NG GP CA MT CNG N H NGUYN

VO CNG CUC M T PHNG NAM

TRONG TH K XVII
TS. Phan Vn Hong*

1. Cuc hn nhn Vit Chn Lp nm 1620

1.1. Mi e da t Xim
Nm 1350, nc Xim nh Ayuthya (hay Ayudhya). T , vng quc
ny tr thnh mi e da thng trc i vi nc lng ging Chn Lp.
Ch mt nm sau , 1351, vua Xim Rmdhipati ch thn cm qun bao
vy kinh Angkor (cch Ayuthya khong 100 cy s). Bin nin s Chn Lp
chp: Ngi ta ch cn nghe ting than khc ca mun dn; cc tng lnh, cc ch
huy c cht dn cht mn; chim chc ht mt cch su thm trong kinh thnh b bao
vy1. Sau khi chim c Angkor, vua Xim bt khong 90% c dn ca kinh v
Ayuthya lm n l, mang theo v s chin li phm, ri t con trai ca mnh l
Chau Basath ln lm vua Chn Lp, c b con trong dng h mnh chia nhau cai tr
cc tnh.
C vi chc nm, cnh y li ti din.
Vua Xim Ramesuen li nh chim Chn Lp, git vua nc ny l
Dhammsoka (1393) ri a con trai mnh l Ento ln ngi bu (1394), bt 7 vn
ngi Chn Lp em v Xim, cp i nhiu tng Pht qu.
Nm 1430, vua Xim Paramaraja II thn chinh xua qun bao vy Angkor
trong 7 thng tri trc khi chim c kinh . Cnh t ph cung in v cp bc
ca ci li din ra.
Sau khi qun Xim rt v nc, vua Chn Lp Soryopor quyt nh b
Angkor, di v pha ng cho xa bin gii vi Xim, lc u v Srei Santhor
(1433), nm sau di tip n Chaturmukha (tc Phnom Penh ngy nay).
Nhng Xim cha chu t b tham vng xm lng Chn Lp.
Nm 1472, Xim chim c Angkor cng cc tnh Korat v Chantaboun, ri
tin qun v Chaturmukha. Vua Chn Lp Rmathupdey u hng, b bt a v
Ayuthya v b b i cho n cht.

*
Khoa Lch s - i hc S phm TP H Ch Minh
1
A. Dauphin-Meunier, Histoire du Cambodge, Presses Universitaires de France, Paris, 1961, tr.
57

90
 Nm 1528, vua Chn Lp Ang Chan I di ln Lvek.
Nm 1583, hong t Xim Phra Naret dn 10 vn qun sang chim 2 tnh
Battambang v Pursat.
Mi nm sau, Phra Naret (lc ny ln ngi vua) tn cng Lvek, th s
ra chn bng mu ca cha con Stha I1. Thng hong Stha I cng con l vua
Chey Chttha I chy trn sang Lo ri cht . Qun Xim chim kinh (1594),
ph hy hong cung v cha chin, t kinh k, sch lut v sch s, cp kho tng,
ly i nhiu tng bng qu v bt nhiu ngi Chn Lp em v Xim.
1.2. Ch da ng Trong
Chn Lp tng l mt quc hng mnh vi nn vn minh Angkor rc r
mt gc tri ng Nam . Chng l Chn Lp mi mi l nn nhn ca tham vng
bnh trng n t pha Ty? Trn Tp san ca trng Vin ng bc c ca Php
(Bulletin de lEcole francaise dExtreme-Orient, viet tt l BEFEO) s LXXIII nm
1984, hai nh nghin cu Mak Phoeun v Po Dharma vit: Mi bn tm chnh ca
cc quc vng Chn Lp trong chnh sch i ngoi l s e da ca Xim, bi v
nc ny khng t b k hoch xm ln Chn Lp v t Chn Lp di s bo h
ca Xim. Mt phn v c th ton tm ton i ph vi s e da ca Xim m
vua Paramaraja VII (Sri Suriyobarm2), vo cui thi gian tr v ca ng, chp nhn
kt giao vi cha Si3 ca ng Trong.
Paramaraja VII c nh kt giao vi cha Si nhng ng qu m yu sau
tm nm b qun thc Xim (1594 1603) v cht nm 1619. Ngi thc hin
nh y l con trai ca ng, Chey Chtth IITn v vua ny c phin m sang ch
La-tinh bng nhiu hnh thc khc nhau: Chey Chtth, Chey Chetta, Cheychesda,
Cheychessda, Jayajettha, lm vua t 1618 1628..
Tng tri qua nhng nm thng ti nhc ca ngi dn mt nc khi b giam
gi Xim cng vi cha, Chey Chtth II c tinh thn yu nc nng nn, ngy m
ngh n phng k bo v nn c lp ca nc nh. Nm 1620, tc hai nm sau
khi ln ngi bu, Chey Chtth II c hai quyt nh quan trng:
- Di kinh t Lvek xung Udong (Udong s l kinh ca vng quc
Chn Lp trong hai th k ri, t 1620 n 1867).
- Cu hn con gi ca cha Si, mc d trc Chey Chtth II c t nht
hai b v ngi Chn Lp v ngi Lo.
y l mt cuc hn nhn mang tnh cht chnh tr. Cc nh nghin cu u
nhn nh: Chey Chtth II tm s ym tr ca Triu nh Hu nhm qun bnh vi
sc p ca Xim4.
1
A. Dauphin-Meunier, sd, tr. 64.
2
Tc Soriopor, lm vua t 1603 n 1618.
3
Mak Phoeun v Po Dharma, La premire intervention militaire Vietnamienne au Cambodge
(1658 1659), BEFEO, 1984, s LXXIII, tr. 300.
4
A. Dauphin-Meunier, sd, tr. 72

