...

aby znali Ciebie,

jedynego prawdziwego Boga,
oraz Tego, ktrego posae,
Jezusa Chrystusa
 Seria otrzymaa nagrod
Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich
FENIKS
 Imprimatur:
Za pozwoleniem Kurii Metropolitalnej Warszawskiej nr 2896/D/2010 z dn. 23.06.2010 r.

Tytu oryginau:
Dictionary of Paul and His Letters

Tumaczenie:
Laura Canghelaris, Aleksandra Czwojdrak, Tomasz Fortuna, Anna Garbaczewska
Grzegorz Grygiel, Ewa Maecka, Krzysztof Pawusiw

Redakcja:
ks. Krzysztof Bardski

Korekta:
Julita Ciewierz
Elbieta Augustyniak

Redakcja techniczna:
Magorzata Biegaska-Bartosiak

Projekt okadki i obwoluty:

Joanna Zonkiewicz

Cytaty z Pisma witego wedug Biblii Tysiclecia, wyd. III, IV i V; Biblii Warszawskiej; Biblii Gdaskiej;
Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament.
Przekad na Wielki Jubileusz Roku 2000. Warszawa 2000.

Originally published by InterVarsity Press as Dictionary of Paul and His Letters edited by Gerald F. Hawthorne,
Ralph P. Martin and Daniel G. Reid.
1993 by InterVarsity Christian Fellowship/USA.
Translated and printed by permission of InterVarsity Press, P.O. Box 1400, Downers Grove, IL 60515, USA.
All rights reserved.

Copyright for the Polish edition 2010 by Oficyna Wydawnicza Vocatio.

All rights to the Polish edition reserved.
Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone.
Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana
ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie,
fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie,
ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.
W sprawie zezwole naley zwraca si do Oficyny Wydawniczej Vocatio
02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1, e-mail: vocatio@vocatio.com.pl
Redakcja: fax (22) 648 63 82, tel. (22) 648 54 50,
Dzia handlowy: fax (22) 648 03 79, tel. (22) 648 03 78,
e-mail: handlowy@vocatio.com.pl
Ksigarnia Wysykowa Vocatio
02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 54,
tel. (603) 861 952
e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.pl
www.vocatio.com.pl

ISBN 978-83-7492-097-1
 Warszawa, dnia 27 czerwca 1997 r.

Sowo wstpne
Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po Pismo wi-
te. Zawiera ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym miosierdziu zechcia
objawi o sobie i odkrywa najwaniejsze potrzeby i tsknoty czowieka. Czytanie
i rozwaanie ksig witych zapewnia wzrost ycia religijnego, odmienia na lep-
sze ludzkie postpowanie i ukazuje perspektywy wiecznoci. ywe bowiem jest
Sowo Boe, skuteczne i ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce a
do rozdzielenia duszy i ducha, staww i szpiku, zdolne osdzi pragnienia i myli
serca czytamy w Licie do Hebrajczykw (4, 12).
Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia Biblii tak-
e przez promowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni Pismo wite, ob-
janiajc je jako Sowo Boe i ludzkie. W ostatnich latach zgodnie z zaleceniem
Soboru Watykaskiego II nastpi w tej dziedzinie w Polsce znaczny postp.
Wnurt tych dokona wpisuje si Prymasowska Seria Biblijna, obejmujca naj-
bardziej fundamentalne pomoce niezbdne dla rzetelnych studiw biblijnych.
Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przyczyni si
do dalszego pogbiania i upowszechniania rzetelnych bada biblijnych, a przez
to do nowego oywienia duszpasterstwa i duchowoci biblijnej. W ten sposb
zwielokrotni w Kociele bogosawione owoce pragnienia poznawania i umio-
wania Trjjedynego Boga.

Jzef Kardyna Glemp

Prymas Polski
 PrymasowskA seriA biblijnA
Redaktor naukowy serii:
ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski

1. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy

Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi. Warszawa 1994, 1995,
1996, 1997, 2000, 2003, 2005, 2006.
2. James B. Pritchard (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. pol.),
Wielki atlas biblijny. Warszawa 1994, 1997, 2001.
3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wy-
danie z pen lokalizacj greckich hase, kluczem polsko-greckim oraz indeksem
form czasownikowych. Warszawa 1994, 1995, 1997, 2006.
4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia. Warsza-
wa 1991, 1997, 1999, 2004.
5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (kon-
sult. wyd. pol.), Sownik wiedzy biblijnej. Warszawa 1996, 1997, 1999, 2004.
6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii. Warszawa
1997, 1999, 2004.
7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Warszawa
1997, 1999, 2007.
8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chro-
stowski (konsult. wyd. pol.), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych. Warszawa
1998.
9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. 3. wyd. pol.),
Encyklopedia biblijna. Warszawa 1998, 1999, 2004.
10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy), Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka
z 1599 r. Transkrypcja typu ,,B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy. Warszawa
1999, 2000, 2004.
11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. pol.), Atlas biblijnej Jerozolimy.
Warszawa 1999, 2004.
12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testa-
mentu. Warszawa 1999, 2000.
VII Prymasowska Seria Biblijna

13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu. War-
szawa 1999, 2000, 2001, 2007.
14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Ro-
dzaju. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, transkrypcj oraz indeksem
rdzeni. Warszawa 2000.
15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Przekad
na Wielki Jubileusz Roku 2000. Warszawa 2000.
16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd.
pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu. Warszawa
2000.
17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm
(red. nauk. wyd. oryg.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Katolicki
komentarz biblijny. Warszawa 2001, 2004.
18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.)
Leksykon biblijny. Warszawa 2001.
19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.) Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi
Machabejskiej. Warszawa 2002.
20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red.), Waldemar Chrostow-
ski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik symboliki biblijnej. Warszawa 2003.
21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu. Warszawa 2003.
22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Picioksig.
Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem rdze-
ni. Warszawa 2003.
23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu. Warszawa 2004.
24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostowski
(red. nauk. wyd. pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej.
Warszawa 2005.
25. R.J. Coggins, J.L. Houlden (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd.
pol.), Sownik hermeneutyki biblijnej. Warszawa 2005.
26. J.I. Packer, M.C. Tenney (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),
Sownik ta Biblii. Warszawa 2007.
27. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy. Prze-
kad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw he-
brajskich. Warszawa 2008.
28. Remigiusz Popowski SDB (przekad NT), Lyman Coleman (red. marginaliw i ko-
mentarzy), Nowy Testament dla moderatorw. Warszawa 2008.
 Prymasowska Seria Biblijna VIII

29. Remigiusz Popowski SDB, Grecko-polski sownik syntagmatyczny Nowego Testa-

mentu, Warszawa 2008.
30. Ludwig Koehler, Walter Baumgartner, Johann Jakob Stamm, Wielki sownik
hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008.
31. Micha Wojciechowski (przek. i wstp), Grecko-polski Stary Testament Ksigi
Greckie. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi i indeksem form podstawo-
wych. Warszawa 2008.
32. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Prze-
kad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw he-
brajskich i aramejskich. Warszawa 2009.
33. Krzysztof Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu.
Systematyzacja zapisu biblijnych nazw wasnych. Warszawa 2009.
34. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid, Sownik teologii w. Pawa.
Warszawa 2010.
 Spis treci

Sowo wstpne Prymasa Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V

Prymasowska Seria Biblijna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII
Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX
Wstp do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV
Autorzy hase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVI
Skrty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XX
Hasa Sownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Indeks Listw w. Pawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 989
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1009
Indeks artykuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1018
 pRZEDMOWA

Od dugiego ju czasu przedmiotem kontrowersji wrd badaczy Nowego Testamentu pozo-

staje kwestia tego, jak naley najlepiej interpretowa teologi w. Pawa. Jeli to spostrzeenie
W.D. Daviesa byo trafne w chwili, kiedy je wygosi w 1948 roku, to ostatnie kilka dekad nie dopro-
wadzio bynajmniej do rozstrzygnicia tego dylematu, konsens za osignito jedynie w niewielu
kwestiach.
Mimo to mona wskaza obszary, w ktrych panuje zgoda, a s to obszary istotne. Wymiemy
tu takie zagadnienia jak ydowskie rabiniczne rodowisko, z ktrego wywodzi si Pawe, okolicz-
noci jego posugi misyjnej i pracy w grecko-rzymskim otoczeniu, przede wszystkim za zdecydo-
wany punkt zwrotny w jego myli i powoaniu z chwil, gdy sta si on apostoem chrzecijastwa.
Niewtpliwie kady z tych obszarw docieka wywoywa oywione dyskusje, nawet jeli wrd
badaczy Pawa panuje powszechna zgoda, e wanie w tych trzech sferach badawczych naley
ostatecznie umiejscowi znaczenie ycia i posugi Pawa oraz jego dziedzictwo w pniejszych
dziejach Kocioa.
Obecny okres niewtpliwie sprzyja zbieraniu owocw takich docieka, propozycji i bada.
Upyno ju wystarczajco duo czasu od epokowego tomu E.P. Sandersa Paul and Palesti-
nian Judaism (1977), susznie chwalonego nawet jeli wwczas trafnie krytykowanego przez
J.D.G. Dunna (w jego eseju The New Perspective on Paul, 1983) jako zrywajcy z dotychczasowymi
badaniami nad Pawem i proponujcy nowy zestaw pyta badawczych, majcych suy ponownej
ocenie i analizie. Zesp eseistw, ktrzy wsptworzyli Sownik teologii w. Pawa, w duej mierze
odnosi si do tej wanej nowej oceny podejcia Pawa do Prawa, do przymierza i do ludu izra-
elskiego oraz daje wyraz swojej reakcji, czy to pozytywnej, czy sceptycznej, wzgldem nowego
spojrzenia na Pawow Ewangeli o usprawiedliwieniu z wiary i na elementy cigoci z wiar
jego przodkw.
By moe wanie z tego przede wszystkim powodu niniejszy tom okae si przydatny no-
wemu pokoleniu studentw seminariw i wyszych uczelni, ktrzy pragnliby mie do czynienia
z nowym spojrzeniem na Pawa i na jego miejsce w dziejach chrzecijastwa i wiata. Rwnie
duszpasterze doceni ten uaktualniony przegld najwaniejszych idei Pawowych, znajd tutaj te
informacje pomocne w umiejscowieniu Apostoa w jego czasach. Jednake najwaniejsze arty-
kuy prezentuj aktualno Pawowego przesania dla dzisiejszej posugi nauczania w kocioach,
a przyszli kaznodzieje skwapliwie wykorzystaj wartociowe spostrzeenia oparte na najnowszych
ustaleniach nauki, zarwno w ujciu krytycznym, jak i konserwatywnym. Redaktorzy dziea omie-
laj si ufa, e ich koledzy z grona zawodowych wykadowcw i badaczy dostrzeg w tym tomie
pomocne narzdzie oraz konspekt literatury uzupeniajcej, a take zwize omwienia zagadnie,
przydatne w prowadzenia kursw i zachcajce do dalszej dyskusji.
Lecz z publikacji tej w rwnej mierze moe korzysta obszerniejszy krg czytelnikw. Re-
daktorzy postawili sobie za cel, aby pamita o potrzebach szerokiego grona wieckich zainte-
 Przedmowa XII

resowanych tymi Listami z Nowego Testamentu. Staralimy si, aby kady artyku by napisany
przystpnie i zrozumiale dla wyksztaconych osb wieckich, ktre w naszym przekonaniu przy-
chylnie przyjm to szeroko zakrojone studium ycia i wysikw Pawa, jego nauczania i wpywu,
a take trwaego wiadectwa, jakim wci pozostaje Aposto, skupiony na nowym yciu w Chrystusie
i na Kociele. Jeli niniejszy tom zdoa ukaza Pawa kademu, kto zainteresowa si jego rol we
wczesnych dziejach chrzecijastwa, i jeli wyprowadzi on sylwetk Pawa z zacisza gabinetw
i kociow na gwarny rynek i rozpdzony wiat, gdzie kwestionuje si wartoci moralne i podejmu-
je decyzje o charakterze etycznym, to jego zamys zostanie w jakiej mierze osignity.
Pozostaje nam uhonorowa wszystkich, ktrzy umoliwili realizacj tego przedsiwzicia.
Kiedy w 1987 roku, podczas spotka Towarzystwa Literatury Biblijnej (Society of Biblical Litera-
ture), dwch redaktorw zasiado do wsplnego lunchu, by przedyskutowa moliwoci stworze-
nia takiego sownika, nie podejrzewalimy nawet, jak skomplikowane i szeroko zakrojone bdzie
to zadanie. Kolejne spotkania redakcyjne podczas konferencji SBL oraz w Wheaton College
miay wkrtce otworzy nam oczy na skal naszego zamierzenia. Mimo to takie chwile, kiedy
zmagalimy si z decyzjami edytorskimi (i teologicznymi) z myl o stworzeniu dziea przydatnego
dla czytelnika, mocno zapady nam w pami.
Czy nam si to udao oceni czytelnicy. Jedno jest pewne. Nie mielibymy szans na rea-
lizacj naszych planw, gdyby nie yczliwa pomoc zespou InterVarsity Press i szerokiego grona
chtnych do wsppracy autorw, ktrych dzieo mielimy zaszczyt redagowa.
W tym kontekcie naley wspomnie w szczeglnoci o dwch nazwiskach. Artyku
F.F. Brucea Pawe w Dziejach i Listach zosta zredagowany w cigu kilku tygodni od jego mier-
ci, ktra wszystkich zasmucia, i jest zapewne jednym z jego ostatnich przyczynkw do kolosalnej
wrcz objtoci dzie powiconych gwnie studiom nad Pawem. Zadanie napisania gwnego
artykuu do hasa Bg wzi na siebie Donald Guthrie. Niestety, rwnie i on zosta nam zabra-
ny, jeszcze zanim zdoa nakreli je choby szkicowo; uznano jednak za suszne, aby jego ostatni
pisemny przyczynek, na ukoronowanie dziea jego ycia, zredagowa na podstawie tego, co napisa
wczeniej w swym dziele New Testament Theology. Za zgod jego rodziny i kolegw jeden z redak-
torw podj tak prb, starajc si zachowa sownictwo dr. Guthriego w moliwie najwikszym
stopniu, uaktualniajc i przerabiajc jedynie w minimalnej mierze.
Cae nasze przedsiwzicie ujrzy wiato dzienne z nadziej, e okae si przydatne dla czytel-
nikw na caym wiecie i e stanie si nienajpoledniejszym przyczynkiem do bada nad Pawem,
stworzonym przez szerokie grono autorw, ktrzy tak jak i redaktorzy dyli do wykonania swoich
zada by posuy si prastarym sformuowaniem amore Pauli.

