You are on page 1of 101
eee a Ob rt ie Fre 5 7 ote ie eke: LE-DU-HOAI —) KIEN- GIANG NGOC-LINH SON-NAM NGUYEN TRUNG-TRU'C Anh Hing Dan Chai KHAO - CUU PHU-HQA TUONG, KICH MUC - LUC Trang rr NGUYEN-TRUNG-TRUC Cla Son-Nam va Ngoc-Linh GANH CHIEU TA-NIEN Kich tho ctia Kién-Giang ee ee re soe ee ww ee Ol NGUYEN-TRUNG-TRU'C QUI-THAN Tudng hit bi cia Lé-du-Hodi Loi néi dau psig Vr auth hing qué gia Khing Phép isi thé ky viea qua, Neuydn Trung Triec, da I mét whan vat lich st diege tein thé din te Vidt Nam kink wen. Hew hét cde tink ly & micn Nam tw do din edwdng Ngnyén Trung Trirc, béuh viéu Nguyln Trung Trive Riéng déi vbi dug bdo & Tau An, Long Xuyén, Rack Gid, Ha Tien Phi Quibc, ny dauh cia ex Neguydn di ngang hing véi cde vj thank hoang. Ching tei thiét aghts eu Nguyén dwge tén sting nhie thé v2 hai Ie: — Cu anit thin Le mbt thy chdi, wdt din din-ditn nlueng rit 6b tai v2 quiiu sue, bist dp dung chiéu lege sit vbi how cauh sing rach ching chit, ding rugng bin iy, nti déi hiém tré. chiéu céng hién hich. lip deve ulin — Long yéu niebe, hi kiedi cita en thi? hidm 05 & nhieng nam tie 23 idén 30 tudi, tubi cia cx Idi hogt ding. Ling yeu mebe dy, khi khai dy da dong vien dwge bao mhieu gic tré bé Ion, ké ca cde bt Lao, ede link mi ta, cde huang chire Lng, vi Vin dain tién, ding béo & ven bién vinh Xiém La da gp phan xirong miu vii cu trong cng cube ching gite khing riéng gi dia phicong nhg bé xa vei mbi khai thie ena minh, ma Li Lauk thé cia toan thé din tee mét cdish cb § thite. Dé tam hoan thank thién khdo cin nity, ching t6i di gap nhitn KU Khaw trong vige sien tim ya chon lee thi lién. Nhitng sich eta ngwsi Phap phiin lén chi 3 gid trive nid bi v8 dia diém, Nhieng tai Tign trayen My Kin thd sing ding hon, tuy nhién Thin khi kém khou hoc. Ching t6i 3 gdng dung Ida uhieng tai ligu dy va dat din nghi ngd khi gap uhieng chi tiét chia thod man. Mb cita cu Nenyin & gin Toa BB cit cha tink ly Rach Gid. Db Th ditu ma ai cing ding § ulueng cn-thé ngéi md dy Ui din, chia at gidi dip dict Khodt ca! Gia thé cia cu Ngnyén whi thé ndo, bi me vacke con ra sao? Cau héi tuy dd giai dip nlung chia ai r6 dege. Ching t6i thir néu mét déi cin hat dy dé chieng ta rang viét Iai mit bién cB mbi xdy ra non thé kj nay khéng phai i chuygn dé, va ddi khi nd cou kh3 khan hon vidt v2 nhivag bidu cb xay ra tie uitu bay thd ky v8 tribe. Nhweng Ks khéng 5 nghiala khéng khde phue dege. Ching téi ao whe rdug tip sich mou nay — mot ban so thio — sz dwge haw hash lot vao tay mit dic gid yéu thtch lich siv ve bidt dupe whidu si ligu quip bin vi doi cia lidt st ho Nguyén. Nhu vdy, ching ta chug gdp sire dé cang ngay cag gan sie thie hon. Vacs le su that sé hiea hen nhieu tink tiél hing trang, gay cdn hon nhieng mitu chuyés phi thiesng, mata thiedng suy Indu. SON NAM VA NGQC LINH | RONG quyén « Cue Chinh phat sr Nam Ky », Fallu de La Barritre thuataitr3n Phép chiém thinh Chi Hda: « Trong ughy 25 thang hai 1861, 05 dén So.o00 ngwei dink nha trong mot ving duit uhé, tidng sing thin céng dm i» Théi thwdng, cde siquan Phip thdi dd thich ké Iai chitm cdng ca ho, khoe khoang bing cich nang con sé Ién cao. Sw thatnhu thé nio ? Lye Iwong ciia Phip lie giao chign wire ching 8.000. Dai bd phan 1a vién binh eda d? Adc Charner, gdm 68 thu chién tri 474 khdu dai b’c, 3.500 thiy binh lyc chién, 12 dai ddi linh thay. Va 600 din céng ngudi Tiu, m6 tir Quing Deng. Bén Triu dinh, lic 4y quan lure g8m chimg 20.000 link chénh qui vi 10.000 dan din dign. Dan din ditn dug t8 chire 6 qui cd tir 31 nim vé trudc (1830) tai mitn Nam. Chinh ho 13 nhing ngudi xung phong trong vite khai the dit hoang ving Gia dinh, Tan an, Gd Cong, Cai lay, Séc trang Can tho. \ Nam chyc dan hiép thinh mét déi, thay phién nhau canh géc trong lang vi 6 nhigm vy tong chinh khi gige dén. Bén canh quin chénh qui, ho 18 Ture wong tris bj ddng ké ohd su chinh dén Igicda quan Kinh luge Nguyén tri Phuong tir nam 1849. Trong s3 din din ditn dugc vinh digu chién du tai Chi hod nim 1861, lic dy c6 mit ba nhan vit quan trong tir Gd cdng kéo dén Mét 13 Quan co Truong céng Binh. Ngwdi thé nhi JA mét thanh nin chai Indi, 23 tudi ten Nguyén trung Trire. Anh khong 6 cSpbye nhung anh ngng lng yeu nude Xudt than cia anh: « Vin ching phat quia co, quan vé. Tinh didn bink, Ching qua Ii din dp, din Lin, mét ngica Lim quin chiéu md »(1) That trin, ph3i rt lui ve Gd céng, anh th8 quyét khéng agi troi chung véi ké tha. theo dng & (1) Nauyan dinh Chigy ~ Van #8 vong hin m§ nghta, —b6— Dé yém hd cudc tin céng Chi hda, chige thu gic Espérance lic dy dju cach dd bay cay 3, tai chu thie nhi tren rach Thi nghe, N6 céngd diu ring sé bi dét vai thing sau vi tay chang thanh nign chai lui tam thoi bai tran ay. Lai con thém mét nhin v3t thé bald Huynh céng Tin. Vai nim sau, anh nay quay theo gigc, lin lot git Iai vién chi tuwéng va ngudi ban ndi tren. Léa h4n ngdi trdi Nam 48, anh Chii Lich (t2n riéag ma ngudi trong xém gol Nguyén trung Truc) chi 1a mét thanh nin 23 tudi ning ling yéu née. Sau ngay Chi hba tht thi, anh theo Trirong-céng-Dinh v8 Gd cdng dé tit tue vide khing Phip. Lée tha thinh Gia dinh nim 1859, binh si Tritu dinh bi hai nang, bd hing ngii chay rat mau, Chi vi Ide Sy quin binh ciia ta qué ngac nhién trude sy cdng phd ciia cdc loai khi