91
 Tuy ng Trong lc cn l mt b phn ca vng quc i Vit, chin
tranh gia ng Trong v ng Ngoi mi n 7 nm sau mi bng n, nhng quan
h gia hai bn rt cng thng. Trn danh ngha, cc cha Nguyn vn tn ph
nh L, song trong thm tm, h ang ra sc xy dng lc lng mi mt nhm tch
ng Trong thnh mt nc ring bit hng c mt phng.
Vng li dn d ca cha (Nguyn Hong, tc cha Tin) lc lm chung
(1613) ng Trong l t dng v ca ngi anh hng. Nu bit dy dn, luyn
binh chng chi vi h Trnh th xy dng c nghip mun i1 Nguyn
Phc Nguyn (tc cha Si) ngy m lo sa thnh ly, t quan i, v v qun dn,
trong ngoi u cng vui phc2.
Trong cun Tng thut v chuyn truyn gio mi ca cc linh mc Dng
Tn ti vng quc ng Trong (Relatione della nouva missione delli PP della
Compangia di Giese al Rengo della Cocincina)3, gio s ngi Cristoforo Borri
(sng ng Trong t 1618 n 1622) nhn xt: Th lc ca cha [Si] rt mnh.
Khi cn, cha Si c th cho tuyn ngay c 80.000 qun binh chin u. Qun
i c i x tt () v c tr lng cao nn h chin u rt anh dng.
V hi qun, cha ng Trong lun lun c ti 100 thuyn chin, mi thuyn c
sng i bc v nhiu sng musqueton. V kh ca ng Trong lng danh v
ni ting khp cc ni qua ng bin cng nh ng b4.
Cha Si cn ch trng m rng quan h ngoi giao v ngoi thng vi cc
nc nhm pht trin ng Trong thnh mt x giu mnh. Theo tin s Li Tana,
phi ng u vi h Trnh pha Bc, h Nguyn hn khng th gy thm k th
s phi b tn cng t pha hng hoc t pha sau (). i vi hai pha bin v
ni, h Nguyn mc d ang bn bu vi nhiu cng vic, cng c tm cch thit lp
cc lin minh, thay v chng li5.
Mt trong nhng cch thit lp cc lin minh l hn nhn.
Nm 1619, cha Si g mt con gi ca mnh cho thng nhn Nht Araki
Soutarou (Hoang Mc Tng Thi Lang), ban cho ngi ny quc tnh v tn Vit
Nam (Nguyn Hin Hng). Araki Soutarou tr thnh hong thn ng Trong6.
Nm 1620, cha Si chp nhn li cu hn ca quc vng Chn Lp. Li
Tana nhn xt: Cuc hn nhn ban u xem ra nm trong chin lc phng th hn

1
i Nam thc lc tin bin, bn dch ca Vin S hc, NXB S hc, H Ni, 1962, tp I, tr. 44.
2
i Nam thc lc tin bin, sd, tp I, tr. 47.
3
Xut bn Roma () nm 1631
4
Cristoforo Borri, X ng Trong nm 1621, bn dch ca Hng Nhu Nguyn Khc Xuyn v
Nguyn Ngh, NXB Thnh ph H Ch Minh, 1998, tr. 84, 85, 86.
5
Li Tana, X ng Trong Lch s kinh t x hi Vit Nam th k 17 v 18, bn dch ca
Nguyn Ngh, NXB Tr, Tp. H Ch Minh, 1999, tr. 102
6
Li Tana, sd, tr. 94

92
l tn cng1: ngoi mc ch xy dng s ha hiu vi mt ln bang, cuc hn nhn
nhm to c hi ng o di dn ng Trong vo khai ph vng t cn hoang
vu pha ng nam Chn Lp.

