo Gradite svojom konstrukcijom nalikuje
brojnim itnicama podizanim na teritoriji rimskih provincija na prelazu iz III u IV
vek.426 Sve su one sa pravougaonim osnovama, razdeljene sa po dva reda stubaca
na tri boroda. Nalazimo ih takoe u okruenju u Prvoj Meziji u prethodno
pomenutom nalazitu u Maskaru kod Topole, u Dardaniji u Soanici,427 na
periferiji Pei.428 Slinost svih ovih graevina u izgledu, kao i vremenu izgradnje
svakako su rezultat novih ekonomskih mera uspostavljenih od strane Dioklecijana.
Veliina i solidnost gradnje itnice u Gamzigradu ukazuje na moguu funkciju
sabirnog centra za ito iz okolnih imanja, a istovremeno i mesto odakle se vrila
dalja distribucija, mogue vojnim utvrenjima na dunavskom limesu.

Ravna kod Knjaevca (Timacum Minus)

U Ravni kod Knjaevca zabeleeni su najstariji i najznaajniji tragovi
prisustva Rimljana u ovoj oblasti. U logoru Timacum Minus poslednjih godina su
sprovedena kontinuirana sistematska arheoloka iskopavanja.429 Unutar zidina
logora, severno od via principalis, konstatovana je vea graevina, dimenzija 30 x
15 m. Tokom kasnijeg kasnoantikog perioda u V-VI veku ova graevina je
sluila kao horreum, o emu svedoe nalazi pitosa i karbonizovani ostaci ita.430

426
G. Rickman, op. cit., passim.
427
E. erkov, op. cit., 15-21.
428
. , 39, . 4.
429
P. Petrovi, Timacum Minus et la vale du Timok, Inscriptions de la Msie Suprieure, vol.
III/2, Beograd 1995, 19-59; . , : ,
. (.) 1997, 115-131; . , . ,
. , 1997.
430
P. Petrovi, Timacum Minus et la vale du Timok, 42.

132
 Medijana kod Nia
Zgrada horeuma na lokalitetu Medijana kod Nia smetena je zapadno od
vile sa peristilom. Istraivanja na ovom objektu zapoeta su jo davne 1936.
godine,431 ali je tek sa arheolokim radovima preduzetim poetkom osamdesetih
godina prlolog veka, plan osnove u celosti istraen.432 U pitanju je prostrana
graevina izduene pravougaone osnove, (dim. 92 x 27 m) orijentisana u pravcu
severoistok-jugozapad (sl. 20). Uzduni prostor itnice izdeljen je sa dva reda od
po 11 stubaca od kamena i opeka. Objekat je graen od lomljenog kamena
vezanog malterom, sa upotrebom opeka na spoljnim delovima zidova. Podovi u
svim delovima horeuma su uglavnom uniteni, samo su mestimino ouvani
tragovi malternog poda na substrukciji od oblutaka.
Ulaz u itnicu smeten je na jugozapadnoj strani ispred kojeg je postavljen
trem sa stubovima. Iz trema se desno ulazilo u dve izdvojene prostorije. Nasuprot
njima su druge dve izdvojene prostorije, na koje se nadovezuje est pravougaonih
odeljenja u zapadnom krilu. Ovaj trakt je po svoj prilici imao spratnu konstrukciju,
na ta ukazuju ostaci stepenita ispred jedne od prostorija. Namena ovih prostorija
se ne moe sa sigurnou utvrditi, ali se pretprostavlja da su sluile za smetaj
osoblja koje je obavljalo razliite poslove u okviru sistema snabdevanja i
distribucije ita.433 Na celoj povrini graevine registrovani su tragovi intenzivnog
poara u kome je objekat stadao.
U najveoj podunoj prostoriji graevine, izmeu stubaca koji dele
unutranji prostor na tri dela, sauvani su ostaci ogromnih pitosa (visine oko 2 m),
do polovine ukopani u zemlju, ukupno 37 pitosa. Uz zapadni zid ove dugake
prostorije nalazili su se bazeni duboki do 1,40 m: u sredini kruni, sa strane dva
kvadratne osnove. Paljivo zaglaana unutranja povrina ovih bazena izvedena je
od hidraulinog maltera, to ukazuje da je u bazenima mogla biti bezbedno
uskladitena vea koliina tenog sadraja (ulja, vina).

431
. , , XIII, 1938, 199-
204.
432
T. erkov, Mediana-horreum, AP 25, Beograd-Ljubljana 1986, 41-43.
433
. , , 1994, 42.

133
 U okviru graevine pronaeni su ostaci arhitektonske dekorativne plastike:
fragmenti meremrnih stubova i baza, mermerne ploe sa kanelurama koriene za
oblaganje zidova. Registrovni su i komadi ravnog stakla koji najverovatnije potiu
sa prozora.
Imajui u vidu veliinu, kapacitet i arhitektonsku strukturu horeuma na
Medijani moemo pretpostaviti da se tu skladitilo ne samo ito, vino i ulje, ve i
druge namirnice koriene u ishrani. Arheoloki materijal otkriven prilikom
iskopavanja nije tako obiman, osim velikog broja gvozdenih klinova, klamfi,
eksera kojima je bila spojena drvena krovna konstrukcija. U neposrednoj blizini
zgrade pronaeni su ostaci teretnih kola (plaustrum), sa ouvanom gvozdenom
inom od toka. Prema miljenju istraivaa, otkriveni deo horeuma je zapravo
podrumska prostorija za preradu i uvanje itarica i vina, a iznad je bilo prizemlje
iji je pod bio u visini otvora pitosa, iznad kojeg je tavanski prostor.434
Zanimljiv nalaz predstavljaju dva fragmentovna rtvenika pronaena uz
zapadni ulaz horeuma.435 Prema miljenju jednog od istraivaa, T. erkova, are
su bile u sekundarnoj upotrebi, probuene horizontalno i koriene najverovatnije
kao prese za vino ili ulje. Budui da su obe are votivnog karaktera, a natpis na
jednoj od njih ima posvetu Jupiteru, prema erkovu, najverovatnije da je do
sekundarnde upotrebe dolo u vreme prihvatanja hiranstva.436 Nasuprot ovom
miljenju, P. Petrovi smatra da rtvenci nisu bili u sekundarnoj upotrebi, ve da
su po svoj prilici prvobitno bili postavljeni u samom horeumu na mestu gde su i
pronaeni.437 Naime, esto su se u skladitima za hranu nalazila manja svetilita i
oltari , pa su u skladu sa tim i ovi rtvenici mogli imati posebno ureen prostor za
svetilite. Posveta paganskim boanstivma na ovim rtvenicima ne predstavlja
prepreku za njihovo datovanje u Konstantinovo vreme. Ne treba zaboraviti da je to
period verskog sinkretizma i da hrianstvo jo uvek nije dominatan i jedino
doputen religijski koncept. Treba pomenuti da i druge posvete na natpisima,
skulpturama, mozaicima iz Medijane i dalje imaju paganski karakter.

434
Ibid., 46.
435
M. Mirkovi, Ein Tribunus in Mediana bei Naissus, Romanitas Christianitas, Untersuchungen
zur Geschichte der rmischen Kaiserzeit, Berlin-New York 1982, 360-366.
436
T. erkov, op. cit., 43.
437
. , , 45.

134
 Veliina horeuma i solidnost gradnje ukazuje na dobro organizovanu
poljoprivrednu proizvodnju veeg obima u ovoj oblasti, to potvruje kapacitet
smetajnog prostora. O organizovanoj upotrebi objekta kroz dui vremenski
period govore tri graevinske faze utvrene prilikom arheolokih iskopavanja.438
Objekat je uniten, verovatno, hunskom invazijom 441-443. godine, kada
je stradao antiki Naissus, kao i veina gradova i utvrenja juno od Save i
Dunava na prostoru nekadanje provincije Gornje Mezije. Ostava novca
pronaena u zapadnom delu graevine (273 komada) potvruju pretpostavku o
vremenu razaranja objekta. Rezultati istraivanja su pokazali da objekat nije vie
obnavaljan u kasnijem paleovizantijskom periodu.

Prijevor kod aka

Istraivanjima koja su sprovedena osamdesetih godina prolog veka u
okolini aka pored nekoliko vila rustika, delimino su istraeni i ostaci jednog
horeuma u kompleksu vile u Prijevoru.439 Horeum je smeten oko 100 m
jugoistono od stambenog dela vile i sastojao se od dve prostorije (sl. 21). U
pitanju je solidno graen objekat sa dubokim temeljima od oblutaka ulivenih u
kreni malter. Zidovi su graeni od pritesanog kamena vezanog takoe krenim
malterom. Pod je od vodoneprospustivog maltera da bi se izbegao uticaj vlage. Sa
spoljne strane su pilastri uobiajeni za ovu vrstu objekata. Na osnovu solidne
gradnje zidova i temelja moemo rei da je ovaj objekat imao vanu ulogu u
procesu nabavke, skladitenja i distribucije itarica. Ono to je neobino za ovaj
objekat jeste njegov izgled, budui da nema sigurnije analogije za ovakav tip
horeuma. ini nam se, da usled nedovoljne istraenosti celog kompleksa vile jo
uvek nemamo pravu sliku izgleda itnice i da su trenutno istraene prostorije samo
deo objekta, iji plan bi mogao da se uklopi u ve poznate konstrukcije rimskih
horrea.

438
T. erkov, op. cit., 43.
439
Vie o nalazitima u okolini aka u odeljku o vilama rustikama.

135
 Vojne itnice (horrea militaris)

Sapaja kod Rama

Dunavska ada Sapaja, koja se nalazila izmeu dananjeg Rama na desnoj
obali Dunava i Stare Palanke na levoj, danas vie ne postoji. Otkirveni objekti, ali
i pokretni nalazi pripadaju periodu od rimskog do srednjovekovnog perioda.440
Raniji istraivai su smatrali da se kod Rama nalazio jedan od prelaza preko
Dunava, kuda je Trajan prebacivao svoje trupe u Dakiju.441 Na njemu je otkriveno
mnotvo opeka sa igom kohorti, koje su uestvovale u Trajanovom dakom ratu,
a pored toga i opeke sa igom legije VII Claudia.442
Arheoloka istraivanja nisu potvrdila postojanje fortifikacije iz
ranocarskog perioda, mada je mogue postojanje drveno-zemljanog utvrenja.443
Ispred zapadnog bedema kasnijeg utvrenja nalazio se manji horreum,
pravougaone osnove, (dim. 9,7 x 5,6 m), orijentacije jugozapad-severoistok (sl.
22a). Graevina je zidana od lomljenog kamena, vezanog malterom, dok se
krovna konstrukcija sastojala od rimskih tegula. Unutranji prostor je podeljen sa
dva poprena zida na tri prostorije izmeu kojih se nije komuniciralo. Budui da
unutar graevine nisu konstatovani tragovi podnice, ili nekog izolacionog sloja,
pretpostavka je da je otkriveni deo substrukcija preko koje je iao pod gornje
konstrukcije iji tragovi nisu sauvani.
Slinost ovog horeuma sa itnicom iz Smorne (Boljetin) koji je datovan u
ranocarski period stavlja ga u isti hronoloki okvir ili neku deceniju kasnije.444
Imajui u vidu male dimenzije horeuma, ini se da je sasvim opravdana
pretpostavka prema kojoj itnica nije mogla da podmiri potrebe posade
kasnoantikog utvrenja. Jo jedan detalj ukazuje na ranocarski period. Naime,

440
Pored ostataka arhitekture i drugog pokretnog materijala, sa ostrva potie i ostava novca koja se
sastojala od 57 zlatnih i vie od stotinu srebrnih komada, otkrivena je jo 1897. godine, ali je na
alost nestala.
441
M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Beograd 1968, 100, sa nap. 12.
442
Ibid., loc. cit., sa nap. 13.
443
. , ,
, XXXIII-XXXIV, 1984, 29-71.
444
. , (), , XXXIII-
XXXIV, 1984, 211-225.

136
nije bilo uobiajeno da se objekti za skladitenje namirnica zidaju van utvrenja,
naroito ne u periodu kada je Dakija naputena 272. godine i kada je ovaj prostor
ponovo na granici Carstva.
Gradnja utvrenih objekata na ostrvu Sapaja dovodi se u vezu sa antikim
utvrenjem kod Rama, koji je podignut pre kastruma na ostrvu Sapaja koje je
igralo vanu ulugu u prelazu preko Dunava. Nakon osvajanja Dakije, Dunav nije
vie granica, mada posade i dalje ostaju u veini utvrenja na Dunavu. Kod Rama
je i dalje prelaz preko Dunava bio u funkciji, ali na samom ostrvu nije podignuto
novo utvrenje, ve samo jedna manja kula-straara i horreum. Takav utvreni
objekat je imao funkciju osmatranice ili mostobrana koji je trebalo da titi prelaz
preko Dunava. Situacija se naroito promenila nakon naputanja Dakije, kada
ostrvo Sapaja ponovo dobija strateki znaaj.445

ezava (Novae) kod Golupca

Kastrum Novae je bio smeten na 18 km nizvodno od Golupca.446
Sistematska iskopavnja zapoeta su jo ezdesetih godina prolog veka.447 U
okviru istraenog dela kastruma otkriven je bedem i objekti unutar utvrenja koji
su omoguili izdvajanje nekoliko graevinskih faza.448 Pored ostalih objekata u
okviru kastruma otkriven je i manji horreum na prostoru zapadno od principium-a.
Graevina je nepravilne osnove, ije dimenzije nije bilo mogue tano utvrditi (sl.
22b). U unutranjosti objekta otkriveni su temelji tri reda stubova koji su delili
prostor itnice. Ova faza kastruma u kojoj je podignut horeum na osnovu nalaza
keramike, fibula, novca i drugog pokretnog materijala datuje se od kraja II do
druge polovine III veka.449

445
. XXXIII-XXXIV, 53-55.
446
It. Ant. 218, 1 (Novas); Tab. Peut. VII, 3 (ad Novas).
447
Sistematsko iskopavanje ovog lokaliteta zapoeto je 1965. i trajalo je do 1970. godine, a radove
je izvodio Vojni muzej iz Beograda. U toku iskopavanja uestvovali su razni konsultatnti za
pojedine sektore, meu kojima i dr Miloje Vasi iz Arheolokog instituta, koji je i publikovao
veinu nalaza sa lokaliteta.
448
. , Castrum Novae, XXXIII-XXXIV, 1984, 91-122.
449
Ibid., 100.

137
 Boljetin (Smorna)
Kastrum Boljetin (Smorna) smeten je izmeu Novae-a i Taliata-e koja je
bila jedno od najveih utvrenja na dunavskom limesu.450 Sistematskim
istraivanjima na ovom lokalitetu koji lei istono od ezave utvrene su etiri
graevinske faze koje su postojale u periodu od I do VI veka.451 Najstarije
palisadno utvrenje zamenjeno je zidanim bedemima ve krajem I veka.452
Proglaenjem Dakije za rimsku provinciju poetkom II veka, tvrave na
erdapskom limesu gube dotadanji znaaj, tako da je uvrenje u Boljetinu
naputeno, da bi ponovo bilo obnovljeno neto pre naputanja provincije Dakije u
drugoj polovini III veka.453
U severoistonom delu logora otkriven je manji horreum. Objekat je bio
izduene pravougaone osnove (dim. 11,7 x 4,8 m). Unutranjost horeuma bila je
izdeljena poprenim zidovima na osam manjih odeljenja nejednakih irina (sl.
22c). Lica spoljnih zidova raeni su od pritesanih kamenih blokova izmeu kojih
je trpanac od sitnijeg kamena. Zidovi sa unutranje strane su bili omalterisani.
Podnu substrukciju inili su sloeni obluci. U odeljenjima je naen manji broj
fragmenata pitosa sive i crvenkaste boje.
U slojevima ponovnog zaposedanja logora koji se vezuje za vreme
naputanja provincije Dakije 272. godine, nailazimo na brojne nalaze gvozdenog
alata koji je otkriven u tri velike ostave, ali je bilo i pojedinanih nalaza. Meu
alatom najbrojniji je alat za obradu zemlje (raonici, motike, kopai, srpovi). Osim
alata, unutar ovog kasnoanitkog sloja otkriven je veliki broj kamenih rvnjeva.
Ovi nalazi upuuju na pretpostavku prema kojoj su vojnici osnovne namirnice
namenjene ishrani sami proizvodili, iako najnovije analize pokazuju da je
mlevenje itarica pomou rvnja uglavnom ulazio u kategoriju enskih poslova.454

450
Identifikovanje logora u Boljetinu na osnovu Prokopijevog spisa De aedificiis, izvrio je
Vladimir Kondi, cf. . , Cantabaza, Smorna, Campsa, XXII, 1974,
53-57.
451
. , (Smorna), , XXXIII-
XXXIV, 211-225.
452
Ibid., 213-214.
453
Ibid., 219-220.
454
H. E. M. Cool, Eating and drinking in Roman Britain, Cambridge 2006, 72-74.

138
 Veliki Gradac (Taliata)
Utvrenje kod Velikog Gradca u blizini Donjeg Milanovca nalazi se na
prelazu iz Gornje u Donju klisuru erdapa, nedaleko od Poreke reke. Smeteno
na irokoj obali reke, utvrenje je imalo vanu ulogu u odbrani provincije Gornje
Mezije, spreavajui upade iz Dakije. Mada su istraivanja utvrenja ostala delom
nedovrena, ipak je otkriven vei deo bedema i nekoliko objekata unutar
fortifikacije.455 Najstarije utvrenje potie iz druge polovine I veka i iz tog
vremena je i najstariji horreum, od ukupno tri koliko ih je pronaeno u blizini
severne kapije utvrenja. Istraivanja ove najstarije graevine za skladitenje nisu
sprovedena do kraja, tako da je u celosti istraen samo istoni zid duine 21m, sa
est ouvanih unutranjih pilastra. Zidovi su graeni od lomljenog kamena
vezanog malterom. U junom delu graevine konstatovani su nizovi stubaca u
pravcu zidnih pilastra. Severni zid ovog objekta bio je preseen izgradnjom mlae
graevine iste namene, dok zapadni zid nije konstatovan.456 Datovanje je izvreno
na osnovu sauvanog pokretnog arheolokog materijala (rimsko posue
kvalitetnije izrade, daka keramika i novac iz I veka).457 Kao i veina fortifikacija
na erdapskom limesu, nakon osvajanja Dakije Taliata gubi znaaj kao
odbrambeni punkt na granici, meutim arheoloki materijal pokazuje da je ivot
nastavljen u logoru i tokom II veka. To je navelo Vladislava Popovia da
pretpostavi da je utvrenje u tom periodu imalo funkciju prihvatne stanice sa
skladitima za hranu.
U III veku, naputanjem Dakije, dolazi do obnove utvrenja. Tada je
podignut novi horeum. On je najveim delom podignut iznad starije itnice.
Dimenzije novog objekta su 18,8 x 12, 85 m. Od nalaza je pronaeno nekoliko
kamenih rvnjeva na prostoru koji se moe oznaiti kao kompleks horrea.
Verovatno da je ova graevina kao i prethodna imala spratnu konstrukciju (sl.

455
Arheoloka istraivanja manjeg obima zapoeta su jo 1958. godine i trajala sa kraim
prekidima do 1965. godine. Radovima je rukovodila D. Vukovi-Todorovi. Radovi veeg obima
su voeni 1966. godine pred potapanje akumulacionog jezera. Istraivanja je izvodio Arheoloki
institut, dok je rukovoenje istraivanjima povereno D. Vukovi-Todorovi.
456
Ibid., 266-269.
457
. , (Taliata),
, XXXIII-XXXIV, 1984, 269.

139
22d).458 Jo jedan mlai objekat iz VI veka, iste namene takoe je registrovan na
lokalitetu.
itav ovaj kompleks skladita za itarice podignut je uz severnu kapiju
utvrenja, gde nisu konstatovani tragovi kamenog praga prilagoenog kolskom
saobraaju, to ukazuje na eventualno postojanje pristanita na tom delu, jer je
glavni suvozemni prilaz najverovatnije bio na zapadnoj strani.459

Sabirni centri za uvanje i distribuciju poljoprivrednih proizvoda

Poreka reka
Za sagledavanje problema snabdevanja na gornjomezijskom limesu neto
vie podataka pruaju objekti otkriveni na uu Poreke reke.460 Lokalitet je
smeten na izuzetno povoljnom poloaju u neposrednoj blizini jednog od najveih
logora na dunavskom limesu Velikog Gradca (Taliata), koji je imao stalnu vojnu
posadu tokom itavog rimskog i ranovizantijskog perioda. Istovremeno, Poreka
reka je predstavljala i vanu raskrsnicu puteva u ovom delu limesa. Odavde je
prema istoku put vodio preko Miroa i stanice zabeleene na Pojtingerovoj karti
kao Gerulata, do Egete i potom povezivao Donje Podunavlje, zaobilazei na taj
nain opasne katarakte kod Gvozdenih Vrata.461 Na jug je put vodio prema
Timokoj dolini. Ovde se najverovatnije nalazila i granica izmeu dve
kasnoantike provincije: Moesia Prima i Dacia Ripensis.462
Ue reke pregraeno je bedemom od kamena, dok su sa desne strane reke
ka unutranjosti, postavljne dve kule kvadratne osnove (sl. 23). U okviru ovog
kompleksa podignuta je tvrava tipa quadriburgium, uz bedem koji pregrauje
dolinu reke.463 Na junoj strani nalazio se iri ulaz, a na severnoj jo jedan manji.

458
Lj. Prodanovi, V. Popovi, Arheloka istraivanja na podruju erdapa, severni sektor, AP 8,
Beograd 1966, 74-78.
459
. , (Taliata), 279-280.
460
. , , XXXI,
1981, 53-63; Idem., ,
XXXIII-XXXIV, 1984, 285-291.
461
Tab. Peut. segm. VI.
462
M. , I, 92-93.
463
. , , 57-61, . 4, 5.

140
U unutranjosti tvrave nisu otkriveni objekti, niti znaajniji arheoloki materijal,
osim vee koliine krovnih opeka uz istoni bedem to bi ukazivalo na postojanje
objekata prislonjenih na tu stranu. Sporadini fragmetni amfora jedini su
arheoloki materijal koji je konstatovan unutar bedema.464
Za naa istraivanja su najzanimljivije dve prostrane graevine priblino
istih dimenzija. Graevina A, sagraena je od kamena i opeka, bez pregradnih
zidova, sa irokim ulazom okrenutim ka jugu, dok je druga, graevina B, sa
zidovima od kamena u ijoj unutranjosti su bila postavljena dva stupca (sl. 24).
Graevina je bila ispunjena obilnijim graevinskim utom, sa opekama na kojima
su vidljivi tragovi poara. Registrovani su i fragmenti veih keramikih posuda za
smetaj i transport namirnica, pitosa i amfora.
Objekti A i B mogu se datovati u prvu polovinu IV veka, o emu svedoe
nalazi novca Konstantina Velikog, Konstancija II, Valensa i Valentinijana I.465 Na
takav zakljuak ukazuje i injenica da ne postoje starije graevinske faze u
izgradnji ovih objekata, niti kasnijih prepravki. Tvrava je verovatno podignuta
neto ranije, u vreme velike Dioklecijanove graevinske aktivnosti i njegove
tenje za konsolidacijom limesa u svim oblastima Carstva.466 Meutim,
arheoloka istraivanja sprovedena na ovom lokalitetu pokazala su da je tvrava u
drugoj polovini IV veka ve bila u ruevinama, poto su u njenom jugoistonom
uglu iznad kule bile podignute terme.467 Mada vreme gradnje termi nije sasvim
izvesno, vreme njihovog ruenja mogue je preciznije odrediti, budui da je manja
ostava novca naena u paljevinskom sloju iznad termi, od kojih su najmlai oni iz
378. godine. Ovaj datum se moe uzeti i kao terminus ante quem za njihovo
datovanje.

464
injenica da zapadni bedem nije mogao biti konstatovan, kao i nepostojanje arheolokog
materijala i kulturnih slojeva ukazuje na mogunost da je bujica devastirala znatan deo utvrenja.
465
. , , 57.
466
Treba pomenuti i Dioklecijanovo putovanje erdapskim putem 294. godine od Singidunuma do
Racijarije i dalje niz Dunav. Graditeljska aktivnost je potvrena u nizu graevinskih natpisa
nalaenim u tvravama na Donjm Dunavu podignutim najverovatnije u periodu od 298. do 299.
godine; cf. M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu, passim.
467
Sondano rekognosciranje lokaliteta zapoeto je jo 1962. godine, a sistematska zatitna
iskopavanja preduzimana su u periodu od 1967-1970. godine. Radovima je rukovodila D.
Vukovi Todorovi.

141
 Kurvingrad i Konopite kod Kostola
Kao mogui logistiki centri na gornjomezijskom delu Dunavskog limesa
pominju se: Kurvingrad i Konopite kod Kostola.468 Za oba lokaliteta postoje
oskudni arheoloki podaci to se tie iskopavanih objekata. Na lokalitetu
Konopite, 3 km uzvodno od Trajanovog mosta i kastruma Pontes, naeni su
temelji zgrada nepravilnih etvorougaonih osnova. U istonom delu istraivane
povrine konstatovana je manja graevina, dok je druga locirana zapadno od nje,
podeljena na 5 prostorija. Graevine su zidane od renih oblutaka vezanih
malterom. Malobrojan arheoloki materijal, koji se preteno sastojao od
fragmenata amfora karakteristinih za I i II vek nalaen unutar objekata, kao i
dobro ouvan sestercium Nerve iz 97. godine datuju ovaj objekat u ranocarski
period i za sada najstariji takve vrste na naoj teritoriji.
Lokalitet Kurvingrad koji je danas pod vodom, nalazio se kilometar
nizvodno od Konopita. Na istraenom prostoru nalazile su se graevine
namenjene skladitenju i uvanju ita i drugih namirnica za ishranu. Naalost,
zbog erozije dimenzije horeuma nisu mogle blie da se odrede. Arheoloki
pokretni materijal i ovde se sastojao od fragmenata amfora, koje se takoe mogu
datovati u kraj I i poetak II veka.469
Na osnovu sauvanih objekata na terenu moe se pretpostaviti da su ove
graevine predstavljale jedinstveni kompleks koji su Rimljani podigli na
dunavskoj terasi na prostoru od Konopita do Kurvingrada.
Fragmenti amfora, kao i nalazi novca ukazuju na kraj I i poetak II veka,
odnosno vreme izgradnje Trajanovog mosta kada je bilo nuno obezbediti smetaj,
ali i namirnice za njegove graditelje. Poto je veina njih dovedena iz razliitih
delova Carstva i privremeno boravila na ovom prostoru, objekti u kojima su
stanovali bili su privremenog karaktera izgraeni od tronijeg materijala, drveta
pre svega, tako da njihovi ostaci nisu sauvani. Mogue je da su zajedno sa vojnim
jedinicama i graditeljima slati i konvoji sa namirnicama namenjeni njihovoj
ishrani.

468
P. Popovi, Konopite Roman Architectural Complex (I-II century AD), Roman Limes on the
Middle and Lower Danube, Belgrade 1996, 101-103.
469
Ibid., 103.

