Mt s du n

v giai thoi v NGUYN NH

TRN VNG T PHNG NAM
Nguyn Hu Hip*

Khi cha Nguyn nh cn bn ba gian nan min Nam ln trnh qun Ty

Sn, c th ni a phng no c du chn ng i qua, k c ng sng, ng
bin, hu nh ni u c li nhng du n tnh cm v cng su m. T
phng n my, ngi bn nng cng kh, n thy tu hoc nhng tay c ph go
tin nt vch ai ai cng th hin tinh thn ho hip vi cha. Cng c khng
t anh hng ho kit sn trong tay hng trm, hng ngn qun gia, y quyn th khi
nghe bit cha sa c, kh s u dn qun theo v, k c lnh t ngi dn tc
cng t nguyn n xin ph t, rt mc trung thnh. Chung nht, chnh l s cm
thng, l tm lng, l thi nt Kin ngha bt vi v dng gi ca ngi lu dn
trn vng t phng Nam.
Nh vo ch, sc chu ng, s kin tr cng cng cc yu t thin thi, a
li, nhn ha nn cui cng cha Nguyn nh - Gia Long khi phc ngai vng,
giang san thu v mt mi.
Di y xin ghi li mt s du n trn vng t phng Nam di thi nh
Nguyn, m ch yu l thi Nguyn nh trnh Ty Sn.
1. Vi loi vt.
C su, rn bin cn thuyn ng cha.
Quc triu chnh bin tot yu chp, ma ng nm Bnh Thn (1764),
Ngi [Nguyn nh] mun nhn ban m qua bin trnh gic, c c su n
ngang trc thuyn ba ln, ri Ngi khng i; sng ngy d bit m y c thuyn
gic n ng trc.
Cng nh th , Thng 4 nm Tn Su (1781), Ngi ng vo H Tin, i
thuyn nh ra bin, m ti qu, khng bit ng i, ta h c vt chi i di y
thuyn, m sng mi bit l mt by rn. Cc ngi tng thn ai cng s hi. Ngi
gic i cho mau, mt chp by rn i ht, ri thuyn ng i ra c lao Ph Quc.
C ong cu Nguyn nh, Nguyn nh nh n cu t, phong chc.
Trong mt cuc giao chin vi Ty Sn ti Bnh Thun (Phan Thit), Nguyn
nh thua phi thu gp tn qun xung thuyn m ng mu chy v pha Nam.

*
Hi vin Hi Vn ngh dn gian Vit Nam.

75
Trong lc qun Ty Sn truy ui rt rt pha sau th trc mt my tri en nght,
n sng Soi Rp (G Cng) th ging bo ni ln d di. Tnh th thp phn nguy
kch, Nguyn nh nga mt ln tri m khn: Nu lng tri cn ta nh Nguyn,
xin ph h Nguyn nh ny thot qua cn thp t nht sinh!. Cn sng li ni ln
d di thm, cc thuyn Ty Sn rt theo gn kp th b gi thi gy ct bum, vng
bnh li, thuyn xoay vng ri lt p. Qun Ty Sn ang thng ha bi, Nguyn
nh sp lm nguy th c vng an, t di nc ni ln mt cp c ong kp hai bn
mn thuyn a vo b, nhm a phn Vm Lng, tng King Phc, G Cng.
Sau khi ln ngi, Gia Long khng qun cng cu gi, bn phong cho c ong
tc Nam Hi i tng qun, ng thi gi cho mi lng duyn hi gn ni chin
thuyn ng cp bn ngy trc mt bng sc phong thn, vi lnh xy ct mt
nh thn th phng c ong, mi nm n ma lo cng t.
Mt loi c nh cu cha Nguyn nh thot nn: C Linh
ng Vng Hng Sn tm thy trong mt t liu bng ting Php Excursious
et Reconnaissances, q. X, thng 6/1885, tr. 178: Nguyn nh t Vm Nao [con sng
ni Tin Giang vi Hu Giang An Giang] nh ra bin nhng v thy c nhiu c
nh t nhin nhy vo thuyn, ngi sanh nghi nn khng i, sau r li nu i th
khn v c binh phc ca Ty Sn ti Th Chin Sai [Ch Th, ngang u C lao
Ging, nay thuc huyn Ch Mi], v vy ngi [Nguyn nh] t tn (c y) l c
linh tri n.
Chim bo im, thy tu on chuyn kit/hung ri cho li khuyn, Nguyn
nh nghe theo nn thot cht
Theo Hunh Minh nh Tng xa, khong nm t T (1775), cha Nguyn
nh trnh mt Ty Sn chy vo Nam, xung ti nh Tng. Nu mnh trong b y
phc dn d, Ngi cng vi nm su v quan theo hu n xin t tc ni cha Long
Tuyn. Mc du khng r Ngi l ai, nhng Ha thng tr tr cng sn lng thng
cm bao dung, v ca cha vn chng hp ai, gp khi cha Nguyn au yu, Ha
thng cng t tay chn mch ht thuc iu tr rt tn tnh.
Mt m c chim linh bay vn v quanh cha, ku la inh i mi dng bo
im g. Thy l, Ha thng nh tay xem iu hung kit th no. on bit s c
s chng lnh cho khch l phng xa, Ha thng ngm ngi bo cha Nguyn:
- Qu khch nn xa lnh chn ny, lu t c chuyn chng lnh xy ra.
Vua nghe theo. Th l thot c s truy lng ca qun Ty Sn.
Sau khi ln ngi Hong Gia Long, nh cng n Ha thng cha Long
Tuyn, nm Gia Long th 10 (Tn T, 1811), nh vua ng t tn cha l Long
Nguyn (bi t rng), thay cho tn c cha l Long Tuyn (sui rng), ng thi
cp mt s rung t my mi mu cha lm hng ha, v cho qun lnh gn