2. Nhng ng gp ca b Ang Cuv vo cng cuc

m t phng Nam
2.1. Vi t cch l hong hu (1620 1628)
Cc s gia phng Ty (nh Jean Moura, Georges Maspero, Henri Russier)
u ca ngi cng n x ng Trong rt p (trs belle, dune grande beaut)2.
Hn th na, b c gio dc t nh trong nn o c Pht gio3 nn hi nhp mt
cch d dng v nhanh chng vo mi trng vn ha ca Chn Lp ni m tuyt
i a s dn chng l Pht t.
Do , tuy Chey Chtth II c t nht hai v, c gi Hu thy m nt na y
vn rt c yu qu v sc p v c tnh ca b4 v c phong lm nht
Hong hu (la premire reine)5 vi tc hiu Somdach Prea Peaccac Vodey Prea
Voreac Khsattrey6. Bin nin s hong gia Chn Lp gi b l Hong hu Ang
Cuv7.
Cc s gia phng Ty cng nht tr tha nhn: b c nh hng ln i vi
8
vua nn cuc hn nhn Chey Chtth II Ang Cuv m ra mt chng mi trong
lch s quan h ng Trong Chn Lp.
vic lin lc gia hai triu nh c cht ch v thng xuyn, mt s
qun thng trc (ambassade demeure) ca ng Trong c thit lp ti kinh
Udong. Hai bn thng trao i cc s b tht cht tnh on kt v tng tr.
Chng hn, Cristoforo Borri k v s b ng Trong sang Chn Lp nm 1621 c
cm u bi mt ngi quen thuc, ti lui nhiu ln, tng lm i din thng
tr t lu [ Udong] ch khng phi s gi mi ti ln u9.
Mt trong nhng yu cu tha thit nht ca Chey Chtth II cng nh ca
triu thn v nhn dn Chn Lp lc l ng Trong gip tng cng kh nng

1
Li Tana, sd, tr. 172
2
Jean Moura, Le Royaume du Cambodge, Paris, 1883, tp II, tr. 61
3
Cha ca b l mt Pht t thun thnh, c dn chng gi l cha Pht hay cha Si (i
Nam thc lc tin bin, sd, tp I, tr. 47)
4
Nguyn Vn Qu, Histoire des pays de lUnion Indochinoise (Vit-Nam Cambodge Laos),
Imprimerie Nguyen-Khac, Si Gn, 1932, tr. 263.
5
Henri Russier, sd, tr. 57
6
Jean Moura, sd, tp II, tr. 57.
7
Mak Phoeun, Chronique royale du Cambodge de 1594 1677 Traduction franaise avec
comparaison des diffrentes versions et introduction, EFEO xut bn, Paris, 1981, tr. 120.
8
Georges Maspero, sd, tr. 61; Marguerite Giteau, Histoire du Cambodge, Paris, 1957, tr. 82
9
Cristoforo Borri, trch dch trong a ch vn ha Thnh ph H Ch Minh (Trn Vn Giu ch
bin), NXB Tp. H Ch Minh, 1987, tp I, tr. 148.

93
quc phng Chn Lp bo v c lp v ton vn lnh th. Cha Si p ng mt
cch thun li. Theo Cristoforo Borri, cha Si chun b v kh lin tc v m binh
gip vua Campuchia, cung cp cho vua ny thuyn chin v qun binh cm c vi
vua Xim1.
Tc gin trc vic Chn Lp nhn vin tr qun s ca ng Trong, cui
nm 1621 u nm 1622, vua Xim xua hai o qun sang nh Chn Lp. Vi v
kh v binh s c ng Trong chi vin, Chey Chtth II ch thn ch huy tng s
tiu dit mt o qun Xim Bribaur, cn hong Utey2 y lui o qun th hai
ca Xim Bantey Meas.
Nm sau, Xim tn cng Chn Lp mt ln na tr th. Nhng cng nh
ln trc, qun Xim b tn tht nng n v phi tho chy v nc.
Cc s gia phng Ty u kt lun: Chn Lp hai ln ginh c chin thng
trc qun Xim l nh s gip v mt qun s ca ng Trong3. Trong hai chin
thng , c s ng gp ca qun tnh nguyn Vit Nam ln u tin tham chin
X Cha Thp.
Nhn dn Chn Lp tng chu ng mun vn gian kh v tang tc do
qun xm lc t pha ty gy ra nn nh gi cao s gip ca ng Trong. iu
th hin qua cnh n tip s b ca cha Nguyn n kinh Udong: S b
gm kh ng ngi, c quan ln lnh, va nam va n, chuyn ch trn nhng chic
thuyn ln c trang b v kh v bi tr lng ly. Khi s b ti kinh Udong th dn
chng Kh-me, thng nhn B o Nha, Nht Bn v Trung Hoa t hi ng
o n tip v hoan nghnh4.
hong hu nh qu hng, Chey Chtth II cho php nhiu ngi ng
Trong n sinh sng trn lnh th Chn Lp. Mt s bun bn hay lm th th cng
vng kinh , c ngi c gi chc h trng trong triu5. Nhng ng o hn
l nhng ngi n lm n vng ng nam ca Chn Lp.
Lnh th Chn Lp tng i rng, nhng dn s Chn Lp li t, nn ngi
dn ch yu sng tp trung vng t mu m xung quanh Bin H (Tonle Sap) hay
dc theo sng Mekong. Vng ng nam ca Chn Lp vn cn b hoang. Gio s
ngi Php Alexandre de Rhodes (1591 1660) cho bit: cho n th k XVII, vng