Gerald F. Hawthorne
Ralph P. Martin
Daniel G. Reid
 przedmowa
redaktora naukowego
Prymasowskiej serii biblijnej
Rozpoczynajc katechezy powicone osobie, dziaalnoci i nauczaniu w. Pawa, papie Bene-
dykt XVI powiedzia: Jego posta janieje niczym wielka gwiazda w dziejach Kocioa i to nie
tylko Kocioa pierwotnego (...) Niewtpliwie po Jezusie jest on postaci z pocztkw Kocioa,
o ktrej mamy najwicej informacji. Dysponujemy bowiem nie tylko wiadomociami, jakich do-
starcza o nim ukasz w Dziejach Apostolskich, ale take zbiorem listw, napisanych przez niego
osobicie, ktre bezporednio ukazuj nam jego osobowo i myl (25 X 2006). Pawe, nazywany
trzynastym Apostoem, a nawet pierwszym po Jedynym, zosta powoany przez Zmartwych-
wstaego i sta si Jego niestrudzonym gosicielem i odwanym wiadkiem.
Naukowe dociekania na temat osoby i dziea w. Pawa s prawdziwie imponujce. Id
w parze z licznymi przejawami chrzecijaskiej wiary i pobonoci, ktre obficie zapadniay umys
i wyobrani wszystkich pokole wyznawcw Chrystusa. Mona powiedzie tak: Jezus z Nazaretu
naucza o Bogu i swoj osob ukazywa kim Bg jest, wzywajc do pogbienia i umocnienia wiary
w Niego; Pawe wyrazi i rozwin nauczanie Jezusa w kategoriach teologii, czyli wiary szukajcej
zrozumienia. To dziki niemu chrzecijastwo szybko wyszo poza obrb Palestyny i ycia ydow-
skiego, ukazujc i potwierdzajc swj uniwersalny charakter i przeznaczenie. Dziki niemu widocz-
ne si te stao uniwersalne przeznaczenie Izraela jako ludu Boego wybrania.
Prymasowska Seria Biblijna wzbogaca si o now, niezwykle wan i potrzebn publika-
cj, a jest to przedsiwzicie prawdziwie monumentalne, zarwno pod wzgldem objtoci, jak
i wartoci merytorycznej zawartego w niej materiau. Opracowana przez starannie dobrany zesp
kompetentnych biblistw oraz historykw i znawcw staroytnoci, odzwierciedla zgodnie z ty-
tuem serii wydawniczej, w ktrej ukaza si jej orygina angielski (A Compendium of Contemporary
Biblical Scholarship) najnowszy stan wiedzy na temat Pawa, jego ycia, dziaalnoci, pimienni-
ctwa i oddziaywania. Od czasu wydania w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii staa si
ona cenionym powszechnie podrcznikiem, swoist kopalni rzeczowo uporzdkowanej wiedzy,
rozproszonej przedtem w wielu publikacjach i przyczynkach. Niezwykle wanym atutem tej ksi-
ki jest rwnie fakt, e wychodzi ona poza cile okrelone ramy wyznaniowe, godzc rozmaite,
czasami odlege od siebie, podejcia, zapatrywania i pogldy. Wanie dlatego jest ceniona za dialo-
gowy i ekumeniczny charakter, dziki czemu z wielkim poytkiem korzystaj z niej zainteresowani
badacze i studenci Pisma witego wywodzcy si z rnych tradycji religijnych i wyzna chrzeci-
jaskich. Take w Polsce to spojrzenie jest na pewno warte przyblienia i upowszechnienia.
Przywyklimy do tego, e ycie i twrczo Apostoa Narodw s przedstawiane w kluczu
chronologicznym, wyszczeglniajcym kolejne etapy jego ycia i dziaalnoci, w ktrej na pierwszy
plan wybijaj si trzy wielkie wyprawy misyjne. Ta monumentalna publikacja ma odmienny ukad,
oparty na uoonych alfabetycznie hasach, ktre w systematyczny i wywaony sposb przybliaj
najrozmaitsze aspekty naukowej wiedzy ma temat Apostoa Narodw i jego dziea. Autorzy doo-
yli stara, by zawrze w nich najwaniejsze i najsolidniejsze elementy wielowiekowych docieka
 Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej XIV

i ustale, respektujc zarazem te obszary badawcze, w ktrych cigle jeszcze daleko jest do przej-
rzystoci i penej zgody uczonych. Rozeznanie, jakie otrzymujemy, jest wszechstronne i pogbio-
ne, uwzgldnia rne aspekty synchronicznego i diachronicznego podejcia do Biblii, stronic od
nieuprawnionych bd jednostronnych wnioskw i sugestii.
Polskie wydanie tej ksiki naley uzna za pokosie Roku w. Pawa w Kociele katolickim.
Uroczycie obchodzony w latach 2008/2009 zaowocowa mnstwem inicjatyw i publikacji, ktre
wydatnie przybliyy biografi i twrczo Apostoa Narodw oraz pocztki i ekspansj Kocioa.
Czytelnicy otrzymuj publikacj cenn i potrzebn, dziki ktrej powinni lepiej zrozumie dwie
nauki, tak ujte przez Benedykta XVI: Najwaniejsze jest postawienie w centrum wasnego ycia
Jezusa Chrystusa, tak by nasz tosamo okrelao zasadniczo spotkanie, wi z Chrystusem
i z Jego sowem. W Jego wietle trzeba przywrci wszystkie wartoci i oczyszcza je z ewentual-
nych osadw. Druga zasadnicza lekcja, jakiej nam udziela Pawe, to uniwersalizm charakteryzujcy
jego apostolstwo. Dostrzegajc dojmujcy problem dostpu narodw, czyli pogan, do Boga, ktry
w Jezusie Chrystusie ukrzyowanym i zmartwychwstaym daje zbawienie wszystkim ludziom bez
wyjtku, powici si przyblianiu tej Ewangelii, dosownie dobrej nowiny, czyli goszeniu aski
majcemu prowadzi do pojednania czowieka z Bogiem, z samym sob i z innymi. Tak wic sed-
no przesania, ktremu suy ta ksika, rwnie pochodzi od w. Pawa: Bdcie naladowcami
moimi, tak jak ja staem si naladowc Chrystusa (1 Kor 11,1).

Ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski

Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie
Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu
Przewodniczcy Stowarzyszenia Biblistw Polskich

Warszawa, 26 maja 2010 r.

 wstp do wydania polskiego

Obchodzony niedawno w Kociele katolickim rok w. Pawa uwiadomi nam na nowo rol, jak
Aposto Pogan odegra w dziejach chrzecijastwa. To dziki niemu Dobra Nowina dotara do
ludw, ktre nie znay przedtem jedynego Boga i nie syszay Jego sowa.
Bez wtpienia to wanie dziki niemu nauczenie Jezusa, goszone pocztkowo w rodowisku
ydowskim, rozprzestrzenio si po caej Azji Mniejszej. Co wicej, interpretacja ordzia, osoby
i dziea Jezusa, jak pozostawi nam w. Pawe, pozwolia wiatu grecko-rzymskiemu otworzy si
na dar Zbawienia, dziki wierze w syna Boego. Sowa za, ktre nam pozostawi wiadectwo
jego troski pasterskiej i gbokiego przeycia tajemnicy Chrystusa zostay rozeznane przez pierw-
sze wsplnoty chrzecijan jako Sowo Boe.
w. Pawe y na styku trzech kultur. Pochodzi z rodziny ydowskiej, std te rodzice na-
dali mu imi na cze pierwszego krla Izraela, Saula (spolszczone: Szawe). Urodzi si jednak
w Tarsie, miecie hellenistycznym, gdzie wzrasta i poznawa kultur i jzyk grecki. Ponadto od
urodzenia posiada cenione wwczas obywatelstwo rzymskie.
Jego misja nie bya atwa. Z jednej strony spotyka si z zarzutami ze strony ydw, e nie
przestrzega Prawa Mojeszowego zgodnie z tradycj starszych, z drugiej za z niezrozumieniem ze
strony pogan, wyraonym chociaby w synnych sowach, ktre usysza na Areopagu w Atenach:
Posuchamy ci innym razem.
U progu swojej dziaalnoci, na drodze do Damaszku, dowiadczy spotkania ze Zbawicielem,
ktre radykalnie odmienio jego ycie. Z przeladowcy chrzecijan sta si najgortszym gosicie-
lem tej nowej drogi. Mimo przeszkd i niepowodze bywa przecie biczowany, kamienowany,
wypdzany nie ustawa w goszeniu Sowa. W dobie Nowej Ewangelizacji jest wic dla nas wzo-
rem, jak by wiadkiem Jezusa. I to wiadkiem w najpeniejszym tego sowa znaczeniu, bowiem
greckie sowo martys oznacza zarwno wiadka, jak i mczennika. w. Pawe odda ycie za Jezusa
city przy Drodze Ostyjskiej, na przedmieciach Rzymu.
ycie w. Pawa poznajemy na podstawie jego Listw oraz Dziejw Apostolskich. Wszystkie
wsplnoty chrzecijaskie uznaj jego pisma za natchnione przez Boga i zaliczaj je do kanonu
Ksig witych. Mimo dyskusji wrd wspczesnych uczonych, dotyczcych autorstwa niektrych
listw (zwaszcza Listu do Efezjan i Listw Pasterskich), wszystkie one zachowuj swj autorytet
jako Sowa Boego.
Aposto Pawe y i naucza w okrelonym kontekcie historyczno-kulturowym, posugiwa si
sownictwem, gatunkami literackimi i konwencjami waciwymi jego czasom. Dlatego te wan
jest rzecz znajomo tego kontekstu. Niniejszy sownik zosta opracowany przez specjalistw
z rnych dziedzin, dziki ktrym moemy wej w wiat, w ktrym y Aposto Pogan, pozna to
jego nauczania i problemy, jakie wyaniaj si z jego pism. Przede wszystkim za moemy lepiej
pozna Tego, ktremu w. Pawe powici cae swoje ycie. Gbsze poznanie Sowa Boego pa-
rafrazujc w. Hieronima jest przecie gbszym poznaniem Chrystusa.

ks. prof. ndzw. dr hab. Krzysztof Bardski

doktor Nauk Biblijnych Papieskiego Instytutu Biblijnego w Rzymie
Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie
 Autorzy hase

Alexander, Loveday C.A., Ph.D. Wykadowca w Ka- Black, David Alan, D. Theol., La Mirada, Kalifor-
tedrze Nowego Testamentu, Wydzia Studiw Bi- nia, USA.
blijnych, Uniwersytet Sheffield, Sheffield, Wielka
Blue, Bradley Byron, Ph.D. Rektor Akademii,
Brytania.
Washington College Academy. Washington College,
Arnold, Clinton E., Ph.D. Docent w Katedrze No- Tennessee, USA.
wego Testamentu, Talbot School of Theology, Uni-
Borchert, Gerald L., Ph.D. L.L.B. Profesor w Kate-
wersytet Biola, La Mirada, Kalifornia, USA.
drze Interpretacji Nowego Testamentu im. T. Ruper-
Aune, David E., Ph.D. Profesor w Katedrze Nowe- ta i Louise Coleman, Poudniowobaptystyczne Se-
go Testamentu i Genezy Chrzecijastwa, Dyrektor minarium Teologiczne, Louisville, Kentucky, USA.
Programu Studiw Podyplomowych z Teologii, Uni-
Bowers, W. Paul, Ph.D. Wiceszef Rady Akredytuj-
wersytet Loyola, Chicago, Illinois, USA.
cej w zakresie Edukacji Teologicznej, Nairobi, Ke-
Banks, Robert J., Ph.D. Homer L. Profesor w Kate- nia.
drze Posugi wieckich im. Goddarda, Seminarium
Brauch, Manfred T., Ph.D. Prezes Seminarium Te-
Teologiczne Fullera, Pasadena, Kalifornia, USA.
ologicznego Wschodnich Baptystw, Wynnewood,
Barclay, John M. G., Ph.D. Wykadowca w Katedrze Pennsylvania, USA.
Studiw Biblijnych, Uniwersytet Glasgow, Glasgow,
Bruce, F.F., D.D. p. Profesor Katedry Kryty-
Szkocja.
ki Biblijnej i Egzegezy im. Rylandsa, Uniwersy-
Barnett, Paul W., Ph.D. Biskup Pnocnego Sydney, tet Manchesterski, Manchester, Wielka Brytania.
Diecezja Sydney, Sydney, Nowa Poudniowa Walia,
Burge, Gary M., Ph.D. Docent w Katedrze Nowego Te-
Australia
stamentu, Wheaton College, Wheaton, Illinois, USA.
Barton, Stephen C., Ph.D. Wykadowca w Katedrze
Calvert, Nancy L., Ph.D. Adiunkt w Katedrze Ba-
Nowego Testmentu, Wydzia Teologii, Uniwersytet
da Nowego Testamentu, Wheaton College, Whea-
Durham, Durham, Wielka Brytania.
ton, Illinois, USA.
Bauckham, Richard J., Ph.D. Profesor w Katedrze
Camery-Hoggat, Jerry A., Ph.D. Docent w Katedrze
Studiw Nowego Testamentu, St. Marys College,
Religii, Southern California College, Costa Mesa,
Uniwersytet St. Andrews, St. Andrews, Szkocja.
California, USA.
Beasley-Murray, George R., Ph.D. Profesor Senior
Campbell, William S., Ph.D. Dziekan Wydziau Stu-
w Katedrze Interpretacji Nowego Testamentu, Po-
diw Religijnych i Teologicznych, Westhill College, Uni-
udniowobaptystyczne Seminarium Teologiczne,
wersytet Birmingham, Birmingham, Wielka Brytania.
Louisville, Kentucky, USA.
Chamblin, J. Knox, Th. D. Profesor w Katedrze No-
Beasley-Murray, Paul, Ph.D. Starszy kaznodzieja,
wego Testamentu, Reformowane Seminarium Teolo-
Koci Poudniowych Baptystw Victoria Road,
giczne, Jackson, Mississippi. USA.
Chelmsford, Essex, Wielka Brytania.
Clines, David J.A., MA Profesor w Katedrze Stu-
Belleville, Linda L., Ph.D. Docent w Katedrze Li-
diw Biblijnych, Uniwersytet Sheffield, Sheffield,
teratury Biblijnej, Seminarium Teologiczne North
Wielka Brytania.
Park, Chicago, Illinois, USA.
XVII Autorzy hase