142
 XIII

POLJOPRIVREDNO ZEMLJITE, ORGANIZACIJA

POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE, ORUA I OSTALI
PREDMETI KORIENI U PRERADI POLJOPRIVREDNIH
PROIZVODA

I Poljoprivredno zemljite i organizacija

poljoprivredne proizvodnje

Poljoprivreda je bila osnovna delatnost stanovnitva Balkanskog podruja i

pre rimskih osvajanja. Nova rimska uprava donela je nove vidove organizacije
proizvodnje u koju se domae stanovnitvo ukljuivalo sa manje ili vie uspeha,
zavisno od stepena romanizcije pojednih delova rimskih provincija. Usled
oskudnosti istorijskih podataka, ulogu autohtonog elementa moemo samo da
pretpostavimo, ne da je i potpuno definiemo. Iz tih razloga arheoloki nalazi, u
prvom redu orue korieno u poljoprivrednoj proizvodnji, predstavljaju
najsigurniji pokazatelj poljoprivrednih aktivnosti na ovom podruju tokom
rimskog perioda. Na alost, prilikom analize dostupnog materijala, suoavamo se
takoe sa brojnim nedoumicama, to oteava donoenje konanih i pouzdanih
zakljuaka. U prvom redu broj sistematski arheoloki istraienih lokaliteta je vrlo
mali, u veini sluajeva se radi o rekognosciranju terena, to ne doputa da nae
zakljuivanje ode dalje od pretpostavki. U izvesnom boju sluajeva poljoprivredno
orue dospelo u muzejske depoe potie sa nepoznatih lokaliteta, to takoe
oteava njegovu hronoloku determinaciju. Orue otkrirveno u rimskim
provincijima na teritoriji dananje Srbije, uglavnom se, prema uslovima nalaza
datuje u kasnoantiki period. Sasvim bi bila opravdana pretpostavka da su isti
tipovi korieni i u periodu principata, budui da je u pitanju vrsta predmeta koju

143
karakterie konzervativnost, kao i da se nain poljoprivredne proizvodnje tokom
rimskog perioda nije bitnije menjao. Pa i znatno kasnije tokom srednjeg veka, i
kroz itav XIX vek, na imanjima srpskih seljaka korieni su drveni plugovi,
srpovi i kose vrlo slini onima iz rimskog perioda.
Iz oskudnih podataka antikih pisaca saznajemo da su umska prostranstva
prekrivala znatan deo povrine Gornje Mezije. Tako Prisk govori o gustim
umama severno od Nia.470 Plodovi uma nisu sluili samo za ishranu domaih
ivotinja ve i ljudi. Plinije je pisao da je ir najslai kada se ispee u pepelu.471
O postojanju gustih uma, pre svega hrastovih moemo indirektno doneti
zakljuke na osnovu analogija iz znatno kasnijeg perioda. O hrastovim umama
govori i Banjska povelja nastala poetkom XIV veka u vreme kralja Milutina u
kojoj se pominju careve svinje koje su imale stanite u hrastovim umama. Car
Duan je takoe posebnim merama titio ume u srednjovekovnoj Srbiji.472
I znatno kasnije, F. Kanic na svojim putovanjima kroz zapadnu Srbiju
krajem XIX govori o gustim hrastovim umama u okolini Kraljeva, planine Jelice,
na rudnikim planinama.473 Sasvim je opravadana pretpostavka da se prirodne
karakteristike tadanje Srbije nisu mnogo promenile u odnosu na rimski period.
Do znatnijih promena prirodnog okruenja na ovim prostorima dolazi neto
kasnije sa sve veim uticajima koje donosi industrijska revolucija koja je na naim
prostorima stigla neto kasnije u odnosu na zapadnu Evropu.
Vrlo bitan proces u razvoju poljoprivrede jeste krenje uma i stvaranje
obradivih povrina. Iako nemamo sauvanih podataka o organizovanom krenju
velikih umskih prostranstava i ienju terena radi pretvaranja u obradivo
zemljite, sasvim je izvesno da su se u antikom periodu ovakve atkivnosti
odvijale, naroito tamo gde su prirodni uslovi pogodovali razvoju poljoprivrede. U
prilog ovakvoj pretpostavci ide i injenica da je u rimskim provincijama na tlu
Srbije pronaen veliki broj orua koja slue krenju terena, u prvom redu
umskog rastinja, radi obezbeivanja obradivih povrina.

470
Priskos, Frg. 8, p. 291, 23-26, prema: I,
13.
471
Lj. Opra, op. cit., 170, sa nav. lit.
472
Ibid., 169.
473
F. Kanitz, op. cit., 10.

144
 Uporedo sa irenjem intenzivnih oblika poljoprivrede, Rimljani su
vremenom sve veu aktivnost usmeravali na mere koje e obezbediti vei prinos
zasaenih kultura. Kao prva od tih radnji bila je priprema obradive povrine za
setvu: drenani radovi i ubrenje zemljita. Rimljani su bili prvi u antikom svetu
koji su drali ivotinje radi ubriva i na velikim imanjima posebne radnike koji su
iskljuivo radili na poslovima ubrenja zemljita. Smatrali su da zemljite treba
ubriti malo, ali esto, a pored ivotinjskog ubriva primenjivali su i metod
paljenja i raznoenja pepela po obradivim povrinama. Katon daje itav niz saveta
kako treba ubriti njive, pri emu istie da ne treba samo ubriti zasejane
povrine, da bi se obezbedila dobra kosidba, ve i panjake.474
Nakon ovih pripremnih radnji prelazilo se na oranje zemljita (oratio) kao
najvaniju radnju u poljoprivredi. U zavisnosti od klime, vrste zemljita i kulture
koja se sejala, setva (satio) je obavljana u razliito vreme. Prema Varonu, setvu
teba obavljati u jesen (Varro, De re rustica I, 34.1-2), dok su neki drugi
agronomisti bili miljenja da oranje i setvu treba obaviti u prolee i to najpre na
peskovitim, a kasnije na glinovitim terenima. Ipak, vremenom e biti prihvaen
stav da prvo oranje treba obaviti u jesen. Na tzv. rustinim kalendarima od kojih
su dva pronaena u Italiji, bili su oznaeni datumi za setvu pojedinih kultura
(setvu treba poeti 23. septembra i nastaviti je sve do 22. decembra).475 I kasnije
na teritoriji srednjovekovne Srbije oranje i setva su najee obavljani krajem
oktobra i u prvoj polovini novembra.476 Prvo oranje moralo je da bude duboko, a
villicus je nadgledao da li su brazde eljene dubine. Drugo oranje je vreno radi
nivelisanja zemlje i usitnjavanja grumenja. Ovo oranje je poznato kao drljanje
zemlje obavljano je posle setve da bi zrno to bolje prodrlo u zemlju. Posao
drljanja obavljan je pomou drljae, dolabre ili grabulje. U Katonovim
inventarima alata, pominje se i orue koje bi prema opisu bilo nalik drljai, pod
terminom irpex ili urpex.477 Ovo orue sluilo je za izravnavanje terena, sitnjenje
grumenja posle oranja i unitavanje korova. Orue ovakve namene nije
identifikovano na antikim lokalitetima u Srbiji.

474
Cato, De agricult. 2, prema: . . , op. cit., 155.
475
. , op. cit. 201, sa nav. literaturom.
476
. , , 1973, 114-119.
477
. , op. cit., 199, sa nap. 25.

145
 Klijanje i rast itarica pored ovih tehnikih priprema koje je sprovodio
ovek, zavisili su i od klimatskih uslova i plodnosti zemljita. Umereno-
kontinentalna klima kakva je bila u rimskim provincijama na tlu Srbije bila je
povoljna za uzgajanje itarica. O visokom tehnolokom nivou rimske
poljoprivrede govore i sistemi za navodnjavanje, od kojih je jedan konstatovan na
Medijani kod Nia. Vodotoranj (castellum aquae), koji predstavlja jedan od retko
sauvanih objekata te vrste, pored osnovne funkcije snabdevanja vodom velikih
potroaa: terme, esme i fontane, najverovatnije da je korien i u prosecu
navodnjavanja, razvoenjem vode u kanale.478
Za proces okopavanja (sartio), prema rustinim kalendarima, najpogodnije
vreme je u februaru. Potkresivanje (runcatio) se vrilo u maju, dok je etva
(messio) jema i boba bila u julu, a penice i ovsa u avgustu. ito se njelo tako
to je stabljika seena na polovini, mada ima primera u nekim oblastima da je
seena pri dnu. Ue kojim su se snopovi vezivali najverovatnije da su pravljeni od
itarica, budui da je takav nain vezivanja korien i kasnije u srednjem veku.479
Po obavljenoj etvi odvajano je zrno od klasa, odnosno obavljana je
vridba (trituratio). Rimski agronomisti pominju napravu koja je sluila za vrenje
ita tribulum ili trahae. Ova poljoprivredna sprava koju je opisao Varon, bila je
neka vrsta drvenih saonica koje su vukli volovi, kod kojih je donja provrina
ojaana najee komadima metala. Na sankama bi stajao ovek koji je svojom
teinom pospeivao odvajanje klasova od stabljike.480
Pored ovih alatiki, rimski agronomisiti nam pominju i druge naprave koje
su sluile prilikom etvenih radova, kao to su vallus, odnosno carpentum.481
Maina za etvu vallus, predstavljena je na reljefu sa Porte de Marsa iz Reimsa,
kao i na reljefima iz Arlona i Triera.482 Na osnovu sauvanih reljefa nije bilo
mogue izvriti rekonstrukciju ovih poljoprivrednih maina sve do otkria reljefa
iz Buzenola u junoj Belgiji (T. I/2).483 U pitanju je sprava koja se sastoji od
drvenog rama na tokovima, koju su vukli volovi, dok su sa prednje strane, ispred

478
. , , 47-52.
479
. , op. cit., 120-124.
480
Varro, De re Rustica, I. 52., 1; prema: K. D. White, Agricultural Implements of the Roman
World, Cambridge 1967, 152-156.
481
K. D. White op. cit., 157-162, sa nav. izvorima.
482
Ibid., 162-165, Pl. 13, 14, 16.
483
Ibid., Pl. 15.

146
tokova, postavljeni nazubljeni noevi koji su odsecali klasove na eljenoj visini,
koji su tako upadali u mali kontejner postavljen ispred tokova. Meutim, kako su
ove sprave retko pominjane u izvorima, a poznate su samo sa malog broja
spomenika i to jedino iz Galije i Germanije, kako smo ve pomenuli,
najverovatnije da nisu bile iroko rasprostranjene, ve su bile u upotrebi samo na
prostranim provincijskim imanjima na kojima se uzgajalo ito.
Zavrna operacija bila je ovejavanje ita, odnosno odvajanje istog zrna od
pleve uz pomo lopata od drveta ili prua (ventilabrum, vallus). Ova metoda se
vrila tako to je njima zrnevlje bacano u vazduh, da bi vetar oduvao plevu, a isto
zrno bi padalo. Ista operacija obavljana je i uz pomo korpe ili sita (vannus).484
Pleva i slama koje su ostajale posle vridbe takoe su iskoriavane u
grnarstvu i na taj nain struktura izraivanih posuda je bila vra. Pleva je
primenjivana i kao podloga u antikom zidnom slikarstvu kada je dodavana u
smeu krea, peska i sitnijeg kamena. Analizom ostataka fresko dekoracije koji
potiu sa teritorije antikog Singidunuma, utvreno je da se radi o plevi rai ili
ovsa.485 Postojao je jo jedan nain kojim je formirana podloga slikanih zidnih
povrina na primeru antikog Singidunuma.486 U pitanju je sloj koji se sastojao od
ilovae i pleve. Prema miljenju M. Vujovia, ova kombinacija malterne podloge
mogla je da nae primenu i u pokrivanju zidova izraenih od drveta, odnosno
bondrune konstrukcije ili pletera, o emu govori i Vitruvije u svom delu De
architectura libri decem.487
Ve smo govorili o Katonu i njegovim preporukama za uspenu
poljoprivrednu proizvodnju.488 Pored ostalog, on je sastavio i katalog materijala i
orua potrebnih jednom gazdinstvu za obraivanje parcela sa maslinama i
vinovom lozom.489 Po njemu za kultivaciju maslinjaka od 240 jugera, potrebna su
troja kola, est rala, jedna drljaa, osam tekih aova, osam velikih dvozubih
motika, etiri aova, pet lopata, dve grabulje, osam kosa, est srpova, pet kosira, tri
sekire, tri klina. Zatim, govori i o zapregama potrebnim za obavljanje svih ovih

484
O izgledu i upotrebi ovih orua, cf. K. D. White, op. cit., 32-35.
485
M. Vujovi, Prilog prouavanju antikog zidnog slikarstva i tuko dekoracije na tlu
Singidunuma, Singidunum 1, Beograd 1997, 175.
486
Ibid., loc. cit.
487
Ibid., 175-176., sa nap. 17-18.
488
O Katonovim preporukama u poglavlju o vilama rustikama.
489
. , op. cit., 199, sa nav. lit.

147
radova: tri zaprege za volove i konjska oprema za est konja, tri magarca za
prenoenje ubriva i jedan za rad u mlinu, kao i stotinak ovaca i ovnova zbog
njihove vune, mleka i mesa. ubrivo treba da se prenosi u itiri korpe, mada
njihova veliina nije data, pa nije mogue preciznije odrediti koja je to koliina.
On navodi i ta je sve potrebno za kultivaciju vinograda od 100 jugera.
Prema njemu, upravitelj i njegova ena treba da nadgledaju est radnika, jednog
gonia volova, jednog gonia magarca, jednog oveka koji bi se brinuo o vrbaku, i
jednog svinjara. Od stoke su potrebni dva vola, dva magarca za kola i jednu presu.
to se tie poljoprivrednog alata i opreme, potrebna su dvoja kola sa jarmovima i
konjskom opremom, samar, sedlo, korpa, pet srpova, est kosira, pet sekira, etiri
drvena klina, dva raonika, deset tekih gvozdenih aova, dva obina ava, etiri
lopate, dve grabulje, etiri drljae, jedna korpa za ubrivo, etrnaest noeva za
seenje grozdova, est za seenje lia. Ovome treba dodati burad i krage za
smetaj vina, presu, korpe i zdele za branje groa.
Ima dovoljno osnova da Katonova dela ocenimo kao vrlo vaan izvor
saznanja o antikoj poljoprivrednoj proizvodnji, budui da ona ne sumiraju samo
poljoprivredna iskustva italskih zemljoradnika, ve i iz drugih provincija Carstva,
u prvom redu Galije.
Promene u razvoju poljoprivredne delatnosti su se sporo odvijale i to kako
u nainu proizvodnje, tako i u sredstvima korienim u toku proizvodnje, koje pre
svega karakterie konzervativnost. Na osnovu orua korienog u toku obrade
zemlje moemo donekle da zakljuimo koje su aktivnosti sprovoene u okviru
poljoprivredne proizvodnje, kao i nivo tehnolokog razvoja.

II Poljoprivredno orue korieno za obradu zemljita i

etvenim radovima

Orue korieno za oranje zemlje i pripremi za sadnju:

148
 Ralo i plug
Ralo i plug su bile sprave koriene za oranje zemlje. Pojavom rala, a
neto kasnije i pluga bila je omoguena intenzivnija obrada veih povrina
obradive zemlje. Priprema zemljita za sejanje je vaan proces u poljoprivrednoj
proizvodnji koji poveava prinos kultivisanih biljaka, pa ne iznenauje injenica
da su antiki pisci ovoj fazi poljoprivredne delatnosti posveivali posebnu panju.
Tako Varon smatra da prvo oranje treba obaviti na prolee, a drugo oko mesec
dana kasnije. Na velikim imanjima nadzornik imanja (villicus) proverava da li je
brazda eljene dubine. Prilikm oranja zemlje koristi se ljudska ili ivotinjaska
snaga (Varro, De re rustica I, 29. 1-3). Kolumela takoe daje brojne preporuke
koje se odnose na oranje zemlje. Izmeu ostalog, on je za svaku vrstu itarica
preporuivao vreme oranja i setve kako bi prinos bio to bolji (Columella, De re
Rustica, II, 6-10).
Osnovni deo rala i pluga ini raonik. Pored ovog dela, postoje jo dva
elementa ovih sprava sainjena od gvoa: crtala i lanci za povezivanje grede sa
kolicima gredelnice. Budui da su ostali delovi rala i pluga bili od drveta, nisu
sauvani, a o njihovom izgledu saznajemo vie na osvu sauvanih reljefnih i
drugih likovnih predstava (T. II/1-2).490 Ralom je uglavnom radio sam ovek, dok
su plugove vukli volovi, a ponekad i magarci. Plugovi su naroito bili pogodni za
ravniarske terene, dok su se rala vie koristila u brdovitim oblastima. Razvojem
ovih orua i njihova intenzivna upotreba u rimskim provincijama na tlu Srbije, o
emu govore sauvani gvozdeni delovi ovih orua: raonici, crtala i gredelnice,
govori o znaaju zemljoradnje tokom rimskog perioda. Na osnovu ovih nalaza vidi
se veliki tehnoloki napredak i nova organizacija poljoprivredne proizvodnje koja
je nastala dolaskom Rimljana.

Raonik
U izvorima se za raonik upotrebljavaju termini: vomer, vomis, vomeris.
Rimski raonik moe da bude simetrinog oblika i tada je sastavni deo rala, ili
asimetrinog to je uobiajneo kod pluga. Pisani izvori sadre malo podataka o

490
. , op. cit. 100, sa nav. lit.

149
oblicima raonika, iako Plinije pominje etiri tipa raonika, ali sa opisima koji su
prilino nejasni, osim jednog gde navodi da je seivo sa dve otrice sa strane koje
seku korenje.491
Rala sa drvenim raonicima, najverovatnije su u upotrebi jo od
ranobronzanog doba,492 dok najraniji gvozdeni primerci raonika potiu iz
latenskog perioda.493 Nalazi gvozdenih raonika iz predrimskog perioda do sada
nisu konstatovani na teritoriji dananje Srbije.
Iz rimskog perioda brojni su nalazi simetrinih raonika koji se prema I.
Popovi mogu podeliti u nekoliko varijanti.494 Najvei broj do sada
identifikovanih primeraka potie iz oblasti gornjomezijskog limesa, u okviru
vojnih logora: Saldum, Boljetin, Karata, Pontes, ali nalaze raonika imamo i u
drugim delovima provincije Gornje Mezije: kod Obrenovca (ostava Brovi),
Poarevca, Ravne kod Knjaevca, Medijane (T. III/1-5). Ovakav tip raonika
pronaen je i u provinciji Donjoj Panoniji u blizini Sremske Mitrovice (ostava sa
njive Zelengora) i Inije. Asimetrine forme raonika su znatno ree zastupljene
kod nas i za sada sa samo dva primerka: na velikim poljskim imanjima u blizini
Inije i sa utvrenja na Karatau (III/6). Ovi nalazi asimetrinih raonika pokazuju
da su pored rala, bile u upotrebi u III-IV veku savrenije sprave sprave za oranje
plugovi.

Crtalo
Crtalo (culter) je teko seivo u obliku noa, fiksirano na gredi, tako da
see vertikalno ispred raonika, olakavajui na taj nain samo oranje. Ovaj deo
rala pominje Plinije, smatrajui da je crtalo samo varijanta raonika.495 Ranija
miljenja u nauci prema kojima je crtalo rimski pronalazak, demantovano je
novijim nalazima iz gvozdenog doba,496 koji ukazuju da su na prelazu stare u novu
eru postojali oblici rala sa crtalom, rasprostranjeni u svernijim provincijama to je

491
Plinius, Nat. Hist., XVIII, 171, 2; prema K. D. White, op. cit. 132.
492
. , op. cit. 99, nap. 438.
493
Ibid., loc. cit., nap. 439.
494
Ibid., 100-104, T. XVIII-XIX.
495
Plinius, Nat. Hist., XVIII, 171.2; prema K. D. White, op. cit. 132-133.
496
. , op. cit., 105, sa nav. lit.

150
rezultat razlike u tvrdoi zemljita koje se obrauje. Veina rimskih crtala ima
ravnu, tupu stranu i bila su fiksirana za gredu rala. U III-IV veku pojavljuju se
crtala sa petljom na tupoj strani koja je sluila za privrivanje lanca kojom je
crtalo bilo privezano za gredu.
Na teritoriji rimskih provincija na tlu Srbije sreu se oba navedena tipa
crtala. U Boljetinu je registrovano nekoliko komada, u Gamzigradu (ostava alata),
u okolini Obrenovca, (Brovi, Ue) (T. III/7). Svi nalazi sa nae teritorije dataju
se u period od III do sredine V veka.

Gredelnica
Gredelnica je lanac kojim se greda rala ili pluga povezuje sa kolicima.
Plinije u prethodno navedenom citatu govori o plugu sa tokovima, koji je uveden
u upotrebu u recijskim oblastima Galije (istona vajcarska) negde u I veku,
neposredno pre vremena kada je on pisao, pod nazivom plaumoratium.497
Najstariji nalazi gredelnice potiu iz kasnolatenskog perioda,498 to indirektno
ukazuje o postojanju kolica sa tokovima povezanih sa ralom jo u predrimskom
periodu. Ovaj lanac je u rimskom periodu ostao nepromenjen i sastoji se od
duguljastog kotura i od dve ili vie karika u obliku izduene osmice.
Na teritoriji Srbije je gredelnica pronaena u dve ostave Brovi kod
Obrenovca i u Vlasenici u Mavi (T. III/8). Obe su datovane u period III-IV veka.

Otika
Otik ili otika (rallum) su bile male lopate za ienje raonika. Sastoji se
od seiva ovalnog ili lepezastog oblika. Nalazi otikaa na teritoriji Srbije nisu tako
brojni, ali su prisutni u obe varijante (Sremska Mitrovica, Pontes) i hronoloki se
mogu opredelti u III-IV vek.

497
Plinius, Nat. Hist., XVIII, 171.2; prema: K. D. White, op. cit. 132-136.
498
. , op. cit., 107, sa nap. 522.

151
 Ostalo orue korieno za obradu zemljita i pripremi za sadnju
razliitih kultura:

Motika
Motika (sarculum, ligo) je vrsta orua koja se veoma iroko koristila u
obradi itarica u pripremi za setvu kao i batenskog bilja u povrtnjacima. Tei
oblik ovog orua u brdovitim predelima upotrebljavan je kao budak za prevrtanje
zemlje i razbijanje grumenja posle oranja. Laki tip motike korien je u toku rasta
cerealija i povra kako bi se uklonio korov i spreilo pucanje tla. Ovaj rad je
poznat kao sartio.499 Lake motike su takoe sluile za okopavanje rastinja, za
razvlaenje ubriva, za pokrivanje semena zemljom. Osnovni oblik motike nije se
menjao od antike pa moemo slobodno rei sve do naih dana. Zavisno od sastava
obraivanog zemljita javljaju se primerci sa trouglasim, trapezoidnim ili
lepezastim seivom.
U balkansko-panonskom podruju nalazi ovog orua su brojni. Prema I.
Popovi mogue je izdvojiti sedam osnovnih tipova ovog orua sa brojnim
varijetetima u okviru svakog tipa.500 U ovoj oblasti najzastupljeniji su tei
primerci motika sa ekiasto zavrenom uicom. Ovi oblici su esto korieni na
veim poljoprivrednim imanjima poev od III veka (ostave: Brovi kod
Obrenovca, ljivovac kod Kragujevca), ali i u urbanim sredinama u periodu
njihove ruralizacije (Sremska Mitrovica, Singidunum, Viminacium) (T. IV/1-2).

Dvozuba motika
U pisanim izvorima dvozuba motika se naziva bidens.501 Ovo orue je vrlo
rasprostranjena runa alatka. Prema teini i obliku zubaca razlikuje se laki i teki
bidens. Teki bidensi su upotrebljavani za razbijanje zemlje na kamenitom tlu,
naroito tamo gde je trebalo zasaditi vinovu lozu ili masline. Dvozuba motika
manje teine se uglavnom koristila u vinogradima i sluila je za rasprostiranje
zemlje oko korena vinove loze.

499
K. D. White, op. cit., 45.
500
. , op. cit., 39-44.
501
K. D. White, op. cit., 47-49.

152
 Ovo orue je esto predstavljano na antikim spomenicima. Nalazimo ga
na mozaiku u velikoj carskoj palati u Istambulu, gde su predstavljena dva oveka
kako rade ovim oruem verovatno u maslinjaku (T. I/1 ).502
U naim oblastima nalaene su dvozube motike jednostavne konstrukcije,
iskovane od jednog komada gvoa. Prema I. Popovi razlikuju se etiri osnovna
tipa ovog orua (T. IV/3).503 Hronoloki se mogu opredeliti u kasnoantiki period.

Batenska motika
Batenska motika predstavlja kombinaciju budaka i dvozube motike (ascia
rastrum). Ova alatka se upotrebljavalja za povrinsku obradu bati i za pripreme
zemljita za sadnju vinove loze. Tipovi ovog orua sa dugim povijenim zupcima
bili su pogodni za kopanje i ienje tvrdog kamenitog tla.
U balkanosko-panonskoj oblasti nalazi ovog orua nisu tako brojni i
pripadaju istom tipu, sa ravnim seivom koje se iri prema kraju i dvozubom
motikom sa druge strane uice (Sremska Mitrovica, Saldum). Hronoloki
pripadaju kasnoantikom periodu (T. IV/4).

Aov
Aov (pala) se upotrebljavao u batovanstvu i povrtarstvu. Kvalitet i sastav
zemljita diktirali su oblik seiva, tako da se mediteranski tip aova bitno razlikuje
od balkanskih i srednjoevropskih tipova.504 Za duboko kopanje pogotovu u
vinogradarstvu upotrebljavao se bipalium, aov sa dugom drkom na kojoj je
iznad seiva bila jedna preaga i na taj nain snaga seenja bila pojaana.505
Scudicia je aov koji se koristio najvie za okopavanje vinograda, tako to se
njime uklanjalo povrinsko korenje. Pored drvenih aova i aova ojaanih
gvoem u upotrebi su bili i gvozdeni aovi.

502
Ibid., op. cit. Pl. 3.
503
. , op. cit., 45-46.
504
K. D. White, op. cit., 18.
505
Ibid., 22-23, figs. 3-5.

153
 Nalazi aova u rimskim provincijama na teritoriji Srbije nisu tako brojni,
to upuuje na pomisao da su u ovim oblastima uporedo korieni i drveni aovi
koji nisu sauvani. U pitanju je jedan osnovi tip aova velikog etvorougaonog
seiva, sa usadnikom krunog preseka, koji potie uglavnom iz ostava alata
(Brovi kod Obrenovca, ljivovac kod Kragujevca). Iz Panonije su poznata dva
primerka iz Sremske Mitrovice (T. IV/5). Hronoloki pripadaju uglavnom periodu
III-IV veka.

Orue korieno u etvenim radovima, koenju trave

i drugim slinim poslovima:

Srp
Najee korieno orue u etvenim radovima bio je srp (falx messoria).
To je orue sa lunim seivom, sa ili bez zubaca, sa kratkom drkom koja se
nalazi u osovini seiva. Seivo je moglo biti povijeno u obliku plitkog luka do
poluelipse. Ovakvi oblici srpova javljaju se jo u kasnolatenskom periodu.506 U
rimskom periodu javlja se nov oblik srpa kod kojeg su seivo i drka u ravnotei
prilikom dranja, to olakava rukovanje oruem.507 Nazupeni srpovi
predstavljaju starije tipove ovog orua i bili su pogodniji za upotrebi u oblasti
Mediterana, gde su stabljike itarica tvre i suvlje.508
Srpovi su esto predstavljani na raznim antikim spomenicima. esto su to
realistine scene iz svakodnevnog ivota, kao to je reljef sa Trajanovog stuba u
Rimu, na kojem vojnici srpom anju ito.509
Na rimskim lokalitetima na teritoriji Srbije brojni su nalazi srpova i to u
oba svoja tipa prema klasifikaciji I. Popovi.510 Nalaeni su u okviru vojnih logora
(Saldum, Boljetin, Karata, Pontes), u okolini veih urbanih centara, kao i delovi
ostava (Brovi kod Obrenvca, Gamzigrad kod Zajeara), (T. V/1-2). Prema

506
. , op. cit., 82, nap. 309.
507
K. D. White, op. cit., 77-78.
508
Ibid., 80.
509
O spomenicima na kojima su predstave srpova, iscrpnu literaturu dala je . , op. cit.
83.
510
Ibid., 83-86.