1
Cristoforo Borri, sd, tr. 84.
2
Cn vit Outey, Uday, em rut ca Chey Chtth II. Cun Lch s Campuchia t ngun gc
n ngy nay ca Phm Vit Trung, Nguyn Xun K v Vn Nhung (NXB i hc v
Trung hc chuyn nghip, H Ni, 1982, tr. 156) nhm khi vit Utey l con ca Chey
Chtth II v lm vua t 1628 n 1642.
3
Henri Russier, sd, tr. 57; M.L. Jean, Mmento des candidats aux examens et concours
administratifs, Si Gn, 1948, tr. 74.
4
Cristoforo Borri, trch dch trong a ch vn ha Thnh ph H Ch Minh, sd, tp I, tr.
5
Andr Migot, Les Khmers des origines dAngkor au Cambodge daujourdhui, Paris, 1960, tr.
54

94
t vn cn qunh hiu, hoang mc v khng c vt g thuc v s sng1. Theo
nh s hc Philippe Devillers, trc khi ngi Vit n, ng bng sng Cu Long
ch l m ly hi thi, nhng bi bn v cy c rng mnh mng2.
T cui th k XVI, mt s ngi Vit ri qu hng n y lm rung,
nh c Cc cuc di dn y mang tnh t pht, l t. Ch t nm 1620 tr i, nh
s can thip ca hong hu Ang Cuv, s lng ngi Vit vo y mi bt u tng
ln ng k. Trong lc Chn Lp cha nhn cng v tin ca khai ph mt
cch qui m vng t cn hoang d , triu nh Udong mun nh ti sc lao ng
ca lu dn Vit Nam. Mt khc khi di dn ng Trong c mt y, triu nh Hu
s c trch nhim nhiu hn trong vic gip Chn Lp i ph vi nn xm lng
t phi ty.
Nm 1623, sau hai chin thng ca Chn Lp, cha Si gi mt s b mang
theo rt nhiu tng phm n [Udong] m bo vi Chey Chtth II v s ng h
v tnh hu ngh ca triu nh Hu3.
Vo thi im , s di dn ng Trong cc a phng nh Preah Suakea
(B Ra), Kmpp Srkatrey (Bin Ha), Kas Krobei (Bn Ngh, nay l Si Gn),
Prei Nokor (Ch Ln) ng hn trc. Bin nin s chp tay ca Chn Lp ghi:
S thn ca cha ng Trong mang n quc vng Chn Lp Chey Chtth II mt
bc th trong cha ng Trong ng mun mn x Prei Nokor v Kas Krobei
ca Chn Lp lp cc trm thu thng chnh4 trong thi gian 5 nm5.
Theo Henri Russier, hong hu [Ang Cuv] nn n chng yu cu ca
nhng ngi ng hng ca b c chp nhn6. Mt khc, theo Mak Phoeun v
Po Dharma, chnh s e da [ca Xim] khin Chey Chtth II chp nhn li yu
cu ca Vit Nam7.
Tuy vy, Chey Chtth II khng n phng quyt nh m a vn ra cho
triu thn cng tho lun. Vn theo Bin nin s chp tay ca Chn Lp, sau khi
tham kho kin cc quan thng th, Chey Chtth II thun theo yu cu ca cha
ng Trong v gi cho ng ny mt bc th cho bit ng chp nhn iu m cha
ng Trong yu cu8.

1
Trch dn trong ng bng sng Cu Long Nghin cu pht trin (Nguyn Cng Bnh ch
bin), NXB Khoa hc x hi, H Ni, 1995, tr. 33.
2
Philippe Devillers, Histoire du Vietnam de 1940 1952, NXB Seuil, Paris, 1952, tr. 22
3
A. Dauphin-Meunier, Le Cambodge, Nouvelles Editions Latines, Paris, 1955, tr. 56.
4
Annales manuscrites du Cambodge, trch dch trong a ch vn ha Thnh ph H Ch Minh,
sd, tp I, tr. 147
5
Mak Phoeun v Po Dharma, tld, tr. 292.
6
Henri Russier, sd, tr. 58.
7
Mak Phoeun v Po Dharma, tld, tr. 300.
8
Annales manuscrites du Cambodge, sd, tp I, tr. 147