Comfort, Philip W., Ph.D. Profesor wizytujcy No- Gempf, Conrad, Ph.D. Starszy wykadowca, Oro-
wego Testamentu, Wheaton College, Wheaton, Illi- dek LBC Licencjackich i Podyplomowych Studiw
nois, USA. Teologicznych, Northwood, Middlesex, Wielka Bry-
tania.
Davids, Peter H., Ph.D. Wykadowca technik ba-
dawczych i teologii, Langley Vineyard Christian Fel- Green, Joel B., Ph.D. Docent w Katedrze Nowego
lowship, Langley, Kolumbia Brytyjska, Kanada. Testamentu, Amerykaskie Baptystyczne Seminarium
Zachodnie i Dyplomowy Zwizek Teologiczny (Gra-
De Lacey, Douglas R., Ph.D. Wydziay Teologicz-
duate Theological Union), Berkeley, Kalifornia, USA.
ny (Divinity) i Studiw Wschodnich, Uniwersytet
Cambridge, Cambridge, Wielka Brytania. Greidanus, Sidney, Th.D. Profesor w Katedrze Ho-
miletyki i Liturgii, Calvin Theological Seminary,
Dockery, David S., Ph.D. Dziekan Szkoy Teologii
Grand Rapids, Michigan, USA.
w Poudniowobaptystycznym Seminarium Teolo-
gicznym, Louisville, Kentucky, USA. Gundry-Volf, Judith M., Th.D. Docent w Katedrze
Nowego Testamentu, Seminarium Teologiczne Ful-
Dunn, James D. G., D.D. Profesor w Katedrze Teo-
lera, Pasadena, Kalifomia, USA.
logii im. Lightfoota, Uniwersytet Durham, Durham,
Wielka Brytania. Guthrie, Donald, Ph.D. p. wykadowca w Katedrze
Studiw Nowego Testamentu, wicedyrektor London
Ellis, E. Earle, Ph.D. Research Professor w Katedrze
Bible College, Northwood, Wielka Brytania.
Teologii, Seminarium Teologiczne Poudniowo-Za-
chodnich Baptystw, Ft. Worth, Teksas, USA. Hafemann, Scott J., Dr. Theol. Docent w Katedrze
Nowego Testamentu, Gordon-Conwell Theological
Elwell, Walter, Ph.D. Profesor w Katedrze Biblii
Seminary, South Hamilton, Massachusetts, USA.
i Teologii, Szkoa Podyplomowa Wheaton College,
Wheaton, Illinois, USA. Hansen, G. Walter, Th.D. Wykadowca w Katedrze
Nowego Testamentu, Trinity Theological College,
Erickson, Richard J., Ph.D. Docent w Katedrze No-
Singapur, Republika Singapuru.
wego Testamentu, Seminarium Teologiczne Fullera,
Seattle, Washington, USA. Hawthorne, Gerald F., Ph.D. Profesor w Katedrze
Greki i Egzegezy Nowego Testamentu, Wheaton
Evans, Craig A, Ph.D. Profesor w Katedrze Studiw
College, Wheaton, Illinois, USA.
Biblijnych, Trinity Western University, Langley, Ko-
lumbia Brytyjska, Kanada. Holmes, Michael W., Ph.D. Profesor w Katedrze
Studiw Biblijnych i Wczesnego Chrzecijastwa,
Everts, Janet Meyer, Ph.D. Adiunkt w Katedrze Re-
Bethel College, St. Paul, Minnesota, USA.
ligii, Hope College, Holland, Michigan, USA.
Hunter, W. Bingham, Ph.D. Prodziekan senior ds.
Fee, Gordon D., Ph.D. Profesor w Katedrze Nowe-
edukacji, dziekan akademicki, profesor w Katedrze
go Testamentu, Regent College, Vancouver, Kolum-
Nowego Testamentu, Trinity Evangelical Divinity
bia Brytyjska, Kanada.
School, Deerfield, Illinois, USA.
Fowl, Stephen E., Ph.D. Adiunkt w Katedrze Teo-
Hurtado, Larry W., Ph.D. Profesor w Katedrze Religii,
logii, Loyola College in Maryland, Baltimore, Ma-
Uniwersytet Manitoby, Winnipeg, Manitoba, Kanada.
ryland, USA.
Keener, Craig S., Ph.D. Profesor w Katedrze No-
Fuller, Ruth M., Ph.D. Adiunkt, Uniwersytet Pacyfi-
wego Testamentu, Seminarium Teologiczne Hooda,
ku w Azusa, Azusa, Kalifornia, USA.
Salisbury, North Carolina, USA.
Fung, Ronald Y. K., Ph.D. Resident Scholar i adiunkt-
Kim, Seyoon, Ph.D. Profesor w Katedrze Nowego
wykadowca, Chiska Podyplomowa Szkoa Teolo-
Testamentu, Seminarium Teologiczne Chongshin,
giczna, Hongkong.
Seul, Korea.
Gaffin, Richard B. Jr., Th.D. Profesor w Katedrze Teo-
Klein, William W., Ph.D. Profesor w Katedrze No-
logii Biblijnej i Systematycznej, Westminsterskie Semi-
wego Testamentu, Seminary Denver, Denver, Colo-
narium Teologiczne, Filadelfia, Pennsylvania, USA.
rado, USA.
 Autorzy hase
Kreitzer, Larry J., Ph.D. Wykadowca Nowego Te-
stamentu, Kolegium Regents Park, Uniwersytet
Oksfordzki, Oksford, Wielka Brytania.
Kroeger, C. C., Ph.D. Adiunkt w Katedrze Bada
Klasycznych i Posugi, Seminarium Teologiczne
Gordon-Conwell, South Hamilton, Massachusetts,
USA.
Kruse, Colin G., Ph.D. Starszy wykadowca w Kate-
drze Nowego Testamentu, Ridley College, Uniwersy-
tet Melbourne, Melbourne, Victoria, Australia.
Levison, John R., Ph.D. Docent w Katedrze Stu-
diw Biblijnych, North Park College, Chicago, Illi-
nois, USA.
Lim, David S., Ph.D. Prodziekan i wykadowca teo-
logii Trzeciego wiata, Oksfordzki Orodek Studiw
Misjologicznych, Oksford, Wielka Brytania.
Luter, A. Boyd, Jr., Th.D. Docent w Katedrze Eks-
pozycji Biblijnej, Talbot School of Theology, Uni-
wersytet Biola, La Mirada, Kalifornia, USA.
McGrath, Alister E., Ph.D. Wykadowca w Kate-
drze Teologii Historycznej i Systematycznej, Wyc-
liffe Hall, Uniwersytet Oksfordzki, Oksford, Wielka
Brytania.
McKnight, Scot, Ph.D. Docent w Katedrze Nowe-
go Testamentu, Trinity Evangelical Divinity School,
Deerfield, Illinois, USA.
McRay, John R., Ph.D. Profesor w Katedrze Nowego
Testamentu i Archeologii, Szkoa Dyplomowa Whea-
ton College, Wheaton, Illinois, USA.
McVay, John K. Ph.D. (Cand.) Adiunkt, Pacific
Union College, Angwin, Kalifornia, USA.
Maile, John F., B.D. Starszy kaznodzieja w Kociele
Baptystycznym West Wickham and Shirley, Londyn,
Wielka Brytania.
Marshall, I. Howard, Ph.D. Profesor w Katedrze Eg-
zegezy Nowego Testamentu, Uniwersytet Aberdeen,
Aberdeen, Szkocja.
Maran, Ralph P., Ph.D. Profesor na Wydziale Stu-
diw Biblijnych, Uniwersytet Sheffield, Sheffield,
Wielka Brytania.
Meye, Robert P., Th.D. Emerytowany profesor
w Katedrze Interpretacji Nowego Testamentu i eme-
rytowany rektor Szkoy Teologicznej w Seminarium
Teologicznym Fullera, Pasadena, Kalifornia, USA.
XVIII
Michaels, J. Ramsay, Th.D. Profesor w Katedrze
Studiw Religijnych, Uniwersytet Stanowy Pou-
dniowo-Zachodniego Missouri, Springfield, Misso-
uri, USA.
Mohrlang, Roger, D.Phil. Professor of Religion,
Whitworth College, Spokane, Washington, USA.
Monice, William G., Ph.D. Wykadowca na cz
etatu, Uniwersytet Durham, Durham, Wielka Bry-
tania.
Morris, Leon, Ph.D. Emerytowany dyrektor Ridley
College, Melbourne, Victoria, Australia.
Mott, Stephen Charles, Ph.D. Profesor w Katedrze
Chrzecijaskiej Etyki Spoecznej, Seminarium Teo-
logiczne Gordona-Conwella, South Hamilton, Mas-
sachusetts, USA.
Mounce, Robert H., Ph.D. Profesor, emerytowany
prezes, Whitworth College, Spokane, Washington,
USA.
Noll, Stephen F., Ph.D. Profesor w Katedrze Stu-
diw Biblijnych, Trinity Episcopal School for Mini-
stry, Ambridge, Pennsylvania, USA.
OBrien, Peter T., Ph.D. Wicedyrektor i Szef Wy-
dziau Nowego Testamentu, Moore Theological Col-
lege, Newtown, New South Wales, Australia.
Onesti, Karen L., Ph.D. (Cand.). Adiunkt w Ka-
tedrze Greki i Egzegezy, Wschodniobaptystyczne
Seminarium Teologiczne, Filadelfia, Pennsylvania,
USA.
Osborne, Grant R., Ph.D. Profesor w Katedrze
Nowego Testamentu, Trinity Evangelical Divinity
School, Deerfield, Illinois, USA.
Paige, Terence P., Ph.D. (Cand). Wykadowca, Belfast
Bible College, Belfast, Irlandia Pnocna.
Painter, John, Ph.D., FAHA Docent i wykadowca
w Katedrze Studiw Biblijnych, Universytet La Trobe,
Melbourne, Victoria, Australia.
Patzia, Arthur G., Ph.D. Docent w Katedrze No-
wego Testamentu, dyrektor Fullera w Pnocnej
Kalifornii, Seminarium Teologiczne Fullera, Menlo
Park, Kalifornia, USA.
Porter, Stanley E., Ph.D. Docent w Katedrze Stu-
diw Religijnych, Trinity Western University, Lan-
gley, Kolumbia Brytyjska, Kanada.
XIX Autorzy hase
Reasoner, Mark, Ph.D. Adiunkt w Katedrze Stu-
diw Biblijnych, Bethel College, St Paul, Minnesota,
USA.
Reid, Daniel G., Ph.D. Redaktor podrcznikw i li-
teratury naukowej, InterVarsity Press, Downers Gro-
ve, Illinois, USA.
Robeck, Cecil M. Jr., Ph.D. Docent w Katedrze Hi-
storii Kocioa i Ekumenii, Seminarium Teologiczne
Fullera, Pasadena, Kalifornia, USA.
Rupprecht, Arthur A, Ph.D. Profesor w Katedrze
Jzykw Klasycznych, Wheaton College, Wheaton,
Illinois, USA.
Schmidt, Thomas E., Ph.D. Docent w Katedrze No-
wego Testamentu, Westmont College, Santa Barba-
ra, Kalifornia, USA.
Schnabel, E. J., Ph.D. Docent w Szkole Biblijnej
Wiedenest, Freie Theologische Akademie, Bergne-
ustadt, Giessen, Niemcy.
Schreiner, Thomas R., Ph.D. Docent w Katedrze
Nowego Testamentu, Seminarium Teologiczne
Bethel, St. Paul, Minnesota, USA.
Scott, James M., Th.D. Adiunkt w Katedrze Studiw
Biblijnych, Trinity Western University, Langley, Ko-
lumbia Brytyjska, Kanada.
Scott, J. Julius, Jr., Ph.D. Profesor w Katedrze Stu-
diw Biblijnych i Historycznych, Szkoa Podyplomo-
wa Wheaton College, Wheaton, Illinois, USA.
Seifrid, Mark A, Ph.D. Adiunkt w Katedrze In-
terpretacji Nowego Testamentu, Poudniowo-
baptystyczne Seminarium Teologiczne, Louis-
ville, Kentucky, USA.
Silva, Moiss, Ph.D. Profesor w Katedrze Nowego Te-
stamentu, Westminsterskie Seminarium Teologiczne,
Filadelfia, Pennsylvania, USA.
Simpson, John W.Jr., Ph.D. Redaktor w zakresie
publikacji z teologii i studiw biblijnych, Wm. B.
Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, Michigan,
USA.
Stegner, William R., Ph.D. Profesor w Katedrze No-
wego Testamentu, Garrett-Evangelical Theological
Seminary, Evanston, Illinois, USA.
Stein, Robert H., Ph.D. Profesor w Katedrze Nowe-
go Testamentu, Seminarium Teologiczne Bethel, St
Paul, Minnesota, USA.
Thielman, Frank, Ph.D. Docent w Katedrze Teolo-
gii, Beeson Divinity School, Uniwersytet Samforda,
Birmingham, Alabama, USA.
Thompson, Michael B., Ph.D. Wykadowca w Kate-
drze Studiw Nowego Testamentu, St Johns Colle-
ge, Nottingham, Wielka Brytania.
Tidball, Derek J., Ph.D. Szef Wydziau Misjologii,
Zwizek Baptystyczny Wielkiej Brytanii, Didcot,
Oxfordshire, Wielka Brytania.
Towner, Philip H., Ph.D. Research Fellow, Wydzia
Nowego Testamentu, Uniwersytet Aberdeen, Aber-
deen, Szkocja.
Travis, Stephen H., Ph.D. Wicedyrektor i wykadow-
ca Nowego Testamentu, St Johns College, Notting-
ham, Wielka Brytania.
Trebilco, Paul, Ph.D. Profesor w Katedrze Studiw
Nowego Testamentu, Knox Theological Hall, Dune-
din, Nowa Zelandia.
Trites, Allison A. Ph.D. Profesor Nadzwyczajny
w Katedrze Studiw Biblijnych im. Johna Payzanta,
Acadia Divinity College, Uniwersytet Acadia, Wol-
fville, Nowa Szkocja, Kanada.
Twelftree, Graham H., Ph.D. Pastor, Hope Valley
Uniting Church, Adelajda, Poudniowa Australia,
Australia.
Watson, Duane F., Ph.D. Docent w Katedrze Stu-
diw Nowego Testamentu i Szef Wydziau Religii
i Filozofii, Malone College, Canton, Ohio, USA.
Winter, Bruce W., Ph.D. Dyrektor Tyndale House,
Cambridge, Wielka Brytania.
Witherington, Ben III, Ph.D. Profesor w Kate-
drze Studiw Biblijnych, Seminarium Teologiczne
Ashland, Ashland, Ohio, USA.
Wright, David F., MA Starszy wykadowca
w Katedrze Historii Kocioa, New College, Uniwer-
sytet Edynburski, Edynburg, Szkocja.
Wu, Julie L., Ph.D. Rezydent na Wydziale Studiw
Nowego Testamentu, Seminarium Ewangelikalne
Logos, Pasadena, Kalifornia, USA.
Yamauchi, Edwin M., Ph.D. Profesor w Katedrze
Historii, Uniwersytet Miami, Oxford, Ohio, USA.
 skrty
A Codex Alexandrinus
aram. aramejski
B Codex Vaticanus
C Codex Ephraemi Syri
D Codex Bezae
e.g. exempli gratia, na przykad
gr. grecki (jzyk)
hebr. hebrajski (jzyk)
km kilometr
l.mn. liczba mnoga
LXX Septuaginta
ac. aciski (jzyk)
m metr
mg. margines
NT Nowy Testament
ok. okoo
par. paralelny
passim w innych miejscach
popr. poprawiony
por. porwnaj
r. rok
red. redaktor
repr. reprint
rkp. rkopis
rozdz. rozdzia
ST Stary Testament
syr. syryjski
t. tom, tomy
t.j. to jest
Tg. Targum
TM Tekst Masorecki
w. wiek
wyd. wydanie, wydawca
zw. zwaszcza
Codex Synaiticus (Kodeks
Synajski)
Septuaginta
1-2 Ezd 1-2 Ksiga Ezdrasza
1-2-3-4 Ktw 1-2-3-4 Krlestw
3-4 Mch 3-4 Ksiga Machabejska
4 Ezd 4 Ksiga Ezdrasza
2 Ba 2 Ksiga Barucha
Bel Bel i smok
List Jer. List Jeremiasza
Modl. Az. Modlitwa Azariasza
Modl. Man. Modlitwa Manassesa
Syr Mdro Syracha (Eklezjastyk)
Suz Zuzanna
Apokryfy Starego Testamentu
1-14 Syb. 1-14 Ksiga Sybilli
1-2-3 Hen 1-2-3 Ksiga Henocha
2-3 ApBar Apokalipsa Barucha
Achik. ycie i maksymy Achikara
ApAbr Apokalipsa Abrahama
ApEl Apokalipsa Eliasza
ApMoj Apokalipsa Mojesza
ApSof Apokalipsa Sofoniasza
Jz. i As. Jzef i Asenat
Jub. Ksiga Jubileuszw
List Ar. List Arysteasza
List Diog. List do Diogneta
MczIz Mczestwo Izajasza
Ody Sal. Ody Salomona
Ps. Sal. Psalmy Salomona
Ps-Foc. Pseudo-Focylides
St. Bib. Staroytnoci Biblijne
pseudo-Filona
Test XII Testamenty Dwunastu
Patriarchw
TestAbr Testament Abrahama
TestAs Testament Aszera
TestBen Testament Beniamina
XXI
TestDan Testament Dana
TestGad Testament Gada
TestHi Testament Hioba
TestIss Testament Issachara
TestJud Testament Judy
TestJzf Testament Jzefa
TestLew Testament Lewiego
TestM Testament Mojesza (lub
(Wniebowzicie Mojesza)
TestNef Testament Neftalego
TestRub Testament Rubena
TestSal Testament Salomona
TestSym Testament Symeona
TestZeb Testament Zebulona
WnIz Wniebowzicie Izajasza
WnMoj Wniebowzicie Mojesza (lub
Testament Mojesza)
yw. Ad ycie Adama i Ewy
ywPr ywoty prorokw (nastpuje
skrt imienia proroka)
Pimiennictwo wczesnochrzecijaskie
Did. Didache
Diogn. Epistle to Diognetus
Arystydes
Apol. Apologia
Augustyn z Hippony
Civ. D. De Civitate Dei
Conf. Confessiones
De cons. De consensu evangelistarum
Hom. Homilia
Quaest. Evan. Quaestiones Evangeliorum
Barn. Barnabas
Cyprian
Ep. Epistulae
Cyryl Jerozolimski
Cat. Catechesis
Eliusz Arystydes
Orat. Orationes
Epifaniusz
Haer. Haereses
Miary Miary i Ciary
Skrty
Euzebiusz
Eccl. Theol. De Ecclesiastica Theologia
Hist. Eccl. Historia Ecclesiastica
Dem. Ev. Demonstratio Evangelica
In Ps. Commentarius in Psalmos
Praep. Ev. Praeparatio Evangelica
Ewangelie apokryficzne:
Ew. Bar Ewangelia Bartomieja
Ew. Eb Ewangelia Ebionitw
Ew. Eg Ewangelia Egipcjan
Ew. Heb Ewangelia Hebrajczykw
Ew. Naass Ewangelia Naassenesa
Ew. P Ewangelia Piotra
Ew. Tom Ewangelia Tomasza
Hieronim
Ep. Epistulae
Vir. De Viris Illustribus
Comm. Commentarius in Epistulam
in Philem. ad Philemonem
Hipolit
Tr. Ap. Tradycja Apostolska
Ignacy Antiocheski
Ef. List do Efezjan
Magn. List do Magnezjan
Filad. List do Filadelfian
Pol. List do Polikarpa
Rom. List do Rzymian
Smyrn. List do Smyrneczykw
Trall. List do Tralian
Ireneusz
Haer. Adversus Haerese
Jan Chryzostom
Hom. Mt. Homiliae in Matthaeum
Regno De Regno
Justyn Mczennik
Apol. I, II Apologia I, II
Dial. Tryf. Dialogus cum Tryphone Judaeo
Mart. Pol. Martyrium Polycarpi
Klemens Aleksandryjski
Paed. Paedagogus
Protr. Protreptikos
Strom. Stromateis
 Skrty XXII

