Professional Documents
Culture Documents
**************** *******************
HI THO KHOA HC
C C CHUYN CHN LC
BI DNG HC SINH GII TON
HNG YN 25-26/02/2017
LI M U
Nguyn Vn Ph
Tnh y vin - Gim c S GD& T Hng Yn
Thc hin Ngh quyt 29-NQ/TW Hi ngh ln th 8, Ban Chp hnh Trung ng kha
XI v i mi cn bn, ton din gio dc v o to; Ngh quyt s 09-NQ/TU ngy
4/10/2016 ca Ban Chp hnh ng b tnh kha XVIII v Chng trnh pht trin GD
& T tnh Hng Yn giai on 2016-2020, mt s nh hng n nm 2025; K hoch
321/KH_UBND ngy 29/12/2016 ca UBND tnh Hng Yn v thc hin Ngh quyt s 09-
NQ/TU ngy 4/10/2016 ca Ban Chp hnh ng b tnh kha XVIII, S GD & T Hng
Yn phi hp vi Hi Ton hc H Ni t chc Hi tho Cc chuyn chn lc bi dng hc
sinh gii Ton THPT tnh Hng Yn ln th Nht nm 2017.
Trong nhng nm qua, cng tc pht hin v bi dng hc sinh gii ca tnh lun c
quan tm ch trng. Hng nm, S GD & DT t chc k thi hc sinh gii cp tnh cc mn
vn ha cho hc sinh lp 9 v hc sinh THPT, lm tt cng tc tuyn chn v bi dng cho
hc sinh tham gia k thi Hc sinh gii cp quc gia THPT. Kt qu k thi chn hc sinh gii
quc gia hng nm c gi n nh, trong c nhiu em t gii cao. Trong 2 nm tr li
y, c 3 hc sinh c tham gia thi Olympic Quc t Chu - Thi Bnh Dng. Song song
vi vic bi dng hc sinh, cng tc o to, bi dng i ng gio vin c quan tm,
nh mt khu quan trng to nn cht lng cng tc bi dng hc sinh gii. Nhiu hi
tho, cc lp tp hun chuyn mn c t chc hng nm theo quy m cp tnh vi mc
tiu nng cao kin thc, k nng, nghip v s phm cho gio vin.
Hi tho Cc chuyn Ton hc bi dng hc sinh gii tnh Hng Yn ln th Nht nm
2017 c t chc nhm nh gi khch quan thc trng cng tc o to, bi dng hc
sinh gii, t ra nhng gii php hu hiu nhm o to hc sinh gii trong nhng
nm tip theo.
Hi tho c vinh d n tip nhiu nh khoa hc, nh gio lo thnh, cc chuyn gia
Ton hc u ngnh, cc chuyn gia gio dc v vi t Hng Yn ngn nm Vn Hin. Ban
t chc Hi tho hy vng y s l c hi cc gio vin b mn Ton ca tnh Hng Yn
v cc tnh bn c trao i, chia s, rt ra nhng bi hc kinh nghim qu bu trong cng
tc bi dng hc sinh gii ni chung, b mn Ton cp THPT ni ring. Hi tho Ton hc
cng s l tin chng ta t chc nhng hi tho tip theo i vi cc b mn khoa hc
khc.
Nhn dp ny, S GD& T Hng Yn chn thnh cm n Hi Ton hc H Ni, cc nh
khoa hc, nh gio lo thnh, cc chuyn gia Ton hc u ngnh. S GD & T tnh ghi
nhn s ng gp ca cc chuyn gia gio dc, lnh o, cn b ph trch chuyn mn ca
S GD & T, cc thy, c gio b mn Ton vit bi v tham gia Hi tho. S ng gp
ca cc ng ch gp phn lm nn thnh cng ca Hi tho.
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
3
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
MC LC
Chng trnh 2
2. m Vn Nh, Mt vi kt qu v ng bc ba 5
3. Nguyn Vit Hi S ly tha 12
4. Nguyn Vn Ngc, Mt s bt ng thc ca cc hm hyperbolic 23
5. Nguyn B ang, T gic iu ha 39
6.V Tin Vit, Xung quanh mt bi ton thi IMO 49
7. Nguyn Duy Lin, nh l thng d Trung hoa v mt s ng dng 55
8. Hong Phng Anh, L thuyt th v ng dng 79
9. Phm Vn Dng - Hong Th Nhung,
Phng php o hm trong chng minh bt ng thc 90
10. Phm Vn Dng - Hong Th Minh Thy, Mt s ng dng ca nh l Lagrange 105
11. Mng Thanh Hng, Phng php lng gic gii phng trnh a thc bc cao 116
12. Lng Th Hng, Phng php hm sinh xc nh dy s 130
13. Trn Th Lan Hng,
Phng trnh, bt phng trnh, h phng trnh qua cc k thi hc sinh gii 143
14. L Th Mai,
Mt s dng ton v bt ng thc i vi hm phn thc bc hai trn bc nht 166
15. ng Th Mn, Mt s phng php gii phng trnh hm trn tp s nguyn 172
16. ng Th Mn, Cp ca mt s nguyn v ng dng gii mt s bi ton s hc 184
17. Hong Minh Qun - Ngy Phan Tin,
Mt s m rng v p dng ca bt ng thc Klamkin 193
18. Nguyn Th Tm - Hong Th Nhung - Trn Thi Hng, nh l Helly v ng dng 205
19. V Th Thun - Nguyn Th an Qu, S chnh phng theo modul bc ty 214
20. V Th Thun, S dng i lng bt bin v n bin trong ton t hp 226
21. Hunh Duy Thy, Tip cn cc phng php tm cc tr ca mt biu thc a bin 241
22. Phan Ngc Ton, S dng tnh cht gii tch trong cc bi ton s hc 254
23. ng Th Mn, Mt s ng dng ca s phc trong i s v ton t hp 259
24. V Vn Thng, S dng bt ng thc Karamata kho st bt ng thc trong tam gic 270
25. Quch Th Tuyt Nhung, Mt s bi ton v dy s truy hi tuyn tnh cp hai 279
26. Hong Tun Doanh, Mt s tnh cht ca hm s hc c bn v p dng 290
4
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
MT VI KT QU V NG BC BA
m Vn Nh
Trng THPT Chuyn HSP H Ni
Tm tt ni dung
Mc ch ca bo co ny l trnh by mt phn ni dung ca cun gio trnh (xem
[2]) nhm l gii s hnh thnh, pht trin ca mt s kt qu trong Hnh hc S cp v
xu chui cc vn lin quan li thnh mt th logic. tc gi mong mun a n cho
ngi c mt ci nhn ton cc v mn hc ny v s ra i ca H tin Hilbert, H
tin Wayne v H tin Pogorelov ca Hnh hc Euclid, gii thiu M hnh Carte
kim tra h tin do Pogorelov a ra tha mn ba yu cu: c lp-Phi mu thun-
y . Tc gi tp trung trnh by nh l Pascal cho ng cong bc hai v ch ra nh
l Newton, Pappus, Brianchon v m rng bi ton con bm. Vic s dng phng
php a thc v m rng trng cho ta hnh dung c s pht trin ca mn Hnh hc
S cp t a thc bc 0, a thc bc 1 ri n a thc bc 2 v tip tc phi xt a thc
bc 3. Bc cao hn na ca hnh hc s c tip tc nghin cu trong Hnh hc i s.
Mc tiu ca chuyn nhm trang b mt cch su sc cc kin thc, rn luyn t
duy v k nng gii ton hnh cho cc em hc sinh kh, gii; cho cc em sinh vin, cc
hc vin cao hc. Vi mt vi bi ton m cc em tp dt nghin cu, xy dng kt
qu mi.
1 nh l Pascal
nh l 1 (Pascal). Gi s 6 im A1 , A2 , . . . , A6 nm trn ng trn (C ). Khi , im giao
A = ( A1 A5 ) ( A2 A4 ), B = ( A3 A4 ) ( A6 A1 ), C = ( A2 A6 ) ( A3 A5 ) thng hng.
5
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Chng minh. Qua php bin i tuyn tnh c th coi () : x = y2 . K hiu dij ( x, y) = 0
l phng trnh ng thng Ai A j . t
6
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
p( x, y) = ( x y2 )q( x, y) + r(y),
7
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
8
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Chng minh. Gi s MA ct ND ti T v MC ct NB ti H. Do 6 im A, M, C, B, N, D
cng thuc mt ng trn, (ng bc hai), nn ba im T, I, H thng hng theo nh
1 1 1 1
l Pascal. Ta c ng nht thc + = + theo B 1.
IM IP IN IQ
3. th phng 21-im K3
Mc ny dnh trnh by Mnh 3. y l li gii cho Bi tp 16 trang 56 trong "Bi
tp v cc th phng bc ba" ca Smgrdevski v Stlva (bn ting Nga).
Gi s tam gic ABC c di ba cnh a = BC, b = CA, c = AB. K hiu a l ng
thng ct ng thng AC ti im cch u hai im A v B, ct ng thng AB ti
im cch u hai im A v C. K hiu b l ng thng ct ng thng BA ti im
cch u hai im B v C, ct ng thng BC ti im cch u hai im B v A. K
hiu c l ng thng ct ng thng CB ti im cch u hai im C v A, ct ng
thng CA ti im cch u hai im C v B.
Gi A0 , B0 , C0 l nhng im i xng vi A, B, C qua BC, CA, AB, tng ng. Gi
A1 , B1 , C1 l nhng im i xng vi A, B, C qua a, b, c, tng ng. Gi 2 im E l
nhng im tha mn aEA = bEB = cEC, gi 2 im F l nhng im nhn cc cnh
2
tam gic ABC di gc hay . Gi H l trc tm v O l tm ng trn ngoi tip
3 3
ABC.
Gi A2 , A3 l cc nh ca cc tam gic u BCA2 , BCA3 , gi B2 , B3 l cc nh ca cc
tam gic u CAB2, CAB3 v gi C2 , C3 l cc nh ca cc tam gic u ABC2, ABC3 .
Bi gii. Dng h ta Oxy sao cho A(0; 0), B( x2 ; kx2 ), C ( x3 ; hx3 ). im P0 ( p; hp) cch
u A v B khi v ch khi
p2 + h2 p2 = ( p x2 )2 + (hp kx2 )2 .
x2 ( 1 + k2 ) x2 h ( 1 + k2 )
Vy P0 ; . im N0 (n; kn) cch u A v C khi
2(1 + hk) 2(1 + hk)
9
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
x3 ( 1 + h2 ) x3 k ( 1 + h2 )
v ch khi N0 ; . ng thng a l ng thng
2(1 + hk) 2(1 + hk)
x y 1
x y 1
x2 ( 1 + k2 ) 2
x2 h ( 1 + k )
2(1 + hk)
1
x2 x2 h
= 0 hay
1 + k2 = 0.
2(1 + hk) 2(1 + hk)
x3 ( 1 + h2 ) x3 k ( 1 + h2 ) 2(1 + hk)
x3 x3 k
1
1 + h2
2(1 + hk)
2(1 + hk)
V 1 b2 + OB2 b2 OB2 = 1 b2 + R2 b2 R2 = 0 nn O K3 .
1 c2 + OC2 c2 OC2 1 c2 + R2 c2 R2
1 a2 + EA2 a2 EA2 1 a2 + EA2 u2
a2 + v v 1 a2 v
1
nn T = 1 b2 + a2 b2 a2 = 1 a2 b2 a2 = 0. Vy A2 K3 . Tng t
c 2 + a2 c 2
1 1 a2 c 2
A3 , B2 , B3 , C2 , C3
K3 .
2
Gi s F nhn ba cnh di cng mt gc . t x = FA, y = FB, z = FC.
3
Khi ta c a = y + z + yz, b = z + x + zx, c2 = x2 + y2 + xy. V F :=
2 2 2 2 2 2
10
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 a2 + FA2 a2 FA2 1 x2 + y2 + z2 + xy a2 x2
1 b2 + FB2 b2 FB2 = 1 x2 + y2 + z2 + yz b2 y2 nn
1 c2 + FC2 c2 FC2 1 x2 + y2 + z2 + zx c2 z2
1 xy a2 x2
Biu din u = x2 + y2 + a1 x + b1 y + c1 , v = x2 + y2 + a2 x + b2 y + c2 v t = x2 + y2 +
a3 x + b3 y + c3 , Khi h s ca ( x2 + y2 )2 ng bng + + = 0. Vy K3
l th bc 6 3. D dng kim tra bc ca K3 bng 3 khi tam gic ABC khng u.
Ti liu
[1] N. V. Mu v . V. Nh (2015), ng nht thc v phng php ta trong Hnh hc,
Nh xut bn HQG H Ni.
[2] T. T. Nam, . V. Nh, T. T. Tnh, N. A. Tun (2016), Gio trnh HNH HC S CP,
Nh xut bn HSP Thnh ph HCM.
11
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
S LY THA
Nguyn Vit Hi
Tp ch Ton hc & Tui tr
12
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Chng minh.
a) Gi s cn chia ht cho s nguyn t p vi n 2. Nu (c, p) = 1 th (cn , p) = 1, iu ny
khng xy ra nn (c, p) = p, tc l c chia ht cho p, do cn chia ht cho pn .
Khi n = 2 th c cu b).
nh l 3. a) Nu s ly tha bc n l tch ca hai s nguyn t cng nhau, tc l cn = a.b
vi ( a, b) = 1, th mi tha s a, b l s ly tha bc n. b) Nu s chnh phng l tch ca hai
s nguyn t cng nhau, tc l c2 = a.b vi ( a, b) = 1, th mi tha s a, b l s chnh phng.
Chng minh.
a) t ( a, b) = d th a = de v b = dk vi (e, k ) = 1. T (en , kn ) = 1. Theo gi thit
b = an c nn dn kn = dn en c, suy ra kn = en c m (en , kn ) = 1 nn en = 1, tc l e = 1, do
n
b = ak.
b) Theo iu kin c nghim ca phng trnh v nh bc nht, nu (m, n) = 1 th tn
ti cc s nguyn x, y sao cho mx + ny = 1. (Bn c t chng minh rng hai s x, y khng
13
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Chng minh. a) Gi s b = cn th c an < cn < ( a + 1)n , suy ra a < c < ( a + 1), nhng khng
tn ti s nguyn c nh th.
Khi n = 2 th c cu b)
14
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
l ch s chn.
nh l 10. a) S chnh phng khi chia cho 3 c dng 3n hoc 3n + 1 v khng c dng
3n + 2.
b) S chnh phng khi chia cho 4 c dng 4n hoc 4n + 1 v khng c dng 4n + 2, 4n + 3.
c) S chnh phng khi chia cho 5 c dng 5n, hoc 5n + 1, hoc 5n + 4 v khng c dng
5n + 2, 5n + 3.
d) S chnh phng khi chia cho 6 c dng 6n, hoc 6n + 1, hoc 6n + 3 hoc 6n + 4 v
khng c dng 6n + 2, 6n+.
e) S chnh phng khi chia cho 8 c dng 8n hoc 8n + 1 hoc 8n + 4 v khng c dng
8n + r vi r bng 2, 3, 5, 6, 7.
g) S chnh phng khi chia cho 9 c dng 9n hoc 9n + 1 hoc 9n + 4 hoc9n + 7 v khng
c dng 9n + r vi r bng 2, 3, 5, 6, 8.
15
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 2 (Cp s cng (nh thc bc nht) cha s chnh phng). a) Chng minh rng
nu mt cp s cng a + bn (vi cc s nguyn a, b cho, b > 0 v n = 1, 2, . . . ) cha mt
s chnh phng th cp s cha v hn s chnh phng.
b) Tm cc s nguyn n sao cho 27 + 22n l s chnh phng.
c) T cu trn hy ch ra cch tm cc s nguyn n sao cho a + bn l s chnh phng (vi
cc s nguyn a, b cho, b > 0).
16
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Lc 2 2
( c 8 + 4.8 + 25 =
( 121 = 11
e+n+2 = 7 e=5
2)
en2 = 3 n=0
Lc c 02 + 3.0 + 25 = 52
Gi s n2 + 2kn + c = e2 th c (n + k )2 + c k2 = e2 nn e2 (n + k )2 = c k2 , hay l
(e n k)(e + n + k) = c k2 . V e (n + k)ve + (n + k) c cng tnh chn l nn cn phn
tch s c k2 thnh tch hai s cng tnh chn l.
Nu c k2 = u.v 0 vi 0 u vvu + v chn th gii h phng trnh e n k = u v
e + n + k = v s tm c nghim (e, n).
Nu k2 c = u.v 0 vi 0 u v v u + v chn th gii h phng trnh n + k e = u v
e + n + k = v s tm c nghim (e, n).
b) Gi s n2 + 3n + 11 = e2 hay l 4n2 + 12n + 44 = 4e2 th c (2n + 3)2 + 35 = 4e2 nn
4e2( (2n + 3)2 = 35, hay l((2e 2n 3)(2e + 2n + 3) = 1.5.7. Xt cc trng hp sau y.
2e + 2n + 3 = 35 e=9
1)
2e 2n 3 = 1 n=7
2 2
(Lc c 7 + 3.7 + 11(= 81 = 9
2e + 2n + 3 = 7 e=3
2)
2e 2n 3 = 5 n = 1
Lc c 12 3.1 + 11 = 9 = 32
c) Gi s n2 + (2k + 1)n + c = e2 hay l 4n2 + 4(2k + 1)n + 4c = 4e2 th c
(2n + 2k + 1)2 + 4c (2k + 1)2 = 4e2 nn 4e2 (2n + 2k + 1)2 = 4c (2k + 1)2 , hay
l (2e 2n 2k 1)(2e + 2n + 2k + 1) = 4c (2k + 1)2 .
V 2e (2n + 2k + 1) v e + (2n + 2k + 1) c cng tnh chn l nn cn phn tch s
4c (2k + 1)2 thnh tch hai s cng tnh chn l.
Nu 4c (2k + 1)2 = u.v 0 vi 0 u v v u + v chn th gii h phng trnh
2e 2n 2k 1 = u v 2e + 2n + 2k + 1 = v s tm c nghim (e, n).
Nu (2k + 1)2 4c = u.v 0 vi 0 u v v u + v chn th gii h phng trnh
2n + 2k + 1 2e = u v 2e + 2n + 2k + 1 = v s tm c nghim (e, n).
17
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
18
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2) Nh ton hc P. Erdos
chng minh c rng:
Tch ca n(n > 1) s nguyn dng l lin tip khng l s ly tha. ([2] tr. 87).
3) Xt tch hai s nguyn dng chn lin tip 2a(2a + 2) = b3 (2a + 1)2 = b3 + 1. Ta bit
c ng thc 32 = 23 + 1. Nm 1844 nh ton hc ngi B C. E.Catalan nu gi thuyt:
Hai s nguyn dng lin tip khc 8 v 9 th khng th l nhng s ly tha.
Nhiu nh ton hc tm cch chng minh gi thuyt ny, mi n nm 2002 iu ny
mi c tin s Preda Mihailescu chng minh y (http://www.math.uni Paderborn
de/ preda/ papers/ caterelle.ps).
4 Tng cc s ly tha
Bi ton 6. Chng minh rng mi s sau khng l s chnh phng:
a) Tng cc bnh phng ca hai s l.
b) Tng cc ly tha bc chn ca hai s l.
19
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Li gii. a) Ba s nguyn lin tip khi chia cho 3 c cc s d khc nhau nn tng cc ly
tha bc chn ca chng c dng 3n + 2. p dng nh l 10.
b) Vit mi s trong dng 9t + r vi 4 r 4 th tng cc ly tha bc chn u bng 2n
ca 9 s nguyn lin tip c dng S = 9m + 2(1n + 4n + 16n ) = 9k + 2(1n + 4n + 7n ). t
n = 3v + s vi 0 s 2 th 1n + 4n + 7n c dng 9u + 3 nn S c dng 9x + 6. p dng
nh l 2.
20
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
5 Bi tp
Bi 1. Chng minh rng mi s sau khng l s chnh phng:
a) A = 12345678
b) B = 996699 + 20112012
c) C = 72012 + 52013
d) D = 3.512010 + 242
21
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Ti liu
[1] Sierpinski W. A (1964), Selection of Problems in the Theory of Number. The Macmillan Com-
pany. 1
[2] Sierpinski W.A (1998), Elementary Theory of Numbers, North-Holland. Amsterdam,
PWN- Polish. Scientific Publishers.Warszawa.(1ed : 1964).
22
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
MT S BT NG THC CA CC HM
HYPERBOLIC
Nguyn Vn Ngc
i hc Thng Long
Tm tt ni dung
Cc hm hyperbolic c nhiu tnh cht tng t hoc ging cc tnh cht ca cc hm
lng gic, mc d chng c nh ngha nh l nhng hm m. V vy, nhiu ti liu
cn gi cc hm ny l hm lng gic hyperbolic.
Cc hm hyperbolic c nhiu ng dng trong gii tch Ton, c bit l trong cng
thc nghim ca cc phng trnh vi phn tuyn tnh h s hng, trong php tnh tch
phn, trong Vt l v.v..
Do nhu cu v so snh nh gi cc i lng cha cc hm hyperbolic, pht sinh cc
bt ng thc ca cc hm hyperbolic, vic nghin cu cc bt ng thc ca cc hm
hyperbolic c nhiu ngi quan tm. Hin nay c mt s lng ng k cc cng
trnh v bt ng thc ca cc hm hyperbolic. Tuy nhin, sch chuyn kho v bt ng
thc ca cc hm hyperbolic cha c nhiu, nht l bng ting Vit.
Bi vit ny gii thiu mt s bt ng thc ca cc hm hyperbolic, nhm gi v
lm c s cho nhng chuyn bi dng hc sinh gii.
1 B tr
1.1 Cc bt ng thc c bn ca dy s
Trong mc ny trnh by kin thc b tr v mt s bt ng thc ca dy s tin
s dng sau ny.
Trong lun vn ny xin trnh by li mt s bt ng thc i s c bn nht l
bt ng thc AM GM (Arithmetic Mean - Geometric Mean), bt ng thc Cauchy -
Schawrz, bt ng thc Chebyshev,...
nh l 1 (Bt ng thc AM - GM). Vi n s thc khng m bt k a1 , a2 , . . . , an , ta c
bt ng thc
a1 + a2 + . . . + a n
> n a1 .a2 . . . . .an .
n
ng thc xy ra khi v ch khi a1 = a2 = . . . = an .
nh l 2 (Bt ng thc Cauchy - Schawrz). Xt hai b s thc ty a1 , a2 , , an v
b1 , b2 , , bn . Khi ta c
23
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
a1 a2 an
ng thc xy ra khi v ch khi = = = , (vi quy c nu mu bng 0 th t
b1 b2 bn
cng bng 0).
nh l 3 (Bt ng thc Holder). Cho a = ( a1 , a2 , ..., an ) v b = (b1 , b2 , ..., bn ) l hai b n
1 1
s thc dng v p > 1, + = 1. Khi y
p q
! 1p ! 1q
n n n
a i bi
p q
ai bi . (1.1)
i =1 i =1 i =1
p q
Du bng xy ra khi v ch khi cc vect a p v bq t l, ngha l ai = kbi vi mi i
{1, 2, , . . . , n}.
nh l 4 (Bt ng thc Minkovski cho dy s thc). Cho a = ( a1 , a2 , ..., an ) v b =
(b1 , b2 , ..., bn ) Rn v p > 1. Khi y
" # 1p ! 1p ! 1p
n n n
( a i + bi )
p p p
ai + bi . (1.2)
i =1 i =1 i =1
a+b
A( a, b) = .
2
Trung bnh hnh hc, hay trung bnh nhn:
G ( a, b) = ab.
24
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
G ( a, b) L( a, b) P( a, b) I ( a, b) A( a, b) A2 ( a, b). (1.3)
V d 1.
a) coshn x, sinhn x, x R,
1 1
b) n , , x R+ .
cosh x sinhn x
nh l 6 (Bt ng thc Jensen 1906, Joham Ludwig Jensen 1859 - 1925)). Cho f :
( a, b) R l hm li trn khong ( a, b). Cho n N v 1 , 2 , ,
n (0, 1) l cc s thc tha mn 1 + 2 + + n = 1. Khi vi mi x1 , x2 , , xn
( a, b), ta c !
n n
f i xi 6 i f ( x i ),
i =1 i =1
ngha l
f ( 1 x1 + 2 x2 + + n x n ) 6 1 f ( x1 ) + 2 f ( x2 ) + + n f ( x n ). (1.5)
2 Tnh li ca cc hm hyperbolic
Phn ny trnh by nh ngha, cc tnh cht c bn ca cc hm hyperbolic v cc bt
ng thc dng Jensen ca cc hm hyperbolic.
25
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2.1 nh ngha
nh ngha 2. Cc hm hyperbolic, hay cn gi l cc hm lng gic hyperbolic, c
nh ngha theo cc cng thc sau
Hm sin hyperbolic :
e x e x
sinh x = ,
2
Hm cosin hyperbolic:
e x + e x
cosh x = ,
2
Hm tang hyperbolic :
sinh x
tanh x = ,
cosh x
Hm cotang hyperbolic:
cosh x
coth x = ,
sinh x
Hm sec hyperbolic :
1
sec hx = ,
cosh x
Hm cosec hyperbolic:
1
csc hx = ,
sinh x
trong x l s thc.
sinh ( x ) = sinh x,
cosh ( x ) = cosh x,
tanh ( x ) = tanh x,
coth ( x ) = coth x,
sec h ( x ) = sec hx,
csc h ( x ) = csc hx.
cosh2 x sinh2 x = 1,
1
1 tanh2 x = ,
cosh2 x
1
coth2 x 1 = .
sinh2 x
26
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
x+y xy
sinh x + sinh y = 2 sinh cosh ,
2 2
x+y xy
sinh x sinh y = 2 cosh sinh ,
2 2
x+y xy
cosh x + cosh y = 2 cosh cosh ,
2 2
x+y xy
cosh x cosh y = 2 sinh sinh .
2 2
1
sinh x. cosh y = [sinh ( x + y) + sinh ( x y)] ,
2
1
sinh x. sinh y = [cosh ( x + y) cosh ( x y)] ,
2
1
cosh x. cosh y = [cosh ( x + y) + cosh ( x y)] .
2
27
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2.7 o hm
Vic tnh o hm ca mt hm hyperbolic hon ton d dng, vy nn ta c
d
sinh x = cosh x,
dx
d
cosh x = sinh x,
dx
d
tanh x = sec h2 x,
dx
d
coth x = csch2 x.
dx
2.8 Cc bi ton
Bi ton 1. Ta c cc ng thc sau y
a b c
a) cosh a + cosh b + cosh c = 3 + 2 sinh2 + 2 sinh2 + 2 sinh2 , (2.1)
2 2 2
a a b b c c
b) sinh a + sinh b + sinh c = 2 sinh cosh + sinh cosh + sinh cosh , (2.2)
2 2 2 2 2 2
a b
c) cosh a + cosh b = 2 1 + sinh2 + sinh2 . (2.3)
2 2
Li gii. Cc ng thc (2.1)-(2.3) dng c chng minh bng cch s dng cc
cng thc nhn i.
Bi ton 2. Vi ba s thc a, b, c bt k ta u c
a b c 3 a+b+c
sinh2 + sinh2 + sinh2 cosh 1 . (2.4)
2 2 2 2 3
c a b
cosh < cosh2 + cosh2 . (2.5)
2 2 2
Li gii. T tnh li ca hm cosh v t bt ng thc tam gic ta c
cosh a + cosh b a+b c
cosh > cosh .
2 2 2
T suy ra
c 2a 2b
2 cosh < cosh a + cosh b < 2 cosh + cosh
2 2 2
28
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
29
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
a+b+c
6 sinh sinh a + sinh b + sinh c. (2.12)
6
a b c a b c
a+b+c + + sinh + sinh + sinh
sinh = sinh 2 2 2 2 2 2. (2.15)
6 3 3
T (2.14) v (2.15) ta c iu phi chng minh.
a+b+c
sinh
6
2 a b c a 2a b 2b c 2c
< sinh + sinh + sinh + sinh sinh + sinh sinh + sinh sinh .
3 2 2 2 2 4 2 4 2 4
(2.16)
Li gii. T (2.12) ta c
a+b+c
6 sinh
6
sinh
a + sinh b + sinh c
a a b b c c
2 sinh cosh + sinh cosh + sinh cosh
2 2 2 2 2 2
= .
6
Mt khc
a a a
cosh = 2sinh2 + 1 < 2 + 2sinh2 .
2 4 4
T ta c iu phi chng minh.
30
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 1 1 1 1 1
x+y + y+z + z + x cosh x + cosh y + cosh z . (2.18)
cosh cosh cosh
2 2 2
1
Li gii. Xt hm li f : (0; 1) R, f ( x ) = . S dng bt ng thc Jensen cho
cosh x
f ( x ), ta c
1 1
+
1 cosh x cosh y
x+y 2
,
cosh
2
1 1
+
1 cosh y cosh z
y+z 2
,
cosh
2
1 1
1 +
cosh z cosh x .
z+x 2
cosh
2
sin x
< cosh x. (3.1)
x
31
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Ta c
f 00 ( x ) > 0 vi x 0; v f 0 ( x ) tng trn 0; . Do ta c
2 2
1
f 0 (x) = 2 cosh x + x sinh x 2 cos x cosh x > f 0 (0) = 0, (3.7)
2 cosh x
v hm s f ( x ) tng trn 0; . Do vy f ( x ) > f (0) = 0 vi x 0; .
2 2
Bi ton 13. Vi x 0; ta c
4
cos x
cosh x < p . (3.8)
cos2 x sin2 x
Ta c
f 0 ( x ) = sin (2x ) sinh (2x ) cos (2x ) cosh (2x ) > f 0 (0) = 0 (3.10)
sin x sinh kx
< . (3.11)
x kx
32
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 15.
tanh( x ) tanh(kx )
6 (3.13)
x kx
vi mi k (0; 1) v x (0; 1).
tanh( x )
Li gii. Tht vy, hm s f 1 ( x ) = c o hm bc nht
x
x sinh x cosh x
f 10 ( x ) = <0
x2 cosh2 x
do sinh x > x v cosh x > 1 vi x > 0. Nh vy, hm s f 1 ( x ) l nghch bin thc s,
dn n f 1 ( x ) < f 1 (kx ) do x > kx vi mi x > 0, k (0; 1). Ta lm mnh (ci tin)
(3.13) v mt iu kin (t x (0; 1) tr thnh x > 0). Hn th na, cn ch ra (3.13) l
bt ng thc thc s.
Bi ton 17.
sinh x 3 2 + cosh x
< < vi mi x 0; . (3.15)
x 2 + cos x 3 2
33
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Ln lt ly o hm cc cp ta c
1 (4)
f ( x ) = cos x + cosh x 2(cos x )(cosh x. (3.18)
2 4
t f 5 ( x ) = (cos x )(cosh x ) 1. Ta c
1 (4)
f ( x ) > cos x + cosh x 2 := f 6 ( x ).
2 4
Bi f 60 ( x ) = sin x + sinh x > 0 do sinh x > x > sin x, ta c f 6 ( x ) > f 6 (0) = 0.
(4)
Cui cng, f 4 ( x ) > 0 vi x > 0, ko theo
(3) (2)
f 4 ( x ) > 0 ; f 4 ( x ) > 0 ; f 40 ( x ) > 0.
sin x 3 x
< < . (3.20)
x 2 + cos x sin x
Bi ton 19.
1 x 1 1
< < s <
4
(3.22)
cosh x sinh x cosh x + 1 2
cosh x
3
2
vi mi x 0; .
2
34
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
35
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
sinh x
A(e x , e x ) = cosh x, G (e x , e x ) = 1, L(e x , e x ) = . (3.26)
x
S dng bt ng thc [2]
3 A + 2G
AG2 L
3
v (3.26) d dng suy ra bt ng thc (3.25).
Chng minh. Ta c
sinh x sinh x
L(e x , e x ) = , P(e x , e x ) = .
x arcsin(tanhx )
S dng bt ng thc L P, ta c arcsin(tanhx ) < x, hay tanh x < sin x, x (0, /2).
Ta c iu phi chng minh.
36
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
4 Bi tp ngh
4.1 Phng php hm li
Bi ton 26. Cho x, y, z (0; 1), chng minh bt ng thc sau
1 1 1 x 2 + y2 + z2
x+y + y+z + z+x < 3 . (4.1)
cosh cosh cosh 3
2 2 2
1 1 1 1 1 1
x+y + y+z + z + x sinh x + sinh y + sinh z . (4.2)
sinh sinh sinh
2 2 2
6
x+y+z
sinh x + sinh y + sinh z + sinh
3 (4.3)
1 1 1
+ + .
sinh x sinh y sinh z
sinh x x cosh x + 2
< cosh3 < vi mi x > 0.
x 3 3
Bi ton 30. Vi x 0; chng minh bt ng thc
2
1 sin x x
< < .
cosh x x sinh x
Bi ton 31. Vi x 0; chng minh
2
x2 sin x x
2
< < .
sinh x x sinh x
sinh x
1< < e x coth x1 < cosh x, x > 0.
x
37
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
x coth x 1
sinh x x cosh x + 3 cosh x/3
e 2 < < , x > 0.
x 4
Chng minh bt ng thc [S dng bt ng thc: GI < I < A1/3 , a = ex , b =
e x .]
x coth x 1
sinh x
cosh x < e 2 < , x > 0.
x
[S dng bt ng thc: G2 A < GI < L < L( A, G ), a = e x , b = e x .]
3
sinh x cosh x + 2
< < e x coth x1 , x > 0.
x 3
A + 2G
a = e x , b = e x .]
3
[S dng bt ng thc: GA2 < IG < L < < I,
3
Ti liu
[1] Neumann Edward (2012), Inequalities Involving Hyperbolic Functions and Trigonometric
Functions, Bulletin of International Mathemqtics Institute ISSN 1840-4367, Volume 2
(2012), 87-92.
[2] Sandor J. et.al. (2011), Trigonometric and Hyperbolic Inequalities,
arxiv.org/pdf/,1105.0859 v1 [math.CA].
[3] Zhen Hang Yang (2015), Jordan Types Inequalities for Hyperbolic Funcions and Their Ap-
plicatipns, Hindaway Publishing Corporation, Journal of Function Spaces Volume
2015, Article ID 370997 (http://dx.doi.org./10.1155/2015 370 979).
38
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
T GIC IU HA
Nguyn B ang
Hi ton hc H Ni
Tm tt ni dung
1 nh ngha
AB CB
nh ngha 1. T gic ABCD ni tip ng trn, ng thi tha mn iu kin =
AD CD
c gi l t gic iu ha.
39
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2 Tnh cht
Tnh cht 1. T gic ABCD l t gic iu ha th AC.BD = 2AB CD = 2BC AD.
ABCD ni tip ng trn (O) v MA, MC l tip tuyn nn sin BCM = sin BAC =
AD CD
sin BAE, sin DCM = sin DAE, ABCD l t gic iu ha. Suy ra = v
AB CB
MD ED
= .
MB EB
MD ED
t ( MEDB) = = .
MB EB
Tnh cht 3. T gic iu ha ABCD, ng phn gic cc gc BAD, BCD v ng
thng BD ng quy.
Chng minh.
Gi s ng phn gic gc BAD ct BD ti E theo tnh cht ng phn gic, suy
EB AB AB CB CB BE
ra = . ABCD l t gic iu ha nn = v = . Suy ra CE l
ED AD AD CD CD ED
phn gic ca gc BCD, (pcm).
Tnh cht 4. ABCD l t gic iu ha, M l giao im tip tuyn ti A v C, MO ct AC
ti I th AI l phn gic gc BID.
EB MB
Chng minh. AC, BD ct nhau ti E nn = suy ra I(MEBD) chm iu ha,
ED MD
I M AC, IA l phn gic gc BIC.
Tnh cht 5. Cho t gic ABCD, tip tuyn ti A v C ct nhau ti im M thuc BD th
tip tuyn ti B v D gp nhau trn AC.
40
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
EB AB2
Tnh cht 6. ABCD l t gic iu ha, AC, BD ct nhau ti E th = .
ED AD2
Tnh cht 7. ABCD l t gic iu ha, M l trung im AC th ADB = MDC.
Chng minh. Hai tnh cht ny cho thy ABCD l t gic iu ha, AD l ng i
trung ca tam gic ABC, do ta c ngay pcm.
y ch l nhng tnh cht c bn v T gic iu ha.
41
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
3 V d p dng
Bi ton 1. Cho ng trn (O) v dy AD, gi I l im i xng ca A qua D, k tip
tuyn IB vi ng trn (O), t A dng tip tuyn vi (O) ct IB ti C, CD ct ng (O)
ti E. Chng minh rng EB song song vi AD.