95
 Nm 1624, hong hu Ang Cuv sinh h cng cha Ang Na Ksatri. Chey
Chtth II rt yu qu con gi1.
Hnh phc ang trn tr th tic thay, Chey Chtth II bng h (1628).
Tuy triu i Chey Chtth II khng di (1618 1628) nhng c nh gi
cao nh:
- i ni: tnh hnh chnh tr n nh, kinh t - x hi pht trin, thng nhn
cc nc n lm n ng o
- i ngoi: hai ln p tan m mu bnh trng ca Xim, bo v c ch
quyn v ton vn lnh th ca Chn Lp.
2.2. Vi t cch l thi hu (1628 - ?)
Sau nm 1628, s tranh ginh ngi bu khi ngm ngm, lc cng khai
gia cc con ca tin vng Chey Chtth II v cc con ca nhip chnh vng Utey
lm mt i t nhiu tnh n nh chnh tr trong ni b vng triu Chn Lp. Ch
cha y na th k (1628 1674), c n 7 vua thay nhau tr v trong c 4 vua b
git, cc vua cn li u cht mt cch khng bnh thng.
Tuy nhin, vi c v tr thng minh, thi hu Ang Cuv vt ln trn mi
mu thun phe phi. Mak Phoeun v Po Dharma nhn nh: Dng nh () b
hong Vit Nam Ang Cuv bit ha hp vi hong gia Chn Lp v c c mt nh
hng khng th chi ci i vi cc ng hong tr Kh-me, c cc con ca Chey
Chtth II ln cc con ca Utey2. B tip tc sng kinh Chn Lp v khng
ngng gi mt vai tr quan trng3 trong i sng chnh tr ca Chn Lp.
Nm 1628, hong thi t Cau Bana Tu4 ni ngi vua, c ch l Utey nhip
chnh. Tuy l con ca b thi hu ngi Chn Lp, quc vng Tu rt knh trng v
yu mn b Ang Cuv, tn b ln tc v cao qu Samtec Brah Dav Dhita5. Tc v
ny cho php b c cp 3 tnh lm thi p v c nhng quan li ring6. Cha Si
gi sang Udong 2 quan chc v 500 qun s ngi Vit phc v v bo v b.
Sau khi Tu qua i (1632), em l Cau Bana Nu ln thay. Lc ny, thi hn 5
nm mn t lp 2 trm thu quan ht. Thi hu yu cu Nu gia hn v Nu
ngoan ngon nghe theo.

1
Trong 8 nm chung sng vi Chey Chtth II, b Ang Cuv ch c mt con gi. Mt s tc gi
khng chnh xc khi vit b c con trai l Chau Ponha To (Thi Vn Kim, t Vit tri
Nam, NXB Ngun sng, Si Gn, 1960, tr. 43) hay Batom Reachea Patouna Raja v Ang Nan
(Nguyn c Xun, Chuyn cc b trong cung Nguyn, NXB Thun Ha, Hu, 1997).
2
Mak Phoeun v Po Dharma, tld, tr. 294.
3
Mak Phoeun v Po Dharma, tld, tr. 292.
4 4
Mi vua Chn Lp c nhiu tn v hiu khc nhau, phin m sang ch La-tinh khng ging
nhau. Chng ti chn tn d nh nht.
5
Mak Phoeun v Po Dharma, tld, tr. 293
6
Mak Phoeun v Po Dharma, tld, tr. 294

96
 Nm 1640, Ang Nan (con ca nhip chnh vng Utey) thay Nu lm vua, ci
cng cha Ang Na Ksatri (con gi ca thi hu Ang Cuv)1 v phong cho Ang Na
Ksatri lm hong hu.
Cau Bana Cand (con ca Chey Chtth II v b ngi Lo, s Vit Nam gi l
Nc ng Chn) ci v ngi M Lai theo o Hi, b o Pht theo o ca v,
ly tn l Ibrahim. Nm 1642, Cand da vo mt nhm ngi M Lai v ngi
Chim Thnh theo o Hi git vua Ang Nan cp ngi. Cand cho ngi git
Utey (ch rut ca Cand), nhiu ngi trong hong tc (trong c 2 con trai ca
vua Ang Nan) v nhiu quan li m Cand cho l trung thnh vi vua. Nhiu ngi b
git mt cch d man nh xuyn cc vo hu mn v lt da sng (empaler et
corcher vifs)2.
Vic Cand thay i tn gio khin nhn dn Chn Lp tc gin, nhng vic
lm c c ca ng ta cng lm cho h cm ght.
Ngy 25-1-1658, hai ngi con ca Utey l Ang Sur v Ang Tan (s Vit
Nam gi l Nc ng X v Nc ng Tn) cm u cuc ni dy lt mt ng
vua khng c lng dn v cng bo th cho cha v anh. Cuc ni dy khng
thnh cng v lc lng ca Cand cn mnh. Ang Sur v Ang Tan b mt n gp
thi hu Ang Cuv, nh b xin cha Nguyn gip . B ng , vit th cho cha
Hin (Nguyn Phc Tn, chu gi b bng c)3.
p ng yu cu ca hai hong thn Chn Lp, cha Hin sai ph tng
Trn Bin [lc l Ph Yn] l Tn Tht Yn, cai i l Xun Thng, tham mu l
Minh Lc () em 3.000 qun n thnh Hng Phc (by gi gi l Mi Xuy [tc
M Xoi], nay thuc huyn Phc Chnh [ng ra l Phc Chnh], tnh Bin Ha),
nh ph c, bt Nc ng Chn a v [Qung Bnh]4.
Theo cc ti liu ca H Lan, c rt t khng c t pha qun Chn Lp, iu
khin cho i qun can thip ca cha Nguyn t c mt chin thng trn vn
trong mt thi gian tng i ngn.
Linh mc J. Tissanier cn vit rng: [qun Chn Lp] chng khng c g c.
Trong cun Relation du voyage du P. Joseph Tissanier de la Compagnie de Jsus
depuis la France jusquau Royaume du Tunquin [xut bn Paris nm 1663], ng
vit rng cha ng Trong c sang Chn Lp mt vin tng vi vi trung on b