Klemens Rzymski Arystofanes

1-2 Clem. 1-2 Epistula Thes. Thesmoforizousai

Orygenes Arystoteles
Comm. Joh. In Johannem Commentarius Cael. De Caelo
Comm. Mt. In Matthaeum Commentarius Eth. Nic. Ethica Nicomachea
Contra Celsum Contra Celsum Pol. Politica
Prob. Problemata
Polikarp
Fil. List do Filipian Aulus Gellius
Noc. Att. Noctes Atticae
Pseudo-Klementyny
Hom. Homilie Cyceron
Recogn. Recognitiones De Div. De Divinatione
De Leg. De Legibus
Tertulian De Offic. De Officis
Nat. Ad Nationes De Oral. De Oratore
De An. De Anima Phil. Orationes Philippicae
De Car. De Carne Christi Rob. Perd. Rabirio Perduellionis
De Praesc. De Praescriptione Haereticorum Tusc. Tusculanae Disputationes
De Bapt. De Baptismo Corp. Herm. Corpus Hermeticum
Marc. Adversus Marcionem
Pud. De Pudicitia Demostenes
Lacrit. Przeciw Lacritusowi
Teofil
Autol. Ad Autolycum Diodor
Bib. Hist. Bibliotheca Historica

rda klasyczne i hellenistyczne Diogenes Laertios

Vit. Vitae
Ajschylos
Sept. c. Theb. Septem contra Thebas Dion Chrysostom
Suppl. Supplices De Homero De Romero et Socrate
Ammonios Disc. Discourses
Adfin. Vocab. Diff. De adfinium Vocabulorum Or Orationes
Differentia
Dion Kasjusz
Antypater Epit. Historia rzymska (Streszczenia)
Anth. Pal. Anthologia Palatina Hist. Historia rzymska

Appian Dionizy z Halikarnasu

Mith. Mithridatica Ant. Rom. Antiquitates Romanae
Bel. Civ. Bella Civilia
Epiktet
Apulejusz Mowy Mowy
Met. Metamorfozy Diatr. Diatryby

Aratus Eurypides
Phaen. Phaenomena Hipp. Hippolytus
XXIII Skrty

Eustacjusz Hezjod
Comm. Od. Komentarz do Odysei Homera Op. Opera et Dies

Filon z Aleksandrii Izokrates

Abr. De Abrahamo Dem. Demonicus
Aet. Mund. De Aeternitate Mundi Panath. Panathenaicus
Agric. De Agricultura Paneg. Panegyricus
Cher. De Cherubim
Conf. Ling. De Confusione Linguarum Jamblich
Congr. De Congressu Eruditionis De myst. De Mysteriis
Gratia Inscr. Kos Inskrypcje z Kos, wyd. W.R.
Decal. De Decalogo Paton, E.L. Hicks (1891)
Det. Pot. Ins. Quod Detenus Potiori Insidiari
Soleat Jzef Flawiusz
Deus Imm. Quod Deus Sit Immutabilis Dawne dzieje... Dawne dzieje Izraela
Ebr. De Ebrietate Wojna... Wojna ydowska
Flacc. In Flaccum Autobiogr. Autobiografia
Fug. De Fuga et Inventione Przeciw. Ap. Przeciw Apionowi
Gig. De Gigantibus Justynian
Jos. De Josepho Kod. Just. Kodeks Justyniana
Leg. All. Legum Allegoriae
Leg. Gai. Legatio ad Gaium Juwenalis
Migr. Abr. De Migratione Abrahami Sat. Satirae
Mut. Nom. De Mutatione Nominum
Omn. Prob. Lib. Quod omnis Probus Liber sit Ksenofont
Op. Mund. De Opificio Mundi Hist. Gr. Historia Graeca
Poster. C. De Posteritate Caini Mem. Memorabilia Socratis
Proem. Poen. De Praemiis et Poenis
Quaest. in Ex. Quaestiones in Exodum Kwintylian
Quaest. in Gen. Quaestiones in Genesin Inst. orat. Institutio oratoria
Rer. Div. Her. Quis Rerum Divinarum
Heres sit Liwiusz
Sacr. De Sacrificiis Abelis et Caini Epit. Epitomae
Som. De Somnis Hist. Historia Rzymu
Spec. Leg. De Specialibus Legibus
Virt. De Virtutibus Lukian z Samosat
Vit. Cont. De Vita Contemplativa Herm. Hermotimus
Vit. Mos. De Vita Mosis Philops. Philopseudes

Filostrat Mikoaj z Damaszku

Vit. Ap. Vita Apollonii Vit. Caes. Vita Caesaris
Orph. Frag. Fragmenty orfickie
Firmicus Maternus
De Errore Prof. Rel. De Errore Pauzaniasz
Profanarum Przew. Przewodnik po Helladzie
Religionum
Pindar
Galen Isth. Isthmia
De Placitis De Pladtis Hippocratis et Platonis
 Skrty
Platon
Alc. Alcibiades
Apol. Apologia
Crat. Cratylus
Leg. Leges
Rep. Respublica
Soph. Sophista
Symp. Symposion
Tim. Timaeus
Pliniusz Starszy
Nat. Hist. Naturalis Historia
Pliniusz Modszy
Ep. Epistolae
Plutarch
Alex. De Alexandro
Anton. De Antonio
Caesar De Caesar
Conv. Quaestiones Conviviales
Def. Orac. De Defectu Oraculorum
Fac. Lun. De Facie in Orbe Lunae
Gen. Socr. De Genio Socratis
Lib. Educ. De Liberis Educandis
Mor. Moralia
Non Posse Suav. Non Posse Suaviter Vivi
Secundum Epicuram
Pomp. De Pompeio
Rom. Quaestiones Romanae
Ser. Num. Pun. De iis qui sero a numine
puniuntur
Polibiusz
Dzieje Dzieje
Proklos
In Tim. In Platonis Timaeum
Commentarius
Seneka
De Clem. De Clementia
Ep. Mor. Epistulae Morales
Sofokles
Elec. Electra
Stobaeus
Eel. Ecloge
Strabon
Geog. Geografia
XXIV
Swetoniusz
Claudius ywoty Cezarw
Domitianus ywoty Cezarw
Julius ywoty Cezarw
Nero ywoty Cezarw
Tiberius ywoty Cezarw
Vespasian ywoty Cezarw
Tacyt
Ann. Annales ab excessu divi Augusti
Hist. Historiae
Tukidydes
Wojna Pel. Wojna Peloponeska
Valerius Maximus
Fact. ac Dict. Factorum ac Dictorum
Memorabilium Libri
Rkopisy znad Morza Martwego
i zwizane z nimi teksty
CD Dokument Damasceski
z Genizy Kairskiej
P Peszher (komentarz)
1Q 3Q 4Q itd. Kolejne groty z Qumran za-
wierajce rkopisy (np. 1Q =
pierwsza grota z Qumran);
nastpnie podano skrt lub nu-
mer dokumentu
IQapGen Apokryf Ksigi Rodzaju
z groty 1
1QH Haddajyot lub Hymny Dzik-
czynne z groty 1
IQIsaa, b Pierwszy i Drugi Zwj Izajasza
z groty 1
1QM Milhamah lub Regua Wojny z gro-
ty 1
IQpHab Peszer do Ksigi Habakuka z gro-
ty 1
1QS Serek hajjahad lub Regua Zrze-
szenia z groty 1
IQSa Apendyks A, Regua Caego Zrze-
szenia z groty 1
IQSb Apendyks B, R Regua Bogo-
sawiestw, z groty 1
3Q15 Zwj miedziany z groty 3
4Q Ps DanAa Pseudo-Daniel z groty 4
4Q159 Ordynacje a z groty 4
XXV Skrty

4Q169 Peszer do Ksigi Nahuma z gro- Sam. Tg. Targum samarytaski

ty 4 Tg. Est I, II Pierwszy i Drugi Targum do Ksigi
4Q171 Peszer do Ksigi Psalmw z gro- Estery
ty 4 Tg. Iz Targum do Izajasza
4Q176 Tanchumim (Pocieszenia) z gro- Tg. Jer. I Targum Jeruszalmi I
ty 4 Tg. Jer. II Targum Jeruszalmi II
4Q186 (zob. 4QMess ar) Tg. Ket. Targum do Pism
4Q246 (zob. 4QPs DanAa) Tg. Neb. Targum do Prorokw
4Q400-407 (zob. 4QShirShab) Tg. Neof. Targum Neofiti I
4Q504 Sowa Cia wieccych z groty 4 Tg. Onq. Targum Onqelosa
4Q513-14 Ordynacje c z groty 4 Tg. Ps.-J. Targum Pseudo-Jonatana
4QBless Bogosawiestwo Dwch Drg
z groty 4 Porzdek i traktaty Miszny,
4QCryptic Tekst magiczny z groty 4 Tosefty i Talmudu
4QEn Giantsa-e 1 Ksiga Henocha Giganci z gro- Traktaty Miszny, Tosefty, Talmudu Babiloskiego
ty 4 i Jerozolimskiego noszce t sam nazw zostay po-
4QEna-g fragmenty 1 Ksigi Henocha przedzone odpowiednio literami m., t., b., y.
z groty 4 Abod. Zar. Aboda Zara
4QEnastra-g 1 Ksiga Henocha Astrono- Arak. Arakin
miczna z groty 4 Ed. Eduyyot
4QFlor Florilegium lub Midrasz doty- Erub. Erubin
czcy czasw ostatecznych z gro- Or. Orla
ty 4 Uq. Uqsin
4QMess ar aramejski tekst Mesjaski z gro- Abot Abot
ty 4 B. Bat. Baba Batra
4QMMT Niektre z nakazw Prawa z gro- B. Mes. Baba Mesia
ty 4 B. Qam. Baba Qamma
4QPhyl Filakterie z groty 4 Bek. Bekorot
4QPrNab Modlitwa Nabonida z groty 4 Ber. Berakot
4QPssJosh Psalmy Jozuego z groty 4 Besa Besa (= Yom Tob)
4QshirShabb Pieni Ofiary Szabatowej z gro- Bik. Bikkurim
ty 4 Dem. Demai
4QTestim Testimonia z groty 4 Git. Gittin
4QtgJob Targum do Ksigi Hioba z gro- Hag. Hagiga
ty 4 Hal. Halla
4QtgLev Targum do Ksigi Kapaskiej Hor. Horayot
z groty 4 Hul. Hullin
4QZodiac Tekst magiczny z groty 4 Kelim Kelim
5Q15 Fragmenty Nowej Jerozolimy Ker. Keritot
z groty 5 Ketub. Ketubot
11QMelch Mechizedek z groty 11 Kil. Kilayim
11QpaleoLev Zwj Ksigi Kapaskiej w alfa- Maa. S. Maaser Seni
becie paleo-hebrajskim z groty 11 Maa. Maaerot
11QPsa Zwj Psalmw z groty 11 Mak. Makkot
11 QTemple Zwj wityni z groty 11 Maks. Maksirin (= Masqin)
11QtgJob Targum do Ksigi Hioba z gro- Meil. Meila
ty 11 Meg. Megitta
Targumy Menah. Menahot
Mid. Middot
Frg. Tg. Fragmenty targumiczne Miqw. Miqwaot
Jem. Tg. Targum Jemenicki
 Skrty
Moed Qat. Moed Qatan
Moed Moed
Nasim Nasim
Nazir Nazir
Ned. Nedarim
Neg. Negaim
Nez. Neziqin
Nid. Niddah
Ohol. Oholot
Para Para
Pea Pea
Pesah. Pesahim
Qidd. Qiddusin
Qinnim Qinnim
Qod. Qodasin
Ros Has. Ros Hassana
Sabb. Sabbat
Sanh. Sanhedrin
Seb. Sebiit
Sebu. Sebuot
Seqal. Seqalim
Sota Sota
Sukk. Sukka
T. Yom Tebul Yom
Taan. Taanit
Tamid Tamid
Tem. Temura
Ter. Terumot
Tohar. Toharot
Yad. Yadayim
Yebam. Yebamot
Yoma Yoma (= Kippurim)
Zabim Zabim
Zebah. Zebahim
XXVI
Zer. Zeraim
Inne dziea rabiniczne
Abot R. Nat. Abot de Rabbi Nathan
Ag. Ber. Aggadat Bereszit
Bab. Babylonian
Bar. Baraita
Der. Er. Rab. Derek Eres Rabba
Der. Er. Zut. Derek Eres Zut
Gem. Gemara
Kalla Kalla
Mek. Mekilta
Midr. Midrasz (nastpnie podano
skrt ksigi bibilijnej, do jakiej
si odnosi, np. Midr. Koh. = Mi-
drasz do Ksigi Koheleta)
Pal. Palestyski
Pesiq. R. Pesiqta Rabbati
Pesiq. Rab Kah. Pesiqta de Rab Kahana
Pirqe R. El. Pirqe Rabbi Eliezer
Rab. Rabbah (nastpnie podano skrt
ksigi bibilijnej, do jakiej si
odnosi, np. Rdz. Rab. = Midrasz
Rabbah do Ksigi Rodzaju)
S. Olam Rab. Seder Olam Rabbah
Sem. Semahot
Sipra Sipra
Sipre Sipre
Sop. Soperim
Talm. Talmud
Yal. Yalqut
XXVII Skrty

