V CNG CUC KHAI PH

VNG T TM PHONG LONG

(T GIA TH K XVIII N GIA TH K XIX)
TS. Trn Th Mai*

1. Mnh t con ngi:

Tm Phong Long trc th k XVIII l vng t rng ln t bin gii Vit-
Campuchia, chy dc theo sng Tin v sng Hu xung ti Tr Vang (Tr Vinh) v
Ba Thc (Sc Trng v Bc Liu). B ngang t H Tin sang n t Tm Bn (Tn
An) v t Ba Thc n Tm Bo (Vnh Long), Trn Giang (Cn Th)1.
Tm Phong Long l ni c th t him yu, ni cao, sng di, nhiu rng
rm, dn c tha tht. Trong sut th k XVII v na u th k XVIII, cc th lc
chng i Chn Lp thng li dng th him yu ny chng li triu nh v
hot ng th ph. Cc th lc phong kin Chn Lp khi tranh ginh quyn lc ln
nhau cng thng da vo a th ny gi gn lc lng.
Nm 1757, triu nh Chn Lp i lon, gi c quyn lc chnh tr, Nc
ng Tn da vo th lc cha Nguyn, c cha Nguyn gip ln ngi v dng
cha Th Tng ( Nguyn Phc Khot) t Tm Phong Long. Cai c Nguyn C
Trinh vng lnh Cha tip nhn t ny v t o ng Khu x Sa c, t
o Tn Chu x c lao Din trn Tin Giang, t o Chu c x Chu c
trn Hu Giang, ly qun dinh Long H trn p, chn gi nhng ni yu hi a
u. Th ri Nc ng Tn ct t nm ph Vng Thm, Cn Bt, Chn Sum, Si
Mt, Linh Qunh cho Mc Thin T n t n bo ton. Thin T li t Rch
Gi lm o Kin Giang, C Mau lm o Long Xuyn, u t quan li, chiu m
dn n , lp lm thn p, m bn H Tin li rng thm ra.2
Sch i Nam nht thng ch mc tnh An Giang vit An Giang xa l t
Tm Phong Long, nm inh Su th 19 (1757) i Th Tng, quc vng Chn Lp
Nc Tn dng t ny, t lm o Chu c, v t y c nhiu ch b hoang, u
i Gia Long m dn n , gi l Chu c Tn Cng3.
Nm K Du 1789, Nguyn nh tr v Long Xuyn, cho xy th ng
Xuyn, (l mt n nh ti vm sng Tam Kh, sau i thnh sng ng Xuyn,

*
Trng i hc KHXH&NV - i hc Quc gia TPHCM
1
Nguyn Vn Hu Thoi Ngc hu v nhng cuc khai ph min Hu Giang, nxb Tr, 2006.
2
Trnh Hoi c Gia nh thnh thng ch, Vin S hc, nxb Gio dc, 1998, tr. 80.
3
Quc s qun nh Nguyn i Nam nht thng ch, tp V.