1
Hong gia Chn Lp cho php anh ch em cng cha khc m, cng m khc cha, anh ch em
h c ly nhau. Xt v quan h gia tc, Ang Na Ksatri v Ang Nan l ch em ch bc rut
2
A. Dauphin-Meunier, Histoire du Cambodge, sd, tr. 74.
3
A. Dauphin-Meunier, Histoire du Cambodge, sd, tr. 74.
4
Nguyn nhn vic cha Hin can thip qun s Chn Lp c trnh by nh trn, nhng cc
s quan ca Quc s qun nh Nguyn li vit: Thng chn [nm Mu Tut 1658], vua nc
Chn Lp () l Nc ng Chn xm ln bin thy (i Nam thc lc tin bin, sd, tp I, tr.
98). Vit nh vy l khng chnh xc v vo thi im y, ng Trong v Chn Lp khng c
bin gii chung v cn c Chim Thnh nm gia.

97
binh v vi tu chin nh, h khng gp mt s khng c no, h i vo mt
vng quc m sn ca cho h1.
iu cho thy c dn ln qun Chn Lp u khng ng h Cand v vic
can thip ca cha Nguyn l hp vi lng ngi Chn Lp.
Vi sc mnh qun s vt tri ca mnh, ng Trong c th chim ng
Chn Lp lu di, thm ch c th sp nhp Chn Lp vo lnh th ca mnh; Cand
c th chu mt s phn tng t nh cc vua Chn Lp trc kia khi ri vo tay
qun Xim. Nhng khng, mi vic din ra theo mt chiu hng hon ton khc.
Cha Hin ch yu cu Cand hng nm triu cng t thn phc ng Trong,
ng thi cho di dn ng Trong n lm n trn vng t cn hoang vu pha
ng nam Chn Lp. Ch cn Cand chp thun hai iu kin y, cha Hin ra lnh
chm dt cuc hnh qun, cho qun rt khi Chn Lp, tr t do cho Cand, tr ngi
bu Chn Lp li cho Cand, cho qun lnh h tng Cand tr v vng quc ca ng
ta2. Chng may, trn ng v Udong, Cand nhum bnh v qua i khi n Bat
Anhchien, mt a phng nm ven sng Vm C Ty vo nm 1659.
Ang Sur, ngi cm u cuc ni dy, ln ngi, chp nhn thn phc triu
nh Ph Xun3. Nm 1664, Ang Sur phong em l Ang Tan lm ph vng
(ubhayoraj). Trong sut thi gian tr v ca anh mnh, Ang Tan nu khng phi l
ngi bo v th cng l ngi ng h di dn Vit Nam sng Chn Lp4.
c s che ch ca thi hu Ang Cuv, ngi ng Trong n khai ph vng
t hoang ca Chn Lp ngy cng ng.
Nhng ni b hong gia Chn Lp li ri vo tnh hnh cc k ri ren.
Nm 1672, Sri Jayajetth (chu, ng thi l r ca vua Ang Sur) git vua
cp ngi. Ph vng Ang Tan chy sang dinh Thi Khang (nay l tnh Khnh Ha)
cu cu cha Hin mt ln na.
Cha Hin chun b a qun sang trng pht Sri Jayajetth th k cp ngi
ny b cng cha Dav Ksatri (v ca Ang Tan) git (hay sai ngi git) vo thng
4 hay thng 5-1673.
Ang Ji (s Vit Nam gi l Nc ng i, con ca vua Ang Sur) ln ngi. Ang
Ji li sai ngi git Dav Ksatri. Ang Nan (s Vit Nam gi l Nc ng Nn, con
nui ca Ang Tan v Dav Ksatri) chy sang dinh Thi Khang bo tin d. Dinh thn
em vic bo ln. Cha [Hin] ni rng: Nc [ng] Nn l phin thn, c vic nguy
cp, khng th khng cu ri sai [Nguyn] Dng Lm lm thng binh, tng

1
Mak Phoeun v Po Dharma, tld, tr. 309
2
Mak Phoeun v Po Dharma, tld, tr. 305
3
Mak Phoeun v Po Dharma, tld, tr. 230
4
Mak Phoeun v Po Dharma, tld, tr. 232.