154
uslovima nalaza veina pripada kasnoanitkom horizontu IV i V veka, mada ima i
neto starijih primeraka koji uglavnom potiu iz ostava (Brovi kod
Obrenovca).511

Kosa
U pisanim izvorima kosa se naziva falx faenaria, ali se za razliku od srpa,
dosta retko pominje.512 Kosa je zadrala svoj oblik vekovima, kao i srp. Osnove
delove kose ini blago povijeno seivo, najee pod pravim uglom u odnosu na
drku ija duina varira. Smatra se da su primerci sa duom drkom nastali neto
kasnije (II-III vek) u Galiji.513 Najverovatnije da je visina trave diktirala duinu
drke kose, tako da od II veka dominiraju kose sa dugom drkom, to je u vezi sa
procesom formiranja velikih imanja, sa razvojem stoarstva, to je zahtevalo vee
koliine stone hrane. Zemljite na kome se radilo kosom moralo je biti dobro
iznivelisano, bez grumenja i kamenja, da se seivo kose ne bi otetilo. Na
neravnom zemljitu i za seenje retke trave, umesto kose za koenje se
upotrebaljavao srp.
Sa antikih lokaliteta na teritoriji Srbije potiu brojni primerci kosa, koje je
I. Popovi podelila na dva osnovna tipa.514 Kose esto ine delove poznatih ostava
alata (Brovi kod Obrenovca), ali su nalaene i u okviru vojnih logora (T. V/3-4).
Datuju su u period od II do IV veka.

Kosir
Kosiri, zajedno sa srpovima i kosama, pripadaju grupi orua pod optim
nazivom falces. Svako od ovih orua imalo je specijalizovanu funkciju. Tako su
kosiri sluili za seenje i orezivanje vonjaka za negu vinove loze i razne druge
poslove.

511
Ibid., loc. cit.; G. Jeremi, op. cit., 168, fig. 81/498, 499.
512
K. D. White, op. cit., 98.
513
Ibid., 20.
514
I. Popovi, op. cit., 87-88.

155
 Kosiri se javljaju jo u kasnolatenskom periodu i ne razlikuju se mnogo od
rimskih tipova ovog orua. Glavni delovi kosira bili su no kojim se seklo,
struga, kojim su se zaravnjavale i uglaavale povrine, tupi krivi deo kojim su se
privlaile i sputale grane, kljun, kojim su se razdvajale grane, sekirica kojom su
se sekle ili potkresivale tanje grane i rog kojim se raiava teren od sasuenih
grana. Sekiricu i rog imali su oni kosiri koji su korieni za potkresivanje vinove
loze.
Predstave kosira se veoma esto sreu na razliitim antikim
spomenicima.515 Minijaturni, primerak kosira, prema I. Popovi mogue votivni
model, otkriven je u utvrenju Karata u sloju IV veka,516 a iz Tekije potie jo
jedan minijaturni primerak kosira koji je bio jedan od privezaka na srebrnoj grivni
koja potie iz ostave s kraja I veka.517
Sa lokaliteta u Srbiji potiu brojni nalazi kosira koji se prema I. Popovi
mogu svrstati u nekoliko tipova.518 Veina evidentiranih potie sa vojnih utvrenja
na limesu i hronoloki najee pripadaju kasnoantikom periodu IV-V veka (T.
V/5-6).

Orue korieno za krenje razliitog rastinja:

Sekira-kramp
Sekira-kramp (dolabra) predstavlja kombinovanu alatku sastavljenu od
sekire s jedne i krampa s druge strane uice. U pitanju je vienamensko orue koje
je u zavisnosti od oblika, veliine i teine korieno u zemljoradnji, umarstvu, za
rad u rudnicima, u kamenolomima itd. Kao poljoprivredno orue dolabra se
koristila pre svega za krenje i pripremanje zemljita za kultivaciju, za seenje
korenja i sasuenih grana, kao i za okopavanje vinograda.
Na teritoriji Srbije nalazi ovog orua su brojni i prema tipologiji I. Popovi
podeljeni su u tri osnovna tipa.519 Znatan broj potie sa utvrenja na limesu iz

515
. , op. cit., 76-77 sa nav. lit.
516
Ibid., 77.
517
. -, , , 1957, 15, T. VI/10.
518
. , op. cit., 77-82.
519
Ibid., 58-61.

156
slojeva koji se prema uslovima nalaza hronoloki mogu datovati u period III-IV
veka (Boljetin, Pontes) (T. VI/1). Jedan broj nalaza potie iz ostava (Vlasenica
kod apca, Brovi kod Obrenovca).

Sekire
Priprema zemljita za razliite poljoprivredne aktivnosti obavljana je
takoe i pomou sekira (securis). Sekirom se krila uma i pripremalo zemljite za
sadnju biljaka. Oblik i vliina sekire variraju u zavisnosti od namene. Osnovna
funkcija sekira je obrada drveta. Vei primerci su korieni za obaranje drvea, a
laki tipovi su sluili za seenje manjih balvana.
Na teritoriji rimskih provincija na tlu Srbije nalazi sekira veoma su brojni,
raznih tipova i varijanti zavisno od namene (T. VI/2).520

Budak
U pisanim izvorima opti naziv orua tipa motike i budaka je sarculum.
Budui da se njihove funkcije delimino prepliu, kod antikih pisaca nije uvek
mogue tano razlikovati kada je u pitanju motika, a kada budak. Najverovatnije
da se pod terminom sarculum podrazumeva motika, dok su tei oblici ovog orua
imali funkciju budaka (marra).521
Budak se upotrebaljavao za razbijanje i ustinjavanje zemlje u batama i za
uklanjanje busenja i korenja. U brdovitim predelima teki budaci su zamenjivali
sprave za oranje ralo i plug. Postoje brojne varijacije u obliku i duini seiva to je
uslovljeno razlikom u sastavu i kvalitetu zemljita koje se obrauje. I. Popovi
razlikuje nekoliko tipova ovog orua koje potie iz panonsko-balkansog prostora
(T.VI/3).522
Hronoloki veina nalaza pripada kasnoantikom periodu, a potiu sa
razliith lokaliteta: iz Panonije, sa utvrenja na dunavskom limesu, ali i iz
nalazita dublje u unutranjosti provincije Gornje Mezije.

520
Ibid., 61-69.
521
K. D. White, op. cit., 40-43.
522
. , op. cit.,36-39.

157
 Budak-eki
Kombinovana alatka budak-eki (acisculus) se sastoji od budaka i vie ili
manje povijenog seiva, s jedne, i ekia, s druge strane. Pojedine varijante ovog
orua,523 koriene su prevashodno u zemljoradnji i sluile su za krenje
razbijanje i ustinjavanje zemlje i druge sline aktivnosti. Na naim prostorima ovaj
tip acisculus-a evidentiran je u okviru utvrenja na gornjomezijskom limesu,
Saldum, Karata, (T. VI/4). Jedan primerak iz Salduma je G. Jeremi prema
uslovima nalaza datovala u period od druge polovine II do sredine III veka, a drugi
u valentinijanski period, odnosno drugu polovinu IV veka.524

Ostalo poljoprivredno orue:

Vila
Vila (furca) je orue koje se uglavnom upotrebljavalo u radu sa senom,
itom ili slamom. Najstariji primerci ovog orua bile su ravaste drvene vile
kojima su se pravili plastovi sena, tovarilo ubrivo ili stavljao sloj slame u
talama. Osim orua za ove funkcije, pod terminom furcilla podrazumevala se
drvena vila za udaranje po itu ili u obradi vinove loze. Gvozdena vila sa dva ili tri
zupca upotrebaljavala se takoe u vinogradarstvu, povrtarstvu i batovanstvu.
U naim podrujima zabeleen je samo jedan nalaz gvozdenih vila (potie
sa nepoznataog nalazita i uva se u Muzeju grada Beograda),525 to ukazuje na
pretpostavku da su u rimskom periodu vie korieni drveni primerci ovog orua.

III Poljoprivredno orue korieno u stoarstvu

Makaze
523
Prema tipologiji Ivane Popovi, . , op. cit., 49.
524
G. Jeremi, Saldvm: Roman and Early Byzantine Fortification, Belgrade 2009, 165-166.
525
. , op. cit.,74.

158
 Makaze su orue koje se sastoji od para seiva tako da mogu da seku. U
pisanim izvorima se oznaavaju kao forpex ili forfex.526 Smatra se da su prve
makaze upotrebljavane na Siciliji za striganje ovaca, a da su oko 300 godine pre
nove ere prenete u Italiju. To su bile lune makaze, dok su tzv. makaze na zglob
kojima se moglo raditi jednom rukom ule u upotrebu od I veka pre nove ere.527
Kada je u pitanju upotreba makaza u poljoprivredi, pored njihove funkcije u
stoarstvu, koriene su i za seenje voa i grozdova.
Tokom rimskog perioda oba tipa makaza, lune i makaze sa kracima
spojene na zglob sreu se na prostoru Srbije (T. VII/1-2). Karakteristino je da su
lune makaze do sada evidentirane jedino u okviru utvrenja na limesu i potiu iz
kasnoantikog perioda.

eagija
eagija (scalptorium) je vrsta strugalice i sluila je za ienje stoke. Svi
do sada poznati nalazi ove alatke potiu iz rimskih poljskih imanja u kontekstu sa
drugim poljoprivrednim oruem.
Sa prostora Srbije potie samo jedan nalaz eagije i to iz poznate ostave
alata Vlasenica u Mavi (T. VIII/3).

Zvona-klepetue
Klepetue predstavljaju posebnu vrstu opreme za poljoprivredu koje su
koriene u stoarstvu. Sa lokaliteta u Srbiji pronaeni primerci klepetua najee
pripadaju kasnoantikim slojevima. U Gamzigradu je evidentirano nekoliko
primeraka od gvoa i bronze u slojevima od IV do VI veka.528 Slini nalazi
potiu i sa utvrenja u Karatau koji su datovani u VI vek.529 Razlike u
dimenzijama navedenih primeraka (3,6-8,5 cm) ukazuju da su klepetue koriene
kako za krupniju tako i sitniju stoku.

526
. , op. cit., 96 sa nap. 397.
527
K. D. White, op. cit., 119.
528
. , Felix Romvliana: 50 , 2003, . 370-375.
529
P. pehar, Materijalna kultura iz ranovizantijskih utvrenja u erdapu, Beograd 2010, 99-100,
kat. 418, 419.

159
 IV Poljoprivredno orue razliite namene, koje nije
identifikovano u rimskim provincijama na tlu Srbije

Meu nalazima orua koje je esto korieno u rimskoj poljoprivredi, ali

koje nije identifikovano u arheolokim slojevima na lokalitetima u Srbiji treba
pomenuti lopate (rutrum) i grabulje (rastrum). Kada je re o lopatama koje su
mogle da budu u upotrebi u zemljoradnji, postoji pretpostavka da su izraivane od
drveta i da iz tih razloga nisu sauvane.
Gvozdene grabulje veinom potiu sa teritorje Italije panije i Galije, gde
su sluile za usitnjavanje veeg grumenja izorane zemlje i pripreme terena za
setvu. U severnim krajevima zimski mrazevi su ustinjavali vee grumenje zemlje,
tako da gvozdene grabulje nisu bile potrebne, a za prekrivanje semena koriene
su drvene raklje.
U Katonovim inventarima alata, pominje se i orue koje bi prema opisu
bilo nalik drljai, pod terminom irpex ili urpex.530 Ovo orue sluilo je za
izravnavanje terena, sitnjenje grumenja posle oranja i unitavanje korova. Orue
ovakve namene nije identifikovano na antikim lokalitetima u Srbiji.

V Predmeti korieni u preradi poljoprivrednih proizvoda

rvanj
rvanj predstavlja jednostavnu alatku koja je bila u upotrebi jo od neolita
i njegov izlged kao i materijal od kojeg je izraivan nije se mnogo promenio ni
tokom antikog perioda. Sastoji se od dva kruna kamena koji su se polagali jedan
preko drugog, pri umu su obraenu povrinu imale one strane koje su bile
okrenute jedna prema drugoj prilikom rada. Gornji kamen je najee bio

530
. , op. cit., 199, sa nap. 25.

160
perforiran ili je imao ljeb po sredini u koji se mogla postaviti poluga. Zrnevlje
itarica je postavljano izmeu gornjeg (catillus) i donjeg (meta) kamena, a
drvenom polugom je okretan gornji kamen i na taj nain se mlelo ito. Gornji
kamen je bio pokretan, dok je donji bio privren za podlogu. Kroz otvor na
gornjem kamenu je sipano zrnevlje koje je trebalo samleti. Na teritoriji rimskih
provincija na tlu Srbije evidentirani su razliiti rvnjevi, ali nisu detaljnije
obraivani, tako da se ne moe pouzdano govoriti o njihovoj tipolokoj i
hronolokoj klasifikaciji.
Iz Sirmijuma, sa lokaliteta 30, pronaen je vei broj rvnjeva u okviru
horeuma na lokalitetu 30.531 Na teritoriji Viminacijuma naen je veliki broj
rvnjeva razliith dimenzija (T. VIII/1-2).532 Najee su u pitanju kameni
rvnjevi izraeni od lokalnog kamena, peara. Svi su krunog oblika, sa otvorom
za sipanje zrnevlja. Kamene rune rvnjeve nalazimo i na dunavskom limesu:
Boljetin (Smorna), Velika Gradac (Taliata), Male Livadeice.533 Ovi nalazi ukazuju
na to da su vojnici sami sebi mleli itarice za ishranu, iako najnovije analize
pokazuju da je mlevenje itarica pomou rvnja uglavnom ulazio u kategoriju
enskih poslova.534

Mlin
Moemo slobodno da kaemo da su itarice predstavljale kako u prolosti
tako i danas osnovnu ivotnu namirnicu i samim tim je njena proizvodnja,
distribucija i prerada radi dobijanja prehrabenog poizvoda veoma vana. Prvi
postupak u tom procesu predstavlja mlevenje itarica. Za mlevenje veih koliina
itarica korieni su mlinovi (catillus). Oni su se obino sastojali od jednog
nepokretnog i pokretnog dela kojeg je pokretala najee teglea stoka, magarci
ili konji. U rimskom periodu bili su u upotrebi i mlinovi pokretani snagom vode.

531
V. Popovi, AP 4, 111-119; Idem., AP 5, 63-73; Idem., AP 7, 111-114.
532
Nalazi rvenjeva nisu do sada posebno publikovani i nalaze se u dokumentaciji arheolokog
projekta Viminacium.
533
. , (Smorna), 211-225; . ,
(Taliata), 265-282; . , , ,
XXXIII-XXXIV, 1984, 187-192.
534
H. E. M. Cool, op. cit., 72-74.

161
Pored ovih veih mlinova, postojali su i manji runi mlinovi (mola manualis) koje
je vojska nosila sa sobom.535
Nakon mlevenja itarica, dobijeno brano se prosejavalo i koristilo za
spravljanje osnovne ivotne namirnice hleba, ali i raznih drugih jela. Hleb je
najee pripreman u kuama i njegovom pripremom su se bavile ene, osim u
uslovima u kojima nije bilo ena kao to su vojna utvrenja. U kasnijem periodu,
u gradovima su se pojavile pekare (pistrinum). Na teritoriji rimskih provincija na
tlu Srbije nije do sada registrovan objekat sa ovakvom namenom, ali moemo
pretpostaviti da ih je bilo u veim gradovima.
Iz Sirmijuma, sa lokaliteta 30, pored veeg broja rvnjeva, o emu smo
prethodno ve govorili, nailo se i na ostatke runih mlinova (T. VIII/3).536 Sa
teritorije Gornje Mezije za sada nije otkriven nijedan primerak iz antikog
perioda, ali postoji nalaz runog mlina iz ranovizantijskog perioda, iz Cariinog
grada, iji se izgled i nain funkcionisanja ne razlikuje mnogo od antikih mlinova
(T. VIII/4).537

Mortarijum
Mortarijum predstavlja posudu sa tukom polusferinog oblika
(mortarium). Ove posude su sluile za drobljenje i meanje raznih supstanci, a
prema prisanim izvorima mogle su biti izraene od kamena, gline ili metala.538
Tuak (pistillum) je uglavnom izraivan od drveta, tako da ih je malo sauvano.
Mortarijumi su imali iroku primenu. Pretpostavlja se da su najvie korieni u
kuhinji za pripremanje razliitih jela, naroito putera i ljutih sosova koji su bili
karakteristini za rimsku kuhinju. Jedini sauvani kuvar Apicius-a u mnogim

535
. , , CCIII, . . 1, 1951, 102-
103.
536
Ovi runi mlinovi nisu do sada publikovani, a uvaju se u Muzeju Srema u Sremskoj Mitrovici.
Zahvaljujem se ovom prilikom J. Davidovi, v.d. direktoru Muzeja Srema, na pruenim
informacijama.
537
. , , 102-103, . 10.
538
Lj. Bjelajac, Mortaria in the Moesia Danube Valley, Starinar XLIII-XLIV, Beograd 1994, 139,
nap. 1.

162
receptima pominje mortarijum kao posudu za pripremanje pojedinih vrsta jela.539
Pored toga, pominje se njihova upotreba i u medicini.
Lj. Bjelajac je napravila tipoloku analizu keramikih mortarijuma sa
teritorije Gornje Mezije, prema kojoj se mogu izdvojiti: importovani mortarijumi
sa peatom radionice, mortarijumi izraeni od terra sigillata-e ili lokalnih
imitacija i glazirani mortarijumi importovani i lokalne proizvodnje. Svi nalazi se
hronoloki mogu opredeliti u period od I do poetka V veka.540 Importovani
primerci koji su dospeli na teritoriju Gornje Mezije potiu uglavnom iz Italije i sa
Ponta kao najznaajnih oblasti odakle se importovao i ostali keramiki materijal
(amfore, terra sigillata).541

Presa za vino
Gajenje vinove loze u Panoniji i zapadnom delu gornjomezijskog limesa
potvreno je u izvorima o Probu, o kome se govori kao o imperatoru koji je
podsticao poljoprivredu, isuujui movare, odnosno navodnjavajui zemlju gde je
to potrebno.542 Ovom caru se takoe se pripisuje saenje vinove loze u Gornjoj
Meziji oko dananjeg Smedereva (Aureus Mons) i u Panoniji na Frukoj Gori
(Alma Mons).543
O vinagradarstvu u koje je prema sauvanim pisanim izvorima bilo
prilino razvijeno u gornjomezijskim oblastima, o emu smo ve prethodno
govorili, govori i nalaz kamene prese za muljanje groa pronaene na
Medijani.544 Presa je krune osnove, prenika 1,20 m, sa urezanim irokim
ljebom po obimu na gornjoj povrini, za odlivanje tenosti(T. VIII/5). Nedostaje
gornja konstrukcija, najverovatnije od drveta. Sline prese otkrivene su i u okolini
Leskovca.545

539
S. Apicii, De re conquinaria, S. Slapak (ed.), Apicije o kuvanju, Zagreb 1989.
540
Lj. Bjelajac, Mortaria in the Moesia Danube Valley, 139-148.
541
Ibid., 148.
542
A. Mcsy, Pannonia and Upper Moesia, 272.
543
M. Mirkovi, Rimski gradovi, 139, sa nav. izvorima; A. Mcsy, Pannonia and Upper Moesia,
298-299, nap. 6-8.
544
Presa je otkrivena jo ezdesetih godina prolog veka, na prostoru pored termi, cf. . ,
, 125.
545
. , , 8, 1968, 5-8.

163
 XIV

KRATAK PREGLED KERAMIKOG MATERIJALA KOJI JE

KORIEN ZA TRANSPORT I UVANJE
PREHRAMBENIH PROIZVODA546

Kramiki materijal predstavlja znaajan pokazatelj drutveno-ekonomskih,

politikih i kulturnih odnosa u jednom drutvu. Sa razvojem procesualne
arheologije, koji je zapoeo 60-tih godina prolog veka, naunici koji su se bavili
keramikom rimskog perioda, stavljali su akcenat na otkrivanje drutveno-
ekonomskih odnosa koje je bilo mogue dobiti analizom keramikih formi koje
potiu sa vieslojnih nalazita. Suoeni sa odsustvom ili nedostatkom, vrstih
dokaza, istraivai su poeli da primenjuju statistike metode u analizi keramike, u
pokuaju da izgrade modele vezane za trgovinu i snabdevanje ili su postavljali
numerike procene socijalno-ekonomskih odnosa. Kada govorimo o keramikom
materijalu vezanom za transport, osnovni princip takvih studija bio je mogunost
utvrivanja porekla keramikih proizvoda, imajui u vidu vrstu gline od koje su
izraeni i hronologiju zasnovanoj na njihovim formama.

Amfore
Keramika vrsta koja predstavlja jedan od najvanijih pokazatelja
ekonomskih kretanja i puteva trgovine jesu amfore. Zbog svoje iroke
rasprostranjenosti i znaaja za prouavanje poljoprivredne i zanatske proizvodnje,
trgovakih puteva i ekonomskog ivota antikog sveta uopte, amfore su veoma
rano postale predmet interesovanja brojnih istraivaa.547 Proizvodnja amfora kao

546
U radu nee biti rei o drugim vrstama keramikog materijala koji je korien u naseljima
ruralnog tipa i u vilama rustikama, koji zbog obimnosti i specifinosti obrade zahteva posebnu
studiju.
547
Sistematska analiza amfora zapoeta je jo krajem XIX veka. Prvu klasifikaciju amfora na 45
tipova dao je jo H. Dressel 1899. godine, cf. H. Dressel, CIL XV, Berlin 1899.

164
posuda odreene namene, mediteranskog je porekla, sa dugom tradicijom izrade u
radionicama grkih ostrva, Italije, panije, Ponta i Galije odakle su dopremane u
ostale provincije Carstva.
Osnovni proizvodi transportovani u amforama bili su prehrambeni
proizvodi neophodni za redovno snabdevanje vojske i civilnog stanovnitva. To su
pre svega maslinovo ulje i vino, a potom usoljena riba i razliite vrste preraevina
od ribe (garum). Pored navedenih namirnica, u amforama su transportovani i drugi
proizvodi: masline, sueno voe, so, itarice itd.
Analizom ovog keramikog materijala, njegovom tipolokom
klasifikacijom i hronolokom determinacijom, kao i analizom sadraja, moemo
doi do potpunijeg saznanja o razliitim pitanjima vezanim za komunikacije i
trasnport robe, ali i ukupan ekonomski razvoj Carstva. Kod kvantitativnih analiza
amfora, dobijaju se informacije vezane za dimenzije amfora, a tako i mogunost
procene koliina odreenih namirnica dopremanih na odreene lokacije.548
Iscrpan prikaz amfora i njihovu tiploko-hronoloku klasifikaciju na
prostoru erdapskog limesa, dala je Lj. Bjelajac u svom radu o amforama na
gornjomezijskom limesu.549 Ovim pregledom svih do sada poznatih amora sa
gornjomezijskog Podunavlja uinjen je pokuaj rekonstrukcije importa na tom
delu dunavskog limesa. Najvei broj obraenih fragmenata amfora pripadao je
pontskim radionicama, tako da je Lj. Bjelajac pretpostavila da je i roba koja je
pristizala u njima takoe iz crnomorske oblasti.550 Oblast Histrije bila je u
rimskom periodu poznata po proizvodnji vina, ali isto tako i po velikim
poljoprivrednim dobrima na kojima su uzgajane itarice. Budui da analize
sadraja amfora nisu raene, autor je svoje pretpostavke zasnivala samo prema
obliku posuda. Tako je u tipu XVII videla oblik koji podsea na pitos i koji je
mogao da poslui za transport itarica. Ovaj oblik je dosta redak kod nas i naene
su jedino u Singidunumu i Viminacijumu, dok analogije iz drugih delova Carstva

548
Vie o ovoj temi cf. E. de Sena, Seeing the Trees and the Forest: toward a more refined
understanding of socio-cultural systems in classical antiquity. The case of olive oil in ancient
Latium, Archaeologiae. Research by Foreign Missions in Italy 1, 2003, Rome, 11-32; E. de Sena,
An assessment of wine and oil production in Rome's hinterland: ceramic, literarty art historical and
modern evidence, in: Roman villas around the Urbs, A. Klynne and B. Santilli Frizell, (eds.),
Rome 2005, 1-15.
549
Lj. Bjelajac, Amfore gornjomezijskog Podunavlja, Beograd 1996.
550
Ibid., 53-81.

165
nisu evidentirane (T. IX/1-2). Prema uslovima nalaza datuju se u poslednje
decenije II i poetak III veka.551
Na alost, u ovom pregledu amfora sa gornjomezijskog limesa nema
preciznijih statistikih analiza prikazanog materijala, to bi upotpunilo nae
saznanje o trgovakim vezama i ekonomskom razvoju u ovom delu dunavskog
limesa.
Treba pomenuti i nalaze fragmenata amfora iz Poreke reke, Kurvingrada i
Konopita kod Kostola, koji su predstavljali vane baze za snabdevanje i dalju
distribuciju poljoprivrednih proizvda. Na alost, budui da ovaj materijal nije
tipoloki i statistiki obraen, ne moemo nita preciznije rei o kom tipu amfora
je re, kao ni koja vrsta robe je u njima bila prevoena.
Kada je u pitanju Donja Panonija, poreklo importa amfora sa ove teritorije
ukazuje takoe na ekonomske i trgovake veze provincije sa Mediteranom i
Pontom.552 Posebno treba pomenuti veliki broj nalaza fragmenata amfora koje
potiu sa lokaliteta 31, koji predstavlja kompleks graevina namenjenih
skladitenju itarica horrea, lociran u neposrednoj blizini reprezentativnih
monumentalnih objekata carske palate i hipodroma.553 Veliki broj nalaza
ambalane keramika na prostoru horeuma ukazuje na mogunost da su pored ulja i
vina u njima transportovalo i ito (T. X).554 Najee nalaeni tip je rebrasta
amfora sa izduenim ovalnim telom, zaobljenim dnom, koja je ponekad na vratu
imala crvenom bojom ispisana grka slova, prema Lj. Bjelajac tip XXI.555 Pored
ovog tipa u neto manjem broju javljaju se i amfore irokog trbuha i picastog dna,
tip XX prema navedenoj tipologiji.556 Sve amfore u ispitanom delu horeuma
pripadaju kasnoantikoj produkciji i mogu se datovati od sredine IVveka, a
najvei obim proizvodnje dostigle su u V i VI veku. Najverovatnije da je njihovo

551
Ibid., 59-60.
552
Iscrpnu analizu keramike dala je O. Brukner u svojoj studiji o keramici dela provincije Donja
Panonija, cf. O. Brukner, Rimska keramika u jugoslovenskom delu provincije Donje Panonije,
(Dissertationes et monographie), Beograd 1981, 45-46.
553
. , ( 31)
, 20/1, 2011, 335-372.
554
Prema najnovijim podacima, koje nam je saoptila I. Popovi u prethodno pomenutom radu,
do sada je evidentirano vie hiljada fragmenata amfora, uglavnom u prostoriji 13 severnog trakta
graevine A.
555
Lj. Bjelajac, Amfore gornjomezijskog Podunavlja, 72-75.
556
Ibid., 67-72.

166
poreklo oblast oko Ponta, budui da su veoma zastupljene u nalazima iz oblasti
srpskog i donjeg Podunavlja.557

Pitosi
Meu najstarijim keramikim formama antikog perioda, koje su imale
funkciju smetaja i uvanja tene i suve hrane, posebno itarica bili su pitosi
(dolium). Njihova namena je zahtevala veliku zapreminu, sa ukopavanjem u
zemlju ili postavljanjem u drvena ili zidana postolja. Na itavoj teritoriji Carstva
se izrauje jedinstven tip u nekoliko varijanata. esto mogu biti ukraeni
eljastim ornamentom na obodu, a mogu imati i grafitne natpise. Prema O.
Brukner, izrada pitosa malih dimenzija, javlja se u provincijskoj produkciji.558
Nalazimo ih najvie na lokalitetima Donje Panonije: Dumbovo, Hrtkovci
itd. U provinciji Gornjoj Meziji takoe nailazimo na mnogim lokalitetima na
fragmente pitosa. Naroito treba izdvojiti ogromne pitose iz Medijane (ostaci 37
komada pitosa) koji su bili smeteni u horeumu, visine oko 2m. Oni su bili gotovo
do polovine ukopani u zemlju, dok je pod prizemlja nainijen od dasaka, bio u
visini otvora pitosa. Pretpostavlja se da su bili postavljeni izmeu stubaca
horeuma, po tri u nizu.559 Nalazi pitosa, ukazuju da je u pitanju skladite velikog
kapaciteta ija funkcija je bila prikupljanje i uvanje prehrambenih proizvoda, kao
i dalja distiribucija. Pronaeni pitosi, zajedno sa drugim nalazima u okviru
horeuma, sistematinost u rasporedu prostorija i pitosa, ukazuju na dobro
organizovanu poljoprivrednu proizvodnju veeg obima u ovoj oblasti tokom
kasnoantikog perioda.