76
gi ngi cha, k nh cha vua, (Sau, n i Thiu Tr i tn cha l Linh
Thu).
i Nam nht thng ch chp v ngi cha Linh Thu: thn Thnh Ph,
huyn Kin Hng, cha rt c, cng l ni danh thng, nm Gia Long th 10 ban
bin ngch Long Tuyn t, nm th 11 s cha m 10 ngi dn ngoi tch t
lm phu cha, c min binh dao, nm Thiu Tr th 1, i tn hin nay.
2. Vi cy c
Hai loi cy min Nam c Nguyn nh ban m danh, trong c mt loi
cy triu nh xem nh Quc dng
Cy bn
Chuyn k rng c ln Nguyn nh chy nn theo ng bin (ng Ba Tri)
vo Hm Long (sau do k hy Gia Long, nn i gi Hm Lung). Na m i lc
vo rch Ba Lai (Ci Mt), dng chn ng Tam Qun (x Hip Hng, Ging
Trm), cha c mt c gi tn l Trng Tn Khng gip a ra C lao t
n ni an ton, kn o. Ti ni n trn, v ang m li nh ngho nn gia nh ng
Trn Vn Hc (lm chc Cai nn cng gi Cai Hc) dng ln ba n m bc i:
cm ngui n vi mm sng c cht cp tri bn. C l do i li ln u tin c
dng mn l ming nn cha khen ngon, v hi tn tri. ng Cai Hc bm: Tri y
tn khng p, h dn khng dm tu ln. Cha cho php ni. Cai Hc ch vo rng
cy cp m nc c chiu sng bi khng bit c man no l con om m, v
tha l tri bn, nhn ni thm vi c im ca n nh, cho d c b ngp mn
cy bn vn khng ho l, vn kin cng gi t (chng xi l) Thy dng cy
ging nh cy liu trong thi ph i ng, i Tng, sng trn t thp, bi bn
nn cha ban cho cy bn m danh l thy liu - loi liu mc di nc.
Cy m u
Cng nh th , Nguyn nh ban cho cy m u l nam mai (cy mai
phng nam - chp trong s tch Gia Long tu quc). Nm K T, B H tu: K
hoch 10 nm khng g bng trng cy, v vy xin sc u khp trong cc ht phi
tn dng t m trng tht nhiu nhng loi cy c kinh t cao. Sau 5 nm, 10 nm,
i kim tra, a phng no trng c nhiu th ngh thng xng ng (i Nam
thc lc), ng thi cho chn mt trong nhng cy kinh t cao y l cy m u,
trc ht nh mt cch nhc nh k nim tin vng (Gia Long) thi cn bn ba ln
n min Nam, Ngi ban cho m u m danh l nam mai, ng thi khuyn d
rng, trng nam mai c cy cao bng mt cng em li nhiu li ch nht nh, do
nh vua cho trng ngay hai bn ng vo miu th x tc pht ng, lm
gng.