98
thn li th hp l Nguyn Din Phi lm tham mu, Vn Sng () lm th chin,
em qun i nh1.
Trong lc th trn cn ging co th c Ang Tan ln Ang Ji u cht. Cuc ni
chin tip tc gia Ang Nan v Ang Sur (s Vit Nam gi l Nc ng Thu, em ca
Ang Ji). i Nam thc lc tin bin chp: Nc [ng] Thu n qun mn xin hng.
Tin thng trn bo v, triu nh bn rng: Nc [ng] Thu l dng ch [con ca vua
Ang Sur] th phong lm vua chnh, ng thnh Long c [Udong]; Nc [ng] Nn
[l dng th, con nui ca ph vng Ang Tan] lm vua th nh, ng thnh Si
Gn, cng coi vic nc, hng nm triu cng. Th l nc Chn Lp yn2. Gii
php ny cho thy cha Nguyn khng mun can thip su vo chuyn ni b ca
Chn Lp m ch mun to iu kin thun li cho di dn ng Trong ti Chn Lp
lm n.
Nu thi hu Ang Cuv gi mt vai tr quan trng trong cuc can thip ln th
nht ca ng Trong (1658 1659) th n cuc can thip ln ny, cc b s khng
nhc n b. C l lc ny b ngoi 70 tui nn khng cn tham gia vo i sng
chnh tr na, cng c th b qua i.
D sao i na, nhng vic b lm t nm 1620 mang li kt qu kh quan:
vo cui th k XVII, c hn 4 vn h di dn ng Trong (dn d t vn h) sng
ri rc trn a bn rng nghn dm vng ng nam Chn Lp3. Ngi Vit Nam
tr thnh thnh phn dn c a s. H cn c lao ng, m hi, i khi c mu
na bin mnh t hoang s ny thnh mt vng tr ph. H lp nn lng xm,
bu ngi i din qun l cc vn chung ca cng ng, dng ph ch trao
i hng ha. Theo nh s hc Philippe Devillers, khi ngi Vit Nam ti, mt b
phn ngi Chn Lp li chung sng mt cch ha hp vi ngi Vit Nam, nhng
ngi khc i ni khc4, v lc t rng ngi tha nn khng c chuyn tranh
ginh.
Nm 1698, cha Minh (Nguyn Phc Chu) c thng sut Nguyn Hu Knh
(cn gi l Cnh) vo nam, lp ph Gia nh trn phn t c ngi Vit Nam
khai ph, bao gm huyn Phc Long (c dinh Trn Bin) v huyn Tn Bnh (c
dinh Phin Trn). n y, giai on lu dn t pht v t qun kt thc. T y,
vng t ny chnh thc nm trong lnh th Vit Nam, c h thng chnh quyn cc
cp (ph, huyn, tng, x) di quyn cc quan chc (lu th, cai b, k lc) do
triu nh Hu b nhim. Qu trnh di dn khn hoang trc, Nh nc lp chnh

1
i Nam thc lc tin bin, sd, tp I, tr. 122.
2
i Nam thc lc tin bin, sd, tp I, tr. 122.
3
Trnh Hoi c, Gia nh thnh thng ch, bn dch ca NXB Gio dc, H Ni, 1998, tr. 77.
Nh nghin cu Nguyn nh u phng tnh: nu mi h trung bnh gm 5 nhn khu th dn
s ph Gia nh lc khong 20 vn ngi (a ch vn ha Thnh ph H Ch Minh, sd,
tp I, tr. 157).
4
Philippe Devillers, sd, tr. 22.