129
nay l sng Long Xuyn) lm tin n chng Ty Sn v gi vng t ng chn
bui u ca lc lng h Nguyn.
Nm 1808, su nm sau khi thng nht thin h, Gia Long tin hnh sp xp
li cc n v hnh chnh Gia nh. Nh vua cho lp Chu c Tn cng, t
chc qun o cai tr, thuc Long H dinh.
Nm Minh Mng th 13 (1832), trong cuc ci cch quy m ln v hnh
chnh, triu nh Hu ly t Tm Phong Long, (cng vi huyn Vnh An, tnh Vnh
Long) t lm ph Tuy Bin v Tn Thnh; lp tnh An Giang kim qun bn huyn
l Ty Xuyn, Phong Ph, ng Xuyn,Vnh An. T y tnh An Giang, mt trong 6
tnh ca Nam K, c thnh lp, gm c 2 ph, 4 huyn. Nh Nguyn t chc An
H Tng c, thng lnh hai tnh An Giang v H Tin, li t hai ty B chnh, n
st qun vic. L s ca tnh t ti Chu c.
Khng c mt ti liu no cho bit v dn c ca vng t Tm Phong Long,
sau l An Giang khi y. Tuy nhin, theo nhng ghi chp tn mn, c th phc dng
ch nhn ca vng t ny t xa xa l nhng nhm c dn Mn Khmer c v Nam
o ch nhn ca ch Ph Nam hng thnh mt thi. Di thi cai qun ca
Quc vng Chn Lp, mt b phn ngi Khmer v ngi Chm tip tc t c, khai
thc nhng ngun li ca sng, rng v canh tc trn nhng c lao mu m.
Sau khi sp nhp vo lnh th ca cha Nguyn, mt b phn ng o c
dn ngi Vit v ngi Hoa c chiu m khai thc vng t mi, lm tng
thm tnh a dng cng ng sc tc trn vng t ny.
c bit, k t khi Thoi Ngc Hu nhn nhim v trn gi vng t ny
(1817), vi nhn quan chnh tr sc bn, ng khng ch hon thnh xut sc nhim v
ca mt vin tng vng bin i, m cn ra sc m dn lp lng, cho o nhng con
knh ln va tng cng an ninh quc phng, va to iu kin cho dn an c, lc
nghip, pht trin kinh t. Dn c t cc vng khc l lt ko n, khin c mt dc
bin gii t Chu c n H Tin, ngi Vit, ngi Khmer, ngi Hoa tr nn
ng c, ha thun.
Sch i Nam nht thng ch c cho bit s hin din ca nhng ngi Vit
n sinh sng, ha nhp vi ngi Khmer vng By ni vo my th k trc. H
n khai thc ngun li thin nhin, lp vn cy n tri, trng hoa mu, tm dc
tho, lm rung chn ni, bt c vo ma hn cc ao a...
Trnh Hoi c trong Gia nh thnh thng ch cng ghi nhn: vng By Ni
Hang ni ngm my, sui cong nh ngc, li c nhng cy ging hng, tc hng,
cy ci xanh um, cm th bo mp. Pha ng c rung ng bng phng, pha ty
c h nc... Ngoi ra, cn nghe g gy di bng trng, ch sa trong hang ng,
cnh hung yn h ngoi th gii vy.
Ni Ca mcy ci um tm, chim mung bo tt; pha ng trng ra rung
bng, pha ty nhm xung chm h, dn Kinh dn Di cy cy chn nui, chi li
di.

130
 Ni Ba Xui,chim lnh th bo qua li thnh n: hng m v trn nh ni,
sc sa mt (sa nhn) sn chn ni, nh tranh ca na, thn xm on t y.
Ni Ngt Sum, nhn dn da chn ni , by nn thn xm, l ch t
hp ch rng.
ni Nam Vi cy ci um tm, khe su c rm, rt nhiu hu, nai, h, bo...
Cn ni Khe Sn (Kh Lp) c cy tng, cy trc tt ti, hu nai t tpdn
rng khch ri, dng lu, p nh lm n di ni
Ni Chn Sum ngi Kinh, ngi Trung Quc, ngi Cao Mn, lm nh
lin nhau kt thn hp ch, n li chm sng rng ni.1

2. Qu trnh khai ph:

T sau khi c c t Tm Phong Long, Nguyn C Trinh tp trung binh
lnh v m dn n khai thc cc vng Chu c, Hng Ng, Tn Chu, Sa c.
Nguyn C Trinh c c Cha Nguyn Phc Khot iu vo Gia nh coi
vic m mang b ci, khn hoang lp p t nm 1753. Nm 1757, Nguyn C
Trinh xin di dinh Long H ln x Tm Bo (Vnh Long), tin cho vic qun l
min t mi ly c. ng sai lp o hai bn sng Cu Long gn bin gii: Tn
Chu o (C Lao Ging) Tin Giang v Chu c o Hu Giang; li lp thm
ng Khu o, x Sa c, lm hu thun. Cc o y dng binh Long H
dinh trn p, gi mt vnh Xim La, phng Xim lm hn. Nguyn C Trinh cn
phi hp vi Mc Thin T t ra Kin Giang o Rch Gi v Long Xuyn o
vng C Mau, nhm y mnh khai ph v m bo an ninh quc phng. Nhng ti
liu ca nh Nguyn u cho bit Nguyn C Trinh rt giu sng kin: ng lo tht
cht ngoi giao vi Chn Lp; m dn lp p; on kt cc cng ng c dn trong
vng; t chc s an ninh vng t mi; m bo s thng thng bun bn trn vng
rch h. Nh thu y, khc sng Gia nh cn nhiu ch xng b, thuyn cp t
tp ph khuy ghe thng h . ng cn by ra l bt thuyn cc Ht, bt lun ln
nh, trc mi phi khc tn h, qu qun, ch thuyn v ghi b quan s ti tin
tra xt.
Nhng n lc ca Nguyn C Trinh gp phn quan trng vo cng cuc
khn hoang, lp lng, to tin quyt nh cho s n nh ca min bin vin giai
on tip sau .
T nm 1790, cng cuc khai ph vng t Tm Phong Long c y mnh
thm mt bc k t khi Nguyn nh cho t chc in tun quan, khuyn khch
khn hoang, lp lng, pht trin kinh t nng nghip. Nguyn nh cng cho lp
thm Chu Giang th bo ( n Chu Giang), tip li lp thm cc n ly: n

