T dinh long h n dinh vnh trn

TS. L Hu Phc*

Ma xun nm Mu Dn (1698) khi cha Nguyn Phc Chu sai Thng sut
Nguyn Hu Cnh vo kinh lc t ng Nai, dng dinh Trn Bin v dinh Phin
Trn, vng t nm gia sng Tin v sng Hu hy cn t i c dn - ch yu l
ngi Khme - sng bng ngh trng la v chi li.
u th k XVIII, sau khi Mc Cu dng t H Tin thn phc cha Nguyn
v c phong lm Tng binh trn H Tin, mt b phn lu dn ngi Vit, ngi
Hoa tm n sinh c lp nghip vng t mi. Phn ln trong s h l c dn t
Gia nh, M Tho xung; hoc t vng Thun - Qung theo ng bin vo (qua
cc ca Ba Lai, ca i ca sng Tin). Xm lng dn dn nh hnh C lao Minh,
C lao Bo v cc khu t ging Sc Vi, Ba Vc, Ci Bng, Cu Ngang
Nm Tn Hi 1731, li dng lc triu nh Chn Lp ri ren do ni lon, th
lnh Sa Tt (ngi Lo) em qun cp ph, git hi dn chng. Cha Ninh vng
Nguyn Phc Chu a qun gip dp yn gic, vua Chn Lp Nc Tha t n bng
vic ct nhng vng Me Sa (tc M Tho) v Long H. Sang nm Nhm T 1732,
cha Nguyn thy a th ph Gia nh m rng nhiu so vi trc, bn chia t
pha nam dinh Phin Trn t lm chu nh Vin, lp dinh Long H x Ci B,
gi l Ci B Dinh. Vi vic thnh lp chu nh Vin, dinh Long H, vng t nm
gia sng Tin v sng Hu chnh thc tr thnh mt n v hnh chnh ca chnh
quyn ng Trong, to tin cho cng cuc khai ph t ai v xc lp ch quyn v
pha ty nam.
thi im cha Nguyn thnh lp dinh Long H, s c khng chp r v h
thng quan chc iu hnh b my hnh chnh ti y. n nm 1744 cha Nguyn
Phc Khot ln ngi vng, cho sp xp li h thng hnh chnh thng nht. t
ng Trong c chia thnh 12 dinh v 1 trn ph thuc; ring vng t Nam B
hin nay gm ba dinh Bin Trn, Phin Trn, Long H v trn H Tin; mi dinh
u t cc chc Lu th, Cai b v K lc cai tr.
Trong khong thi gian ny, vng triu Chn Lp li xy ra tnh trng mu
thun, chia r gay gt, cc th lc trong ni b triu nh tm mi cch thn tnh ln
nhau. Cui nm 1755 vua Chn Lp l Nc Nguyn phi chy v H Tin, nng da
vo Mc Thin T. Nm 1756 Nc Nguyn xin hin hai ph Tm Bn v Li Lp,
cha Nguyn lp tc cho thu np v xp hai ph ny thng thuc chu nh Vin.

*
Trng i hc Khoa hc x hi v nhn vn, i hc Quc gia TP H Ch Minh.