Czasopisma, sowniki i serie wydawnicze

AB Anchor Bible
ABD The Anchor Bible Dictionary
ABQ American Baptist Quarterly
ABR Australian Biblical Review
ACNT The Augsburg Commentary on the New Testament
AJGU Arbeiten zur Geschichte des antiken Judentums und des Urchristentums
AGSU Arbeiten zur Geschichte des Spatjudentums und Urchristentums
AJBI Annual of the Japanese Biblical Institute
AJT American Journal of Theology
ALGHJ Arbeiten zur Literatur und Geschichte des hellenistischen Judentums
ALUOS Annual of Leeds University Oriental Society
AnBib Analecta Biblica
ANF Ante-Nicene Fathers, red. A. Roberts and J. Donaldson, (10 t.; 1951 c. 1890])
ANRW Aufstieg und Niedergang der rmischen Welt
ASNU Acta seminarii neotestamentici upsaliensis
ATANT Abhandlungen zur Theologie des Alten und Neuen Testaments
ATLABibS American Theological Library Association Bibliography Series
AusBR Australian Biblical Review
ATR Anglican Theological Review
AUS American University Studies
BA Biblical Archaeologist
BAGD W. Bauer, W.F. Arndt, F.W. Gingrich, F.W. Danker, Greek-English Lexicon of the New
Testament and Other Early Christian Literature
BBB Bonner biblische Beitrge
BBR Bulletin for Biblical Research
BCJ Brown Classics in Judaica
BDB F. Brown, S.R. Driver, C.A. Briggs, Hebrew and English Lexicon of the Old Testament
BDF F. Blass, A. Debrunner, R.W. Funk, A Greek Grammar of the New Testament
and Other Early Christian Literature (Chicago: University of Chicago,1961)
BETL Bibliotheca ephemeridum theologicarum lovaniensium
BG Berlin Gnostic Codex
BGU Agyptische Urkunden aus den Museen zu Berlin: Griech. Urkunden I-VIII (1895-1933)
BHT Beitrge zur historischen Theologie
Bib Biblica
BibO Biblica et orientalia
BibRes Biblical Research
BibS(F) Biblische Studien (Freiburg, 1895-)
BibS(N) Biblische Studien (Neukirchen, 1951-)
BJRL Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester
BJS Brown Judaic Studies
BMI The Bible and Its Modern Interpreters
BRev Bible Review
BS Bollingen Series
BSac Bibliotheca Sacra
BT The Bible Translator
BTB Biblical Theology Bulletin
BU Biblische Untersuchungen
BZ Biblische Zeitschrift
 Skrty XXVIII

BZNW Beihefte zur Zeitschrift fur die Neutestamentliche Wissenschaft

CAH Cambridge Ancient History
CBQ Catholic Biblical Quarterly
CCWJCW Cambridge Commentaries on Writings of the Jewish and Christian World 200 B.c. to A.D. 200
CD Church Dogmatics, Karl Barth
CG Nag Hammadi Gnostic Codices
CGTC Cambridge Greek Testament Commentary
CIG Corpus Inscriptionum Graecarum I-FV (1828-1877)
CII Corpus Inscriptionum Iudaicarum I-II, J.B. Frey (1936-1952)
CIL Corpus Inscriptionum Latinarum I-XI (1862-1943, 2 wyd. 1893-)
CNT Commentaire du Nouveau Testament
ConB Coniectanea biblica
CovQ Covenant Quarterly
CRINT Compendia Rerum ludaicarum ad Novum Testamentum, red. S. Safrai i in. (Philadelphia:
Fortress, 1974)
CT Christianity Today
CTM Concordia Theological Monthly
CTR Criswell Theological Review
CurTM Currents in Theology and Mission
CV Communio Viatorum
DJD Discoveries in the Judaean Desert
DJG Dictionary of Jesus and the Gospels
DRev Downside Review
DSB Daily Study Bible
DTT Dansk teologisk tidsskrift
EB Etudes bibliques
EBC The Expositors Bible Commentary
EBT Encyclopedia of Biblical Theology
EDNT Exegetical Dictionary of the New Testament, red. H. Balz, G. Schneider
EGT The Expositors Greek Testament
EKK Evangelisch-katholischer Kommentar zum Neuen Testament
ELS Enchiridion Locorum Sanctorum. Documenta S. Evangelii Loca Respicientia
EncJud Encyclopaedia Judaica
EvQ Evangelical Quarterly
EvT Evangelische Theologie
ExpT Expository Times
FB Facet Books
FF Foundations and Facets
FIRA Fontes Iuris Romani Antejustiniani
FJ The Foundation of Judaism
FN Filologia Neotestamentaria
FRLANT Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testaments
GBL Das Grosse Bibellexikon
GNS Good News Studies
GNTE Guides to New Testament Exegesis
GTJ Grace Theological Journal
HBD Harpers Bible Dictionary
HBT Horizons in Biblical Theology
HDB A Dictionary of the Bible (red. J. Hastings)
HDR Harvard Dissertations in Religion
XXIX Skrty

Herm Hermeneia
HeyJ Heythrop Journal
HNT Handbuch zum Neuen Testament
HNTC Harpers New Testament Commentaries
HSS Harvard Semitic Studies
HTKNT Herders theologischer Kommentar zum Neuen Testament
HTR Harvard Theological Reviev
HTS Harvard Theological Studies
HZ Historische Zeitschrift
IBS Irish Biblical Studies
ICC International Critical Commentary
IDE Interpreters Dictionary of the Bible
IDBSup Interpreters Dictionary of the Bible, Supplementary Volume
IEJ Israel Exploration Journal
ILS Inscriptiones Latinae Selectae (Berlin, 1892)
Int Interpretation
IntC Interpretation Commentaries
ISBE International Standard Bible Encyclopedia (wyd. popr.)
IVPNTC InterVarsity Press New Testament Commentary
JAAR Journal of the American Academy of Religion
JAC Jahrbuchfur Antike und Christentum
JAOS Journal of the American Oriental Society
JBL Journal of Biblical Literature
JCBRF Journal of the Christian Brethren Research Fellowship
JCSR Journal of Comparative Sociology and Religion
JES Journal of Ecumenical Studies
JETS Journal of the Evangelical Theological Society
JJS Journal of Jewish Studies
JR Journal of Religion
JRE Journal of Religious Ethics
JRH Journal of Religious History
JRS Journal of Roman Studies
JSJ Journal for the Study of Judaism in the Persian, Hellenistic and Roman Period
JSNT Journal for the Study of the New Testament
JSNTSup Journal for the Study of the New Testament Supplement Series
JSOT Journal for the Study of the Old Testament
JSOTsup Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series
JSPSup Journal for the Study of the Pseudepigrapha and Related Literature Supplement Series
JTS Journal of Theological Studies
JTSA Journal of Theology for South Africa
JQR Jewish Quarterly Reviev
KNT Kommentar zum Neuen Testament
KP Der Kleine Pauly, red. K. Ziegler
LAE Light from the Ancient East, A. Deissmann
Louw-Nida Greek-English Lexicon, red. J.P. Louw, E.A. Nida
LQHR London Quarterly and Holborn Review
LSJ Liddell-Scott-Jones, Greek-English Lexicon
LTJ Lutheran Theological Journal
LW Luthers Works, red. J. Pelikan, H.T. Lehmann
MBTh Mnsterische Beitrge zur Theologie
MeyerK Meyer Kommentar
 Skrty XXX

MM J.H. Moulton, G. Milligan, The Vocabulary of the Greek Testament, Illustrated from the Papyri
and Other Non-Literary Sources (1930)
MNTC Moffatt New Testament Commentary
MPAT A Manual of Palestinian Aramaic Texts
MSB Monographic Series of Benedictina
NA26 Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece wyd. 26
NAC The New American Commentary
NCB New Century Bible
NClB New Clarendon Bible
NedTTs Nederlands theologisch tijdschrift
NewDocs New Documents Illustrating Early Christianity, red. G.H.R. Horsley
NIBC New International Biblical Commentary
NICNT The New International Commentary on the New Testament
NIGTC New International Greek Testament Commentary
NIDNTT New International Dictionary of New Testament Theology
NovT Novum Testamentum
NovTSup Supplement to Novum Testamentum
NRT La nouvelle reuvee thologique
NTAbh Neutestamentliche Abhandlungen
NTD Das Neue Testament Deutsch
NTG New Testament Guides
NTOA Novum Testamentum et Orbis Antiquus
NTR New Theology Review
NTS New Testament Studies
OBO Orbis Biblicus et Orientalis
OBT Overtures to Biblical Theology
OCD Oxford Classical Dictionary
OTP The Old Testament Pseudepigrapha, red. J.H. Charlesworth
PC Proclamation Commentaries
PEQ Palestine Exploration Quarterly
PG Patrologia graeca, red. J.P. Migne
PGM Papyri Graece Magicae, opr. K. Preisendanz, Leipzig 1928
PRS Perspectives in Religious Studies
PTMS Pittsburgh Theological Monograph Series
PTR Princeton Theological Review
QD Quaestiones Disputatae
RAC Reallexikon fr Antike und Christentum
RB Revue biblique
RE Real-Encyklopdie der klassischen Altertumswissenschaft, Pauly-Wissowa
RelS Religious Studies
RelSRev Religious Studies Review
RevExp Review and Expositor
RevQ Revue de Qumran
RGG Religion in Geschichte und Gegenwart
RHPR Revue dhistoire et de philosophie religieuses
RQ Restoration Quarterly
RSB Religious Studies Bulletin
RST Regensburger Studien zur Theologie
RTR Reformed Theological Review
SA Studia Antiqua
SAJ Studies in Ancient Judaism
XXXI Skrty

SANT Studien zum Alien und Neuen Testament

SBEC Studies in the Bible and Early Christianity
SBLASP Society of Biblical Literature Abstracts and Seminar Papers
SBLDS SBL Dissertation Series
SBLMS SBL Monograph Series
SBLSBS SBL Sources for Biblical Study
SBT Studies in Biblical Theology
Schiirer E. Schrer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 B.C.AD. 135),
popr. i wyd. G. Vermes i in. (3 t.; Edinburgh: 1973-87)
SCJ Studies in Christianity and Judaism
ScrHier Scripta hierosolymitana
SE Studio Evangelica
SEA Svensk Exegetisk Arsbok
SEG Supplementum Epigraphicum Graecum (Leiden, 1923-)
SESJ Suomen Ekseegeettisen Seuran Julkaisuja
SIG3 Sylloge Inscriptionum Graecarum (3 wyd., Leipzig, 1915-1924)
SJ Studia Judaica
SJLA Studies in Judaism in Late Antiquity
SJT Scottish Journal of Theology
SJTOP SJT Occasional Papers
SNTSMS Society for New Testament Studies Monograph Series
SO Symbolae osloenses
SOTBT Studies in Old Testament Biblical Theology
SP Studia Patristica
SPP Studien zur Palaeographie und Papyruskunde
SR Studies in Religion
SSEJC Studies in Scripture in Early Judaism and Christianity
SSRH Sociological Studies in Roman History
ST Studia theologica
StBT Studia Biblica et Theologica
Str-B H. Strack and P. Billerbeck, Kommentar zum Neuen Testament
StudLit Studia Liturgica
SUNT Studien zur Umwelt des Neuen Testaments
SWfT Southwestern Journal of Theology
TB Theologische Bcherei
TD Theology Digest
TDNT Theological Dictionary of the New Testament, red. G. Kittel, G. Friedrich
TDGR Translated Documents of Greece and Rome, red. R K. Sherk
THKNT Theologische Handkommentar zum Neuen Testament
TI Theological Inquiries
TJ Trinity Journal
TLZ Theologische Literaturzeitung
TNTC Tyndale New Testament Commentary
TPINTC Trinity Press International New Testament Commentaries
TQ Theologische Quartalschrift
TRE Theologische Realenzyklopdie
TS Theological Studies
TSFBul Theological Students Fellowship Bulletin
TToday Theology Today
TWOT Theological Wordbook of the Old Testament
TynB Tyndale Bulletin
 Skrty XXXII

TZ Theologische Zeitschrift
UBSGNT United Bible Societies Greek New Testament
USQR Union Seminary Quarterly Review
VC Vigiliae Christianae
VoxEv Vox Evangelica
VT Vetus Testamentum
VTSup Vetus Testamentum, Supplements
WA Weimar Ausgabe
WBC Word Biblical Commentary
WEC Wycliffe Exegetical Commentary
WMANT Wissenschaftliche Monographien zum Alten und Neuen Testament
WTJ Westminster Theological Journal
WUNT Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament
WW Word and World
ZBNT Zricher Bibelkommentare: Neues Testament
ZKT Zeitschrift fr Katholische Theologie
ZNW Zeitschrift fr die neutestamentliche Wissenschaft
ZRG Zeitschrift fr Religions- und Geistesgeschichte
ZS: NT Zacchaeus Studies: New Testament
ZSTh Zeitschrift fr Systematische Theologie
ZTK Zeitschnft fr Theologie und Kirche