1
Trnh Hoi c Gia nh thnh thng ch, Vin S hc, nxb Gio dc, tr. 50,51.

131
Hi Oa, th ng Xuyn, th Cng Uy, gi gn an ninh trt t. Nh vy, dn
chng t ng vo khai ph hai o ng khu v Chu c ngy cng ng.
Cng trong nm 1790, Nguyn nh cho p dng ch n in Gia nh.
Mc ch l dng qun i vo vic khn hoang, va gia tng hu cn, va c th gi
t lu di. Theo , in tt, dn ngho b bt buc hoc chiu m i khn hoang,
nhm vo nhng vng t mi nh Chu c, Tn Chu.. .. chnh quyn ban hnh
nhng quy nh rt d di i vi ngi i khn hoang, nh: Cp pht rung t, tru
b, nng c; hay nh Trnh Hoi c cho bit trong Gia nh thnh thng ch v
thu l d di p dng cho t ng Nai Gia nh: nghe theo mun ca
dn, khng c b buc g, ct cho m t v hoang thnh rung lp x m thi, li
c khi t bn ly m trng lm rung np thu, rung ni v g ging m trng
lm rung c, nh th nhiu lm. Cn nh so mu khonh tha, th ty theo ming
ni m bin vo s, cng khng h thc i khm v b chia tt xu theo thc trng
v thu l nhiu t, ci hc ong ln nh, th li ty theo l c, theo th m lm, rt
khng u nhau. n y mi tham chc m t tiu chun cng bng, nhng so
snh vi cc dinh trn pha bc th Gia nh php ch rng m thu nh1 Chng ta
u bit rng, Trnh Hoi c vn c c lm in tun quan, trng coi c thc
vic khuyn nng Gia nh. Do vy, nhng ghi chp ca ng nh trn l c c s
thuyt phc.
Thi Gia Long, h thng chnh quyn thng nht trn ton quc. Vn ni
tr, ngoi giao t ra nhng yu cu mi. gii quyt nhng kh khn v i ni,
i ngoi t ra lc by gi t Gia nh, chnh quyn Gia Long ch trng dng
bin php khn hoang nh mt gii php trng yu gip an dn v n nh bin
cng. Vng t pha ty nam, bao gm t H Tin v Tm Phong Long xa c
chnh quyn c bit coi trng trong chin lc khai hoang v an ninh quc phng.
Nm 1817, triu nh c Nguyn Vn Thoi (Thy Thoi Ngc Hu) lm
trn th Vnh Thanh. Thoi Ngc Hu tn tht l Nguyn Vn Thoi, sinh nm Tn
T 1761, mt nm K Su - 1829, qu huyn Din Phc, ph in Bn, tnh Qung
Nam. ng sinh ra trong mt gia nh nng dn ngho, cui thi cc cha Nguyn.
V cuc sng qu kh khn, ng v gia nh phi ri qu hng vo lng Thi Bnh,
(huyn Vng Lim, tnh Vnh Long) tm k mu sinh.
Nm 16 tui (1777) ng u qun theo Nguyn nh, lp c nhiu chin
cng, lm n chc Khm sai Thng o Bnh Ty tng qun, tc Thoi Ngc
Hu. Sau khi Nguyn nh ln ngi (1802), ng c phong lm Thng qun Bin
binh bo h Cao Min. ng c cng chiu m ngi dn x Qung vo hp sc cng
ngi dn a phng khn hoang, o knh, lp lng ni t mi, gip dn an c
lp nghip.