Li gii.
Vi gi thit suy ra CA, CB l tip tuyn t gic AEBD l t gic iu ha, suy ra
DA EA DI EA
= , mt khc AD = DI nn = , suy ra ADBE ni tip, nn BDI =
DB EB DB EB
BEA, suy ra BDI, BEA ng dng (c.g.c), do CBE = EAB = BID. Vy nn
BE k AD.
Bi ton 2. Cho tam gic ABC, M l AM, BM, CM ct BC, CA, AB ln lt ti D, E, F.
N l im BC sao AM vung gc vi MN, Gi P v Q l i xng ca M qua DE v DF.
Chng minh rng P, Q, N thng hng
42
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
CD, suy ra t gic BEAF l t gic iu ha nn (PIAB) = (PKDC) theo gi thit BC, AD,
EF ng quy. Vy Q thuc EF.
Mt khc cng t (PIAB) = (PKDC), suy ra AC, BD, IK ng quy. Vy M thuc EF do
PO EF nn PO MQ.
Chng minh tng t QO MP, suy ra O l trc tm MPQ.
Bi ton 4 (Moldova MO 2014). Cho t gic ABCD ni tip ng trn, ng phn
gic gc gp nhau trn cnh BD. ng thng qua C song song vi AD ct ng thng
i qua A v trung im BD ti P. Chng minh rng tam gic PCD l tam gic cn.
Li gii. Theo gi thit ng phn gic cc gc ct nhau ti E thuc BD, theo tnh cht
AB BE CB
ca ng phn gic, suy ra = = nn t gic ABCD l t gic iu ha.
AD DE CD
Theo nh ngha t gic iu ha, suy ra tip tuyn ti A v C ct nhau trn BD. Gi
M l trung im BD v T giao im ca hai tip tuyn l T. T suy ra AC l ng
i trung ca tam gic ABD. Suy ra CDT = CDB = CAB = MAD, CP k AD
43
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Li gii.
PQ l tip tuyn ca ng trn (O1 ) v (O2 ) nn PAB = BPQ, QAB = BQP,
suy ra BPQ + BQP = PAQ. Theo gi thit D i xng vi B qua PQ nn PDQ =
PBQ = 1800 BPQ BQP == 1800 PAQ, suy ra t gic APDQ ni tip. AB ct
BP MB
PQ ti M nn MP = MQ v PBM v APM ng dang (g.g), suy ra = . Tng
AP MP
BQ MB BP AP DP AP
t, = suy ra = , theo gi thit PB = PD, BQ = DQ vn = , suy
AQ MQ BQ AQ DQ AQ
ra t gic APDQ l t gic iu ha v E, D, A thng hng.
Bi ton 7. Cho tam gic ABC, ng trn ni tip tam gic tip xc vi cnh BC, CA,
AB ln lt ti D, E, F, ng thng AD ct ng trn (I) ti im th hai l M, BM,
CM ct ng trn (I) ti P v Q. Chng minh rng AD, BQ, CP ng quy.
44
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
ME DE
= . (2)
MF DF
CQ CD
CDQ v CMD ng dng (g.g), nn = , tng t
DQ DM
BP DP
= . (3)
BD DM
DC MQ BP DC DQ BP DC MQ BP
T (1), (2) suy ra = . kt hp (3), ta c = 1.
DB QC PM DB DP CQ DB QC PM
Theo nh l Ceva th MD, BQ, CP ng quy.
45
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 8. Cho tam gic nhn ABC ni tip ng trn (O), ng phn gic gc B, C
ct ng trn (O) ti M v N. G l im trn cung nh BC, I1 , I2 l tm ng trn ni
tip tam gic ABG v ACG, gi P l giao im th hai ca ng trn (O) vi ng trn
ngoi tip tam gic GI1 I2 , D l trung im MN. Chng minh rng P, I, D thng hng.
Li gii.
Bi ton 10. Cho t gic ABCD ngoi tip ng trn (I), gi M, N l tip im ca (I)
vi cnh AD, BC, ng thng BM, DN ct (I) ti E v F. Chng minh rng EF, MN, BD
ng quy.
Li gii.
46
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 11 (VN TST 2004). Cho hai ng trn (O1 ) v (O2 ) ct nhau ti A v B.Cc
tip tuyn ti A, B ca ng trn (O1 ) ct nhau ti K.Gi s M l im trn ng trn
(O1 ) nhng khng trng vi A, B, ng thng AM ct ng trn (O2 ) ti P, ng
thng KM ct ng trn (O1 ) ti C v ng thng AC ct ng trn (O2 ) ti Q.
Chng minh trung im PQ thuc MC v ng thng PQ lun i qua im c nh
khi M chuyn ng trn ng trn (O1 ).
Bi ton 13. Cho tam gic ABC (AB < AC) ni tip ng trn (O), tip tuyn ti B, C
ct nhau ti D. Qua A k ng thng vung gc vi AD ct BC ti E,trn DE ly P v Q
sao cho DP = DQ = DB. Chng minh tam gic ABC v tam gic APQ ng dng.
Li gii.
47
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Ti liu
[1] Nguyn Vn Mu (Ch bin, 1997), Hnh hc v mt s vn lin quan, NXB Gio
dc.
[2] Nguyn Minh H, Nguyn Xun Bnh (2005), Bi tp nng cao v mt s chuyn
hnh hc 10, NXB Gio dc.
[3] Yufei Zhao, IMO training 2008, Circles.
[4] Kin Y.Ly, Pole and polar,Mathematical Excalibur.
[5] Ti liu t internet,...
48
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
p4
S2 = p( p a)( p b)( p c) 6
27
p 2 ( a + b + c) 2 ( a + b + c2 ) + 2( ab + bc + ca)
2 2
S6 = =
3 3 12 3 12 3
a2 + b2 + c2
6
4 3
Dn n bt ng thc cn phi chng minh.
1 Bi ton ny do R. Weitzenbock
a ra nm 1919.
49
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
( a2 + b2 + c2 ) + 2( ab + bc + ca)
S6
12 3
12 3S 6 ( a2 + b2 + c2 ) + 2( ab + bc + ca)
12 3S + 2( a2 + b2 + c2 ) 2( ab + bc + ca) 6 3( a2 + b2 + c2 )
12 3S + ( a b)2 + (b c)2 + (c a)2 6 3( a2 + b2 + c2 )
2 2 2
1h 2 2 2
i
a + b + c > 4 3S + ( a b) + (b c) + (c a) (1)
3
2 2 1h
2
2 2 2
i
a + b + c > 4 3S + ( a b) + (b c) + (c a) (2)
2
Tht vy, ta thy
f ( A) + f ( B) + f (C ) A+B+C 2
> f( ) = f( ) =
3 3 3 3
50
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
( p a)( p b) + ( p b)( p c) + ( p c)( p a) > 3S
( p a)( p b) + ( p b)( p c) + ( p c)( p a)
q
> 3p( p a)( p b)( p c)
51
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
a b
q
( x + z) + (y + z) > 2 ( x + z)(y + z)
q b a
2 z cos C + sin C xy + yz + zx 6 2 (z2 + xy + yz + zx )(cos2 C + sin2 C )
p
q q
2
= 2 (z + xy + yz + zx ) = 2 ( x + z)(y + z)
2 2 2
h
2 2 2
i
a + b + c 6 4 3S + 2 ( a b) + (b c) + (c a) (5)
Mt khc
52
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
a2 + b2 + c2
Ta d dng chng t c h thc cot A + cot B + cot C = , nn bt ng
4S
thc cn chng minh tr thnh
A B C
2 tan + tan + tan 6 3 + cot A + cot B + cot C
2 2 2
Xt hm f : (0, 2 ) R vi f ( x ) = cot x, ta thy y l hm li, nn p dng b 1, ta
c
1 A+B+C A+B
(cot a + cot B + cot C ) + cot( ) > cot( )
3 3 cyc 2
A B C
cot a + cot B + cot C + 3 > 2 tan + tan + tan
2 2 2
53
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Ti liu
[1] Arthur Engel, Problem solving strategies. Springer Verlag, 1998.
[2] Cezar Lupu, Constantin Mateescu, Vlad Matei, Mihai Opincariu, Refinements of the Finsler-
Hadwiger reverse inequality. Mathematics Subject Classification, 2000.
[3] Emil Stoica, Nicusor Minculete, Catalin Barbu, New aspects of Ionescu-Weitzenbocks inequal-
ity, Gometry Balkan Press, 2016.
54
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 M u
nh l thng d Trung Hoa l tn ngi phng Ty t thm, ngi Trung Quc gi
n l bi ton Hn Tn im binh. Hn Tn l mt danh tng thi Hn S, tng c
phong tc vng thi Hn Cao T Lu Bang ang dng nghip. S k T M Thin vit
rng Hn Tn l tng tri g khng ni, nhng rt c ti v qun s, tc k rng khi Hn
Tn im qun s ng cho qun lnh xp hng 3, hng 5, hng 7 ri bo co s d mi hng,
t ng tnh chnh xc qun s n tng ngi. Cch im qun s c ng th hin
qua bi th sau:
Tam nhn ng hnh tht thp hy.
Ng th mai hoa trp nht chi
Tht t on vin chnh bn nguyt
Tr bch linh ng tin c chi.
Dch.
Ba ngi cng i t by chc
Nm c mai hoa hm mt cnh
By g xum vy va na thng
Tr trm linh nm bit s thnh
55
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
56
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Cch gii.
Bc 1: t m = m1 m2 . . . mn = Ni mi vi i = 1, 2, 3, . . . , n
Bc 2: Tm cc nghim Ni1 ca phng trnh Ni x 1 ( mod m)
n
Bc 3: Tm c mt nghim ca h l: x0 = Ni Ni1 ai
i =1
Bc4: Kt lun nghim: x x0 ( mod m)
Trung Thu.
Trung thu gi mt trng trong
Ph phng ng c, n lng sao sa
R nhau i m n hoa
Qun quanh, quanh qun bit l ai hay
Kt nm chn s n ny
By n kt li cn hai ngn tha
Chn n th bn ngn d.
n hoa bao ngn m ngn ng lng.
(Cho bit s n trong khong 600 n 700)
57
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
58
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
V d 6 (VMO 2008). Cho m = 20072008 .Hi c bao nhiu s nguyn dng n mtho mn
.
iu kin: n (2n + 1) (5n + 2) ..m.
Gii. Ta c m = 92008 .2232008 = 34016 .2232008 = n1 .n2 .
.
Do (10, m) = 1 suy ra n (2n + 1) (5n + 2) ..m m|10.5.2n. (2n + 1) (5n + 2) =
10n (10n + 5) (10n + 4) m| x ( x + 5) ( x + 4)trong x = 10n.
Ta c: m| x ( x + 5) ( x + 4) h phng trnh ng d sau
x 0 ( mod 10)
x ( x + 5) ( x + 4) 0 ( mod n1 )
x ( x + 5) ( x + 4) 0 ( mod n2 )
59
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Nhn xt 3. Chng minh trn tht gn gng nh vo vic s dng nh l thng d Trung
Hoa. Mu cht ca bi ton l chng ta thy c ( pq 1)n k + 1 l hp s ta cn ch ra
rng khi no ( pq 1)n k + 1 chia ht cho p hoc q(qua vic xt tnh chn l ca n) t ta
xy dng c mt h phng trnh ng d:
(
k 1 ( mod p)
k 1 ( mod q)
V d 8 (IMO 1989). Chng minh rng vi mi n N tn ti ns t nhin lin tip sao cho
bt k s no trong cc s y cng u khng phi l lu tha (vi s m nguyn dng)
ca s nguyn t.
Gii. Cch 1. Mi n N xt ns nguyn t phn bit p1 , p2 , . . . , pn .
Xt h phng trnh
60
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
x p1 1 mod p21
x p2 1 mod p22
...............................
x pn 1 mod p2n
61
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
.
x1 + x2 + + xk ..k vi mi k = 1, 2, . . . , N.t x1 + x2 + x3 + + x N = s
Gi n l s nguyn dng b nht khng nm trong dy x1 , x2 , x3 , . . . , x N .
Do ( N + 1, N + 2) = 1 nn theo nh l thng d Trung Hoa tn ti mt s nguyn
m > x1 , x2 , x3 , . . . , x N tho mn
(
m s ( mod N + 1)
m s n ( mod N + 2)
t x N +1 = m, x N +2 = n, ta c dy x1 , x2 , x3 , . . . , x N , x N +1 , x N +2 tho mn cc iu kin
ca bi ton v
.
+ x1 + x2 + x3 + + x N + x N +1 = s + m..N + 1;x1 + x2 + x3 + + x N +1 + x N +2 =
.
s + m + n..N + 2
.
v x1 + x2 + + xk ..k vi mi k = 1, 2, . . . , N.
.
Do x1 + x2 + + xk ..k vi mi k = 1, 2, . . . , N + 2 hin nhin dy ( xn )+ n=1 xy dng
nh trn tho mn iu kin bi.
p p p n 1 pn
Th ta thu c ngay phng trnh x1 1 + x2 2 + + xn 1 = xn . Vy nu ta ch ra c
s nguyn dng k sao cho x1 , x2 , . . . , xn u nguyn th ta c iu phi chng minh.
M iu ny tng ng vi h sau c nghim.
k 0 ( mod p1 )
k 0 ( mod p2 )
()
k 0 ( mod pn1 )
k 1 mod p
( n)
62
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
63
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
theo nh l thng d Trung Hoa th h phng trnh trn c nghim: k 26 ( mod 30)
k = 30h + 26, (h N),p2 + k = p2 + 30h + 26 40 cho nn p2 + k l hp s. Vy c v s
k nguyn dng chn, sao cho vi mi s nguyn t p th s p2 + k l hp s.
Nhn xt 6. Chng minh trn tht n tng nh vo vic s dng nh l thng d Trung
Hoa. Mu cht ca bi ton l chng ta thy c p2 + k l hp s.ta cn ch ra rng khi
no p2 + k chia ht cho 2,3 hoc 5 (qua vic xt cc dng ca p) t ta xy dng c mt
h phng trnh ng d:
k 0 ( mod 2)
k 2 ( mod 3)
k 1 ( mod 5)
T tm c tt c gi tr ca k.
x b ( mod 2m + 1)
.
theo lp lun trn P ( x ) = (2x + 1) (3x + 1)..n.
64
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
P ( a) a0 ( mod 2)
P ( xo )
P (b) b0 ( mod 7)
P ( xo )
()
P ( xo ) P (c) c0 ( mod 11)
P ( xo ) P (d) d0 ( mod 13)
Nhn xt 7. Qua vic gii hai v d 8 v 9 vic kt hp gia nh l thng d Trung Hoa vi
cc tnh cht ca a thc nguyn cho ta mt kt qu th v
65
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
k 1 ( mod p1 p2 . . . ph )
k 2 ( mod ph+1 ph+2 . . . p2h )
k i mod p(i1)h+1 p(i1)h+2 . . . pih
k n mod p(n1)h+1 p(n1)h+ 2 . . . pn h
,i = 1, n
T ta c n s t nhin lin tip l: k + 1; k + 2; ; k + n tha mn mi s u c t
nht h c s nguyn t phn bit.
Gii.
Nu p = 2 th hin nhin lun tn ti mt s tha mn bi v d: 1234567899876543210
Nup = 5 th cng lun tn ti mt s tha mn bi v d: 1234567899876432105
Nu p 6 {2, 5}. Xt h phng trnh ng d tuyn tnh.
(
x a0 a1 a2 . . . a9 mod 1010
x 0 ( mod p)
66
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Trong ai {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} , ai 6= a j , 0 i 6= j 9
10
V p , p 6 {2, 5} suy ra gcd p, 10 = 1. Do theo nh l thng d Trung Hoa
th h ny chc chn c nghim, nghim ca h chnh l s tha mn (iu phi chng minh
)
V d 19 (HSG Tri h Hng Vng 2014). Chng minh rng tn ti 16 s nguyn dng
lin
2 tip sao cho khng c s no trong 16 s c th biu din c di dng
7x + 9xy 5y2 , ( x, y Z).
2 2
2 2
Gii. t 7x + 9xy 5y = A 28A = (14x + 9y) 13.17y . Ta xt s d khi chia A
R rng
n + 7; n + 10 khng c dng 7x2 + 9xy 5y2 , ( x, y Z)
67
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Nhn xt 11. Cch gii ca bi ton chnh l dng phng php gen trong phng trnh
ng d, kt hp vi nh l thng d Trung Hoa
68
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
.
B 3. Cho p , p = 4k + 1 x N : x2 + 1..pn (n N cho trc) Quy np
n = 1chn x = (2k )! tho mn b
.
Gi s b ng vi n = h N xh : x2h + 1..ph x2h + 1 = uph (u N )
2 .
t xh+1 = xh + tph x2h+1 + 1 = xh + tph + 1 = ph (u + 2xh t) + p2h t2 ..ph+1 Ta cn
.
chn t N : u + 2x t..p h
x s
p dng a2 = ph h ( ph 1 ( mod 4)) suy ra a2 + 1 =
ph h ( ph 1 ( mod 4))
h =1 h =1
s . .
a2 a2 +1 =
h = 1, 2, . . . , s bh Z : bh2 + 1..ph (theo b ), b02 + 1..2 (b0 Z)
pk k
k =1
Xt h phng trnh ng d :
(
x b0 mod ph h
x bs ( mod ps s )
. s
Theo nh l thng d Trung Hoa th h c nghim x = b Z : b2 + 1.. ph h
h =1
T tac 2n n2 22 22 0 ( mod p) p | an n a . M an n a a2 2a ( mod p)
suy ra p a2 2a . Vymi p nguyn t tha mn th p a2 2a a2 2a = 0 a = 2, a =
4 do 2a > a2 , a 5 Th li a = 2, a = 4 tha mn
Nhn
2 13. a Ci
xt hay ca bi ton qua vic chn s nguyn t p sao cho p >
2, a , a 2
V d 24. 1. Cho s nguyn dng n khng c c chnh phng khc 1. Chng minh rng
. .
nu an 1..n th an 1..n2 .
. .
2. Tm n Z+ , n > 1 c tnh cht mi a Z+ nu an 1..n th an 1..n2 .
Gii.
. .
1) n = p , a N co a p 1..p a p a + a 1..p a 1 ( mod p)
T a p 1 = ( a 1) a p1 + a p2 + + a + 1 0 mod p2 . n = p1 .p2 . . . .pk , an
. . .
1 = a p1 p2 ...pk 1..p1 p2 . . . pk ( a p1 p2 ...pk ) pi 1..pi ( a p1 p2 ...pk ) pi 1..p2i a p1 p2 ...pk
. .
1..( p1 p2 . . . pk )2 an 1..n2
69
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2)n = 2 p1 p2 . . . pk , 0 2, pi , ( pi , 2) = 1, i = 1, k
iu kin . Ta ch cn xt n = 4p1 p2 . . . pk , pi , ( pi , 2) = 1, i = 1, k l
. .
A = a p1 p2... pk , an 1 = A4 1..4, do A l nn A4 1 = ( A 1) ( A + 1) A2 + 1 ..16 suy
.
ra an 1..42
. .
B = a4 , an 1 = B p1 .p2 ...pk 1..p1 p2 . . . pk an 1 = B p1 .p2 ...pk 1..( p1 p2 . . . pk )2 theo(1)
.
M 42 , p21 . . . p2k = 1 an 1..(4p1 p2 . . . pk )2 = n2
Vy s m ca l 0 1
Xt p = 2, gi s n = 2 t, t N , (t, 2) = 1th 52t 1 = 25t 1 = 8m, m N, m l
Theo nh l thng d Trung Hoa tn ti s nguyn dng a l nghim h pt ng d
(
a 5 ( mod 16)
a 1 ( mod t)
i
1
at an A2 A2 A2 A2 A2
t A = 1 = 1 = 1 +1 ... +1 .... +1 =
2+2 V, (V, 2) = 1
i
Do A2 1 = a2t 1 25t 1 8 ( mod 16) , A2 + 1 2 ( mod 4) i = 1, s 1
. . .
Do an 1..n th an 1..n2 . 2+2 V ..22 t2 + 2 2 2 {0, 1, 2}
Vy n = 2 p1 p2 . . . pk , 0 2, pi , ( pi , 2) = 1, i = 1, k
Nhn xt 14. Ci kh ca bi ton phn 2 vi iu kin cn, gii quyt c vn ny
ta cn nm vng s m ng ca mt s vi mt s nguyn t,v chn c b a1 , a2 , .., ak
hp l ca h phng trnh ng d.
V d 25 (Selection tests for the BMO and IMO Romanian teams 2006). Cho a, b l cc s
nguyn dng, sao cho vi mi s nguyn dng n ta c an + n| bn + n. Chng minh rng
a = b.
Gii. Gi s ab. Ta c khi n = 1 th a + 1| b + 1 b > a. Gi p l s nguyn t: p > b, Theo
nh l thng d Trung Hoa tn ti n l s nguyn dng lnghi h pt ng d
(
n 1 ( mod ( p 1))
n a ( mod p)
suy ra n = ( a + 1) ( p 1) + 1.
70
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Chn ( (
a 2 ( mod p) a 2 ( mod p)
() ,
a + 1 0 ( mod p 1) a 1 ( mod p 1)
N, k 6= l th
k l
a21 + 1, a21 + 1 2 suy ra { an + 2n , n N} c v hn c s nguyn t.
k k l l
Nu a l suy ra k, l N, k 6= l a2 + 22 , a2 + 22 = 1 { an + 2n , n N} c v
hn c s nguyn t,do an + 2n | bn bc v hn c s nguyn t v l.
71
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
+Nu c = 1
- Kh nng 2| a theo bi a2 + 22 b2 + 1 b2 + 1 0 ( mod 4) v l
p 1 p 1 p 1 p 1
Nhng a 2 + 2 b 2 + 1 b 2 1 ( mod p) mu thun ( do p 6= 2)
2
l l =1 m l
Gi d = 22 + 1, 22 + 1 , 1 l 6= m 2015 d| 2 d = 1 d = 2, do 22 + 1 l suy
ra d = 1
l
Do cc s 22 + 1 , l = 1; 2015 nguyn
t cng nhau
nn theo nh l thng d Trung
l 1 l
Hoa, s tn ti s nguyn C sao cho C 22 mod 22 + 1 , l = 1; 2015
l
l
l
suy ra C2 + 1 22 + 1 mod 22 + 1 C2 + 1 22 + 1, l = 1; 2015 suy ra
.. 2015 2l .. 2
2016
3 C + 1 .3 2 + 1 = A 81C + 81.A n N : (9c) + 81 = n 2
2 2 2 1
l =1
72
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2016
suy ra (9c)2 + 5 = n22 n 76 v l do mt s chnh phng khi chia cho 9 cho cc s
d l 0, 1, 4, 7 Nhng (9c)2 + 5 5 ( mod 9). Vy iu gi s l sai tng ng vi khng
2016
c s nguyn dng n s n.22 n 76 l s chnh phng.
V d 29. Mt s nguyn n c gi l s tt nu |n| khng l s chnh phng.Xc nh
tt c cc s nguyn m sao cho mc th biu din bng v hn cch l tng ca 3 s tt khc
nhau v tch ca chng l mt s chnh phng l
Gii.
iu kin cn
Gi s m = u + v + w, vi u, v, wl cc s tt v u.v.w l s chnh phng l. Khi ta c
u 1; 3 ( mod 4)
v 1; 3 ( mod 4)
m = u + v + w 3 ( mod 4) .
w 1; 3 ( mod 4)
u.v.w 1 ( mod 4)
iu kin
Ta chng minh vi mi s nguyn m m m 3 ( mod 4) u tha mn yu cu ca bi
ton Trc tin ta chng minh: Vi mi s nguyn dng m = 4k + 3, (k Z) u phn tch
c V dng m = 4k + 3 = xy + yz + zx (1), trong x, y, z l cc s nguyn l.
Tht vy nu chn x = 1 + 2t v`a y = 1 2t (t Z \ {0}) th x, yl hai s l v khi (1),
tr thnh 4k + 3 = 1 4t2 + (1 + 2t) z + (1 2t) z, (2) suy ra z = 2t2 + 2k + 1 z cng l
s nguyn l
Vi mi s nguyn m c dng (1) v vi chnx, y, z nh trn ta c cc kt qu sau
+ t Z\ {0} th c v hn b s xy, yz, zxphn bit tha mn (1)
+ Tch cc s xy, yz, zx l mt s chnh phng l
+Vy ta ch cn chng minh c v hn t Z\ {0} sao cho | xy| , |yz| , |zx | l cc s tt
- Trc ht ta thy | xy| = 4t2 1 l s tt vi t Z\ {0}.
- Chn hai s nguyn t phn bit p, q > m. Ta xt h phng trnh ng d n t
(
1 + 2t p mod p2
(3)
1 2t q mod q2
73
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
v
y 0 ( mod p0,0 p0,1 p0,2 . . . p0,n )
y 1 ( mod p1,0 p1,1 p1,2 . . . p1,n )
y n ( mod pn,0 pn,1 pn,2 . . . pn,n )
Vi a, b, c, a0 , b0 , c0 {0, 1, 2, . . . , 14}.
Gii. Vi mi s nguyn dng k, gi Nk l s b sp th t ( a, b, c, a0 , b0 , c0 ) tha mn iu
kin: ab + a0 b0 bc + b0 c0 ca + c0 a0 1 ( mod k ) v a, b, c, a0 , b0 , c0 {0, 1, 2, . . . , 14}.
Theo nh l thng d Trung Hoa th :Nmn = Nm Nn nu m, n N v (m, n) = 1
Do tnh gi tr ca N15 , ta cn tnh gi tr ca N3 v N5 .
Trc tin ta tnh Np vi mi p l s nguyn t. C nh cc gi tr ( a, b, a0 , b0 ) ca phng
trnh ab + a0 b0 1 ( mod p), ta cn tnh s nghim ca h sau:bc + b0 c0 ca + c0 a0
1 ( mod p) (1)
Ta xt cc trng hp sau.
Nu ( a, a0 ) 6 t (b, b0 ) ( mod p)vi mi t {0, 1, 2, . . . , p 1}. Khi h (1)c mt
0 b0
nghim duy nht : c a0ab 0 ab
b0 a ( mod p ) , c ab0 a0 b ( mod p ).
74
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
75
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
5 Bi tp tng t
x 1 ( mod 2)
x 2 ( mod 3)
Bi 1. Gii h phng trnh ng d ( vi 0 < x < 120)
x 3 ( mod 4)
x 4 ( mod 5)
76
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi 13. Chng minh rng vi mi s nguyn dng n (n 2), lun tn ti hai s nguyn
dng a, b sao cho ( a + i, b + j) > 1, i, j {1, 2, . . . , n 1}.
Bi 17 (Moldova TST 2009). a) Chng minh rng tp cc s nguyn c th phn hoch thnh
Cc cp s cng vi cng sai khc nhau. b) Chng minh rng tp cc s nguyn khng th
vit c di dng hp ca cc cp s cng vi cng sai i mt nguyn t cng nhau.
Bi 18. Cho s nguyn dng n = p11 p22 . . . pk k , trong p1 , p2 , . . . , pk l cc s nguyn t
i mt khc nhau. Tm s nghim ca phng trnh ng d x2 + x 0 ( mod n)
Vi a, b, c, a0 , b0 , c0 {0, 1, 2, . . . , p 1} v 0 x, y, z p 1. Tm f ( p).
77
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi 23. Cho s nguyn dng n. Chng minh rng tn ti s nguyn dng m tha mn h
ng d. (
2m 2015 ( mod 3n )
2m 32015 ( mod 2n )
Bi 24. Ta gi mt s l ly tha ng nu n c dng am , ( a, m Z, m > 1). Vi s nguyn
dng no n th tn ti cc s nguyn b1 , b2 , . . . , bn khng ng thi bng nhau sao cho vi
mi s nguyn dng k s (b1 + k ) (b2 + k) . . . (bn + k )l s ly tha ng
Bi 25. Chng minh rng h phng trnh ng d
(
x a1 (mod m1 )
x a2 (mod m2 )
C nghim khi v ch khi gcd (m1 , m2 ) | ( a1 a2 )
Bi 26. Chng minh rng vi mi s nguyn dng n, lun tn ti n s lin tip ca dy s
sao cho bt k s no trong dy cng u chia ht cho bnh phng ca mt s nguyn t
Bi 27 (Vit Nam TST 2015). Mt s nguyn dng k c tnh cht T (m) nu nh vi mi s
nguyn dng a, tn ti s nguyn dng n sao cho 1k + 2k + 3k + + nk a ( mod m) a)
Tm tt c cc
s nguyn dng kc tnh cht T (20) b) Tm s nguyn dng knh nht c
tnh cht T 2015
Bi 28 (Saudi Arabia TST 2015). Cho nv k l cc s nguyn dng. Chng minh rng nu n
v 30 nguyn t cng nhau th tn ti cc s nguyn a v b, mi s u nguyn t cng nhau
vi n, sao cho a2 b2 + k chia ht cho n.
Bi 29 (VMO 1997). Chng minh rng vi mi s nguyn dng n, lun tn ti s nguyn
dng k sao cho 19k + 97 chia ht cho 2n .
Ti liu
[1] H Huy Khoi (1997), S hc, NXB Gio dc.
[2] Nguyn Vn Nho, OLYMPIC ton hc Chu Thi Bnh Dng, NXB Gio dc.
[3] B GD v T (2011), Ti liu tp hun gio vin.
[4] Tp ch Ton hc v tui tr, Tuyn tp chuyn .
[5] Dan Brnzei, Ioan Serdean, Vasile Serdean, Junor Balkan Mathematical Olympiads, Math-
ematical Excalibur.
[6] Titu Andreescu, Diophantine Equations. . .
[7] Titu Andreescu, Mathematical Olympiad Treasures, 2004 Birkhauser Boston,USA.
[8] Kenneth H.Rosen, Elementary Number Theory and Its Application
78
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
L THUYT TH V NG DNG
Hong Phng Anh
THPT Chuyn Hng Yn
Tm tt ni dung
1 C s l thuyt
1.1 Khi nim
nh ngha 1. Mt th G = (V, E) c hiu l mt b hai tp hp: tp hp nh V v tp hp
cnh E ni cc nh ny vi nhau.
Mt s thut ng khc
79
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
11. Nhng th c th biu din c trn mt phng sao cho khng c 2 cnh c
biu din no ct nhau c gi l th phng.
14. ng i Euler l ng i i qua mi cnh ng mt ln. Chu trnh Euler l chu trnh
i qua mi cnh ng mt ln. th Euler l th c chu trnh Euler.
80
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
nh l 5. Nu mi nh ca th G n v hng n nh (n Z, n 0) u c bc khng nh
n
hn th G l th lin thng.
2
nh l 6. th n v hng hu hn l th Euler khi v ch khi hai iu kin sau c ng
thi tha mn
i ) G l th lin thng
ii ) Mi nh ca G u c bc chn.
nh l 9. Mt cy c n nh th c ng n 1 cnh.
81
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2 ng dng
Bi ton 1. Trong mt hi ngh, mi ngi c t hn hoc bng 3 ngi bn. Hi c th chia
h vo 2 phng sao cho trong mi phng, mi ngi ch c khng qu 1 ngi bn.
Li gii. Ta xt th G vi mi nh i din cho mt ngi trong hi ngh, hai nh c
ni vi nhau bi mt cnh khi v ch khi hai ngi tng ng l bn ca nhau. Khi , ta
82
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
c mt th vi bc ca mi nh u khng qu 3.
p dng nh l 12, ta c th chia mi ngi thnh hai phng sao cho t nht mt na s
ngi bn ca mi ngi u nm phng kia, hay mi ngi cng phng vi khng qu
mt ngi bn ca mnh.
83
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 4. Trong 1 nhm c mt s ngi quen nhau v mt s ngi khng quen nhau.
Mi bui ti, mt ngi mi tt c ngi quen ca mnh n mt ba tic gii thiu h
vi nhau. Gi s rng sau khi mi ngi t chc t nht mt ba tic m vn cn 2 ngi
cha c gii thiu vi nhau. Chng minh rng 2 ngi s khng c gii thiu ba
tic tip theo.
Li gii. Coi mi ngi l 1 nh v c 2 ngi quen bit nhau th c ni vi nhau bi
1 cnh. Ta chng minh rng, sau khi kt thc qu trnh gii thiu nh trn, tt c cc thnh
phn lin thng ca th u l 1 th con y .
chng minh c khng nh trn, ta ch cn chng minh rng nu th ban u l
lin thng, th th cui cng l y . Tht vy, ta chng minh bng quy np.
+ Vi th c 2 nh, hin nhin ng.
+ Gi v l ngi cui cng s t chc tic, v G 0 l th biu din cc mi quan h quen
bit ngay trc ba tic ca v . Khi G 0 {v} l mt hp ca cc thnh phn lin thng,
mi thnh phn lin thng l mt th y , v v quen vi tt c mi ngi trong 1
th con y (do gi thit quy np). Vy khi v t chc ba tic ca mnh th mi im
c ni li vi nhau thnh 1 th y .
Tr li bi ton, nu c 2 ngi vn cha quen nhau sau qu trnh , ngha l h 2 thnh
phn lin thng khc nhau, do d c t chc thm nhiu ba tic na th 2 ngi cng
s khng c gii thiu vi nhau.
84
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 6. Cho mt nhm gm 12 ngi. Bit rng trong 9 ngi bt k lun tn ti 5 ngi
i mt quen nhau. Chng minh rng trong nhm c t nht 6 ngi i mt quen nhau.
Li gii. Ta t mi ngi tng ng vi mt im, 2 ngi khc nhau c biu din bi
hai im khc nhau. C 2 ngi khng quen nhau ta ni 2 im tng ng vi 2 ngi
bi 1 ng nt lin lm 1 cnh. Khi ta c mt th G l th n, v hng, 12
nh vi tnh cht: trong bt k th con 9 nh no ca G cng tn ti 5 nh i mt
khng k nhau. Ta cn chng minh tn ti 6 nh i mt khng k nhau.
Nu mi chu trnh ca G u c di chn th G l th lng phn, tc l cc nh ca G
c th c phn chia thnh 2 nhm sao cho cc nh trong cng mt nhm i mt khng
k nhau. M G c 12 nh nn c mt nhm c t nht 6 phn t, ta c iu cn chng
minh.
Nu trong G tn ti chu trnh c di l. Gi (C) l chu trnh c di l nh nht trong
G.
+ Trng hp 1. di ca (C) l 3, gi l 3 nh A, B, C.
Nu trong 9 nh cn li khng tn ti 2 nh no k nhau, ta c iu phi chng minh.
Xt trng hp c 2 nh D, E k nhau. Trong 7 nh cn li, ly thm 4 nh ty , cng vi
A, B, C, D, E ta c mt nhm 9 nh, trong phi c 5 nh i mt khng k nhau. Ly
1 nh trong { A, B, C }, 1 nh trong { D, E}, khi phi tn ti t nht 3 nh i mt khng
k nhau trong nhm 4 nh. Do trong nhm 7 nh cha nu tn, nu tn ti 2 cnh bt
k th 2 cnh phi chung 1 nh, suy ra tt c cc cnh phi chung 1 nh, nn 6 nh cn
li (tr nh chung) i mt khng k nhau.
85
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
+ Trng hp 2. di ca (C) l 5.
Ly thm 4 nh bt k trong s 7 nh cn li, ta c nhm 9 nh, trong tn ti 5 nh
i mt khng k nhau. M trong (C) c 2 nh khng k nhau, nn tn ti t nht 3 nh
i mt khng k nhau trong s 4 nh ty t nhm 7 nh cn li. Chng minh tng t
trng hp di (C) l 3, ta cng thu c 6 nh i mt khng k nhau.
+ Trng hp 3. di ca (C) l 7.
Ly thm 2 nh bt k c nhm 9 nh. M trong (C) c 3 nh khng k nhau, nn 2
nh ly thm khng k nhau. Suy ra 5 nh cn li i mt khng k nhau.
Ta chng minh trong 7 nh ca (C) tn ti mt nh khng k vi c 5 nh kia. Gi s nh
no trong 7 nh ca (C) cng k vi 1 nh trong 5 nh cn li. Khi , theo nguyn l
Dirichlet, tn ti mt nh X trong nhm 5 nh k vi 2 trong 7 nh ca (C), gi s l A v
B. Suy ra A v B phi cng k chung mt nh nm trn chu trnh, gi s l nh C. (V nu
khng th ta s c mt chu trnh mi cha A, X, B c di l v nh hn 7).
Xt chu trnh 7 nh mi (thay C bng X), chng minh tng t ta c 5 nh cn li cng i
mt khng k nhau (mu thun vi gi thit phn chng l C k vi mt nh no trong
5 nh kia m khng phi l X).