ABBA g przybranie za synw, synostwo; Bg; litur-
giczne elementy ; modlitwa.
Abraham
Abraham jest postaci kluczow w Listach do Gala-
tw* i Rzymian*, a take, cho w mniejszym zakresie,
w 2 Licie do Koryntian*. Abraham zajmowa po-
czesne miejsce w literaturze ydowskiej za czasw w.
Pawa. Tre tych dzie moe posuy za punkt od-
niesienia, ktry pozwoli czytelnikowi lepiej zrozumie
sposb wykorzystania postaci Abrahama w Listach
Pawa.
1. Abraham w ST i literaturze ydowskiej
2. Abraham w Licie do Galatw
3. Abraham w Licie do Rzymian
4. Abraham w 2 Licie do Koryntian
1. Abraham w ST i literaturze
ydowskiej
Po powrocie z niewoli babiloskiej nard ydowski
zacz przywizywa coraz wiksz wag do znacze-
nia patriarchw w swojej historii. Abraham by jedn
z tych wanych postaci, ktrych rang potwierdza po-
zabiblijna literatura ydowska oraz tre NT.
1.1. Abraham w ST. Pniejsze wzmianki o Abrahamie
opieraj si na opowieciach o yciu tego patriarchy
zapisanych w Ksidze Rodzaju. Opis dziejw Abraha-
ma w pierwszej ksidze ST rozpoczyna si wzmiank
o Abrahamie w rodowodzie jego ojca, Teracha (Rdz
11,27) a koczy si jego mierci i pochwkiem (Rdz
25,7-10). Waniejsze wydarzenia w yciu Abrahama to:
moment, w ktrym opuszcza swojego ojca i ziemi ro-
dzinn (Rdz 12,1), pobyt w Egipcie i Gerarze (Rdz
12,10-20; 20,1-18), bitwa z krlami (Rdz 14,1-16), spot-
kanie z Melchizedekiem (Rdz 14,17-20), Przymierze
z Bogiem* (Rdz 15,7-21; 17,2.4), zblienie z Hagar
i narodziny Izmaela (Rdz 16,1-15), Boy nakaz obrze-
zania dla Abrahama i jego potomstwa (Rdz 17,9-14),
obietnica narodzin Izaaka (Rdz 17,15-21), narodziny
Izaaka (Rdz 21,1-7), niedosze zoenie Izaaka w ofie-
rze (Rdz 22,1-19) oraz mier i pochwek Sary (Rdz
23,1-20).
A
W relacji z Ksigi Rodzaju mona wyrni cztery
gwne tematy: obietnice Boga skadane Abrahamowi,
dotyczce licznego potomstwa (Rdz 12,2; 13,16; 15,5;
17,2.4; 22,17) oraz ziemi (Rdz 12,7; 13,14-15; 15,7),
posuszestwo Abrahama (Rdz 12,1-4; 17,1; 22,16-18)
oraz przysze bogosawiestwo dla wszystkich ludw
caej ziemi za przyczyn Abrahama (Rdz 12,3; 22,18).
W ST Abraham odgrywa trzy gwne role. Po pierw-
sze, jest ojcem narodu ydowskiego (Rdz 25,19; 26,15.24;
28,13; 32,9; 48,15-16; Wj 3,6; Pwt 1,8; 6,10; 9,5; 30,20;
Joz 24,3; 1 Krn 1,27-28.34; 16,13; Ps 105,6; Iz 41,8; Jr
33,26; Mi 7,20). Po drugie, jest pierwotnym rdem bo-
gosawiestwa dla narodu ydowskiego (Rdz 26,24;
28,4; 35,12; 50,24; Wj 2,24; 6,3-8; 32,13; 33,1; Lb 32,11;
Pwt 1,8; 6,10; 9,5.27; 29,13; 30,20; 34,4; 2 Krl 13,23;
1 Krn 16,15-16; 2 Krn 20,7; Ps 105,7-11.42; Iz 51,2;
Mi 7,20). I wreszcie po trzecie, jego imi jest uywane
dla zidentyfikowania Boga narodu ydowskiego jako
Boga Abrahama (Rdz 28,13; 31,42.53; 32,9; Wj 3,6.15-
16; 4,5; 1 Krl 18,36; 1 Krn 29,18; 2 Krn 30,6; Ps 47,9).
Ponadto warto wspomnie jeszcze o trzech istot-
nych kwestiach zwizanych z postaci Abrahama. Jego
posuszestwo Bogu i Jego prawom (Rdz 26,4-5; por.
Ne 9,7-8) stao si rdem bogosawiestwa dla przy-
szych pokole. Bg wielokrotnie okazuje miosierdzie
Izraelitom przez wzgld na swoje Przymierze z Abra-
hamem (Pwt 9,27; 2 Krl 13,23; Mi 7,1820). I wresz-
cie Bg wyzwala Abrahama z bawochwalstwa* (Joz
24,2-3).
1.2. Abraham we wczesnej literaturze ydowskiej. Auto-
rzy literatury ydowskiej od 200 r. przed Chr. do 200 r.
po Chr. wykorzystywali wiele spord wspomnianych
starotestamentowych tematw, dostosowujc je do
konkretnych sytuacji. Jzef Flawiusz i Filon przedsta-
wiaj Abrahama jako tego, ktry przyswaja kultur
pogask, zwaszcza hellenistyczn (np. Jzef Fla-
wiusz Dawne dzieje... 1,8,2,166-168; Filon Abr. 88).
Z kolei w innych tekstach ukazywano opr Abrahama
wobec wpyww pogaskich (Jub. 22,16; Pseudo-Filon
St. Bib. 6,4). Autorzy tych dzie kierowali si motywami
natury apologetycznej oraz dydaktycznej. ydw po-
ucza si, aby w swojej obecnej sytuacji zachowywali si
Abraham
tak samo, jak swego czasu wedug relacji autorw, po-
stpowa Abraham.
We wspomnianych dzieach porusza si cztery gw-
ne zagadnienia. Po pierwsze, w dzieach powstaych
zarwno w Palestynie, jak i w diasporze od 200 r. przed
Chr. do 200 r. po Chr. (Jub. 11,16-17; 12,1-5, 16-21;
20,6-9; Pseudo-Filon St. Bib. 6,4; Jzef Flawiusz Dawne
dzieje... 1,7,1,154-157; Filon Abr. 68-71.88; ApAbr 1-8)
wielokrotnie podkrela si wytrway monoteizm Abra-
hama; Abraham czsto nazywany jest w nich pierw-
szym monoteist. Po drugie, Bg zawiera Przymierze*
z Abrahamem, dziki ktremu przysze pokolenia za-
znaj bogosawiestwa (Jub. 15,9-10; Pseudo-Filon St.
Bib. 7,4; IQapGen 21,8-14) oraz miosierdzia (Pseudo-
-Filon St. Bib. 30,7; Ps.Sal. 9,8-11; TestLew 15,4; WnMoj
3,8-9). Jednake czasami, aby pozosta czci Przy-
mierza, naley stosowa si do jego postanowie (Jub.
15,26-27). Ostatecznie pozostae narody rwnie dost-
pi bogosawiestwa (Syr 44,21). Po trzecie, autorzy
dzie wysawiaj charakter Abrahama. Nazywaj go
sprawiedliwym (TestAbr 1,1A), gocinnym (TestAbr
1.1-3A; Filon Abr. 107-110; Jzef Flawiusz Dawne dzie-
je... 1,11,2,196) i prawym (Jzef Flawiusz Dawne dzieje...
1,7,1,154; Filon Abr. 68). Jest wierny (Syr 44,20; 1 Mch
2,52; Jub. 17,17-18), kocha Boga (Jub. 17,18), a nawet
jest nazwany przyjacielem Boga (CD 3,2-4). Jzef Fla-
wiusz twierdzi, e Abraham i jego potomstwo otrzy-
muj nagrod ze wzgldu na prawo i pobono pa- a uczynkami wymaganymi przez Prawo oraz ukaza
triarchy (Dawne dzieje... 1,13,4,234). Po czwarte, we-
dug wspomnianych autorw, Abraham y w zgodzie
z Prawem Mojeszowym (Jub. 15,1-2; 16,20; Syr 4,4-20)
lub prawem naturalnym/filozoficznym (Filon Abr. 3-6).
Abraham nadal yje (4 Mch 7,19; 16,25; TestLew 18,14;
TestJud 25,1; TestBen 10,6) i bogosawi wszystkich,
ktrzy oddaj ycie za przestrzeganie Prawa (4 Mch
13,13-18). Abraham zawar Przymierze z Bogiem przez
swoje obrzezanie (Syr 44,20). Ponadto autorzy wspo-
minaj o sile wstawiennictwa Abrahama (TestAbr 18,10-
11A) oraz o jego wstpieniu do Nieba, gdzie otrzymuje
objawienie (Pseudo-Filon St. Bib. 18,5; TestAbr 10-14;
ApAbr 15,4-30).
2. Abraham w Licie do Galatw
2.1. Sytuacja w Galacji. Z Listu do Galatw jasno wyni-
ka, e cz spoecznoci chrzecijaskiej w Galacji
stanowili chrzecijanie pogaskiego pochodzenia (Ga
4,8) oraz e przybyy tam pewne osoby, ktre kwestio-
noway nauk Pawa i wprowadzay zamt w umysach Abrahama uznawano za jedn cao. Na przykad
wieo nawrconych (Ga 1,7-9; 5,8-10). Osoby te prze-
konyway konwertytw pochodzenia pogaskiego
o koniecznoci przestrzegania zaoe Prawa Moje-
szowego* (Ga 3,1-2; 4,8-10), a zwaszcza obowizku
obrzezania* (Ga 5,2-3; 6,12-13). Z treci Listu mona
wywnioskowa, e przeciwnikami* Pawa byli najpraw-
dopodobniej chrzecijanie ydowskiego pochodzenia
(Ga 4,30; w Ga 1,6-9 Pawe stwierdza, e gosz oni
inn Ewangeli; g judaizujcy).
2
Wielu uczonych wskazywao, e Abraham zapew-
ne zajmowa centralne miejsce w argumentacji prze-
ciwnikw Pawa. Na przykad, zdaniem J.C. Bekera,
przeciwnicy Apostoa uwaali, e sam fakt, i poganie*
opowiedzieli si za Chrystusem, nie wystarcza. Aby
upewni si, e Bg bdzie im bogosawi i e stali si
prawdziwymi potomkami Abrahama, musz wypenia
wszystkie zasady Tory (Beker, 42-44).
2.2. Tre Listu do Galatw.
2.2.1. List do Galatw 3,1-14. Od pocztku Listu wyra-
nie daje si dostrzec wzburzony ton Pawa. Autor po-
mija nawet dzikczynienie, ktre zwykle zamieszcza
w swoich Listach. Pawe nazywa Galatw nierozum-
nymi (Ga 3,1.3) za to, e dali si urzec (Ga 3,1)
tym, ktrzy chc ich zmusi do przestrzegania wymo-
gw Prawa (Ga 3,2.3.5). Swoimi zjadliwymi uwagami
na pocztku 3. rozdziau (Ga 3,1-5), Aposto akcentuje
zagadnienia, ktrym powica dalsz cz Listu.
Pawe ostrymi pytaniami wprowadza rozrnienie
na uczynki wymagane przez Prawo* (ergn nomou;
g uczynki Prawa) oraz posuszestwo wierze(akos
pistes). Czy Bg zdziaa wrd nich cuda dziki
uczynkom wymaganym przez Prawo, czy te z powodu
posuszestwa wierze (Ga 3,5)? Aposto za gwny cel
stawia sobie tutaj to, aby uzmysowi swoim odbiorcom
zasadnicz rnic pomidzy posuszestwem wierze
im ogrom ich bdnego mylenia.
Argumentacja Pawa, oparta na treci ST, stanowi-
ca odpowied na jego wczeniejsze retoryczne pytania
(Betz, 130), koncentruje si na postaci Abrahama:
W taki sam sposb Abraham uwierzy Bogu, i to mu
policzono za sprawiedliwo (Ga 3,6). B. Byrne za-
uwaa, i uycie zwrotu kaths (w taki sam sposb)
wskazuje na fakt, e to, co zostanie powiedziane te-
raz, koresponduje z tym, co powiedziano dotychczas
(Byrne, 148). Abraham jest tu ukazany jako ten, ktry
uwierzy w Boga i za Bo przyczyn zosta uznany za
sprawiedliwego. Podobnie Bg udzieli Galatom swo-
jego Ducha dziki ich wierze. Akt otrzymania przez
nawrconych Galatw Ducha Boego jest analogiczny
do otrzymania przez Abrahama zasugi sprawiedliwo-
ci* (Barclay; g Duch wity).
Abraham wykorzystuje posta Abrahama do uka-
zania rnicy midzy wiar a uczynkami w nowator-
ski sposb. Dotychczas w judaizmie wiar i uczynki
w Ksidze Jubileuszw Abraham nie tylko jako pierwszy
odcza si od swojej rodziny i zaczyna czci* Boga
Stwrc* (Jub. 11,16-17; 12,16-21), lecz take prze-
strzega postanowie Prawa Mojeszowego, takich jak
wito Namiotw (Jub. 16,20; por. 22,1-2). W twr-
czoci Filona Abraham przestrzega prawa naturalnego
(Filon Abr. 275-276). W opinii Filona, prawo natury
i Prawo Mojeszowe to jedno. Wycznie prawo obja-
wione przez Boga, stwrc natury, moe naprawd by
3 Abraham
w zgodzie z prawem naturalnym. Przestrzegajc prawa
natury, Abraham daje swoim potomkom przykad po-
suszestwa Prawu (Filon Abr. 6).
Filon jako jedyny stwierdza, e tre Rdz 15,6 uzna-
wano za dowd na to, e Abraham uwierzy w jedynego
Boga Stwrc, a odrzuci innych bogw i inne filozofie.
Werset ten brzmi: Abraham uwierzy i Pan poczy-
ta mu to za zasug. Filon wyjania, e Abraham
w tych sowach jest uznawany za pierwsz osob, ktra
uwierzya w Boga, poniewa to wanie on jako pierw-
szy z moc i stanowczoci przyj prawd, e istnieje
jedna nadrzdna Przyczyna, ktra czuwa nad caym
wiatem i wszystkim, co na nim jest (Filon Virt. 216).
Abraham to pierwszy bohater, ktry zarwno w LXX,
jak i w Biblii hebrajskiej jest nazywany wierzcym
w Boga. Wzmianki o wierze Abrahama zwykle dotycz
wiary w jedynego Boga (Jzef Flawiusz Dawne dzieje...
1,7,1,155-156; ApAbr 7,10; Pseudo-Filon St. Bib. 6,4; 23,5)
w przeciwiestwie do bawochwalstwa. Prawo Moje-
szowe lub naturalne (zob. wyej) byo niezbdnym
nastpstwem wiary w Boga, ktr wyznawa Abraham.
Uwaano, e Abraham speni wszystkie te wymogi,
i w zwizku z tym widziano w nim idealnego przedsta-
wiciela narodu ydowskiego.
W Ga 3,7 Pawe nakania Galatw, aby na podsta-
wie dowodu, jaki przytoczy w Ga 3,6 (por. Rdz 15,6;
Betz, 141), dostrzegli, e ci, ktrzy polegaj na wie-
rze, ci s synami Abrahama. Kady z Galatw, kto
posiada choby ograniczon wiedz o tradycji, w kt-
rej Abraham funkcjonowa jako pierwszy monoteista
i przeciwnik bawochwalstwa, musia dostrzec, e y-
dzi od samego pocztku uznawali Abrahama za czo-
wieka wiary*. Tym argumentem Pawe trafi do serc
swoich odbiorcw, dla ktrych potomkowie Abrahama
ydzi byli ludmi wiary w Boga.
Pawe po raz kolejny wykorzystuje Pismo wite dla
poparcia swojego twierdzenia, e dziemi Abrahama
s ci, ktrzy wierz w Boga. W Ga 3,8-9 stwierdza:
I std Pismo widzc, e w przyszoci Bg na podsta-
wie wiary bdzie dawa poganom usprawiedliwienie,
ju Abrahamowi oznajmio t radosn nowin: W tobie
bd bogosawione wszystkie narody. Pawe personi-
fikuje Pismo wite, argumentujc, e Pismo wiedziao
z gry, i Bg usprawiedliwi pogan na podstawie wiary
i dlatego oznajmio ju Abrahamowi, e wszystkie na-
rody otrzymaj w nim bogosawiestwo (Ga 3,8; Rdz
12,3). Pawe uznaje obietnic zoon Abrahamowi, e
bdzie bogosawiestwem dla wszystkich narodw
(czyli rwnie pogan), za akt wczeniejszego ogosze-
nia Ewangelii* Abrahamowi. Przesanie Ewangelii
brzmi, e usprawiedliwienie* dokonuje si przez wiar,
dziki czemu usprawiedliwieniem zostali objci rw-
nie poganie, tak wic przesanie, e Bg bdzie bogo-
sawi poganom za porednictwem Abrahama, zapo-
wiedziao Ewangeli.
Nastpnie Pawe podejmuje drugie zagadnienie
uczynki wymagane przez Prawo (Ga 3,10). Wyko-
rzystujc Pwt 27,26, Ha 2,4 oraz Kp 18,5, Aposto
argumentuje, e posuszestwo Prawu nie prowadzi
do usprawiedliwienia. Opierajc si na Pwt 21,23, au-
tor Listu do Galatw wyjania, e nastaa nowa era,