77
 3. V cm n, nc ung
Nguyn nh v nhng ngi h gi lnh nh gia bin, nhn kht 7 ngy
m, tri ng lng lin cho nc ngt.
Thng 7 nm Qu Mo (1783), Ngi ra ca bin Ma Ly thm tnh th gic,
gp thuyn gic hn 20 chic vt ti vy st thuyn ng, thuyn ng ko bum chy
v pha ng, lnh nh ngoi bin 7 ngy m, trong thuyn ht nc, qun lnh
u kht, Ngi ly lm lo, nga mt ln tri khn rng: Nh ti c mng lm vua,
xin cho thuyn gh vo trong b cu tnh mng my ngi trong thuyn! Nu
khng, thi thuyn chm xung bin, ti cng cam tm. Ri thi gi lng sng im,
ng trc thuyn ng thy mt nc t nhin chia ra dng trng dng en, thy c
mt vng nc trong, trong thuyn c mt ngi mc ung, nm thy ngt, lin la
to ln rng: Nc ngt! Nc ngt!. Lc by gi ai cng ginh nhau mc ung.
Ngi mng, khin mc 4, 5 chum, ri nc mn li y nh trc. Khi gic lui ri,
thuyn ng li tr v Ph Quc. B Quc mu nghe Ngi v, mng qu. Ngi thut
li nhng tnh trng kh s khi bin, B Quc mu than rng: Con i khp chn
tri mt bin, nhiu lc gian nan; nhng ni thi gp gi ln, bin thi gp nc
ngt, coi cng bit tri, con ng ly gian him m ng lng!. Ngi ly t
rng: Xin vng li m dy. Ngi tuy cn dng hi (chu mt ni m i thi
vn) m gi ni nc ngt, ng nhiu im tt, thc gi ai cng bit l c mng lm
vua.
Nam k dng th sn ln vua T c
Quc triu chnh bin tot yu chp, thng 7 nm Tn Mi (1871) Chnh
tng Trn Vn Y tnh H Tin khin ngi em sn vt (chiu bng, mt ong,
sp, nc mm, c kh, lng chim v.v.) nh o Ph Yn dng ln. Ngi dy rng:
Lng dn nh th, thit bi c trch triu nh su. Ngi nhn lm bi ph
Nam k th sn.
4. Nhn dn che ch, gip
Nguyn nh thot nn nh bn n my, bn nh n.
Theo Vng Hng Sn k trong Si Gn nm xa, vng t t lng Nhn
Giang (trc 1855 tn Nhn Ngi, vng Ch Qun) n gip ng Cu Kho, xa
kia nh ph ng c lm, mi nh chung quanh u c vn tc, cy tri sum s.
Gn y c mt xm nguyn l ca nhng ngi n xin n my khi trc. Thu
Nguyn nh t nn trong Nam, bn ny c cng cu gi. Theo khu truyn, ba
binh Ty Sn truy n ngt lm. Tng vua kh thot cht. May sao chy n y,
bn n my ra tay ng h. Mt mt h ch ng cho vua n np. Mt mt h xm
li k nh trng, a p thng lm ph l th no, binh tng Ty Sn ng
tng binh m cha Nguyn t tp ni y ng lm, e qu bt ch chng, nn h
rt lui. Nguyn nh thot nn. V sau nh n xa, Gia Long cho php lp xm ny,
ban cho ba ch: Tn Lc phng (phng l xm).