+ Trng hp 4. di ca (C) l 9.
Trng hp ny khng th xy ra, v trong 9 nh khng tn ti 5 nh i mt khng k
nhau.
+ Trng hp 5. di ca (C) l 11. Gi im nm ngoi (C) l M.
Trn (C) c ti a 2 nh cng k mt nh v cng k nhau vi M, v nu c hn th tn ti
chu trnh l cnh c di nh hn 11.
Xt 5 nh i mt khng k nhau ca (C) v cng khng k vi M, ta c 6 nh i mt
khng k nhau.
Vy bi ton c chng minh.
Bi ton 7 (IMO 2007). Trong 1 cuc thi Ton, mt s th sinh l bn b ca nhau. Mt nhm
th sinh c gi l "mt hi" nu 2 ngi bt k trong nhm u l bn ca nhau. S
thnh vin ca 1 hi c gi l kch thc ca hi . Bit rng trong cuc thi ny, kch
thc ln nht ca cc hi (kch thc ca hi c s thnh vin nhiu nht) l s chn. Chng
minh rng c th sp xp cc th sinh vo 2 phng sao cho kch thc ln nht ca cc hi
trong phng ny bng kch thc ln nht ca cc hi trong phng kia.
Li gii. Gi C l hi c s thnh vin ln nht v c 2n ngi.
u tin, ta chia tt c nhng ngi C vo phng I v tt c nhng ngi cn li vo phng
II. Mi ln ta chuyn 1 ngi t phng I sang phng II.
Ch rng vi mi ln chuyn nh vy, kch thc ln nht ca cc hi trong phng I gim
i 1, cn kch thc ln nht ca cc hi trong II tng ln 1 hoc gi nguyn. Do , ta c th
chuyn n khi kch thc ln nht ca cc hi trong 2 phng bng nhau, hoc kch thc
ln nht phng I hn phng II l 1 n v m nu chuyn bt k ngi no sang cng u
lm kch thc ln nht ca cc hi phng II tng ln.
Nu trng hp u tin xy ra th bi ton c chng minh.
Ta xt trng hp th hai:
Gi s khi trong phng I cn li 1 hi k + 1 ngi (k n), v hi ln nht trong phng II
c k ngi.
Nu bt k ngi no phng I chuyn sang phng II u to thnh 1 hi k + 1 ngi, ngha
86
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
87
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
88
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
n1 2016.4
n1 , n2 > = 2006 n1 , n2 2007
4 4
Hay mi phn l mt con khng long.
Do G l mt con khng long nguyn s th n 8025.
Trng hp du "=" xy ra, ta xt mt cy 8025 nh gc x vi 4 nhnh, mi nhnh 2006 nh.
Ti liu
[1] on Qunh, H V Anh, Phm Khc Ban, Vn Nh Cng, V nh Ha, Ti liu
chuyn ton - Hnh hc 12, NXB Gio dc, 2012.
[2] V nh Ha, Mt s kin thc c s v Graph hu hn, NXB Gio dc, 2004.
89
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Cng vi cc phng php quy np ton hc, phng php phn chng, phng php
s dng bt ng thc kinh in th phng php s dng o hm cng l mt phn kin
thc quan trng khng th thiu trong nhiu bi ton i s cng nh trong bt ng thc.
N thc s l mt cng c hiu qu v c ng dng rng ri trong gii ton, cng l mt
phng php chun mc nht khi ta gp phi cc bt ng thc thng thng.
1 Kin thc c bn
nh l 1. Cho hm s y = f ( x ) xc nh v lin tc trn [ a, b].
*) Nu f ( x ) 0, x [ a, b] th f ( x ) ng bin trn [ a, b] v khi ta c
min f ( x ) = f ( a); max f ( x ) = f (b)
x [ a,b] x [ a,b]
90
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 1 (HBK H Ni, 1997). Cho tam gic ABC c ba gc tha mn A > B > C. Tm
gi tr nh nht ca hm s
r r
x sin A x sin B
f (x) = + 1
x sin C x sin C
r
sin A sin B
Vy min f ( x ) = f (sin A) = - 1.
sin A sin C
Ch : T kt qu trn ta suy ra c phng trnh
x sin A + x sin B = x sin C
91
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 2 (B tuyn sinh i hc). Cho s nguyn dng n. Chng minh rng
1
xn . 1 x < , x (0; 1).
2n.e
Li gii. Ta c
1 1
xn . 1 x < x2n (1 x ) < (3)
2n.e 2ne
Xt hm s f ( x ) = x2n (1 x ) vi x (0; 1). Ta c
(2n)2n
Vy max g( x ) = .
(0;1) (2n + 1)2n+1
Ta chng minh
(2n)2n 1 2n 2n+1 1
2n + 1
< ( ) <
(2n + 1) 2ne 2n + 1 e
2n + 1 2n+1
( ) > e (2n + 1)[ln(2n + 1) ln(2n)] > 1
2n
1
ln(2n + 1) ln(2n) > (4)
2n + 1
92
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi tp tng t
Bi 1 (Ton hoc v tui tr). Cho s nguyn dng n. Chng minh rng
k =1
1
k (2k 1)
< 2ln2.
n
93
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
t
vi mi x, trong g(t) = r , t R. V hm g ng bin trn R nn
3
t2 +
4
f 0 (x) = 0 x = 0
1 1
f 0 ( x ) > 0 g( x + ) > g( x ) x > 0
2 2
Ta c bng bin thin
Bi tp tng t
x 1 2
Bi 2. Chng minh rng x 1x + x 1x > , x (0; 1).
e
Dng 3: Kt hp vi cc bt ng thc khc nh bt ng thc AM - GM, bt ng thc
Cauchy - Schwarz, bt ng thc Chebyshes,...
Bi ton 5. Chng minh rng nu 0 x < th
2
94
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
i h
Suy ra f ( x ) f (0) = 0, hay sin x + tan x 2x, x 0;
2
y l iu phi chng minh.
Li gii. Ta bin i
3
sin3 x
sin x
> cos x > cos x sin2 x. tan x x3 > 0.
x x3
h i
2 3
Xt hm s f ( x ) = sin x. tan x x vi x 0; . Ta c
2
0
f ( x ) = 2 sin2 x + tan2 x 3x2 .
t g( x ) = 2 sin x + tan x 3x, x 0; ), th
2 r
0 1 1 1
g ( x ) = 2 cos x + 2
3 = cos x + cos x + 2
3 3 3 cos2 x. 2 3 = 0 vi mi
cos x cos x cos x
x [0; ), nn g( x ) ng bin trn [0; ). Suy ra
2 2
g( x ) g(0) = 0, x [0; ).
2
0 1 2 2
h i
Do f ( x ) (3x ) 3x = 0 nn f ( x ) ng bin trn 0; . Suy ra
3 2
h i
f ( x ) > f (0) = 0, x 0; .
2
Nhn xt 1. Khi trong bt ng thc c cha cc loi hm s khc nhau ta thng c lp
mi loi hm s d xt du ca o hm, hoc ta c th o hm lin tip kh bt mt
loi hm s nh trong bi ton 3.
x3
Cch 2: Theo bi ton 3 ta c x < sin x, suy ra
6
3
sin x 3 x2 x2 x4 x6 x2 x4
> 1 = 1 + > 1 + . (8)
x 6 2 12 216 2 24
Ta chng minh c
x2 x4
cos x < 1 + . (9)
2 24
T (8) v (9) ta c iu phi chng minh.
95
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
t2 + 2t 1
f (t) = , t R.
t2 + 1
Dn ti
sin4 2x + 32 sin2 2x 32
g( x ) = f (sin2 x ). f (cos2 x ) = , x R. (10)
sin4 2x 8 sin2 2x + 32
1 1
t u = sin 2x. D thy khi x chy qua R th u chy qua 0;
2
. V vy t (10) ta c
4 4
min g( x ) = min h(u)
x R 1
x [0; ]
4
v
max g( x ) = max h(u).
x R 1
x [0; ]
4
u2 + 8u 2
trong , h(u) = . Ta c
u2 2u + 2
0 2(5u2 + 4u + 6)
h (u) = .
(u2 2u + 2)2
1 1
D dng chng minh c h0 (u) > 0, u [0; ]. Suy ra hm h(u) ng bin trn [0; ].
4 4
1 1 1
V vy trn [0; ] ta c min h(u) = h(0) = 1 v max h(u) = h( ) = .
4 4 25
1
Vy min g( x ) = 1, t c chng hn khi x = 0 v max g(u) = , t c chng hn
25
khi x = .
4
Bi tp tng t
3x +2
Bi 3. Chng minh rng 4sin x + 2tan x 2 2 , x [0; ).
2
96
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
8 a + 8b + 8c 2 a + 2b + 2c .
97
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
v f 0 ( x ) = 0 2x = 1 x = 0.
Ta c bng bin thin
Suy ra
f ( x ) 0; x R f ( a) + f (b) + f (c) 0.
Do , 8a + 8b + 8c (2a + 2b + 2c ) 2( a + b + c) ln 2 0.
Suy ra 8a + 8b + 8c 2a + 2b + 2c .
Nhn xt 3. Trong mt s bi ton bt ng thc hai bin ta bin i c lp mi bin v mt
v, khi xut hin hm c trng cn kho st.
Li gii. Ta c !a
b a a b b
1 1 1 + 4 1 + 4
2a + a 2b + b
2 2 2a 2b
a
(1 + 4a )b 1 + 4b ln(1 + 4a )b ln(1 + 4b ) a
ln(1 + 4a ) ln(1 + 4b )
a b
ln(1 + 4x )
Xt hm s f ( x ) = vi x > 0. Ta c
x
4x ln 4x (1 + 4x ) ln(1 + 4x )
f 0 (x) = < 0,
x 2 (1 + 4 x )
< f ( ) < f ( ).
Bi ton 11 (i hc khi A, 2004). Cho tam gic ABC khng t, tha mn iu kin
cos 2A + 2 2 cos B + 2 2 cos C = 3. (11)
98
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
A 1
Li gii. T gi thit 0 < A suy ra 0 < sin . Ta c
2 2 2
(11) 1 2 sin2 A + 2 2(cos B + cos C ) = 3
A BC
sin2 A + 2 2 sin . cos = 1. (12)
2 2
A BC A
Li c 2 2 sin . cos 2 2 sin (13)
2 2 2
2
A
T (12) v (13) ta c sin A + 2 2 sin 1 0.
2
A 2 2
t t = sin th 4t (1 t ) + 2 2t 1 0 (14).
2
1
Xt hm f (t) = 4t4 4t2 + 2 2t 1. Ta phi c f (t) 0 vi 0 < t .
5
0 00 1
Tnh f (t) = 16t3 8t + 2 2; f (t) = 48t2 8 suy ra f 00 (t) = 0 t = .
6
00 1 00 1 1
Do , f (t) < 0 0 < t < v f (t) > 0 < t < .
6 6 2
0 0 1 1
Suy ra f (t) f ( ) > 0 nn f (t) ng bin trn (0; ]. Do
6 2
1
f (t) f ( ) = 0
2
1 A 1
t = sin = A = .
2 2 2 2
BC
Thay vo ta c cos = 1 suy ra B = C = .
2 4
Bi ton 12 (VMO- 2004). Cho cc s thc dng x, y, z tha mn iu kin
( x + y + z)3 = 32xyz.
x 4 + y4 + z4
Tm gi tr nh nht v gi tr ln nht ca biu thc P = .
( x + y + z )4
Li gii. Nhn xt rng vi l mt s thc dng ty , ta lun c
P( x, y, z) = P(x, y, z)
99
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1
Bi ton tr thnh: Tm gi tr nh nht v gi tr ln nht ca bi ton P = ( x 4 + y4 + z4 ).
256
Khi cc bin s dng x, y, z thay i sao cho
x+y+z = 4
xyz = 2
t Q = x4 + y4 + z4 , Q l biu thc i xng i vi 3 bin x, y, z nn biu din c qua
cc biu thc i xng c bn v t = xy + yz + zx; ta c
Q = ( x 2 + y2 + z2 )2 2( x 2 y2 + y2 z2 + z2 x 2 )
= (42 2t)2 + 2[t2 2xyz( x + y + z)]
= 2t2 64t + 44 + 32
= 2(t2 32t + 144) (15)
Khi i bin ta cn tm tp xc nh cho bin mi (chnh l tp gi tr ca t(x, y, z)).
2
T cc iu kin i vi x, y, z ta c: y + z = 4 x v yz = . (16)
x
2
Do , t = x (4 x ) = (17).
x
p dng bt ng thc AM - GM cho hai s dng y, z t (16) ta c:
8
(4 x )2 x3 8x2 + 16x 8 0
x
( x 2)( x2 6x + 4) 0 3 5 x 2; ( x (0; 4))
Xt hm s t, c xc nh bi (17), trn on [3 5; 2], ta c
0 2( x 2)( x2 x 1) 5 51
t (x) = 5t .
x2 2
5 51
V hm s f (t) = t2 32t + 144 nghch bin trn (0; 16) v [5; ] (0; 16) nn
2
5 5 1 383 165 5
min f (t) = f = v max f (t) = f (5) = 9.
2 2
Kt hp (15) ta c min Q = 338 165 5 v max Q = 18.
9
V vy, min P = , t c khi x = 2, y = z = 1.
128
Ch
Xt bng bin thin ca t( x ) nh gi t = xy + yz + zx nh sau.
T nh gica x, do tnh ixng vi x, y, z ca cc biu thc x + y + z = 4 v xyz = 2,
suy ra: 3 5 y 2 v 3 5 z 2.
Do , ( x 2
)(y 2)(z 2) 0 (18)
v ( x (3 5))(y (3 5))(z (3 5)) 0 (19)
Ta
c h (18) v (19) tng ng vi h bt phng trnh
xyz 2t + 4( x + y + z) 8 0
xyz (3 5)t + (3 5) ( x + y + z) (3 5)2 0
2
51
10 2t 0 5
5t .
8 5 14 (3 5) 0 2
100
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi tp tng t
Cho a, b, c l ba s dng tha mn a2 + b2 + c2 = 1. Chng minh rng
a b c 3 3
+ + .
1 a2 1 b2 1 c2 2
Dng 2:Kt hp vi cc bt ng thc khc nh bt ng thc AM - GM, bt ng thc
Cauchy - Schwarz, bt ng thc Chebyshes,...
Ta thng c lng T ( x, y, z, ...) bi mt hm s ch ph thuc vo mt bin s, t kho
st hm s ny t c mc ch.
i vi cc bi ton phc tp, ta cn phi hp vi phng php chn khong cc bin hoc
cc bt ng thc ph khc nh bt ng thc AM - GM, bt ng thc Cauchy - Schwarz,
bt ng thc Chebyshes,... hoc cc nh gi khc, hoc phi hp vi cc phng php
khc nh phng php ta ,...
101
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
x 1 1 1 1
P= + x + x +
3y x
r
2x + 3y 1 + 1+
y z 2+ 1+
x y
z x x
Du bng xy ra khi v ch khi = hoc = 1 (22)
y z y
x t2 2
r
t = t, t [1; 2], khi P 2 + .
y 2t + 3 1 + t
t2 2
Xt hm f (t) = 2 + , t [1; 2] c
2t + 3 1 + t
2[t3 (4 + 3) + 3t(2t 1) + 9]
f 0 (t) = <0
(2t2 + 3)2 (1 + t)2
34
Suy ra f (t) f (2) = .
33
x
Du bng xy ra khi v ch khi t = 2 = 4 x = 4; y = 1 (23)
y
34
Do P .
33
T (22) v (23) suy ra du bng xy ra khi v ch khi x = 9; y = 1, z = 2.
Bi tp tng t
Bi 4 ( thi chn HSG QGTHPT bng B, 1999). Xt phng trnh ax3 x2 + bx 1 = 0 vi
a, b l cc s thc, a 6= 0, a 6= b sao cho cc nghim u l cc s thc dng. Tm gi tr nh
5a2 3ab + 2
nht ca P = .
a2 ( b a )
Dng 3: Kho st hm s theo tng bin
i vi cc bt ng thc nhiu bin, ta c th chn mt bin l bin s bin thin v c
nh cc bin cn li, bi ton lc ny tr thnh bt ng thc mt bin.
102
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2( x3 + y3 + z3 ) ( x2 y + y2 z + z2 x ) 3, x, y, z [0; 1].
f (0) = 2( y3 + z3 ) y2 z 2( y3 + z3 ) y2 z + (2 y z2 ) = f (1).
f (1) = g ( y ) = 2( y3 + z3 ) y2 z + (2 y z2 )
T bng bin thin suy ra max g(y) = max { g(0), g(1)} . Nh vy trong c hai trng hp
y[0;1]
103
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 16 ( thi HSG THPT ton quc bng A, 1999). Xt cc s thc dng a, b, c tha
mn abc + a + c = b. Tm gi tr ln nht ca biu thc
2 2 3
P= 2 + 2 .
a2 +1 b +1 c +1
1 a+c
Li gii. Bin i gi thit thnh a + c = b(1 ac) > 0, suy ra a < , b = (24).
c 1 ac
Thay (24) vo biu thc P v bin i c
2 3 2( a + c )2
P= + + 2. (25)
a2 + 1 c2 + 1 (1 + a2 )(1 + b2 )
1 2( x + c )2 1
Xt hm s f ( x ) = P = 2
+ 2 2
vi 0 < x < v coi c l tham s (c > 0).
x + 1 (1 + x )(1 + c ) 2
Ta c
2c( x2 + 2cx 1)
f 0 (x) =
(1 + c2 )(1 + x2 )2
1 1
Trn (0; ) th f 0 ( x ) = 0 c nghim duy nht l x0 = c + c2 + 1 (26) vi 0 < x0 < . Qua
c c
x0 th f 0 ( x ) i du t dng sang m nn f ( x ) t cc i ti x0 nn
c
f ( x ) f ( x0 ) = 1 +
c2 + 1
T theo (25) ta c
3 2c 3
P = 2 f (x) 2 + + 2 = g ( c ).
c2 +1 c2 + 1 c + 1
Xt hm s g(c) vi c > 0. Ta c
2(1 8c2 )
g0 (c) = .
(c2 + 1)(3c + c2 + 1)
104
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1
Vi c > 0, th g0 (c) = 0 ti c = v qua c th g0 (c) i du t dng sang m nn g(c) l
8
1 10
gi tr cc i, suy ra P g( ) = .
8 3
10 1 1
Gi tr P = t c khi c = , a = , b = 2 theo (24) v (26).
3 8 2
Bi tp tng t
Bi 5. Xt cc s thc dng x, y, z tha mn h iu kin
0<zyx3
3 2
+ 2 1
xy y
18 4 18
2 + 2 + 2 3
x y y z z x
1 80 18
Hy tm gi tr ln nht ca biu thc P( x, y, z) = xyz + x3 + y3 .
2 27 8
Ti liu
[1] Trn Phng, V p Bt ng thc trong cc k thi Olympic Ton hc, NXB HQGHN 2010.
[2] Trn Phng, Nhng vin kim cng trong bt ng thc Ton hc, NXB HQGHN 2009.
105
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
MT S NG DNG CA NH L L AGRANGE
Phm Vn Dng - Hong Th Minh Thy
THPT Chuyn Hng Yn
1 nh l Lagrange
nh l 1 (nh l Lagrange). Nu hm s f ( x ) lin tc trn [ a; b] v c o hm trn khong
( a; b) th tn ti c ( a; b) sao cho
f (b) f ( a)
f 0 (c) = .
ba
ngha hnh hc
nh l ny khng nh vi gi thit ca hm s f (nu trn), th lun lun tn ti t nht
mt im thuc th y = f ( x ) m ti im tip tuyn song song vi ng thng ni
hai im u v cui ca th (nh hnh v minh ha).
ng thc (1) chng t rng c1 , c2 l hai nghim phn bit ca phng trnh f 0 ( x ) = 0 trn
on [ a, b]. iu v l chng t gi thit phn chng l sai (pcm).
105
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Chng minh. Ly xa0 ty m a < xa0 b. p dng nh l Lagrange trn [ a, xa0 ], ta thy
tn ti c, a < c < xa0 sao m
Do f 0 (c) = 0 suy ra
f ( xa0 ) = f ( a). (2)
ng thc (2) ng vi mi xa0 m a < xa0 b, v chnh l iu phi chng minh.
2 Mt s ng dng
2.1 Chng minh s tn ti nghim ca phng trnh
V d 1. Cho a0 , a1 , . . . , an l cc s thc v tha mn iu kin sau
a1 a2 an a 22 a 23 a n 2n
a0 + + ++ = a0 + a1 + 2 + 3 + + = 0.
2 3 n+1 3 4 n+1
Chng minh rng phng trnh
Li gii. Xt hm s
1 1 1
f ( x ) = a0 x + a1 x 2 + a2 x 3 + + a n x n +1 .
2 3 n+1
Ta c
a1 a2 an
f (1) = a0 + + ++ ,
2 3 n+1
a2 22 a 23 a n 2n
f (2) = 2a0 + 2a1 + 2. + 2 3 + + 2.
3 4 n+1
2 3 a n 2n
a2 2 a3 2
= 2 a0 + a1 + + ++ ,
3 4 n+1
v th t gi thit suy ra
f (0) = f (1) = f (2) = 0.
p dng nh l Rolle, ta thy tn ti c1 , c2 (0 < c1 < 1 < c2 < 2) sao cho
106
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
f 0 () = 0. (4)
P( x ) = a( x x1 )( x x2 ) . . . ( x xn )
vi a 6= 0.
Suy ra
0 1 1 1
P ( x ) = P( x ) + ++ .
x x1 x x2 x xn
Do P( x1 ) = P( x2 ) = = P( xn ) = 0, nn theo nh l Rolle phng trnh P0 ( x ) = 0 c
n 1 nghim phn bit y1 , y2 , . . . , yn1 vi
x 1 < y 1 < x 2 < y 2 < x 3 < < y n 1 < x n .
(Theo nh l Rolle th phng trnh P0 ( x ) = 0 c t nht n 1 nghim y1 , y2 , . . . , yn1 , mt
khc do deg P0 ( x ) = n 1, vy phng trnh y c ng n - 1 nghim nh vy).
V th P0 ( x ) c th vit li di dng sau y.
P0 ( x ) = b( x y1 )( x y2 ) . . . ( x yn1 )
vi b 6= 0.
Suy ra
00 0 1 1 1
P (x) = P (x) + ++ . (5)
x y1 x y2 x y n 1
Theo (5) ta c
1 1 1
P0 (yk ) = P(yk )( + ++ ) = 0k = 1, n 1.
y k x1 y k x2 yk xn
107
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Do P(yk ) 6= 0, nn suy ra
1 1 1
+ ++ = 0, k = 1, n 1. (6)
y k x1 y k x2 yk xn
T (5) v (6) suy ra
P00 ( x j ) 1 1
= + + , k = 1, n 1. (7)
P0 ( x j ) x j y1 x j y n 1
ax m+2 bx m+1 cx m
f (x) = + + .
m+2 m+1 m
Khi f l mt hm s lin tc trn [0, 1], c o hm trn (0,1) v
f 0 ( x ) = ax m+1 + bx m + cx m1
= x m1 ( ax2 + bx + c)
f (0) = 0
a b c
f (1) = + + = 0.
m+2 m+1 m
Theo nh l Lagrange tn ti x0 thuc khong (0;1) sao cho
f (1) f (0) = f 0 ( x0 )(1 0) f 0 ( x0 ) = 0
ax02 + bx0 + c = 0.
108
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
f 0 (c) f (b) f ( a)
0
= .
g (c) g(b) g( a)
g(b) g( a)
g 0 ( x0 ) =
b a)
f (b) f ( a)
suy ra g( a) 6= g(b). Xt hm s F ( x ) = f ( x ) g( x ). Khi , F ( x ) l hm lin tc
g(b) g( a)
trn [ a; b], c o hm trn khong ( a; b) v
f ( a) g(b) f (b) g( a)
F ( a) = F (b) = .
g(b) g( a)
f (b) f ( a) 0
F0 (x) = f 0 (x) g ( x ),
g(b) g( a)
f (b) f ( a) 0
suy ra f 0 (c) = g ( c ).
g(b) g( a)
Nhn xt 1. nh l Lagrange l h qu ca nh l Cauchy (trong trng hp g( x ) = x ).
a a a 1 a 1 a
f 0 ( x ) = e b x P( x ) + e b x P0 ( x ) = e b x ( aP( x ) + bP0 ( x )) = e b x P( x ).
b b b
V f ( x ) c hai nghim suy ra f 0 ( x ) c t nht mt nghim hay Q( x ) c nghim.
109
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
ba b ba
< ln < .
b a a
1
Li gii. Xt hm s f ( x ) = ln x, x [ a, b]. Ta c f 0 ( x ) = . Theo nh l Lagrange tn ti c
x
thuc khong ( a, b) sao cho
ba
f (b) f ( a) = f 0 (c)(b a) ln b ln a =
c
b ba
ln = .
a c
1 1 1
M 0 < a < c < b nn < < , do
b c a
ba ba ba
< < .
b c a
ba b ba
Suy ra < ln < .
b a a
V d 7. Chng minh rng
x +1 x
1 1
1+ > 1+ , x > 0.
x+1 x
Li gii. Xt hm s
1 t
f (t) = t ln 1 + , g(t) = ln(1 + t) .
t 1+t
110
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
suy ra
1
f ( x + 1) f ( x ) = g
c1
1
g > g (0) = 0
c1
x +1 x
1 1
nn f ( x + 1) f ( x ) > 0 hay ln 1 + > ln 1 +
x+1 x
x +1 x
1 1
suy ra 1 + > 1+ .
x+1 x
l iu phi chng minh.
(c 2n ch s x)
111
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Suy ra
2n+1
2n 2n
2nx (1 x ) . (1)
2n + 1
Mt khc, xt hm s
f ( x ) = ln x, x [2n, 2n + 1],
1
th f 0 ( x ) = . Theo nh l Lagrange c (2n, 2n + 1) sao cho
x
f (2n + 1) f (2n) = f 0 (c)(2n + 1 2n)
2n + 1 1 1 2n 1
ln = > ln >
2n c 2n + 1 2n + 1 2n + 1
1
2n 1 2n
ln < < e 2n + 1
2n + 1 2n + 1 2n + 1
2n+1
2n
< e 1 . (2 )
2n + 1
2.3 Tm gii hn ca dy s
V d 10. Cho dy s thc un xc nh bi
u1 = 2017
(
1
= ln 1 + u2n 2018, n 1 (1)
u n +1
2
Chng minh rng dy s un c gii hn hu hn.
1
Li gii. Xt hm s f ( x ) = ln 1 + u2n 2018 vi x R, f ( x ) l hm s lin tc trn R,
2
0 x
v ta c f ( x ) = suy ra
1 + x2
0 x 1
1 + x2 2 , x R.
f ( x ) =
1
x= ln 1 + x2 2018. (13)
2
112
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
x2 x + 1
g0 ( x ) = > 0, x R.
x2 + 1
Suy ra g( x ) ng bin trn R. Mt khc
1
g(0).g(2018) = 2018. ln 1 + 20182 .
2
Suy ra phng trnh (14) c nghim duy nht. Gi nghim l a.
Theo nh l Lagrange, tn ti c R sao cho
n 1
1 1
|un+1 a| = | f (un ) f ( a)| = f 0 (c) |un a| |un a|
| u1 a | .
2 2
Nh th ta c n 1
1
0 < | u n +1 a | < | u1 a | ,
2
m n 1
1
lim |u1 a| = 0,
n+ 2
Hy tm lim un .
n+
Li gii.
Bng quy np chng minh c un > 3 vi mi n = 1, 2,. . .
Gi s rng (un ) c gii hn l a th a 3 v a l nghim ca phng trnh a = 3 +
a a2
( a 3)2 = 2 ( a2 3a)2 2( a2 3a) 3 = 0
a2 1 a 1
2 2
a 3a = 1 hoc a 3a = 3
113
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
3 + 15
a=
2
x
Xt hm s f ( x ) = 3 + trn ( 3, +), th un+1 = f (un ) v f ( a) = a. ta c f 0 ( x ) =
x2 1
1
p suy ra
( x 2 1)3
0 1
f ( x ) < , x ( 3; +).
2 2
Xt hiu sau y v kt hp vi nh l Lagrange ta suy ra:
|un+1 a| = | f (un ) f ( a)| = | f 0 (cn )(un a)| = | f 0 (cn )0 | |un a| (cn (un ; a) cn
( a; un ))
1 1
| u n a | . . . ( ) n | u1 a |
2 2 2 2
Nh th ta c
1
0 < | u n +1 a | < ( ) n | u 1 a |
2 2
m n
1
lim | u1 a | = 0
n+ 2 2
lim |un+1 a| = 0
n+
Cch gii.
n 1 1
a) Xt f n ( x ) = , ta c f n ( x ) lin tc v nghch bin trn (1; +).
i =1 i2 x
1 2
1
M lim f n ( x ) = +, lim f n ( x ) = nn f n ( x ) = 0 c mt nghim duy nht ln hn 1.
x 1+ x + 2
b) Vi mi s nguyn dng n, ta c
1
f n (4) = < 0 nn f n (4) < f n ( xn ) xn < 4.
2(2n + 1)
Theo nh l Lagrange, lun tn ti cn ( xn ; 4) tha mn:
114
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 9
M f 0 (cn ) < nn 4 xn < 9( f n (4) f n ( xn )) 4 xn < ,
9 2(2n + 1)
9
suy ra 4 < xn < 4 nn lim xn = 4.
2(2n + 1)
Li gii.
t Fn ( x ) = f n ( x ) a, ta c Fn ( x ) lin tc, ng bin trn [0; +) v Fn (0) = 1 a, Fn (1) =
a10 + n + 1 a > 0. Suy ra phng trnh f n ( x ) = a lun c ng mt nghim xn dng duy
nht.
a1
t b = th f n (b) = bn ( a a)[( a 1)9 1] + a nn f n (b) > a, suy ra b > xn , n N .
a
Theo nh l Lagrange, lun tn ti cn ( xn ; b) tha mn:
Ti liu
[1] V Giang Giai, V Khc Thng, L Quang Tun, ng dng cc tnh cht hm s gii
bi ton, NXB Thanh Ha, 2002.
[3] on Qunh, Trn Nam Dng, Nguyn V Lng, ng Hng Thng, Ti liu chuyn
ton i s v gii tch 11, NXB Gio dc, 2012.
115
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Tm tt ni dung
Trong bo co ny trnh by mt s h thc i s c xut x t cc php bin i
lng gic, t cho p dng kho st mt s dng phng trnh a thc nhiu n v
a thc mt bin bc cao.
(2x )2 + (1 x2 )2 = (1 + x2 )2 , x R. (1.2)
Hai cng thc (ng nht thc) (1.1) v (1.2) l hai cch vit ca mt h thc. Nu ta
t
thay x = tan vo (1.2) th d dng thu c (1.1) v ngc li.
2
Nh vy l mi cng thc lng gic s tng ng vi mt ng nht thc i s
tng ng. Tuy nhin, vi s lng cc cng thc bin i lng gic qu nhiu, bn
thn cc h thc lng gic to thnh mt chuyn c tnh c lp tng i, dn tch
hn c s i s ca n, lm cho chng ta qun i mt lng ln cc h thc i s c
cng xut s t mt h thc lng gic quen bit. c bit, trong chng trnh ton bc
ph thng hin nay, cc hm s lng gic ngc, hm lng gic hyperbolic,... khng
nm trong phn kin thc bt buc th nhng bi ton lin quan n chng s l mt
thch thc ln i vi hc sinh.
Ta nhc li cng thc Euler quen bit
ei = cos + i sin , R.
Khi
ei + ei
cos
= ,
2
i
e e i
sin = .
2i
116
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 1
R rng khi kho st hm s cos t th t ai ngh trong u rng n c dng a+ v
2 a
khi a khng cn l mt s thc. Nhng nu ta ch n biu thc
e + e
, R,
2
th chnh l cos(i) (= cosh ) v v vy, v mt hnh thc, ta s c nhiu bin i thu
c t cc cng thc lin quan n bin x 6 [1, 1] ging nh cng thc i vi hm
cos t (xem [2]).
1 3 1 h1 1 i3 h 1 1 i
a + 3 =4 a+ 3 a+ ,
2 a 2 a 2 a
hay
1 3 1
4x3 3x = a + 3
2 a
vi
1 1
x= a+ , a 6= 0.
2 a
V d 2. H thc i s ng vi cng thc
1 5 1 1 1 h1 1 ih 1 2 1 i
a + 5 + a+ =2 a3 + 3 a + 2 .
2 a 2 a 2 a 2 a
S dng kt qu khai trin cc hm lng gic cos 3t v cos 2t, ta thu c ng nht
thc i s dng a thc bc 5
1 5 1
a + 5 = m + 2(4m3 3m)(2m2 1),
2 a
trong
1 1
m= a+ .
2 a
117
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
118
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2k + 1
xk = cos (k = 0, 1, . . . , n 1).
2n
sin(n arccos x )
Tnh cht 3. Un ( x ) = vi mi x (1, 1).
1 x2
1 0 sin nt
Tnh cht 4. Un ( x ) =Tn ( x ) = , cos t = x, a thc bc n 1 c h s bc cao nht
n sin t
bng 2n1 v l hm chn khi n l; l hm l khi n chn.
2k + 1
xk = cos (k = 0, 1, . . . , n 1).
2n
Bi ton 1. Chng minh rng vi m, n N; n m v x R th
Li gii. S dng nh ngha v phng php quy np hoc s dng cc cng thc
v
cosh(n + m) x + cosh(n m) x = 2 cosh(nx ) cosh(mx ).
Tm ( Tn ( x )) = Tmn ( x ), x R, m, n N. (1.4)
Tm+l ( Tn ( x )) = 2Tn ( x ) Tm ( Tn ( x ))
119
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 + cos 2
Li gii. T cng thc cos2 = (vi 0 6 6 ), ta suy ra
2
v r
v u
u 1 + cos u 1 + 1 + cos
u u
t 2 t 2 1
q
cos = = = 2 + 2 + 2 cos .
4 2 2 2
Khi = , ta c
4 r
1
q
cos = 2+ 2+ 2.
16 2
Khi = , ta c
6 r
1
q
cos = 2+ 2+ 3.
24 2
Mt khc, ta cng c
Suy ra
64 cos6 t 96 cos4 t + 36 cos2 t 3 = 2 cos 6t 1.
T phng trnh 64x6 96x4 + 36x2 3 = 0, ta xt x [1; 1] v t
1
x = cos t, ta c 2 cos 6t 1 = 0 cos 6t = t= .
2 18
Do x0 = cos l mt nghim ca phng trnh. Mt khc
18
< <
24 18 16
120
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
hay
cos > cos > cos .
24 18 16
Vy phng trnh 64x6 96x4 + 36x2 3 = 0 lun c mt nghim x0 = cos tha mn
18
iu kin q p q p
2+ 2+ 2 2+ 2+ 3
< x0 < .
2 2
Bi ton 4. Cho b s m, n, p R. Gii phng trnh
x 3 + m3 x 3 + n3 3 3xmxnxp
+ 3 3
+ = 0.
( x + m )3 3
x +p 2 2x+mx+nx+p
( x + n) +
( x + p )3
1 3 ( x m )2 1 3 ( x n )2 1 3 ( x p )2
+ + + + +
4 4 ( x + m )2 4 4 ( x + n )2 4 4 ( x + p )2
3 3xmxnxp
+ = 0. (1)
2 2x+mx+nx+p
t
xm xn xp
= a, = b, =c
x+m x+n x+p
v rng
1 3 2 1 3 2 1 3 2
+ a + + b + + c
4 4 4 4 4 4
3 3
+ abc = 0
4 2
c th bin i c v dng
4[ x3 + (mn mp np) x ]2
( ab + c)2 = ,
( x + m )2 ( x + n )2 ( x + p )2
4mx 4nx
1 a2 = 2
, 1 b2 = .
( x + m) ( x + n )2
Vy (2) c dng
x2 [ x2 + 2( x + p) mn + mn mp np][ x2 2( x + p) mn + mn mp np] = 0.
121
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
x1 = x2 = 0,
x3,4 = ( mp np) mn,
x5,6 = mn ( mp + np.
Bi ton 5. Cho 0 < < . Chng minh rng vi mi a thc Q( x ) R[ x ] bc n th
n+2
a thc
P( x ) = ( x2 2x cos + 1) Q( x )
khng th c tt c cc h s u khng m.
Li gii. Gi s
Q ( x ) = a 0 x n + a 1 x n 1 + + a n 1 x + a n
v
P( x ) = b0 x n+2 + b1 x n+1 + + bn+1 x + bn+2 .