giéi tdi tin Tay phirong. Trin Chi hda thit bai ning n& v8 vat chit, binh st chét nity mau loang dé vach thinh nhuog thii 43 binh si cta Tritu dinh trim tinh hon. Hg dim tir chin véi ké tha bing Idi dénh xép Id e3 (1) Do dd, ho khéng cn qua so sét khi giéi Tay phurong. Ho higu ring nhimg Ichi gibi ay 6 thé tri dire bing ling ding cim, bing muru meo. Tir thud bé, nghigp lui ch3i gid anh chai Lich am hifu khé twang tin vé cde con nude lon nude rong, vé hinh thé sdng rach, va phit trgn sur lanh len de bigt ma ngu’i nng phu cly rugng ft <6 Nurée mit, nha tan. Cu Nguydn dinh Chigu, tic gid truyén Luc vin Tidn, ngw3i da ‘tig ca ngoi efi vui thé cia ngu éng + « Nehéu ngao nay chich mai dim, mét b3u trdi dat vui thim ai hay» cdn hing hdibin chuyén giét gigc trir gian véi Dic binh La, voi Trong céng Dinh, ha hudng chi mdt thanh nién aSy mu néng nhu anh chii Lich ! Xwa nzy, vide ch3i Iuéi d8i véi anh 13 chén com manh do that sy ché khéng phi la vige tidu khign nhu nhimng ngudi bj (1) Taboulet dan trong La geste frse en Indochine, —j— anh hudng ning ctia Nho gito, Lio giio. Bi thuong ning noi tay, Nguydn tri Phuong vé Phan-ri ditu triva ché:linh trigu ainh. Phin én binh si rut lui ve Bitn hba, My tho, Vinh long. Dz déc Charner giao phd cho quan tu’ Bourdais tun tifu git gao hai sing Vim 3 Bang va Vim e3 Tay. Linh eiia dé ade truyén rao cho cée si quan thim thinh aly nén tich cue khuyén din ching dem Ida ggo Ién Saigon bir, Mat khée tuyén truytn ring Qin dist- khodt véi sy cai tri eda tridu dinh lic truréc. Tir nay ngudi Phip dén thay thé. Phii phd hay nhing din ca, ding din ching chung quanh trong vigendy. Bdi vi bon cuép trén bd hay dui sing phai thanh trimg git g20 (guerre impitoyable) khéng nwrong tay. Lusn dip, suru tim che t3i ligu v8 céch ¢8 chire chinh quyén, sy phdng tha & dia phuong cling ese loai sin phim, phizong tign chd- chuyén mua ban (1) Ving Ni hung ciia chi thi no. t tho, phi Tn an, tah Gia djoh 13 noi chiu anh Kim theo vide tuan tigu tham thinh ’y, quan tu’ Bourdais con do dudng tign sang x4m chiém My tho theo rach Bao Dinh. Ngay 14 thang 4 nim 1861, Phip chinh thire déng don tai My tho sau 3 ngay kich chitn. Ving Cai bé, Cho ga0, Gd Cong cing bj déng binh. Tan an bj xemnhur ph3n dat thugc Phap. Negiy ro thing 5, Charner ban linh giéi nghiém toan ving da xim chiém. Hing ngiy trude mit enh Lich difn ra bao nhidu cuge gitt chéc di. man. Pallu de La Barritre, ke thyre din hitu chitn nhit cing phai phan nin : «Nhituly do : ngdnngi bit dng, ti ligu digu tra sai 8m, sx ty vécin thiét, sy bit churée theo théi thye din Héng mao. Thém vio dé bin ning tin bao cbn tidm ting trong vai ngwdi da bing day thie diy ho ticu digt ngurdi b8n xi theo kitu T3y-Ban-Nha da tidu (1) Schreiner, Abrégé de I’histoire d’Annam... trang 82. —s— dig ngudi Da dé. Lam sao phin bite dwoe bon cuép voi bon phign loan ». (1) A. Schreiner nhin nhjn: BS 1a nhidu giai dogn bi thim nhirt cia lich sit thye din. Nhitu ngwdixem sy giét chéc nhu mét trd thé thao. Bén nhw vin théng ngén no cia ching ta bj bai I3m cing bitreo cS nhu thuéng. Khi dit ving gidy oannghigt vio cd, vidn théng ngén Ia [én minh oan bing tiéng la-tinh a& ching ring minh 13 tin d3. ‘Thign chua gido. Nhung vd higu qu3 vi (ngudi Phép) dao phii khong biét nghe, khong muén nghe, » (2). Ngiy 22 thing 6 nim iy, DS dinh Thogi khéi nghia & Gd Céng. Tigp theo l3 cuge khi nghia cia Truong cdng Dinh trong dé eS mt anh chii Lich vi Haynh eéng Tin. Vi mét con néng nay cia Truong eéng Dinh, Tin Ltn Saigon theo giic. Anh chai Lich dure Truong cong Dinh giao phé ving Tan an Te day, ngudi tro tharh mot Linh tu chéng Ph4p. VA trong nhirng chuong sip t6i, ching tdi sin ding hai titng Cu Nguydn khi ndi din ngwdi chitn-si qué cd, ding kinh phuc Sy, Mh Cm song My-tho, D2 dée Charner bi tri vie tun tidu trong khu tu gide: Tit giang, Vim 3, Bign Nam hii, bidn giéi Cao mién. Quin dgi vidn chinh @& qué mat mdi sau ba nim rwai chitn chink (1859-1861) & noi khi hu bit hop. Hon niva, mia mua sip dén. Khoing thoi gian efia’ ngudi Phép cho binh si nghi ngoi chinh 18 dip tét dé nghia quan hoat dong. (1) Pallu de Ia Barriere Histoire dz I’expédition de Cochinchine. (2) Schreiner, Atrégé de I’histoire d’Annam, —9o— 1861, ¢6 aén hai chuc Kheéng tin tuéng noi Tir 29 thing S din 30 thang 11 na vu tho thanh hoje chién dau ty vg ci ve cilia gif Tong «trung thinh » cia din ching, Charner ky sic link ngay 22-8- 1861, chinh thie gidi tin cdc t8 chire din didn trong néng thén cia Triéu dinh. Neiy 30 Novembre nim a3, Charner vé Phip. BY dée Bonard sang link trich nbigm. Ké hogch iu tién cia éng ny [A tia cdng Bién hoa trong khi vige tun titu & khu té gide duge tigp tue nhur thudng Ie. Nguyén Trung Try chi huy mét s3 nghia quin, tré vé qué cui & Tan an ma hoat déng. Nhut Tio thud ’y IA mgt Ling quan trong nim gitta Bén Lire va Bao nguec, trén ven séng Vim 3 Deng (1) Kigm soat duge con song ny tie IS kiém sost tir bin gibi Cao mién dén Tay ninh, Bén Ire, Gd cong vi do a4, chan ngang dwore nhimng cuge tin edng cia Trigu dinh tie Vinh long dinh vé Saigon. Biét din ching ling Nhyt Tio ngim ngim chéng Iai, giie Phip tuSn tigu khang nging, ding thoi t8 chire hdi t8 not day dé lam tai mat cho ching. Dan chiing'khéng duoc ty hop. Bi khdi ling