w ktrej Chrystus sta si przeklestwem*, aby wyku-
pi ludzi z przeklestwa Prawa (Ga 3,13; Byrne, 156).
Jest bardzo prawdopodobne, e Pawe przytacza tutaj
te same fragmenty, ktre jego przeciwnicy cytowali
w obronie Prawa (Longenecker, 116-121, 124).
W Ga 3,14 Pawe formuuje dwa zdania celowe. Po
pierwsze, Chrystus sta si przeklestwem i wybawie-
niem z przeklestwa Prawa, aby w Chrystusie Jezusie
bogosawiestwo Abrahama mogo sta si rwnie
udziaem pogan (por. Ga 3,8). Drugie zdanie jest zbli-
one do pierwszego: abymy przez wiar otrzymali
obiecanego Ducha (Ga 3,14b). Duch jest tu utosa-
miany z bogosawiestwem Abrahama, jakie stao si
udziaem pogan (Betz, 143). rdem tego bogosa-
wiestwa jest wiara (Ga 3,1-5) w Chrystusa (Ga 3,14).
Dotychczas obietnica zoona Abrahamowi odnosia
si wycznie do ziemi i potomstwa. Od tej pory jed-
nak obietnica ta odnosi si do Ducha, ktry jest przed-
smakiem dziedzictwa w przyszym wiecie (Byrne, 156-
157). A skoro poganie z Galacji maj Ducha, ktry jest
bogosawiestwem obiecanym Abrahamowi w Chry-
stusie, maj tym samym dowd na to, e s czonkami
potomstwa Abrahama.
Warto zauway, e w omwionej ju czci Listu
Pawe czyni aluzje do dwch aspektw judaizmu, ktre
s rwnie powizane z wanymi tradycyjnymi prze-
kazami o Abrahamie, jakie znalazy si we wspomnia-
nych powyej dzieach literatury ydowskiej: wiary
i Prawa. Pawe opowiada si z ca moc przeciwko
Prawu. Jego zdaniem, poganie otrzymali Ducha bo-
gosawiestwo Abrahama wycznie ze wzgldu na
swoj wiar. Skoro przeciwnicy Pawa wykorzystywali
posta Abrahama, prbujc przekona pogan do po-
suszestwa zasadom Prawa Mojeszowego, zwaszcza
obowizkowi obrzezania, mona przypuszcza, e bya
im znana tradycja Abrahamowego posuszestwa Pra-
wu i korzystali z niej w swojej argumentacji (zob. te
Hansen, 172).
2.2.2. List do Galatw 3,15-18. Pawe rozpoczyna t
cz Listu od przykadu z ycia codziennego testa-
mentu, ktrego nikt nie obala ani nie zmienia po tym,
jak zosta prawnie sporzdzony. Aposto wykorzystuje
ten przykad w swojej dyskusji o Abrahamie, aby wy-
kaza, e obietnic, danych pocztkowo Abrahamowi
i jego potomstwu (Ga 3,16), nie zoono wielu osobom,
lecz jednej co jest odniesieniem do Chrystusa (Rdz
12,7; 22,17-18). Pawe wykorzystuje tutaj sowo potom-
stwo, ktre zarwno w jzyku hebrajskim, jak i greckim
(hebr. zera; gr. sperma), ma posta rzeczownika zbio-
rowego (Ellis, 73). Jedyny Potomek, Chrystus, jest nie
tylko wypenieniem obietnic zoonych Abrahamowi
(Ga 3,8.14), lecz rwnie stoi na czele pokolenia Du-
cha, czyli wsplnoty wierzcych. Poganie, ktrych do-
Abraham
tychczas wyczano z potomstwa Abrahama, zostali do
niego wczeni ze wzgldu na swoj wiar w Chrystusa.
Nastpnie Pawe przytacza argument chronologicz-
ny. Prawo zaczo obowizywa dopiero 430 lat po
tym, jak Bg zawar Przymierze z Abrahamem (Ga
3,17); co wicej, Prawo zostao dodane (Ga 3,19).
Tymczasem obietnica, ktr Bg da Abrahamowi, jest
fundamentalna i niezmienna (Ga 3,16.18). Ci, kt-
rzy s dziemi Abrahama w Chrystusie, korzystaj
z dobrodziejstw obietnicy i dziedzictwa, ktre Abra-
ham otrzyma jeszcze przed nadejciem Prawa.
Skoro przeciwnicy Pawa z Galacji posikowali si
popularn tradycj o Abrahamowej wiernoci Prawu
(zob. wyej), zapewne twierdzili rwnie, e Abra-
ham by posuszny Prawu, jeszcze zanim zostao ono
przekazane Mojeszowi. Jeli to taki obraz postaci
Abrahama przeciwnicy Pawa przedstawiali wierzcym
w Galacji, Aposto musia z ca moc zaznaczy, e
Prawo Mojeszowe nastao dopiero po tym, jak Bg
zoy swoj obietnic Abrahamowi. Skoro Prawo Moj-
eszowe zaczo obowizywa kilka stuleci po Boej
obietnicy, Abraham nie mg zachowywa tego Prawa.
Ta nowa chronologia (obalajca rabiniczn zasad
egzegetyczn, e w Torze nie ma wydarze wcze-
niejszych i pniejszych) utrwala wyszo Ewangelii
usprawiedliwienia przez wiar, goszonej przez Pa-
wa, nad uporczywymi zabiegami jego przeciwnikw
o posuszestwo Prawu.
2.2.3. List do Galatw 3,19-22. W tej czci Listu Pawe
wyjania, dlaczego Prawo byo konieczne (Ga 3,19).
Prawo zostao dodane z powodu wykrocze, a do
czasu przyjcia Potomka (Chrystusa), ktremu udzie-
lono obietnic (Ga 3,19; por. Ga 3,16). Zdaniem Pawa,
Bg przekaza Abrahamowi to dziedzictwo bezpored-
nio przez swoj obietnic: Bo gdyby dziedzictwo po-
chodzio z Prawa, tym samym nie mogoby pochodzi
z obietnicy. A tymczasem przez obietnic Bg okaza
ask Abrahamowi (Ga 3,18). Pawe zaznacza jednak,
e Prawo przekazane zostao przez aniow; podane
przez porednika (Ga 3,19). Przekazanie Prawa lu-
dziom przez aniow* byo popularn ydowsk trady-
cj (LXX Pwt 33,2; LXX Ps 67,18; Jub. 2,2; 1 Hen 60,1;
por. NT, Dz 7,38.53; Hbr 2,2). Pawe odbiega od tej
tradycji, wykorzystujc akt przekazania Prawa przez
aniow jako argument przeciwko Prawu. Przeciwsta-
wiajc bezporednie ogoszenie obietnic Abrahamowi
przez Boga poredniemu przekazaniu Prawa, Pawe
zwraca uwag na niszo Prawa Mojeszowego.
Obietnica, ktr Bg zoy Abrahamowi, jest nie tylko
starsza ni Prawo (Ga 3,16-17), lecz take przewysza
Prawo tym, e zostaa przekazana Abrahamowi bez
adnych porednikw.
W Ga 3,20 Pawe formuuje stwierdzenie, kt-
re od wielu ju lat stanowi zagadk dla egzegetw.
W wolnym tumaczeniu werset ten brzmi: Porednik
nie jest jeden, lecz Bg jest jeden. Wielo poredni-
kw wyjaniano na rne sposoby (Longenecker, 141-
4
142). Egzegeci prbowali zidentyfikowa tosamo
porednika, szukajc zwizku z wieloci aniow,
ktrzy suyli za porednikw w przekazywaniu Prawa
ludziom (np. Wright twierdzi, e porednikiem jest
Mojesz). Jednak takie zabiegi mijaj si z celem za-
mierzonym przez Pawa. Najwaniejszym wnioskiem,
ktry mona sformuowa na podstawie tego stwier-
dzenia, jest to, e akt przekazania Prawa ludziom przez
aniow z pomoc porednika zakada, e porednikw
byo wicej ni jeden, a tymczasem Bg jest jeden i On
sam przekaza swoj obietnic Abrahamowi. W zesta-
wieniu z wczesnym ydowskim monoteizmem tego
typu stwierdzenie, przeciwstawiajce jedno Boga*,
ktry przekaza swoj obietnic Abrahamowi, wieloci
porednikw, poprzez ktrych Prawo zostao przeka-
zane ludziom, jasno wskazuje na wyszo obietnicy
zoonej Abrahamowi nad Prawem.
Jak ju wspomniano, w literaturze ydowskiej Ab-
raham by zwykle przedstawiany jako pierwszy mono-
teista, ktry przestrzega Prawa, jeszcze zanim zostao
ono przekazane ludziom. Jeli takie pogldy podzie-
lali rwnie przeciwnicy Pawa, zapewne podajc za
przykad Abrahama, mieli na uwadze jego monoteizm
i posuszestwo Prawu. W Ga 3,20, wykorzystujc
twierdzenia swoich przeciwnikw oraz popularne prze-
kazy, w ktrych Abraham by ukazywany jako wierny
Prawu monoteista, Pawe udowadnia, e Prawo tak
naprawd ma drugorzdne znaczenie w zestawieniu
z obietnicami, ktre Bg zoy Abrahamowi. W zwiz-
ku z tym, skoro obietnice przewyszaj Prawo i to wa-
nie dziki tym obietnicom danym Abrahamowi zjed-
noczeni w Chrystusie (jedynym Potomku, Ga 3,16)
otrzymuj swoje dziedzictwo, Prawo staje si zbdne.
aden potomek Abrahama nie musi ju przestrzega
Prawa Mojeszowego. Co wicej, posuszestwo Pra-
wu, opartemu na wieloci, jest odtd zaprzeczeniem
jednoci Boga.
2.2.4. List do Galatw 3,23-29. W tej czci Listu Pawe
siga po przykad wychowawcy (gr. paidaggos), aby
wyjani swoim odbiorcom funkcj Prawa. W wczes-
nych czasach z usug wychowawcy korzystano bardzo
czsto. Dzieci oddawano pod opiek zaufanego niewol-
nika, a do momentu, w ktrym osigny pny wiek
modzieczy. Motywy, dla ktrych Pawe porwna
Prawo do paidaggos, do dzi s przedmiotem dyskusji.
Ostatnio uczeni odchodz od pogldu, e chodzi tu
o surowo wychowawcy (Betz, 177-178), i od pewnego
czasu skupiaj si zamiast tego na pozytywnych aspek-
tach paidaggos. Wychowawca na przykad ochrania
swoich podopiecznych od niemoralnych wpyww
z zewntrz (Young, Gordon). W Ga 3,24 Pawe utosa-
mia Prawo z wychowawc, [ktry mia prowadzi] ku
Chrystusowi, abymy z wiary uzyskali usprawiedliwie-
nie (Ga 3,24). Jednak kiedy pojawia si wiara,
paidaggos sta si zbdny (Ga 3,25).
Z literatury ydowskiej wynika, e Prawo miao
odrnia Izraelitw od ich pogaskich ssiadw
5 Abraham
i ochrania ich przed nimi (Jub. 20,6-10; 21,21-24; 22,16-
19; Jzef Flawiusz Dawne dzieje... 1,10,5,192). Prawo,
a szczeglnie obrzezanie, miao rwnie stanowi
o tosamoci narodu ydowskiego (Quaest. in Gen.
3.49; por. Jub. 15-26). W tym kontekcie w Licie do
Galatw Pawe odnosi si gwnie do tych aspektw
Prawa, ktre szczeglnie wyranie definioway tosa-
mo ydw (obrzezanie, zasady dotyczce ywnoci*,
przestrzeganie Szabatu i obchodzenie wit; g wita).
Prawo sprawowao funkcj wychowawcy w tym sensie,
e chronio nard ydowski przed zymi wpywami
z zewntrz: bawochwalstwem i rozwizoci. Pawe
stwierdza jednak, e teraz, po nadejciu wiary, Prawo
nie jest ju potrzebne. Prawo, rozumiane jako rodek
zapobiegawczy, jest zbdne w spoecznoci takiej jak
Galacja, w ktrej obok siebie yj chrzecijanie po-
chodzenia pogaskiego i ydowskiego, poniewa wszy-
scy oni maj t sam wiar i tworz jedn wsplnot w Chrystusa, i ydowskiego, i pogaskiego pochodze-
w Chrystusie* (Ga 3,26). Nie ma ju potrzeby oddzie-
la si od reszty wiata za pomoc Prawa. Co wicej,
niepotrzebny jest ju rwnie symbol obrzezania, ktry
wyrnia nard ydowski. Wszyscy wierzcy w Gala-
cji stali si bowiem jednym w Chrystusie Jezusie (Ga
3,28). Wierzcy z Galacji stali si jednym dziki swojej
wierze w Chrystusa, tak wic wszyscy oni s potomka-
mi Abrahama i dziedzicami obietnicy jemu zoonej
(Ga 3,29; por. Ga 3,8).
2.2.5. List do Galatw 4,1-11. W Ga 4,1-2 Pawe przywo-
uje obraz dziedzica, ktry, jako dziecko, podlega
opiekunom i rzdcom, a do nadejcia dnia wyzna-
czonego przez ojca. Pawe zapewne odnosi si tutaj do
praktyk prawa rzymskiego, ktre przewidywao wyzna-
czenie przez ojca w testamencie lub w sdzie opieku-
nw dla swojego niepenoletniego syna (Belleville, 63).
Ojciec mg rwnie wyznaczy wiek, po osigniciu
ktrego jego syn przestawa podlega wadzy opieku-
nw. Pawe podkrela w ten sposb tymczasowy cha-
rakter Prawa. Ponadto z jego rozumowania jasno wyni-
ka, e wspomniany dziedzic nie jest panem wasnego
ycia, a przez to niczym si nie rni od niewolnika*.
Nieletni najpewniej ydzi (por. Ga 3,23.25; 4,1-2;
Longenecker, 165) pozostawali pod wadz ywiow
tego wiata* (stoicheia tou kosmou). Jednak teraz, gdy
nadesza penia czasu (Ga 4,4; por. Ga 4,2) , zarwno
poganie, jak i ydzi s dziedzicami, a Duch jest dowo-
dem na to, e przestali by niewolnikami (Ga 4,6-7).
W Ga 4,8 Pawe zwraca si wycznie do pogan.
Przypomina, e dawniej nie znali Boga ani nie zosta-
li uznani przez Boga. Byli zniewoleni rzeczami, ktre
z natury bogami nie s. Wyraenie bogami nie s
byo czsto uywane w literaturze od czasu powstania
LXX na okrelenie bokw (2 Krn 13,9-10; Iz 37,18-19;
Jr 2,11-28). Pawe oskara Galatw o powrt do czasw
bawochwalstwa (Ga 4,9).
W okresie, w ktrym powsta List do Galatw,
wierzcych mieszkacw Galacji namawiano do
podporzdkowania si rnym nakazom Prawa Moj-
eszowego (Ga 5,2-3; 6,12-13; 4,10; zob. te wyej).
Pawe porwnuje posuszestwo tym nakazom do
wczeniejszego bawochwalstwa (Ga 4,8-9) i zniewo-
lenia ywioami tego wiata (stoicheia tou kosmou).
Zarwno posuszestwo Prawu, jak i bawochwalstwo
jest form zniewolenia ywioami tego wiata. Tym
samym posuszestwo Prawu stao si rwnoznaczne
z bawochwalstwem.
Jak ju wspomniano, w tradycji ydowskiej Ab-
raham by przedstawiany jako monoteista wierzcy
w jedynego Boga Stwrc, a odrzucajcy innych bogw
i wszelkie inne filozofie*. Wzmianki o wierze Abra-
hama w literaturze ydowskiej zwykle dotycz wiary
w jedynego Boga w przeciwiestwie do bawochwal-
stwa (Jub. 11,16-17; 12,2-8, 16-24; Pseudo-Filon
St. Bib. 6,4; 23,5; Filon Abr. 68-71; ApAbr 18). Zda-
niem Pawa, zarwno ydzi, jak i wszyscy wierzcy
nia, s odtd prawdziwymi dziemi Abrahama (Ga
3,29; 4,6-7). Jako tacy maj by wolni od ywiow
tego wiata, czyli dotychczasowego bawochwalstwa
i Prawa Mojeszowego. Stawiajc posuszestwo Pra-
wu na rwni z bawochwalstwem, Pawe czyni Prawo
rzecz niegodn prawdziwego potomka Abrahama. Po-
dobnie jak Abraham, rwnie i jego potomkowie maj
unika bawochwalstwa. Jednake, zgodnie z treci
Ga 4,1-10, odkd ci potomkowie Abrahama otrzymali
now tosamo w Chrystusie, bawochwalstwem,
ktrego maj unika, stao si posuszestwo Prawu.
2.2.6. List do Galatw 4,12-20. W Ga 4,12-20 Pawe
wspomina pierwsz odpowied Galatw na goszon
przez niego Ewangeli oraz wyraa pragnienie ponow-