Khi
b0 = a0 ,
b1 = a1 2a0 cos ,
b2 = a2 + a0 2a1 cos ,
bn+1 = an1 2an cos ,
bn + 2 = a n .
Suy ra
bk = ak + ak2 2ak1 cos , an+2 = an+1 = 0, a1 = a2 = 0
v
n +2
bk sin k = 0.
k =0
M sin k > 0 v 0, nn tn ti h s b j < 0.
n+2
Bi ton 6. Gii phng trnh
p
1 x2 = 4x3 3x.
122
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
v
u 1 + cos 5
u p
5 t
4 = 2 2
cos = ,
8 2 2
3 2
cos = ,
4 2
(p p )
2+ 2 2 2 2
nn tp hp , , l tp nghim ca phng trnh.
2 2 2
1
Li gii. Ch rng x > 1. t x = , 0 < < . Phng trnh c th vit li thnh
sin 2
1 1 35
+ = .
sin cos 12
t2 1
t sin + cos = t th 1 + 2 sin cos = t2 , suy ra sin cos = . Thay vo ta
2
c
2t 35 7 5
= 35t2 24t 35 = 0 t = t = .
t2 1 12 5 7
7
V t = sin + cos > 0 nn ta loi nghim th hai. Xt t = th t y ta tnh c
5
12
sin cos = . Nh vy sin , cos l nghim ca phng trnh
25
7 12
X2 X + = 0.
5 25
3 4
T y ta tnh c sin = hoc sin = . Tng ng ta c nghim ca phng
5 5
5 5
trnh l x = v x = .
3 4
Bi ton 8. Gii phng trnh
8x3 4x 1 =
3
6x + 1.
123
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Vy nn
| a1 | = | a2 | = = | a n |.
Mt khc
| a1 + a2 + + a n | = n | a1 |
nn a1 , a2 , . . . , an cng du v do chng bng nhau v t bng a. Ta c P( x ) =
( x a)n l a thc tho mn iu kin bi ra.
Bi ton 10. Chng minh rng khng tn ti mt tp hu hn cc s thc dng M sao
cho ng vi mi n nguyn dng u tn ti a thc bc n thuc M [ x ] c ng n nghim
u thuc M.
Li gii. Gi s tn ti tp
M = { a1 , a2 , . . . , a n } ( a = a1 < < a n = b )
P( x ) = b0 + b1 x + + bn x n M [ x ]
Suy ra
n b 2 b
na2 x2j a
+2
a
n N ,
j =1
124
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Khi = th ta c
6
v
u s r
1t
u
3 1
q
cos = 2+ 2+2 = 2 + 2 + 3.
24 2 2 2
Ta li c
125
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
k2 l2
Do = hoc = (vi k, l Z.)
7 9
V rng 0; nn k = 1, l = 1 v l = 2.
2
Vy phng trnh cho c ba nghim thuc (0; 1) l
2 2 4
x = cos ; x = cos ; x = cos .
7 9 9
Bi ton 13. Gii phng trnh
q q
x3 + (1 x 2 )3 = x 2(1 x 2 ).
126
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
h i 2
V ; nn = v do x = sin = .
2 2 4 4 2
Vi t = 1 2, suy ra
sin + cos = 1 2
hay p
x+ 1 x2 = 1 2,
tc l ( (
x 6 1 2 x 6 1 2
1 x 2 = (1 2 x )2 x 2 (1 2) x + (1 2) = 0
p
1 2+ 2 21
x= .
2
Vy phng trnh cho c 2 nghim l
p
2 1 2+ 2 21
x= ;x = .
2 2
Bi ton 14. Gii phng trnh
q p hq q i p
1 + 1 x2 (1 + x )3 (1 x )3 = 2 + 1 x 2 .
hay s
s s
2 3 3
t t t t p
sin + cos 2 cos2 2 sin2 = 2+ sin2 t (2.1)
2 2 2 2
t h i
V t [0; ] nn 0; . Do
2 2
t t
sin > 0, cos > 0.
2 2
Vy nn phng trnh (2.1) tng ng vi
t t
3 t 3 t
2 2 sin + cos cos sin = 2 + sin t
2 2 2 2
t t
t t
2 2 sin + cos cos sin
2 2 2 2
2 t t t 2 t
cos + sin cos + sin = 2 + sin t
2 2 2 2
1
2 2 cos t 1 + sin t = 2 + sin t 2 cos t(2 + sin t) = 2 + sin t
2
2 2
( 2 cos t 1)(2 + sin t) = 0 cos t = x=
2 2
2
Vy phng trnh c nghim l x = .
2
127
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Li gii. t x = tan , y = tan , z = tan , vi , , ; . Khi
2 2
xy yz zx
+ +
1 + xy 1 + yz 1 + zx
tan tan tan tan tan tan
= + +
1 + tan tan 1 + tan tan 1 + tan tan
= tan( ) + tan( ) + tan( )
v
xy yz zx
. . = tan( ) tan( ) tan( ).
1 + xy 1 + yz 1 + zx
Ta chng minh ng nht thc
Tht vy, ta c
tan a + tan b
= tan( a + b)
1 tan a tan b
nn
tan a + tan b = tan( a + b)(1 tan a tan b).
Suy ra
Do
xy yz zx xy yz zx
+ + = . . .
1 + xy 1 + yz 1 + zx 1 + xy 1 + yz 1 + zx
Vy phng trnh c nghim ( x, y, z) = ( a, a, b), ( a, b, a), (b, a, a) vi a, b R v ab 6= 1.
128
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
3 tan tan3
tan 3 =
1 3 tan2
ta nhn c
3x x3 3y y3 3z z3 3x x3 3y y3 3z z3
+ + = .
1 3x2 1 3y2 1 3z2 1 3x2 1 3y2 1 3z2
3+a 3a
Vy h c nghim ( x, y, z) = (0, a, a), 3, a, , 3, a, v cc
3a 1 3a + 1
hon v ca n.
3 Kt lun
Bng phng php tng t, ta cng c th gii c nhiu dng phng trnh a
thc bc cao bng cch p dng cc ng nht thc Chebyshev nhn c phn
trn.
Ti liu
[1] Trng Ngc c (2015), Mt s dy s sinh bi cc hm lng gic, K yu HTKH
Bun Ma Thuc, 14-15/03/2015, trang 58-64.
[2] Nguyn Vn Mu, Phm Th Bch Ngc (2003), Mt s bi ton chn lc v lng gic,
NXB Gio dc.
[3] T-L.T. Radulescu, V.D. Radulescu, T.Andreescu (2009), Problems in Real Analysis: Ad-
vanced Calculus on the real axis, Springer Sciences+Business Media.
[4] Paulo Ney de Sausa, Jorge- Nume Silva (1998), Berkeley Problems in Mathematics,
Springer.
129
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 C s l thuyt
Phng php hm sinh l mt phng php hin i, s dng kin thc v chui, chui
hm (Cng thc Taylor), chuyn cc bi ton v dy s thnh nhng bi ton v hm s. y
l phng php mnh gii cc bi ton v dy s m i khi ta hon ton b tay vi cc
phng php khc.
tng ca phng php hm sinh n gin nh sau: Gi s ta cn tm cng thc tng
qut ca dy s { an } no . T cng thc truy hi ta tm c hm sinh f ( x ) = an x n
n =0
ca dy s. V t , h s ai ca xi trong khai trin ca f ( x ) thnh chui ly tha chnh l
s hng th i ca dy { an }. Hay ni cch khc, ta tm f ( x ) ri ly o hm cp n ca n ti
0 l tm c an .
Cc loi hm sinh gm hm sinh thng, hm sinh m, hm sinh Dirichlet. . . . Trong bi ny
ta ch cp n mt loi hm sinh thng dng: Hm sinh thng.
1.1 nh ngha
Cho dy s a0 ; a1 ; a2 ; . . . an ; . . . . Chui ly tha hnh thc
f ( x ) = a0 + a1 x + a2 x 2 + = an x n (1.1)
n =0
c gi l hm sinh thng ca dy { an }.
K hiu tng ng gia mt dy s v hm sinh nh sau:
{ an } f ( x ) = a0 + a1 x + a2 x2 + . . .
1
Chng hn nh {1, 1, 1, . . . } 1 + x + x2 + = .
1x
Khai trin Taylor
f ( n ) (0) n
f (x) = n!
x (1.2)
n =0
131
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
l nhng c s quan trng chng ta tm cng thc tng minh cho hm sinh ca hng
lot cc dy s.
V d 1.
1
{1, 1, 1, . . . }
1 1 2
1x
{2, 0, 2, 0, . . . } + = (1.5)
1 1x 1+x 1 x2
{1, 1, 1, 1, . . . }
1+x
b) Php nhn vi mt s k f ( x ) = k ( an x n ) = (kan ) x n
n =0 n =0
1 2
V d 2. {1, 0, 1, 0, . . . } 2
, nhn vi 2 ta c {2, 0, 2, 0, . . . }
1x 1 x2
c) Tch
f ( x ).g( x ) = ( an x n ).( bn x n ) = cn x n (1.6)
n =0 n =0 n =0
n
vi cn = ai bni .
i =0
V d 3. Gi s { an } f ( x ) = an x n = a0 + a1 x + a2 x2 + . . . .
n =0
1 f (x)
Ta bit = 1 + x + x2 + .., do = a0 + ( a0 + a1 ) x + ( a0 + a1 + a2 ) x 2 + . . .
1x 1x
f (x) n
suy ra { ai }
1x i =0
d) Nghch o Ta ni f ( x ) = an x n c nghch o l g( x ) = bn x n nu f(x).g(x)=1.
n =0 n =0
a0 .b0 = 1 1 n
= n suy ra bn = . ai .bni
ai .bni = 0, n 1 a 0 i =1
i =0
e) Dch chuyn sang phi: Nu { a0 ; a1 ; a2 ; . . . } f ( x ) th
132
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
{0; 0; . . . 0; a0 ; a1 ; a2 ; . . . } x k . f ( x )
| {z }
k s 0
1
V d 4. {1, 1, 1, . . . } th
1x
xk
{0; 0; . . . 0; 1; 1; 1; . . . }
| {z } 1x
k s 0
f) o hm: Nu { a0 ; a1 ; a2 ; . . . } f ( x ) = an x n th
n =0
{ a1 ; 2a2 ; 3a3 ; . . . } f 0 (x) = nan x n 1
n =1
o hm cp n>1 c xc nh bi f (n+1) = ( f (n) )0 .
1
V d 5. {1, 1, 1, . . . } f ( x ) = 1 + x + x2 + x3 + = .
1x
Ly o hm ta c
1
2
= 1 + 2x + 3x + = (n + 1) x n
2
(1 x ) n =0
l hm sinh ca dy {1, 2, 3, . . . }.
Mt h qu tt yu ca o hm l: Nu { an } f ( x ) th {nan } x. f 0 ( x ).
133
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
p( x )
. Khi , hm sinh thng f ( x ) ca dy { an } l mt hm hu t ( f ( x ) = vi p(x) l a
q( x )
thc c bc nh hn q(x)) khi v ch khi { an } l dy xc nh kiu tuyn tnh.
1
1 + x + x2 + x3 + = x n
1x n =0
1
1 + ax + a2 x 2 + a3 x 3 + = an x n
1 ax n =0
1
1 x + x2 x3 + = (1)n x n
1+x n =0
1
1 + x k + x2k + x3k + = x nk
1 xk n =0
1
1 x k + x2k x3k + = (1)n x nk
1 xk n =0
1
1 + 2x + 3x2 + = ( n + 1) x n
(1 x ) 2
n =0 .
1
2
1 + 2ax + 3a2 x2 + = (n + 1) an x n
(1 ax ) n =0
n
(1 + x ) n 1 + Cn1 x + Cn2 x2 + + Cnn x n = Cnk x k
k =0
x2 xn
(1 + x ) 1 + x + ( 1) + + ( 1) . . . ( n + 1) + = Cn x n
2! n! n =0
1 x 2 x k
1 + nx + n(n + 1) + + n(n + 1) . . . (n + k 1) + = Cnk +k1 x k
(1 x ) n 2! k! k =0
x x 2 x 3 xn
ex 1+ + + + =
1! 2! 3! n=0 n!
134
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 x
{1; 1; 1; . . . } {0; 1; 1; 1; . . . } . (1).
1x 1x
v
{2a0 ; 2a1 ; 2a2 ; . . . } 2 f ( x ) {0; 2a0 ; 2a1 ; 2a2 ; . . . } 2x f ( x ). (2).
x
Cng (1) v (2) suy ra {1; 2a0 + 1; 2a1 + 1; 2a2 + 1; . . . } 2x f ( x ) + .
1x
x x
Do , f ( x ) = 2x f ( x ) + f (x) = .
1x (1 x )(1 2x )
x
Nh vy hm sinh ca dy l f ( x ) = .
(1 x )(1 2x )
By gi ta khai trin f ( x ) thnh chui ly tha
x 2 1
f (x) = = x( )
(1 x )(1 2x ) 1 2x 1 x
f ( x ) = x (2 2n x n x n ) = (2n +1 1 ) x n +1 .
n =0 n =0 n =0
Vy s hng tng qut ca dy l an = 2n 1.
(
a1 = 1
V d 8. Tm an bit .
a n = a n 1 + a n 2 + + a 1 , n 2
Li gii. Gi f ( x ) l hm sinh ca dy cn tm.
f ( x ) = a1 x + a2 x 2 + + a n x n + . . .
= a 1 x + a 1 x 2 + ( a 1 + a 2 ) x 3 + ( a 1 + a 2 + a 3 ) x 4 + ( a 1 + a 2 + + a n 1 ) x n + . . .
= a1 ( x + x 2 + + x n + . . . ) + a2 ( x 3 + x 4 + + x n +
. . . ) + a3 ( x 4 + x 5 + + x n + . . . ) + . . .
= xa1 + xa1 ( x + x2 + . . . ) + x2 a2 ( x + x2 + . . . ) + . . .
= x + ( x + x2 + . . . )( a1 x + a2 x2 + . . . )
1 x
= x+( 1). f ( x ) = x + ( ). f ( x )
1x 1x
x (1 x )
suy ra f ( x ) =
1 2x
Khai trin f ( x ), ta c:
f ( x ) = x (1 x ). 2n x n = 2n x n +1 2n x n +2 = x + x 2 + 2n 2 x n .
( n =0 n =0 n =0 n =2
a1 = 1; a2 = 1
Vy .
a n = 2n 2 , n 2
(
a0 = 2; a1 = 0; a2 = 2
V d 9. Cho dy s . Tm an .
an+3 = 6an+2 11an+1 + 6an , n 0
f ( x ) 2 + 2x2 f (x) 2 f (x) 2
Li gii. p dng nh l 1, ta c: 3
= 6. 2
11. + 6 f (x)
x x x
20x2 12x + 2 20x2 12x + 2 5 4 1
suy ra f ( x ) = 2 3
= = + .
1 6x + 11x 6x (1 x )(1 2x )(1 3x ) 1 x 1 2x 1 3x
135
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
x x2 xn
f ( x )(e x 1) = ( a0 + a1 x + a2 x2 + + an x n + . . . )( + ++ )
1! 2! n!
1 a 1 a a
= x + x2 ( + 1 ) + x3 ( + 1 + 2 ) + . . .
2! 1! 3! 2! 1!
2 3 n
= a1 x + a2 x + a3 x + + a n x + . . .
= f (x) 1
1
T suy ra f ( x ) = .
ex2
F ( n ) (0) 1
Theo khai trin Taylor th an = , vi F ( x ) = x .
n! e 2
136
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
(
a0 = 0; a1 = 1
V d 12. Dy s Fibonacci:
a n = a n 1 + a n 2 , n 2
an 1
Tm s hng tng qut an ca dy v chng minh rng = .
n =0 4 +1
n 11
Li gii. Gi s f ( x ) l hm sinh ca dy cho.
f (x) f (x) x x 1 1
Theo nh l 1, ta c: f ( x ) = + 2
f ( x ) = 2
= (
x
x 1 x x 5 1 x
1 1+ 5 1 5
), vi = ; = .
1 x 2 2
1
Khai trin f ( x ) thnh chui ly tha ta c: f ( x ) = (n n ) x n .
5 n =0
1 1+ 5 1 5
Vy an = (n n ), vi = ;= .
5 2 2
x an
n , nn vi x = 1 ta suy ra c 1
Hn na, ta c f ( x ) = 2
= a n x n + 1
= .
1xx n =0 4 n =0 4 11
Trong trng hp hm sinh ca dy l hm phn thc vi mu l a thc c nghim phc,
ta vn thao tc nh bnh thng!
(
a0 = 0; a1 = 2
V d 13. Cho dy s: . Tm s hng tng qut an ca dy.
an+2 = 4an+1 8an , n 0
Li gii. Gi s f ( x ) l hm sinh ca dy { an }.
f ( x ) 2x f (x)
Ta c 2
= 4. 8 f (x)
x x
i
2x 2x
suy ra f ( x ) = = = 2 +
1 + 4x + 8x 2 [1 (2 + 2i ) x ][1 (2 2i ) x ] 1 (2 + 2i ) x
i
2 .
1 (2 2i ) x
i i
Khai trin f ( x ) thnh chui ly tha ta c: f ( x ) = [ .(2 + 2i )n + .(2 2i )n ] x n .
2 2
i i
Nh vy, s hng tng qut ca dy l an = .(2 + 2i )n + .(2 2i )n .
2 2
3 3
Ta c th chuyn i nh sau: 2 2i = 2 2(cos i sin )
4 4
3n 3n
suy ra (2 2i )n = (2 2)n (cos i sin ).
4 4
137
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Do ,
i n 3n 3n 3n 3n
an = (2 2) [(cos i sin ) (cos + i sin )]
2 4 4 4 4
i 3n
= (2 2)n (2i sin )
2 4
3n
= (2 2)n sin
4
0 nu n = 8k; n = 8k + 4
(2 2)n nu n = 8k + 6
(2 2)n nu n = 8k + 2
= 1
(2 2)n nu n = 8k + 1; n = 8k + 3
2
1
(2 2)n nu n = 8k + 5; n = 8k + 7
2
(
a0 = 5; a1 = 13; a2 = 35
V d 14. Cho dy s .
an+3 = 6an+2 11an+1 + 6an , n 0
Chng minh rng an 2n+1 (mod3n+1 ) v an 3n+1 (mod2n+1 ).
Li gii. p dng nh l 3, xt phng trnh x3 6x2 + 11x 6 = 0 c cc nghim n
x1 = 1; x2 = 2; x3 = 3.
Do s hng tng qut ca dy s c dng an = a1n + b2n + c3n = a + b2n + c3n .
T iu kin cho a0 = 5; a1 = 13; a2 = 35, ta tm c an = 2n+1 + 3n+1 . Ta suy ra iu
phi chng minh.
(
a0 = 11; a1 = 6; a2 = 18; a3 = 104; a4 = 346
V d 15. Cho dy s . Tm s
an+5 = 6an+4 13an+3 + 14an+2 12an+1 + 8an , n 0
nguyn dng ln nht m a2017 chia ht cho 2m .
Li gii. Xt a thc p( x ) = x5 6x4 + 13x3 14x2 + 12x 8 = ( x 2)3 ( x i )( x + i ).
p dng nh l 3, ta c an = p1 (n).2n + a.in + b.(i )n vi 0 deg p1 (n) 2. T gi thit
ca bi ton, ta tm c an = (n2 + n + 1)2n + 5.in + 5.(i )n .
suy ra a2017 = (20172 + 2017 + 1)22017 .
Vy s m cn tm l 2017.
(
c0 = 1
V d 16 (S Catalan). Cho dy s . Tm cng
c n = c 0 c n 1 + c 1 c n 2 + + c n 1 c 0 , n 1
thc tnh cn .
Li gii. Gi f ( x ) l hm sinh ca dy {cn }.
T cng thc truy hi trn, ta c
cn+1 = c0 cn + c1 cn1 + + cn c0 , n 0. (3)
f (x) 1
Theo quy tc nhn th {cn+1 } c hm sinh l f ( x ). f ( x ). Do = f 2 ( x ),
x
1 1 4x
suy ra f ( x ) = .
2x
138
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 1 4x
Nhng do f (0) = c0 = 1 nn f ( x ) = .
2x
Khai trin f(x):
1 1 1 1 1
( 1)( 2) . . . ( n + 1)
Ta c (1 4x ) 2 = C n1 (4x )n , vi C n1 = 2 2 2 2 =
n!
2 2
(1)n1 [2(n 1)]!
. .
22n (n 1)!n!
1
2
suy ra (1 4x ) 2 = 1 .C2nn x n +1 .
n =0 n + 1
1 2 Cn
n n + 2n
suy ra f ( x ) = .C2n x 1 = .x n .
2x n=0 n + 1 n =0 n + 1
Cn
Vy s hng tng qut ca dy l an = 2n .
n+1
(
a0 = 12; a1 = 4; a2 = 31
V d 17. Cho dy s ( an ) xc nh bi: .
an+3 = 4an+2 + 3an+1 18an , n 0
Chng minh rng a2016 1 (mod 2017).
Li gii. Gi hm sinh ca dy l f ( x ) = a0 + a1 x + . . . an x n + . . . . Theo nh l 1 ta c:
f ( x ) 2 4x 31x2 f ( x ) 2 4x f (x) 2
= 4 + 3 18 f ( x )
x3 x2 x
9x2 4x + 2 1 1
suy ra f ( x ) = 2 3
= + .
1 4x 3x + 18x 1 + 2x (1 3x )2
Khai trin f ( x ) ta c f ( x ) = ((2)n + (n + 1)3n ) x n . Do an = (2)n + (n + 1)3n , v
ta c a2016 = 22016 + 2017.32016 .
V 2017 l s nguyn t v (2,2017)=1 nn 22016 1 (mod 2017). Vy a2016 1 (mod 2017).
1.3.5 . . . (2n + 1)
V d 18. Cho dy ( an ) xc nh bi an = , n 0. Tnh an .
2017n .n! n =0
Li gii. D thy t cng thc tng qut ca dy s ta suy ra cng thc truy hi:
2n + 3
a0 = 1; an+1 = an , n 0
2017(n + 1)
a n +1 2
, hay 2017(n + 1) an+1 = 2nan + 3an v , n +.
an 2017
Gi f ( x ) l hm sinh ca dy ( an ).
Ta c f ( x ) = an x n hi t v 2017( an+1 x n+1 )0 = 2x ( an x n )0 + 3( an x n ).
suy ra 2017( f ( x ) 1)0 = 2x ( f ( x ))0 + 3 f ( x )
nn (2017 2x ) f 0 ( x ) = 3 f ( x )
f 0 (x) 3
= .
f (x) 2017 2x
139
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
3
3
Ly nguyn hm hai v ta c ln f ( x ) = ln(2017 2x ) + a f ( x ) = (2017 2x ) 2 .e a .
2
Do f (0) = a0 = 1 nn suy ra e a = 20173/2 .
3 3
Vy f ( x ) = 2017 2 .(2017 2x ) 2 .
Nh vy
3
3 2017 3
an = f (1) = 2017 2 .(2015) 2 = 2.
n =0 2015
140
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
= a2 x2 + a3 x3 + a4 x4 + = f ( x ) x. (4)
1
Li c khai trin = 1 x + x2 x3 + . . .
1+x
1 2 + 4x 3 x
nn = 1 + 2x 3x = 1.x + 2x2 3x3 + 4x4 . . . .
(1 + x )2 (1 + x )2
x
Thay vo (4) ta c f ( x )( ) = f ( x ) x f ( x )( x2 + 3x + 1) = x3 + 2x2 + x
(1 + x )2
hay
( a1 x + a2 x2 + . . . )( x2 + 3x + 1) = x3 + 2x2 + x. T suy ra ngay
a2 = 1
a3 + 3a2 = 0 .
an+2 + 3an+1 + an = 0, n 2
3 Mt s bi tp tng t
Bi 1 (VMO-1997). Cho dy s nguyn { an } c xc nh nh sau: a0 = 1, a1 = 45 v
an+2 = 45an+1 7an vi mi n N.
(i) Tnh s c dng ca a2n+1 an an+2 theo n.
(ii) Chng minh rng 1997a2n + 7n+1 .4 l s chnh phng vi mi n.
141
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2n + 3
Bi 10. Cho dy ( an ) xc nh bi a1 = 1 v an+1 = an , n 0. Tnh tng T = an .
4( n + 1) n =0
a n 1 a a1
Bi 11. Dy ( an ) xc nh bi a1 = 1 v an = ( + n 2 + + ), n 2. Tm
1! 2! ( n 1) !
tt c cc s nguyn dng n sao cho n!an+1 = 1.
Ti liu
[1] Srini Devadas and Eric Lenhman, Generating Funtions, Lectures Notes, April 2005.
[2] Trn Nam Dng, Hm sinh, Bi ging 2011.
[3] Nguyn Vn Mu (Ch bin), Ton ri rc v cc dng ton lin quan, NXB Gio dc 2008.
142
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Tm tt ni dung
Phng trnh, bt phng trnh, h phng trnh l mt trong nhng dng ton cng
thng xut hin trong cc thi hc sinh gii. Bo co trnh by mt s phng php
c bn gii quyt cc dng ton phng trnh, bt phng trnh, h phng trnh qua
cc k thi hc sinh gii gn y.
74 10
Gii. iu kin: x .
27 3
(1) 4 3 10 3x = x2 4x + 4 9(10 3x ) = x2 (4 x )2
x4 8x3 + 16x2 + 27x 29 = 0 ( x 3)( x + 2)( x2 7x + 15) = 0
x = 3 ( V x2 7x + 15 = 0 v nghim v x = -2 khng tha mn).
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 3.
r r
1 1
Bi ton 2 (CMO - 1998). Gii phng trnh x = x + 1 .
x x
Gii. k x>1. !2 !2
r r r r
1 1 1 1
Phng trnh x x = 1 x x = 1
x x x x
p
x 2 1 2 x ( x 2 1) + x = 0 ( x 2 1 x )2 = 0 x 2 1 = x x 2 x
144
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1=0
1+ 5 1 5
x= (x= khng tha mn).
2 2
1+ 5
Vy phng trnh c nghim duy nht x = .
2
hai bi ny s dng phng php bin i tng ng vi k thut c bn l bnh
phng hai v khi hai v khng m th bi ton c gii quyt.
Bipton 3 (IMO - 1959).p Vi nhng gi tr thc no ca x th mi ng thc sau l ng?
a) px + 2 2x 1 + px 2 2x 1 = 2.
b) p x + 2 2x 1 + p x 2 2x 1 = 1.
c) x + 2 2x 1 + x 2 2x 1 = 2.
2x 1 0
1
Gii. k: x + 2 2x 1 0 x .
2
x 2 2x 1 0
p p p
Ta c ( p x + 2 2x 1 + x 2 2x 1)2 = 2x + 2 x2 (2x 1)
= 2x + 2 ( x 1)2 = 2x + 2| x 1|.
1
a) Phng trnh tng ng vi x + | x 1| = 1 | x 1| = 1 x x 1.
2
1 1 1 1 1
b) PT x + | x 1| = | x 1| = x x . M iu kin x x = .
2 2 2 2 2
Thay vo phng trnh khng tha mn.
Vy phng trnh v nghim.
c) Ta c x + | x 1| = 2 | x 1| = 2 x x 2. Bnh phng hai v ta c:
3
x2 2x + 1 = 4 4x + x2 x = (tm).
2
Vy
tp
nghim ca mi phng trnh trong cu a, b, c ln lt l
1 3
S1 = ; 1 ; S2 = ; S3 = .
2 2
bi ny kt hp vi k thut bnh phng hai v ta thy c khai cn mt biu thc
dng A2 = | A|, a phng trnh v t v phng trnh cha du gi tr tuyt i.
4x2
Bi ton 4 (IMO - 1960). Gii bt phng trnh < 2x + 9.
(1 + 1 + 2x )2
1
Gii. k: x , x 6= 0.
2
2x 2x (1 + 1 + 2x )
Ta c: = = (1 + 1 + 2x )
1 1 + 2x 1 (1 + 2x )
4x2
2
= (1 + 1 + 2x )2 = 2 + 2x + 2 1 + 2x nn bt phng trnh vit
(1 1 + 2x )
7 49 45
di dng: 2 + 2x + 2 1 + 2x < 2x + 9 1 + 2x < 1 + 2x < x < . Kt
2 4 8
1 45
hp iu kin suy ra x < v x 6= 0.
2 8
1 45
Vy tp nghim ca bt phng trnh l ; \ {0}.
2 8
bi ny ta s dng k thut nhn chia biu thc lin hp v cng nh vy vi cc bi
ton sau:
145
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2
6x y + z = 3
Bi ton 7 (VMO - 2016). Gii h phng trnh x2 y2 2z = 1 .
2 2 2
6x 3y y 2z = 0
6x y + z (6x 3y y 2z2 )
2 2 2
Gii. T h ta c: + ( x2 y2 2z + 1) = 0
3
( x 1)2 = (z 1)2 x = z hoc x = 2 z.
146
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2 2
6x y + z = 3
6x y + z = 3
Vi x=z, h tr thnh: x2 y2 2x = 1 ( x 1)2 = y2
2
4x 3y2 y = 0
2
4x 3y2 y = 0
2
6x y + z = 3
(1)
2 2
4x 3y y = 0 .
x = y + 1 hoc x = 1 y
5 33
Vi x=y+1 th vo (1) c: 6x ( x 1) + = 3 x2 x2 + 5x 2 = 0 x =
2
5 33 7 33
z= y= .
2 2
7 65
Vi y=1-x th vo (1) c: x =
2
7 65 9 65
z= y= .
2 2
2
y = ( x + 1)
Vi x=2-z th h tr thnh y2 + 4 = ( x + 1)2 y = y2 + 4 (v nghim).
2
6x 3y2 y 2z2 = 0
Vy h phng trnh c nghim
( ! !)
5 33 7 33 5 33 7 65 9 65 7 65
( x; y; z) ; ; ; ; ; .
2 2 2 2 2 2
Bi 7 s dng k thut quen thuc khi gii h phng trnh, l cng i s v th.
Tuy(nhin
p
4 (1 x 2 y )2 2
p
1 + ( x y )2 + ( x 3 y2 )2 + 1 2
p
( 2 y )2 = 2 2
p 4 1 x x y = 1
nn (3) xy ra 1 + ( x y )2 = 1 x=y x = y = 1.
3 2 2
(x y ) + 1 = 1
3
x =y 2
147
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1
3x (1 + )=2
x+y
Bi 2 (VMO - 1996 - Bng A). Gii h phng trnh 1 .
7y(1 )=4 2
x+y
3 2
x + x (y z) = 2
Bi 3 (VMO - 2004 - Bng A). Gii h phng trnh y3 + y(z x )2 = 30 .
3
z + z( x y)2 = 16
3
Bi 4. Gii bt phng trnh x2 1 + x x3 2.
Bi 5. Gii phng trnh 2x2 + x + 9 + 2x2 x + 1 = x + 4.
Bi 6. Gii bt phng trnh 7 3x 7 + (4x 7) 7 x 32.
Bi 7. Gii phng trnh ( x + 2)( 2x2 + 4x + 6 + 2x 1) = 2x2 + 6x + 7.
148
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
( (
S2 2P = 5 2P = S2 5
2PS + S = 2P + 11 2S(S2 5) + S = S2 5 + 11
(
2P = S2 5
(S 3)(S2 + 2S + 2) = 0
(
S=3
(v S2 + 2S + 2 > 0).
P=2
T
( suy ra (
a=2 a=1
hoc x = 1 hoc x = 2. Th li thy tha mn.
b=1 b=2
Vy phng trnh c hai nghim x=1; x=2.
(
x4 y4 = 240
Bi ton 11 (VMO - 2010). Gii h phng trnh
x3 2y3 = 3( x2 4y2 ) 4( x 8y)
(
x4 + 16 = 16(t4 + 16) (1)
Gii. t y = 2t, h tr thnh:
x3 3x2 + 4x = 16(t3 3t2 + 4t) (2)
Nhn cho hai phng trnh ta c: ( x4 + 16)((t3 3t2 + 4t)) = (t4 + 16)( x3 3x2 +
4x ).
2 2
D
thy nu th x.t 6=
(x,t) l nghim 0 nn ta chia
hai v phng trnh cho x t c
16 4 16 4
x2 + 2 t3+ = t2 + 2 x3+ .
x t t x
x + 4 = u
t x . Ta c phng trnh
4
t + = v
t
(u2 8)(v 3) = (v2 8)(u 3) u2 v v2 u 3(u2 v2 ) + 8(u x ) = 0
(u v)(uv 3(u + v) + 8) = 0 u = v hoc uv 3(u + v) + 8.
T (1) suy ra x, t cng du. Do p dng BT AM-GM ta c u, v 4
hoc u, v 4 (u 3), (v 3) 1 hoc (u 3), (v 3) 7
uv 3(u + 3) + 8 = (u 3)(v 3) 1 0.
Du bng xy ra khi v ch khi u = v =4.
4
T (2) suy ra u = v x = t hoc x = .
t
Vi x = t, thay vo (1) ta c t4 + 16 = 16(t4 + 16) (v nghim).
4 256
Vi x = thay vo (1) ta c 4 + 16 = 16(t4 + 16) t8 + 15t4 16 = 0 t = 1.
t t
Vy h c nghim ( x; y) {(4; 2); (4; 2)}.
149
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
150
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
6 2x 6 + 2x 8
Bi 15. Gii phng trnh + = .
5x 5+x 3
Bi 16. Gii phng trnh ( x + 1) x2 2x + 3 = x2 + 1.
4
Bi 17. Gii phng trnh 3
81x 8 = x3 2x2 + x 2.
3
151
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
(
x2 + y3 = 29 (1)
Bi ton 13 (VMO - 2008). Tm s nghim ca h .
log3 x. log2 y = 1 (2)
Gii.( k: x, y > 0 nn t (2) suy ra x, y > 1 hoc x, y < 1. Kt hp vi (1) suy ra x, y > 1.
log3 x = a
t , do x, y > 1 nn a, b > 0.
log2 y = b
(
9a + 8b = 29 (3) 1
Ta c h 9a + 8 a = 29 (5), a>0.
ab = 1 (4)
1
Xt hm s f (t) = 9t + 8 t 29, t > 0.
1 1
Hm s lin tc v c aoh hm mi cp vi mi t > 0 v f 0 (t) = 9t . ln 9 8 t . 2 . ln 8.
t
2 1 1 2 1 2
t
f (t) = 9 . ln 9 + 8 t . 4 . ln 8 + 8 t . 3 . ln 8 > 0 vi mi t >0. Do hm s f(t) ng
t t
bin trn (0; +) nn tn ti duy nht t0 > 0 sao cho f 0 (t0 ) = 0.
Mt khc lim f (t) = + = lim f (t).
t 0+ t+
f(1)<0 nn f (t0 ) < 0, ta c bng bin thin
Do tnh lin tc ca f(t) nn (5) c hai nghim dng. Vy h cho c hai nghim.
2
px 2x + 6. log3 (6 y) = x
y2 2y + 6. log3 (6 z) = y .
2
z 2z + 6. log3 (6 x ) = z
Gii. k: x, y, z < 6.
x
log3 (6 y) = (1)
x 2 2x + 6
y
H tng ng vi log3 (6 z) = p 2 (2) .
y 2y + 6
z
log3 (6 x ) = 2 (3)
z 2z + 6
x
Nhn thy f ( x ) = l hm s ng bin vi x<6
2
x 2x + 6
6x
(v f 0 ( x ) = > 0 vi mi x < 6).
( x2 2x + 6) x2 2x + 6
1
Cn g( x ) = log3 (6 x ) l hm s nghch bin vi x < 6 v g0 ( x ) = < 0 vi
(6 x ) ln 3
mi x < 6.
Gi s ( x; y; z) l mt nghim ca h. Ta chng minh x = y = z.
152
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi
( ton 15 (VMO - 1999 - Bng A). Gii h phng trnh
(1 + 42xy )5y2x+1 = 22xy+1 + 1 (1)
.
y3 + 4x + ln(y2 + 2x ) + 1 = 0 (2)
Gii. k: y2 + 2x > 0.
1 + 4t 1 + 2t +1
t t=2x-y th (1) tr thnh (1 + 4t )51t = 1 + 2t+1 (3) = .
5t 5
V tri l hm s nghch bin cn v phi l hm s ng bin nn t=1 l nghim duy
nht ca (3).
y+1
T suy ra 2x-y=1 x = , th vo (2) ta c y3 + 2y + 3 + ln(y2 + y + 1) = 0
2
(4).