phii cd gify théng hinh. Tau Garonne chay toi lui kim soit ngodi ang efi. Cie thu nha thi chay vio rach thi hinh nhing thd dogn khiing b3. Cy DS Chigu da ndi lén ndi cim hdn cia nhon dan thoi By dai véi cde thu tuin tidu: «Bira thay bbng bong cho tring l&p, mudn téi in gan. Neiy xem éng khéi chay den si, mudn ra cin «b>. (2) Diu thing 12 nim 1861 cu Nguyéa kéo quin ve déng tai ngon rach Nhyt To. Vide dau tién ca cy 13 thiu phuc ohan dan, kéu goi sey hwéng img cia din ching, thuyét phyc huong chic hgi t8. (1) _Vam Cé Bang, xua kia gi la sing B3n Las (Thugn an giang). Vam C8 Tay, xuo kia g9i 18 séng Vong Gu (Hung héa giong). Theo Truong vinh Ky. Du dB thuyét luge trang 45. Imprimerie de la Mission. Tan dint 1887. (2). Ng. dinh Chidv, Van 18 vong hin m@ nghTa. — 10 — Tuy ahign, sao tranh kh3i mét vai nguwdi muSn lip céng véi giic. Ho lén boi xubng ra ngodi ssng cdi dé mit bio voi bon duéi tau tun. Doin truée vite Sy, ey Nguyin ra Tinh Sn binh bit ding. Nam bay ngdy litn tip, tu Garonne et chay Lin quin ngay vim. Khing thay trigu ching bac thuéng nio, ching goi mét chige lorcha (loai thu eé oft budm vi ed dng khdi) chay vido rach vi muc dich thim dd nha ctra hai ben bo. Gn true mii thu, tri mt heng dai bic. Phia sau, ed: tam sic tung bay ngao nghé. Mui bing kim khi ch? che khoang gitra, ché méy thu. Truée mai, sau [di ching ding 1é chm keét lai thanh thér mui gi3 dé binh si tym in trd mua ning. Bon héng tau 6 hai chide « ca n3» nhd dé tiga vide liga lye véi trong by. Cu Nguyén da thiy, di bide ch3 nhuge eita tu gige. Nhit 1A hai cdi mui gid bing 14 che hai du. Lip tire, cu chuin bi nim chige ghe lin cing oS mui gid bing 16 a8 48: pho Ii, Ngoti v3 trang thuéng Id hur gurom, dio, nghis quan sim thém dudc, con c Cink quia chinh gm nhing din chai bitt I9i gidi Ngoii ra, con hai di quin phy we: —- Mot adi vo trang bing phin Ia, ma, — Mgt agi vs trang nhur thurdng Ig 48 chin dinh dudng bd.(1) BA HOA HONG NHUT TAO GAY 10 thing 12 nim 1861. Ding rach Nhut tho chy ém dm, Gige bé tri tain tidu nhwr thwdng Ig. Chie Garonne chay ngodi ere (1) Theo Lé Thanh Canh (Notes pour servir 4 I'histoire de l’étoblissement du protectorat frs en Annam BAVH 1932) thi 2 phé quén Huynh knde Naueng va Nguyén vin Quang cing 59 cém tz quan tham gia tran nay. Sav dé, quan toda Nguyen Nage cing hugng than HS Queng tip ste pha tu. Bén phe aghTa quan, chét 4 ngirci. —l1— séng cdi, Chide Espérance di vio vim véi ching so binh si, Quan cai tau tén 14 Parfait, mdt si quan tré tudi, « di ting duoc huy chong kthen thuéng thai a9 can dim trong nhigu trin dénh vika qua» (P, Vial). Mit trdi Ién cao. Khong cd gi dong tinh bit thudng. Béng nhitn tizng chitng, tizng mo, tigng quin reo inh &i phia vim rach. R8 ring mgt nhém nghia quin boi xusng ngang séng. Lap tie, quan cai thu goi vii tin Hah nhay xudng chige «Ca nd» a cling vi hin truy nd nhém ng. Titng chitng vang diy thém In, Chiée « ca né » ché: hin ta boi nhanh theo, Nhém nghia quin boi ride khdi thm siing ri e§p theo més bd: sSng. Trong cuge cit bit niy, tat nhign bén nghia quin cd kha ning lim chi tinh hinh vi link Phip, lish m3 t\ Lim sz0 boi chio gidi bing ho. Thé 18 quan cai thu di bi dy ra xa cin ct cila hin hing 5 cay sd r3i 10 ely s8 ngin... Nghe tigng sing truy n3 nghy mot xa, cde binh si con lai trén iu yén tim, tin ring lye Ivong cita phitn logn khdng bao lim hoi ; vién chi huy nim chic phin thing trong tay. Mit trdi di dimng béng. Ho an irwa rdi nim trén thu, duge che mét nhd may thm mui bing.Ls. Lie quan cai tiu Parfait di ving, vién phé t8 ra ein thin, Hin cho dé bé chieng 20 Hah ma ta dé canh Sac gide nga trua. Trén thu cdn lai chimg 25 ngwdi Phip vi Ma ni. Tir ngon rach, nim chite ghe mui ché nghia quin, thi trai 1 chim chim. Nuée chiy xudi. Ngudi coi Idi, ngudi chto mai chi khoat nude cim chirrg. BY ngodi nhu lo dang ché su that ho dim Pim nhin huéng thu giic, git mire cach khoang gitra ghe ngy ghe kia khéng qué xa. Ho php phing e ngai, nhung cing rit hing héi tin twdng. Ho khéng cd déc. CuNguydn cé mit trén ghe dé chi huy* Cing xuit phat vi ho, mgt agi nghia quin kia dang bi mit di lun theo vudn rim dé boc hau bon ma ti canh gac trén bo, ngang héng tau. Vin phé da thay doin ghe no ti x1. Neo Ii ghe cho sin Phim én Saigon, hin khong chit a8 phing. Tu stu bay thing nay, — 12 — a8 déc hi ching oS théng tri cho cde si quan kéu goi khuyén khich din chting ché Ida gg0 v8 Saigon, mua bin ! Hon nit, mi chide ghe ch? c6 hai ngudi & miivi Iti, Ho ditu khifn ghe tp qua gia héng thu nhw dé trinh gidy. Chite ghe di Su dimg Ii, Newdi dudi ghe lén tidng, vdi dura mét miéng gidy. Céc ghe sau tir tir ndi sit dui ghe truréc, clip vio héng tiu nhu ché téi phien trinh gi’y cila minh. Vin phé nghitng minh xuéng, véi tay... Tire thdi mat ngon gido dim nguge Ién, ling ngwe hin. Hin té nhio. Cu Nguyén hét to, xua quin. Mét trim nim muoi nghia quin ying ding day, phd tung lén nim cai mui ghe cia ho, nhay trin qua chim thu Espérance. Guom dio tha h3 tim méu bon qu? ngogi xim dang vira chet tinh gidc ngd tra. Tiéng reo hd vang day. Tigng ctia dgi nghia quan dinh thu hda v6i tigng eda d@i nghia quan dénh bon Ink ma 3 trén bS. VA ting cia gid tré bé Ion ton ving Nhut Tio. Trong nh’y mit, dude cla nghia guin chay a8 rye, bén vdo