99
quyn sau din ra mt cch ha bnh, ch khng phi nh mt nh nghin cu
Campuchia Php vit mt cch c : Cha [Nguyn] Hu ra lnh dng v lc
chim cc tnh Si Gn, B Ra v ng Nai ca Chn Lp1.
Tt c nhng g chng ta bit c v b Ang Cuv l nh bin nin s hong
gia Chn Lp cng nh cc cng trnh nghin cu ca cc nh s hc nc ngoi. V
mt l do no , cc s quan nh Nguyn hon ton khng nhc n cuc hn nhn
Vit Chn Lp nm 1620 (cng nh cc cuc hn nhn Vit Nht Bn v Vit
Chim Thnh din ra trong cng thi k y).
V khng thy Quc s qun nh Nguyn ni ti nn nm 1992, mt nh
nghin cu Thnh ph H Ch Minh a ra gi thuyt cho rng hong hu
Somdach ch l mt c gi rt p, con mt lu dn Vit Nam sng ng bng
sng Cu Long hay kinh Oudong ca Chn Lp. Ngi Vit Nam no khi xa qu
hng m chng nhn mnh l con ng chu cha? Hung chi mt hong hu xinh
p li khng nhn mnh l con dn ca vua cha Vit Nam c sao? u c qu
ng (). Cho nn khng phi v mun tiu thuyt ha, m chnh v s tht, chng
ti ng v gi thuyt b ch l thn n lu dn, hn gi thuyt con ca cha
Nguyn2.
Chng ti thy gi thuyt ny khng hp tnh hp l. Cuc hn nhn nm
1620 nhm nhng mc ch chnh tr quan trng: triu nh Udong mun da vo
lc lng ng Trong i ph vi mi e da ca Xim, trong khi triu nh Hu
mun y mnh bang giao vi Chn Lp pht trin nh hng xung pha nam.
Cha Si g mt con gi ca mnh cho mt thng nhn Nht Bn, th h c g
ng li nh tro mt c thn n lu dn thnh mt cng n p li cu hn
chnh thc ca mt quc vng Chn Lp? Vic tro hn l khng cn thit, li nguy
him v nu b pht hin s nh hng khng tt n tnh hu ngh gia hai nc.
th k XIII, cuc hn nhn Huyn Trn Ch Mn a hai chu v R
vo bn i Vit. B cng cha i Vit c i sau nh n. Tn ca b c
t cho ng ph. Mi y nhn dn Hu lp mt n th trng l tn vinh
b.
Hn hai th k sau, cuc hn nhn ca mt cng n h Nguyn vi Chey
Chtth II to iu kin cho ngi ng Trong vo lm n Chn Lp, dn n s
thnh lp ph Gia nh vo cui th k XVII. Bt cng thay s qun nh Nguyn
khng h nhc ti ngi ph n em v cho ngi Vit mt vng t ln3 nh
nhn nh ca tin s Li Tana, khin ngy nay hu th khng bit b l ai?

1
Mak Phoeun, La frontire entre le Cambodge et le Vietnam du XVII sicle linstauration
du protectorat franais, prsente travers les chroniques royales khmres, Les frontires du
Vietnam (nhiu tc gi), NXB LHarmattan, Paris, 1989, tr. 138.
2
Nguyn nh u, Ch cng in cng th trong lch s khn hoang lp p Nam K Lc
tnh, Hi S hc Vit Nam xut bn, H Ni, 1992, tr. 33.
3
Li Tana, sd, tr. 173.

100
 Theo i Nam lit truyn tin bin, cha Si c bn con gi. Hai cng n th
nht v th t l Ngc Lin (v ca ph tng Nguyn Phc Vnh, tc Nguyn Hu
Vnh, trn th dinh Trn Bin) v Ngc nh (v ca ph tng Nguyn Phc Kiu,
tc Nguyn Cu Kiu, trn th dinh Qung Bnh). i vi hai cng n th hai v th
ba l Ngc Vn v Ngc Khoa, i Nam lit truyn tin bin ghi khuyt truyn
(khng c tiu s)1.
Nh vy, trong hai cng n Ngc Vn v Ngc Khoa, ai l hong hu X
Cha Thp, ai l phu nhn ca thng gia Nht Bn?2.
Trc y, kh nhiu ngi cho rng hong hu Ang Cuv chnh l cng n
Ngc Vn. Nhm bin son Nguyn Phc tc th ph (NXB Thun Ha, Hu, 1995)
tha nhn nh vy. T in bch khoa Vit Nam (NXB T in bch khoa, H Ni,
2003, tp III, tr. 125) cng vit nh vy. Gn y mt s ngi li cho rng v ca
thng gia Araki Soutarou mi l cng n Ngc Vn3.
Tt c ch da trn s phng on ch khng cn c vo mt ti liu thnh
vn no, nn tin cy cha cao.
nh n ngi ph n ng gp ln vo cng cuc m t phng Nam,
thit ngh cc nh nghin cu lch s vn cn trch nhim tm li gii p cho cu
hi nu trn.

1
i Nam lit truyn tin bin, bn dch ca Vin S hc, NXB Thun Ha, Hu, 1993, tr. 67
2
y, chng ti loi tr trng hp b hong hu Chim Thnh. Theo truyn thuyt do hai tc
gi Dohamide v Dorohim k trong Dn tc Chm lc s (Hip hi Chm Hi gio xut bn,
Si Gn, 1965, tr. 149-150), cha Nguyn khng chnh thc g con gi cho vua Chim Thnh
Po Rome. Gerald C. Hickey cho ngi ph n l mt ph n thuc triu nh h Nguyn
(Sons of the Mountains, Yale University Press, New Haven v London, 1982, tr. 89) ch khng
khng nh l con gi ca cha Nguyn. Trong mt chuyn i nghin cu vng Bnh Thun,
Ninh Thun v Ty Nguyn, gio s Nghim Thm c ngi dn cho bit tn ngi ph n
y l Ngc Linh (Thi Vn Kim, sd, tr. 51).
3
V Minh Giang, Ngi Nht, ph Nht v di tch Nht Bn Hi An, th c Hi An
(nhiu tc gi), NXB Khoa hc x hi, H Ni, 1991, tr. 211; Trnh Tin Thun, Quan h Nht
Bn Vit Nam th k XVI XVII (lun n tin s s hc), Trng i hc s phm H Ni,
2002, tr. 113.

101