557
Ibid., 68-69.
558
O. Brukner, Rimska keramika u jugoslovenskom delu provincije Donje Panonije, 42-43.
559
. , , 46.

167
 XV

ARHEOBOTANIKI I ARHOZOOLOKI NALAZI

SA ANTIKIH LOKALITETA U SRBIJI

I Arheobotaniki nalazi

Dolazak Rimljana na teritoriju centralnog Balkana nuno je uticao na

prekid tradicionalog naina poljoprivredne proizvodnje. Prouavanjem sadraja
materijalne kulture rimskih naselja ruralnog karaktera i upoznavanjem flore i
faune, otvaraju se mogunosti za preciznije utvrivanje ukupnog razvoja
zemljoradnje i stoarstva, to se sa sadanjim arheolokim podacima u veini
sluajeva samo pretpostavlja.

Vranj, Hrtkovci
Prilikom ahreolokih istraivanja lokaliteta Vranj u Hrtkovcima poetkom
90-tih godina prolog veka, izvena je i analiza arheobotanikog materijala.560
Rezultati analiza pokazuju da se na ovom prostoru zemljite obrauje u
kontinuitetu unazad 7000 godina, potvrujui tako da ratarska proizvodnja na
ovim prostorima datira jo iz doba neolita.561
Na osnovu dva arheobotika uzorka iz horizonta I-II veka, utvreno je
prisustvo nekoliko vrsta iz roda itarica, uljarica, variva,562 voa, moguih
lekovitih biljaka, veliki broj korovskih biljaka (Tab. 1).

560
A. Medovi, Arheoznanje arheoimanje u poseti jednom sremakom vikusu iz I ili II veka,
52, 2010, 101-111.
561
Ibid., 101.
562
Variva se nazivaju mahunarke ije zrno se koristi iskljuivo u ljudskoj ishrani, dok se kao
zrnene mahunarke oznaavaju one vrste biljaka kod kojih se zrno koristi kako u ljudskoj, tako i u
ishrani domaih ivotinja.

168
 Prilikom analize arheobotanikog materijala panju privlai nalaz jedne
ugljenisane semenke kulturne vinove loze (Vitis vinifera vinifera) za koju A. Medovi
563
pretpostavlja da ipak nije domai proizvod. S druge strane u uzorku iz groba
spaljenog pokojnika iz istog perioda u Iloku (Cuccium) izdvojeno je skoro 1400
neugljenisanih semenki vinove loze.564 Ovaj podatak, sa jedne strane, ukazuje na
mogunost uzgajanja vinove loze u ovom delu Panonije u to vreme, ali imajui u
vidu da se radi o darivanju pokojnika, ne iskljuuje se mogunost importa. Ovi
podaci idu u prilog antikim izvorima koji ukazuju na to da se u Panoniji do III
veka proizvodilo malo vina loeg kvaliteta.565 Zbog toga je vino dopremano za
rimske graane, ali verovatno i pripadnike vieg stalea meu autohtonim
stanovnitvom, o emu svedoe brojni nalazi amfora namenjenih transportu vina
registrovanim na brojnim rimskim lokalitetima u Srbiji, naroito na utvrenjima
na drunavskom limesu.566
Jo jedan zanimljiv nalaz u analiziranom uzorku predstavlja semenka grke
smiljkite (Trigonella foenum-graecum), jednogodinje mahunarke. Uzgaja se u
tradicionalnim poljoprivredama Mediterana, jugoistone Azije, Etiopije i
severnom delu indijskog potkontinenta. Semenke se koriste kao zain, budui da
imaju jak, aromatian ukus. U Indiji se vekovima uzgaja kao lek, ali i bojadiser za
utu boju. Meutim, u antici se grka smiljkita gaji kao krmna biljka. Katon je
zajedno sa detelinom, grahoricama, bobom i drugim varivima ubraja u krmne
biljke.567 On istovremeno tvrdi da grka smiljkita, jeam, variva i ostale biljke
koje se anju zajedno sa slamom iscrpljuju zemljite za itarice.568 Danas je
poznato, da grka smiljkita sa ostalim leguminozama doprinosi poveanju
plodnosti zemljita.
Osim ugljenisanih ostataka itarica u analiziranim uzorcimam nailo se i
na ugljenisane ostatke drvenih greda. Na karti potencijalne vegetacije Vojvodine,
kompleks Gomolava severno, istono i jugoistono od Hrtkovaca nalazi se u

563
U pitanju je nalaz iz groba pripadnika autohtone populacije, A. Medovi, op. cit., 103.
564
Ibid., loc. cit. sa nav. literaturom.
565
Dio Cassius, Historia Romana, XLIX. 36, 2.
566
Lj. Bjelajac, Amfore gornjomezijskog Podunavlja, passim.
567
Cato, De agri cultura, 27.
568
Ibid., 37.

169
oblasti tipine ume lipe i lunjaka (Tilieto-Quercetum crassiusculae typicum).569
Juno od Hrtkovaca, uz Savu, vegetaciju su sainjavale zajednice vrba i topola.
Nalaz sa lokaliteta Vranj, najverovatnije pripada poljskom brestu (Ulmus
campestris).570 Potpuno osueno drvo je dugotrajno, kao i hrastovo i zbog toga je
cenjeno. Katon veoma ceni brest, te predlae da se sadi pored puteva i ograda.571
Kada govorimo o itaricama, njihov znaaj u biljnoj privredi ove oblasti
nemogue je odrediti samo na osnovu dva uzorka. Prema A. Medoviu, korovska
zajednica Caucalidion ukazuje na veliki znaaj ozimih useva. To se ogleda u
nalazima jednozrne i obine, meke penice, kao i rai. U I i II veku, jednozrna
penica je jo uvek jedan od nosilaca ratarske proizvodnje. Ona to, u naem
podneblju, ostaje sve do VI veka, to potvruju i arheobotanike analize u
Gamzigradu.572 U uzorku sa Vranja izdvojeno je svega tridesetak zrna obine
penice. Sudei po gamzigradskom materijalu,573 obina, meka, penica se sve
vie uzgaja na poljima i vremenom zauzima primat meu itaricama, koji je
odrala sve do danas. Ovas i ra postaju sve znaajnije kulture u rimskom periodu,
a njihov znaaj se, takoe, najbolje ogleda u gamzigradskim nalazima.574
Meutim, kada su u pitanju variva i uljarice teko je u ovom trenutku dati bilo
kakav pouzdani odgovor imajui u vidu oskudnost nalaza. Sa nastavkom
arheolokih istraivanja na lokalitetu Hrtkovci-Vranj treba oekivati i razreenje
ovog pitanja, kao i stvaranje sveobuhvatnije slike biljne privrede u tom periodu u
iroj oblasti Srema.

Gamzigrad kod Zajeara (prostor unutar bedema carske palate)

Na lokalitetu Gamzigrad tokom arheolokih istraivanja 2005. godine,
izvreni su i naunoj javnosti predstavljeni rezultati arheobotanikih analiza.575

569
. , . , ,
54, 1978, 5-20.
570
A. Medovi, op. cit, 107.
571
Cato, De agri cultura, 6.
572
A. Medovi, Gamzigradski ratari dva koraka napred, jedan korak nazad, 50,
2008, 158-160.
573
Ibid., 154-156.
574
Ibid., loc. cit.
575
Tokom kampanje 2005. godine iz kulturnog sloja su uzeta 23 uzorka zemlje sa ugljenisanim
biljnim materijalom, dok je 5 uzoraka prikupljeno prethodne godine za potrebe makrobiljne

170
 Analizama je obuhvaeno ukupno est naseobinskih slojeva iz perioda od druge
polovine III do druge polovine VI veka. Najbrojniji nalazi potiu iz
ranovizantijskog naselja, dok je kasnorimski horizont slabije dokumentovan.576
Analizom sadraja u ugljenisanom materijalu iz Gamzigrada utvreno je da su
itarice najzastupljenija biljna vrsta u materijalu sa 88% koliinskog udela.
Identifikovano je ukupno 9 razliitih vrsta itarica. est vrsta itarica su
uzgajane kao samostalne kulture, dok su preostale tri (dvozrna penica,
italijanski muhar i vieredi golozrni jeam) u uzorcima vrlo retke. Tri vrste
itarica su uzgajane kao ozimi usevi (meka penica, ra i jednozrna penica),
dok su proso, ovas i verovatno vieredi plevni jeam sejani u prolee.
Drugu znaajnu funkcionalnu grupu u materijalu sa ukupno 45 razliitih
vrsta ine semena korovskih/ruderalnih biljaka. Njihov koliinski udeo u
materijalu iznosi 9%. Mahunarke su sa 2% tree po brojnosti. Izdvojeno je
sedam razliitih vrsta mahunarki. Veliki broj vrsta mahunarki, svedoi da se
ovim biljnim vrstama pridavao izuzetan znaaj. Funkcionalne grupe koje ne
prelaze 1% su: voe, zaini/povre, biljke uljarice sa jedinim zastupnikom
obinim lanikom. Njegovo prisustvo je zabeleeno samo u uzorcima iz III veka i
ranovizantijskog perioda, to ukazuje na mogunost uvoza maslinovog ulja u
periodu izmeu ova dva navedena razdoblja. Da je uvoz biljnih proizvoda u
rimskom periodu bio sasvim uobiajena pojava na irem balkanskom prostoru,
svedoe nalazi pinjola i urmi sa kastela Abritus u severoistnoj Bugarskoj.577
U 13 od ukupno 28 uzoraka u materijalu pronaeni su ostaci ugljenisanog
drveta. Najzastupljeniji je hrast (Quercus) dok su nalazi ostalog drvea
malobrojniji. Identifikacija plodova biljaka bila je mogua samo do roda ili
familije: leska (Corylus), jasen (Fraxinus), javor (Acer), brest (Ulmus). Osim
toga ustanovljeno je prisustvo drveta jabuastog voa i jedne vrste liara. Osim

arheobotanike analize. Rezultate svojih istraivanja autor je prezentovao u lanku: A. Medovi,

Gamzigradski ratari dva koraka napred, jedan korak nazad, 50, 2008, 151- 173.
576
Razlog izuzetno malom broju nalaza iz kasnoantikog sloja, odnosno iz perioda upotrebe carske
palate, treba traiti u injenici da su uzorci uzeti sa mesta na kojem je poetkom IV veka sagraeno
javno kupatilo, termae.
577
Tz. Popova, E. Marinova, Archeobotanical and anthracological analysis of the Roman and early
Byzantine castle Abritus, north-eastern Bulgaria, Archaeologia Bulgarica 4, 2000, 89-96.

171
 ugljenisnagog drveta, izvena je i analiza nekoliko predmeta izraenih od drveta
(etiri drke i jedno dugme).
I pored injenice da uzorci iz kasnorimskog perioda u Gamzigradu ne
obiluju nalazima, mogue je izvui glavne karakteristike poljoprivrednih
aktivnosti u tom vremenu. Dominantna kultura na oranicama je meka penica.
Celokupna ratarska proizvodnja je podreena ovoj ozimoj itarici. Na to ukazuju
ne samo nalazi ove vrste, ve i vrste njihovih prateih korova. Ovakav nain
proizvodnje pogodovao je kukolju koji se nesmetano irio u ovom usevu. Osim
penice na oranicama se jo seju proso, jeam i ra. Glavno mahunasto povre je
soivo.Vinova loza je jedini predstavnik uzgajanog voa. Na osnovu nalaza
jedne semenke vinove loze (Vitis vinifera L. subsp. vinifera) (sloj G,
predgalerijeva faza) i malog broja uzoraka iz kasnijeg perioda (sloj E) teko je za
sada dokazati postojanje vinograda u okolini Gamzigrada u periodu od III do
sredine V veka. Veliki znaaj u ishrani stanovnitva imale su samonikle vrste:
umska jagoda, divlja kruka, kupina.
Osim podatka o vrstama uzgajanih ratarskih kultura, analize
gamzigradskog materijala pruile su uvid i u tehnike i postupke preiavanja
ponjevenih itarica. Analize iz perioda postojanja rimkog poljskog dobra u
Gamzigradu, pre izgradnje carske palate, ukazuju da je meka penica bila ne
samo provejavana ve i prosejavana pre nego to je bila skladitena, to
potvruje i nalaz iz objekta koji je A. Medovi oznaio kao ambar iz sloja D,
koji hronolki pripada drugoj polovini V veka.578
Na osnovu korovskih vrsta identifikovanih u uzorku mogue je proceniti
kvalitet zemljita, odnosno odrediti poloaj oranica u Gamzigradu. Postojanje
korovske zajednice u slojevima G i D (Caucalidion platycarpi R. Tx. 1950)
navela je A. Medovia na pretpostavku da su se oranice najverovatnije nalazile u
neposrednoj blizini utvrenja, jo od vremena nastanka poljskog dobra sa vilom
rustikom pa sve do kraja kasnoantikog perioda, do druge polovine V veka.579
ume hrasta u okruenju su predstavljale vaan izvor drvene grae. Pored toga,
one su pogodovale rastu pojedinih vrsta samoniklog voa.

578
A. Medovi, Gamzigradski ratari, 157.
579
Ibid., 155-156.

172
 Nedostatak podataka iz perioda podizanja i upotrebe carske palate u
Gamzigradu onemoguava kontinuirano praenje ratarskih aktivnosti na ovoj
lokaciji, ali ne umanjuje vrednost dobijenih rezultata iz antikog perioda. Treba
rei da je ovaj period u naoj zemlji najmanje istraen, tako da su
arheobotanika istraivanja preduzeta od strane A. Medovia izuzetno vana za
sagledavanje razvoja poljoprivrednih, odnosno ratarskih aktivnosti ove oblasti,
ali i ire, ukupnog razvoja poljoprivredne proizvodnjekoji je sa sobom donela
romanizacija balkanskog prostora. Nadajmo se da ona predstavljaju samo
poetak buduih intenzivnijih istraivanja u ovoj oblasti, koja e omoguiti
sagledavanje sveukupne slike privrednog razvoja u rimskom periodu.

Gamzigrad kod Zajeara (prostor juno od utvrene carske palate)

Prilikom arheolokih istraivanja u Gamzigradu tokom 2005. godine, koja
su voena u neposrednoj blizini junog bedema carske palate, u okviru
kasnoantike nekropole, evidentirana je grobnica iz perioda tetrahije (kraj III i
poetak IV veka).580
Iz grobnice, kao i kulturnog sloja u koji je ona bila ukopana (druga
polovina III veka), sakupljeno je nekoliko uzoraka zemlje sa ugljenisanim
biljnim materijalom za potrebe arheobotanike analize.581
Najvei broj nalaza ine ostaci jedne vrste hrasta (Quercus). Ostatak nalaza
pripisuje se jednoj vrsti javora (Acer). Sastav identifikovanih rodova drvea
veoma dobro se uklapa u prirodno okruenje Gamzigrada. Prirodnu potencijalnu
vegetaciju brdovitog podruja oko lokaliteta predstavljaju ume hrasta sladuna i
cera.582 Na aluvijalnim nanosima Crnog Timoka potencijalnu vegetaciju ine
preteno vlane i plavne ume hrasta lunjaka, jasena, jove, vrbe i topole. U
viim predelima oko Gamzigrada, koje karakteriu nie prosene temperature i
vea vlanost podloge i vazduha, prostiru se gorske bukove ume u ijem

580
O nalazima iz zidane grobnice u okviru kasnoantike nekropole juno od utvrene palate, cf. S.
Petkovi, Late Roman necropolis of Romulina, area south of the fortified palace (research 2005-
2006), Starinar LVII/2007, Beograd 2009, 251-275.
581
Arheobotanika analiza je vrena iz uzoraka iz grobnice u sondi 1/05; V. Dimitrijevi, A.
Medovi, Animal and plant finds in a tomb in test-pit 1/05, outside the fortified imperial palace
Felix Romuliana, Starinar LVII/2007, Beograd 2009, 315-323.
582
Ibid., 320, sa nav. literaturom.

173
 sastavu se nalaze planinski javor i javor mle, jasen, klen, srebrnolisna lipa, a od
bunova javljaju se leska i klokoika.583
U jednom od dva uzorka iz unutranjosti grobnice, koji pripadaju
naseobinskom sloju u koji je grobnica bila ukopana, osim ostataka ugljenisanog
drveta jedne vrste javora, pronaeni su jedna ugljenisana semenka kulturne
vinove loze (Vitis vinifera L. subsp. vinifera) i jedan plod lepue broike
(Galium aparine L.). U drugom uzorku konstatovani su samo ostaci jedne vrste
hrasta. Analize ostataka biljaka iz grobnice, nesumnjivo ukazuju da su komadi
ugljenisanog hrasta i javora ostaci drveta sagorelog u pogrebnoj lomai.

II Arheozooloki nalazi584

Ruralna naselja i rimska poljska dobra na trasi auto-puta kroz Srem

irenje Rimskog carstva donelo je, izmeu ostalog, velike promene u

nainu gajenja i korienja domaih ivotinja u centralnoj i jugoistonoj Evropi.
Prema dosadanjim saznanjima, postojala su dva vida stoarstva koja su paralelno
egzistirala u rimskom periodu. U rimskim provincijama na tlu Srbije, mogu se
pratiti oblici starog tradicionalnog stoarstva, karakteristinog za autohtono
stanovnitvo, do veoma razvijenog naina uzgajanja stoke, koje je imalo za cilj
poveanje produktivnosti.
Poetak uzgajanja domaih ivotinja zapoeo je kod goveda, to se
najbolje vidi na uzorcima kostiju u novoformiranim rimskim naseljima ruralnog
tipa.585 U nove krajeve donete su i krupnije rase ovaca, konja, pasa, kao i krupnije
vrste ivine. Novi vidovi uzgajanja ivotinja koje su doneli Rimljani neminovno
su doveli do promena koje su se odrazile i na autohtone vrste. One su zapoete ve

583
O biljnim vrstama u ovom delu Srbije cf. . et al. I,
- , 1984, 151-160.
584
Ovom prilikom zahvaljujem se koleginici Sonji Vukovi na pruenim informacijima koje se
odnose na oblast arheozoologije.
585
S. Bknyi, History of domestic mammals in central and eastern Europe, Budapest 1974, 127-
133.

174
u I veku osvajanjem oblasi centralnog Balkana i Panonije i mogu se pratiti sve do
IV veka.
Te promene delimino se mogu pratiti i na arheolokim lokalitetima u
Sremu, na prostoru trase auto-puta u novoformiranim rimskim naseljima
vikusima i pagusima i poljoprivrednim dobrima tipa vila rustika.586
Na lokalitetima: Malo Kuvalovo/Krnjeevci, Prosine/Prhovo,
Prosine/Peinci, Zlatara/Ruma, Kudo/ainci, Livade/Sremska Mitrovica,
Gajii/Adaevci, Bregovi Atovac/Kuzmin, Mitrovake Livade/Sremska Mitrovica,
evidentirani su faunistiki ostaci, na kojima se delimino moe pratiti proces
novog, rimskog gajenja domaih ivotinja uz paralelno egzistiranje
starosedelakog oblika stoarskog privreivanja.587 Goveda (Bos Taurus) su bila
najee uzgajana vrsta, a pored njih ovca/koza (Ovis aries/Capra hircus) i svinja
(Sus domesticus). Konji (Equus caballus) su bili retki, kao i pas (Canis familiaris).
Domaa koko (Gallus gallus) je retko evidentirana. Ako se pogleda ukupno
obraeni materijal, moe se uoiti da je slabo zastupljena krupnija stoka, to se
opet moe objasniti i malim brojem uzoraka.
Na poljoprivrednim dobrima vilama rustikama gajenje domaih ivotinja
je imalo velikog udela u sveukupnim aktivnostima. To potvruje zastupljenost
domaih ivotinja od 88% do 96% od ukupnog broja ispitanih uzoraka. Najvie se
koristilo domae govee, ali pojavljuju se i primerci nove krupnije rase, koja je
uvezena iz Italije .588 Sauvani ostaci govore da su se ovce i koze vie koristile u
ishrani od svinje i to uglavnom domae rase. Procenat konja je neto vei u
odnosu na druge lokalitete, a meu uzorcima ima primeraka krupnijih vrsta,
verovatno rimskog porekla. Ostaci kostiju psa nisu tako brojni. Kosti kokoi
vezuju se uglavnom za vile rustike.

586
U pitanju su nalazita ruralnog tipa iz rimskog perioda, koji su istraivani tokom zatitnih
arheolokih iskopavanja u zoni trase auto-puta kroz Srem. Radovi na sistematskim arheolokim
istraivanjima trase auto-puta kroz Srem (E-70) zapoeli su 1979. godine, a zavreni 1989. godine.
Radovima je rukovodio Pokrajinski zavod za zatitu spomenika kulture Vojvodine.
587
. , - , :
, 1995, 331-346, . XXVII-
XXXVI.
588
O uvoenju novih rasa domaih ivotinja i njihovom uzgoju na irem prostoru Rimskog carstva
cf. S. Bknyi, History of domestic mammals in central and eastern Europe; idem., Animal
husbandry and hunting in Tc-Gorsium. The vertebrate fauna of a Roman town in Pannonia,
Budapest 1984.

175
 Kosti divljih ivotinja su vrlo retke u odnosu na domae vrste, tako da
moemo da zakljuimo da lov na ovim prostorima imao sekundarni znaaj.
Evidentirani su ostaci jelena (Cervus elaphus), divlje svinje (Sus scrofa) i srne
(Capreolus capreolus).
Analiza faunistikog materijala na delimino istraenom prostoru trase
auto-puta kroz Srem, pokazuje da je rimski uticaj na gajenje ivotinja dominantan
na rimskim poljskim dobrima vilama rustikama, to se moe videti na
lokalitetima Prosine kod Prhova i Kudo kod ainaca.

Vranj, Hrtkovci

Faunistiki materijal sa antikog lokaliteta Vranj u ataru sela Hrtkovaca

sadri oko 1800 fragmenata kostiju. Analizom je utvreno 11 vrsta sisara, od kojih

7 domaih i 4 divlje vrste, 2 vrste ptica, riba jedna vrsta i 2 vrste beskimenjaka

(mollusca).589

Faunistiki ostaci sa lokaliteta ine kosti: goveeta (Bos taurus), ovce

(Ovis aries), koze (Capra hircus) svinje (Sus domesticus), konja (Equus caballus),
psa (Canis familiaris), kokoi (Gallus gallus).
Kosti domaih iovtinja ine 94% procenata, to ukazuje na veliku ulogu
gajenja domaih ivotinja. Prema miljenju istraivaa, vea zastupljenost
domaih vrsta je uobiajena za rimski period od I do III veka na teritoriji
Panonije.590 Od domaih vrsta govee je najzastupljenije, kao i na veini antikih
lokaliteta rimskog perioda. Pored goveeta, ovce, koze i svinje su domae vrste
koje su najznaajniji izvor mesa, u ishrani stanovnitva.
Od divljih vrsta sisara zastupljene su kosti: jelena (Cervus elaphus), srne
(Capreolus capreolus), divlje svinje (Sus scrofa) i vuka (Canis lupus), a od ptica
kosti orla krstaa (Aquila heliaca) i jedne neidentifikovane vrste (Aves sp.).
Divlje vrste na lokalitetu Vranj malog su znaaja u ishrani sa svega 6%, to
je tipino za nalazita rimskog perioda u centralnoj i jugoistonoj Evropi. Izuzetak

589
. , 1991, 35, 1993, 71-77.
590
Ibid., 73.

176
ine udaljena utvrenja pored granice, ili u selima sa autohtonim stanovnitvom
gde je konstatovan neto vei procenat divljih ivotinja.

Dumbovo kod Beoina

Dumbovo predstavlja jedan od retkih antikih lokaliteta kod nas, gde je
vrena analiza ivotinjskih kostiju kako iz starijeg horizonta vikusa, tako i
mlaeg naselja, vile rustike, koja je dala relativno bogate primerke ivotinjskih
kostiju (634).591 Ono to je karakteristino za oba perioda naseljenosti u
Dumbovu, jeste podatak da kosti domaih ivotinja predstavljaju veinu u odnosu
na kosti divljih ivotinja. Ova injenica ukazuje na vanu ulogu gajenja domaih
ivotinja od kojih je veina sluila za ishranu, osim konja koji je sluio za vuu i
psa koji je imao funkciju uvara ili kao kuni ljubimac. Faunistiki materijal sa
lokaliteta ine kosti: goveeta (Bos taurus), ovce (Ovis aries), koze (Capra hircus)
svinje (Sus domesticus), konja (Equus caballus), psa (Canis familiaris), kokoi
(Gallus gallus).
Od divljih ivotinja pronaene su kosti: tura (Bos primigenius), jelena
(Cervus elaphus), divlje guske (Anser anser) (?) i riba. Analizom materijala se
vidi da su jedini divlji sisari koji su se lovili bili tur i jelen. Osim njih, javlja se i
jedna divlja ptica za koju Bknyi pretpostavlja da bi mogla biti divlja guska,
budui da su razliite vrste divlje guske verovatno imale svoja stanita pored
Dunava.592 Riblja fanuna je takoe bila zastupljena na lokalitetu (aran, tuka,
som).
Analiza kotanog materijala sa ovog lokaliteta pokazuje da je
najzastupljenija vrsta govee (34.3%), zatim, svinja (24.8%) i ovca/koza (18.9%),
dok divlje ivotinje ine svega 1.4% ukupne faune. Prema miljenju Bknyi-ja
sauvani primerci kostiju ivotinja iz Dumbova su uobiajeni na lokalitetima iz
rimskog carskog perioda.593 Njihov broj i odnos jasno odraava nain ivota
stanovnika u rimskom rurlnom naselju, koji je bio zasnovan vie na uzgajanju

591
. Bknyi,
, VI-VII,
1976, 49-51.
592
Ibid., 51
593
Ibid., loc. cit.

177
domaih ivotinja nego na lovu. Veina domaih ivotinja su autohtone vrste, ali
ima i uveenih vrsta pre svega iz Italije: konja, goveda, a moda i pas.
Dosadanja istraivanja i arheozooloki rezultati sa likaliteta u Panoniji:
Dumbovo, Malo Kuvalovo/Krnjeevci, Prosine/Prhovo, Prosine/Peinci,
Zlatara/Ruma, Kudo/ainci, Livade/Sremska Mitrovica, Gajii/Adaevci,
Bregovi Atovac/Kuzmin, Mitrovake Livade/Sremska Mitrovica koja se
hronoloki mogu pratiti u periodu od I do poetka V veka, pokazala su sa jedne
strane autohtoni karakter domaih vrsta, ali i irenje uticaja rimskog naina
gajenja i pojavu novih rasa domaih ivotinja.