méi 14 tam lim mui cia thu. Léa béc lén. Lita bdc cao én sing rue blu trdi ning git, dang gid ngo h thém nhu phd tro, hudng dng cuse et. ° mi ngon gid churéng th3i gidt gige cru nude cdia din Miu gic chay d3 « béng » tau. Lita chay tran. Khéng ai con ch3 ating. Hai tén Phip, ba tn Ma ni nbay thost xudng chide « ca nd > bén héng thu. Ching 8 sire boi ra vim af bio tin vdi vidn chi huy Parfait dang cdn di truy'n’ bon phign loan dink chitng, dénh ma khi nay, tir h3i chua 3n budi truva | Chige Espérance da héa think ngon lira lon tin cdng lai nghia quin bing sire néng cla né. Nghia quin dank nh’y xudng nuée Lin Ii vio be. N&i « xt de » n§ 3m long trdi, ming ving lén tn mi rudng. Tau chim xudrg, mang theo xic eda 17 tén Phip va Ma ni, a Nghia quin vi din ching ea khie Khai hon, toin thing. Nhung thing eé nghia Ia phai rit lui, tin ew ep te vi quan thd sé dem lure long hing hju dén tin sat, tra tha. MBy tén linh boi ca-né tim quan cai thu, béo tin tau da bi dét, chinh mit ho tréng thay 13 ring nbi « sdt de » ‘di nd, chim rdi- Quan cai tiu Parfait lip te tim chidn ham Garonne df xin vign bin. Chieu hém dé, hin tré Iai tham cinh chitn trudng, luc sodt trén bo tim due miy tén inh Mani bi nghia quin bit song ahung chay thodt duoc. Ba tin ny tron trong byi r§m r8i nhiy xudng bung nurée ngip ngang cd. Toan thé dan ching lang Nhut tio dtu dug thire din ban cho cfi han hanh 1h ding los voi nghia quin. Vi vy, Ling bi tridt ha. Paulin Vial chép Ini ring : « nha cca bj dt hét nhung ngudi gid c3, din b3, con nit déu dure ngudi Php cho phép chay vi dem d8 dac ra.» Nhw vay cé nghia 14 quan Phép khéng gigt mot Irong din nio 8. BS 1 su that cla thyre din. Nhung ngon Iva tin bao, ddt nha, cia gitc khac hin ngon Ita dat tau cia cy Nguyén, cia nghia quin. Hin thi dan téc cing dang cao! Céng dire efia cy Nguydn, eda nghia quin, eda din ching ving Nhut tio di duoc toin thé din te muén adi nhé on, kh’m phuc. Nam a4, méi 23 tui mi Nguydn trung Tre di néu lpi truytn thdng oanh lidt eda tho chai Vigt Nam. D&i nha Trin, giéa con nue lira hifm nghdo, md: th chai ttn Yét Kitu da lin xudng sing, dye ling thuy’n ngogi x3m cia bon Mérg C3 Cho thich vé trén Nhut-Tao Theo tryin Khin thi en Nenyin 08 tri mit doin ghe, gia whe dim ciebi Iai gin tin taug quay thira dip tin cdg lun, uhit gid, dwhi him tan mai dit, Che quyén sich eta Schreiner, Paulin Vial dé chép Igis Mie dy, Nenyba trang Tre 08 tt nhie ghe bubn bin din xia ghi gidy — Wd — marchands qui voulaient faire viser ux permis de phép cher chuyén ( navigation). P. Vial li aguesi ding thei véi ow Neny thin dia dp euge khdi nghta cia Trwong cing Biuh. Ching ti viet theo P. Vial, vi Te + — Lite dy, tiah hinh vat cang thiag : think Chi hoa vita thit thi, Truong eéug Dinh via khii ughia, Biéw hoa, Vink long van cn trong tay cia Tritu dink, Tree sw giét chée, kluiag bs nhiw « trd choi thé thao », Iém sao din ching Iie bdy giv yén vui, t8 chire dim ewbi di hing 5, 6 ghe wh ksi thank binh 2 Thie whé Igi tink hinh mebée thd vdo nam 1946-1947, ching ta thie hiah-dung 13 cwéi civ hath alue thé nao: Nb don gidn déa mive khéag cb 18 nita Ra va Li ngwsi da dich Neu té chive dim ewsi, phai do theo vai agwai gid, thidn mir. Nhu vdy, lei sao dein hi gi$i va 150 nghia quin dénh noi chide tau Eipévance thuge vi Tosi lorcha. Theo P. de la Barricre, ds Ti logi tan do ngwsi Bi dio aha (Portugais) diag dé xir dung trong nhieng ving uhien séng rach. Trés thu cb mbt shag thia cbug vi eb treo quic kj, Bing chiv © ca nb», chiag téi dm chi Togi xuing ahi ma ede tin tharoeng dong theo (baleiniére). — Chiée Garom Wie dy dein ugodi sing Vim Co thibe logit ‘ate transport. Fiiin het cde tani chi iéy hi tre Ida whan. Hink dang ede Toai tin mecag ta ‘con thiy trén man bac, trong ede ting an cha gige dem qua din chay baiim va chay maj, hai phirong t uw hién chi thei xwa. tiegng cwep bik Hai din chide Espérance che uni lé tam. Phai chacg vd thus dy vai D3, vai ka ki rat hitm 6? mM Phong chéc Quan Co AN vé trin héa cdcg Nhut Tao, Paulin Vial nhin nh§n: Nguyén trung ‘Truc 18 mot thi Linh tré tudi, tho bao. A — 1 — Schreiner xem dé nhur khdi diém cia mét loat tin eéng moi. Lic titn lén Bign hda, dé ddc Bonard va linh cho cde noi nén e8thd. Nghia quan nhon da thing lei dy, 4 hdm sau bin tie cOng mét lwot Tan an, Gd céng vi Cin giude. RBi trong 10 ngiy cudi nim 1861, ho bao vay C4i ba, Rach gm, phi cdo t8 chic hai #2 ving Mj tho. Chitm xong Bign hda, Bonard dem quin xuéng afnh Vinh long ngay 25-3-1862. Cu Nguydn cing hoat déng réo riét ving Tin an, Bén Ive theo séng Vim c8 Déng, mii dén Tay ninh. Chie lorcha s8. 