1
Trnh Hoi c Gia nh thnh thng ch, Vin S hc, nxb Gio dc, tr.80.

132
 Nhn r tm quan trng ca vng Chu c Tn Cng v kinh t v quc
phng, li nhn thy vic giao thng thng mi vng t ny gp nhiu kh khn,
mi trao i hng ha thi by gi gia min duyn hi H Tin, Rch Gi (nay u
thuc tnh Kin Giang) vi Chu c u phi i vng ng bin tht bt tin,
Nguyn Vn Thoi tu trnh xin o vt sng Ba Lch vn c tm chin lc v
qun s, nhng ngi nh bn ly, c cy y lp, thuyn b khng qua li c.
Thng 11 nm 1817, Gia Long sai Thoi Ngc Hu em inh phu Kinh v Th
1.500 ngi, nh nc cp tin go cho, bt chm cht khi thng, b ngang 20 tm,
b su 4 thc, mt thng lm xong bn thng vi ng sng Kin Giang, dn
Kinh, dn Di u c li c. Vua cho tn sng l Thoi H t lng bit cng lao
ca k b ti1.
Cng lc vi vic o knh, Thoi Ngc Hu ch trng lp lng, lm ng.
Nh m ni lin Long Xuyn vi vnh Rch Gi (Kin Giang). Knh Thoi H
di gn 30 km, rng hn 5 m. Khi hon thnh knh, nh ngun nc ngt di do,
vic i li, giao thng thun li nn vng Chu c tn Cng tr nn c sc thu
ht i vi dn ngho khn hoang. Knh Thoi H cn ng vai tr quan trng
trong vic tho mt phn nc lt ca sng Hu ra bin. Vi ngha ny, knh
Thoi H (cn c tn knh Tam Kh, knh ng Xuyn hay ng Xuyn Cng o)
ni lin Thoi Sn (An Giang) vi Rch Gi (Kin Giang) c xem l cng trnh
thot l u tin ng bng sng Cu Long.
Cng cuc o knh Thoi H ca Nguyn Vn Thoi cn c ghi r trn
Bia Thoi Sn:
Ma thu nm inh Su (1817), lo thn knh, c vua trao n ph gi trn
Vnh Thanh, ma xun nm Mu Dn (1818) vng ch c sut o knh (kinh)
ng Xuyn.
T ngy th mnh vua, sm khuya knh s, n cy rm, bi bn ly, o
knh di n 12.410 tm, tri qua mt thng th xong vic, nghim nhin tr thnh
ra mt sng to, lun lun ghe thuyn qua li tin li
Nm 1820, Nguyn Vn Thoi li cho o con knh ln ni lin Chu c
vi H Tin. y l mt cng trnh v i do ng thit k, huy ng n 80.000
ngi v phi lm gn 5 nm (1820 - 1824) mi hon thnh. Knh ny cn l ng
ranh gii gia Vit Nam v Chn Lp.
Trc , vo nm 1816, khi thnh Chu c c p xong, Trn th Vnh
Thanh Lu Phc Tng tu ln, vua Gia Long xem a min t ny lin truyn:
X ny nu m ng thy thng vi H Tin, th hai ng nng thng u li.
Trong tng lai, dn n lng ng, t m cng rng, s thnh mt trn to vy.
Bit th, nhng nh vua cha ra lnh o ngay v ngi y l vng t mi m, nhn