Gamzigrad kod Zajeara (prostor juno od utvrene

carske palate Felix Romuliana)

Prilikom iskopavanja grobnice u blizini junog bedema carske palate Felix

Romuliana,594 sakupljeni su faunistiki ostaci koji obuhvataju kosti domaih
ivotinja: mule (Equus caballus/Equus asinus), goveeta (Bos taurus), ovce (Ovis
aries), ovce ili koze (Ovis/Capra), svinje (Sus domesticus) i psa (Canis familiaris)
i malobojne ostatke divljih ivotinja jelena (Cervus elaphus) i lisice (Vulpes
vulpes) i jednu kost neidentifikovane vrste ptice (Tab. 2).595
Najbrojni su ostaci goveeta koji su zastupljeni sa najmanje dve jedinke.
Malo je arheozoolokih podataka sa teritorije Gornje Mezije da bi se moglo
govoriti o karakteristikama vrsta gajenih ivotinja, ali se na osnovu podataka iz
susednih provincija, u prvom redu Panonije, o emu smo prethodno ve govorili,
moe pretpostaviti, da su u rimsko doba bile i na teritoriji Gornje Mezije
zastupljene lokalne rase sitnijeg rasta, u velikoj meri nasleene iz gvozdenog
doba, kao i krupnija rasa uvezena iz Italije. Tako je na velikom uzorku iz
panonskog antikog grada Tc-Gorsium, S. Bknyi izdvojio lokalnu sitniju rasu i
veu rasu uvezenu iz Italije.596 Prema ovoj podeli V. Dimitrijevi je u svojoj

594
O arheolokim nalazima iz zidane grobnice u okviru kasnoantike nekropole juno od utvrene
palate, videti u prethodnoj pomenutoj napomeni koja se odnosi na ovaj lokalitet, u delu o
arheobotanici.
595
V. Dimitrijevi, A. Medovi, op. cit., 315-323.
596
S. Bknyi, Animal husbandry and hunting in Tc-Gorsium, 20-37.

178
analizi zakljuila da bi ostaci pronaeni u Romulijani odgovarali rasi koja je
dovedena iz Italije.597
Ostaci mule su najverovatnije bili samo u centalnom grobu u grobnici.
Treba rei da su mule koriene za jahanje, vuu i za noenje tereta i bile su vrlo
traene ivotinje u rimskoj imperiji. Meu ostacima konja iz antikog perioda do
sada otkrivenih na teritoriji Srbije nisu izdvojeni ostaci mule, tako da ovo
predstavlja prvi nalaz te vrste.598
Kosti psa primarno su se nalazile, takoe, samo u centralnom grobu u
grobnici i pripadale su nekoj veoj rasi.
Obzirom da su zastupljeni ostaci osam vrsta razliitih ivotinja, postavlja
se pitanje koliko su svi ovi ostaci u vezi sa pogrebnim ritualom koji se odvijao
neposredno posle spaljivanja ostataka pokojnika. Sakupljeni kotani materijal
pokazuje da su u pitanju uobiajene ivotinje gajene zbog mesa i drugih proizvoda
(govee, ovca, svinja), dok se druge domae ivotinje primarno ne gaje zbog
mesa, ve kao ivotinje za vuu i noenje tereta (mula), ili kao ljubimac ili uvar
(pas). Zastupljene su i divlje ivotinje, jelen i lisica, mada je prema V.
Dimitrijevi, mogue da je kost jelena iz drugog konteksta.599
Raznovrsnost zastupljenih delova skeleta ivotinja, ne ukazuje na njihovu
vezu sa pogrebnim obredom, iako V. Dimitrijevi, ne iskljuuje potpuno
mogunost da su neki delovi ostataka ivotinja, ipak bili u vezi sa pogrebnim
ritualom koji se odvijao neposredno posle spaljivanja i polaganja ostataka
pokojnika u grobnicu ili ponovljenih obreda u znak seanja na pokojnika.600 Drugi
deo faunistikih ostataka potie iz kulturnog sloja van grobnice. U kontekstu ovog
nalaza iz grobnice, mogli bismo da istaknemo miljenje Bknyi-ja prema kome
primeri ivotinjskih kostiju u grobovima predstavljaju u izvesnoj meri pokazatelj
razvoja i gajenja odreenih vrsta domaih ivotinja. S druge strane, injenica je da

597
V. Dimitrijevi, A. Medovi, op. cit., 317.
598
Analize kostiju konja su vrene na sledeim lokalitetima u Srbiji: . ,
- , :
, 1995, 331-346; . ,
(Equus caballus L.) ,
36, 1994, 81-93.
599
O zastupljenim delovima skeleta koji potiu sa lokaliteta, V. Dimitrijevi, A. Medovi, op. cit.,
Tab. 1.
600
Ibid., 319.

179
prisustvo ili odsustvo pojedinih vrsta, zavisi delimino od pogrebnih obiaja i u
tom smislu esto ograniava verodostojnost analiza.601

***
Imajui u vidu sva dosadanja arheozooloka istraivanja ruralnih nalazita
iz rimskog perioda na tlu Srbije, moemo da zakljuimo da odnos domaih i
divljih ivotinja govori u prilog tezi da je tendencija razvoja stoarstva bila
orijentisana ka uzgoju domaih ivotinja, a da su se divlje ivotinje retko lovile.
Ovakva situacija zabeleena je i na drugim rimskim nalazitima u Evropi. Kao
dobar primer za to je fauna lokaliteta Tc-Gorsium,602 sa oko 50 000
identifikovanih primeraka, koja predstavlja jednu od najbolje istraenih fauna
rimskih provincijskih liokaliteta. U ovom rimskom nalazitu, domae ivotinje
ine preko 97% ukupnog broja primeraka, a najzastupljenije vrste su govee
(38%), ovca/koza (21%) i svinja (19%). Vei procenat divljih ivotinja moe se
nai jedino u selima autohtonog stanovnitva, ili u teko dostupnim vojnim
postajama du rimske granice. Slina situacija zabeleena je i prilikom analize
faunistikog materijala iz rimskih urbanih sredita na teritoriji Srbije,
Viminacijuma603 i Sirmijuma.604

601
S. Bknyi, History of domestic mammals in central and eastern Europe, 15.
602
Idem., Animal husbandry and hunting in Tc-Gorsium.
603
S. Vukovi, Ostaci ivotinja sa jugozapadnog dela lokacije Pirivoj (Viminacijum), APN 5,
Beograd 2009, 57-82.
604
. , 80 (1996),
, 3, 1997, 37-44.

180
 XVI

AGRARNI KULTOVI NA TERITORIJI RIMSKIH

PROVINCIJA NA TLU SRBIJE

Religija autohtonog stanovnitva balkansko-panonskog prostora

neposredno nakon rimskog osvajanja ne pokazuje tendenciju sjedinjavanja rimske
i starosedelake religijske koncepcije. Jedino se u romanizovanoj spoljanjoj formi
(interpretatio Romana) mogu sagledati neki od elemenata autohtonog kulta.
Arheoloka graa koja se odnosi na religijski aspekt ivljenja, pokazuje da je
razvoj rimske religije u provincijama na tlu Srbije bio uslovljen drutvenom
organizacijom starosedelakog stanovnitva, odnosno privrednim aktivnostima
koje su bile primarne na odreenom podruju. Najstarije rimske religijske
predstave bile su vezane za zemljoradnike i stoare ili za mesta sa kojima oni
dolaze u dodir u svakodnevnom ivotu. To su na prvom mestu zasejane povrine,
setva, etva, svo rastinje i plodovi, ume, reke i sama kua.605 Verovanja
stanovnika balkanskih provincija, kao dominantno ruralne sredine, bila su
oblikovana u predstavama agrarnih boanstava: Silvana, Cerere, Libera i Libere,
Tera Mater, Prijapa, itd. Ponekad je i drugim boanstvima bila pridodavana
agrarna funkcija. Tako je rimski pandan grkog Apolona, Sol, izmeu ostalog,
zajedno sa Dijanom, bio povezan sa vegetacijom, a njegova uloga bila je da titi
njive, setvu i useve i kao zatitnik etve imao je epitet Thargeios. Meutim, u
rimskim provincijama na tlu Srbije, i pored brojnih ikonografskih predstava Sola i
njegovih atributa, ne moe se rei da je na njima posvedoena uloga zatitnika
etve i vegetacije. Jedini nalaz koji ukazuje na takvu mogunost predstavlja krag

605
. , . -, ,
1987, 53.

181
sa Pontesa koji potie iz kasnoantikog horizonta.606 Dekoracija izvedena na ovom
kragu sadri izmeu ostalog, simbole Sola i Lune koji se vezuju za vegetacijske
cikluse i agrarne proslave u vezi s tim. Prema miljenju S. Petkovi elementi
naslikani na kragu: voda, kia, vatra, zmija, svetlo, sunce, mesec predstavljaju
neku vrstu agrarnog kalendara.607
Za utvrivanje rasprostiranja rimskih agrarnih kultova najvie nam pomau
votivne are i razliite figuralne predstave boanstava. Uglavnom se postavljaju u
svetilita, hramove ili na druga odreena mesta.

Prijap (Prapos)
Posvete agrarnim boanstvima naroito su este na teritoriji provincije
Panonije, to je i razumnjivo, obzirom na prirodno okruenje panonskog prostora i
preteno poljoprivredni karakter privreivanja. Tako je na podruju dananjeg
Srema najrasprostranjenije zavetne terakote htonsko-agrarnog kulta boga Prijapa.
U pitanju je sitna plastika od peene zemlje (visine 10-50 cm) koja je bila
namenjena irim socijalnim slojevima. Kult Prijapa bio je poznat u grko-
helenistikom svetu kao ruralno boanstvo plodnosti koje poseduje veliku
apotropejsku mo.608 Prijap simbolino prikazuje ivotnu snagu i plodnost prirode.
U ranocarskom periodu nije bio povezan sa zvaninom religijom, zbog ega i
nema oficijalni karakter. U Sirmijumu je dominantan ve u julijevsko-
klaudijevsko doba odraavajui potrebu ire ruralne sredine za plodnou polja i
optim blagostanjem koji se simbolizuju u prikazu ovog boga.
Terakote iz Sirmijuma izraivane su u kalupu, naturalistiki, sa prikazom
Prijapa sa ogrtaem (palium) i sa kapuljaom (palliolum) koja pokriva glavu, a
ostavlja otrkiven falus (T. XI/3a-b).609
Iz Singidunuma potie bronzana statueta Prijapa, koja je prema uslovima
nalaza datovana u II-III vek.610

606
S. Petkovi, A Jug from Pontes decorated with Solar and Lunar symbols, Starinar XLII/1991,
Beograd 1993, 97-106.
607
Ibid., 104.
608
. , . - op.cit., 360.
609
Terakote Prijapa su sluajni nalazi na gradskoj teritoriji Sirmijuma: . et al.,
, 38, . XXV/3.

182
 Kult Libera i Libere (Liber, Libera)
Liber je staroitalsko boanstvo, bog plodnosti. Prizivan je redovno
prilikom prinoenja rtve za plodnost zemlje i stoke. U kultu je povezan sa
Liberom, s kojom ini jedan od najstarijih boanskih parova rimske religije. Osim
o plodnosti njiva i polja, starao se i o plodnosti ljudi i stoke. Pod grkim uticajem
Liber je poistoveen sa Dionisom, postavi tako i bog vinove loze i vina.
Libera je, takoe, staroitalska boginja, kultno povezana sa Liberom.
Kasnije je potovana zajedno sa Cererom i poistoveena s Korom (trijada Cerera,
Liber i Libera). Ona oznaava princip enske plodnosti (semina feminarum).611
Sa teritorije rimskih provincija na tlu Srbije pronaen je vei broj
dedikacija Liberu i Liberi, to pokazuje da je on bio potovano boanstvo na ovim
prostorima.612 Veina njih predstavljaju votivne are, a nailazimo i na primere
reljefnih predstava iz provincije Gornje Mezije (Singidunum, Kosmaj, Rudnik,
Viminacium, Pontes, Naissus, Timacum Minus, okolina Leskovca),613 nekoliko
primera iz istonih delova rimske provincije Dalmacije u kojoj je ovaj kult bio
vrlo rairen.614
Votivna ara otkrivena je na iroj teritoriji Singidunuma (danas lokacija
ubura u Beogradu) jo poetkom XX veka (T. XI/2).615

I(ovi) O(ptimo) M(aximo) et/ Terrae Matri/ Libero Pat(ri) et Libi/re (!)
sac(rum)/ T. Aur(elius) Atticus/vet(eranus) leg(ionis) IIII Fl(aviae) ex/ sig(nifero)
P. K. q(uin) q(uennalis) Sing(iduni)/ dec(urio) col(oniae) Sirmens(ium)/ v(otum)
l(ibens) m(erito) p(osuit).
Terra Mater koja se pominje na ovom natpisu nije posvedoena u Gornjoj
Meziji, osim na jednom primerku koji potie sa Rudnika.616 Njeno prisustvo na
610
. , : , . (.),
, , 1997, . 22. Statueta je otkrivena prilikom zatitnih iskopavanja u
Zmaj Jovinoj ulici 1995. godine.
611
. , . -, op. cit., 234.
612
U radu e biti predstavljen deo dedikacija Liberu i Liberi.
613
S. Pilipovi, Votive relief from Barovo (Scupi), Starinar LV, Beograd 2006, 89 sa nav.
literaturom.
614
. , , 12,
1996, 175-177.
615
. M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu, 137, nap. 7; M. Mirkovi, S. Duani, Singidunum et
le nord-ouest de la province, IMS, vol. I, Beograd 1976, no 16, 52-53, sa nav. ranijom literaturom.

183
ovom natpisu zajedno sa boanskim parom Liber Libera pokazuje agrarni
karakter njenog kulta.
Natpis na spomeniku ne prua dovoljno elemenata za preciznije
hronoloko opredeljenje, tako da S. Ferjani raspravljajui o statusu i ulozi
legijskih veterana u Singidunumu, smatra da je ovaj spomenik mogao nastati od
druge polovine II ili III veka.617

Jo jedan votivni spomenik potie takoe sa ubure (ira teritorija

Singidunuma), pronaen je poetkom prolog veka.618

Libero/Patri/ et Libere(!)/ posu\[it l(ibens) m(erito) ?]

Ime dedikanta u ovom sluaju nedostaje, mada postoji pretpostavka da se
nalazio ispod posvete u bazi rtvenika.

Iz Smedereva potie spomenik posveen Liberu.619

Libero Pat(ri) / Aug(usto) sa[c(rum)] / [---

Liber Pater Augustus predstavlja formulu koja se esto javlja u svim

delovima Carstva.620

S teritorije Viminacijuma, na lokalitetu air, otkriven je votivni spomenik

posveen Liberu i Liberi.621

[Lib]ero et / L[ib]ere e[t ? / Mercu] ri[o] ? v(otum) s(olvit)---

Prema pretpostavci M. Mirkovi u daljem delu teksta moglo bi se oekivati

ime dedikanta.622

616
M. Mirkovi, S. Duani, op. cit., no 168.
617
. , , 158.
618
M. Mirkovi, S. Duani, op. cit., no 17, 53, sa nav. ranijom literaturom.
619
M. Mirkovi, Viminacium et Margum, no 27, 73.
620
Ibid., 74.
621
Ibid., no 28, 74, sa ranijom lit.

184
 I sa prostora jugoistone Srbije takoe su otkriveni votivni spomenici
posveeni kultu Libera i Libere. U Niu je otkrivena jedna votivna ara posveena
Jupiteru i Junoni, a zatim i Deo Libero et Hilare koju podie jedan veteran.623

I(ovi) O(ptimo) M(aximo) Ful( ) / et Iun(oni)

Reg(inae) / et Deo Lib(ero) / et Hilare (!) /
G. Iul(ius) Servan/dus vet(eranus) et / Fl(avii) Numisius
[et] / [N]umisia [nus---

Oblik Hilara ovde se prvi put javlja na latinskom natpisu i P. Petrovi se

slae sa miljenjem dugih istraivaa da Hilara znai Libera, odnosno ensko
boanstvo koje stoji uz boga Libera, a pridev hilara vesela mogao bi se pripisati
ovoj boginji.624

Zanimljiv nalaz predstavlja natpis na mermernoj ploi, pronaenoj u selu

Pusto ilovo u okolini Nia:625

Flavius Lucius et / Fla(vi)us Lucilius

De/o sancto laeto Lib/<e>ro patri pro salutes /
Suas(!) et vicanorum / posuerunt

Deo sancto Libero predstavlja formulaciju koja nije uobiajena na prostoru

Gornje Mezije. Epitet sanctus koji se ovde javlja uz ime boga Libera esto ide uz
grkog Dionisa. Prema P. Petroviu, dedikanti sa ovog spomenika su
najverovatnije bili braa, ili otac i sin, i pripadali su romanizovanom delu
populacije. Oni su mogli biti poglavari vicus-a koji se u natpisu pominje. Prema

622
M. Mirkovi, Viminacium et Margum, 74.
623
P. Petrovi, Naissus Remesiana Horreum Margi, IMS, vol. IV, Beograd 1979, no 25, 79.
624
Idem., , 139-140.
625
. , , XV-XVI/1964-1965,
1966, 245-251; Idem., Naissus Remesiana Horreum Margi, no 109, 121.

185
gentilnom imenu Flavius i paleografskim karakteristikama slova, spomenik je
datovan u prvu polovinu III veka.626

Na kraju da pomenemo jo jedan spomenik posveen Liberu i Liberi iz

Gornje Mezije, koji najverovatnije potie sa Pontesa.627 U pitanju je mermerna
ikona koja se sastoji od glavne scene i natpisa:

De(is) Lib(ero) et Libier(ae) sic!)

Aur(elius) Siro ex voto
/./VRV (?) l(ibens) (hedera) posuit

Centralno mesto na ikoni zauzimaju Leber i Libera (T. XI/1). Ispred njih
lei panter kojeg Liber poji iz kantarosa. Obe figure na glavi imaju venac od
brljana ili lovora i sa tirsom u rukama. U drugom planu u gornjem delu polja
prikazani su vinova loza i grozdovi. U donjem delu je scena koja predstavlja smrt
Penteja, tebanskog kralja, preuzeta iz stihova Euripida.628
Prema pretpostavci M. Vasia mogue da je u vreme Septimija Severa u
delu limesa u okolini Pontesa, dolo do formiranja veih poljoprivrednih
imanja.629 Na takav zakljuak upuuje i centralna scena ikone, Liber i Libera, kao
zatitinici vinograda i vina, ali i drugog voa i plodova. Prema P. Petroviu,
paleografske karakteristike natpisa ukazuju na vreme kraja II i poetak III veka.630
Kako je pokazala M. Mirkovi, broj spomenika Libera i Libere u Gornjoj
Meziji je relativno mali u odnosu na Dalmaciju, Panoniju i Dakiju.631 Budui da
su uglavnom u pitanju votivne are bez figuralnih predstava, utoliko je ovaj
spomenik dragoceniji za detaljnije sagledavanje kulta.

626
. , , 246-247.
627
Ikona se danas uva u Muzeju Krajine u Negotinu, a u muzejsku zbirku je dospela otkupom, cf.
, . , ,
IV, 1987, 127-134.
628
Ibid., 128, . 1.
629
Ibid., 129.
630
P. Petrovi, Paleografija rimskih natpisa u Gornjoj Meziji, Beograd 1975, passim.
631
M. Mirkovi, S. Duani, op. cit. no 16, 17; M. Mirkovi, Viminacium et Margum, no 27, 28.

186
 Iz istonih delova rimske provincije Dalmacije iz okoline Uica potiu jo
dve votivne are posveenu Liberu:632

1. L(ibero) p(atri) Cap( )

2. L(ibero) p(atri) C( )

Ovo je dosta neuobiajena posveta Liberu. Razreenje skraenice

Cap(eduni) i C(apedunensi), prema R. Zotovi odnosi se na rimski grad
municipalnog ranga, koji je ime dobio prema ranijem keltskom naselju
Capedunum.633
Votivni rtvenici posvei Liberu su vrlo esti u uikom kraju.634 On je
uglavnom oznaen uobiajenom formulom Liber Pater i u tom svojstvu potovan
kao bog plodnosti zemlje i stoke, ali i ljudi o ijoj plodnosti se takoe starao.
Poznato je da su Liber i Libera u Dalmaciji i podunavskim provincijama
preuzeli funkcije autohtonih kultova, odnosno da predstavljaju interpretatio
Romana nekog lokalnog boanstva plodnosti i vegaticije. Pojedini autori koji su se
bavili ovom temom navode da je Liber sam ili zajedno sa Liberom, est meu
kultovima kod vojnika u Panoniji i Dakiji.635 Ipak, njegova osnovna funkcija koju
je preuzeo od Dionisa, ostaje svuda ista, a to je funkcija boga vinove loze i vina.

Silvan (Silvanus)
Na teritoriji rimskih provincija na tlu Srbije vrlo popularno boanstvo bio
je i Silvan, zatitnik uma, stada i sveg rastinja, pa je esto poistoveivan sa
Panom ili Faunom. Prizivan je esto sa Cererom i Liberom. Prema rimskoj
mitologiji Silvan je bio zatitnik seoskih poseda (Silvanus vilicus). Verovalo se da
svaki posed uvaju tri Silvana: Silvanus domesticus koji se starao o kui, Silvanus
argestis je vodio rauna o stadima, dok se Silvanus orientalis starao o meama
imanja.636

632
. , , 175-177.
633
Ibid., 175, nap. 3.
634
Ibid., 175-176, 1.
635
, . , op. cit., sa nav. literaturom.
636
. , . -, op. cit., 383-384.

187
 U zvaninom rimskom kultu Silvanu nije poklanjana posebna panja.
Njegov kult nije bio dravnog karaktera i u rimskom kalendaru nema praznika
posveenih Silvanu. Iz tog razloga se smatra da je Silvan bio rimsko boanstvo
vie privatnog karaktera, potovano u domovima, na malim oltarima, a njegovi
najvei potovaoci su ruralni slojevi stanovnitva, nieg socijalnog statusa,
slobodni ljudi ili osloboenici. Mala svetilita i rtvenici podizali su Silvanu
pojedinci, a njegova statua koja se nalazila na forumu, pored Saturnovog hrama,
najverovatnije je bila privatni zavet.637
Za razliku od zvanine rimske religije, kult Silvana bio je rasprostranjen
meu autohtonim stanovnitvom balkanskih provincija naroito Panonije i Dakije.
Svoenje Silvana na interpretatio romana nekog ilirskog boanstva je teza koja je
dosta prihvaena meu naunicima, a bazirana je na injenici da je veliki broj
spomenika ovog boanstva pronaen, pre svega na teritoriji Panonije.638 A.
Mcsy, meutim, iako ne negira njegovu veliku zastupljenost meu ilirskim
plemenima, ne smatra da je Silvan poistoveen sa nekim ilirskim kultom, ve da je
njegovoj popularnosti u velikoj meri doprinelo prisustvo rimske vojske
stacionirane u oblasti dunavskog limesa, koja je na taj nain proirila kult meu
atohtonim preteno ruralnim stanovnitvom.639
U likovnoj umetnosti Silvan je predstavljan kao snaan, bradat mukarac,
sa iarkama od bora u dugoj kosi. Najee je prikazivan nag, sa kozjim krznom
prebaenim preko desnog ramena. Na pojedinim predstavama nosi iarke, jabuke
i groe, ili voarski no, pastirski tap ili granu bora. Kraj njegovih nogu esto je
prikazivan pas.
Sa teritorije rimskih provincija na tlu Srbije jedan broj spomenika je
posveen kultu Silvana. Veina nalaza predstavljaju votivne are, dok iz zapadne
Srbije iz okoline Uica potie reljefna predstava Silvana, za sada jedini primerak
te vrste sa naih prostora.640

637
Ibid., 384, nap. 1.
638
M. Mirkovi, Sirmirum I, no 25, 26.
639
A. Mcsy, Pannonia and Upper Moesia, 250-252.
640
R. Zotovi, A relief of Silvan and some aspects of his cult, Starinar XLIII-XLIV/1992-1993,
Beograd 1994, 177-181.

188
 U provinciji Panoniji kult Silvana je bio naroito rairen, o emu smo ve
govorili. Dva spomenika posveena Silvanu, pronaena u Sirmijumu svedoe o
prisustvu njegovog kulta na ovom prostoru:
Jedan od njih sadri epitet Domesticus, zatitinik kue i obradivih polja i
postavljan je obino kada je u pitanju boanstvo agrarnog karaktera.641

Deo [Si]lva/[no dome]sti/[co. . . . Ma]xi

[mianus ?] / s[trat]or v(otum) l(ibens) s(olvit)

Sa ire teritorije Singidunuma (Vraar) otkrivena je votivna are sa

posvetom Silvanu.642

Silvano / Silvestr[i] / Iul(ius) Se<p>tu/mus v(otum) p(osuit)

Silvanu se esto dodaje epitet Silvester, na spomenicima u Dalmaciji, gde

se smatra da je ovo boanstvo zapravo interpretatio romana ilirskog boga uma.643

Jo jedan rtvenik posveen Silvanu otkriven je u Singidunumu u Donjem

gradu tokom arheolokih iskopavanja 1962. godine, ali je ubrzo posle toga
nestao.644

Silvanom kult posvedoen je na Kosmaju sa tri dedikacije. Jedan od

spomenika potie iz sela Guberevac.645

Silvano Au(gusto) / Conservato (ri) / M. Ulp(ius) Teren(tius)

cum sui <s> v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito)

Spomenik sadri Silvanov epitet Conservator, koji se se retko pojavljuje i

u ovom sluaju tumai kao zatitnik rudnika, budui da je Silvan ire smatran

641
M. Mirkovi, Sirmirum I, no 25, 26, 67-68.
642
M. Mirkovi, S. Duani, op. cit. no 22, 56.
643
Ibid., 57, sa ranijom literaturom.
644
V. Kondi, Donji grad antiko naselje, AP 5, 79.
645
M. Mirkovi, S. Duani, op. cit., no 108, 130.

189
zatitnikom svih prirodnih dobara, a kosmajski rudnici su bili intenzivno
eksploatisani u rimskom periodu.

Silvanu je posveen spomenik koji potie sa Rudnika iz sela Stojnika, sa

lokaliteta Grad, otkriven jo 1912. godine, ali je nestao. Jedini zapis N. Vulia
govori da je natpis posveen Silvanu, koji je postavio ...beneficiarus....646

Trei spomenik sa Kosmaja, iz sela Sibnica, posveen je Silvanu

domestiku.647

Silvano D(omestico) / Oppius /Maximus v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito).

Nalazi votivnih spomenika posveenih Silvanu domestiku potiu takoe i

sa Kalita u optini Malo Crnie:648

Sil(vano) / sac(rum) / Dom(estico)

i iz Smedereva.649 (Oba spomenika su nestala).

Silva(no) dom(estico) / EGNIM

Re EGNIM na spomeniku iz Smedereva, jo uvek nije protumaena.

Iz rimske provincije Dalmacije, iz okoline Bajine Bate, Silvanu je

posveena votivna ara od strane jednog centuriona kohorte, Lucija Titija.650

[Si]lvano / [---] / L. Titi[us---] / nus (centurio) c(ohortis)

[.] / Mil(iariae) l(ibens) p(osuit)

646
Ibid., no 109, 130.
647
. -, A. , . , op. cit., 139-140, . 3.
648
M. Mirkovi, Viminacium et Margum, no 300, 198.
649
Ibid., no 310, 201.
650
. , . , , 28-32.

190
 Jo jedan natpis na arhitravnoj gredi, ukazuje da je Silvan mogao imati
hram u Bajinoj Bati.651

[Si]lva[no et Genio ci] / [vit]atis Ae [---]

Genije koji se javlja u kultnoj zajednici sa Silvanom, zatitnik je civitasa,

ije je ime na spomeniku, na alost, oteeno.652 Prema poetnim slovima Ae [---],
ne moe se dovesti u vezu sa do sada poznatim toponimima.

Iz navedenih primera uoava se da se Silvanus Domesticus javlja na vie

spomenika posveenih ovom boanstvu u znaenju zatitnika kue, obradivih
polja. Kult Silvana koji sadri epitet Domesticus postavljan je obino kada je u
pitanju boanstvo agrarnog karaktera.
Komentariiu votivne spomenike iz Gornje Mezije posveene ovom
boanstvu M. Mirkovi ukazuje na vezu sa Dalmacijom, gde je kult Silvana
smatran kao interpretatio romana ilirskog boga uma.653

Cerera (Ceres)
Cerera je staro rimsko agrarno boanstvo plodnosti. Ona je zatitnica etve
i svih zemaljskih plodova. Njen kult je naverovatnije prenet u Lacijum sa Sicilije,
kada je u Rimu podignut hram Cereri, Liberu i Liberi u V veku pre nove ere.654.
Cerealije (Cerealia) su slavljene u aprilu i avgustu uz prinoenje rtve od plodova
zemlje. U likovnoj umetnosti Cerera je prikazivana sa atributima koji ukazuju na
njen agrararni karakter (ito, klasje, mak, jabuka) ili htonski (buktinja, zmija).
Predstave ove boginje nisu este i uglavnom je potovana u ruralnim sredinama.
Sa teritorije rimskih provincija na tlu Srbije potie nekoliko votivnih
spomenika posveeno Cereri.