3 (cing loai voi chige Esptrance) a§u phia Nam Tay Ninh bj nbitu thuy8n cda nghia quin tin eéng bing sing ding Vien chugn dy chi huy bj thong ning. Cang mt chige lorcha khéc dju & Bén hive gp todn nghia quin docy Nguyin dich thin ch? huy. Tau diy trong rach nhd, cd dai, buge chic vio bd. Nghia quin chigm ddugisy ai, giyt manb, hd hé, vang. May cho gic, thu Ife lr ché khéng chim. Ching bén sting vio dim nghia quan, gidi tin ho. Haitrgn trén day tuy khéng dem Iai két qui ohw ¥ abung né nung dic tinh thin nghia quin, khign ho tin tréng noi chién thuit, kdhéng inh gid va khf gige qué cao. Ho xudt qui nhip thin khign giic mat 3n mat ngé va cimthdy khéng aii Ive Inong ty vé « Thit 1a nhiing canh kinh khiing » (P. Vial.) Nam 1863, trong tim cla Phip la dep cudc khéi nghia cila Truong edng Dinh. Theo Phipnhgn dink, euge khéi nghia niy nhém vige gay Sp lye chude Iai ba tinh mitn Dang. Cu Nguyén cing hoat déng hing héi, litn lac voi quin tritu dinh dm khi chuyfn quin tin Long thinh, PhirSe ly, Tin uyéa. Tritu dinhgoi éng v? Trung, phong chire Quin co: Tinh nhigm vy lénh binh tinh Binh thugn’ — 16— Trong khi Sy, & min Nam x’y ra ohidu bitn 8 dau thong Ngay 20-6-1867, Phap chiém Vinh long ; qua ngay 22 chiém Chau dc. Haingay sau, Ha tién that tha luén. Tritu dinh da doin dug vide tré tay cia gife nén phii cu Nguyén Ip tire vio phong tha Hatién véinhigm vy Thanh thi dy Cu Nguyén hiéu tinh thé hon ai het. Truong cing Dinh di ti trin & Kifn Phuéc nim 1864. Thikhoa Husa da bj diy sang dio Réunion (1864). Hai nim sau Thién h§ Duong khéng cin 13 mét lye hrong ding k& sau tr§n cin quét dai qui md cia gig vio Ding th4p mudi (thing 4 nim 1866). Lyeluong khing Phip & mitn Nam cbn ai? Con Truong Quytn, con trai Truong céng Dinh lién két voi agudi Mita vingudiXi-chin hoat déng fn lit tin ving Tay ninh, Con dire C3 Quan Nguyén vin Thinh dang huy déng Iwe long & m@t ving sinh [ty cich Ha titn bing m$t quing dudng réng ménh méng va day Thit son cao ngat. Vi vay, ngay gic dén Ha titn, Nguyén trung Trirc khéng khéng ey. Cing véi ngudi me gid vick gia quyén, ey rit lui véinghia quan vé Hon Chong, sit mé bign, eich HA tidn tran a5 edy sb. Quan Thé ra Phb-Quéc UNG vioNam mét lrot voi Nguyén trung True, Ide C dy cb Quin This. Ong ny ra trin thi dio Phi Quée edt ¥ xty dung mét cin ett ving chéc Iau ben. Ti Pid Quéec sang Cao Mien ho3e Xidm La rit gin durdng. Ban diu Quin Thi by vong mua Ichi giéi bén Xiém ahung Phip da ky vi Xigm hai higp woe (1862 va 1867) theo dé Xiém cam két kchdng nhiing tay vio vige ca Phép & Nam ky. —17— Sau vai thing hoat ddng tim higu kh ning cia d3o Phi Quée Quin Thi qua Hin Chéng tim Nguyén trung Truc. Theo ¥ Quin Thi, tinh hinh & Phi Quéc thuan loi nhidu. Céc virdn ture & Phurde Ic (Cita Can) ladi tich céng trinh khai théc cia bi Ki&m Giao va ngudi Mién tir nim siu muoi nim ve trudéc. Mdi ti hitm giira ngwdi Trung hoa vi Vidt nam khéng con nita. S81ahSinim Ty Dire thé tu(1851), hai dng Pham Xich va Tén thit Thitu durge linh chi huy chitn thuytn Bing Doin di tun tra ving duyén h3i Quing nam Quing ngai, Bén dio Chim du (Thanh chiu) thude Quing ngai, hai dng gip mot doan ché toin ngudi H2i Nam. Ngé Ia tau ciia bon cxdp hai dng ra inh bén chim, bit s8ng chimg 40 thiy thi, Bon ndy khing cy nén bj chém sach. Sau dé hai dng ding s& ve dé twong trinh chién céng. Vua Ty Dire ngat nbién vi théi a6 qué tin de cla hai dng. Sau Khi ditu tra Iai, ro ring giét oan. BS 1A nhirug ngwoi Trung hoa & Thira thign, Quing ngai trén dung vt Hai Nam ché khéng phii bon cudp. DE aden tdi gitt oan 108 ngwdi Hii nam no, hai drg Pham Xich va Ton thit Thidu déu bi xi tram. Tai dio Phi: Quéc, nguwdi Vigtnam vi Trung hoa cit migu th 108 oan hin ng, mong ho phd tro khi di bifa, Ngwdi Hai nam é Phi Quéc rit baildng vi th3y vua Ty Die rit abi sing sudt céng binh. Hai vé long din déi voi cuge Binh Tay, Quin Thi cho ring din Pha Quéc rit tin tu3ng noibin tritu. Dire Cao t8 (Nguyéa Anh) khi qua Xiém clu vig, khi xuit binh khdi phye Nam ky dtu ding Phi Quéc lim co sé. Nh& dai chifn thuytn phing thi nén dan ching duvge an eu lac nghigp. Rit tige 1A ném stu nim gin day bon Xitm qua ewép phd. Ling Him ninh trén 700 dan dinh phii tin lae- Cy Nguygn khuyén Quin Thir ging sire thu phye nhin tim. Yetta cy khong mudn ra dio, ¢ som qua. Phi Quéc chi 1a cin ct hgu bj. — 18 — Tam thdi cy phan tin nghia quin ; ho gid dang ra dan lam ray & ving Hin Chéng. “Mat b8 phin khéc theo cy ding ghe big nhim huéng Nam di trie chi tim gide & Kién giang, Rach gid.., mM AM 1867, Phip dén chitm Rachgid, dit thinh mét tinh ritng biét tich kh8i Hatién, Vang Camau x4p hp vio Rachgid. Vi vay, tinh nby qué rang Ién. Phia etre bic gidp dén nui C8-T8, phia cure Nam 13 mai Camau. (Nim 1882, Camau tach ra thanh mét quin cia tinh Bacliéu), Long xuyén dao (Camau) thud dy dit qua rang, ngwdi qué thira. H&i cdn duréi quyén cai trj cla Tritu dinh, Ci mau gim 10 d8i én ditn (soo din dinh). Luc Php dén, 5 di tan lac. MGt nghi dinh vio ngay 20 thing 9nim 1867, gom nim ling do nim d@i din dita xua da khai th4c, 4p mét t8ng méi: téng Quang long. Vang quan trong nhirt ciia tinh Rachgié xwaekia vin 18 viing thy xa Rachgid ngiy nay. Nim sit mé bin, bén b& Kién Giang, throng khfu Rachgid rit phin thinh nhd vige giao djch thong mii véi Trung hoa, Xiém La, Ma lai, Nam duong.quin dio, qua sw trung gian cia cde thu bu8m Hiinam. Dan sé ving chy wée 6.000 ngudi. Ngudi Hainam, Phiréc kign 14p ting ban riéng: Lac phurée (Phurée kign) va Lac giye (Hainam). Ngudi Viet nam tai cho g8m ba ling : Vinh hda, Thanh lvong, Van tap (1). Nim 1758, Mac Tén, con cia Mae Ciru xay tai Rachgid mot n tré binh. $9 nam sau, nim Gia Long thir 16, Thoai Ngoc Hitu ditu khifa io mOt con kinh dai chimg 30 cay sd ni lida long rach Kitn Giang dén Ndi dp. Ban so, kinh nly rong 45 mét, stu 2 mét, dio trong — (1) Sav nay nhap Igi gol 1a Vinh thanh Van. —19 — vong mét thing 12 xong. Mie diu vét lpi