2y + 1
Xt hm s g(y) = y3 + 2y + 3 + ln(y2 + y + 1) trn R, c g0 (y) = 3y2 + 2 + 2 >
y +y+1
0 vi mi y. Suy ra hm s g(y) ng bin v y = 1 l nghim duy nht ca (4).
Vi y = 1 th x = 0.
Vy h c nghim duy nht ( x; y) = (0; 1).
Phng php nh gi
Bi ton 16 (VMO - 1995 - Bng A). Gii phng trnh x3 3x2 8x + 40 8 4 4x + 4 = 0.
153
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Gii.
iu kin: x 1.
Khi ta xt hm: f ( x ) = x3 3x2 8x + 40 v hm g( x ) = 8 4 4x + 4 trn on
[1; +) . Phng trnh tng ng: f ( x ) = g( x ). p dng bt ng thc Cauchy cho
4 s khng m ta c:
p 1 4
2 + 24 + 24 + (4x + 4) = x + 13 (1)
g( x ) = 4 24 24 24 (4x + 4)
4
Du bng xy ra khi x = 3.
Mt khc, f ( x ) = x3 3x2 8x + 40 x + 13 ( x 3)( x2 9) 0
( x 3)2 ( x + 3) 0 (2)
Du bng xy ra khi x = 3.
T (1) v (2) suy ra g( x ) x + 13 f ( x ), c hai du bng xy ra u khi x = 3 nn x = 3
l nghim duy nht ca phng trnh.
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 3.
+p =p (1)
1 + 2x2 1 + 2y2 1 + 2xy
p x (1 2x ) + py(1 2y) = 2 (2)
9
Gii.
1 1
iu kin: 0 x ; 0 y .
2 2
u tin ta chng minh bt ng thc:
1 1 2
+ . Du bng xy ra khi a = b.
1+a 2 1+ b 2 1 + ab
2
1 1 1 1 4 1
Tht vy, ta c: + 2 2
+ 2
+
1+a 2 1+b 2 1 + a 1 + b 1 + ab 1 + a2
1 2
.
1 + b2 1 + ab
Du bng xy ra khi a = b.
1 1 2
p dng vo phng trnh (1) ca h ta c: +p p .
1 + 2x2 1 + 2y2 1 + 2xy
Du bng xy ra khi x = y. Th x = y vo phng trnh (2) ta c:
p 1
x (1 2x ) = 81x (1 2x ) = 1.
9
9 73
T ta c cc nghim tha mn ca phng trnh l: x = y = .
!36
9 73 9 73
Vy nghim ca h phng trnh l: ( x; y) = ; .
36 36
Gii.
iu kin: sin x, cos x, siny, cos y 6= 0, xy > 0.
154
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
155
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Gii.
iu kin: 1 x 1.
t x = cos t, 0 t
Phng trnhptr thnh:
p
1 + sin t (1 + cos t)3 (1 cos t)3 = 2 + sin t
s
t 2
t t t
cos + sin cos3 sin3 .2 2 = 2 + sin t
2 2 2 2
t t t t
cos2 sin2 1 + cos sin .2 2 = 2 + sin t
2 2 2 2
cos t(2 + sin t) 2 = 2 + sin t
(2 + sin t)( 2 cos t 1) = 0
1
cos t = (do 2 + sin t > 0)
2
1
x = ( tha mn )
2
1
Vy phng trnh c nghim duy nht:x = .
2
x
tonx 20 (USAMO - 1978). Gi s x l nghim ca phng trnh(3 +2 2) x =
Bi
( 2 1) + 3. Chng minh rng khi x cng l nghim ca phng trnh ( 2 + 1) =
2 cos .
9
Gii.
Gi s x l nghim ca phng trnh
1
(3 + 2 2) x = ( 2 1) x + 3 ( 2 + 1)2x = + 3 (1)
( 2 + 1) x
1 1
t 2t = ( 2 + 1) x > 0. Khi (1) tr thnh: 4t2 = + 3 4t3 3t = (2)
2t 2
Trc ht ta tm cc nghim t (1; 1) ca phng trnh (1).
Do t (1; 1) nn t t = cos , (0; ). Ta c:
1 1 2
4 cos3 3cos = cos 3 = = + k .
2 2 9 3
5 7
M (0; ) ; ; .
9 9 9
5 7
Suy ra cc nghim ca phng trnh (2) l: t1 = cos ; t2 = cos ; t3 = cos .
9 9 9
5
Ta thy (2) l phng trnh bc 3 c 3 nghim t1 = cos ; t2 = cos ; t3 =
9 9
7
cos trong (1; 1) nn ta khng cn xt cc nghim ngoi khong (1; 1) na. Do
9
5 7
t2 = cos ; t3 = cos khng tha mn iu kin t > 0 nn ch c t1 tha mn
9 9
( 2 + 1) x = 2cos hay x l nghim ca phng trnh ( 2 + 1) x = 2cos (pcm).
9 9
156
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
157
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi 40. Gii phng trnh | x2 4x + 5 x2 10x + 50| = 5.
Gii.
Trong mt phng ta Oxy, gi p ~u( x 2; 1), ~v( xp 5; 5) ~u ~v = (3; 4) |~u ~v| = 5.
Ta c:
||~
u | |~
v || |~
u
~
v | ( x 2)2 + 1 ( x 5)2 + 25 5
| x2 4x + 5 x2 10x + 50| 5.
Du bng xy ra khi ~u, ~v cng hng tc l ~u = k~v, k > 0
x = 5
(
x 2 = k ( x 5)
4 .
1 = 5k k = 1 > 0
5
Vy phng trnh c nghim duy nht x = .
4
p
Bi ton 22. Gii bt phng trnh (5x2 6x + 2)( x2 + 4x + 5) 2x2 + 4x 3. Gii.
Bt
p phng trnh tng png:
(2x 1) + ( x 1) ( x + 2)2 + 1 (2x + 1)( x + 2) + x 1.
2 2
2
1+ 5
Vy phng trnh c nghim duy nht l: x = .
2
158
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
159
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
z(= 1. +) Nu x z y v t h
( ta c: (
3 2
x + 3x + 2x 5 x ( x 1)(( x + 2)2 + 1) 0 x1
3 2
2
x = y =
y + 3y + 2y 5 y (y 1)((y + 2) + 1) 0 1y
z = 1.
Th li, x = y = z = 1 l nghim ca h cho.
Vy h phng trnh c nghim duy nht: ( x; y; z) = (1; 1; 1).
160
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
x + y + z = a (1)
Bi ton 27 (IMO - 1961). Gii h x2 + y2 + z2 = b2 (2) trong a,b l nhng hng
xy = z2 (3)
s cho trc. Cc s a, b phi tha mn iu kin g cc nghim x, y, z ca h l dng
phn bit?
Gii.
Bnh phng 2 v ca (1) ta c: a2 = x2 + y2 + z2 + 2xy + 2( x + y)z. M x + y = a z
a2 b2
v t (2), (3) ta c: a2 = b2 + 2z2 + 2( a z)z a2 = b2 + 2az z = .
2a
2 2
x + y = a z = a + b
Khi ta c: 2a
2 2 2
xy = z2 = ( a + b )
4a2
2 2 2 2 4 4
x = a + b 10a b 3a 3b
4a 4a .
a2 + b2 10a2 b2 3a4 3b4
y =
4a 4a
a2 + b2
x,y,z > 0 th x + y > 0 > 0 a > 0. Vi iu kin ny th x > 0, y > 0 v
2a
xy > 0.
a2 b2
Mt khc, z = > 0 a2 > b2 a > |b| (4)
2a
x 6= y 10a2 b2 3a4 3b4 > 0 (5)
|b|
t t = theo (4) ta c: 1 > t 0 v c th vit (5) di dng: 3t4 + 10t2 3 > 0
a
1 1
3 t + 3 t + t t 3 > 0 (6)
3 3
1 1
V t > 0 nn t + 3; t + > 0 v v t < 1 nn t 3 < 0 (6) t > 0 t >
3 3
1 1 |b| 1 a
. Nh vy 1 > t > 1 > > a > |b| > , a > 0.
3 3 a 3 3
Vy nghim ca h l:
!
a2 + b2 10a2 b2 3a4 3b4 a2 + b2 10a2 b2 3a4 3b4 a2 b2
( x, y, z) = ; ;
4a 4a 4a 4a 2a
a
v a > |b| > , a > 0 l iu kin cc nghim x, y, z ca h l dng phn bit.
3
Bi ton 28 (VMO - 1995 - 1996 - Bng A). Bin lun s nghim thc ca h
161
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
(
x 3 y y4 = a2
trong a,b l nhng hng s cho trc.
x2 y + 2xy2 + y3 = b2
Gii. (
y ( x 3 y3 ) = a2 (1)
H tng ng:
y ( x + y )2 = b2 (2)
Xt cc trng hp ( sau:
y=o
1. b = 0. khi : (2)
y = x
Do
( vy h cho tng ng (
y=0 y = x
3 3 2
(I) hoc (II)
y( x y ) = a y ( x 3 y3 ) = a2
(
y = x
(II)
2x4 = a2
+) Nu a 6= 0 th (I) v (II) cng v nghim nn h v nghim.
+) Nu a = 0 th (I) c v s nghim dng ( x mathbbR; y = 0) cn (II) c 1 nghim (0;
0) nn h v nghim.
2. b 6= 0. Khi , t (1), (2) ta thy nu (x; y) l nghim ca " h th phi c x#> 0, y > 0. V
3
|b| |b|
th (2) x = y (3). Th vo (3) vo (1) ta c: y y y3 = a2 (4)
y y
t y = t, t > 0. T (4) ta c phng trnh sau:
" 3 #
| b |
t2 t2 t6 = a2 t9 (|b| t3 )3 + a2 t = 0 (5)
t
Xt f (t) = t9 (|b| t3 )3 + a2 t trn [0; +) c: f 0 (t) = 9t8 + 9(|b| t3 )2 t2 + a2 0t
[0; +). Suy ra ng binp trn [0; +) nn (5) c ti a 1 nghim trong (0; +). M
f (0) = (|b|)3 < 0, f ( 3 |b| = (|b|)3 + |b| a2 > 0 nn (5) c 1 nghim duy nht.K hiu
|b|
nghim l: t0 (0; +) Suy ra h c nghim duy nht: ( x; y) = t0 ; t20 .
t0
Vy:
Nu a = b = 0 th h c v s nghim.
Nu a 6= 0, b = 0 th h v nghim.
162
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Xt tam gic ACM c: CM2 = AM2 + AC2 2.AM.AC.cos450 = x2 + 9 3 2x.
Xt tam gic ABM c: BM2 = AM2 + AB2 2.AM.AB.cos45
0 = x 2 + 16 4 2x.
163
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Gii.
Ta s chng minh h trn ch c nghim: x1 = x2 = = x1997 .
t Sn = x1n + + x1997
n Theo bt ng thc ly tha trung bnh ta c:
41 14 13 43
S4 S1 S4 S3 S4
= 1 v = .
1997 1997 1997 1997 1997
S4
Do 1.
1997
V vy bt ng thc xy ra du bng x1 = x2 = = x1997 = 1.
Vy h c nghim duy nht ( x1 ; x2 ; . . . ; x1997 ) = (1; 1; . . . ; 1).
3
3
Bi ton 33. Gii phng trnh 3 7x + 1 x2 x 8 + x2 8x 1 = 2.
Gii.
3 3 2 x 8; t = 3 x 2 8x 1
t y =( 7x + 1; z = x
y+z+t = 2
.
y3 + z3 + t3 = 8
T y + z + t = 2 (y + z + t)3 = 8 (y + z + t)3 (y3 + z3 + t3 ) = 0
3(y + z)(z + t)(t + y) = 0 y = z; z = t; t = y.
+) Nu y = -z ta c: x = -1; x = 9
+) Nu t = -y ta c: x = 1; x = 0
+) Nu z = -t ta c: x =1
Vy tp nghim ca phng trnh l: S = {1; 0; 1; 9}.
ton 34 (IMO
Bi - 1965). Tm tt c cc gi tr ca x [0; 2 ] sao cho: 2 cos x
| 1 + sin 2x 1 sin 2x | 2.
Gii.
t y = | 1 + sin 2x 1 sin 2x | y2 = 2 2| cos 2x |.
Nu cos x 0 m 2 cos x 2 | cos2x | = |2 cos2 x 1| = 1 2 cos2 x. Khi bi
1 h i 3 7
tr thnh: cos x x ; ; .
2 4 2 4 4
Nu cos x < 0
1 1 3 5 3
+) Gi s | cos x | ta c: cos x | cos x | x ; ; .
2 2 2 4 4 2
1
+) Gi s | cos x | > ta c: | cos 2x | = 2 cos2 x 1 y = 2| sin x | x
2
3 5
; .
4 4
7
Vy bt phng trnh c nghim l: x ; .
4 4
164
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
3 2
x + x (y z) = 2
Bi ton 35 (VMO - 2004 - Bng A). Gii h phng trnh y3 + y(z x )2 = 30 .
3
z + z( x y)2 = 16
Gii.
H tng ng vi:
2 + y2 + z2 ) 2xyz = 2 2 2 2
x ( x x ( x + y + z ) 2xyz = 2
y( x2 + y2 + z2 ) 2xyz = 30 (y z)( x2 + y2 + z2 ) = 14 .
2
2 2
z( x + y + z ) 2xyz = 16
2 2 2
(z x )( x + y + z ) = 14
D thy (0; 0; 0) khng l nghim ca h, do h tng ng vi:
x ( x2 + y2 + z2 ) 2xyz = 2
2x3 2x2 z + xz2 = 2
(y z)( x2 + y2 + z2 ) = 14 5z3 16xz2 + 20x2 z 16x3 = 0()
y = 2z x y = 2z x
z
V x, z 6= 0 nn t t = , t (*) ta c: 5t3 16t2 + 20t 16 = 0 (t 2)(5t2 6t +
x
8) = 0 t = 2 z = 2x Khi h tng ng:
3 2 2
2x 2x z + xz = 2
x = 1
z = 2x y=3
y = 2z x z=2
Vy h c nghim duy nht: ( x; y; z) = (1; 3; 2).
3 Bi tp tng t
Bi 50 (Hc sinh
( gii khu vc Duyn hi v ng bng Bc B - 2012 - Lp 10). Gii h
x3 y3 3y2 = 9
phng trnh
x2 + y2 = x 4y
Bi 53 (Hc sinh
gii khu vc Duyn
hi v ng
bng Bc B - 2010 - Lp 10). Gii
phng trnh 5x2 + 14x + 9 x2 x 20 = 5 x + 1.
r r
1 1 x1
Bi 54 (VMO - 1977 - Bng A). Gii bt phng trnh x 1 > .
x x x
2 2 2 2
x + y + z + t = 50
x2 y2 + z2 t2 = 24
Bi 55 (VMO - 1981 - Bng A). Gii h phng trnh .
xz = yt
x y + z + t = 0
x2 2x 8
Bi 56 (APMO). Gii phng trnh 2
= ( x 1) x + 2 2.
x 2x + 3
165
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Ti liu
[1] V Dng Thy, Nguyn Vn Nho (2001), 40 nm Olympic Ton hc quc t, NXB
Gio dc.
[2] V Dng Thy, Nguyn Vn Nho (2002), Tuyn tp cc bi ton t nhng cuc thi ti
M v Canaa, NXB Gio dc.
[3] Nguyn Vn Nho, OLYMPIC ton hc Chu Thi Bnh Dng, NXB Gio dc.
[4] B GD v T (2011), Ti liu tp hun gio vin.
[5] Tp ch Ton hc v tui tr, Tuyn tp chuyn .
166
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
L Th Mai
THPT An Lo, Hi Phng
Tm tt ni dung
Trong bo co ny trnh by kt qu kho st tng t trong [1]-[2]. Trc ht ta xt
bi ton v xc nh cc khong (, ) vi ( < +) sao cho ng vi mi
g( x )
hm s bc hai g( x ) = ax2 + bx + c, a > 0, trn bc nht dng f ( x ) = , g(d) 6= 0,
xd
ta u c bt ng thc
f (u) f (v)
0
0 + u v, u, v (, ), u 6= v ()
f (v) f (v)
hoc
f (u) f (v)
0
0 + u v, u, v (, ), u 6= v ()
f (v) f (v)
v xt cc p dng lin quan.
1 Kt qu c bn
Xt hm s li kh vi ( x ) ( 00 ( x ) 0) trn (, ). Khi , ta c
nh l 1 (Bt ng thc Karamata). Xt hai dy s { xk , yk ( a, b), k = 1, 2, . . . , n}, tha
mn iu kin
x1 x2 x n , y1 y2 y n
v
x1 y1
x1 + x2 y1 + y2
......
x 1 + x 2 + + x n 1 y 1 + y 2 + + y n 1
x1 + x2 + + x n = y1 + y2 + + y n
Khi , ng vi mi hm s li kh vi ( x )( 00 ( x ) 0) trn (, ), ta u c
( x1 ) + ( x2 ) + + ( x n ) ( y1 ) + ( y2 ) + + ( y n ).
ng thc xy ra khi xi = yi , i = 1, 2, . . . n.
Ta cng pht biu tng t i vi hm s lm bng cch i chiu du bt ng
thc. Chng minh nh l Karamata da vo b c bn sau y.
166
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Nhn xt rng x d 6= 0 vi mi x (, ) th d
/ (, ). iu ny tng ng
vi hoc d hoc d .
T suy ra
Mnh 1. iu kin cn c bt ng thc () vi mi u, v (, ) v u 6= v l hoc
d hoc d .
Tip theo, ta xc nh iu kin c () .
Ta c
g(d)
f ( x ) = ax + ad + b +
xd
v
g(d) 2g(d)
f 0 (x) = a , f 00 ( x ) = . (1.1)
( x d )2 ( x d )3
Trng hp 1. Xt g(d) < 0. Khi f 0 ( x ) > 0 vi mi x 6= d. Ta c f 00 ( x ) > 0 khi
x < d v f 00 ( x ) < 0 khi x > d.
Vy nn khi x < d th f 00 ( x ) > 0 v f 0 ( x ) > 0. Theo B c bn, ta ta c () lun
ng ng vi mi u, v < d, u 6= v.
Khi x > d th f 00 ( x ) < 0 v f 0 ( x ) > 0. v () lun ng vi mi u, v > d, u 6= v.
Trng hp 2. Xt g(d) > 0. Khi f 00 ( x ) < 0 khi x < d v f 00 ( x ) > 0 khi x > d.
Xt phng trnh
r
g(d)
f 0 ( x ) = 0 x1,2 = d , x1 < d < x2 .
a
Khi f 0 ( x ) > 0 khi x > x2 hoc x < x1 v f 0 ( x ) < 0 x1 < x < x2 .
Vy nn
- khi x < x1 th f 0 ( x ) > 0 v f 00 ( x ) < 0. Khi () ng vi mi u, v (, ),
- khi x > x2 th f 0 ( x ) > 0 v f 00 ( x ) > 0. Khi () ng vi mi u, v (, ),
- khi x ( x1 , d) th f 0 ( x ) < 0 v f 00 ( x ) < 0. Khi () ng vi mi u, v ( x1 , d),
- khi x (d, x2 ) th f 0 ( x ) < 0 v f 00 ( x ) > 0. Khi () ng vi mi u, v (d, x2 ).
Vy ta c th pht biu cc kt qu nhn c nh sau.
g( x )
nh l 2. Gi s f ( x ) = vi g( x ) = ax2 + bx + c, a > 0 v g(d) < 0.
xd
Khi , iu kin cn v (i vi (, )) c bt ng thc () l d v iu
kin cn v (i vi (, )) c bt ng thc () l d.
Tng t, ta cng c kt qu sau
g( x )
nh l 3. Gi s f ( x ) = vi g( x ) = ax2 + bx + c, a > 0 v g(d) > 0
xd
Khi , iu kin cn v (i vi (, )) c bt ng thc () l x1 hoc
d < < x2 , tng t, iu kin cn vr (i vi (, )) c bt ng thc () l
g(d)
x2 hoc x1 < d vi x1,2 = d .
a
167
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2 H qu
T cc nh l 2-3, ta pht biu cc h qu s dng trong cc bi ton p dng
phn sau.
g( x )
H qu 1. Gi s f ( x ) = vi g( x ) = ax2 + bx + c, a > 0 c g(d) < 0 v d
xd
hoc g(d) > 0 v x2 hoc x1 < < d.
Khi , vi mi b s u1 , u2 , u1 (, ) v v1 , v2 , v3 (, ) sao cho u1 + u2 + u3 =
v1 + v2 + v3 , ta u c
g(uk ) g(vk )
3 3
uk d vk d
g(d)
g(d)
.
k =1 a k =1 a
( v k d )2 ( v k d )2
g( x )
H qu 2. Gi s f ( x ) = vi g( x ) = ax2 + bx + c, a > 0 c g(d) < 0 v d
xd r
g(d)
hoc g(d) > 0 v x1 hoc d < < x2 vi x1,2 = d .
a
Khi , vi mi b s u1 , u2 , u1 (, ) v v1 , v2 , v3 (, ) sao cho u1 + u2 + u3 =
v1 + v2 + v3 , ta u c
g(uk ) g(vk )
3 3
uk d vk d
g(d)
g(d)
.
k =1 a k = 1 a
( v k d )2 ( v k d )2
3 V d p dng
Bi ton 1. Xt cc s x, y, z 1 c x + y + z = 10. Chng minh bt ng thc
Li gii. Xt hm s
( x 1)2 4
f (x) = = x3+ .
x+1 x+1
Ta c
( x 1)( x + 3)
f 0 (x) = 0, x 1
( x + 1)2
v
8
f 00 ( x ) = > 0, x 1.
( x + 1)3
Theo h qu 1, ta c
f (u) f (v)
0
0 + u v, u, v [1, +), u 6= v ()
f (v) f (v)
168
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
n4 3 8o
Chn 3 s v [1, +) sao cho f 0 (v) ; ; v c tng bng 10. Ta thu c
9 4 9
v1 = 2, v2 = 3, v3 = 5. Tip theo, th vo (), ta c
9( x 1)2 f (2)
0 + x 2, x [1, +)
4( x + 1) f (2)
4( y 1)2 f (3)
0 + y 3, y [1, +)
3( y + 1) f (3)
9( z 1)2 f (5)
0 + z 2, z [1, +)
8( z + 1) f (5)
hay
9( x 1)2 1/2
+ x 2, x [1, +)
4( x + 1) 5/9
4( y 1)2 1
+ y 3, y [1, +)
3( y + 1) 3/4
9( z 1)2 8/3
+ z 2, z [1, +)
8( z + 1) 8/9
pcm.
Li gii. Xt hm s
( x 1)2 4
f (x) = = x3+ .
x+1 x+1
Ta c
( x 1)( x + 3)
f 0 (x) = < 0, x (1, 1)
( x + 1)2
v
8
f 00 ( x ) = > 0, x (1, 1).
( x + 1)3
Theo h qu 2, ta c
f (u) f (v)
0
0 + u v, u, v (1, 1), u 6= v ()
f (v) f (v)
169
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
n 9 4 49 o
Chn 3 s v (1, 1) sao cho f 0 (v) ; ; v c tng bng 1. Ta thu
5 5 95
1 1 1
c v1 = , v2 = , v3 = . Tip theo, th vo (), ta c
2 3 6
9( x 1)2 f (1/2) 1
0 + x , x (1, 1)
5( x + 1) f (1/2) 2
4( y 1)2 f (1/3) 1
0 + y , y (1, 1)
5( y + 1) f (1/3) 3
49(z 1)2 f (1/6) 1
0 + z , z (1, 1)
95(z + 1) f (1/6) 6
hay
9( x 1)2 9 1
+ x , x (1, 1)
5( x + 1) 30 2
4( y 1) 2 4 1
+ y , y (1, 1)
5( y + 1) 15 3
49(z 1)2 35 1
+ z , z (1, 1)
95(z + 1) 114 6
hay
9( x 1)2 9 1
x + , x (1, 1)
5( x + 1) 30 2
4( y 1) 2 4 1
y + , y (1, 1)
5( y + 1) 15 3
49(z 1)2 35 1
z + , z (1, 1)
95(z + 1) 114 6
9 4 35
+ + .
30 5 114
9 4 35 1 1 1
Vy max M = + + t c khi x = , y = , z = .
30 5 114 2 3 6
4 Kt lun
Ta c th nhn cc kt qu tng t i vi lp cc hm s dng a thc bc cao,
dng phn thc bc hai trn bc hai,. . .
170
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Ti liu
[1] L Th Mai, 2014, Mt s dng ton v bt ng thc i vi hm s bc nht trn bc nht
trn mt khong, K yu HTKH Cc chuyn Ton hc bi dng HSG vng Ty
Bc", NXB HSP H Ni, 82-86, 2014.
[2] L Th Mai, 2015, Mt s dng bt ng thc phn thc c rng buc bi a thc Vite,
Lun vn Thc s HKH H Thi Nguyn, 2015.
[3] Nguyn Vn Mu, 1998, a thc i s v phn thc hu t, NXB Gio Dc.
[4] Nguyn Vn Mu, 2006, Bt ng thc, nh l v p dng, NXB Gio Dc.
[5] Nguyn Vn Mu, Trnh o Chin, Trn Nam Dng, Nguyn ng Pht, Chuyn
chn lc v a thc v p dng, NXB Gio Dc, 2008.
[6] Cc bi thi Olympic Ton trung hc ph thng Vit Nam (1990-2006), NXB Gio Dc.
171
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
ng Th Mn
THPT Chuyn Hng Yn
Tm tt ni dung
1 S dng cc kt qu ca dy s
1.1 Da vo cng thc xc nh s hng tng qut ca dy s cho bi cng
thc truy hi
Dng 1. Tm Un bit aUn+1 + bUn + cUn1 = 0, n N; n 2 vi U1 , U2 cho trc.
Phng php gii
Gii phng trnh c trng
a2 + b + c = 0. (1)
a) Nu 1 , 2 l hai nghim thc phn bit ca (1) th Un = A1n + B2n , trong A, B c
xc nh theo U1 , U2 .
b) Nu l nghim kp ca (1) th Un = ( A + nB)n , trong A, B c xc nh theo U1 ,
U2 .
c) Nu = x + iy l nghim phc ca (1) th Un = r n ( A cos n + B sin n), vi
p y
r = || = x2 + y2 ; ( ; ) sao cho tan = v A, B c xc nh theo U1 , U2 .
2 2 x
Dng 2. Tm Un bit aUn+1 + bUn + cUn1 = f n , U1 , U2 cho trc, f n l a thc bc
n cho trc.
Phng php gii
Gii phng tnh c trng
172
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
a2 + b + c = 0. (2)
0 1
Ta c Un = Un + Un trong
0
Un l nghim tng qut ca phng trnh thun nht dng 1.
aUn+1 + bUn + cUn1 = 0. (3)
Un1 l nghim ring ca phng trnh khng thun nht.
aUn+1 + bUn + cUn1 = f n (4)
0 1
Theo dng (1) ta tm c Un trong A, B cha xc nh. Un xc nh nh sau
a) Nu 6= 1 l nghim ca phng trnh (2) th Un1 l a thc cng bc vi f n .
b) Nu = 1 l nghim n ca phng trnh (2) thi f Un1 = n.gn , trong gn l a thc
cng bc vi f n .
c) Nu = 1 l nghim kp ca phng trnh (2) th Un1 = n2 .gn , trong gn l a thc
cng bc vi f n .
Thay Un1 vo phng trnh (4), ng nht h s tm c Un1 .
Bit U1 , U2 t h thc Un = Un0 + Un1 ta tnh c A, B.
V d 2. Tm tt c cc hm f : N Z tha mn
a) f (1) = 1
b) f (k + n) 2 f (n) f (k ) + f (k n) = 3n.2k , k; n N (1)
Li gii. T (1) cho n = k = 0 ta c f (0) ( f (0))2 = 0 suy ra f (0) = 0 hoc f (0) = 1.
Nu f (0) = 0 t (1) cho n = 0 th f (k ) = 0, k N suy ra f (1) = 0 mu thun vi gi thit,
nn f (0) = 1. T (1) cho n = 1 ta c f (k + 1) 2 f (k) + f (k 1) = 3.2k (2).
Xt phng trnh c trng 2 2 + 1 = 0 c nghim kp = 1. Ta tm c nghim di
dng f (k) = f 0 (k) + f 1 (k ), trong f (k) = A + B.k v f 1 (k ) = a.2k .
Thay f 1 (k) vo phng trnh (2) c a2k+1 2a2k + a2k1 = 3.2k , k N nn a = 6 do
173
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
174
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Do ta t f (0) = c = tan th f (1) = tan( + ),
6
f (1) + tan tan( + ) + tan
f (2) = 6 = 6 6 = tan( + 2 ).
6
1 f (1) tan 1 tan( + ) tan
6 6 6
Ta chng minh quy np cng thc
n
f (n) = tan( + ), n N. (2)
6
Tht vy, vi n = 0; 1; 2 cng thc (2) ng.
n
Gi s f (n) = tan( + ).
6
f (n) + tan 6 tan( + n
6 ) + tan 6
Ta c f (n + 1) = = = tan + ( n + 1 ) , hay (2)
1 f (n) tan 6 1 tan( + 6 ) tan
6
6
ng vi n + 1.
Nghim ca bi ton l f (n) = tan( + n ), n N.
6
175
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
176
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Tht vy, c
2
f (4, n + 1) = f (3, f (4, n)) = f (3, 22 3) vi (n + 3) s 2
2 3)+3 2
= 2(2 3 = 22 3 vi (n + 4) s 2
ng thc (1) ng vi n = 2; 1; 0; 1; 2.
Gi s (1) ng vi n {2k; 2k + 1; . . . ; 1; 0; 1; . . . ; 2k; 2k + 1}.
Ta chng minh (1) ng vi n {2k 2; 2k 1; 2k + 2; 2k + 3}.
Tht vy, theo gi thit quy np ta c f (2k ) = 1 (2k ) = 2k + 1 v f (2k + 1) =
1 (2k + 1) = 2k suy ra
f (2k + 2) = f ( f (2k 1 + 2) + 2) = 2k 1 = 1 (2k + 2),
f (2k + 3) = f ( f (2k 2 + 2) + 2) = 2k 2 = 1 (2k + 3),
f (2k 2) = f ( f (2k + 3)) = 2k + 3 = 1 (2k 2).
f (2k 1) = f ( f (2k + 2)) = 2k + 2 = 1 (2k 1)
Chng t (1) ng vi n {2k 2; 2k 1; 2k + 2; 2k + 3}.
Vy f (n) = 1 n, n Z l nghim ca bi ton.
3 S dng nguyn l th t
nh l 1. Mi tp con khc rng ca N u c phn t nh nht.
nh l 2. Mi tp con khc rng v b chn ca N u c phn t ln nht v nh nht.
V d 8 (IMO - 1977). Gi s f : N N . Chng minh rng nu f (n + 1) > f ( f (n)), n
N th f (n) = n, n N .
177
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
178
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
179
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
180
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
181
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Suy ra
f (n + 1) f (n + 3) ( f (n + 2))2 = f (n + 2) f (n) ( f (n + 1))2
...
= f (3) f (1) ( f (2))2 = f (3) ( f (2))2
T ta c
f (n) f (n + 2) ( f (n + 1))2 = f (3) ( f (2))2
= ( a + b) f (2) f (1) ( f (2))2 = ( a + b) a 1 a2
= ab 1 = 1998 1 = 1997
Vy ta c f (n) f (n + 2) = ( f (n + 1)2 + 1997 hay f D
Ta c tng ng mi f D vi mt gi tr f (2)|1998 l mt song nh gia D v tp cc
c dng ca 1998. Do s phn t ca D l: | D | = d(1998) = d(2.33 .37) = (1 + 1)(3 +
1)(1 + 1) = 16.
V vy c tt c 16 hm s tha mn bi.
V d 13. Xc nh tt c cc hm f : Z Z tha mn ng thi cc iu kin sau
a) f (1995) = 1996
b) Vi mi n Z nu f (n) = m th f (m) = n; f (m + 3) = n 3.
Li gii. Vit li iu kin b) ta c f ( f (n)) = n; f ( f (n) + 3) = n 2, n Z
Suy ra f (n 3) = f ( f ( f (n) + 3)) = f (n) + 3, n Z
Hay f (n) = f (n 3) 3, n Z. T ta c
f (3) = f (0) 3
f (6) = f (3) 3
. . . f (3t) = f (3t 3) 3
Suy ra f (3t) = f (0) 3t, t Z. Lm tng t nh trn ta c f (3t + 1) = f (1) 3t; f (3t +
2) = f (2) 3t.
f (0) 3t, n = 3t; t Z
V vy ta c f (n) = f (1) 3t, n = 3t + 1; t Z (1)
f (2) 3t, n = 3t + 2; t Z
Do vy, tnh f (n) ta tnh f (0), f (1) v f (2).
.
V 1995..3 theo (1) ta c f (1995) = f (0) 1995 = 1996 f (0) = 3991 (2)
T (2) suy ra f ( f (0)) = f (3991) f (3991) = 0.
M 3991 = 3.1330 + 1 do f (3991) = f (1) 3990 = 0 f (1) = 3990 (3)
+ Nu f (2) = 3k, k Z th f ( f (2)) = f (3k ) = f (0) 3k 2 = 3991 3k hay 3k = 3989
(v l), vy f (2) 6= 3k.
+ Nu f (2) = 3k + 1, k Z th 2 = f ( f (2)) = f (3k + 1) = f (1) 3k 3k = f (1) 2 =
3988 (v l), vy f (2) 6= 3k + 1.
Do f (2) = 3k + 2, k Z (4)
T (1), (2), (3), (4) ta c
(
3991 n, n 6= 2 (mod 3)
f (n) =
3k + 4 n, n 2 (mod 3); k Z
182
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi tp tng t
Bi 1. Tm tt c cc hm f : N R tha mn cc iu kin sau
a) f (1) = 1; f (2) = 0
b) f (n + 1) 2 f (n) + f (n 1) = n + 1, n N
Bi 2 (Australia - 1989). Xc nh tt c cc hm f : Z Z tha mn cc iu kin sau
a) f (k + n) + f (k n) = 2 f (k ). f (n), k; n Z
b) Tn ti s nguyn N sao cho | f (n)| < N, n Z.
Bi 3 (Chn T La M - 1986). Gi s f , g : N N l cc hm tha mn f l ton nh, g l
n nh v f (n) g(n), n N. Chng minh rng f g.
Bi 4. Tm tt c cc hm f : N N tha mn iu kin
f (m f (n)) = n3 f (m); m, n N .
Bi 5. Cho hm f : N R tha mn cc iu kin sau
a) f (1) = 21998 .
b) (1 + ( f (n))2 ) f (n + 1) = ( f (n))2 , n N .
Chng minh rng f (n) 1, n > 1998.
Bi 6 (Brasil - 1988). Tm tt c cc hm f : N N tha mn cc iu kin sau
a) f (mn) = f (m) + f (n), m; n N ,
b) f (30) = 0,
c) f (n) = 0 nu n c ch s tn cng bng 7.
Bi 7. Cho hm f : N R tha mn
a) f (n) = 0 n = 0,
b) f (mn) = f (m) f (n), m; n N,
c) f (m + n) = f (m) + f (n), m; n N.
Gi n0 l s nguyn dng b nht trong cc s nguyn dng n tha mn f (n) > 1. Chng
1+[logn n]
f ( n0 ) 0
minh rng vi mi s nguyn dng n ta u c bt ng thc sau f (n) < .
f ( n0 ) 1
Ti liu
[1] Bi Huy Hin, Bi tp i s v s hc - T1, NXBGD, 1985.
[2] Nguyn Vn Mu, Phng trnh hm, NXBGD - 2003
[3] Nguyn Trng Tun, Bi ton hm s qua cc k thi Olympic, NXBGD - 2004.
[4] B Gio dc v o to, Tp ch Ton hc v tui tr, NXBGD
183
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
CP CA MT S NGUYN V NG DNG
GII MT S BI TON S HC
ng Th Mn
THPT Chuyn Hng Yn
1 C s l thuyt
nh ngha 1. S nguyn dng k b nht tha mn ak 1 (mod n) c gi l cp ca a theo
mod n, k hiu ordn ( a) = k.
184
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
. .
Mt khc (bh )t 1 (mod n) nn ath 1 (mod n) suy ra th..k do (h, k) = 1 nn t..k (*)
.
Tng t c ( ab)tk 1 (mod n) nn btk 1 (mod n) do ( ak )t 1 (mod n) nn tk..h m
.
(k, h) = 1 nn t..h (**).
.
T (*) v (**) suy ra t..hk (2)
T (1) v (2) suy ra hk = t (pcm).