651
Ibid., 32.
652
Ibid., loc. cit.
653
M. Mirkovi, Viminacium et Margum, 198, sa nav. literaturom.
654
. , . -, op. cit., 494-495.

191
 Iz Smederava, sa prostora tvrave evidentirane su dve votivne are, od kojih
je jedna fragmenotavana, tako da nije sauvan ceo natpis:655

Cereri / Aug(ustae)/ C. Severius / Valens dec(urio) / et quaest(or) II VI?

munic(ipii) Ael(ii) / Vim(inacii) ob hon(orem) / [d]ecur(ionatus) po[s(uit)]

Cerera se pojavljuje sa epitetom Augusta na brojnim spomenicima.656

Drugi natpis iz Smedereva je fragmentovan:657

Cereri[Con]/servatr[ici]/Aug(ustae) n[(ostrae)---

Epitet Conservatrix stoji uz imena jo nekih boanstava (Dijane, Minerve,

Magna Mater, Tera Mater itd.) ovde u znaenju uvara Avguste.658

Pored ovih votivnih spomenika, treba pomenuti i bronzanu statuetu Cerere

koja se uva u Muzeju grada Beograda, koja je prema stilu izrade datovana u III
vek.659
Htonski karakter Cerere potvren je u grobnim nalazima grivni u obliku
zmija ili sa krajevima u vidu zmijskih glava.660 U grobovima se retko mogu
registrovati zmije kao atributi Cerere. Kod nas je evidentiran samo jedan takav
sluaj u Ravni.661

655
M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu, 137, nap. 4; Idem., Viminacium et Margum, no 3, 62.
656
. , op. cit., 60, nap. 56.
657
M. Mirkovi, Viminacium et Margum, no 4, 62-63.
658
Ibid., 63.
659
. , : , . (.),
, , 1997, . 9; . ,
, , XXXII, 1985, . 16.
660
. , , 1978, passim.
661
Idem., , 2007, 82, nap. 15. Ovaj grob nije
publikovan, a autor se poziva na informaciju dobijenu od istraivaa M. Rui.

192
 XVII

ZAKLJUNA RAZMATRANJA

Prouavanjem sadraja materijalne kulture ruralnih naselja u rimskom

periodu (vikusa, pagusa, vila rustika), upoznavanjem flore i faune, ukljuujui i
analize interdisciplinarnih nauka, mogue je izvesti zakljuke koji e doprineti
boljem razumevanju i utvrivanju razvoja rimske agrikulture na podruju koje nas
interesuje, ali isto tako i sagledavanju promena u procesu urbanizacije od I do prve
polovine V veka. Uzimajui u obzir geofizike i klimatske karakteristike prostora,
regionalne razlike, lokalnu tradiciju, socijalni i kulturni aspekt, jasno je da je
materijal koji smo tokom istraivanja imali na raspolaganju jo uvek nije dovoljno
obiman za donoenje optijih i definitivnih zakljuaka. Pa ipak, prema
raspoloivim arheolokim podacima, ali i pisanim izvorima, delimino su
sagledani uslovi koji su odreivali okvire ekonomske aktivnosti stanovnitva
tokom perioda rimske dominacije i u sklopu toga agrikulture kao fundamentalne
delatnosti na ovim prostorima.
Teritorija Vojvodine i centralni delovi Srbije, ine deo jednog ireg
geografskog prostora koji moemo oznaiti kao srednje i donje Podunavlje i
centralnobalkanski region. Ova oblast vekovima u prolosti bila je povezana
tokovima Dunava i Save sa srednjom Evropom i Italijom, na zapadu i istonim
krajevima Balkana sve do Crnog mora, na istoku, dok je dolinama Velike Morave
i Vardara bio u stalnom kontaktu sa mediteranskim svetom. Odlikama svog
geografskog poloaja, reljefom, klimatskim karakteristikama, pedolokim
sastavom tla, hidrografskim osobenostima, florom i faunom ini, moemo
slobodno rei, jedan vrlo vaan region u Evropi imajui u vidu ekonomski aspekt.
Pogodnosti poloaja, prirodna bogatstva, naroito plodna zemlja u Panoniji i
dolinama reka i velika rudna bogatstva uinila su da ova oblast postane privlana

193
za Rimsko carstvo kako u stratekom tako i u ekonomskom smislu. Prirodni i
klimatski uslovi teritorije pogodovali su razvoju poljoprivredne proizvodnje, sa
ravniarskim regionima u kojima se zemljoradnja mogla obavljati na velikim,
pravilno parcelisanim imanjima karakteristinim za Panoniju i dolinama veih
renih tokova, poput oblasti oko Viminacijuma, doline Velike Morave, oblasti oko
Naisusa, dok su brdsko-planinska podruja bila pogodna za razvoj stoarske
proizvodnje. Pored ovih povoljnih geofizikih karakteristika i prirodnih
bogatstava balkanskog prostora, na ukupan ivot stanovnitva uticala je i nova
organizacija privrednih aktivnosti, ukljuujui i poljoprivrednu proizvodnju koju
su Rimljani doneli uspostavljajui svoju upravu na ovom podruju, kao i drugi
socijalno-ekonomski faktori.
Rimska osvajanja teritorije junog oboda panonskog basena i centralnog
Balkana kretala su se iz dva pravca, sa zapada iz Italije i Dalmacije i sa juga iz
Makedonije. Ve u I veku Rimljani su postali dominantan politiki faktor na ovim
prostorima vrei intenzivnu romanizaciju osvojenih oblasti. Ipak, do konane
stabilizacije dunavske granice u Donjoj Panoniji i Gornjoj Meziji dolazi tek u
doba Flavijevaca. Trajanovo osvajanje prekodunavske provincije Dakije 107.
godine za due vreme obezbedilo je mir i nesmetani privredni razvoj na Dunavu.
U tom ranom periodu vojska je definitivno zaposela podunavska utvrenja.
Urbanizacija oblasti na gornjomezijskom limesu bila je dui proces.
Rimljani su verovatno i ovde pri administrativnom organizovanju osvojene
oblasti, u skladu sa ve utvrenom politikom prilagoavanja postojeem stanju,
podelili teritoriju Mezije na peregrine zajednice, civitates. Kao i u drugim
provincijama, one su se mogle nalaziti pod upravom domaih kneeva, (principes
civitatis), ili pak rimskih vojnih prefekata. Skoro svi gradovi i druga naselja na
Dunavu razvila su se u blizini vojnih logora. Ti gradovi dobijaju vremenom status
municipija ili kolonija, mada jedno vreme paralelno sa njima egzistiraju civitates
pod rimskom kontrolom.
Naroiti znaaj, ne samo vojni ve i ekonomski, bila je izgradnja puta du
desne obale Dunava. Rimski imperatori su ga takoe koristili prilikom odlaska na
Istok, budui da je bio dobro obezbeen sistemom vojnih utvrenja postavljenim

194
du Dunava. Njegov ekonomski znaaj je naroito porastao osvajanjem Dakije i
obezbeivanjem mirnog trgovakog prometa sa ostalim delovima Carstva.
Period sigurnosti na granicama i opteg prosperiteta balkanskih provincija,
karakterie vladavinu dinastije Antonina, a nastavie se i pod dinastijom Severa
kada dolazi do renovacije gradova, velikih imanja i utvrenja na limesu. Od
znaaja za ove prostore predstavlja i Karakalin edikt iz 212. godine, kada su sva
slobodna lica dobila pravo rimskog graanstva, ime je romanizacija autohtonog
stanovnitva znatno intenzivirana.
Posle pada poslednjeg cara iz dinastije Severa ispoljie se znaci krize koja
je ranije poela u Italiji i zapadnim provincijama. Jedna pod posledica te krize bilo
je i naputanje Dakije oko 272. godine. Tako je desna obala Dunava postala vrsto
utvrena granica (limes) prema severu i glavno uporite za odbranu od varvarskih
napada koji e uskoro poeti da ugroavaju ovaj prirodno zatien i fortifikaciono
utvreni pojas. Pored toga, stalni sukobi oko vlasti ispunjavali su gotovo itav III
vek. Bila je to epoha tzv. vojnikih careva u ijem izboru su poseban znaaj
imale vojne trupe iz Podunavlja.
Ovaj period vojne anarhije i opte nestabilnosti zavrio se dolaskom
Dioklecijana na vlast 284. godine koji je postavio nove okvire u upravljanju
Imperijom uvodei itav niz znaajnih promena u unutranjoj organizaciji. Iako se
kasna antika razvijala na nasleu ranog Carstva, ipak su reforme Dioklecijana i
kasnije Konstantina Velikog, dovele do politikih, ekonomskih i socijalnih
promena, to e izvesno vreme uiniti Carstvo stabilnim, sve dok germanske
invazije nisu dovele do poetka velike krize i konane propasti zapadnog dela
Carstva u V veku. Novi ekonomski sistem koji prati slabljenje municipalne uprave
ostae na snazi sve do kraja kasnoantikog perioda.
Svi ovi dogaaji na Balkanu krajem IV, koji su kao krajnji rezultat imali
gotsko naseljavanje na teritoriju Carstva, 376. godine u Trakiji i koju godinu
kasnije u Panoniji, doveli su do velike krize, koja se ogledala u ekonomskom
opadanju u svim granama privrede. Jo je vei bio politiki i vojni krah Carstva,
kada su Vizigoti pod vostvom Alariha preli preko Gornje Mezije na svom
pohodu prema Italiji. Meutim, do konanog razaranja rimskog odbrambenog
sistema dolo je tek pod naletima Huna 441-443. godine, kada su prvo unitena

195
utvrenja na limesu, a zatim gradovi u unutranjosti. Tako je ova oblast za due
vreme bila izgubljena za Carstvo, a razoreni gradovi ostali bez stanovnitva. Ovi
dogaaji e imati duboke posledice za budui razvoj, oznaivi nestanak
dunavskog limesa. Istovremo to je bio i kraj kasnoantikog perioda na prostorima
balkanskih provincija.
Tokom vie od etiri veka rimske dominacije, privredni ivot u balkanskim
provincijama doiveo je bitne promene. Za rimsku dravu naroito je bilo vano
pitanje poljoprivredne proizvodnje kao jedne od fundamentalnih grana privrede, o
emu svedoe i brojni sauvani pisani izvori u kojima se esto raspravljalo o
agrikulturi u svim aspektima. Katon u svojoj poznatoj raspravi De agricultura
tretirajui razna zanimanja, daje prednost zemljoradnji, a zanimanje zemljoradnika
smatra jednim od najasnijih (Cato, De agricult. 2, 4).
Kada govorimo o teritoriji dananje Srbije, ona se tokom itavog antikog
perioda izdvajala kao agrarna oblast, nedovoljno urbanizovana. U njoj se mogu
izdvojiti nekoliko regiona koji su bili intenzivno poljoprivredni, to je svakako
rezultat pogodnih prirodnih faktora: reljefa, pedolokih, hridrolokih, klimatskih
itd. U prvom redu to je oblast provincije Panonije, odnosno teritorija dananjeg
Srema i Mave. Doline velikih reka, takoe su bile znajni proljoprivredni regioni,
meu kojima je najvanija dolina Velike Morave. Na osnovu dosadanjih
arheolokih istraivanja na ovom podruju, vidimo da je itava teritorija Srema i
Mave bila intenzivno poljoprivredni region. Na ovoj teritoriji je registraovano
mnotvo vila rustika, odnosno poljoprivrednih imanja. Posebno je bio naseljen deo
prema Savi to se moe objasniti blizinom glavne komunikacije, a sa druge strane
gravitiranjem prema Sirmijumu kao centru ireg regiona. Ako posmatramo sam
raspored vila na istraivanoj teritoriji vidimo da su uglavnom bile postavljene uz
rene tokove, tako da su levo i desno od obala reke bile slobodne povrine za
obradu. U ravnicama zgrade se podiu na uzdignutijem terenu, u brdskim
krajevima ovakvi objekti diu se na zavrecima kosa koje prelaze u rene terase,
uglavnom postavljene u pravcu sever-jug, sa ulazom na junoj strani.
Drugi vaan faktor koji je odreivao lokaciju vila svakako je i blizina
putnih pravaca kojima je omoguavana distribucija proizvoda sa imanja. Nema
sumnje da su pojedini putni pravci uticali na izgradnju vila, omoguavajui vezu

196
sa gradskim sredinama, kojima su sluili kao snabdevai poljoprivrednim
proizvodima.
Na mesto podizanja vila uticala je takoe i blizina seoskih naselja, kako bi
se iskoristila radna snaga ukoliko je to potrebno tokom sezonskih radova na
imanjima, o emu svedoe i vile na lokalitetima Dumbovo kod Beoina, Kudo
kod ainaca itd.
Uobiajena podela zemlje kod Rimljana ila je po kvadratnom sistemu. Na
osnovu rasporeda objekata moemo da pretpostavimo da je u pojedinim
podrujima bila sprovedena centurijacija, za ta postoje izvesne indicije, mada u
ovoj fazi istaenosti teko je bilo ta pouzdano rei. Primer koji ukazuje na ovakvu
mogunost je vila u titaru u Mavi gde su objekti postavljeni na uglove kvadrata
koji bi mogao da predstavlja jednu centuriju, a poznato je da su se vile esto
gradile upravo na krajnjim takama imanja.
Prema dosadanjim arheolokim istraivanjima rimskih, ruralnih naselja
(vici, pagi) i poljskih imanja (vilae rusticae), utvreno je da se arhitektonsko-
graevinski kompleksi vila rustika nalaze na prostoru ranije formiranih
ranocarskih naselja iz I i II veka ili u njihovoj neposrednoj okolini (Dumbovo kod
Beoina, ainci, Hrtkovci). Ovakva situacija potvrena je na teritoriji provincije
Panonije, gde su topografska istraivanja i delimina arheoloka iskopavanja
vikusa i vila rustika u Sremu, omoguila da se sagledaju promene u procesu
urbanizacije tokom rimskog perioda. Veina autohtonih naselja nisu bila
obuhvana novim planom urbanizacije koje su Rimljani poeli da sprovode ve u I
veku. Njihovo egzistiranje se prati najdue do dinastije Flavijevaca. S druge
strane, prema topografskim podacima evidentiranih lokaliteta, utvreno je da se
rimska naselja formiraju u blizini vanijih komunikacija, na lokacijama koje
pruaju povoljne uslove za eksploataciju prirodnih sirovina i radne snage iz
okolnih autohtonih naselja. Do osnivanja manjih poseda tipa villa rustica, ova
naselja koja su uglavnom nastala urbanizovanom dedukcijom predstavljala su
znaajne ekonomske jedinice za snabdevanje veih gradskih centara.
Vikus u Dumbovu, nastao na padinama Fruke gore u pograninoj zoni
limesa, predstavlja dobar primer rimskog ruralnog naselja formiranog
veteranskom dedukcijom, o emu svedoi natpis na kamenu meau na kome se

197
pominje dodeljivanje zemlje sela Josiste, vicus Iosista, Titu Klaudiju Prisku,
prefektu ale I civium Romanorum u drugoj polovini I veka.
Stanovnici vikusa ukljuuju se u privrednu aktivnost najbliih
poljoprivrednih imanja koja se osnivaju ve krajem I veka i sa njima u
ekonomskom smislu ine celinu. Veina njih je podignuta du magistralnog puta
Sirmium-Singidunum. Najverovatnije da je radnu snagu na ovim imanjima inilo
mahom seosko stanovnitvo, predstavnici autohtone populacije. U poetku je
proizvodnja na tim imanjima malog obima, uglavnom radi zadovoljenja
sopstvenih potreba, da bi kasnije, organizacionim promenama u nainu obrade i
kultivisanja zemljita, vile rustike preuzele znaajnu ulogu u ekonomskom ivotu
provincije, bavei se pored poljoprivrede i drugim privrednim aktivnostima,
uglavnom razliitim zanatima i razvijajui trgovaku mreu za plasiranje
proizvoda, to je neminovno dovelo do drutveno-ekonomskog raslojavanja
stanovnitva i breg procesa romanizacije.
U toku II i III veka na lokacijama nekadanjih autothonih naselja ili vikusa
poveava se broj vila rustika sa urbanizovanim prostorom i zemljitem za
poljoprivredne delatnosti, kao i za razvoj pojednih zanatskih aktivnosti.
Vile rustike kao kompleksne proizvodne jedinice posedovale su sve to je
potrebno za funkcionisanje samostalne ekonomije: zgradu za stanovanje, razliite
ekonomske objekte, radionice za izradu i popravku alata, zemljite za obradu.
Urbanistiki koncept vile zavisio je od njihovog karaktera, odnosno od privrednih
grana koje su bile dominantne u proizvodnji, ali i od vlasnikih odnosa nad
imanjem, odnosno da li su u pitanju veleposednika ili carska, ili pak, imanja
sitnih sopstvenika, slobodnih seljaka. Pretpostavlja se da su vile na iroj gradskoj
teritoriji Sirmijuma bile carski posedi. Prema arhitektonskoj koncepciji i
dekorativnom sadraju, one su svakako rezidencijalnog karaktera, ali su isto tako
u posedu imale zemljite za poljoprivredne aktivnosti, kao i zanatske radionice.
Poseban oblik vlasnitva nad zemljitem predstavlja ager adsignatus koji
imao veze sa dedukcijom veterana, kada se adsignacijom posed veterana izdvajao
od peregrinih civitates. Postoji uverenje da je dodeljivanje zemljinog poseda
veteranima kao vid otpusta, missio agraria praktikovan tokom itavog carskog
perioda, budui da je posvedoeno i u IV veku. Missio agraria je u vezi sa

198
dedukcijom veterana i osnivanjem vojnikih kolonija, koja je u balkanskim
provincijama zapoeta pod Tiberijem i trajala do Hadrijanove vlade. Pored
organizovanog naseljavanja veterana koje je bilo ogranieno na I i prve decenije II
veka, postojalo je i pojedinano naseljavanje isluenih vojnika na limesu i u
unutranjosti balkanskih provincija. Kada je u pitanju teritorija provincija Donje
Panonije i Gornje Mezije, islueni vojnici logora, manjih kastela ili beneficijarnih
stanica najee su se naseljavali u blizini mesta u kojima su sluili kao aktivni
vojnici. Formiranje legijskih imanja koja su nastala adsignacijom ager publicus-a
izdvojenog od peregrinih civitatesa, neminovno je dovelo do smanjenja broja
sitnih poseda seljaka na iroj gradskoj teritoriji.
Kao i u drugim podunavskim provincijama, veterani su i na delu limesa
koji je pripadao provincijama Donjoj Panoniji i Gornjoj Meziji u II i III veku,
pripadali sloju srednjih veleposednika, iju su zemlju obraivali seljaci-zakupci ili
robovi. O tome na posredan nain ukazuju i posvete agrarnim boanstvima, sa
natpisima veterana, kao to je natpis sa votivne are otkrivene na iroj teritoriji
Singidunuma, posveen kultu Libera i Libere.
Velika ekonomska kriza Carstva krajem III veka i sprovoenje
Dioklecijanovih reformi kao posledice krize, nametale su potrebu reorganizovanja
i obnavljanja vila u IV veku, koje se kao vane proizvodne jedinice ukljuuju u
ekonomski sistem Carstva. U drugoj polovini IV veka, u vreme sve vee
nesigurnosti na granicama vile dobijaju fortifikacioni karakter izgradnjom kula i
adaptacijama graevina radi smetaja obezbeenja stanovnika i hrane. Ove
adaptacije su vidljive na pojednim graevinama kao na primeru bazilikalne
graevine u vili u aincima, koja sada ima funkciju horeuma ili adaptacijom
apside u kulu tokom mlae faze vile na lokalitetu Livade u okolini Sremske
Mitrovice. Istovremeno vile dobijaju karakter utvrenja sa izgradnjom kula-
osmatranica (specula) kave su evidentirane u Dumbovu i aincima.
U vreme Valentinijana I i postvalentinijanskom periodu u okolini rimskih
vila nastanjuju se federati o emu svedoe materijalni ostaci zabeleeni na
nekolicini lokaliteta u Vojvodini (ostaci manjih zaseoka od nekoliko koliba i
otvorenih ognjita evidentirani su na lokalitetima u Krnjeevcima i Kuzminu).
Nastaje period opte dezintegracije rimsko-provincijske kulture koja e vremenom

199
potpuno nestati dolaskom novih etnikih elemenata koji e doneti nov nain
privreivanja i nove oblike poljoprivredne proizvodnje, oznaivi tako kraj
kasnoantikog perioda i poetak seobe naroda krajem VI i poetkom VII veka.
O burnim istorijskim dogaajima koji krarakteriu period pozne anitke u
panonsko-balkanskom podruju govori i veliki broj ostava novca koje se
uglavnom datuju u drugu polovinu IV veka.662 O tome da ovaj prostor nije bio
poteen razaranja jo reitije govore ostaci vila rustika gde je konstatovano da je
u znatnom broju istraenih objekata ivot nasilno prestao u to vreme, o emu
svdoi prisustvo paljevinskog sloja na veini istaenih lokaliteta. Verovatno da je
na pojedinim mestima dolo do obnove imanja, ali kako na veini lokaliteta nisu
vrena sistematska iskopavanja, pouzdan odgovor na ovo pitanje jo uvek ne
moemo dobiti.
O samoj zemljoradnji, imamo malo pisanih podataka, a isto tako, malo se
zna o tome koje su grane poljoprivrede bile razvijene na ovim prostorima. Ipak,
moemo na osnovu sauvanih ostataka materijalne kulture, u prvom redu
poljoprivrednog orua razliite namene, pretpostaviti da je proizvodnja ita bila
jedna od osnovnih grana poljoprivrede, naroito u provinciji Panoniji i srpskom
Podunavlju. Analizirajui delove sauvnog orua korienog u ratarskoj
proizvodnji vidimo da se tehnologija obrade poljoprivrednih imanja i orue
korieno u tu svrhu ne razlikuje mnogo od onog koje nam opisuju antiki pisci.
Na imanjima organizovanim kao villae rusticae, obrada zemlje kao i orue
korieno u tu svrhu svakako da je bilo tehniki savrenije od onog korienog u
predrimskom periodu.
Poljoprivredno orue karakteristino za srednjoevropski prsotor,
najbrojnije je u panonskom podruju. Nalazi gvozdenih delova rala i pluga
svedoe da su se ve u III veku na velikim panonskim imanjima, pored obinog
rala, za oranje upotrebljavali i ralo sa kolicima, ralo sa crtalom, plug, to ukazuje
na znaaj koji je ovaj region imao u proizvodnji itarica. S druge strane, u brdsko-
planinskim oblastima u unutranjosti situacija je bila drugaija, gde je
poljoprivredno orue uglavnom zastupljeno sa budacima, dvozubim i batenskim

662
Naroito velik broj ostava otkriven je u Mavi, od kojih veina potie iz druge polovine IV
veka.

200
motikama. Na taj nain orue je bilo prilagoeno prirodnim uslovima terena, koji
karakteriu manje parcele sa ne tako plodnom zemljom za ratarsku proizvodnju.
Velika zastupljenost poljopivrednog orua u utvrenjima uglavnom
kasnoantikog limesa, ukazuje na promene koje su u ovom periodu nastale u
nainu snabdevanja vojske. Veina nalaza poljoprivrednog orua sa lokaliteta u
Srbiji, potie iz nekoliko velikih ostava (Brovi kod Obrenovca, ljivovac kod
Kragujevca, kastrum Boljentin na limesu itd.) mada je bilo i pojedinanih nalaza.
Meu nalazima, najbrojnije je orue za obradu zemlje: raonici, plugovi, motike,
budaci, kopai, srpovi, kosiri itd.
Od vremena Dioklecijana i kasnije Konstantina Velikog, dolazi do
promena u vojnoj organizaciji, uvoenjem kategorije stajaih pograninih trupa,
milites limitanei, koji su prema ustaljenom miljenju u nauci, predstavljali seosku
miliciju, sastavljenu od vojnika-zemljoradnika. Meutim, novije teorije ukazuju
da limitani ne prestavljaju drugorazrednu seosku miliciju, ve regularne trupe
stajae vojske pod komadom dux limitis-a, ija je osnovna uloga kontrola i zatita
pograninih delova Carstva.
Prvi izvori koji ukazuju da su limitanei obraivali zemlju dobijenu od
dravne uprave potie tek iz 443. godine. Imajui u vidu odreene nalaze
otkrivene unutar pojedinih kasnoantikih utvrenja, opravdano moemo govoriti o
postojanju civilnih naselja u blizini kasnoantikih fortifikacija na limesu iz druge
polovine IV i poetka V veka. Da li su u pitanju naselja porodica limitana ili je,
pak, dolo do formiranja civilnih naselja ruralnog tipa u blizini logora radi
snabdevanja pogranine posade, za sada ne moemo dati pouzdan odgovor.
Sliku stanja poljoprivredne proizvodnje dopunjuju i arheobotanike
analize. Iako je broj analiziranih uzoraka biljnih vrsta sa prostora rimskih
provincija na tlu Srbije vrlo mali, ono to moemo ve sada izneti kao zakljuak
jeste injenica da je dolaskom Rimljana na ove prostore dolo do promene u
razvoju ratarstva, seoska proizvodnja na malim parcelama se menja ka
eksetenzivnoj agrarnoj proizvodnji na velikim posedima. Takoe, Rimljani
donose na panonsko-balkanski prostor kulturu vinove loze (Fruka Gora, Alma
Mons i oblast oko Smedereva Aureus Mons). O tome pored pisanih izvora

201
 svedoe i arheobotanike analize, mada je obzirom na mali broj uzoraka teko
rei koliki je zaista bio obim proizvodnje ove kulture tokom rimskog perioda.
Stoarstvo je bilo zanimanje velikog dela stanovnitva u predrimsko doba,
a zadralo je svoj znaaj i u vreme Rimljana, to je i razumljivo imajui u vidu
pogodne prirodne uslove za razvoj ove grane poljoprivrede, naroito u brdsko-
planinskim regionima. Prema dosadanjim saznanjima, postojala su dva vida
stoarstva koja su paralelno egzistirala u rimskom periodu u provincijama na tlu
Srbije oblici starog tradicionalnog stoarstva, karakteristinog za autohtono
stanovnitvo, do veoma razvijenog naina uzgajanja stoke, koje je imalo za cilj
poveanje produktivnosti.
Analize faunistikog materijala, pokazuju da je rimski uticaj na gajenje
domaih ivotinja dominantan na rimskim poljskim dobrima vilama rustikama,
to je naroito izraeno na podruju provincije Panonije. Razlike u odnosu na
raniji period naroito su vidljive na primeru goveeta. Na veini istraivanih
rimskih lokaliteta na teritoriji Srbije evidentirane su nove rase goveeta uvezene iz
Italije koja su egzistirale zajedno sa sitnijim autohtonim rasama nasleenim iz
gvozdenog doba. U nove krajeve donete su i krupnije rase ovaca, konja, kao i
krupnije vrste ivine. Ove vrste ivotinja su predstavljale glavni izvor mesa u
ishrani stanovnitva, ali su sigurno korieni i sekundarni proizvodi goveeta i
ovaca, mleko i vuna. Govee je, pored toga, korieno i za vuu.
Takoe na osnovu dosadanjih arheozoolokih istraivanja na nalazitima
iz rimskog perioda na tlu Srbije, moemo da uoimo da postojei odnos ostataka
domaih i divljih ivotinja govori u prilog tezi da je nain ivota stanovnika bio
zasnovan vie na uzgajanju domaih ivotinja, a da su se divlje ivotinje retko
lovile. Ovakva situacija zabeleena je i na drugim rimskim nalazitima u Evropi.
Vei procenat divljih ivotinja moe se nai jedino u selima autohtonog
stanovnitva, ili u teko dostupnim vojnim postajama du rimske granice.
Sistem snabdevanja i uvanja namirnica za ishranu vojske i stanovnitva i
nain stvaranja zaliha unutar veih sabirnih centara, ukazuje da proizvodnja
itarica, ali i drugih ivotnih namirnica u oblasti Gornje Mezije nije bila dovoljna
za ishranu vojske stacionirane na njenoj teritoriji, a verovatni ni stanovnitva. Taj

202
nedostatak je nadoknaivan uvozom iz susednih provincija, pre svega iz regiona
oko Crnog mora, ali treba raunati i na uvoz iz drugih udaljenijih delova Carstva.
Uoljivo je da je u periodu kasne antike sistem snabdevanja vojske bio
veoma razvijen i da je pribavljanje i distribucija hrane organizovana od strane
vojnih zapodvednika u ijoj je nadlenosti bilo snabdevanje. Oni su imali na
raspolaganju horrea izvan vojnih logora, koji su predstavljli sabirne centre iz kojih
se vrila distribucija. Jedan takav vaan objekat podignut je na uu Poreke reke.
Osim velikih sabirnih centara u kojima su bile smetane i uvane zalihe
hrane za dalju distribuciju, tvrave na limesu su imale i sopstvene objekte
namenjene odlaganju i uvanju namirnica koje su mogle za izvesno vreme da
zadovolje potrebe vojnih posada smetenih u njima. Kao dokaz tome su sauvani
ostaci nekolicine horeuma iz utvrenja na limesu.
Nain dopremanja namirnica morao je biti kombinovan, odnosno bio je u
upotrebi kopneni i reni transport. Okosnicu snabdevanja fortifikacija na Dunavu,
o emu za sada imamo najvie podataka, inio je reni transport. Shodno tome,
fortifikacije su morale imati pristanita, ali samo nekoliko je arheoloki
dokumentovano.
Najmanje poznati inilac u sistemu rimske agrikulture jeste pitanje veliine
samih imanja i u okviru toga i problem samih vlasnikih odnosa. I dalje je
nedovoljno precizno definisano da li se radi o manjim imanjima slobodnih seljaka,
ili o velikim posedima koji su dodeljeni kolonima na obradu, budui da je veina
istraenih vila na teritoriji Srbije iz IV veka.
Ovde se pojavljuje jo jedan probem koji eka konano razreenje, a to je
pitanje neposredne radne snage na imanjima i u sklopu toga poloaj autohtonog
stanovnitva. U tom kontekstu treba rei da uloga slobodnih seljaka-zakupaca jo
uvek nije precizno odreena, ve se sva saznanja o ovom pitanju formiraju na bazi
pretpostavki. Seljaci-zakupci su verovatno obraivali zemlju municipalne
aristokratije, ili veteranska imanja, ali kako se vremenom njihov broj smanjivao u
prvom redu zbog njihovog sve eeg angaovanja u vojnim slubama, dolazi do
veeg korienja robovkse radne snage o emu svedoe sauvani epigrafski podaci
iz III veka, gde se navodi da se dodeljivanjem zemlje vojnicima dodeljuju robovi i
stoka.