1
Trnh Hoi c Gia nh thnh thng ch, Vin S hc, nxb Gio dc, tr.59.

133
dn cn c cc, nu bt lm xu thm kh s, lng dn s khng yn. Mi n thng
9 nm K Mo (1819), vua Gia Long mi cho lnh o knh, v cng vic c bt
u khi cng vo thng chp nm y, tri qua my giai on trong sut 5 nm, n
thng 5 nm Nhm Thn (1824), di triu vua Minh Mng th o xong.
Trc khi khi o, vua Gia Long c li d cho dn chng, va ng vin va
ch r s li ch:
"Cng trnh o sng ny rt kh khn, nhng k gi nc v cch bin
phng quan h chng nh, cc ngi ngy nay tuy l chu kh, nhng m li ch cho
mun i v sau. Vy dn chng cn bo nhau cho bit, ng nn s nhc"
Nm 1822, vua Minh Mng li c ch d tng t:
ng sng Vnh T lin vi Tn Cng, xe thuyn qua li u l tin li.
c Hong Kho Th T Cao Hong ta ( ni vua Gia Long) mu su, tnh xa,
ch vic ngoi bin. Cng vic o knh mi bt u cha xong. Nay ta theo ch
tin hong, c ngh cch kh nhc mt ln m c thong th lu di v sau.
Knh o song song vi ng bin gii Vit Nam - Campuchia, bt u t
b Ty sng Chu c thng ni gip vi sng Giang Thnh, thuc th x H Tin
tnh Kin Giang Di s ch huy ca Trn th Vnh Thanh Thoi Ngc Hu cng vi
2 ng l Chng c Nguyn Vn Tuyn (1763-1831), iu Bt Nguyn Vn Tn
(1763 - 1820). Sau c thm Tng trn thnh Gia nh L Vn Duyt (1764 - 1832),
Ph Tng trn thnh Gia nh Trn Vn Nng, Thng ch Trn Cng Li gp sc.
Ngay trong t u c hn 10.000 nhn cng bao gm: 5.000 qun dn
trong vng, 500 lnh thuc n Uy Vin, 5.000 dn l ngi Khmer. Knh phi qua
nhiu on t cng kh o, li c khi gp phi thi tit, kh hu bt li nn c lc
cng vic phi gin on hoc chm chp.
Bit vy, ngay khi ln ngi (1820), vua Minh Mng lp tc ra lnh cho Tng
trn thnh Gia nh l L Vn Duyt huy ng thm nhiu dn binh cc n Uy
Vin, Vnh Thanh, nh Tng hn 39.000 ngi, trong s binh v dn ngi
Khmer 16.000 ngi, chia lm 3 phin, o p bng tay vi dng c th s hng
triu mt khi t ... v c khi phi thay nhau thi cng sut ngy m...
Nm 1824, knh hon thnh vi chiu di 205 dm ri (91km), rng 7
trng 5 thc (25m), su 6 thc(3m). c tnh, trong 5 nm, cc quan ph trch
phi huy ng n hn 80.000 dn binh. Knh o xong ti tiu cho hng vn
mu rung min Hu Giang v vic i li bng ng thy v cng thun li. Sch
"i Nam nht thng ch" vit rng : "... T y, ng sng lu thng, t k hoch
trong nc n phng gi ngoi bin cho ti nhn dn bun bn u c tin li v
cng". n by gi, knh vn cn gi tr ln v cc mt tr thu, giao thng, thng
mi, bin phng, th hin sc lao ng sng to xy dng t nc ca nhn dn
Vit v chnh sch coi trng thy li pht trin nng nghip ca triu Nguyn.

134
 Vua Minh Mng rt hi lng trc s thnh cng ca cng trnh thy li ny
nn sc ban cho ngn ni nhn xung dng knh ci tn Thoi Sn (tn dn gian l
ni Sp) v cho con knh mang tn l knh Vnh T (tn v ng, b Chu Th Vnh
T). Triu Nguyn cn ngh n cng lao ca Nguyn Vn Thoi nn ly tn ng t
cho tn lng, tn ni, tn sng: Thoi Sn, Thoi H, Thoi Giang.
Nm Minh Mng th 16 (1835), nh vua cho c Cu nh lm quc bo
v tng trng cho s min vin ca hong gia, hnh knh Vnh T c chm khc
vo Cao nh.