.
c) Tng t c h = ordn ( a) ah 1 (mod n) nn ah 1 (mod n ) suy ra h..h , i = 1, ..., k
i i
Suy ra h l mt bi chung ca hi , i = 1, . . . , k.
.
Gi k l mt bi chung ca hi th ak 1 (mod ni ) nn ak 1 (mod n) suy ra k..h.
Vy h = [n1 , n2 , . . . , nk ].
d) Gi k = ordn ( au ), d = (h, u) th h = dx, u = dy vi ( x, y) = 1, x, y N .
+) ( au )k = aku 1 (mod n) nn h|ku nn h|dky suy ra dky = m.h = mdx, m N .
Suy ra ky = mx hay x |ky m ( x, y) = 1 nn x |k (1).
+) aux = adxy = ( adx )y = ( ah )y 1 (mod n) nn ( au ) x 1 (mod n) do k| x. (2)
h h
T (1) v (2) suy ra k = x = = .
d (h, u)
Nhn xt 2.
Nu n = p11 p22 . . . pk k l phn tch tiu chun ca n. tm ordn ( a) th ta tm ord pi ( a),
i
vi i {1, . . . , k }.
a (n) 1 (mod n); ( a, n) = 1 nn ordn ( a)| (n) (rng ra, ordn ( a) (n)), hay ordn ( a)
( n 1).
Nu p nguyn t th ord p ( a)| p 1; ( a, p) = 1
a x ay (mod n) ordn ( a)|( x y).
m|n th ordm ( a)| ordn ( a), ordn ( a) = h nn ah 1 (mod n)
.
m|n th ah 1 (mod m) nn h.. ordm ( a)
nh ngha 2. S nguyn g c gi l cn nguyn thy ca n, nu cp ca n theo mod n bng
( n ).
V d 1. Hy xc nh ord101 (2) v ord125 (12).
Li gii.
Gi d = ord101 (2), c 101 l s nguyn t nn (101) = 100.
2d 1 (mod 101) suy ra d|100, ta chng minh d 6= 50, d 6= 20.
210 = 1024 14 (mod 101) nn 250 145 1962 .14 (6)2 .14 1 (mod 101) suy ra
d 6= 50
220 = 10242 142 6 (mod 101) nn d6= 20 v d = 100 nn ord101 (2) = 100.
1
Gi d = ord125 (12); (125) = 53 . 1 = 100 nn d|100
5
ord5 (12)|d, m 12 2 (mod 5), 122 4 (mod 5) nn 123 3 (mod 5); 124 1 (mod 5)
do ord5 (12) = 4 nn 4|d.
M d|100 nn d {4; 20; 100}.
124 1442 192 361 14 (mod 125)
1220 = (124 )5 (14)5 71.71.(14) 41.14 74 (mod 125)
suy ra d = 100, vy ord125 (12) = 100.
185
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
nh l 2. Cho a l s l v n = 2s , ( a, n) = 1.
( 2 .c vi u, v N ; b, c l.
Gi s a 1 = 2u .b; a2 1 = v
1, u s
Khi h = ordn ( a) th h =
2max{1;s+1;v} , u < s
Chng minh.
Nhn xt rng a2 1 = ( a 1)( a + 1) = 2u .b( a + 1) = 2u .b.(2u .b + 2) = 2u+1 .b(2u1 .b + 1)
nn v > u
s s (1 1 ) s 1
( a, n) = 1 nn a (n) 1 (mod n) m a (n) = a (2 ) = a2 2 = a2 suy ra h|2s1 nn
h = 2t vi t s 1 (1)
.
Nu u s th a 1 = 2u .b .. 2s nn n| a 1 suy ra a 1 (mod n) nn h = 1.
Nu u < s th h 2 nn t 1
t t 1 t 2
( ah 1) = ( a2 1) = ( a2 + 1)( a2 + 1) . . . ( a2 + 1)( a2 1) (*)
i
a 1 (mod 2) (a l) nn a2 1 (mod 2)
.
Nu v s th a2 1 .. n nn a2 1 (mod n) suy ra h = 2
Nu v < s th s 2.
i i
V a l s l th a2 1 (mod 4) nn a2 1 (mod 4) v a2 + 1 2 (mod 4)
(*) nn ah 1 = 2t1 .a.2v .c vi a, c l s l, nn
.
ah 1..2s t 1 + v s t s v + 1 2
s v +1 .
t nh nht (do h nh nht) nn t = s v + 1 hay h = 2
1; u s
Vy h = 2; u < s v
1+ s v
2 ; u<v<s
v p ( a n 1) = v p ( a2 1) + v p ( n )
Chng minh.
Trng hp 1: r = 1
Nu u s th n| ar 1 = a 1 nn a 1 (mod n) nn h = 1.
Nu u < s; h = ordn ( a), ( a, n) = 1, a (n) 1 (mod n)
(n) = ( ps ) = ps1 ( p 1) nn h| (n).
Gi s h = pt k, (k, p) = 1.
186
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Nu k > 1
t t t t
a 1 (mod p); ah 1 = ( a p 1)( a p .(k1) + a p .(k2) + + a p + 1) k (mod p)
t
th ah 1 = ( a p 1).b; b k (mod p) (b, p) = 1.
. .
M ah 1..p nn a p 1..p v a p 1 (mod p).
t t
v p ( a h 1) = v p ( a 1) + v p ( h ) = u + t
2 Mt s ng dng
Bi ton 1. Cho p l s nguyn t. Chng minh rng mi c nguyn t ca 2 p 1 u c
dng kp + 1, k N (ni ring lun ln hn p).
187
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
(
ordq (2) = 1
M p nguyn t nn (*)
ordq (2) = p
.
Nu ordq (2) = 1 th 2 1 (mod q) nn 1 .. q v q = 1, v l.
Nu ordq (2) = p th ordq (2)| (q) nn p|q 1 vy nn q = kp + 1 (k 1).
n
Nhn xt 4. Mi c l ca a2 + 1 u c dng 2n+1 .k + 1; k N.
n
Khi a = 2, s Fecma th n l Fn = 22 + 1 c tnh cht: p l c nguyn t l ca Fn (n > 1)
th p 1 (mod 2n+2 ).
188
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
189
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
190
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
.
Gi s a chn, b l. V b l nn ab + bb ..( a + b) (1)
.
Nu a a + bb ..( a + b) (2)
. .
T (1), (2) suy ra ( ab a a )..( a + b) v a a ( aba 1)..( a + b), nu a < b (*)
.
hoc ab (1 a ab )..( a + b) nu a > b.
. .
Nu a a ..( a + b) th a..( a + b) do ( a + b) nguyn t, v l v a < a + b.
. .
Nu ab ..( a + b) th a..( a + b) do ( a + b) nguyn t, v l v a < a + b.
T (*) c a|ba| 1 (mod ( a + b)). Gi( h = orda+b ( a) th h|(|b a|)
h|2a 1
M h| ( a + b) nn h| a + b 1 suy ra
h|2b 1
.
Do (2a 1), (2b 1) l s nguyn t nn h = 1 do a 1 (mod ( a + b)) nn ( a 1)..( a +
b), v l v 0 < a 1 < a + b.
. . .
Tng t, nu ab + b a ..( a + b) m ( ab + bb )..( a + b) nn (b a bb )..( a + b)
. .
b a (1 bba )..( a + b) nu a < b hoc bb (b ab 1)..( a + b) nu a > b (**)
. .
Nu b a ..( a + b) th b..( a + b) do ( a + b) nguyn t, v l v b < a + b
. .
Nu bb ..( a + b) th b..( a + b) do ( a + b) nguyn t, v l v b < a + b
.
T (**) c (b|ab| 1)..( a + b) nn b|ab| 1 (mod ( a + b))
Gi k = orda+b (b) th k|(| a b|)(.
k |2a 1
M k | a + b 1 = ( a + b) nn
k |2b 1
Do 2a 1; 2b 1 l s nguyn t nn k = 1 do b 1 (mod ( a + b))
.
suy ra b 1..( a + b), v l v 0 < b 1 < a + b.
Vy a a + bb ; ab + b a u khng chia ht cho 2a 1; 2b 1.
191
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
3 Mt s bi tp tng t
.
Bi 1. Cho s nguyn dng n tha mn 3n 1..n. Chng minh rng n chn.
Bi 2. Tm s nguyn dng n nh nht sao cho 17n 1 chia ht cho 22011 .
Bi 3.
a) C bao nhiu s nguyn dng n l bi s ca 1001 v biu din c di dng n =
10 j 10i (i, j N, 0 i < j 99).
b) C bao nhiu s nguyn dng n l bi s ca 2011 v biu din c di dng n =
10 j 10i (i, j N, 0 i < j 99).
Bi 4. Chng minh rng vi mi s nguyn dng n th 3n 2n khng chia ht cho n.
Bi 5 (Bulgari OM 1995). Tm tt c cc s nguyn t p, q sao cho (5 p 2 p )(5q 2q ) chia ht
cho pq.
p s: ( p; q) {(3; 3); (3; 13); (13; 3)}.
n n
Bi 6. Cho hai s nguyn dng m v n (n > 1), sao cho 1 + m3 + m2.3 chia ht cho n.
Chng minh rng n = 3.
Bi 7. Tm tt c cc s nguyn t p, q phn bit sao cho 3 pq a (mod 3pq), vi mi s
nguyn dng a.
p s: ( p; q) {(17; 11); (11; 17)}.
Bi 8 (Russia OM 2000). C tn ti hay khng cc s nguyn dng a, b, c tha mn
( a, b) = (b, c) = (c, a) = 1
2a + 1 ... b
.
2b + 1 .. c
2c + 1 ... a
( a + 1) n a n
Bi 9 (China TST 2006). Tm tt c cc cp s nguyn dng ( a, n) sao cho Z.
n
Bi 10 (Turkey TST 2013). Tm tt c cc cp s nguyn dng (m, n) tha mn 2n + (n
(n) 1)! = nm + 1.
Ti liu
[1] Nguyn V Thanh, S hc, NXB Tng hp Tin Giang - 1992.
[2] ng Hng Thng, Nguyn Vn Ngc, V Kim Thy, Bi ging s hc, NXBGD - 1997.
[3] H Huy Khoi, S hc, NXBGD - 2004.
[4] B Gio dc v o to, Tp ch Ton hc v tui tr, NXBGD
192
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
MT S M RNG V P DNG
CA BT NG THC K LAMKIN
Tm tt ni dung
Bt ng thc hnh hc th hin mi quan h mang tnh bn cht ca cc quan h
hnh hc v l mt chuyn th v trong ton s cp, thng xut hin trong cc k thi
hc sinh gii Quc gia v Quc t.
Nghin cu, tm ti v pht hin nhng iu mi t cc bt ng thc hnh hc lun
mang li nim vui cho gio vin v hc sinh trong qu trnh dy v hc, c bit l trong
cc trng chuyn, lp chn.
Bo co gii thiu bt ng thc Klamkin (1975) cng mt s ng dng v m rng ca
n, qua c th thy rng, nhiu iu th v vn cn n nu trong cc i tng c in
nh tam gic, t gic, hnh trn, cn c i su nghin cu, tm hiu v pht trin.
1 Bt ng thc Klamkin
nh l 1 (Klamkin, [8], 1975). Cho tam gic ABC ty vi BC = a, CA = b, AB = c v P l
im bt k trong khng gian, khong cch t im P n cc nh A, B, C ln lt l R1 , R2 , R3 .
Khi vi mi s thc x, y, z ta c
193
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Chng minh. T bt ng thc ( x PA + y PB + z PC )2 0 ta c
x2 PA2 + y2 PB2 + z2 PC2 + (2xy PA PB + 2yz PB PC + 2zx PC PA) 0. (1.2)
Ta li c
AB2 = ( PB PA)2 = PA2 + PB2 2 PB. PA.
Suy ra
2 PA. PB = PA2 + PB2 c2 .
Tng t
2 PB. PC = PB2 + PC2 a2 ,
2 PC. PA = PA2 + PC2 b2 .
Thay cc ng thc ny vo (1.2) v thu gn, ta c bt ng thc
2 ng dng
Bt ng thc Klamkin c rt nhiu ng dng, di y chng ti ch trnh by mt
s v d in hnh.
Bi ton 1. Cho P l im bt k thuc min trong ca tam gic ABC. Chng minh rng
1 2
PA2 + PB2 + PC2 ( a + b2 + c2 ).
3
hay
1 2
PA2 + PB2 + PC2 ( a + b2 + c2 ).
3
ng thc xy ra khi v ch khi P l trng tm tam gic ABC.
Bi ton 2. Cho G l trng tm tam gic ABC. Chng minh rng
9
m a 2 + mb 2 + mc 2 (m a + mb + mc ) m a a2 + m b b2 + m c c2 .
4
1 1 1
Li gii. p dng bt ng thc (1.1) vi x = ;y = ;z = v P G ta c
ma mb mc
GA2 GB2 GC2 a2 b2 c2
1 1 1
+ + + + + + .
ma mb mc ma mb mc mb mc mc m a m a mb
194
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
a2 b2 c2
4 1 1 1
+ + (m a + mb + mc ) + + .
9 ma mb mc mb mc mc m a m a mb
Ngha l,
4
( m a m b + m b m c + m c m a ) ( m a + m b + m c ) m a a2 + m b b2 + m c c2 ,
9
hay
9
m a a2 + m b b2 + m c c2 .
(m a mb + mb mc + mc m a ) (m a + mb + mc )
4
Kt hp vi bt ng thc
m a 2 + mb 2 + mc 2 m a mb + mb mc + mc m a
ta c
9
m a 2 + mb 2 + mc 2 (m a + mb + mc ) m a a2 + m b b2 + m c c2 .
4
Vy bt ng thc (2) c chng minh.
Bi ton 3 (Bt ng thc Weitzenbock). Cho tam gic ABC ni tip ng trn (O, R).
Chng minh rng
a2 + b2 + c2 4S 3. (2.1)
Li gii.
p dng bt ng thc (1.1) vi x = a2 , y = b2 , z = c2 v P O ta c
( a2 + b2 + c2 )( a2 R2 + b2 R2 + c2 R2 ) b2 c2 a2 + c2 a2 b2 + a2 b2 c2 ,
hay
R2 ( a2 + b2 + c2 )2 3a2 b2 c2 .
Ngha l,
2 2 2 3abc
a +b +c .
R
Mt khc, ta c
abc abc
S= = 4S.
4R R
Vy
a2 + b2 + c2 4S 3.
Bi ton 4 (Bt ng thc Euler). Cho R, r ln lt l bn knh ng trn ngoi tip, ni
tip tam gic ABC. Chng minh rng
R 2r. (2.2)
195
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
hay
R2 ( a + b + c)2 abc( a + b + c).
Ngha l,
abc
R2 .
a+b+c
V
abc
S= = pr abc = 4pRr = 2( a + b + c) Rr
4R
nn ta c
abc 2( a + b + c) Rr
R2 = = 2Rr.
a+b+c a+b+c
Vy
R 2r.
hay
aH A2 + bHB2 + cHC2 abc.
Do nh l hm s sin v
ta c
sin Acos2 A + sin Bcos2 B + sin Ccos2 C sin A sin B sin C.
Vy Bt ng thc (5) c chng minh.
196
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
hay
b2 a2 2ba
+ .
x y yz + zx + xy
p dng bt ng thc Cauchy, ta c
b2 a2 2ba
+ .
x y xy
V x, y, z l cc s thc dng nn ta c
b2 a2 2ba 2ba
+ > . (3.2)
x y xy yz + zx + xy
a2 b2 c2
1 1 1
xR21 + yR22 + zR23
+ + + + .
yz zx xy x y z
a2 b2 c2 ( a + b + c )2
+ + .
x y z x+y+z
Do
( a + b + c )2
1 1 1
xR21 + yR22 + zR23
+ + .
yz zx xy x+y+z
iu ny tng ng vi
( a + b + c )2
1 1 1
xR21 + yR22 + zR23
+ + . (3.3)
yz zx xy x+y+z
197
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Ngha l,
( R2 R3 )2 ( R3 R1 )2 ( R1 R2 )2
2
aR1 + bR2 + cR3
+ + . (3.4)
yz zx xy x+y+z
Thc hin php bin i x xR1 2 , y yR2 2 , z zR3 2 trong (3.4) ta c
2
1 1 1 aR1 + bR2 + cR3
+ + . (3.5)
yz zx xy xR1 2 + yR2 2 + zR3 2
R1 R2 R3
= = . (3.6)
xa yb zc
Do (3.6) tng ng vi
Bi ton 6.
R21 R2 R2 4S
+ 2+ 3 . (3.7)
x y z xy + yz + zx
Bi ton 7.
3
R21 + R22 + R23 S. (3.8)
3
Bi ton 8.
aR21 + bR22 + cR23
2Rr. (3.9)
aR1 + bR2 + cR3
198
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 10.
2 1 1 1
( R2 R3 + R3 R1 + R1 R2 ) + + 4p2 . (3.11)
R2 R3 R3 R1 R1 R2
Bi ton 11.
( R2 R3 )2 ( R3 R1 )2 ( R1 R2 )2 16 2
+ + p . (3.12)
r2 r3 r3 r1 r1 r2 9
Bi ton 12.
( R1 + R2 + R3 )2 4
p. (3.13)
r1 + r2 + r3 3
Bi ton 13.
R1 2 R2 2 R3 2 4
+ + (r1 + r2 + r3 ) . (3.14)
ra rb rc 3
Bi ton 14.
R1 2 R2 2 R3 2
+ + r1 + r2 + r3 + r. (3.15)
ra rb rc
Bi ton 15.
R1 2 R2 2 R3 2
+ + 4r. (3.16)
ha hb hc
H qu 2 (xem [10). ]
R22 + R23 2 R23 + R21 2 R21 + R22 2 2
2
x + 2
y + 2
z (yz + zx + xy) . (3.17)
a b c 3
t
a b c
x= p ,y = p ,z = p
R2 2 + R3 2 R3 2 + R1 2 R1 2 + R2 2
trong (3.17), ta c
199
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 16.
bc ca
q
2 2
2 2
+q 2 2
2 2
.
R3 + R1 R1 + R2 R1 + R2 R2 + R3
ab 9
+q . (3.18)
R2 2 + R3 2
R3 2 + R1 2
2
Bi ton 18. p p p
R2 2 + R3 2 R3 2 + R1 2 R1 2 + R2 2
+ + 6. (3.20)
a b c
4 Mt s gi thuyt
Bi ton 21.
r
2
q q q
R2 2 + R3 2 + R3 2 + R1 2 + R1 2 + R2 2 ( a + b + c) . (4.1)
3
Bi ton 22.
( R2 + R3 )2 R1 2 ( R3 + R1 )2 R2 2 ( R1 + R2 )2 R3 2 4
4
+ 4
+ 4
. (4.2)
a b c 3
Bi ton 23.
r2 2 + r3 2 r3 2 + r1 2 r1 2 + r2 2 2
2
+ 2
+ 2
( R1 + R2 + R3 )2 . (4.3)
sin A sin B sin C 9
Cc gi thuyt ny c Jian Liu kim tra trn my tnh.
200
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
z 2 y 2 a2 yz
AD2 = q a 2 = b + c . (5.4)
y+z y+z ( y + z )2
v
z y a2 yz
PD2 = PC2 + PB2 . (5.5)
y+z y+z ( y + z )2
Xt APD, s dng nh l hm s csin, ta c
[ = PA2 + q a 2 PD2 .
2q a .PA 2q a PA cos PAD (5.6)
201
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
202
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 24.
a2 + b2 + c2
m a + mb + mc . (5.16)
2R
H qu 7.
ma m mc
PA + b PB + PC 3R. (5.19)
ha hb hc
ng thc xy ra khi v ch khi P l trng tm ABC.
p dng h qu (7) ta c bt ng thc sau.
Bi ton 26.
ma m mc
+ b+ 3. (5.20)
ha hb hc
H qu 8.
p
(cPA + aPB + bPC ) (bPA + cPB + aPC ) b2 c2 + c2 a2 + a2 b2 . (5.21)
6 Thay li kt
Bt ng thc Klamkin l mt bt ng thc mi v hay, c nhiu m rng v h
qu. Vit Nam, bt ng thc ny c s lc nhc n trong [1] v [2], nhng
ni chung, cn t c quan tm. Ngoi cc h qu v cc bi ton gii thiu trn
cn c rt nhiu bi ton khc c xy dng t bt ng thc Klamkin cng nh cc
m rng ca n. C th xem thm [4] v cc ti liu trch dn.
Cc tc gi xin cm n GS.TSKH. Nguyn Vn Mu - ngi thy tuyt vi v truyn b
cc tng cng nh truyn cm hng ton hc cho cc th h hc tr. Xin cm n
PGS.TS. Nguyn Minh Tun v nhng n tng v nh hng v phong cch s phm
v khoa hc khi trnh by cc bo co. Xin cm n PGS. TS. T Duy Phng ng
vin v khuyn khch cc tc gi trong hc tp v vit bo co.
203
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Ti liu
[1] Trn Phng (2002), Tuyn tp cc chuyn luyn thi i hc mn Ton-H thc lng
gic, Nh xut bn H Ni, Bi s 5, trang 204.
[2] Hong Ngc Quang (2011), Mt s bt ng thc hnh hc (Lun vn Cao hc), i
hc Thi Nguyn, trang 112-121.
[3] Hong Minh Qun, Xy dng mt s dng ng thc v bt ng thc trong tam gic,Hi
tho ton hc, Tuyn Quang, 2012.
[4] Ngy Phan Tin (2016), Bt ng thc Klamkin: Mt s m rng v ng dng (Lun vn
Cao hc), i hc Thng Long.
[5] G. Bennett (1977), Multiple Triangle Inequalities, Univ. Beograd. Publ. Elektrrotehn.
Fak., Ser. Mat. Fiz., No 58, pp. 39-44.
[6] Xiao-Guang Chu and Zhi-Hua Zhang (2007), A Geometric Inequality for two Interior
Points of the Triangle, pp. 1-4.
[7] Dan Comnescu and S. S. Dragomir (2009), A Generalization of the Klamkin Inequality,
pp. 1-10
[8] M. S. Klamkin (1975), Geometric Inequalities via the Polar Moment of Inertia, Mathemat-
ics Magazine, Vol. 48, No 1, pp. 44-46.
[9] Jian Liu (2008), A Weighted Geometric Inequality and Its Applications,
Journal of inequalities in pure and applied mathematics, Vol 9, Issue 2, Article 58, 9
pages.
[10] Jian Liu (2011), A New Geometric Inequality and Its Applications,
Journal of Science and Arts, No 11 (14), pp. 5-12.
204
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
NH L HELLY V NG DNG
Nguyn Th Tm - Hong Th Nhung - Trn Thi Hng
THPT Chuyn Hng Yn
Tm tt ni dung
1 C s l thuyt
1.1 Cc nh l Helly
nh l 1 (nh l Helly trong khng gian mt chiu). Trn ng thng cho n hnh li
(n 3). Bit rng giao ca hai hnh bt k trong chng khc rng. Khi , giao ca n hnh li
cho khc rng.
nh l 2 (nh l Helly trong khng gian hai chiu). Cho trc n hnh li trn mt phng
(n 4). Bit rng giao ca ba hnh li bt k trong chng khc rng. Khi , giao ca cc hnh li
cho khc rng.
nh l 3 (nh l Helly trong khng gian ba chiu). Cho trc n hnh li trong khng gian
(n 5).Bit rng giao ca bn hnh bt k trong chng khc rng. Khi giao ca cc hnh li
cho khc rng.
nh l 4 (nh l Helly trong khng gian n chiu). Cho trc n hnh li trong khng gian
k - chiu Rk (n k + 1, k N ). Bit rng (k + 1) hnh li bt k trong chng c giao khc rng.
Khi , giao ca cc hnh li cho khc rng.
1.2 Mt s h qu ca nh l Helly
H qu 1. Cho trc n on thng [ ai ; bi ] (i = 1,2,3,. . . ,n) trn cng mt ng thng. Khi
giao ca cc on thng ny khc rng khi ch v ch khi giao ca hai on thng bt
k trong chng khc rng.
Chng minh. Ta ch mi tp li A trn ng thng th hin hoc l on thng, hoc
l mt tia hoc l c ng thng. nh l Helly vi gi thit trong trng hp ny thc
s c ngha khi cc tp A1 , A2 , . . . , An l nhng on thng (cn nhng trng hp
khc nh trong s nhng tp hp ny tia v ng thng th ta cng a v trng hp
205
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
tt c l on thng).
Mi on thng Ai trn ng thng s c xc nh bi hai s ti hai im cui ai , bi
v ai bi . S ai gi l u tri ca Ai , cn bi gi l u phi ca Ai . Ly b l s nh nht
ca bi , i = 1, 2, . . . , n; a l s ln nht ca ai , i = 1, 2, . . . , n. Ta chng minh rng a b.
Tht vy, gi s a > b. V a trng vi mt trong nhng s no trong ai , i = 1, 2, . . . , n,
cn b trng vi mt trong nhng s no trong bi , i = 1, 2, . . . , n, th ai1 = a > b = bi2 .
Khi ch ra rng nhng on thng Ai1 (vi u tri ai1 ) v Ai2 (vi u phi Bi2 ) khng
c im chung. Ta nhn c s v l.
H qu 4. Trong mt phng cho n hnh bnh hnh c cc cnh song song vi hai ng
thng c nh. Nu mi cp hai hnh bnh hnh c im chung th tt c n hnh bnh
hnh c im chung.
206
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Chng minh. Nu mi hai bnh hnh c im chung th mi ba hnh bnh hnh cng c
im chung, t y p dng nh l Helly phn trc.
iu kin nhng cnh ca hnh bnh hnh song song vi hai ng thng c nh l bn
cht.
By gi ta xt tp hp tt c nhng cung trn ng trn.
D thy mt cung trn ng trn khng phi l tp li trong mt phng. Mt khc, mi
cung c trng bi hnh vin phn ca ng trn tng ng vi hnh trn cho. Mi
hnh vin phn ny l mt tp hp li v cho n hnh vin phn, ta c th p dng nh l
Helly. Hn na, nu hai cung c im chung th nhng hnh vin phn tng ng cng
c im chung. Tuy vy, nh l Helly khng ng na.
Nu ta xt nhng cung ca ng trn c di nh hn di na ng trn th khi
tnh th s khc i. Ta c kt qu sau:
207
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
208
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2 Mt s bi ton p dng
Bi ton 1 (Olympic Ton Canada 2009). Cho n 4 im trong mt phng, trong 3
im bt k lun c th ph kn bi mt hnh trn bn knh bng n v. Chng minh
rng c hnh trn bn knh bng n v ph kn c n im ny.
Li gii. Xt hnh trn bn knh 1 c tm l n im cho. iu kin " 3 im bt k
lun c th ph kn bi mt hnh trn bn knh 1" tng ng vi iu kin "3 ng
trn bt k k trn lun c giao khc rng" (chng c t nht 1 im chung l tm ca
hnh trn ph 3 im ). Theo nh l Helly n ng trn k trn c giao khc rng hay
c hnh trn bn knh 1 ph kn c n im ban u.
Bi ton 2 (Olympic Ton Canada 2003). Trn ng thng c 2k 1 on thng mu
trng v 2k 1 on thng mu en sao cho mi on thng ct ti t nht k on thng
khc mu. Chng minh rng c on thng mu trng ct tt c cc on thng mu
en v c on thng mu en ct tt c cc on thng mu trng.
209
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 4 (Chn i tuyn Iran thi Olympic Ton Quc t 2002). Cho mt ng cong
kn trn mt mt cu n v sao cho mi ng trn ln u c giao im vi ng
cong . Chng minh rng ng cong c di t nht l 2.
Li gii. Ta bit nu 4 im bt k ca ng cong lun nm trong mt na khng
gian to bi mt phng qua tm cu th ton b ng cong cng s nm trong mt na
khng gian to bi mt phng qua tm cu, mu thun. Do s tn ti 4 im A, B, C,
D trn ng cong sao cho tm cu O nm trong khi t din ABCD. Phn ng cong
ni 2 im A, B c di nh nht l cung trn AB. Khi ng cong kn ban u c
di nh nht l tng di cc cung trn AB, BC, CD, DA.
Gi D l im i xng tm ca D. Khi D s nm trong chm cu gii hn bi cc
ng trn ngoi tip tam gic ABC.
D dng chng minh c AB+ c BC c AD d0 + D
d 0C
Do AB+
c BC+c CD+
d DA d ADd0 + D d0 C + CD
d + DA
d = 2.
Li gii.
210
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
k
qua x0 . Ta s chng minh rng mi na mt phng do l0 chia ra cha t nht s im.
3
Tht vy, gi s ngc li v ta k hiu H l na mt phng cng vi ng thng l0 m
k
n cha t hn s im.
3
Bi ton 6. Cho tp li A trong mt phng v h gm k > 3 nhng na mt phng ph
A. Chng minh rng tn ti mt h con gm ba na mt phng m chng cng ph A.
Li gii. Cho H1 , H2 , . . . , Hk l nhng na mt phng m chng ph A (ngha l mi
im ca A nm trong mt tp no trong Hi , i = 1, 2, . . . , k). Ta gi s rng khng
mt b ba na mt phng no ph c A v ta xt nhng tp hp A1 , A2 , . . . , Ak ,
y Ai , i = 1, 2, . . . , k nhn c t A v b i nhng im thuc mt phng Hi Nhng
Li gii.
Gi s d1 , d2 , . . . , dn l h hu hn cc ng thng (n 4). Vi mi ng thng di ta
xt Fi l hnh to bi hai ng thng song song vi di v cch di mt khong bng R.
Tm cc ng trn bn knh R m ct di th phi nm trong Fi . R rng Fi l hnh li vi
mi i = 1, n. Nh th, ta c mt h hu hn cc tp hp li F1 , F2 , . . . , Fn . Theo gi thit,
211
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
vi mi i, j, k 1, 2, 3, . . . , n ta lun c Fi Fj Fk 6= (v vi mi i, j, k lun tn ti mt
hnh trn ct c di , d j , dk ). Theo nh l Helly suy ra:
F1 F2 Fn 6= .
212
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
3 Bi tp tng t
Bi 1. Trn mt bn hnh ch nht c cc hnh vung bng nhau v c cc cnh song
song vi cnh bn sao cho vi k hnh vung bt k lun tn ti hai hnh vung c th
ng cht vo bn ch bng mt chic inh. Chng minh rng c th ng cht tt c cc
hnh vung vo bn bng 2k 3 chic inh.
Bi 2. n na mt phng nm trn mt mt phng. Chng minh rng nu mi b ba na
mt phng c im chung, th tn ti mt im chung cho n na mt phng ny.
Bi 3. Chng minh nh l Helly cho n a gic li trn mt phng bng cch p dng bi
tp 2.
1
Bi 4. Trn ng trn cho n cung, mi cung c di nh hn cung ca ng trn.
3
Chng minh rng nu mi cp hai cung cho c im chung th tt c cc cung c im
chung.
Bi 5. khng gian cho n im A1 , A2 , A3 , . . . , An khong cch gia hai im khng vt
qu
1. Chng minh rng tt c nhng im ny c th ph bi hnh cu c bn knh bng
6
.
4
Bi 6. Cho hu hn im trn mt phng sao cho nu v mt hnh trn bn knh n v
c tm l mt im ty trong th hnh trn ny s cha nhiu hn mt na cc im
cn li. Hnh trn c bn knh nh nht l bao nhiu c th cha tt c cc im cho
(hnh trn ny khng nht thit phi c tm l mt trong s cc im k trn)?
Bi 7. Trn ng thng c 2k + 1 on thng sao cho mi on thng ct t nht k on
thng khc. Chng minh rng: Tn ti on thng ct tt c cc on thng cn li.
Bi 8. (nh l im trung tm) Mt im O c gi l im trung tm ca h n im
n
trong mt phng nu mi na mt phng ng cha O u cha t nht im ca h
3
cho (O c th khng thuc h im).
Chng minh rng mi h n im trong mt phng u c t nht mt im trung tm.
Bi 9. Trn ng trn cho hu hn cung trn c s o nh hn 180 sao cho hai cung
bt k lun c im chung. Chng minh rng: Tn ti ng thng i qua tm ng
trn ct tt c cc cung cho.
Bi 10. Chng minh rng: Vi mi a gic li cho trc lun tn ti mt im O trong
a gic sao cho vi mi ng thng ty qua O ct bin ca a gic ti A v B ta lun
1 OA
c 6 6 2.
2 OB
Ti liu
[1] Phan Huy Khi (2007), Cc bi ton hnh hc t hp,, NXB GD.
[2] Nguyn Hu in (2005), Mt s chuyn hnh hc t hp, NXB GD.
[3] G. Polya (1997), Sng to ton hc, NXB GD.
[4] V.N.Sachkov (2004), Nhp mn cc phng php t hp ca ton ri rc, NXB MCCME .
[5] on Qunh( ch bin) (2012), Ti liu chuyn ton hnh hc 12, NXB GD.
213
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 Kin thc c s
nh ngha 1. Cho s nguyn dng m. Nu hai s a v b c cng s d khi chia cho m th ta ni a
dng d vi b theo modul m. K hiu a b (mod m).
2 Mt s kt qu
2.1 S chnh phng theo mod p
nh ngha 2. Cho s nguyn t p. S nguyn a c gi l s chnh phng theo mod p nu tn
ti s t nhin x sao cho x2 a (mod p).
214
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
.
Do , x 02 a chia ht cho pt+1 th k + 2xr..p. (1)
.
V p l, a khng chia ht cho p, ( x2 a)..p nn (2x, p) = 1. Do theo nh l Bezout, tn ti
r tha mn (1).
T , suy ra iu phi chng minh.
B 1. Cho p l s nguyn t l. Phng trnh x2 a (mod p) ch c 1 nghim x 0
(mod p) nu a 0 (mod p) v v nghim hoc c 2 nghim (mod p) nu p - a.
Chng minh.
Nu a 0 (mod p), ta c x2 0 (mod p), nn p | x2 , suy ra p | x, hay x 0 (mod p).
Nu p - a, v phng trnh x2 a (mod p) c t nht mt nghim l x b (mod p). Khi
b2 a (mod p) nn (b)2 a (mod p). Vy x b (mod p) cng l mt nghim ca
phng trnh. Ta s chng minh 2 nghim ny phn bit.
Tht vy, gi s b b (mod p), th p | 2b, nhng p l nn p | b, hay p 0 (mod p), suy
ra a 0 (mod p) (mu thun). Vy b v b l 2 nghim phn bit ca phng trnh.
Gi s ngoi nghim b v b, phng trnh cn nghim x c (mod p). Khi b2 c2
(mod p), hay p | (b2 c2 ), suy ra c b (mod p) hoc c b (mod p). Nh vy, nghim c
ny trng vi nghim b hoc b.
Do , phng trnh ban u hoc v nghim hoc ch c 2 nghim.
V d 3. x2 8(mod 17) c 2 nghim l 5 v 12.
(
a 1 a l s chnh phng theo mod p
=
p 1 a khng phi l s chnh phng theo mod p
5 2 11
V d 4. (5, 11) = 1. = 1, v 4 5 (mod 11). Tng t nh vy, = 1, v 62 11
11 5
(mod 5).
215
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
m 7 13
p 13 7
1
s p (mod m) 6 2
a 3 1
m 7 13
p 13 7
1
s p (mod m) 6 2
a 3 12
216
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
p 1
V d 6.Gis vi p = 13 v a = 10, th a 2 = 106 1(mod 13).
10
Do , = 1 v x2 10(mod 13) c nghim. Tht vy 72 = 49 10(mod 13).
13
a b
B 2. Nu a b (mod p) th = .
p p
Chng minh.
Nu a b (mod p) th x2 a (mod p) x2 b (mod p). Do a l schnh phng
a b
theo mod p khi v ch khi b l s chnh phng theo mod p. Vy = .
p p
a
Ch rng, ta c th s dng kt qu ny p dng cng thc Euler tnh trong
p
trng hp a < 0 bng vic thay a bi b > 0 sao cho a b (mod p).
B 3. Cho p l s nguyn t l, a, b > 0, ( a, p) = (b, p) = 1. Khi
a b ab
=
p p p
.
Chng minh.
Theo nh l Euler, th
a b p 1 p 1
a 2 b 2 (modp)
p p
217
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
ab p 1
( ab) 2 (modp)
p
a b ab
Do vy (mod p).
p p p
V 2 v ca ng thc trn ch nhn gi tr bng 1 hoc - 1 v p l s nguyn t l nn
a b ab
=
p p p
.
2
a
H qu 3. Cho p l s nguyn t l, a > 0, ( a, p) = 1. Khi = 1.
p
a
Chng ta c th s dng kt qu trn tnh cho trng hp a l s chnh phng.
p
B 4. (
1
1 nu p = 4k + 1
=
p 1 nu p = 4k +3
Chng minh.