203
 Pitanje velikih zemljoposednika ostaje i dalje otvoreno, sve dok se
arheolokim iskopavanjima ne dobije jasnija slika o ekonomskom potencijalu
stanovnika vila kao i o standardu ivota u njima. Treba imati na umu da je rimska
drava ve od vremena velikih ekonomskih i politikih potresa u III veku poela
da vezuje slobodne seljake za zemlju, to se naroito pojaava tokom IV veka
kada oni postaju coloni originales. Nema sumnje da je poreski sistem stvarni
uzrok novonastale institucije kolonata. Ovaj proces vezivanja seljaka za zemlju
svakako da je bio prisutan i na prostoru balkanskih provincija.
Treba pomenuti i probleme koji se postavljaju i koji se tiu strukture i
obima vlasnikih odnosa na koje nauka jo uvek nailazi i koji se ne mogu reiti na
osnovu izvorne grae i materijalnih ostataka kojima trenutno raspolaemo. Jo
uvek nam je nepoznato kome je pripadalo odreeno zemljite i ko je na njoj
proizvodio, kakav je bio odnos izmeu ager publicus-a i teritorije pojedinih legija
(territorium legionis), to predstavlja problem i u drugim provincijama Carstva.
Ipak, treba istai i rezultate novijih istraivnja u kojima izvorni podaci, ma kako
bili oskudni ipak, dozvoljavaju da se donekle sagleda porast velikih zemljinih
poseda u IV veku, mada su granice izmeu carskih poseda i municipalne teritorije
jo uvek neprecizno definisane. I pored mnogih nepoznanica, koje ekaju svoje
razreenje, moemo da pretpostavimo na osnovu sauvanih materijalnih ostataka i
pisanih dokumenata da je prostor centralno-baklanskih provincija bio znaajan kao
zemlja velikih zemljinih poseda, meu kojima su carski domeni zauzimali vano
mesto.
Sagledavi sve prikupljene podatke o proizvodnim jedinicama u
poljoprivredi, sredstvima za proizvodnju, transportu i distribuciji namirnica, flori i
fauni, opti je zakljuak da je stanovnitvo panonsko-balkanskog prostora u
rimskom periodu preteno poljoprivredno. Ravniarski regioni u kojima se
poljoprivredna delatnost mogla obavljati na velikim, pravilno parcelisanim
imanjima karakteristina su za prostor Panonije i doline vei renih tokova, poput
oblasti Viminacijuma, doline Velike Morave, oblasti oko Naisusa. Organizacione
promene u nainu obrade i kultivisanja zemljita, uz primenu novog tehniki
savrenijeg orua od onog korienog u predrimskom periodu, novi vidovi uzgoja
domaih ivotinja, neminovno su uticali na ekonomsko-socijalno raslojavanje

204
stanovnitva i proces romanizacije koji je bio intenzivniji u ravniarskim
regionima, za razliku od brdsko-planisnkih oblasti gde se usled manje pogodnih
prirodnih uslova i izolovanosti prostora uglavnom zadrao tradicionalni nain
privreivanja.

205
Spisak skraenica

AP Arheoloki pregled, Beograd

APN Arheologija i prirodne nauke, Beograd
Arch. Iug. Archaeologia Iugoslavica, Beograd
AV Arheoloki vestnik, Ljubljana
,
,
,
Glasnik ZMS Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo
,
IMS Inscriptions de la Msie Suprieure, Beograd
JRA Journal of Roman Arcaeology, Portsmouth, USA
JRS The Jouranl of Roman Studies, London
,
,
,
VHAD Vjesnik Hrvatskog arheolokog drutva, Zagreb
,
,
,
,
A iva antika, Skoplje

206
Istorijski izvori

S. Apicii, De re conquinaria, S. Slapak (ed.), Apicije o kuvanju, Zagreb 1989.

Dio Cassius, Roman History (Dio. Cass. Historia Romana), E. Cary (trans. by),
London-Cambridge-Massachusetts 1969.
Cato and Varro, On Agriculture (Cato, Varro, De agricultura), W. D. Hooper, H. B.
Ash (trans. by), London-Cambridge-Massachusetts 1967.
Collumela, On Agriculture, (Collumela, De agricultura), vol. I-IV, H. B. Ash (trans.
by), London-Cambridge-Massachusetts 1960.
. , , (A. Marcellini, Rerum gestarum libri qui supersunt), (
. ), 1998.
Notitia Dignitatum, O. Seeck (ed.), Berolini 1876, (rp. Frankfurt am Main), 1962, 247-
254.
Pliny, Natural History (Plinius, Naturalis historia), H. Rackham (trans. by), London-
Cambridge-Massachusetts 1967.
Tacitus, Agricola, M. Hutton. (trans. by), London-Cambridge-Massachusetts 1970.
Tacitus, The Annals of Tacitus, J. Jackson (trans. by), London-Cambridge-
Massachusetts 1969.

207
Bibliografija

, . (.), , , 1997.
. , ,
, 31, , 2007, 56-60.
. , 2008. ,
33, , 2009, 88-90.
V. Begovi, I. Schrunk, Maritime Villas on the Eastern Adriatic Coast, (Roman Histria
and Dalmatia), in: E. de Sena, H. Dobrzanska (eds.), The Roman Empire and Beyond:
Archaeological and Historical Research on the Romans and Native Cultures in Central
Europe, Oxford 2011, 3-22.
K. E. Behre, The history of rye cultivation in Europe, Vegetation History and
Archaeobotany 1992 (1), 141156.
A. Bensa, et al., Pedologija, Zagreb 2010/11.
T. Bezeczky, Roman Amphorae from the Amber Rute in Western Pannonia, BAR
International Series 386, Oxford, 1987.
M. Bir, Roman villas in Pannonia, Acta Archaeologica XXVI fasc.1-2, Budapest 1974.
Lj. Bjelajac, Mortaria in the Moesia Danube Valley, Starinar XLIII-XLIV, Beograd
1994, 139-148.
Lj. Bjelajac, Amfore gornjomezijskog Podunavlja, Beograd 1996.
. , , 1973.
. , 1991, 35, 1993,
71-77.
. , -
, : , 1995,
331-346.
W. D. Blmel, Klimafluktuationen Determinanten fr die Kultur und
siedlungsgeschichte, Nova Acta Leopoldina NF 94, 2006, 1336.
Y. Bohec, The Imperial Roman Army, London 2000.
. , ,
XXV, 1978, 185-195.

208
. , ,
, XXXII, 1985, . 16.
S. Bknyi, History of domestic mammals in central and eastern Europe, Budapest
1974.
. Bknyi,
,
VI-VII, 1976, 49-51.
S. Bknyi, Animal husbandry and hunting in Tc-Gorsium. The vertebrate fauna of a
Roman town in Pannonia, Budapest 1984.
. , N. Duval, P. Gros, . , -
1973. , XXIV-XXV (1973-1974)
1975, 193-200.
K. Branigan, The Roman villa in South-West England, Bradford-on Avon 1977.
. , , XIII,
1938, 199-204.
D. Breeze, Supplying the Army, in: Kaiser, Heer und Gesellschaft in der Rmischen
Kaiserzert: Gedenkschriftfr Eric Birley, G. Alfldy, B. Dobson, W.Eck (Hgs.),
Stuttgart 2000, 59-64.
D. P. Brothwelle, Food in Antiqity, London 1969.
O. Brukner, Rimsko naselje kod Beoina, Materijali XIII, Beograd 1977, 123-136.
. , Vicus villa rustica Cusum-a
Bononia-e, VI-VII,
1976, 19-43.
O. Brukner, Rimska keramika u jugoslovenskom delu provincije Donje Panonije,
(Dissertationes et monographie), Beograd 1981.
. , , villa rustica, AP 21, Beograd 1980, 108-109.
. , , , AP 21, Beograd 1981, 108-109.
. , , villa rustica, AP 23, Beograd 1982, 93-95.
. , Kudo, ainci villa rustica, AP 24, Beograd 1985, 99.
. , X
XIV, 1992, 373-378.

209
. , ,
, 1995, 91-136.
. , ,
, 1995, 137-174.
. , . -, . ,
, 1987.
. , . , ,
13, 1984, 5-22.
. , . , ,
15, 1986, 23-42.
B. Bukurov, Baka, Banat i Srem, Novi Sad 1978.
B. Campbell, The Roman Army 31 BC-337 AD, London, New York 1994, 18-185.
F. J. M. Carri, Diocletien et la fiscalit, Antiquit tardive 2, 1994, 33-64.
H. E. M. Cool, Eating and drinking in Roman Britain, Cambridge 2006.
. , I, 1922.
T. , ,
XVIII, 1988, 103-119.
E. erkov, Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd 1969.
E. erkov, Municipium DD kod Soanice, (Dissertationes et monographie X), Pritina-
Beograd 1970.
T. erkov, Mediana-horreum, AP 25, Beograd-Ljubljana 1986, 41-43.
M. iri, Pedologija, Sarajevo 1991.
S. uri, Prilog prouavanju geomorfolokih prilika u ravnom Sremu, Zbornik radova
prirodno-matematikog fakulteta 6, Serija za geografiju, Novi Sad 1976, 371-377.
. -, .
, VI-VII,
1976, 45-47.
V. Dautova-Ruevljan, Vranj, Hrtkovci antiki lokalitet, AP 24, Beograd 1985, 110-
114.
V. Dautova-Ruevljan, Sondano-zatitno iskopavanje rimske nekropole u Hrtkovcima,
34, 1992, 91-105.

210
. -, 1991
, 35, 1993, 53-70.
. -, Vila rustica , 41-42,
1999-2000, 15-28.
. -, ,
15-16, 1999-2000, 163-168.
V. Dautova-Ruevljan, Vila rustika u Hrtkovicima, sistematsko zatitna iskopavanja,
Zbornik Matice srpske za klasine studije 6, Novi Sad 2004, 171-173.
. -, -
2004. , 21, 2005, 239-249.
V. Dautova-Ruevljan, O. Brukner, Gomolava, rimski period, Novi Sad, 1992.
V. Dautova-Ruevljan, M Vujovi, Rimska vojska u Sremu, Novi Sad 2010.
R. W. Davies, Service in the Roman Army, Edinburgh 1989.
M. Derreumaux et al., Food supply at two successive military settlements in Arras
(France): an archaeobotanical and archaeozoological approach, in S. Stallibrass, R.
Thomas (eds.), Feeding the Roman army. The archaeology of production and supply in
NW Europe, Oxford 2008, 52-68.
E. de Sena, Seeing the Trees and the Forest: toward a more refined understanding of
socio-cultural systems in classical antiquity. The case of olive oil in ancient Latium,
Archaeologiae. Research by Foreign Missions in Italy 1, 2003, 11-32.
E. de Sena, An assessment of wine and oil production in Rome's hinterland: ceramic,
literarty art historical and modern evidence, in A. Klynne and B. Santilli Frizell, eds.,
Roman villas around the Urbs, Rome 2005, 1-15.
E. de Sena, Regional economies in Roman Italy: the upper Latina valley in Rome's
global system, Journal of Roman Studies, in preparation.
. , ,
, XXXIII-XXXIV, 1984, 29-71.
V. Dimitrijevi, A. Medovi, Animal and plant finds in a tomb in test-pit 1/05, outside
the fortified imperial palace Felix Romuliana, Starinar LVII/2007, Beograd 2009, 315-
323.
. , , 1997.
S. Dra, Medijana - objekat B, Zbornik 9, Ni 2000, 21-31.

211
S. Duani, Bassianae and its territory, Arch. Iug. VIII, 1967.
. , , X/1, 1968, 87-
113.
. , , civitas Sirmiensium et Amantinorum, A XXVII,
Skoplje 1977, 179-192.
S. Duani, Singidunum et le nord-ouest de la province, Inscriptions de la Msie
Suprieure,vol. I, Beograd 1976.
S. Duani, The legions and the fiscal estates in Moesia Superior: some epigraphical
notes, AV 41, Ljubljana 1990, 585-596.
N. Duval, V. Popovi, Horrea et thermae aux abords du rempart sud, Sirmium 7,
Collection de Lcole francaise de Rome 29/1, Rome-Belgrade 1977.
V. Dvorak-Begovi, Roman Maritime Villas in Dalmatia and Istria, in: The Roman
Empire and Beyond: Archaeological and Historical Research on the Romans and
native Culture in Central Europe, E. de Sena and H. Dobzanska (eds.), Oxford, 2011.
M. orevi, Arheoloka nalazita rimskog perioda u Vojvodini, Beograd 2007.
S. Ferjani, The Prefecture of Illyricum in the 4th Century, Mlanges d'histoire et
d'pigraphie,Beograd 1997, 231-239.
. , I-III
.., 2002.
. , , 8, 1968, 5-8.
M. I. Finley, The Ancient Economy, Berkeley-Los Angeles-London 1999.
J. Fitz, Economic life, in: A. Lengyel, G. T. and B. Radan (eds.), The Archaeology of
Roman Pannonia, Budapest 1981, 323-335.
M. Gabrievi, Rtkovo Glamija I, une forteresse de la basse epoque,
III (Cahiers des Portes de Fer), Beograd 1986, 71-91.
. . , , 1951.
. , et al., castrum Pontes, II, 1984,
25-84.
. , , :
II, , . (.), , 1956, 29-
36.

212
A. Grenier, Manuel darchologie gallo-romaine 2, (Larchologie du sol, Oppida et
vici), Paris 1934.
Grupa autora, Karta prirodne potencijalne vegetacije SFR Jugoslavije/Map of Natural
Potential Vegetation of FSR Yuogoslavia, Beograd 1983.
O. Ili et al., Supplying and Transport along Danube Limes in the Upper Moesia,
Archaeology and Science 6 (2010), Beograd 2011, 61-76.
B. Isaak, The Meaning of the Terms Limes and Limitanei in Ancient Sources, JRS
LXXVIII, London 1988, 125-147.
. et al. I, -
, 1984.
G. Jeremi, Saldvm: Roman and Early Byzantine Fortification, Belgrade 2009.
. , , :
, . (.), 1993, 89-114.
. ,
, XVI/1, 1996, 129-142.
. , . , ,
1994, 369-391.
A. H. M. Jones, The Later Roman Empire (AD 284-602): a social, economic and
administrative survey, Vol. I-II, Oxford, 1964/1973.
. , , 1978.
. , , 2007.
. , a 1967-1971. ,
20, 1971, 95-102.
. Jovi, Sirmium, lokalitet 30, AP 4, Beograd 1962, 144-150.
F. Kanitz, Rmische Studien in Serbien, Wien 1892.
P. Kehne, War and Peacetime Logistics: Supplying Imperial Armies in East and West,
in: A Companion to the Roman Army, P. Erdkamp (ed.), Malden-Oxford-Carlton 2007,
323-338.
A. Kili-Mati, Prilog prouavanju tehnika i struktura gradnje rimskih vila rustika na
obali rimske provincije Dalmacije, Opuscula Archaeologica vol. 28/1, Zagreb 2004, 91-
109.
V. Kondi, Donji grad antiko naselje, AP 5, 79-81.

213
. S. Kosti, Dunavski limes Feliksa Kanica, Beograd 2011.
. -, , , 1998.
G. Lafaye, Villa, in: Dictionnaire des Antiquits, grecques et romaines V, M. Ch.
Daremberg et E. Saglio (eds.), Paris 1877-1919, 870.
T. Lewit, Agricultural Producton in the Roman Economy A. D. 200-400, BAR
International Series 568, Oxford 1991.
T. Lewit, Villas, Farms and the late Roman Rural Economy (third to fifth Centuries
AD), Oxford 2005.
M. Ljubinkovi, Lj. Popovi, etenite, Kolubarski Leskovac, antika graevina i
groblje iz srednjeg veka, AP 6, Beograd 1964, 122-124.
. -, , , 1957.
. , , 1933.
. , , CCIII, . . 1,
1951, 102-103.
J. . , , 1970.
D. J. Mason, Prata Legionis in Britain, Britannia 19, Cambridge 1988, 163-189.
. . , , 1982.
M. McKinnon, Production and Consumption of Animals in Roman Italy: Integrating the
the Zooarchaeological and Textual Evidence, JRA, Supplementary Series no. 54,
Portsmouth 2004.
A. Medovi, Gamzigradski ratari dva koraka napred, jedan korak nazad, 50,
2008, 151-173.
A. Medovi, Arheoznanje arheoimanje u poseti jednom sremakom vikusu iz I ili II
veka, 52, 2010, 101-111.
T. , , :
, - 2001, 223-237.
B. Milojevi, Panonski Dunav na teitoriji Jugoslavije, Zbornik za prirodne nauke 18,
Beograd 1960, 6-9.
. , Sirmium Fossis Sirmium Bononia,
XXXIX, 1989, 117-123.
P. Miloevi, Topografija Sirmijuma, Novi Sad 1994.

214
M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Dissertationes, Beograd
1968.
M. Mirkovi, Eine frhchristiche Inschrif aus der Umgebung von Krupanj, Arch. Iug.
IX, Beograd 1968, 91- 95.
M. Mirkovi, Sirmium Its History from the I Century A. D. to 582 A. D. Sirmium I,
Beograd 1971, 5-94.
M. , , A 21, je, 1971,
263-271.
M. , , :
I, 1981, 66-76.
. , II III , :
I, 1981, 77-88.
M. , , :
I, 1981, 89-105.
M. Mirkovi, Ein Tribunus in Mediana bei Naissus, Romanitas Christianitas,
Untersuchungen zur Geschichte der rmischen Kaiserzeit, Berlin-New York 1982, 360-
366.
M. Mirkovi, Viminacium et Margum, Inscriptions de la Msie Suprieure, vol. II,
Beograd 1986.
. , Bube , XXXIX,
1988, 99-104.
M. Mirkovi, Villas et domaines dans lIllyricum central, IV-VI sicle, ZRVI XXXV,
Beograd 1996, 57-75.
M. Mirkovi, Sirmium, istorija rimskog grada od I do kraja VI veka, Sremska Mitrovica
2006.
M. Mirkovi, S. Duani, Singidunum et le nord-ouest de la province, Inscriptions de la
Msie Suprieure,vol. I, Beograd 1976.
A. Moczy, Die Bevlkerung von Pannonien bis zu den Markomannenkrieg, Budapest
1959.
A. Mcsy, Zu den Prata legionis, Studien zu den Militrgrenzen Roms 6, Internationale
Limes kongress, Kln-Graz 1967, 211-214.

215
A. Mcsy, Das Problem der militrischen Territorien in Donauraum, Acta antiqua XX,
Acad. scient. hung., Budapest 1972, 133-168.
A. Mcsy, Pannonia and Upper Moesia: a history of the middle Danube provinces of
the Roman Empire, London 1974.
. , 80 (1996),
, 3, 1997, 37-
44.
J. Nelis-Clement, Les Beneficiarii: militarises et administrateurs au services de l
Empire (Ire s. a. C. VIe s.p. C), Bordeaux 2000.
A. Nenadovi, Raniji rimski nalasci u Niu i njegovoj blioj okolini, Limes u Jugoslaviji
I, Beogrd 1961, 165-170.
O. Nojrat, Istorja antke prvrede, Beograd 1957.
P. Oliva, Pannonia and the onset of crisis in the Roman Empire, Praha 1962.
I. A. Oltean and W. S. Hanson, Villa settlements in Roman Transylvania, Journal of
Roman Archaeology 20, 2007, 113-137.
. , : , 1998.
. , , 1959.
F. Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrmsko doba , Sarajevo 1969.
. , . ,
, 54, 1978, 5-20.
D. P. S. Peacock and D. F. Williams, Amphorae and the Roman Economy: an
Introductory Guide, London-New York 1986.
S. Petkovi, A Jug from Pontes decorated with Solar and Lunar symbols, Starinar
XLII/1991, Beograd 1993, 97-106.
. , , : Felx Romulana
, . o (.), 2010, 33-42.
. , The Roman Settlement on Gamzigrad prior to the Imperial Palace Felix
Romuliana, Starinar LXI, Beograd 2011, 171-190.
. , , XV-XVI,
1966, 253-256.
J. Petrovi, Ilirsko rimsko blago iz abca, GZM LIII, Sarajevo 1941, 11-23.

216
. , , XV-XVI, ,
1966, 245-251.
P. Petrovi, Paleografija rimskih natpisa u Gornjoj Meziji, Beograd 1975.
. , , XXI, 1972, 31-
39.
. , , 1976.
P. Petrovi, Naissus Remesiana Horreum Margi, Inscriptions de la Msie
Suprieure, vol. IV, Beograd 1979.
. , ,
XXXI (1980), 1981, 53-63.
. , ,
XXXIII-XXXIV(1982-1983), 1984, 285-291.
. , Classis Flavia Moesica , XL-
XLI, 1991, 207-216.
. , , 1994.
P. Petrovi, Timacum Minus et la vale du Timok, Inscriptions de la Msie Suprieure,
vol. III/2, Beograd 1995, 19-59.
. , . , XLVII/1996,
1997, 295-300.
. , : , . (.)
1997, 115-131.
. et al., ,
, 1995.
P. Petrovi, M. Vasi, The Roman frontier in Upper Moesia: Archaeological
investigations in the Iron Gate area main results, u: Roman Limes on the Middle and
Lower Danube, P. Petrovi (ed.), Belgrade 1996, 15-26.
. , . , . ,
1997.
.
, Balcanica XXXIV, 2004, 71-95.
. . , , ,
2007.

217
A. Piganiol, LEmpire chrtien, Paris 1972.
. , , ,
XXXIII-XXXIV, 1984, 187-192.
S. Pilipovi, Votive Relief from Barovo (Scupi), Starinar LV/2005, Beograd 2006, 81-
95.
D. Pinterovi, Mursa i njeno podruje u antiko doba, Osijek 1978.
. -, A. , . ,
, 8, 1992, 135-143.
Tz. Popova, E. Marinova, Archeobotanical and anthracological analysis of the Roman
and early Byzantine castle Abritus, north-eastern Bulgaria, Archaeologia Bulgarica 4,
2000, 89-96.
D. Popovi, Rekognosciranje u Sremu, AP 8, Beograd 1966, 186-189.
D. Popovi, Rekognosciranje u Sremu, AP 9, Beograd 1967, 172-180.
D. Popovi, Rekognosciranje u Sremu, AP 10, Beograd 1968, 215-224.
D. Popovi, Rekognosciranje u Sremu, AP 12, Beograd 1970, 194-201.
D. Popovi, Glavna antika komunikacija u Sremu u svetlu arheolokih istraivnja,
Materijali XVII, Beograd 1980, 101-107.
. ,
1, 1995, 9-25.
. , ,
I, 1997.
. , , 1988.
I. Popovi, Notes topographiques sur la region limitrophe entre la Pannonie Seconde et
la Msie Premire, Roman Limes on the Middle and Lower Danube, Belgrade 1996,
137-142.
. , A ( 31)
, 20/1, 2011, 335-372.
M. , , 1996.
P. Popovi, Konopite Roman Architectural Complex (I-II century AD), Roman
Limes on the Middle and Lower Danube, Belgrade 1996, 101-103.
V. Popovi, Sirmium u 1962 godini, AP 4, Beograd 1962, 111-119.
V. Popovi, Sirmium, Sremska Mitrovica rimski grad, AP 5, Beograd 1963, 63-73.
V. Popovi, Sirmium, Sremska Mitrovica rimski grad, AP 7, Beograd 1965, 111-114.

218
. , , XVIII/1967,
1968, 29-53.
. , (Taliata),
, XXXIII-XXXIV, 1984, 265-282.
Lj. Prodanovi, V. Popovi, Arheloka istraivanja na podruju erdapa, severni sektor,
AP 8, Beograd 1966, 74-78.
. , . ,
, 13, 1997, 135-
146.
. ,
, 14, 1997, 171-195.
. , . ,
, 18,
2002, 137-158.
A. Rendi-Mioevi, Ulomci reljefa s prikazom Silvana i Dijane s lokaliteta Trenica u
Splitskom polju, Vjesnik za arheologiju i povijest dalmatinsku 100., Split 2007, 13-30.
G. Rickman, Roman Granaries and Store Buildings, Cambridge 1971.
G. Rickman, The Corn Supply of Ancient Rome, Oxford 1980.
J. P. Roth, The Logistics of The Roman Army at War (264B.C. - A.D. 235), Leiden-
Boston-Kln 1999.
. et al., , ,
-75, 2005, 205-225.
Ch. Schlchter, U. Jrin, Alpen ohne Gletscher? Holz und Torffunde als
Klimaindikatoren. Die Alpen 6, 2004, 3447.
R. Shaffrey, Grinding and Milling, A study of Roman-British rotay querns and
millstones made from old red sandstone, BAR 409, Oxford 2006.
R. R. Schmidt, Arheoloka karta, Vojvodina I, Novi Sad 1939.
. , , , ,
, AP 23, Beograd 1982, 88-90.
. , , , , AP 23, Beograd
1982, 90-93.