nhitu Ma, khi ngudi Phip dén, kinh ny b8 ngang cin chitng 9 mét. Cho Rachgié tap nap nhé xudt cing Ita gao, cd khé, sip ong, chiéu. Xung quanh 14 vudn twee sung tic do ngudi Minh hyong va ngudi Cao mign chim sée. Gige Phap td chive h6i tt, Inh ma ti. Chung thi lap ty Thwong-chanh dé kiém sodt cdc thu H3i nam thudng ché 4 phitn toi. Ty ay gin adn, ngoli vim Kién gizng. Vim ny Mc Sy ring chimg 15 mét (1) . Cic ghe tiu budn bin, cc sdng bac bat du bi ki’m sodt git gao hon triréc. Quytn Igi cia ngudi Minh hong vi ngwdi Vite nam dtu suy giim. Cy Nguyén nhin djnh +6 vj tri quan trong eda thuong khit qude té nay. : Chiém dee Kitn giang tic 1a thu h8i ohitu ngu8n loi quan trong. Hon nita, dan ching sdng tSp trung gin giic. Ho thay sv bi 8; cia ching nén sin sing dng hé nghia quin. Ding vé mit quin sym} Xét, rit dB dem quan tin eéng din Kién giang mét eéch nhanh chéng bing dudng bign. Kien giang ch? phin thinh ving che. Chung quanh toin [3 rimg rm hoang vu. Lye vio rimg,.gige khdng bao gid chay thodt.ra hing nim muoi ely sb dug. Gise lai con nhuge diém 1 khé dem vign binh t6i, To Long xuyén. muda chuyén quin sang Rach gid, chi 6 de nbist con kinh Nui sip (Thogi hi). Kink ny vira nhd, vira can. Hai bén bd hoang vu dity nhimng cay gid, cdy trim, Xen vio dé, lau sty moc cao, ngdp du ngudi. * (I) Bridre. Excursions et Raconnalssances tome — 20 — Tu S&n Chim dén nvi Sap U Hon Chong, cu Nguydn dén Rach gid bing dudng bign. Cy bit dtu do xét ving Ian cin. Vide Sy tuong 8i dé 1am vi Php ch? déng mot d3n nhéd tai che do quan hai Sau terne chi huy. Rach Ta-nitn cdch cho: chisng 10 cay 58. Dan noi day toin 13 ngudi Vig Nam séng bing ngh’ chii Iu6i & ngoai vinh Xiém la va & sdng Cai bé, Ci lon. Tir lau, xdm TA nin durgc t8 chire think ling Vinh niga, ndi danh v2 ngh? dét chigu. Logi chiu Ta nién bén tin Saigon va xuat cing ra ngoai quéc. Vide ey Nguyéo dén TA nign khign dan ching vé cing phin khé-i. Tuc truyén ring vo nghé cda cu kha cao cwdng : Tuy cdn tré, nhung rau dai chi ugure, tée dai chém lung, ding ‘edy roi choi xudng [dy thé, cu hay tir bo nay qua be bén kia rach (c¥ 10 thurée tay), Phin Ién nghia quin trung thinh theo cy déu xuit thin 1a the chai & Nhyt tio, Din gip ngudi ding nghiép, ho dé cim théng nhau. Cy Nguyén oh ngudi din dwbng trd ra bién rBi vio vim song C4i lon, dd xét cde sin chim rai rhc & che rach Céi nurée, H8e hda, Thiy Quon, Chic bing. Dia thé sin chim rit t8t. Ngoai nguin Io} to the 1a léng chim, dt sung quanh Lim rugng durge, c5 nude ngot min nm, rit nhidu cf... Tir sin dén song C4i Ihéng may xa. S6ng Cai lén rimg ram day bjt, Phap khéng thi ndo kifm sodt hai bén be. Ra séng 1a tha h8 voi cinh tri nuée bao la, xugng Ci mau, [én Hon Chéng, Phi Quéc, qua Xiém la, v? Binh thugn... Dén dau, cy Nguyén cing luru lai mt it nghia quan. RBi cy tro ui boc h§u che Rach gid, theo kinh v? nli Sip. Nhic dén ni S§p, chée cde ban nh& doe Iai chuyén Gia long thu quéc. Hi chia dén, viing nly di cd nguoi Vigt nam Ip nghiép sin r0i, — 21 — Negiy Phép dén 8 chire nguy quytn, ttn Boi Nguyen duge ching dung Ién. Dan chung t8 ra trung 13p vi hin khéng [im khé dé miy, duy cé dra con cia hin 18 ngang ting, bao nguor, di ddu ling cudi xdm dé thau thud hoje phao vu, tim bit cde nghia quan tir ving Cin tho, Vinh long chay v8 Nui S4p an tri. Mét buéi sing, diu lsu dita con cia d6i Nguyn ‘bi béu tai vim rach Céi Ging. Boi Nguyén tire t8c ra cho Long xuyén bdo véi giie. Nhung giic khong muén va khéng dém mao higm vio diy. Linh mi ta trong di cia y mit hét tinh thin; mét sd dio ngd nhip vio nghia quin. Cy Nguyén bin kéo quan da ving Vinh Trach (Ba bn) cach Long xuyén chimg 16 cay sé dé thu phuc nhan tam va cinh cdo cdc tén hGi t8 gian 4c. Quan cia ey cbn d8 sang ving Tan hgi, boat déng dén Phé Huda. : S8 nghia quan & Sin chim, & Hdn Chéng, & T3 nitn rit néng long chd doi chi twéng. Tin cy Nguyén vé Kién Giang khién gise Phép chi ¥ a? phdng. Linh mi ti & Rach gid xén xao lan higu ngim ring tht Ive Tritu dinh via con manh. Quin Thé & Phi Quéc sdt rudt vi thy cy chia hoat déng gird rét nén ding ghe bign tréra Binh thuin dé hoi ¥ kién va xin thém sing 8ng ct Tritt dinh. . That ra, cu Nguyén dang tién hinh ké hoach tin cdng Rach gid eda minh. Muén chiém din, phii thiu phuc nhin tim ving chung quanh. Banh Rach gid li dé. Git Rach gid méi khé. Thé nio giic cing dem vign binh dén tdi chiém bing con dudng thay duy nhit 18 con kinh Thogi ha; 8 chire duge nghia quan & ving Nui S§p tire 18 ch§n dudng vign binh cia ching. Vi vay cy cho ngudi v8 thim me & Hdn Chong, dich thin cy dén rach Ta nién dé xem xét tinh hinh cho Rach Gid. % — 22— Giai thogi vé Ba Biéu, Ba Bd EM 4y, tai rach Ti-nién din ra cude héi kién quan trong gira cy Nguyén vi hai ngudi din bi. Nghia quin hoat ding & day da giéi thigu cho cy bigt 48 13 hai chj em ba Diku, bi Bs. Khong ai hifu ro lai lich hai ba trréc kia thé nio: dudng nhu chua cé chéng thi phii, tadi non bn moi. Dan ching qui mén nén goi ting 18 bi. Tir hai nim nay, hai bi khéng ngét 8 xily vic chéng Php, khuyén dan ching tin tuwéng ngay tin cia gikc. Hai bi thudng gid dang ngudi mua bin af ra vio cho Rach gid. Thinh thoing hai b’ mang ve sing 8ng, dan dug cia gite dé bi mt vo trang Igi cho dan ching. Ting nghe chién cong eta cy Nguyén