Theo cng thc Euler, ta c
1 p1
p 1 p 1
= ( p 1) 2 (1) 2 (mod p)
p p
( (
(1)2k nu p = 4k + 1 1 nu p = 4k + 1
= =
(1)2k+1 nu p = 4k + 3 1 nu p = 4k + 3
1
V d 7. = 1, v 13 = 4.3 + 1. Do , phng trnh x2 1(mod 13) c nghim. Tht
13
vy
52 = 25 12 1 (mod 13)
1
Tng t, = 1, v 23 = 4.5 + 3. Do , phng trnh x2 1(mod 23) v nghim.
23
2 72 1
= (1) 8 = 1
7
Do , phng trnh x2 2(mod 7) c nghim. Tht vy x 3 (mod 7) l mt nghim ca
phng trnh.
218
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
219
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
p1 p1
p 1
! (1) 2 .( p 1)( p 2) . . . p (mod p)
2 2
p1
Vi x = ! th
2
p1 p1 p1
2
p 1 p+1
x = ! ! !.(1) 2 ( p 1).( p 2) . . .
2 2 2 2
p 1 p +1
(1) 2 .( p 1)! (1) 2 1 (mod p)(theo nh l Wilson)
220
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Chng minh.
t N = ax2 + bxy + cy2 . Khi 4aN = (2ax + b)2 Dy2 . V N 0 (mod p) nn (2ax +
b)2 Dy2 (mod p)(1).
. . .
Nu y..p th ax2 ..p, m a khng chia ht cho p nn x..p. Mu thun vi gi thit ( x, y) = 1.
Nh vy, tn ti y1 sao cho yy1 1 (mod p).
Nhn c 2 v ca (1) vi y21 ta c
a
nh l 5. = 1 2 . . . p0
p
ka 2ka
Nu k 1 (mod p)th ka = tp |rk |, khi = t 1, = 2t 1, hay
p p
2ka
" #
2ka ka
= + 1 V vy k = (1) p .
p p
221
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
p0
0
0 p
R rng, s hng u tin ca tng trn bng 0, v p s hng cn li l bng 1.
2 0 2
0 p p+1
Do S = p = v S chn khi p 1(mod 8), S l khi p 3(mod 8). T
2 4
iu ny, ta c c nh l sau
nh l 6.
p+1
" #
2
= (1) 4
p
Ni cch khc, 2 l s chnh phng theo mod p (p nguyn t, p>2) khi v ch khi p 1(mod 8).
222
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 + 5 + 52 + + 52015
Cho i chy t 0 n 1007, sau cng v vi v, ta c S =
2017
52016 1
1008 = 1008
8068
nh l 8 (Lut thun nghch Gauss). Cho p, q l s nguyn t l phn bit. Khi
p q 0 0
= (1) p q
q p
p1 0 q1
Trong p0 = ,q =
2 2
q0 kp
Chng minh. K hiu S( p, q) = k =1
q
B 6. S( p, q) + S(q, p) = p0 q0 .
kp
Chng minh. Vi mi k N th l s cc im c ta nguyn (k, l ) trong h trc
q
kp
ta tha mn 0 < l < hay 0 < ql < kp. Do S( p, q) l s cc im c ta
q
nguyn (k, l ) tha mn 0 < k < p0 v 0 < ql < kp. Bi vy S( p, q) l s cc im c ta
nguyn dng nm trn hoc trong hnh ch nht ABCD v pha di ng AE vi
A(0, 0), B( p0 , 0), C ( p0 , q0 ), D (0, q0 ), E( p, q).
Tng t, S(q, p) l s cc im c ta nguyn dng nm trn hoc trong hnh ch nht
ABCD v pha trn ng AE. Suy ra S( p, q) + S(q, p) chnh l s im c ta nguyn
dng trong hnh ch nht ABCD. Vy S( p, q) + S(q, p) = p0 q0 .(pcm)
223
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
814
V d 17. Tnh
2017
814 2 11 37 11 37
Li gii. = =
2017 2017 2017 2017 2017 2017
Theo
lut
thun nghch
Gauss
11 2017 4
= = =1
2017 11 11
1
37 2017 19 37
= = = = = 1
2017
37 37 19 19
814
V = 1, hay 814 khng phi l s chnh phng theo mod 2017.
2017
2.4 Bi tp tng t
Bi 1. Chng minh rng s t nhin a l s chnh phng theo mod p vi mi s nguyn t
p khi v ch khi a l s chnh phng hon ho.
Bi 2 (Turkey TST 2013). Tm nghim nguyn dng ca phng trnh
m 6 = n n +1 + n 1
Bi 3. Cho p l s nguyn t l. Chng minh
2 p2 1
( ) = (1) 8
p
Bi 4. a) Tm cc s nguyn dng x, y sao cho y2 5| x2 + 1
b) Tm cc s nguyn dng x, y sao cho 2y2 + 3| x2 2
Bi 5. Tm tt c cc s nguyn t p sao cho 5 l s chnh phng theo modulo p
Bi 6 (Indonesia TST 2009). Chng minh rng tn ti v hn s nguyn dng n sao cho
n2 + 1 khng l c ca n!.
Bi 7 (Serbia TST 2008). Tm tt c cc nghim nguyn khng m ca phng trnh
12x + y4 = 2008z
n
Bi 8 (i Loan MO 1997). Cho k, n l cc s nguyn dng tha mn k = 22 + 1. Chng
k 1
minh rng k l mt s nguyn t khi v ch khi k l mt c ca 3 2 + 1.
Bi 9 (Serbia TST 2007). Tm tt c cc cp s nguyn dng ( x, n) tha mn phng trnh
x3 + 2x + 1 = 2n .
Bi 10. Cho m, n l cc s nguyn dng tha mn
(5m 1 ) = 5m 1
Chng minh rng gcd(m, n) > 1.
Bi 11. Cho m, n l hai s nguyn dng. Chng minh rng
6m|(2m + 3)n + 1 4m|3n + 1
224
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
V Th Thun
THPT Chuyn Hng Yn
1 Kin thc c bn
Trong mt lot bi ton ta thng gp tnh hung sau, mt h thng no thay i
lin tc trng thi ca mnh v cn phi ch ra mt iu g v trng thi cui cng ca
n. Kho st cc b sau tt c cc ln thay i nh vy l mt vic lm rt phc tp v
kh khn. Nhng ta li c th tr li cu hi m bi ton yu cu nh tnh mt i lng
c bit no c trng cho tt c cc trng thi ca h thng . Hai i lng thng
c s dng l bt bin v n bin. Bt bin l mt i lng (hay tnh cht) khng thay
i trong qu trnh chng ta thc hin cc php bin i. n bin l mt i lng (hay
tnh cht) thay i, nhng ch theo mt chiu (tc l tng ln hoc gim xung). Da vo
i lng bt bin hoc n bin, ta c th gii quyt c cc bi ton v thut ton.
Bi ton m rng 1. (Bi ton tm kim thut ton). Cho trng thi ban u 0 v trng thi kt
thc n . Hi c hay khng thut ton T trn A sao cho khi thc hin T hu hn ln ta thu c n ?
T T T T
o 1 2 . . . n
226
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Nhn xt 2. Thut ton tng t nh bi trc, tuy nhin, mi ln thc hin thut ton s
i mu 9 , nh vy tnh chn l ca s lng en khng bt bin. Tuy nhin, k mt
cht, ta hon ton c th a bi ton v bi ton 1: Xt hnh vung 8 8 1 gc m cha
en. Khi , vic thc hin thut ton ca bi s hoc khng thay i hnh vung 8 8
ny, hoc thay mu tt c cc trn cng mt hng hoc mt ct.
Li gii. Gi s mu en nm phn hnh vung 8 8 c t m trn hnh v. Khi
, mi ln thc hin thut ton th hoc khng lm thay i hnh vung 8 8 ny, hoc s
i mu 1 hng hoc 1 ct ca hnh vung 8 8 ny. Nh vy, theo bi ton 1 th s en
227
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
V d 3. Hai ngi chi c. Sau mi vn ngi thng c 2 im, ngi thua c 0 im,
nu ha th mi ngi c 1 im. Hi sau mt s vn liu c th xy ra trng hp mt
ngi c 7 im v ngi kia c 10 im c khng?
Li gii.
Gi S(n) l tng s im ca c hai ngi sau vn th n.
Ta c S(n + 1) = S(n) + 2, Do , S(n) bt bin theo modun 2.
Suy ra S(n) S(0) 0( mod 2), n 0
Vy khng th xy ra trng hp mt ngi c 7 im, mt ngi c 10 im.
228
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2.2 Bi tp tng t
Bi 1 (Trch thi V ch Lin X - 1975). Trn bng ta vit mt s ch s 0, mt s ch s
1 v mt s ch s 2. Sau ta c xa i mt cp hai ch s khc nhau v thay th vo
mt ch s khc vi hai ch s xa. Chng minh rng: Nu trong kt qu cui cng trn
bng ch cn mt ch s th kt qu khng ph thuc vo th t cc cp ch s c xa
229
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
V d 6. Mi bc cho php chn 1 s a, phn tch a thnh tch hai s m, n v vit ln bng
m 2, n 2 ty (v d a = 99 = 9 11, 9 2 = 7, 11 + 2 = 13, nh vy c th vit ln
bng s 7 v s 13 thay cho s 99). Hi sau mt s bc nh vy,t s 99. . . ..99 (2012 ch s
9) c thu c trn bng mt dy gm ton cc s 9 khng?
Li gii.
Nu a l mt s chia cho 4 d 3 th trong 2 s m, n c mt s chia 4 d 1, mt s chia 4 d 3.
Mt s chia 4 d 1 th cng hay tr 2 u chia 4 d 3.
Vy, sau khi thc hin php thay i th t 1 s chia 4 d 3 lun tn ti 1 s chia 4 d 3 cn
li.
S 99. . . ..99 (2012 ch s 9) chia 4 d 3, nh vy, sau mt s bc bin i c ch ra
bi th cui cng, lun tn ti mt s chia 4 d 3.
Mt dy gm ton s 9, tc l dy gm ton s chia 4 d 1. Vy khng th thu c dy s
nh trn.
V d 7. Trn bng c hai s 1 v 2. Thc hin vic ghi s theo quy tc sau, nu trn bng c
hai s a, b th c php ghi thm s c = a + b + ab. Hi bng cch , c th ghi c cc
s 2010 v 11111 hay khng?
Li gii.
Dy cc s c vit l 1, 2, 5, 11, 17, . . .
D dng chng minh c cc s c vit thm trn bng u chia cho 3 d 2. Bt bin
trn cho php ta loi tr c s 2010 trong dy cc s c vit trn bng. Tuy nhin, bt
bin khng cho php ta loi tr s 11111. Ta i tm mt bt bin khc. Quan st cc s
c vit v quy tc vit thm s, ta c c = a + b + ab c + 1 = ( a + 1)(b + 1). V nu cng
thm 1 vo cc s thuc dy trn, ta c dy mi 2, 3, 6, 12, 18, . . .
Nh vy, nu cng thm 1 vo cc s vit thm th cc s ny u c dng 2n .3m vi m N.
Do 11111 + 1 = 11112 = 3.8.463 nn khng thuc dy cc s vit c.
Do khng th vit c cc s 2010 v 11111.
Nhn xt 7. Bi ton trn s dng 2 bt bin.
2.3 Bi tp tng t
Bi 4. Cc s t nhin 0, 1, 2, 3, . . . c vit trong cc ca mt bng vung kch thc
2003 2003 theo vng xoy trn c (xoy ngc chiu kim ng h) sao cho s 0 nm
trung tm (tm ca bng). Cc dng v ct ca bng c nh s tng dn t di ln trn
v t tri sang phi (bt u t s 1).
a) S 2004 nm dng no, ct no? Ti sao?
b) Thc hin thut ton sau, ln u tin, thay s 0 trung tm bi 1998; mi ln tip theo,
cho php ly ra 12 s trong 12 lin tip trong cng mt hng hoc trong cng mt ct hoc
trong cng mt hnh ch nht 3 4 ri tng mi s ln mt n v. Hi sau mt s ln
nh vy ta c th lm cho tt c cc s trong bng u l bi ca 2004 hay khng? Ti sao?
230
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
231
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 2 3 80
V d 10. Trn bng c cc s ; ; ;... .
80 80 80 80
Mi ln thc hin, cho php xa i hai s a, b bt k v thay bi a + b 2ab. Hi sau 1987 ln
thc hin php xa, s cn li trn bng l s no?
Li gii.
Gi s cc s trn l a1 , a2 , a3 , . . . , ak .
Xt tch P = (2a1 1)(2a2 1) . . . (2ak 1).
Khi , sau mi ln bin i, tch trn b mt i hai tha s (2a 1)(2b 1) v c thm
vo tha s 2( a + b 2ab) 1 = (2a 1)(2b 1)
Tc l sau mi ln bin i gi tr tuyt i ca tch P l khng thay i.
40 1
V tch ban u bng 0 (do bng ban u c cha s = ) nn sau mi ln bin i th
80 2
tch ny lun bng 0.
1
Vy s cn li cui cng trn bng l s tha mn 2s 1 = 0, hay s = .
2
V d 11. Cho a thc P( x ) = ax2 + bx + c, c th thc hin mt trong hai php bin i
a) i ch a v c
b) i bin x bi x + t vi t R.
Hi t x2 31x 3 c th thu c x2 20x 12 khng? Tm mi lin h ca hai a thc
P( x ) v Q( x ) sao cho t a thc ny c th thu c a thc kia bi hai php bin i ni
232
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
trn.
Li gii.
Xt biu thc P( x + t) = a( x + t)2 + b( x + t) + c = ax2 + (2at + b) x + at2 + c c
= (2at + b)2 4a( at2 + c) = 4a2 t2 + 4abt + b2 4a2 t2 4ac = b2 4ac.
Xt biu thc P1 ( x ) = cx2 + bx + a c = b2 4ac.
Nh vy, c 2 php bin i trn khng lm thay i i lng ( bt bin vi hai php
bin i).
Xt P( x ) = x2 31x 3 c = 312 + 4.3 = 973
Q( x ) = x2 20x 12 c = 202 + 4.12 = 448
Vy t P( x ) ta khng th thu c Q( x ) thng qua hai php bin i trn.
Hai a thc P( x ) v Q( x ) m t a thc ny c th thu c a thc kia bi hai php bin
i ni trn khi chng c gi tr ca bit thc bng nhau.
2.5 Bi tp tng t
Bi 6. Ti mi nh ca a gic li A1 A2 . . . A1993 ta ghi mt du + hoc mt du - sao
cho trong 1993 du c c du + v du -. Thc hin vic thay du nh sau, mi ln
thay du ng thi ti tt c cc nh ca a gic theo quy tc
- Nu du ti Ai v Ai+1 l nh nhau th du ti Ai c thay l du +
- Nu du ti Ai v Ai+1 l khc nhau th du ti Ai c thay l du +
(Quy c A1994 l A1 ).
Chng minh rng, tn ti s nguyn k sao cho khi thc hin lin tip k ln php thay du
ni trn, ta c a gic A1 A2 . . . A1993 m du ti mi nh Ai (i = 1, 1993) trng vi du
ca nh ngay sau ln thay du th nht.
Bi 7. Trn bng cho a thc f ( x ) = 3x2 + 4x + 3. Thc hin tr chi sau, nu trn
bng c a thc P( x ) th c php vit thm ln bng mt trong hai a thc sau
1 1
Q ( x ) = x 2 f ( + 1), R ( x ) = ( x 1)2 f ( ).
x x1
Hi sau mt s bc ta c th vit c a thc g( x ) = x2 + 10x + 9.
233
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Cho php thc hin vic thay i cc s trong bng theo quy tc, mi ln ly tt c cc s
nm trong hnh vung kch thc 3 3 hoc 4 4 ri tng mi s ln 1 n v. Hi khng
234
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
nh sau ng hay sai ? Vi mi cch in s ban u, nh vic thc hin lin tip php
thay s ni trn i vi bng s ban u ta s nhn c bng 8 8 m mi vung con
ca bng l mt s chia ht cho 3.
Li gii.
T mu bng nh hnh v.
V d 14. Hnh trn c chia thnh 2011 hnh d qut. Xp 2012 vin ko vo cc phn d
qut. Mi bc, cho php chuyn hai vin cng mt phn sang hai phn k khc hng.
Chng minh rng n lc no c t nht 1006 phn c cha ko.
Li gii.
Nhn xt 2. Qu trnh trn l khng dng li, v vic thc hin mi bc khng lm thay
i s vin ko ban u. C 2011 hnh d qut, 2012 vin ko, nn sau mi bc lun tn ti
mt hnh d qut c ln hn hoc bng 2 vin ko (nguyn l irichle), ni cch khc, sau
mi bc th lun c th thc hin c bc tip theo.
Nhn xt 3. n mt lc no , 2 phn cnh nhau bt k c ko (t nht l mt c ko).
Gi s iu ny khng ng, tc l tn ti hai hnh d qut k nhau khng bao gi c ko.
B 2 hnh d qut ny i, c th coi 2009 hnh d qut cn li l mt chui 2009 hnh ch
nht thng hng. Nh vy qu trnh ny dng li c. Vy iu gi s l sai. Tc l n
mt lc no 2 phn cnh nhau bt k th c ko.
Lc ny, chia 2011 thnh 1006 phn nh sau: 1 c ko, 1005 cp k nhau. Khi , mi
cp s c t nht 1 c ko, nh vy s c t nht 1006 c ko.
Nhn xt 4. 2 k nhau c ko sau bc nhy vn lun c ko. Xt 2 k nhau c ko, nu
ly ko t 2009 cn li thc hin php nhy th 2 ny vn lun c ko, nu ly ko t
1 trong 2 ny thc hin php nhy, v ly 2 vin ko v chuyn sang 2 phn bn n, nn
s chc chn s chuyn ko vo cn li. Vy trong mi tnh hung, 2 ny lun c ko.
235
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Hnh 1: Bng 1
Hnh 2: Bng 2
Li gii.
Gi s nh php chuyn s theo quy tc ca bi, t bng 1 ta c th nhn c bng 2.
(1)
Ta coi trng ca mi bng l c in s 0.
Vi mi bng s nhn c trong qu trnh chuyn s, ta lit k tt c cc s trong bng
theo th t t tri qua phi, t trn xung di. Khi , ng vi mi bng s ta s c mt
hon v ca 30 s t nhin u tin. V do , t gi thit (1) cho thy, t hon v (1, 2, 3, 4,
5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 0, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29 ) (gi l
236
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
hon v I) ta c th nhn c hon v (29, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 0, 13, 14, 15, 16, 17,
18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 1 ) (gi l hon v 2) nh vic thc hin lin tip 1 s
hu hn ln php i ch cc s hng trong hon v theo quy tc, mi ln, ly mt s khc
0 ca hon v ri i v tr ca s hng v 0 cho nhau. (2)
Gi s ( a1 , a2 , . . . , a30 ) l mt hon v ca 30 s t nhin u tin. Ta gi cp s ( ai , a j ) l cp
s ngc ca hon v va nu nu ai > a j v i < j. D thy, sau mi ln thc hin php i
ch cc s hng theo quy tc (2) i vi hon v ( a1 , a2 , . . . , a30 ) th s cp s ngc ca hon
v s tng hoc gim mt s l n v. (3)
Ta c s cp s ngc ca hon v I l 12, s cp s ngc ca hon v II l 67. T kt hp
vi (3) suy ra t hon v I ta ch c th nhn c hon v II sau 1 s l ln thc hin php
i ch cc s hng. iu ny cho thy, nu t bng 1 ta nhn c bng 2 th s ln chuyn
s phi l s l. (4)
T mu tt c cc vung con ca bng 6 5 bi 2 mu xanh, sao cho 2 k nhau c 2
mu khc nhau. Th th, sau mi ln chuyn s, s 0 s c chuyn t c mu ny sang
c mu kia. V v th, do s 0 bng 1 v s 0 bng 2 nm hai c mu ging nhau nn
t bng 1 ch c th nhn c bng 2 sau mt s chn ln chuyn s. iu ny mu thun
vi (4). Vy t bng 1 ta khng th nhn c bng 2 nh php chuyn s theo quy tc ca
bi.
237
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2.7 Bi tp tng t
Bi 8 (IMO - 2004). Ta nh ngha vin gch hnh mc cu l hnh gm 6 vung n v
nh hnh v di y, hoc hnh nhn c do lt hnh (sang tri, sang phi, ln trn,
xung di) hoc hnh nhn c do xoay hnh i mt gc.
Bi 9 (VMO - 1991). Cho bng 1991 1992. K hiu (m, n) l vung nm giao ca hng
th m v ct th n. T mu cc vung ca bng theo quy tc sau, ln th nht t 3
(r, s), (r + 1, s + 1), (r + 2, s + 2); 1 r 1989, 1 s 1990, t ln th hai, mi ln t ng
ba cha c mu nm cnh nhau trong cng mt hng hoc cng mt ct. Hi bng cch
no c th t mu c tt c cc ca bng c khng?
238
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi 11. Cho n(n 2) hc sinh ng thnh hng dc. Sau mi ln c gio thi ci, c 2 em
i ch cho nhau. Hi sau mt s l ln thi ci, ta c th thy tt c cc em hc sinh u
ng v tr ban u ca mnh hay khng?
S ( n + 1) k ( k + 1)
= < 1, n 1
S(n) (k 1)(k + 2)
239
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Li gii. Gi cc bn nam ln lt l x1 , x2 , . . . , xn v cc bn n ln lt l y1 , y2 , . . . , yn .
Bng tnh ton trc tip ta thy rng nu cc bn nam n xp xen k x1 , y1 , x2 , y2 , . . . , xn , yn
1
th tng s ko ca 2n bn ng bng n(n2 1).
3
chng minh kt lun ca bi ton ta s chng t rng mt cch xp hng bt k u c
th chuyn dn v cch xp xen k nh trn m trong qu trnh chuyn tng s ko m cc
bn nhn c khng gim i. Gi s mt cch xp hng bt k c ng r bn nam v
ng r bn n cui c xp xen k (0 r < n). Khng mt tng qut, ta c th gi s
hng c mt trong hai dng sau
240
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
ng Th Mn
THPT Chuyn Hng Yn
n + k2 + k2
wk = r cos + i sin ; k = 0; 1; . . . ; n 1.
n n
259
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Ta xt v d sau
260
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1
3x 1 + =2
x+y
a) p
1
7y 1 =4 2
xy
3x y
x + 2 =3
x + y2
b) x + 3y
y 2 =0
x + y2
( p
4x y + 3 1 + y = 0
c) p
4 (1 + x )(1 + y) 6 1 + x + 1 = 0
Li gii.
a) iu kin x > 0; y > 0. t u = x; v = y (u > 0; v > 0).
1 2
u 1 + 2
2
=
u +v 3
H a v dng
1 4 2
v 1 2 =
u +v 2
7
2 2
V u + v l bnh phng moun ca s phc z = u + iv, bng cch cng phng trnh
th nht vi phng trnh th hai (sau khi nhn vi i) ta c
u iv 2 4 2
u + iv + 2 = +i . (1)
u + v2 3 7
u iv z z 1
M 2 2
= 2 = = .
u +v z z.z z
Nn (1) c vit di dng
!
1 2 4 2 2 4 2
z + = + i z2 + i .z + 1 = 0.
z 3 7 3 7
!2 2
1 2 2 38 4 2 2
0 = + i 1 = + i = + i 2
3 7 21 7 21
!
1 2 2 2
z = +i 2 .
3 21 7
!
1 2 2 2
T suy ra (u, v) = + ; + 2 . Do , nghim ca h phng trnh
3 21 7
cho l
2 !2 !
1 2 2 2 11 + 4 7 22 + 8 7
( x; y) = + ; + 2 = ; .
3 21 7 21 7
261
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
3x y xi 3yi 3( x yi ) i ( x yi )
x + yi + = 3 x + yi + = 3. (2)
x 2 + y2 x 2 + y2
a2 b2 + 3b 3) + (2ab 3a + 1)i = 0
( a + bi )2 3i ( a + bi ) + i 3 = 0 z2 3iz + i 3 = 0. (3)
vi z = a + bi, z C.
Gii phng trnh (3) ta c nghim z = 1 + i hoc z = 1 + 2i.
Do a 0; b 0 nn
a = 1; b= 1.
3
H c nghim ( x; y) = ; 0 .
4
Trn thc t, ta cng c th gii h trn bng cch dng bin i i s, nhn x v y thch
hp vo tng v ca cc phng trnh ri tr v vi v thu c quan h n gin hn gia
cc bin ny.
262
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
12
x 1 =2
3x + y
4. ( x, y R)
12
y 1+ =6
3x + y
3
10x 1 + =3
5x +y
5. ( x, y R)
3
y 1 = 1
5x + y
(
x3 3xy2 = 1
6. ( x, y R).
3x2 y y3 = 3
263
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
m 1
b) Chng minh rng 22m1 cos2m x = C2mk cos(2m 2k ) x + 1 C m .
k =0 2 2m
Li gii.
n
a) Xt T2 = Cnk sin kx ta c
k =0
n n
S2 + iT2 = Cnk (cos kx + i sin kx ) = Cnk eikx
k =0 k =0
= (1 + e ) = (1 + cos x + i sin x )n
ix n
x n x x n
= 2 cos cos + i sin
2 2 2
n n x nx nx
S2 + iT2 = 2 cos cos + i sin
2 2 2
x nx
So snh phn thc, phn o ta c S2 = 2n cosn cos .
2 2
eix + eix
b) Ta c eix = cos x + i sin x; eix = cos x i sin x suy ra cos x = . Do
2
m 1 m 1
= k 2(mk)ix
C2m e + 2mk 2(mk)ix
C2m e m
+ C2m
k =0 k =0
m 1
= k
C2m (e2(mk)ix + e2(mk)ix ) + C2m
m
k =0
m 1
=2 k
C2m m
cos(2m 2k ) x + C2m .
k =0
m 1
Suy ra 22m1 cos2m x = C2mk cos(2m 2k ) x + 1 C m .
k =0 2 2m
264
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi tp tng t
Bi 1. Tnh cc tng sau
S3 = (1)k Cn2k ; S4 = (1)k Cn2k+1
02k<n+1 02k+1<n+1
S5 = Cn4k ; S6 = Cn4k+1 .
04k<n+1 0<4k+1<n+1
4 Cc bi ton m
S phc c nhng ng dng rt hiu qu trong cc bi ton m v vai tr trung tm
trong k thut ng dng s phc vo cc bi ton m tip tc li l cn nguyn thy ca
n v. Vi tnh cht w l mt cn nguyn thy bc n ca n v th ta c
1 + w + w2 + + wn1 = 0,
V d 4. Tm s tt c cc s c n ch s lp t cc ch s 3, 4, 5, 6 v chia ht cho 3.
265
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
6n 2n
M P(1) + P() + P(2 ) = ak (1 + k + 2k ) = 3a3k
k =0 k =0
Do P(1) = (1 + 1 + 1 + 1)n = 4n
P ( ) = ( 3 + 4 + 5 + 6 ) n = (1 + + 2 + 3 ) n = (1 + + 2 + 1) n = 1
P(2 ) = (6 + 8 + 10 + 12 )n = (1 + 2 + + 1)n = 1n = 1
nn P(1) + P() + P(2 ) = 4n + 2,
2n 1 2 4n + 2
suy ra Cn = a3k =
P (1) + P ( ) + P ( ) = .
k =0 3 3
p 1
n j a j = 2. ()
j =0
p 1
Xt a thc R( x ) = n j x j + n0 2. Do (*) nn l mt nghim ca R( x ) m deg P( x ) =
j =0
deg R( x ) v l mt nghim bt k ca P( x ), nn P( x ) v R( x ) ch sai khc nhau hng s
nhn. T n p1 = n p2 = = n1 = n0 2.
p p
n p 1 + n p 2 + + n 1 + n 0 2 C2p 2 C2p 2
Suy ra n0 2 = = , do n0 = 2 + . S
p p 2
p
C2p 2
cc tp con A ca tp hp {1; 2; 3; . . . ; 2p} tha mn bi l n0 = 2 + .
2
266
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
5 Cc bi ton v a thc
5.1 Xc nh a thc
Nghim ca a thc ng vai tr quan trng trong vic xc nh mt a thc. C th,
nu a thc P( x ) bc n c n nghim x1 , x2 , . . . , xn th P( x ) c dng P( x ) = c( x x1 )( x
x2 ) . . . ( x xn ), c l hng s khc 0.
Tuy nhhin, nu ch xt cc nghim thc ca a thc th trong nhiu trng hp s khng
s nghim, hn na trong cc bi ton phng trnh hm a thc, nu ch xt cc nghim
thc th li gii s khng hon chnh. nh l c bn ca i s v vy ng mt vai tr ht
sc quan trng trong dng ton ny l: Mt a thc vi h s phc (bao gm c s thc)
lun c t nht mt nghim phc (bao gm c nghim thc).
P ( x ) P ( x + 1) = P ( x 2 + x + 1); x R (1)
Q ( x ) Q ( x + 1) = Q ( x 2 + x + 1); x R (2)
267
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
268
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi tp tng t
Bi 3. Tm tt c cc a thc P( x ) tha mn phng trnh ( P( x ))2 P( x2 ) = 2x4 ; x R.
Ti liu
[1] B Gio dc v o to, Gii tch 12 Nng cao (Ti bn ln th t), NXBGD - 2012.
[2] on Qunh, Trn Nam Dng, Nguyn V Lng, ng Hng Thng, Ti liu chuyn
ton - i s v Gii tch 11, NXBGD - 2010.
269
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
[3] Nguyn Vn Mu, Trn Nam Dng, Nguyn ng Pht, Nguyn Thy Thanh, Chuyn
chn lc - S phc v p dng, NXBGD - 2009.
270
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
V Vn Thng
THPT Yn Dng s 3, Bc Giang
Tm tt ni dung
1 M u
Khi nim tri c a ra so snh hai phn t (hai vect) trong khng gian Rn .
Khi nim ny l c s ca l thuyt tri, c p dng rng ri trong nhiu lnh vc,
xem, th d, [9].
Khi nim tri c p dng kh thnh cng trong chng minh cc bt ng thc,
c bit l bt ng thc trong tam gic, xem [8], [9], [10]. C th ni, bt ng thc
Karamata (xem, th d, [1], [3], [5], [6], [7]) cng l bt ng thc tri. Khi nim tri
cng kh gn vi mt s tng v sp th t tam gic, xem, th d, [2].
Bt ng thc Karamata c cp n trong [1], [3], [5], [6], v c khai
thc trong [7] chng minh cc bt ng thc lng gic v hnh hc. Bt ng thc
tri c vn dng trong [8] chng minh cc bt ng thc trong tam gic trong
[8].
Bi vit S dng B tri chng minh cc bt ng thc trong tam gic c mc ch
minh ha kh nng s dng khi nim tri v bt ng thc tri (B tri) trong chng
minh, ci tin v lm mi cc bt ng thc trong tam gic. Theo chng ti, y l mt
k thut cn cha c quan tm nhiu nhng c ngha khoa hc v thc tin, c th
khai thc s dng trong ging dy ton s cp.
Bi vit gm phn M u (Mc 1), Kt lun v hai Mc chnh.
Mc 2 trnh by cc khi nim c bn: khi nim tri, hm li Shur, bt ng thc
tri.
Mc 3 trnh by ng dng ca b tri v h qu ca n trong chng minh cc
bt ng thc trong tam gic. Qua y c th thy c th mnh ca bt ng thc
tri trong chng minh nhiu bi ton v bt ng thc trong tam gic. Ngoi ra, Mc 3
cng nhc n ng dng ca bt ng thc tri trong chng minh cc bt ng thc ni
chung v so snh vi cc phng php chng minh bt ng thc khc.
270
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2 B tri
nh ngha 1. Cho a = ( a1 , . . . , an ) v b = (b1 , . . . , bn ) l hai vect trong khng gian
Rn . Cc ta ai v bi , i = 1, 2, . . . , n c sp th t nh sau: a1 a2 an ,
b1 b2 bn .
ni a tri hn b (a majorizes b) v vit a b nu
Ta
a1 b1 ;
a1 + a2 b1 + b2 ;
.... Ta cng ni b b tri bi a
a + a + + a b + b + + b ;
1 2 n 1 1 2 n 1
a1 + a2 + + an1 + an = b1 + b2 + + bn1 + bn .
(b majorized by a) v vit b a.
1
Nhn xt 1. Gi a, b, c (a b c) l ba cnh ca tam gic ABC, s = ( a + b + c) l na
2
2s 1
chu vi, a = = ( a + b + c) l trung bnh cng ca ba cnh.
3 3
t s1 = a + b + c ; s2 = a b + c ; s3 = a + b c. Khi y:
1) ( a , a , a ) ( a, b, c)
(s, s, 0) vi mi tam gic.
s s
2) ( a , a , a ) ( a, b, c) s, , vi mi tam gic cn (b = c).
2 2
Chng minh.
1 a+a+a 2a + 2b + 2c 2a + 2b + c + c
1) Ta c: a = ( a + b + c) = a; a + a = =
3 3 3 3
2a + 2b + a + b
= a + b; a + a + a = 3.a = a + b + c. Do : ( a , a , a ) ( a, b, c) .
3
a+b+c
Ta li c: a < b + c a + a < a + b + c 2a < a + b + c a < = s;
2
0 < c a + b < a + b + c = 2s = s + s;
a+b+c a+b+c
a+b+c = + = s + s + 0.
2 2
Do ( a, b, c) (s, s, 0) . Vy ( a , a , a ) ( a, b, c) (s, s, 0) .
2) Vi tam gic cn (b = c) ta c:
a < b + c a < 2c a + b < 2c + b a + b < 3c
4a 3a + 4b 3b < 3c 4a + 4b < 3a + 3b + 3c
3 3s s
a + b < ( a + b + c) a + b < a+b < s+ ;
4 2 2
a+b+c a+b+c a+b+c s s
a+b+c = + + = s+ + .
2 4 4 2 2
s s
Do ( a, b, c) s, , .
2 2 s s
V ( a , a , a ) ( a, b, c) nn ( a , a , a ) ( a, b, c) s, , .
2 2
Nhn xt 2. Cho 0 < 1 , 2 , 3 < ln lt l ba gc trong mt tam gic. Khi :
1) , , (1 , 2 , 3 ) (, 0, 0) vi mi tam gic.
3 3 3
2) , , ( 1 , 2 , 3 ) , , 0 vi mi tam gic nhn.
3 3 3 2 2
3) , , (1 , 2 , 3 ) (, 0, 0) vi mi tam gic khng nhn.
2 4 4
Chng minh.
1) Gi s 1 2 3 . Khi y = 1 + 2 + 3 1 + 1 + 1 = 31 , suy ra 1
3
;
271
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2 = 2 (1 + 2 + 3 ) 21 + 22 + 2 + 1 31 + 32 , suy ra
2
1 + 2 = + ; 1 + 2 + 3 = + + = .
3 3 3 3 3 3
Do , , ( 1 , 2 , 3 ).
3 3 3
Ta cng c: 1 < ; 1 + 2 < + 0; 1 +2 + 3 = + 0 + 0.
Suy ra (1 , 2 , 3 ) (, 0, 0). Vy , , (1 , 2 , 3 ) (, 0, 0) . 2) Vi mi
3 3 3
tam gic c ba gc nhn, > 1 2 3 , ta c
2
1 < ; 1 + 2 < + ; 1 + 2 + 3 = + + 0 = .
2 2 2 2 2
Suy ra (1 , 2 , 3 ) , ,0 .
2 2
Vy , , ( 1 , 2 , 3 ) , , 0 cho tam gic nhn.
3 3 3 2 2
3) Vi mi tam gic khng nhn c 1 > 2 3 , ta c:
2
+ 1 + (1 + 2 + 3 ) = 21 + 2 + 3 21 + 2 + 2 = 2 (1 + 2 ) .
2
Suy ra: + 1 + 2 ; 1 + 2 + 3 = + + = ;
2 4 2 4 4
Vy , , (1 , 2 , 3 ) (, 0, 0)vi mi tam gic khng nhn.
2 4 4
nh ngha 2. Tp X Rn c gi l tp li nu vi mi [0; 1] v x1 X, x2 X
ta c x = x1 + (1 ) x2 X.
Ngha l, tp li X cha mi on thng ni hai im ca n.
nh ngha 3. Hm f : X Rn R c gi l hm li nu X l tp li v vi mi
[0; 1] v x1 X, x2 X ta c
f ( x ) = f (x1 + (1 ) x2 ) f ( x1 ) + (1 ) f ( x2 ) .