219
. -, . , -,
2003-2004 , Vmnacum 15, 2007, 123-
165.
. , , Balcanica XIII-XIV, 1982-
1983, 35-43.
. , , : , ,
, 45, 1983, 21-23.
. , , : , ,
, 45, 1983, 24-95.
. , . -, ,
1987.
Supplying Rome and the Empire, The Proceedings of an International Seminar held at
Siena Certosa di Pontignano (May 2004), on Rome, the provinces, production and
distribution, Journal of Roman Archaeology, Supplementary series no. 69, E. Papi,
Portsmouth (ed.), Rhode Island 2007.
I, . , (.), 1970.
J. ael, Rimski natpisi u erdapu, Limes u Jugoslaviji I, Beograd 1961, 156-164.
. , ,
, , ,
1979, 97-104.
. , , 2007.
P. pehar, Materijalna kultura iz ranovizantijskih utvrenja u erdapu, Beograd 2010.
. , , VII-VIII, 1957, 410.
H. Thdenat, Horreum, in: Dictionnaire des Antiquits, grecques et romaines, M. Ch.
Daremberg et E. Saglio (eds.), Paris 1877-1919, 268-275.
E. B. Thomas, Rmische Villen in Pannonien, Beitrge zur Pannonischen
Siedlungsgeschichte, Budapest 1964.
E. B. Thomas, Villa Settlements, in: A. Lengyel, G.T. B. Radan (eds.), The Archaeology
of Roman Pannonia, Budapest 1981, 275-321.
R. Thomas, S. Stallibrass, For starters: producing and supplying food to the army in the
Roman north-west provinces, in S. Stallibrass, R. Thomas eds., Feeding the Roman
Army. The Archaeology of Production and Supply in NW Europe, Oxford 2008, 1-17.

220
M. Todd, Rural Settlement and Society in Britannia, in: Lndliche Besiedlung und
Landwirtschaft in den Rhein Donau Provinzen des Rmischen Reiches, H. Bender,
H, Wolff (Hrsg.), Espelkamp 1994, 101-121.
. , . ,
, XXVII, 1977, 153-166.
M. Vasi, Rmische Villen von Typus der Villa rustica aus jugoslawischen Boden,
Arch. Iug. XI, Beograd 1970, 45-81.
. , , 2, 1985, 124-
141.
M. Vasi, Horreum Margi (uprija), Beograd 1990.
. , ,
, 800
1992, 1993, 9-17.
M. Vasiljevi, Rekognosciranje - Podrinje, AP 14, Beograd 1972, 168-189.
M. Vasiljevi, Rekognosciranje u Podrinju, AP 15, Beograd 1973, 133-160.
M. Vasiljevi, Arheoloka rekognosciranja u Podrinju AP 21, Beograd 1980, 205-228.
C.Virlouvet, Tessera frumentaria. Les procdures de la distribution du bl public
Rome la fin de la Rpublique et au dbut de l'Empire, Rome 1995.
K. D. White, Agricultural Implements of the Roman world, Cambridge 1967.
I, . (.),
1955.
. , - , I,
: . . (.), 1939, 1-28.
M. Vujovi, Prilog prouavanju antikog zidnog slikarstva i tuko dekoracije na tlu
Singidunuma, Singidunum 1, Beograd 1997, 169-179.
M. Vujovi, New Contributions on the Late Roman Helmets from Irone Gate, 39,
2012, 29-43.
S. Vukovi, Ostaci ivotinja s jugozapadnog dela lokacije Pirivoj (Viminacium), APN 5,
Beograd 2009, 57-82.
. , , I, . . (.),
1939, 61-80.
. , , CXXI, 1926, 39-54.

221
. , - , CXXI, 1926, 55-72.
. , XLVII, 1909, 162-163.
. , , LXXI, 1931,
4-259.
, , XCVIII, 1941-48,
1-335.
K. D. White, Agricultural Implements of the Roman World, Cambridge 1967.
M. Zaninovi, Neki primjeri smjetaja antikih gospodarskih zgrada u obalsko-otokom
podruju Dalmacije, Arheoloki radovi i rasprave IV-V, Zagreb 1967, 357-371.
M. Zaninovi, Prata legionis u Kosovu kraj Knina s osvrtom na teritorij Tilurija,
Opuscula Archaeologica 10, Zagreb 1985, 63-79.
. , (Smorna), ,
XXXIII-XXXIV, 211-225.
R. Zotovi, A relief of Silvan and some aspects of his cult, Starinar XLIII-XLIV/1992-
1993, Beograd 1994, 177-181.
. , , 12,
1996, 175-177.
. , Felix Romvliana: 50 , 2003.

222
Spisak ilustrativnih priloga

KARTE:

Karta 1. Pedoloka karta Srbije.

Karta 2. Rimske provincije ranog Carstva, (prema: . ,

I, 1981, 73).

Karta 3. Rimske provincije kasnog Carstva, (prema: . ,

I, 1981, 93).

Karta 4. Karta nalazita rimskih vikusa i pagusa na teritoriji Srbije.

Karta 5. Karta nalazita rimskih vila rustika na teritoriji Srbije.

Karta 6. Karta nalazita rimskih itnica na teritoriji Srbije.

SLIKE:

Sl. 1. Rekonstrukcija srednjih godinjih temperatura tokom poslednjih 11000 godina.

(prema: A. Medovi, Gamzigradski ratari dva koraka napred, jedan korak nazad, RMV
50, Novi Sad 2008, sl. 5).

Sl. 2. Trajanov stub u Rimu. Detalj friza na kome je prikazana plovidba Dunavom.

Sl. 3. Beoin, Dumbovo. Situacioni plan vikus i vila rustika. (Izmenjeno prema: .
, Vicus villa rustica Cusum-a i
Bononia-e, VI-VII,
1976, . 2).

Sl. 4. Beoin, Dumbovo. Osnova graevine 1. (Izmenjeno prema: . , Vicus

villa rustica Cusum-a i Bononia-e,
VI-VII, 1976, . 6).

Sl. 5. Okolina Sremske Mitrovice, lokalitet Livade. Osnova bazilikalne graevine u

kompleksu vile rustike. (Izmenjeno prema: . ,
, , 1995,
139, . 3).

Sl. 6. Kudo, ainci. Bazilika i kula u kompleksu vile rustike (Izmenjeno prema: .
, ,
, 1995, 139, . 2).

223
Sl. 7. Hrtkovci. Osnova delimino istraenih zidova vile rustike. (Izmenjeno prema : .
,
2004. , 21, 2005, 242, . 2).

Sl. 8. Hrtkovci. Ostaci fresaka u vili. (Izmenjeno prema: . ,

2004. ,
21, 2005, 242, . 4).

Sl. 9. Anine kod Lajkovaca. Situacioni plan kompleksa vile rustike. (Izmenjeno prema:
. , 2008. ,
33, , 2009, 89, . 2).

Sl. 10. Poskurice kod Kragujevca. Osnova delimino istraene graevine u kompleksu
vile rustike. (Izmenjeno prema: . ,
, XV-XVI, 1966, 254, . 5).

Sl. 11. Viesava kod Bajine Bate. Osnova delimino istraene graevine u kompleksu
vile rustike. (Izmenjeno prema: . , . ,
, 15, 1986, 33, . 11).

Sl. 12. Gornja Gorevnica kod aka. Osnova delimino istraene graevine u
kompleksu vile rustike. (Izmenjeno prema: . ,
, ,
800 , ( 1992),
1993, . 4).

Sl. 13. Gornja Gorevnica kod aka. Ostaci arhitekture detektovane geofizikom
metodom merenja. (Izmenjeno prema: . ,
, ,
800 , ( 1992), 1993, .
5).

Sl. 14. Krivelj kod Bora. Osnova graevine u kompleksu vile rustike. (Izmenjeno
prema: . ,
, XVI/1, 1996, . 1).

Sl. 15. Gamzigrad kod Zajeara. Osnova vile rustike na sektoru Velikog hrama. (Prema:
. , The Roman Settlement on Gamzigrad prior to the Imperial Palace Felix
Romuliana, Starinar LXI, Beograd 2011, 173, pl. 2).

Sl. 16. Krince kod Vladiinog Hana. Osnova delimino istraene graevine u
kompleksu vile rustike. (Izmenjeno prema: . et al.,
, , -75, 2005, 207
. 1).

224
Sl. 17. Sirmium. itnica na lokalitetu 31. (Prema: . ,
, : , . (.),
1993, . 33).

Sl. 18. Maskar kod Topole. Osnova itnice. (Izmenjeno prema: . ,

, Balcanica XIII-XIV, 1982-1983, 36, .
1).

Sl. 19. Gamzigrad kod Zajeara. Osnova itnice. (Izmenjeno prema: . ,

, : , , ,
45, 1983, . 49).

Sl. 20. Medijana kod Nia. Osnova itnice. (Izmenjeno prema: . ,

, 1994, 42, . 30).

Sl. 21. Prijevor kod aka. Delimino istraena osnova horeuma u okviru vile rustike.
(Izmenjeno prema: . , ,
, 800
, ( 1992), 1993, . 3).

Sl. 22a. Sapaja kod Rama. Osnova itnice. . , ,

, XXXIII-
XXXIV, 1984).

Sl. 22b. ezava (Novae) kod Golupca. Osnova itnice. (prema: P. Petrovi, M. Vasi,
The Roman frontier in Upper Moesia: Archaeological investigations in the Iron Gate
area main results, u: Roman Limes on the Middle and Lower Danube, P. Petrovi
(ed.), Belgrade 1996, fig. 5b)

Sl. 22c. Boljetin (Smorna). Osnova itnice. (prema: P. Petrovi, M. Vasi, The Roman
frontier in Upper Moesia: Archaeological investigations in the Iron Gate area main
results, u: Roman Limes on the Middle and Lower Danube, P. Petrovi (ed.), Belgrade
1996, fig. 5a).

Sl. 22d. Veliki Gradac (Taliata). Osnova itnice IV vek. (prema: P. Petrovi, M.
Vasi, The Roman frontier in Upper Moesia: Archaeological investigations in the Iron
Gate area main results, u: Roman Limes on the Middle and Lower Danube, P. Petrovi
(ed.), Belgrade 1996, fig. 5c).

Sl. 23. Ue Poreke reke. Situacioni plan. (prema: . ,

, XXXI, 1981, . 3).

Sl. 24. Ue Poreke reke. Graevina B. (prema: . ,

, XXXI, 1981, . 7).

TABLE:

225
T. I 1. Dvozuba motika, mozaik, carska palata, Carigrad; 2. valus, reljef iz Buzenola.
(Prema: . , , 1988, LVII/1, 3);

T. II 1. Delovi rala: 1. manicula, 2. stiva, 3. dentale, 4. buis, 5. temo; 2. tipovi sprava za

oranje: 2a.) ralo; 2b.) plug sa tokovima. (Izmenjeno prema: . ,
, 1988, . 27).

T. III Razliiti tipovi raonika, crtala i gredelnica sa lokaliteta u Srbiji: 1. raonik, Karata;
2. raonik, Boljetin (ostava br. 4); 3. raonik Sremska Mitrovica (ostava sa njive
Zelengora); 4. raonik, Pontes; 5. raonik, Draaj kod Grocke (ostava); 6. raonik,
Karata; 7. crtalo Boljetin, (ostava br. 4); 8. gredelnica, Brovi kod Obrenovca.
(Izmenjeno prema: . , , 1988,
T. XVIII, XIX ).

T. IV Tipovi orua za obradu zemljita i pripremu za sadnju: 1. motika, ezava; 2.

motika, Sremska Mitrovica, lok. Izvorac; 3. dvozuba motika, Boljetin, (ostava br. 4); 4.
batenska motika, Sremska Mitrovica, (ostava sa njive Zelengora); 5. aov, Sremska
Mitrovica, (ostava sa njive Zelengora). (Izmenjeno prema: . ,
, 1988, T. I, III, IV, XXXIX).

T. V Tipovi orua koje je korieno u etvenim radovima i koenju trave: 1. srp, Ue

kod Obrenovca; 2. srp, Karata; 3. kosa, Ue kod Obrenovca; 4. kosa, Pontes; 5. kosir,
Boljetin; 6. kosir, Karata. (Izmenjeno prema: . ,
, 1988, T. XIII-XV).

T. VI Tipovi orua koje je korieno za krenje razliitog rastinja: 1. sekira-kramp,

Boljetin; 2. sekira, Sremska Mitrovica; 3. budak, Ue kod Obrenovca; 4. budak-eki,
Karata. (Izmenjeno prema: . , ,
1988, T. I, V, VII, X).

T. VII Poljoprivredno orue korieno u stoarstvu: 1. makaze, Karata; 2. makaze

Sremska Mitovica; 3. eagija, Vlasenica (ostava alata). (Izmenjeno prema: .
, , 1988, T. XII, XVII).

T. VIII Predmeti korieni u preradi poljoprivrednih proizvoda: 1-2. rvanjevi,

Viminacijum; 3. mlin, Sremska Mitrovica; 4. mlin, rekonstrukcija, crte; 5. podnoje
prese za ceenje groa, Medijana.

T. IX 1. Pontske amfore tip XVII karta rasprostranjenosti; 2. pontske amfore tip XVII
mogue koriene za prevoz ita (prema: Lj. Bjelajac, Amfore gornjomezijskog
Podunavlja, Beograd 1996, 59-60).

T X Sirmijum (lokalitet 31). Horreum A. Fragmenti afmora, prostorija 13. (Prema: .

, A ( 31)
, 20/1, 2011, T. X).

T. XI 1. Okolina Pontesa. Mermerna ikona posveena kultu Libera i Libere (Prema:

, . , ,

226
 IV, 1987, . 1); 2. Singidunum. Votivna ara
posveena kultu Libera i Libere. (Prema: M. Mirkovi, S. Duani, IMS, vol. I, no 16);
3.a-b Sirmijum. Prijap, terakota. (Prema: . , et. al.,
, 1987, T. XXV/3).

TABELE:

Tab. 1. Vranj, Hrtkovci. Rezultati arheobotanikih analiza biljnih vrsta iz I i II veka.

(Prema: A. Medovi, Arheoznanje arheoimanje u poseti jednom sremakom vikusu
iz I ili II veka, 52, 2010, 108-109).

Tab. 2. Gamzigrad, sonda 1/05, van bedema carske palate. Faunistiki ostaci. Dimenzije
pojedinanih primeraka. (Prema: V. Dimitrijevi, A. Medovi, Animal and plant finds
in a tomb in test-pit 1/05, outside the fortified imperial palace Felix Romuliana, Starinar
LVII/2007, Beograd 2009, 318, Tab.1.

227
228
Karta 2. Rimske provincije ranog Carstva, (prema: . , 1981, 73).

229
Karta 3. Rimske provincije kasnog Carstva, (prema: . , 1981, 93).

230
231
232
233
Sl. 1. Rekonstrukcija srednjih godinjih temperatura tokom poslednjih 11000 godina.
(prema: A. Medovi, 2008, sl. 5).

234
Sl. 2. Trajanov stub u Rimu. Detalj friza na kome je prikazana plovidba Dunavom.

235
Sl. 3. Beoin, Dumbovo. Situacioni plan vikus i vila rustika. (Izmenjeno prema: .
, Vicus villa rustica Cusum-a i
Bononia-e, VI-VII,
1976, . 2).

236
Sl. 4. Beoin, Dumbovo. Osnova graevine 1. (Izmenjeno prema: . , Vicus
villa rustica Cusum-a i Bononia-e,
VI-VII, 1976, . 6).

237
Sl. 5. Okolina Sremske Mitrovice, lokalitet Livade. Osnova bazilikalne graevine u
kompleksu vile rustike. (Izmenjeno prema: . ,
, , 1995,
139, . 3).

238
Sl. 6. Kudo, ainci. Bazilika i kula u kompleksu vile rustike (Izmenjeno prema: .
, ,
, 1995, 139, . 2).

239
Sl. 7. Hrtkovci. Osnova delimino istraenih zidova vile rustike. (Izmenjeno prema : .
,
2004. , 21, 2005, 242, . 2).

Sl. 8. Hrtkovci. Ostaci fresaka u vili. (Izmenjeno prema: . ,

2004. ,
21, 2005, 242, . 4).

240
Sl. 9. Anine kod Lajkovaca. Situacioni plan kompleksa vile rustike. (Izmenjeno prema:
. , 2008. ,
33, , 2009, 89, . 2).

Sl. 10. Poskurice kod Kragujevca. Osnova delimino istraene graevine u kompleksu
vile rustike. (Izmenjeno prema: . ,
, XV-XVI, 1966, 254, . 5).

241
Sl. 11. Viesava kod Bajine Bate. Osnova delimino istraene graevine u kompleksu
vile rustike. (Izmenjeno prema: . , . ,
, 15, 1986, 33, . 11).

Sl. 16. Krince kod Vladiinog Hana. Osnova delimino istraene graevine u kompleksu vile
rustike. (Izmenjeno prema: . et al., , ,
-75, 2005, 207 . 1).

242
Sl. 12. Gornja Gorevnica kod aka. Osnova delimino istraene graevine u kompleksu vile
rustike. (Izmenjeno prema: . , ,
, 800
, ( 1992), 1993, . 4).

Sl. 13. Gornja Gorevnica kod aka. Ostaci arhitekture detektovane geofizikom metodom
merenja. (Izmenjeno prema: . , ,
, 800
, ( 1992), 1993, . 5).

243
Sl. 14. Krivelj kod Bora. Osnova graevine u kompleksu vile rustike. (Izmenjeno
prema: . ,
, XVI/1, 1996, . 1).

Sl. 15. Gamzigrad kod Zajeara. Osnova vile rustike na sektoru Velikog hrama. (Prema:
. , The Roman Settlement on Gamzigrad prior to the Imperial Palace Felix
Romuliana, Starinar LXI, Beograd 2011, 173, pl. 2).

244
Sl. 17. Sirmium. itnica na lokalitetu 31. (Prema: . ,
, : , . (.),
1993, . 33).

245
Sl. 18. Maskar kod Topole. Osnova itnice. (Izmenjeno prema: . ,
, Balcanica XIII-XIV, 1982-1983, 36, .
1).

Sl. 19. Gamzigrad kod Zajeara. Osnova itnice. (Izmenjeno prema: . ,

, : , , ,
45, 1983, . 49).

246
Sl. 20. Medijana kod Nia. Osnova itnice. (Izmenjeno prema: . ,
, 1994, 42, . 30).

Sl. 21. Prijevor kod aka. Delimino istraena osnova horeuma u okviru vile rustike.
(Izmenjeno prema: . , ,
, 800
, ( 1992), 1993, . 3).

247
 a) b)

c) d)

Sl. 22 a) Sapaja kod Rama. Osnova itnice. (Prema: . , 1984); b)

ezava (Novae) kod Golupca. Osnova itnice. (prema: P. Petrovi, M. Vasi, 1996); c)
Boljetin (Smorna). Osnova itnice. (prema: P. Petrovi, M. Vasi, 1996); d) Veliki
Gradac (Taliata). Osnova itnice IV vek. (prema: P. Petrovi, M. Vasi, 1996).

248
Sl. 23. Ue Poreke reke. Situacioni plan. (prema: . ,
, XXXI, 1981, . 3).

Sl. 24. Ue Poreke reke. Graevina B. (Izmenjeno prema: . ,

, XXXI, 1981,
. 7).

249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
Tabela 1.

261
Tab. 1. Vranj, Hrtkovci. Rezultati arheobotanikih analiza biljnih vrsta iz I i II veka.
(Prema: A. Medovi, Arheoznanje arheoimanje u poseti jednom sremakom vikusu
iz I ili II veka, 52, 2010, 108-109).

262
 Tabela 2.

Canis familiaris
mandibula alveolarna duina P2-M3 80.3
alveola za M1 duina 20.0
tibia medio-lateralna irina distalnog kraja 22.0
antero-posteriorna irina distalnog kraja 17.3
Mp indet. medio-lateralna irina distalnog kraja 8.1
Vulpes vulpes
humerus minimalna medio-lateralna irina dijafize 7.9
Equus caballus x Equus asinus
P2 duina 30.4
irina 14.2
P3 duina 28.2
irina 15.0
M1 duina 24.2
irina 14.5
D4 duina 30.7
irina 15.3
Sus domesticus
humerus (foetal) duina 25.5
metatarsus III medio-lateralna irina proksimalnog kraja 15.8
antero-posteriorna irina proksimalnog kraja 20.8
Cervus elaphus
tibia minimalna medio-lateralna irina dijafize 30.6
Bos taurus
P2 duina 15.4
irina 18.3
D4 duina 29.8
irina 11.3
M1 duina 27.5
irina 14.6

263
metacarpus duina 212.2
medio-lateralna irina proksimalnog kraja 56.7
antero-posteriorna irina proksimalnog kraja 33.8
medio-lateralna irina na sredini dijafize
medio-lateralna irina distalnog kraja 57.0
antero-posteriorna irina distalnog kraja 31.0
centrotarsale medio-lateralna irina 53.1
antero-posteriorna irina 49.1
Ph I abaksijalna duina ~49.5
Ph I medio-lateralna irina distalnog zgloba 26.5
Ph II abaksijalna duina 37.2
medio-lateralna irina proksimalnok kraja 29.4
medio-lateralna irina distalnog kraja 25.2
Ph II abaksijalna duina 43.6
medio-lateralna irina distalnog kraja 24.6
Ovis aries
tibia medio-lateralna irina distalnog kraja 28.2
antero-posteriorna irina distalnog kraja 21.0
Ovis/Capra
M2 duina 16.7
irina 11.6
Ph I medio-lateralna irina distalnog kraja 11.8

Tab. 2. Gamzigrad, sonda 1/05, van bedema carske palate. Faunistiki ostaci.
Dimenzije pojedinanih primeraka. (Prema: V. Dimitrijevi, A. Medovi,
Animal and plant finds in a tomb in test-pit 1/05, outside the fortified imperial
palace Felix Romuliana, Starinar LVII/2007, Beograd 2009, 318, Tab.1).

264
Biografija

Mr OLIVERA R. ILI
e-mail: o.ilic@ai.sanu.ac.rs

Mr Olivera Ili roena je u Kragujevcu 10. marta 1959. godine. Osnovnu kolu i
gimnaziju zavrila je u Beogradu. Nakon studija prava, 1984. godine upisala je
arheologiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu gde je i diplomirala na
katedri za srednjovekovnu arheologiju sa temom Ranovizantijska utvrenja u
Makedoniji. Godine 1996. upisala je poslediplomske studije iz oblasti ranohrianske
arheologije sa temom pod naslovom Ranohrianski pokretni nalazi na podruju
dijeceze Dakije od IV do poetka VII veka koju je odbranila 2005. godine pred
komisijom: prof dr Mihailo Milinkovi (mentor), prof. dr Aleksandar Jovanovi i dr
Miloje Vasi. Govori engleski i slui se francuskim jezikom.
Jo kao student uestvovala je na nekoliko terenskih istraivanja koja su
izvoena u organizaciji Filozofskog fakulteta i SANU: istraivanja u Vini, zatitna
iskopavanja u Vojvodini, iskopavanja u Ulcinju, u Gamzigradu nekoliko kampanja (od
1987-1989. godine).
Od 1997. godine radi u Arheolokom institutu. Od 2001. godine je sekretar
redakcije asopisa Starinar, a od 2006. godine svih monografskih izdanja Arheolokog
instituta.
Od 2004. godine kao lan European Association of Archeologists, uestvovala je
sa referatima na nekoliko konferencija koji se svake godine odravaju u razliitim
evropskim gradovima.
Tokom maja 2007. godine na poziv uglednog prof. dr Aleksander Demandt-a i
prof.dr Ernest Baltrusch-a, boravila je u Berlinu kao gost Freie Universitt -
Fachbereich Geschichts und Kulturwissenschaften Friedrich-Meinecke Institut i
Seminar fr klassische Archologie-a, radei na izradi doktorske disertacije. Uspena
saradnja koju je uspostavila tom prilikom nastavila se i dalje.
Interesovanja mr Olivere Ili odnose se prvenstveno na materijalnu kulturu
Rimljana u oblasti Podunavlja, Pomoravlja i Poniavlja (poljoprivredna proizvodnja u

265
agerima veih urbanih centara u Gornjoj Meziji, snabdevanje i transport poljoprivrednih
proizvoda, vile rustike, prirodno okruenje i njen uticaj na rimsku poljoprivrednu
proizvodnju), ali isto tako i na pitanja koja se tiu poetaka hristijanizacije u svim
njenim aspektima na teritoriji centralnobalkanskih provincija u periodu kasne antike.

Bibliografija autora:

Enciklopedijske odrednice:
. , , : , 1999.

O. Ili, Naissus, Siscia, in: The Encyclopedia of Ancient History, R. S. Bagnall, K.

Brodersen, C. B. Champion, A. Erskine, S. R. Huebner (eds.), W. Blackwell Publishing,
2012.

Nauni lanci:

O. Ili, Ranohrianski import na teritoriji severnog Ilirika u periodu od IV do poetka

VII veka, Arheologija i prirodne nauke 2, Beograd 2006, 47-68.

O. Ili, Early Christian Baptistries in Northern Illyricum, Starinar LVI (2006), Beograd
2008, 223-244.

O. Ili, Imperator Caesar Flavius Constantinus, Constantin der Grosse, A. Demandt, J.

Engemann, (Hrgs.), Ausstellungskatalog, Mainz am Rhein 2007, Starinar LVI(2006),
Beograd 2008, 394-396. (prikaz)

266
. ,
, , VI, 2008, 125-
136.

. , ,
2, 2009, 121-143.

. ,
, VIII, 2010, 107-121.

O. Ili et al., Supplying and Transport along the Danube Limes in the Upper Moesia,
Archaeology and Science 6 (2010), Beograd 2011, 61-76.

O. Ili, The Early Christian Import and Local Imitations of Imported Goods in the
Territory of Central Balkans, in: E. de Sena, H. Dobrzanska (eds.), Archaeological and
Historical Research on the Romans and Native Cultures in Central Erurope, BAR
International Series 2236, Oxford 2011, 35-50.

Uee na naunim skupovima:

O. Ili, Early Christian Finds in the territory of Diocese Dacia, The 10th Annual
Meeting of the European Association of Archaeologists, Lyon, France 2004.

O. Ili, Import of Early Christian Objects in Moesia Prima, The 12th Annual Meeting of
the European Association of Archaeologists, Cracow, Poland 2006.

O. ,
, , VI , 2007.

. , ,

267
 ,
2008.

. ,
, , VIII , 2009.

O. Ili, Supplying Food to the Roman Forts of the Upper Moesia Limes on the Danube,
The XXIst International Limes (Roman Frontiers) Congress at Newcastle Upon Tyne,
England 2009.

O. Ili, Rural settlements in the Roman Province of Pannonia, The 15th Annual Meeting
of the European Association of Archaeologists, Riva del Garda, Italy 2009.

O. Ili, New Insights into the Early Christian Past of Naissus, Bridging the Gap: Over
an old Pons Milvius between a new Pontifex Maximus and an eternal S.P.Q.R., Rome,
Italy 2012.

O. Ili, Import of Food Products in the Roman Province of Moesia Superior in the
Roman Period, Communication and Commerce in the Balkans from Antiquity to the
Bulgarian Revival, American Research Center in Sofia, Bugarska 2012.

268
 1.

-a .
____________________________

I V

,


,

/
.

, 01.10. 2012.

_________________________

269
 2.

. _____________________________
__________________________________________________________
____________________________________________________
_______ ___
I V _
____ _________________________________

. ________________________________________

/
.

, ,
.

,
.

, 01. 10. 2012.

_________________________

270
 3.

I V

.
/
.


(Creative Commons) /.
1.
2. -
3.
4.
5.
6.
( ,
).

, 01.10.2012.

____________________

271