78
 5. Vi ngi Khme
Ngi Khme tng qun theo v v tuyt i trung thnh cha Nguyn
l Tn A La, Thng qun n Uy/Oai vin ( b pha ng sng Tr n,
thuc huyn Tun Ngha, t t nm K Hi u i trung hng, sau i lm l s
ph Lc Ha - Tr Vinh nay), vn ngi Cao Mn, u i trung hng thng theo
i nh dp, c cng theo i Vng Cc, qun n binh Xim La, kim qun hai ph
Tr Vinh, Mn Tht, do lp c nhiu cng to, c cha Nguyn nh tin yu nn
ban cho tn Vit l Nguyn Vn Tn, lnh coi khong 5.000 qun hu ht l ngi
Kh me (u c ban cho y phc nh ngi Vit). ng mt thng ging nm Canh
Thn (1820). Khi y, vua Minh Mng truyn d B L rng: Nguyn Vn Tn tuy l
ngi khc, nhng ht sc lm ti, th c tin lu, mt lng trung ngha,
thit nn thng tic!. Truyn quan tuyn li d, Ngi cho n t mt ln v cho 2
cy gm Tu, 20 cy vi, 200 quan tin. (Sau n nm Minh Mng th 9 Tn c
tng hm Thng ch). c Thnh t bo B L rng: Ngi Tn vn trung dng,
nh ngi Kim Mt nh Hn bn Tu, khi trn nh tnh Bnh nh b Ty Sn
bt, th m em qun v ht, thit l mnh v khn.
Vn theo Quc triu chnh bin tot yu, vo thng 4 nm Tn du (1801),
cha Nguyn nh i cc v hu qun v Kinh, lu Nguyn Vn Tn qun th
nh gic. Lc trc, thnh Bnh nh b hm, Tn b gic bt, Tn gi ht sc
gip gic nh mnh, qun mnh ku m Tn khng ng li, gic ly lm tin, n by
gi ln trn v. C ngi hi Tn rng: Khi i theo gic sao m nh d th?. Tn
ni: Nh khng lm cho qun ta b thng, thi gic khng tin, n khng tin lm
sao em ht qun lnh m v c?. Ai cng phc l c tr.
Nh n che ch v cm thng cuc sng c cc ca ng bo, Nguyn nh
truyn d: Cho ngi Khme c t do khai thc thu li, khng thu thu
Theo Quc triu chnh bin tot yu, thng ging nm inh su (1817), vua
Gia Long ban d: Cm dn ta khng c lnh mua cc ch thy li ca Chn
Lp. Do tun th li d c n ny m Tri huyn Tr Vinh Th Khoa Ngha phi
chu oan n Lng Th. Chng ta cn nh, lc by gi Lng Th (Tr Vinh) c mt
bn ngi hi l vi quan trn ginh c quyn khai thc tm c di rch. Ngi
Khme khng chi li c nn c lng n khiu ni ln huyn, nh can thip.
Tri huyn Bi Hu Ngha iu tra, nm chc vn , bn ni: Vic tha thy li l
n ngha cu vua Th T. Nay ai nh hn Ngi m ng bn Lng Th th c chm
u cng khng sao. Ri cho php nng dn Khme c tip tc chi li t do
nh trc, m khng phi ng thu thy li cho bt k ai. Bn ngi kia quyn
th nh p h. Hai bn x xt gy mu. Sn ght tnh kiu hnh cng trc ca
Bi, quan tnh cho lnh n bt ng v tnh ng xt x. Bi b khp ti ch mu
dn lm lon, bn thng s xin cch chc ng ri kt n trm giam hu. Theo l
nh, ti ny khng chm lin, phi ngi t, i lnh vua ph chun vo mi ma thu

79
hng nm (gi thu thm). Do , tranh th i li mng sng cho chng, theo li
truyn, v ng l b Nguyn Th Tn n tnh van xin, khng c, nn tc tc ln li
tn kinh s ging trng tam ta thng s ku oan. Nh ng thot cht, nhng phi
theo qun tin hiu lc, i cng chuc ti vng bin gii tnh An Giang.
Nh vua cho lp n t chin s t trn, c bit u i t s min Nam
Quc triu chnh bin tot yu ghi: Thng 7 nm Tn T (1821), vua Minh
Mng cho lp hai n t chin s Nam, Bc, t trn (nhng t Nam chin s thi l
phm trng hn).
6. Mt s sn danh, a danh, thu danh lch s
Nhn dn t gi mt s sn danh, a danh, thu danh ghi nh k nim
ni Nguyn nh tng dt chn n trong thi gian cn ln trnh qun Ty Sn
Ni Cm:
L ngn ni tiu biu vng Tht Sn (An Giang - cao nht, v c nhiu huyn
thoi nht). Ngay tn gi ca n cng c xy dng thnh mt truyn thuyt, rng
ngy trc Nguyn nh c n ln trn trn ni ny, do vy c tn l ni Cm (on
h gi cm bt k ai lo hnh khu vc ny, v canh phng rt nghim ngt, s b i
phng pht hin).
a danh Gi Ng:
p Gi Ng thuc x Tn Hng ng (C Mau). Xa, Nguyn nh t rch
Ci Rn ra bin phi qua rch Rau Gia, ti rch Ci Nc, ri ra sng Bi Hp
mi ra Vnh Xim La (i ng ny th khng phi qua sng ng c). Trn ng,
Nguyn nh c dng li ti mt ni thuc hu ngn sng Bi Hp, ch vm rch
Ci Nc ra c b thm lng thc, nhng do nhm lc ma bo, cuc hnh
trnh nh phi dng li khong na thng. Khi Nguyn nh i ri, ngi trong vng
gi ni y l xm Gi Ng, sau nng ln thnh p, vn dng tn y. (Theo Nguyn
Hu Hiu, Tm hiu ngun gc a danh Nam B).
a danh Long Hng v Cy Da Bn Ng:
Nm inh Mi u i trung hng khi Nguyn nh t Xim La tr v ng
qun Nc Xoy (gi n Hi Oa xy p nm inh T 1787, thuc thn Tn
Long, huyn Vnh An, nay thuc x Long Hng, huyn Lp V, ng Thp). Trong
thi gian tr ng y, ng thng ra ngi cu c, hoc suy ngh lo toan vic xy
dng li c ti gc da st m rch. Sau khi ln ngi, Gia Long cho i tn thn
Tn Long thnh thn Long Hng v t cy da bn nc ch ng ngi trc y
c dn gian gi l Cy Da Bn Ng. i Nam nht thng ch ghi: Nm T c
th 2 Tng c Don Un tra hi s tch c, chun cho lp bia nn n c ghi
thng tch.
Rch Long n v Ao Ng:

80
 Tn trc rch Long n l Rch Rn, mt nhnh ca sng By Hp, di
chng 7 cy s, rng 30 thc, ngn n thng ti xm ng T, thuc x Phong Lc
(C Mau) bng mt con kinh o.
Tng truyn, lc Nguyn nh b Ty Sn truy ui, c mt thi ng ln trn
y, nn sau ny dn a phng gi ni y l rch Long n.
Khi b bao vy, nh c c Nguyn Vn Vng liu mnh cu cha nn
Nguyn nh mi trn thot c. Trong thi gian y, Nguyn nh cho binh s
o t p mt ci nn cao dng tri (k bn Xm Rn hin nay), v o mt ci
ao ng knh khong 15 thc ly nc sinh hot. Ngy nay, nn tri b dn
ban ra lm rung, song ci ao vn cn, nc ngt quanh nm, c gi l Ao Ng.
Nh vua/nh nc t gi sn danh, thu danh, a danh.
Kinh Thoi H
Sch i Nam nht thng ch ghi kinh ny b pha ty sng Hu Giang,
cch huyn Ty Xuyn 63 dm v pha ng nam, trc gi l sng Ba Rch, t Hu
Giang chia ra chy v pha ty nam 4 dm ri n ng ba hp vi sng Cn ng,
li chy v pha ty nam 59 dm n ca sng Lc Dc, t y chy v pha nam 57
dm ri n sng Song Kh, gn t Chn Lp, cy c um tm, ng sng ly li,
thuyn ghe khng i c. Nm Gia Long th 17 sai Trn th Vnh Thanh Nguyn
Vn Thoi sa sang ng thy, bt ngi kinh, ngi th 1.500 ngi, nhn ng
c m o vt cho su rng, hn mt thng th xong, t y mi c ng thng vi
Kin Giang, rt l tin li. Cho gi tn sng l Thoi H biu dng cng lao
ca Nguyn Vn Thoi.
Ni Thoi Sn - huyn Thoi Sn
Theo i Nam nht thng ch, ni cch huyn Ty Xuyn 71 dm v pha
nam, cao 20 trng, chu vi 11 dm ri, tc gi ni Lp. Nm Gia Long th 17, Trn
th Vnh Thanh l Nguyn Vn Thoi sa sang sng Thoi H, cng vic xong, v
bn dng ln, nh vua thy b ng bc sng c ni Lp (tc ni Sp), cho i tn
gi l Thoi Sn nu cng lao ca Nguyn Vn Thoi; ng dng n th thn
chn ni v lp bia, khc hai ch ln Thoi Sn. T sn danh y, nay tr thnh a
danh: huyn Thoi Sn, tnh An Giang.
Tr ln tuy ch l mt vi trong v s s kin/truyn thuyt c lin quan,
nhng thit tng by nhiu cng qu minh chng ci tnh, ci ngha ca
ngi min Nam i vi cha Nguyn, v tt nhin ci tinh thn o ngha y,
Nguyn nh v dng tc ng khng th khng i i lu tm, tc d.

81