Hm f c gi l hm lm nu f l hm li, hay ta c bt ng thc ngc li.
nh l 2.1 Cho hm s y = f ( x ) xc nh trn tp X v c o hm cp hai ti mi
x X.
Nu f 00 ( x ) 0 vi mi x X th f ( x ) l hm li trn X.
Nu f 00 ( x ) 0 vi mi x X th f ( x ) l hm lm trn X.
S dng tiu chun ny, ta c th chng minh tnh li (lm) ca hng lot cc hm s
sau y.
Nhn xt 3. Hm s y = sin x, y = sinx, y =ln sin x l nhng hm lm trn khong
x
(0; ) ; Hm s y = sin2 l hm li trn 0; ; Hm s y = sin kx (k > 0) l hm lm
h i 2 2
trn on 0; .
k
x
Nhn xt 4. Cc hm s y = cos x, y = cos2 l cc hm lm trn khong 0; ; Hm
2 2
x
s y = ln cos kx (k > 0) l hm lm trn khong 0; ; Hm s y = cos l hm lm
2k 2
trn khong(0; ) .
x m
Nhn xt 5. Cc hm s y = (tan x )m v y = tan , m 1 l cc hm li trn khong
2
0; ;
2
x
Hm s y = f ( x ) = ln tan l hm lm trn khong 0; .
2 2
272
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
273
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
3.1 V d minh ha
Bi ton 1 ([9). , 1996 Asian Pacific Mathematical Competition; Olympic chu
Thi Bnh
Dng
ln th 8, 1996]Cho a, b, cl ba cnh ca mt tam gic. Khi y a + b c +
b + c a + a + c b a + b + c. (3.1)
Chng minh. Khng hn ch tng qut, coi a b c > 0. Khi a + b c a + c b
b +c a v
a + b c a;
( a + b c) + ( a + c b) = 2a a + b;
( a + b c) + ( a + c b) + (b + c a) = a + b + c.
Do ( a + b c, a + c b, b + c a) ( a, b, c) .
p
dng bt ng thc tri(2) cho hm lm y = x, ta c
a + b c + b + c a + a + c b a + b + c. Vy bt ng thc (3.1) c
chng minh.
Nhn xt 7. K hiu a = y + z, b = x + y, c = x + z. V mt hnh hc x, y, z chnh l
di ng tip tuyn ti ng trn ni tip tam gic k t cc nh A, B, C. t
a1 = a, a2 = b, a3 = c; b1 = z + y, b2 = y + x, b3 = z + x. Khi :
a1 = b1 ; a1 + a2 = b1 + b2 ; a1 + a2 + a3 = b1 + b2 + b3 .
p dng bt ng thc tri (1) ta c: f ( a, b, c) 0 f (y + z, y + x, x + z) 0.
a+b+c a+b+c
K hiu s = l na chu vi tam gic. Khi y ta c: s a = a =
2 2
b+ca (y + z) + (z + x ) + ( x + y)
= = x.
2 2
Tng t, s b = z; s c = y.
Khng hn ch tng qut, coi x y z. t c1 = x; c2 = y; c3 = z v d1 = s a =
x; d2 = s c = y; d3 = s b = z, ta c:
c1 d1 ; c1 + c2 d1 + d2 ;
c1 + c2 + c3 = x + y + z = d1 + d2 + d3 .
p dng bt ng thc tri (1) ta c:
f ( x, y, z) 0 f ((s a) , (s c) , (s b)) 0.
Nh vy, php bin i a = y + z, b = x + z, c = x + y cho mt tng ng gia
ba cnh a, b, c ca tam gic v ba s dng x, y, z. iu ny cho php to cc ng thc
v bt ng thc mi trong tam gic t cc cc ng thc v bt ng thc gia ba s
dng.
Bt ng thc tri c th c p dng chng minh cc bt ng thc hoc gii
cc bi ton cc tr. Di y l mt v d.
Bi ton 2 (Thi kt thc hc phn cao hc, chuyn bt ng thc, i hc Nng).
Choa, b, c l ba s thc tha mn iu kin
0 c b a 8;
a + b 13;
a + b + c = 15.
Tm gi tr ln nht v gi tr nh nht ca M = a2 + b2 + c2 . Chng minh. T gi
bi ton, ta c: a b c, 8 > 5 > 2 v
thit
0 a 8;
a + b 8 + 5;
a + b + c = 8 + 5 + 2.
Do ta c (8, 5, 2) ( a, b, c) .
p dng bt ng thc tri (1) cho hm li y = x2 , ta c:
274
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
152 3. a2 + b2 + c2
a2 + b2 + c2 75.
Vy min M = 75 t c khi a = b = c = 5.
275
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
1 2 3 3 3
15) 0 < cos . cos . cos ;
2 2 2 8
3
16) cos 1 . cos 2 + cos 1 . cos 3 + cos 2 . cos 3 .
4
1 2 3 1 2 3 3
17) sin + sin + sin + tan + tan + tan 3+ .
2 2 2 2 2 2 2
Bi ton 4. Cho tam gic ABC c ba gc nhn 1 , 2 , 3 . Khi y:
3 3 1 2 3 1
1) 2 < sin 1 + sin 2 + sin 3 ; 2) 0 < sin sin sin ;
2 2 2 2 8
1
3 4
3) 2 < sin 1 + sin 2 + sin 3 3 ;
4
1 1 2 3 2 3 3
4) < sin . sin + sin 1 . sin + sin . sin ;
2 2 2 2 2 2 2 4
3
5) 1 cos 1 + cos 2 + cos 3 ;
2
1 1 2 3 3 3
6) < cos . cos . cos ;
2 2 2 2 8
1 1 1
7) + + 6.
cos 1 cos 2 cos 3
Chng minh rng vi mi m 1 v mi tam gic nhn ta c:
m+2
m m
8) tan 1 + tan 2 + tan 3 m 3 2 ;
8.1) tan 1 + tan 2 + tan 3 3 3; 8.2) tan2 1 + tan2 2 + tan2 3 9;
m2
1
2
3
9) 3 2 tanm + tanm + tanm ;
2 2 2
1 2 3 2 3
9.1) 3 tan + tan + tan ; 9.2) tan2 1 + tan2 + tan2 1;
2 2 2 2 2 2
1 2 3 3
10) 0 < tan . tan . tan .
2 2 2 9
Bi ton 5. Tam gic t ABC c ba gc l 1 , 2 , 3 . Khi y:
1) 0 < sin 1 + sin 2 + sin 3 < 1 + 2;
1
2) 0 < sin 1 sin 2 sin 3 < ;
2
3
3) 0 < sin 1 + sin 2 + sin 3 < 1 + (2) 4 ;
s
1 2 1 3 2 3 2 2 2 2
4) 0 < sin sin + sin sin + sin sin < + ;
2 2 2 2 2 2 4 2
1 1 1 2 3 1+ 2
5) + + 2 3; 6) 0 < cos 1 cos cos < ;
sin 1 sin 2 sin 3 2 2 2 4
1 2 3
7) tan + tan + tan 2 2 1.
2 2 2
1 a2 + b2 + c2 3
Bi ton 6. Vi tam gic ABC cn, ta c 2
< .
3 ( a + b + c) 8
ton 7. Gi a, b, c l ba cnh ca tam gic tha mn
Bi
2 a b c 1,
a + b + c = 4.
Khi y 4 + a2 + 4 + b2 + 4 + c2 2 5+ 2 .
276
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi ton 8. Gi s 1 2 3 . Khi y
2 4
cos 1 + cos 2 + cos 3 2.
Bt ng thc tri c th c p dng chng minh cc bt ng thc hoc gii
cc bi ton cc tr. Di y l mt s v d. C th xem thm [7].
1 1 1 1 1 1
Bi ton 9. Cho a, b, c > 0. Khi y + + 2. + + .
a b c a+b b+c a+c
Bi ton 10 ([8). , IMO 2000, Problem 2]Cho cc s dng a, b, c tha mn iu kin a.b.c =
1. Khi
y
1 1 1
a1+ b1+ c1+ 1.
b c a
Bi ton 11. Cho 2n s thc dng ai , bi i = 1, n tha mn iu kin
a1 a2 an ; b1 b2 bn ; a1 b1 ; a1 .a2 b1 .b2 ; . . . ; a1 .a2 . . . an
b1 .b2 . . . bn . Khi y
a1 + a2 + + an b1 + b2 + + bn .
n
Bi ton 13 (xem [9). ]Cho n 4, 0 ai , i = 1, 2, . . . , n. Gi s S := ai 2.
2 i =1
n S
Khi y 4 sin ai n sin .
i =1 n
277
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
4 Kt lun
chng minh cc bt ng thc trong tam gic, ta c th dng nhiu phng php:
bin i i s v lng gic, lng gic ha, phng php hm s, phng php nh
gi s hng, phng php tam thc bc hai, phng php vect,... Tuy nhin, thng
phi s dng nhiu php bin i tng i phc tp v cng knh.
S dng phng trnh bc ba (xem [4]) hoc B tri, ta thng c ngay kt qu cn
chng minh. B tri, theo mt ngha no , hay hn phng php phng trnh bc
ba, bi v phng php phng trnh bc ba thng ch p dng c cho cc tam gic
bt k (cc gc hoc cc cnh c vai tr nh nhau), cn phng php B tri c th p
dng cho c cc tam gic c bit (khng i xng: tam gic cn, tam gic t, tam gic
vung cn, tam gic tha mn mt tnh cht c bit no ,...).
Nh cch chn linh hot cc vect so snh v cc hm li, lm tng ng, ta c th
s dng bt ng thc tri chng minh cc bt ng thc. Ch cn mt bt ng thc
tri (hay bt ng thc Karamata) v h qu ca n, ta c th chng minh c RT
NHIU bt ng thc trong tam gic. Chng ti tin rng, cc bt ng thc nu trong
Mc 3 ch l mt s t cc v d minh ha tnh u vit ca B tri. Cn rt nhiu bt
ng thc c v mi ni chung, nhiu bt ng thc c v mi trong tam gic ni ring,
c th chng minh c nh bt ng thc tri hoc cc h qu.
Ti liu
[1] Phm Kim Hng (2006), Sng to bt ng thc, Nh xut bn Tri thc
[2] Nguyn Vn Mu (Ch bin, 2004), Mt s chuyn chn lc bi dng hc sinh
gii, Trng i hc Khoa hc T nhin, i hc Quc gia H Ni.
[3] Trn Phng (2009), Nhng vin kim cng trong bt ng thc ton hc, Nh xut
bn Tri thc.
[4] T Duy Phng (2004, 2006), Phng trnh bc ba v cc h thc trong tam gic,
Nh xut bn Gio dc.
[5] L H Qu (2011), Bt ng thc Karamata v mt vi ng dng, Hi tho Cc
chuyn Ton hc bi dng hc sinh gii cp Trung hc Ph thng, Ph Yn,
18-19 thng 4 nm 2011.
[6] Cao Minh Quang, Bt ng thc Karamata v mt s ng dng,
http://sachsangtao.com/bvct/sach-tham-khao/414/bdt-karamata-va-mot-so-
ung-dung-cao-minh-quang.html
[7] Mc Vn Th (2013), Mt s lp bt ng thc Karamata v p dng, Lun vn Thc
s, i hc Thi Nguyn.
[8] V Vn Thng (2016), S dng B tri chng minh cc bt ng thc trong tam
gic, Lun vn Thc s, i hc Thng Long.
[9] M. S. Klamkin (2002), On a Problem of the Month, Crux, Vol. 28, 86-90.
[10] A. W. Marshall, L. Olkin and B. C. Arnold (2011, Second Edition)), Inequalities:
Theory of Majorization and Its applications, in Springer Series in Statistics, N. Y.,
909 pages.
278
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
vi mi n 0 v a, b l cc hng s thc.
t2 at b = 0. (1.2)
278
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
un = r n .( p cos n q sin n)
vi mi p, q l cc s thc.
Bc 3. Xc nh p, q theo cc gi tr u0 , u1 cho trc.
Cch lm trn c chng minh bng kin thc i s tuyn tnh. y, ti s chng
minh trng hp 1 v trng hp 2 bng kin thc trung hc ph thng.
Trng hp 1. > 0 khi (1.2) c hai nghim thc phn bit t1 , t2 , theo nh l Vi-et
ta c t1 + t2 = a, t1 .t2 = b. Khi
Ta c
Nh vy
Tng t
Do t1 6= t2 nn
u1 t2 u0 n u1 t1 u0 n
un = t t .
t1 t2 1 t1 t2 2
279
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Nh vy,
2 Mt s v d
V d 2. Xc nh s hng tng qut ca dy s tha mn
1 2
u0 = 11, u1 = 2, un+2 = un+1 + un , n = 0, 1, 2 . . .
3 3
Li gii.
1 2
Xt phng trnh c trng t2 + t = 0 ca dy c hai nghim thc phn bit l
3 3
2
t1 = , t2 = 1
3
Do ,
2
un = x.( )n + y.(1)n , x, y R.
3
Ta li c
x+y = 1 x=9
(
u0 = 1 5
2 4
u1 = 2 xy = 2 y =
3 5
9 2 n 4
Vy un = ( ) (1)n , n 0.
5 3 5
V d 3. Xc nh s hng tng qut ca dy s tha mn
1 3vn vn+1
v0 = 1, v1 = , vn+2 = , n 0.
2 vn 2vn+1
280
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Li gii.
Ta c
3.vn .vn+1 1 1 2
v n +2 = = +
vn 2.vn+1 v n +2 3.vn+1 3.vn
1 1
Bng vic t un = ta c v0 = 1, v1 = suy ra u0 = 1, u1 = 2. Bi ton qui v vic tm
vn 2
s hng tng qut ca dy s trong v d 1.
Nhn xt. Bng cch bin i un , ta c nhng bi ton kh hay. Chng hn, trong v d 1
khi t un = lnvn ta c bi ton
Xc nh s hng tng qut ca dy s tha mn
s
v2n
v0 = e, v1 = e2 , vn+2 =
3
, n 0.
v n +1
V d 4. Cho dy s un tha mn
1
u0 = 0, u1 = 1, un+2 = un+1 un , n 0.
2
Tm lim un .
Li gii.
1
Phng trnh c trng ca dy l t2 t + = 0. Phng trnh c mt nghim phc
2
1+i 1
t= , |t| = , Argt = .
2 2 4
281
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
V d 5. Cho dy ( xn ) tha mn
x0 = 1, x1 = 5, xn+1 = 6xn xn1 , n 1.
Tm lim( xn 2xn ).
Li gii.
Bng phng php xc nh s hng tng qut trn, ta xc nh c s hng tng qut
ca dy l
2+ 2 n 2 2
xn = ( )(3 + 2 2) + ( )(3 2 2)n .
4 4
Hay
1 1
xn = ( 2 + 1)2n+1 + ( 2 1)2n+1
2 2 2 2
1 1
2xn = ( 2 + 1)2n+1 + ( 2 1)2n+1
2 2
+ 1
2xn ( 2 1) 2n 1 = [( 2 + 1)2n+1 ( 2 1)2n+1 ]
2
n
+1 ( n t )
2xn ( 2 1)2n+1 = (2n 2t+1 )2 Z.
t =0
Li c 0 < 2 1 < 1 suy ra
0 < ( 2 1)2n+1 < 1
n
2n + 1
[ 2xn ] = .2nt
t =0 2t + 1
2xn [ 2xn ] = ( 2 1)2n+1
2xn = ( 2 1)2n+1
1 1
Nn xn 2xn = [1 + ( 2 1)2(2n+1) = [1 + ( 2 1)4n+2 ]. Vy lim xn 2xn =
2 2 2 2
1 1 1
+ lim( 2 1)4n+2 = .
2 2 2 2 2 2
V d 6. Cho dy s (un ) c xc nh bi
u1 = 7, u2 = 50, un+1 = 4.un + 5.un1 1975
Chng minh rng u1996 chia ht cho 1997.
Li gii.
1975
Xt dy xn = un . Ta c xn+1 = 4xn + 5xn1 .
8
Phng trnh c trng x2 4x 5 = 0 c hai nghim x = 1, x = 5.
Ta xc nh c
1747 n 2005
xn = .5 + (1)n . .
30 3
Do
1747.(1)n + 2005.(1)n 1975
un = + .
120 8
282
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Suy ra
1747.51996 + 49675
u1996 = .
120
T
u1996 .120 = 1747.(51996 1) + 1997.24
V 51996 1 (mod 1997) nn u1996 chia ht cho 1997.
1
Chng minh rng s A = ( a2n + 12) c th biu din thnh tng ca ba s nguyn lin tip
5
vi mi n 1.
Li gii.
T gi thit p
an+1 4an = 15a2n 60
( an+1 4an )2 = 15a2n 60
a2n+1 8.an+1 .an + a2n + 60 = 0, n 1
Ta c a2n 8an1 an + a2n1 + 60 = 0.
T suy ra
a2n+1 a2n1 8( an+1 an1 ) an = 0
( an+1 an1 )( an+1 + an1 8an ) = 0.
T gi thit suy ra an 0, n. Nh vy, an+1 4an > an dy ( an ) l mt dy tng.
Suy ra, an+1 an1 6= 0. T an+1 + an1 8an = 0.
Gii phng trnh c trng
t2 8t + 1 = 0
n n
ta c t1,2 = 4 15. Ta tm c 2na n = ( 4 + 15 ) + ( 4 15) .
2n
Suy ra a2n = (4 + 15) + (4 15) .
Vi mi n 1, tn ti s k N
(4 + 15)n + (4 15)n = 15k
[(4 + 15)n + (4 15)n ]2 = 15k2
(4 + 15)2n + (4 15)2n + 2 = 15k2 .
Suy ra a2n = 15k2 2.
1 1
Ta c A = ( a2n + 12) = (15k2 + 10) = 3k2 + 2 = (k 1)2 + k2 + (k + 1)2 . Bi ton c
5 5
chng minh.
i khi, vic bt u t cng thc tng qut ca dy s tm h thc truy hi gia cc
s hng trong dy cng gip ta gii quyt c kh nhiu bi tp. Ta xt mt s bi ton
nh vy
283
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
(2 + 3) n (2 3) n
V d 8. Cho dy (un ) tha mn un = , n = 0, 1, 2, . . . .
2 3
a. Chng minh rng un l s nguyn n = 0, 1, 2, . . . .
b. Tm tt c cc s hng ca dy chia ht cho 3.
Li gii.
a. Vi n =
0 th u0 =
1, n = 1 th u1 = 1. t
= 2 + 3, = 2 3.
Ta c: + = 4, . = 1.
D thy un l s hng tng qut ca dy s c cho bi cng thc
u0 = 0, u1 = 1, un+2 4un+1 + un = 0.
Do u0 , u1 Z, un+2 = 4un+1 un nn un Z, n = 0, 1, . . . .
b. Ta c un+2 = 3un+1 + (un+1 un ).
Do un+1 Z nn un+2 un+1 un (mod 3).
Bng php tnh trc tip ta thy 8 s hng u tin ca dy u0 , u1 , . . . , u7 khi chia cho 3 c
cc s d tng ng l 0, 1, 1, 0, 2, 2, 0, 1. Suy ra
u n +6 u n (mod 3).
T ta thy trong dy s ni trn mi s hng c dng u3k , k = 0, 1, 2, . . . chia ht cho 3 v
ch nhng s hng m thi.
V d 9. Chng minh rng vi mi n N th [( 3 + 2)2n ] khng chia ht cho 5 ( k hiu
[ x ] ch phn nguyn ca s x.
Li gii.
t A = ( 3 + 2)2n = (5 + 2 6)n v x1 = 5 + 2 6, x2 = 5 2 6. Khi x1 + x2 =
10, x1 .x2 = 1, hay x1 , x2 l nghim ca phng trnh
x2 10x + 1 = 0.
t Sn = (5 + 2 6)n + (5 2 6)n , n N. Ta c
Sn+2 10Sn+1 + Sn = 0 Sn+2 = 10Sn+1 Sn .
Mt khc S0 = 2, S1 = 10, bng phng php qui np ta suy ra Sn l s nguyn vi mi
n N. V 0 < (5 2 6)n < 1 nn
q
(5 + 2 6) n + (5 2 6) n 1 (5 + 2 6) n < (5 + 2 6) n + (5 2 6) n .
Suy ra
Sn 1 (5 + 2 6)n < Sn [(5 + 2 6)n ] = Sn 1, n N.
Li c Sn+2 Sn (mod 5), dn ti Sn Sn2 (mod 5). Vy
284
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
V d 10. Chng minh rng biu thc Sn = (9 + 4 5)n + (9 4 5)n nhn gi tr nguyn
v khng chia ht cho 17 vi mi n N.
Li gii.
Ta chng minh c
S0 = 2, S1 = 18, Sn+2 = 18Sn+1 Sn .
Suy ra Sn Z. Li c
T
un+2 = 26un+1 160un 135, n N .
V d l c ca un , un+1 , un+2 nn d l c ca 135. Mt khc d l c ca u1 = 25, suy ra
d|(135, 25) = 5. Vy d = 5.
Cc bi ton lin quan n cng thc s hng tng qut ca dy truy hi tuyn tnh cp
hai cng xut hin nhiu trong cc thi trong nc v khu vc. Ta xt mt s bi ton nh
vy.
a0 = 1, a1 = 1, an = 6an1 + 5an2 , n 2.
b0 = 1, b1 = 1, bn = 6bn1 + 2016bn2 , n 2
41.48n + 49.(42)n
bn = , n N.
90
285
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
a n bn (mod 2011), n N.
Do ta ch cn chng minh b2012 + 1 0 (mod 2011). Ta c
41.482012 + 49.(42)2012 + 90
b2012 + 1 = .
90
Do 2011 l s nguyn t v 2011, 90 l hai s nguyn t cng nhau nn ta ch cn chng
minh 41.482012 + 49.(42)2012 + 90 0 (mod 2011).
x1 = 1, x2 = p, xn+2 = 2pxn+1 xn , n N
x p +1 + 1
Chng minh rng l s chnh phng.
p+1
Li gii.
Phng trnh c trng ca dy s cho l
q q
2
t 2pt + 1 = 0 t1 = p + p2 1, t2 = p p2 1
xn = A.t1n + B.t2n , n = 1, 2, . . . .
286
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Do x1 = 1, x2 = p nn ta c
t2 t
A.t1 + B.t2 = 1, A.t21 + B.t22 = p ( A, B) = ( , 1 ).
2 2
Nh vy ta c
t1n1 + t2n1
xn = , n = 1, 2, . . . (dot1 t2 = 1).
2
Do p p
t1 + t2 p p
+1 p p 2 2
x p +1 + 1 2 t + t 2 + 2 ( t 2
+ t 2)
= = 1 = 1
p+1 p+1 2( p + 1) 2( p + 1)
Ch rng t1 + t2 = 2p, t1 t2 = 1 nn
q p q
t1 + t2 = t1 + t2 + 2 t1 t2 = 2p + 2 = 2( p + 1).
Nu t Sn = t1n + t2n , ta c:
Sn+2 = 2pSn+1 Sn , n N .
M S1 = 2p N, S2 = 4p2 2 N nn suy ra Sn N, n = 1, 2, . . . t t1 = a, t2 = b
p p
th a + b = 2( p + 1), ab = 1 v t12 + t22 = a p + b p . V p l s nguyn dng l ln hn 1
p
nn ta c
v
p 1 p 1
u
a + b = ( a + b) (1) a b = 2( p + 1) (1)i ai b pi1 .
u
p p i i p i 1 t
i =0 i =0
Xt bin i sau
p 1
a i b p i 1
i =0
p 3
2 p 1 p 1 p 1 p 1
= (1)i ai b pi1 + (1) 2 a 2 b 2 + (1)i ai b pi1
i =0 p +1
i= 2
p 3
2 p 1 p 1
= (1)i ( ab)i b p12i + (1)i ( ab)i b p12i + (1) 2
i =0 p +1
i= 2
p 3
2 p12i p 1 p12i p 1
= (1)i t2 2
+ (1)i t2 2
+ (1) 2
i =0 p +1
i= 2
p 3
p12i p12i
2 p 1
= (1)i t2 2
+ t1 2
+ (1) 2
i =0
p 3
2 p 1
= (1)i S p 1 2i + (1) 2 = N N.
i =0
2
287
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
p p p
Nh vy, ta c t12 + t22 = N 2( p + 1). Ta thu c
p p
2
2 2
t1 + t2
x p +1 + 1 N 2 2( p + 1))
= = = N2.
p+1 2( p + 1) 2( p + 1)
x p +1 + 1
Tm li = N 2 l s chnh phng. Bi ton chng minh xong.
p+1
4 Mt s bi tp tng t
Bi 1. Tm s hng tng qut ca dy s c xc nh bi u0 = 1, u1 = 1, un+2 = 6un+1
9un , n 0.
3+ 5 n 3 5 n
Bi 2. Cho dy s (un ) xc inh nh sau un = ( ) +( ) 2, n = 1, 2, . . .
2 2
a. Chng minh rng un l s t nhin n = 1, 2, . . .
b. Chng minh rng u2011 l mt s chnh phng.
Bi 3. Cho dy (un ) xc nh bi u1 = 0, u2 = 1, un+2 = un + un+1 + 1. Chng minh rng:
u p (u p+1 + 1) chia ht cho p vi p l mt s nguyn t ln hn 5.
Ti liu
[1] Phan Huy Khi (2000), Cc bi ton v dy s, NXB Gio dc.
[2] Nguyn Ti Chung (2006), Bi dng hc sinh gii chuyn kho dy s, NXB i Hc Quc
Gia.
288
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
MT S TNH CHT CA HM S HC C BN
V P DNG
1 Tnh cht ca cc hm s hc
nh ngha 1 (Hm s hc). Hm s hc l hm s c min xc nh l tp cc s nguyn
dng v min gi tr l tp cc s phc.
V d 1.
a) Hm d(n) m cc c khc nhau ca mt s t nhin n 1 l hm s hc.
b) Hm phi-Euler (n) l hm s hc.
(
1 nu n = 1
c) Hm : Z+ C, (n) = l hm s hc.
0 nu n 2
d) Hm O : Z+ C, O(n) = 0 l hm s hc.
( f .g)(n) = f (n).g(n), n N .
( f g)(n) = f (d).g(n/d) = f ( d ) g ( d 0 ), n N .
d|n 0
dd =n
289
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2 Mt s hm s hc c bn
Tip theo, ta xt mt vi hm s hc c bn.
nh ngha 3 (Gi tr trung bnh ca hm s hc). Gi tr trung bnh F ( x ) ca mt hm s
hc f (n) c xc nh bi cng thc
F(x) = f ( n ), x R
n x
logk t
V d 3. Hm f (t) = l n thc trn na khong [1, ) vi t0 = ek . Trong gii tch
t
thc c chng minh c mi hm l n iu hoc n thc trn on [ a, b] l kh
tch.
Tnh cht 3. Cho f (n) v g(n) l cc hm s hc. Xt hm tng
F(x) = f ( n ).
n x
290
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Chng minh. Ta c
x
F
m
= f (d) = f (d)
m x m x d x/m dm x
hxi
= f (d) 1= f (d)
d
d x m x/d d x
= f ( d ).
n x d|n
x
V vy F
m
= f (d). Suy ra iu phi chng minh.
m x dm x
291
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
vi mi s nguyn dng m v n.
Chng minh.
Cho p1 , p2 , . . . , pr l cc s nguyn t chia ht m hoc n. Khi
r
pi i
k
n=
i =1
v
r
pii
l
m=
i =1
i =1
v
r
(m, n) = pi
min(k i ,li )
.
i =1
Do
{max(k i , li ), min(k i , li )} = {k i , li }
v v f l hm nhn tnh ta c
r r
f ( pi ) f ( pi
max(k i ,li ) min(k i ,li )
f ([m, n]) f ((m, n)) = )
i =1 i =1
r r
= f ( piki ) f ( pili )
i =1 i =1
= f (m) f (n)
V d 5. Dy ly tha cc s nguyn t l dy
292
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
lim f ( pk ) = 0
pk
vi mi p P (tp tt c cc s nguyn t) th
lim f (n) = 0.
n
1. 0 < S(n) n.
.
2. S(n) n..9.
|{z} a) = 9k S( a) vi a l s c khng qu k ch s.
4. S(99..9
k
293
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Phng trnh th hai v nghim do 2S2 (n) + 2S(n) + 1 = S2 (n) + (S(n) + 1)2 0( mod9)
m 9 c c nguyn t l 3 nn c hai s S(n) v S(n) + 1 u chia ht cho 3 v l. Do
S(n) 1( mod9).
Suy ra S(n) = 1, 10, 19, 28, 37, 46, 55
Th trc tip cc s ta c cc s cn tm l: 10, 2008, 13726.
V d 8. a) Tm s nguyn dng n nh nht tha mn:
S(n) = S(2n) = = S(2017n).
b) Tm gi tr nh nht ca S(2017n) vi n nguyn dng.
Li gii.
a) Nu n c 1 ch s th S(11n) = S(10n + n) = S(10n) + S(n) = 2S(n), khng tha mn.
Nu n c 2 ch s th S(101n) = S(100n + n) = S(100n) + S(n) = 2S(n), khng tha mn.
Nu n c 3 ch s th S(1001n) = S(1000n + n) = S(1000n) + S(n) = 2S(n), khng tha
mn.
Suy ra n c t nht 4 ch s. Gi s n = a4 a3 a2 a1
Khi , 1001n = a4 a3 a2 ( a1 + a4 ) a3 a2 a1
Nu a1 + a4 khng c nh th S(1001n) = 2( a4 + a3 + a2 + a1 ) > S(n), khng tha mn.
Nu a2 < 9 th S(1001n) > a4 + a3 + a2 + 1 + a3 + a2 + a1 > S(n), khng tha mn
Suy ra a2 = 9. Lp lun tng t, a4 = a3 = 9 nn n = 999a1
Ta c a1 6= 0 v nu a1 = 0 th 1001n = 9999990 nn S(1001n) = 54 = 2S(n), khng tha
mn. Li c n S(n) = S(2n) 2n( mod 9) nn n chia ht cho 9, suy ra a1 = 9 hay n = 9999.
Vi n = 9999, theo v d 1.1 ta c S(9999i ) = 36 vi mi 1 i 2017.
Vy n = 9999 tha mn bi ton.
b) Nhn xt 2017n khng th c dng 10n nn S(2017n) 2.
Do 2017 l s nguyn t nn theo nh l Fecmat ta c: 102016 1 chia ht cho 2017
Mt khc, 102016 1 = (1063 1)(1063 + 1)(10126 + 1)(10252 + 1)(10504 + 1)(101008 + 1)
Li c: 104 85( mod2017) 1064 121( mod2017). Do 1064 10 131( mod
2017) hay 1063 1 khng chia ht cho 2017.
Nh vy, tn ti 1 tha s khc 1063 1 trong tch trn chia ht cho 2017. M tng cc ch
s ca s bng 2. Vy gi tr nh nht ca S(2017n) = 2.
V d 9. Chng minh tn ti 2017 s nguyn dng phn bit n1 , n2 , . . . , n2017 tha mn
iu kin n1 + S(n1 ) = n2 + S(n2 ) = = n2017 + S(n2017 ).
Li gii.
Ta chng minh bi ton tng qut bng quy np: Vi mi m > 1, tn ti cc s nguyn dng
n1 < n2 < < nm sao cho tt c cc s ni + S(ni ) u bng nhau v s nm c dng 10. . . 08.
Tht vy, vi m = 2, chn n1 = 99, n2 = 108 ta c: n1 + S(n1 ) = n2 + S(n2 ) = 117, hay mnh
ng vi m = 2
Gi s mnh ng vi m = k vi nk = 10 . . . 08 (gm h ch s 0). Ta cn chng minh mnh
ng vi m = k + 1. Vi mi i = 1, 2, . . . , k ta xt s Ni = ni + C trong C = 99..900 . . . 0
(gm nk 8 ch s 9 v h + 2 ch s 0) v s Nk+1 = 100..8 (gm nk 7 + h ch s 0). Khi
, vi mi i = 1, 2, ..k ta c:
Ni + S( Ni ) = C + ni + S(ni ) + 9(nk 8)
294
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi tp tng t
Bi 1. Tm s t nhin n sao cho n + S(n) = 2003.
Bi 2. t a = S((29 )2017 ), b = S( a), c = S(b). Tnh c?
Bi 3 ( thi VMO 2004). Xt cc s nguyn dng m l bi ca 2003. Hy tm gi tr nh
nht ca S(m).
Bi 4. Tm s nguyn dng n nh nht sao cho trong n s t nhin lin tip ta lun chn
c s N sao cho S( N ) chia ht cho 13.
Bi 5. Chng minh rng vi hai s m, n lun tn ti s nguyn dng c sao cho cm, cn c
cng s lng xut hin ch s 0, 9.
nh ngha 7 (Hm Euler (-le)). Cho n l s nguyn dng. Hm -le ca s n, k hiu
(n), l s cc s nguyn dng khng vt qu n v nguyn t cng nhau vi n.
Tnh cht 11. 1. Cho m, a l cc s nguyn dng, nguyn t cng nhau. Khi , a (m)
1( modm).
2. Nu m, n l cc s nguyn dng nguyn t cng nhau th (mn) = (m).(n).
3. Gi s n = p11 p22 . . . pk k l phn tch s n ra tha s nguyn t. Khi :
1 1 1
( n ) = n (1 )(1 ) . . . (1 )
p1 p2 pk
295
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
2p2 . . . pk = xp2 . . . pk
(n) + (n) 2n
296
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Bi tp tng t
Bi 6. Cho p l s nguyn t, n l s nguyn dng. Chng minh rng n khng chia ht cho
p khi v ch khi (np) = ( p 1).( p).
Bi 7. Chng minh rng phng trnh (n) = k, vi k l s nguyn dng cho trc, c hu
hn nghim n.
2. Nu p l mt s nguyn t, ta c:
p +1
( p ) = ; ( p ) = + 1
p1
3. Gi s n = p11 p22 . . . pk k l phn tch s n ra tha s nguyn t. Khi :
+1
p11 +1 p 2 +1 p k
(n) = ( )( 2 )...( k )
p1 1 p2 1 pk 1
(n) = (1 + 1)(2 + 1) . . . (k + 1)
V d 14. Chng minh rng n l hp s khi v ch khi (n) > n + n.
297
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
n n
Nu 6= d. Khi n c t nht 4 c l 1, n, d, . V th
d d
n
(n) 1 + n + d + .
d
n
M ta c d + 2 n > n nn (n) > n + n.
d
n
Nu = d hay d = n. Khi n c t nht 3 c l 1, n, n. V th
d
(n) 1 + n + n > n + n.
Nu (n) > n + n. R rng n 6= 1 v (1) = 1 suy ra (1) <1 + 1. n cng khng th l
s nguyn t v nu n l s nguyn t th (n) = n + 1 < n + n. Do , n l hp s. Vy n
l hp s khi v ch khi (n) > n + n.
a
Li gii. Gi s phn tch n thnh tha s nguyn t c dng n = p1a1 .p2a2 . . . pkk
k
a a
Do n l s hon ho nn (n) = 2n (1 + pi + p2i + + pi i = 2p1a1 .p2a2 . . . pkk l s chn
i =1
a
v khng chia ht cho 4. Suy ra tn ti ng 1 s i sao cho 1 + pi + p2i + + pi i 2( mod 4).
Suy ra ai l mt s l. t ai = 2x + 1 vi x l 1 s nguyn.
Do p2i 1( mod4) nn ( x + 1)( pi + 1) 2( mod4). Suy ra x chn hay ai 1( mod4)
aj
Vi i 6= j, 1 j k ta c, 1 + p j + p2j + + p j 1( mod2) suy ra a j chn.
Vit li n ta c: n = p a .q2b1 2b2 2bt
1 .q2 . . . qt . Ta chng minh t 2.
298
Hi tho khoa hc, Hng Yn 25-26/02/2017
Thy vy, Gi s t = 1, ta c:
v l. Suy ra, t 2.
Vy bi ton c chng minh.
Bi tp tng t
Bi 9. Cho n l s hon ho l. Chng minh rng n c t nht 3 c nguyn t khc nhau.
( n2 )
Bi 12. Tm tt c cc s nguyn dng k sao cho = k, vi n l s nguyn dng.
(n)
Bi 13. Cho n l s nguyn dng tha mn n + 1 chia ht cho 24. Chng minh rng (n)
cng chia ht cho 24.
Ti liu
[1] Cc bi thi Olympic ton trung hc ph thng Vit Nam (1990 - 2006), NXB Gio dc, 2007.
[3] V Dng Thy (ch bin), Nguyn Vn Nho, 40 nm Olympic ton hc quc t, NXB
Gio dc, 2002.
299