183
Nm sau (1757) Nc Nguyn mt, cha Nguyn a Nc ng Tn ln ngi; Nc
ng Tn ct t Tm Phong Long v 5 ph Hng c, Cn Bt, Chn Sum, Si Mt,
Linh Qunh cho cha Nguyn (thng qua Mc Thin T) cm t. Cng trong nm
ny, Nguyn C Trinh v Trng Phc Du xin di l s dinh Long H t Ci B qua
t Tm Bo (tc vng trung tm th x Vnh Long ngy nay); ng thi cho t
thm cc n C lao Ging, Sa c, Chu c tin cai qun c vng t rng ln
(bao gm cc tnh Vnh Long, Bn Tre, Tr Vinh, An Giang, ng Thp, Cn Th,
Hu Giang, Sc Trng, Kin Giang, Bc Liu, C Mau ngy nay).
n thp nin 70 ca th k XVIII, theo L Qu n, din tch t ai c
khai khn chu nh Vin c khong 7.000 s, dn inh c khong 7.000 ngi c
tr 350 thn. Nu so vi cc a bn c khai ph v xc lp c cu hnh chnh
sm hn na th k trc nh huyn Tn Bnh (c hn 350 thn vi 15.000 dn
inh) v huyn Phc Long (c hn 250 thn vi 8.000 dn inh), r rng tc
khai hoang v nh c ti chu nh Vin, dinh Long H din ra kh nhanh
chng.
Nhn thc c tm vc ca mt n v hnh chnh bao trm c mt vng
lnh th c a th chin lc ht sc quan trng, dn c li kh ng o, nm 1779
cha Nguyn nh quyt nh di l s dinh Long H n c lao Hong Trn, thng
gi l Bi B La (Tn Dinh), thuc huyn Tun Ngha, ph Lc Ha. Sch Gia nh
thnh thng ch ca Trnh Hoi c ghi r s kin ny: ng thi c ngi bn
rng a th Hu Giang rng ln, rng ni m mt, vng Ba Thc, Cn Th, Tr Vinh
c nhiu sc ca ngi Min m cch xa dinh Long H, nn t mt i trn
khng ch v m dn n khai khn rung t. i vua Th T Cao hong (tc
Nguyn nh) nm th hai (K Hi 1779), di dinh Long H n y, ci tn l dinh
Hong Trn. Dinh Hong Trn lc by gi c mt chu (chu nh Vin) v ba tng
(Bnh An, Bnh Dng, Tn An).
Tuy nhin, cha n mt nm sau Nguyn nh li cho di dinh Hong Trn.
Vn Trnh Hoi c cho bit: Nm Canh T 1780, chun ngh dinh Hong Trn
ni ho lnh, thin v mt pha, nu Cao Min hu s th kh b tip ng ch ng,
bn bi dinh mi em v ch c Long H, i tn l dinh Vnh Trn. Nh vy, ch
trong vng hai nm, dinh Long H hai ln c i tn: dinh Hong Trn (1779) ri
dinh Vnh Trn (1780). Phm vi dinh Vnh Trn hp hn so vi dinh Hong Trn
trc kia, bi ct mt phn t (nay l cc tnh Sc Trng, Bc Liu, Cn Th)
lp Trn Dinh. Cc chc danh trong b my qun l dinh Vnh Trn cng c thay
i, gm Trn th, Hip trn v Tham hip.
Trong sut qu trnh xc lp ch quyn vng t mi, cc cha Nguyn rt
ch trng bo v an ninh lnh th v ch quyn quc gia. Trong khu vc do dinh
Long H qun l, c rt nhiu a im n tr ca binh lnh nh Ch Th, Rch
ng Chng, Sa c, C lao Dao Chiu, Hng Thng, Hng Ng, Vng Lim, Lng

184
Th, Cn Chung, Lp V, Tr n, C lao Tn Dinh c bit, trong thi gian trn
th dinh Long H, Nguyn C Trinh v Tng Phc Hip rt quan tm xy dng
qun i hng mnh. Theo Ph bin tp lc ca L Qu n, trong nhng nm 70
ca th k XVIII, dinh Long H c khong 1.000 qun tc trc (tinh binh), bao gm
i Hng Nhu 3 thuyn, i An B 5 thuyn, i Cng B 3 thuyn, i Minh B
3 thuyn, i Tn Thng 3 thuyn - mi thuyn c 50 qun; tm binh c khong 300
thuyn vi trn di 12.000 qun. Bng lc lng qun s hng hu , trong nhng
nm 1770 - 1772 Tng Phc Hip ch huy cc trn nh ui qun Xim sang
quy ph t H Tin, buc i qun xm ln phi lui binh, khng nh vng chc
ch quyn vng t mi phng Nam.
Nhng thnh qu trong vic khai ph t ai, thit lp c cu hnh chnh, xc
lp v bo v ch quyn l nn tng m mang, pht trin kinh t v vn ha dinh
Long H - dinh Vnh Trn.
Nh t ai mu m do ph sa bi p, li c nc ngt quanh nm, vng
t nm gia sng Tin v sng Hu rt thch hp cho vic trng la, trng cy n
tri; ng thi cng thun li cho ngh chi li, trng du nui tm Do vy,
trong th k XVIII, hot ng kinh t ch yu ca c dn Long H chnh l sn xut
nng nghip. na cui th k XVIII, cc di t ging ven sng rch, cc c lao
thuc a bn Long H tr thnh vng tr ph nht min ng bng sng Cu Long.
L Qu n cho bit chu nh Vin phn ln l rung khng cy, pht c ri cy,
cy mt hc thc th gt c 300 ht. t nng sut trng trt cao, sn lng la
thu hoch c Long H khng ch p ng nhu cu lng thc ti ch, m cn
d tha cung cp cho vng Thun - Qung v bun bn cho c thng nhn cc nc
trong khu vc.
S pht trin sn xut nng nghip dn n s hnh thnh nhiu bn cng
trn cc sng, rch C Chin, Hm Lung, Long H, Mn Tht, Tr n, Tr Vinh,
lm ni bun bn la go v cc sn vt khc ca a phng nh cy n tri (nht l
cau, xoi, da hu) v thy sn (nht l tm kh). L s dinh Long H dn dn mt
trung tm thng mi ln ca ng bng sng Cu Long, c v tr quan trng trn
trc giao thng - thng mi Gia nh - M Tho - H Tin. Ngoi ch trung tm
Long H, cn c nhiu ch khc khng km phn tp np c S qun triu
Nguyn ghi li trong i Nam nht thng ch: nh ch Long H lp ra nm Nhm
T (1732), hai mt gip sng, ph x lin tip, trm mn hng ha tp hp c;
chy di n 5 dm, ghe thuyn u y bn sng; ch An Ninh a phn thn
An Ninh, huyn Vnh Bnh: ch qun ng c, ngi Vit, ngi Tu v ngi
Min t tp y; ch Tn M ng b sng Mn Tht, a phn thn Tn M
ng thuc huyn Vnh Bnh: ch qun tr mt; ch Ba Vc thn Phc Hnh,
ngay ni huyn l Tn Minh: ph x lin lc, ghe thuyn lui ti tp np; ch An
c c tn gi na l ch M Lng, thn An c, ngay ch huyn l Bo Hu:
ph x lin lc, bun bn ng c; ch Tr Vinh thn Vnh Trng, tr s