trung Truc & Nhvt tio, hém dy duoc tin cy ve diy, hai ba edt d8i vui ming. Ng&i trong gian nha 14 nhd, cy Nguyén che doi. Di qui 9 gid dem. Mét nghia quin béo tin hai bi skp dén, Anh én chai tir xa tién lai gin. Hai bi bude vio, qui xudng. Cy Nguyén [at dat mién 18, moi ngdi. Trir vai ngurdi than tin, tit c3 nghia quin dtu burée ra, bd tri canh phong cin mit bén ngodi. Hai v8 mye dich cude gip g& ny, ba Digu tr3 li: — Ching tdi xin ngti lp tie ed binh dah Kien giang. Cu Neuyén néi : — Gige dang & vio thé manh. Khéng chufn bj chau dio, ¢ hoa hé bit thanh, gly tai hai cho si khi ba quan. Nit tidn hye pha hay dé sviy di, Tin Espeéraace thee vio hiu Lorcha ular tréa (ve theo Illustration s5 190 uit s9g9) Baa di so lwve viag Nhwt Tio meee) Chi em bi Digu, bi Bd ben trinh bay twdng tin vi tri dn Kin giang : cin nhi ngdi nha, vich van, Dé [A noi cu tri cila nguéi Phép. Chung quanh 13 trai 14 danh cho Iinh ma ti. Bén ngoii, rio so: sii bing cy bin vat nhon. Gite Phip uwée ching 30 nguwdi. Linh ma ti thido mét tén quan ch? buy, tén 18 Quin Ciu. Hai: — Vin chi tinh ngd & dau? Vien cai dn agudi Phip thé no? Hai ba dap : — Khéng biét cha tinh tén gi, din ching goi ndm na 1a dng Chanh Phén vi hin cé b§ rau ving hoe. Vién cai din cing linh Phap thurdng ra khdi din, qua bén cho df kifm sodt may sbng cd bac, toi Jui in nh§u tai nha Xa Ngwon. Tén xi trudng nly 3 lang Tan Phi (1), nhung khéng dim ngii tai Ling. Ban dém, hin v8 cho. Hin 1a tay tham thinh rit dure gide tin cdy. Hai : — Néu vay, hi #2 & day qué lang. Hai ba ndi thém; — Tuy vy, cdn nguwdi hitn hgu, thi dy nhu xa LY & Minh lwong, xém Ca lang, cach day khéng xa, gin song Cai Bé. Xa Ly thursng ra vé che Rach gid af do xét dim ching t6i. Gid dang 18 dan cd bac. Nghe dén hai tidng c& bac, cy Nguyén nghiém mit lai, ngdi im hoi lau. Hai ba ndi: — Nghinén c& binh dinh Kidn giang. Cy Nguyén suy nghi ri néi: — Quan Ive eda tdi cbn yéu 4m. Th? gite dang manh. (U) Nay 1a Tén Hi — 4 — Hai bi mai cau xin vide khdi binh. Hai ba let, ey Nguyin chéi tir, bao nén ché vién tro khf gidi va mang linh cdi tritu dinh. Hai bi cim tire vi thit vong, bén kitu tt, burée ra néi Ion met clu : Nghe danh cda éng, ting éng nh thé nio, D2 dtu éng la mét ngudi dan éng thigu tréng d... Cy Nguyén biét hai chi em ng khinh cy 13 thigu can dm. Cu im Ting. Ch4p sau, hai ba bude v8 xin I8i cy v8 clu néi ban nay. Cu néi: — Téi mudn e& binh Igp tire. Nhung cdn chuyéa ny... H8i niy theo [bi hai ba, ai lA vida ch? huy Iinh ma td déng chung quanh din? — Quin Cau, ngwdi rit than tin cia nghia quin. — Thit vay khéng? Vige ha din Kien giang cét & may ngwdi Tinh ma t& eta Quin Cu. Ba nén ra cho néi lai voi ng ta. Néu thanh céng dng ta sé dwoe Tritu dinh trong thuéng. Ph3i e6 Quin Cau. Phii cé may ngwdi Iinh ma ti lim ndi tng. Con Xi Ly & Minh lvrong, bi khuyen y dieng cd bac niva. Hai ba hira tuin linh di gip Quan Cu dé dé thie éng ny thu phye sd inh ma ti. Cy Nguyén hen ngdy thi ng$ & Hon Chéng, Ding thi, cy ahd hai ba vin dgng din ching xdm,Ta nign nudi dueng vi che diu diu dim mt sd nghia quan tinh nhug ma nay mai cy sé tap trung vé truréc, cho gin dudng... Truéc gid vung kiéra UAN Thé:di Binh Thugn v8 mang theo m6 Iinh quan trong cia Tritu dinh bio ey Nguyin tin céng din Kidn giang — 5 — lip tive. Ngodi ra cbn dem mét it sing dng dyn duoc. Quin Thr bio tin :higanay C3 Quin Trin vin Thinh dang chiéu binh noi ving Thit son. Trong hing ngii Sy, 4gi Chin 1A tey chuyén mén dic sing ang, chi huy nim Id dic. Bay lau Nguyén trung True hing dm 3p mng dinh Kién giang Theo ¥ cy, vin d? quan trong khéng phai 13 sting ding dan deroc. Kéu goi che hurong chirchdi tl, nh ma ti theo chinh nghia méi 13 vide quyét dinh. Chige thu Espérance nm xua bj dét phd phd ching 13 nhd sw hudng ting cds hong chive ling Nhut t30 sd tai. Ho khéo Igo im hoi ling titng, giip nghia quin dinh mét tr3n xudt ky bat y. Trude mgt Quin Thi, cu Nguyén hia thi hinh mang inh eda trigu dinh nhung cin chufn bilyc legng that ky. Béng hai chi em bi Ditu, b B3, Xi Ly, Quin Ciu, tir Rach gid dén, muda ra mit. Hg duge Quin Thi titp ruse an cin. Sau dé, cling Quin Thir dn gip ey. Tir ngiy cy rdi Ta nign dén gid; tinh hinh chung di thay 48, chi nbigu: Tit 8 nh mati du hitadéng vé phia nghia quin kh eS cuge tn edng. Quin Clu bio dim nhu viy vi néi thém ring ho rit mong chi. Ngodi ra, hing ngiy sO nghia quin & TA nign hing hii thao duryt, chula bighe bign, KhSp ving cho Rach gié dan ching dang x6n xao. Litn dé, Quin Cau tré v8 trrbe. Cu Nguyén khong tra Idi. Tan cong gige lic ching d? phing ky 13 bit loi. Tai saodin ching & Rach-gid x6n xao? Sau khi che quan khéch néi tron ra v8, cu Nguyéa duge tin 8ijc Phap dang bé tri canh phong git gao hon trube. — 246 — Nguyén ngay 1 thing nim (1868) vira r8i, mdt todn nghia quin leo vio vach think Tay Bac din My tho gidt mét Phép, lim bj throng 3 tén khéc. Linh trong din g8m 95 ngudi chay ra phdng tuyén chéng ew. Nghia quan rit lui, bd laimdt xée chét. Ngudi Phap ngs dé 18 ditm tin cdng ton dign cia Tritu dink & kh4p Hanh th8 Nam ky.Cé ngudi bo dé 18 chién céng eda Nguyin tung Trye. Sy that la cuge dat kich dy do Théi vin Nhip chi huy Sau cuge hdi kign-ng vai ngiy, cu Nguydn hay mét tin sét dénh Quin Cau, XaLy, BaDitu, Ba Bd, da bj giic bit