3. Vn xc lp ch quyn v m bo an ninh
quc phng
t Gia nh n nm 1756 v c bn thnh hnh nh trn bn Nam b
ngy nay. Tuy nhin, mt s vng dc theo gia hai sng, sng Tin v sng Hu, v
pha ng dc theo hu ngn Hu Giang l Tm Phong Long, Tm Bn v Xuy Lp,
ngi Chn Lp vn qun l. S kin 1757, vua Chn Lp Preah Outey (Nc ng
Tn (1758-1775)) dng t Tm Phong Long, Tm Bn v Xuy Lp chnh thc
hon tt qu trnh m t v phng Nam ca cc cha Nguyn, nh du s sp
nhp hon ton t Nam b vo lnh th i Vit.
Tht ra, t u th k XVIII, vng khai ph dn m rng vo su ni a theo
cc knh rch v theo tin trnh xc lp ch quyn ca cc cha Nguyn. H thng
chnh quyn ln lt ra i, cc n ly bo v t ai, dn c ca cha nguyn mc
ln; h thng knh rch c no vt, o mi phc v cho vic tr an, quc phng;
chnh sch khuyn khch khn hoang, lp lng ca chnh quyn l nhng m bo
chc chn lu dn ngi Vit ngy cng vng tm tin vo khai ph lp nghip.
T , khu vc min trung Nam b ( bao gm vng bc sng Tin v vng nm gia
sng Tin v sng Hu) v c bn c khai khn xong; vng H Tin vi vai tr
bo h ca chnh quyn v kh nng t chc khai ph hiu qu ca dng h Mc
cng c bn hon tt cng cuc to dng v tr nn pht trin.
Trong khi , ni b chnh quyn Chn Lp thng xuyn lc c, mu
thun, ni lon giai cp thng tr Chn Lp hon ton bt lc, phi da hn vo
phong kin Xim v phong kin Nguyn bo v ngai vng. Vic vua Chn Lp
Preah Outey ct t Tm Phong Long l mt kt cc khng th khc c trong bi
cnh suy tn ca Chn Lp khi y. iu ny phn nh su sc quy lut vn ng
khc nghit ca lch s ch phong kin mnh c yu thua.
Xc lp ch quyn bng ng bin gii, khu vc chu nh hng ch l bc
u, vic a dn ti sinh sng, bin vng t thnh ni c tr, sinh sng, sn xut
mi l yu t quyt nh ch quyn i vi vng t . V th vi vai tr ca
Nguyn C Trinh, ca Nguyn Vn Thoi cng vi nhng ch trng, bin php y
sng to ca cc ng i vi t Tm Phong Long; vi bn tay v khi c lao ng

135
cn c, dng cm ca cc cng ng c dn ngi Vit, ngi Hoa, ngi Khmer
trong hn mt th k (t gia th k XVIII n na u th k XIX) l nhng nhn t
v cng c ngha trong vic khng nh vai tr cng nh ch quyn ca ngi Vit
ti y.
Nhn thc ca vua Gia Long v vua Minh Mng khi cho tin hnh o knh
Vnh T phn nh nhn quan chnh tr v quyt tm st ca nh Nguyn i
vi vn ch quyn v an ninh trt t vng bin cng ty nam "Cng trnh o
sng ny rt kh khn, nhng k gi nc v cch bin phng quan h chng nh,
cc ngi ngy nay tuy l chu kh, nhng m li ch cho mun i v sau. Vy dn
chng cn bo nhau cho bit, ng nn s nhc". ng sng Vnh T lin vi Tn
Cng, xe thuyn qua li u l tin li. c Hong Kho Th T Cao Hong ta
( ni vua Gia Long) mu su, tnh xa, ch vic ngoi bin. Cng vic o knh
mi bt u cha xong. Nay ta theo ch tin hong, c ngh cch kh nhc mt ln
m c thong th lu di v sau.
Vic khai hoang, lp p; vic o knh khi ngi l mt bo m chc chn
cho cng cuc khng nh v n nh ch quyn. Mt khi nhn dn t tp, sinh
sng ti mt vng t no th s nhanh chng hnh thnh thc bo v vng t y
trc cc th lc bn ngoi. Do , vic cha Nguyn v cc vua nh Nguyn ch
trng di dn n vng t nhy cm lc by gi l mt ch trng ng n, gp
phn to ra s vng chc cho bin gii quc gia, cho ch quyn lnh th.

136