185
huyn Tr Vinh: ph x lin lc, thng thuyn t hi ng o, xng lm mt hi
trn to ln
Cng vi sn xut nng nghip v hot ng thng mi, sn xut tiu th
cng nghip cng ngy cng khi sc t Long H. Cc ngnh ngh th cng xut
hin sm v mang tnh ph bin trong mt b phn c dn Long H l ca x g (
ng xung ghe); dt chiu, dt vi, dt la; an lt tre, trc, my (lm dng sinh
hot v dng c nh bt thy sn); p du phng, p tri m u (lm du thp sng),
p ng ma, nu ru, ngh rn Mt khc, trn ngun nguyn liu sn c t sn
phm nng nghip, hu nh thn xm no cng c cc l lm bnh trng, bnh
phng, bn, tu h ky, ko u phng, ko mch nha V sau, c thm cc ngh
lm ci xay v xay xt la go, sn xut gch ngi
Trn nn tng kinh t n nh, ngi dn Long H to dng nn cho mnh
i sng vn ha - tinh thn phong ph, giu ngha v gi tr. T bui u khai
hoang lp p cho n nhng nm cui th k XIX u th k XX, s giao thoa vn
ha Vit - Khme - Hoa trn t Long H - Vnh Trn kt tinh thnh nhng thnh
qu vn ha dn gian trn cc lnh vc vn hc, ngh thut mang m bn sc ca
nn vn minh sng nc, vn minh mit vn; thc s l nt son truyn thng vn
ha c o ca c dn min t trung tm ng bng sng Cu Long. cng
chnh l xut pht im Long H - Vnh Trn (sau ny l tnh Vnh Long di
triu Nguyn) tr thnh mt trong khng nhiu a phng khc ghi c nhng du
n vn ha - gio dc su sc v m nt nht Nam K.
im qua gn by thp k k t ngy thnh lp, qu trnh hnh thnh v pht
trin ca dinh Long H di thi cc cha Nguyn gp thm nhng minh chng
sinh ng v thuyt phc lm r hn lch s dng nc v gi nc ca dn tc
vng t phng Nam. Nhn li chng ng lch s u tin ca Long H - Vnh
Trn trong th k XVIII cng nh ca c vng t Nam B ngy nay, iu trc tin
t ra cho gii s hc nc nh phi chng l rt cn c thm nhiu cng trnh
nghin cu thc s c chiu su hiu v nhn nhn y hn, cng bng hn
cng lao m ci ca cc cha Nguyn v khai quc cng thn nh Nguyn?. Tm
nhn chin lc trong vic khai m t ai, xc lp v bo v ch quyn; chnh sch
ha hiu vi cc quc gia, cc th lc ang cm quyn trong khu vc; chnh sch an
dn v m mang kinh t, pht trin vn ha m cc cha Nguyn v cng thn triu
Nguyn (nh Nguyn C Trinh, Tng Phc Hip, H Cng Siu, Bi Hu L,
Nguyn Khoa Thuyn v.v. thc thi a bn Long H cng nh nhiu nhn vt
khc nhng min t khc) thc s l nhng bi hc xng ng suy ngm.

186