giam. Sé 14 Xa Ly t6 cho tén Luong ngudi ban thin, vay titn luc cd bac. Xi Ly g3p cén Luong ddititn hin gita dong ngudi. Hin tire gidn, qua dn t8 cfo 4m muu khdi nghia cita nhing ngwdi trén. Thdimay bon Php qhidu sir td. cdo no chi vi tu tha nén cbn bin tin bin nghi. Ditu chic 1a xa Nguon biét sto huyét cy Nguyén & Hon chéng nén da nhitu In yéu clu hinh binh aén bao. vay. Tén Luong lic May thirdng qua din dé lanh trach vy do tham. Hin 18 chike ra vio xém TA nién dé theo dai hinh déng eda nghia quin. CuNguyén dem vite dy bin vi Quin Thir. Sau cing, ey quyét dinh dink gp. Néu ch4m tay, gitc sé dén Hbn Chong hoie TA niga bao vay thinh Iinh. Nhu v4y, cdng trinh g’y dung by dunay ranhu bot nude vi tinh mang cia bi Ditu, ba D3, Quin Clu, Xa Ly cing khé an toan. Cu hen ngay dé Quin Thir ché: sting déa cho Rach gid hing phing thi sau khi chim din duoc. * Kiém bac Kién Giang p Kién Giang it sft vim bign. Bén ngo3i, ro sor sii bing cay bin. Vong trong [i thinh dit. Ké dé, trai Ninh ma t8. Gitta rut, ngéi nha ngéivéch vin dinh cho 30 ngudi Phdp, Mani. Ong chinh Phin lam vige va ng noi dd. —7~ Xay dén xong tir non mét nim nay, giic khéng timg dung mot cugc tin céng diu Ién, dSunhé nio. Vi vay ching khinh thudng. Ngoi ving thinh cdn ngéi nha khde danh ritng cho ty Thuong chanh. Chi sy 1A Francois Denot, ed vo Vigt nam. Vite cu Nguyds dén viing Rach gid Ichdng Lim bin tim gige Php cho may. Sau khi thim thinh ving Hon Chéng, chting dish ninh ring cy Nguyén [dké anh hing mat vin dang rit ve géc bién dé a? vui thé ditn vién voi gia dink. Bing cé 13 tuyét nhién khéng th3y din ching mang vi khi & ving gin cu. Bat qué cy chi cd kh3 ning g’y nhirng cugc khing bé Ie t2. Nhung ching lim to. Nghia quin ti m@tnim nay vin é sit cdnh chiing tai T3 nign, c&ch dé 10 cdy s3. Va méi day toan thé Iinh ma ta canh gat vong ngodi cho ching da tré thinh lye Ivong hau bj ca nghia quan, nhé su hung din, thuyét phy cia Quin Cu, Tir ngay ttn Luong t8 cdo BA Didu, ba Dd... ching bat du sanh nghi nhwng tim bing ching chia duoc. Hon nia ching qué tinnoi sy phdng thi cla din Rach gid. Hing dém tuy bén ngodi cd Tinh ma ti, bén trong ching cing cfn thin bd tri link Phap canh gc thém. Dam 14 thing 6 (nim 1868) xi Nguon vio béo véi éng chénh Phin ring Nguyéntrung True sfp tin cdng. Ong chénh Phin bio x3 Nguon 14 khang! Dam sau, xi Nguon qué so sét vi dug tin: cu Nguyén vé Ta nién, nghia quin dang thao duot gét gao. Céc tiém Hut kitu ch? me cia héhé dé bin. X3 Nguon vio yét kign dng chinh Phén [in nita nhung vin bj dudi ra micdiu c8 dua ly 12, bing cb. That vong Xi Nguon cing gia quyén dinh cii trang chay trdn kkhdi che. Titp theo Xi Nguon 18 vién cai t8ng ogudi Mitn & An hoa, Ong ny am hiu ving Rach gid TA niga. Bit nghia quin sip diy — 28 — dng dén gip Ong chénh Phin vi quan cai ddn. Chénh Phin do dur, sai vién caiténg dich thin vio Ta nién do xét. Hi éi! Chua déa Ta niga thi éng ny bj nghia quin nhin duoc, chém du. Dam sau, dam lich si. 16 thing 6 nim 1868 ! Ching roo nghia quan xuéng ghe bifn nh’m hwéng cho Rach gid ma git Idi. Cu Nguydn mic nhung phyc, ding tre mii ghe, nhin Snh ain eda din Rach gid sing chéi phia trong b& (1). Dé nita gid sau, doin ghe cdp mé bin sit bai. Nghia quin tién én vong hang rio din Kién giang. Bodin ring giie dé phdng cin mat, co muu di bai 19 mét phn, cy Nguyin kién nhin ch’ doi gid quyét dinh. * AM git t8i. I Ten cai Duplessis ric Ién hBi kan t-te, higu link gid nga. R&i hin lén trdn ra ngoai vong thinh dén nha-tinh nhan. Béng déng cia hin nio thodt dugre su quan sit eda hing trim nghia quan. Nhung cu Nguyén chwa ra linh. Cy mimg thim vj gidc khéng hay bitt vide dém nay. Mudi gid. RBi 12 gid khuya. Nghia quin mét mdi, nim ng3 xudng dit dé nghi lung. Ngwdi thi van thude. Ngwai thi thd tay vio rio nhin thude cita anh em Knh ma t& ting dé hut cho de lanh. Gié bién th8i ling Igng. (1) Cé ngudi thuat : khi én Bén Tréng g&n vam sing Cai Lon, cy ra link d8t 2 céy phéo bong: renee Mét linh Ph4p vie sing ra tin vong ngo3i quan sat r8i It dat chay vé béo cdo véi tén cai cia hin : — Dim nay | qui. Bom dém khéng ra dom dém. Cé mot logi mudi dé (1) bay d8y che bui ram gin day. Phii ching hin di thiy may digu thude eda nghia quan dang hut ? : Nhung vién cai ng khéng ming ra ngodi xem Iai. Chip sau, déi phién canh. Tén linh canh ngii diva vio sting, thiu thiu nga gyc gin ten déc-canh cing say nga. Bén gid sang. Trdi tdi nhu mure. Linh Phip ngd mé hon Itc nio hit. Cy Nguyén rit grom, chay téi thét khSu link. Hai ten gige ngdi gue no phai nga luén gide ngin thu. Nghia quan trin vio cia, qua hing rio, qua tudng dit, vio tn noi gide tr. Ho dén rit di ding. Bi Ditu, Ba Bd, Quin Ciw xa Ly dug gidi thodt lap ttre. S8 Tinh ma ti gia bé rd lén kinh khing. O° ngodity Thuong Chanh, tén Fransois Denot ching cy véi nghia quan r8i toan chay tr8n. Nhung hin dtm ti lite. Khoéc khdi hodn Nghe higu linh tin cdng bén ngodi, ngudi «b8i» cla éng Chinh Phin mimg quynh nhu mé& cd trong byng. Ba dén Ide anh thi hank nhigm vy. Bay lau nay, mc dlu durye tin cdy, 6ng Chanh Phin vin a€ anh nga riéng, ch? dirgre quytn dén khi ed chuyén gap: — Sat! Satt Tram ngudi ohu mdt ding thét len tiéng cam hon sdi miu Sy. (1) «mouche & feu >» theo lai cia Schreiner ghi Iai.

You might also like