nego spotkania. W Ga 4,14 Aposto przypomina, e
kiedy odwiedzi ich po raz pierwszy, przywitali go jak
anioa Boego, jak samego Chrystusa Jezusa. To jedy-
ny fragment w Listach Pawa, w ktrym ich autor przy-
rwnuje si do anioa. Pochwaa, ktrej Pawe udziela
Galatom za przywitanie go jak istot nadludzk (Lon-
genecker, 192), jest enigmatyczna; moe by odniesie-
niem do aluzji z Ga 1,8 lub nawet do wydarzenia opisa-
nego w Dziejach Apostolskich (Dz 14,8-18).
Kolejn wan cech tradycyjnie przypisywan Ab-
rahamowi jest gocinno (TestAbr 1,2A; 1,10B; Jzef
Flawiusz Dawne dzieje... 1,11,2,196; Filon Abr. 107), kt-
r patriarcha wsawi si szczeglnie w opisie z Ksigi
Rodzaju (Rdz 18,1-8), witajc trzech anielskich goci.
By moe w Ga 4,14 Pawe pragnie wskaza, e wie-
rzcy z Galacji s prawdziwymi potomkami Abrahama,
poniewa okazuj blinim podobn gocinno, przyj-
mujc ich tak, jak gdyby byli anioami.
2.2.7. List do Galatw 4,215,1. Ostatnia wzmianka Pa-
wa o potomstwie Abrahama pojawia si w alegorii
Sary i Hagar (Ga 4,215,1). Do arbitralna interpreta-
cja tej alegorii przez Pawa moe wskazywa, e to
nie on sam dokona wyboru tego tekstu (Rdz 16,15;
21,2-12), lecz zosta on wykorzystany na wasny uytek
przez jego przeciwnikw (Lincoln, 12; Barclay, 91).
Abraham
Pawe buduje swoj alegori wok dwch synw Abra-
hama: Izaaka i Izmaela. Hagar, matka Izmaela, repre-
zentuje tu Przymierze niewoli Prawo (Ga 4,24-25).
Natomiast Sara, matka Izaaka, uosabia Przymierze
wolnoci (Ga 4,24-26). Kady (nawet mieszkacy Jero-
zolimy*, Ga 4,25), kto trwa w posuszestwie Prawu
(Ga 4,24), jest zniewolony i nie bdzie dziedzicem ra-
zem z prawdziwymi dziemi Abrahama. Tymczasem
prawdziwe dzieci obietnicy, narodzone z Izaaka (Ga
4,28), s mieszkacami niebieskiej Jerozolimy (Ga
4,26), a ich liczba jest wiksza ni tych, ktrzy pozosta-
j w niewoli Prawa (Ga 4,27).
Pawe podsumowuje t alegori w Ga 4,285,1.
Nazywa Galatw dziemi obietnicy i utosamia ich
z Izaakiem (Ga 4,28). Przeladowanie, ktrego obec-
nie dowiadczaj, porwnuje z cierpieniami, jakich
Izaak dozna ze strony Izmaela (Rdz 21,9; Ga 4,29;
por. Betz, 249-250). Pawe wykorzystuje Rdz 21,10 jako
rad na aktualne problemy: Galaci, ktrzy s przela-
dowani za nieprzestrzeganie Prawa, maj wypdzi
tych, ktrzy ich przeladuj (Ga 4,30; Lincoln, 22-29).
Galaci s dziemi wolnej kobiety; Chrystus wyzwoli
ich z niewoli Prawa. Pawe nakazuje im, aby nie podda-
wali si na nowo pod jarzmo niewoli Prawa (Ga 5,1,
por. Ga 4,3.9).
3. Abraham w Licie do Rzymian
Wikszo odniesie do Abrahama znajdziemy w 4.
rozdziale Listu, w ktrym Pawe przywouje posta pa-
triarchy, aby udowodni, e wszyscy, zarwno poganie,
jak i ydzi, mog osign usprawiedliwienie przed
Bogiem dziki swojej wierze w Jezusa Chrystusa. Nato-
miast w Rz 911 Pawe ponownie wspomina Abraha-
ma, aby wykaza, e obietnice, ktre Bg zoy naro-
dowi wybranemu, nie zawiody (Rz 9,6).
3.1. Sytuacja w Rzymie. Przyczyna, dla ktrej Pawe
postanowi napisa List do Rzymian*, nie zosta-
a jednoznacznie wyjaniona (Donfried; g R zym
i chrzecijastwo rzymskie). Jest prawdopodobne,
e kocioy domowe (Rz 16,5.10-11.14-15), do ktrych
Pawe skierowa swj List, trafiy pod wpyw wsplno-
ty ydowskiej (Dunn, xlvi, xlvii; Calvert, Tra-
ditions) i w konsekwencji pojawiy si wtpliwoci
co do relacji nawrconych pogan z Bogiem (Rz
4,2.11-12), zwaszcza w wietle praktyk powizanych
z Prawem Mojeszowym (Rz 14,2.5.6.21; Wedder-
burn, 33-34).
3.2. Tre Listu do Rzymian w wietle tradycji
o Abrahamie
3.2.1. List do Rzymian 1,13,26. Po dzikczynieniu
i przedstawieniu swoich planw podry (Rz 1,8-15;
g plany podry) Pawe formuuje gwn tez Listu, Bg na dowd, e usprawiedliwienie przez wiar jest
mwic, e Ewangelia jest moc* Bo ku zbawieniu dostpne zarwno dla ydw, jak i dla pogan (Rz
dla kadego wierzcego, zarwno yda, jak i Greka
(Rz 1,16) oraz e poprzez wiar w t Ewangeli objawia
6
si sprawiedliwo* Boa (Rz 1,17; Ziesler, 186-187).
W Rz 1,13,20 Pawe ukazuje, e zarwno trwajcy
w bawochwalstwie i rozwizoci poganie (Rz 1,18-32;
por. Jub. 22,11-23; 1 Hen 91,7-10) chocia ydw rw-
nie mona domylnie uzna za bawochwalcw, zob.
Hays, 93-94), jak i ydzi, ktrzy chlubi si Bogiem
i Prawem (Rz 2,1-29, zw. Rz 2,17) s potpieni przed
Bogiem (Rz 3,9-20).
W Rz 3,21-26 Pawe stwierdza, e Bg pozosta spra-
wiedliwy, niezalenie od Prawa (Rz 3,21, por. Rz 1,17).
Udzia w krlestwie sprawiedliwoci Boej (Ziesler,
186-187) jest teraz dostpny przez wiar w Jezusa Chry-
stusa zarwno dla ydw, jak i dla pogan (Rz 3,22): nie
ma adnego rozrnienia.
3.2.2. List do Rzymian 3,274,25. W Rz 3,274,25 Pa-
we przedstawia objanienie kwestii poruszonych we
wczeniejszej czci Listu i prezentuje swoim odbior-
com przykad wiary Abrahama. Pawe wykorzystuje
zasad ydowskiego monoteizmu jako odpowied na
ydowski partykularyzm. Bg jest jeden, a wic jest
Bogiem zarwno ydw, jak i pogan (Rz 3,29). Ten
jeden Bg usprawiedliwia ydw i pogan na podsta-
wie tego samego kryterium wiary (Rz 3,30). Przez
to ydzi i poganie maj jednakowy dostp do zbawie-
nia. Jest to argument przeciwko Prawu rozumianemu
jako element niezbdny do zbawienia (Sanders 1977,
489). Wykorzystujc przykad Abrahama, Pawe wyka-
e, jak jego interpretacja w istocie utrzymuje Prawo
w mocy (Rz 3,31).
Pawe na pocztku okrela Abrahama w cile y-
dowskim sensie jako przodka naszego wedug ciaa
(Rz 4,1) i pyta, co takiego Abraham znalaz (grecki
czasownik heurisk). W tradycji ydowskiej Abraham
by czsto przedstawiany jako ten, ktry odnalaz jedy-
nego Boga (patrz powyej; zwaszcza Filon Abr. 68-71
i Jzef Flawiusz Dawne dzieje... 1,7,1,154-157, gdzie Ab-
raham odkrywa istnienie Boga przez obserwacj wia-
ta stworzonego). Uwaa si, e tre Rz 1,18-32 wiele
zawdzicza hellenistycznej myli ydowskiej, ktra
przebija z Ksigi Mdroci 1215, jeli nie samemu
tekstowi tych rozdziaw (Dunn, 56-57; Calvert, Tra-
ditions). Mdr 13,6-9 mwi o ludziach, ktrzy szukaj
Boga i pragn go znale (heurisk). Inne teksty, w kt-
rych jest mowa o ludziach, ktrzy prbuj znale
(heurisk) Boga za pomoc intelektu, pojawiaj si
w LXX (Iz 55,6; 65,1), dzieach Filona (Spec. Leg. 1.36;
Leg. All. 3.47) i NT (Dz 17,26-27; Rz 10,20). W Rz 4,17
Pawe rwnie okrela Abrahama mianem tego, ktry
uwierzy w Boga Stwrc (zob. niej). Wiara w jedyne-
go Boga Stwrc lega u podstaw ydowskiego monote-
izmu. Jedyny, prawdziwy Bg ydw to Bg Stwrca
(por. 114 Syb. 1.7). W kontekcie dyskusji o bawo-
chwalstwie w Rz 1, uycia wyraenia jeden jest
3,29-30) oraz przywoania przykadu Abrahama, mona
przypuszcza, e Pawe zakada, i jego odbiorcy uznaj,
7 Abraham
e wspominajc o Abrahamie, mwi o czowieku, ktry
znalaz jedynego prawdziwego Boga Stwrc.
Kady, kto zna tradycyjne ujcie postaci Abrahama,
zakada, e Abraham by nie tylko pierwszym monote-
ist, lecz take jako pierwszy zachowywa Prawo (zob.
pkt 1.2), zanim jeszcze zostao ono przekazane lu-
dziom. Pawe uprzedza tak interpretacj, stwierdzajc
w Rz 4,2: Jeeli bowiem Abraham zosta usprawiedli-
wiony z uczynkw, ma powd do chlubienia si, ale nie
przed Bogiem. Autor Listu do Rzymian uywa ju
wczeniej wyraenia chlubi si* w odniesieniu do
ydw, ktrzy chlubi si swoj rzekomo uprzywilejo-
wan pozycj (Rz 2,17.23; 3,27). Abraham, ktry
w powszechnym rozumieniu by posuszny Prawu jesz-
cze przed jego ustanowieniem i by ideaem yda, rze-
czywicie mg si chlubi ale nie przed Bogiem (Rz
4,2). Skoro nawet Abraham nie mg si chlubi przed
Bogiem swoimi uczynkami, kt z chrzecijan ydow-
skiego pochodzenia byby tak zuchway, aby chlubi si
swoim posuszestwem wobec Prawa?
Pawe udowadnia, dlaczego Abraham nie mg chlu-
bi si przed Bogiem swoimi uczynkami, cytujc Rdz
15,6: Uwierzy Abraham Bogu i zostao mu to poczy-
tane za sprawiedliwo. Abraham staje si wzorco-
wym przykadem na to, w jaki sposb Bg usprawiedli-
wia ludzi (Sanders 1983, 33). Wyjaniajc, co rozumie
pod wyraeniem poczytywa, Pawe wykorzystuje
porwnanie czowieka, ktry pracuje i otrzymuje zapa-
t nie jako dar, lecz jako naleno (Rz 4,4) z czowie-
kiem, ktry wierzy w Tego, ktry usprawiedliwia
grzesznikw (Rz 4,5). Wszystko to jest odpowiedzi na
pocztkowe pytanie o to, co takiego znalaz Abraham.
Dziki swojej wierze Abraham znalaz ask* u Boga
(Rz 4,4; por. Rdz 18,3; 30,27; 32,5; 33,8.10.15; 34,11;
39,4; 47,25.29; 50,4).
W Rz 4,9-12 Pawe udowadnia, e Abraham jest oj-
cem zarwno ydw (obrzezanych), jak i pogan (nie-
obrzezanych). W wiecie ydowskim posta Abrahama
czono z obrzezaniem*, poniewa to wanie Abra-
ham jako pierwszy przystpi do Przymierza obrzeza-
nia (Rdz 17,9-14; Syr 44,20). Wspominajc o bogosa-
wionych, ktrym odpuszczono grzechy (Rz 4,7-8; por.
Ps 32,1-2), Pawe pyta, czy to bogosawiestwo doty-
czy obrzezanych, czy te i nieobrzezanych? (Rz 4,9).
Aby odpowiedzie na to pytanie, Pawe parafrazuje
tre Rdz 15,6, stwierdzajc, e Boe przebaczenie*
byo skutkiem wiary Abrahama, poniewa to wanie
wiara zostaa poczytana Abrahamowi za sprawiedli-
wo. Za pomoc kolejnych pyta retorycznych w Rz
4,10-12 Pawe udowadnia, e Abraham zosta uznany
za sprawiedliwego jeszcze przed obrzezaniem (Rz
4,10; por. Rdz 15,6, Rdz 17). Pawe uzna obrzezanie za
piecz potwierdzajc usprawiedliwienie, ktre Abra-
ham osign poprzez wiar, kiedy nie by jeszcze ob-
rzezany (Rz 4,11). W zwizku z tym Abraham jest oj-
cem zarwno tych, ktrzy, cho nie s obrzezani, wie-
rz, i ktrym zostao to poczytane za sprawiedliwo
(tzn. pogan; Rz 4,11), jak i tych, ktrzy nie opieraj si
jedynie na obrzezaniu, lecz rwnie naladuj wiar
Abrahama, ktr ten mia ju przed swoim obrzeza-
niem (tzn. ydw; Rz 4,12). Dotychczas dowodem
przynalenoci do potomstwa Abrahama byo obrzeza-
nie (Rdz 17,9-14), lecz odtd, jak wykaza Pawe, Abra-
hama mog uwaa za swojego ojca zarwno ydzi, jak
i poganie, na skutek zgodnie wyznawanej wiary
w Chrystusa.
W Rz 4,13-17 Pawe zajmuje si kwesti obietnicy
dla Abrahama i jego potomstwa. Aposto stwierdza, e
obietnica ta nie zostaa uzaleniona od wypeniania
Prawa, lecz od sprawiedliwoci [uzyskanej przez] wia-
r (Rz 4,13). Na mocy tej obietnicy Abraham mia
odziedziczy nie tylko ziemi obiecan jak wskazy-
wano w literaturze ydowskiej lecz cay wiat (Rz
4,14; Syr 44,21; Jub. 17,3; 22,14; 32,19; Filon Som.
1.175; Dunn, 213). Konieczno wypeniania Prawa
bya wanym elementem tosamoci narodu ydow-
skiego. Pawe odrzuca twierdzenie, e aby sta si dzie-
dzicem obietnicy danej Abrahamowi, trzeba by y-
dem i przestrzega Prawa Mojeszowego. Pawe stwier-
dza nastpnie, e jeli dziedzicami staj si ci, ktrzy
si opieraj na Prawie (hoi ek nomou), oznacza to, e
wiara stracia znaczenie, a obietnica pozostaa bez
skutku (Rz 4,14). Wedug Dunna, wyraenie hoi ek
nomou oznacza tych, ktrzy uwaaj Prawo za podsta-
w cigoci istnienia narodu ydowskiego i dla kt-
rych Prawo okrela wszystko, co dla nich charaktery-
styczne i co wyrnia ich jako czonkw ludu Boego
(Dunn, 213-214). Jeli ci, ktrzy samych siebie uznaj
za lud Boy ze wzgldu na swoje posuszestwo Prawu
s dziedzicami, oznacza to, e wiara jest daremna, po-
niewa to nie ona jest gwarantem dziedzictwa. Ponadto
Prawo pociga za sob gniew* i uwidacznia wykrocze-
nia (Rz 4,15).
Wikszo ydw uwaaa, e Prawo spenia pozy-
tywn funkcj, dajc narodowi ydowskiemu tosa-
mo i odrniajc go od innych narodw. Tymczasem
Pawe skupia si w tym fragmencie na negatywnych
aspektach Prawa. Aposto podaje kolejny powd, dla
ktrego obietnica musi opiera si na wierze: obietnica
musi wynika z aski, aby moga obj cae potomstwo
Abrahama. Obietnica nie moe by ograniczona jedy-
nie do chrzecijan, ktrzy uznaj siebie samych za
czonkw ludu Boego przez swoje posuszestwo Pra-
wu (Rz 4,16), lecz musi obejmowa rwnie tych
chrzecijan, ktrzy podzielaj wiar Abrahama ojca
wielu narodw (Rz 4,17; 12,3; 22,18). Abraham nie
jest tylko ojcem narodu wybranego Izraela.
Pawe opisuje wiar Abrahama za pomoc dwch
wyrae popularnych w literaturze ydowskiej
(Rz 4,17). Abraham uwierzy w to, e Bg moe powo-
a do istnienia to, co nie istnieje (2 ApBar 21,4; 48,8;
Filon Rer. Div. Her. 36; Spec. Leg. 4.187; 2 Mch 7,28)
oraz uwierzy w Boga, ktry oywia umarych (Rz
4,17). Taki opis Boga by rwnie popularny w judaizmie
Abraham
wykorzystywano go w opowiadaniach o nawrceniach
pogan (Jz. i As. 27,10). W Rz 4,18-22 Pawe wyjania,
w jaki sposb Abraham uwierzy, e Bg oywia to, co
umare, odwoujc si do opisu z Ksigi Rodzaju. Abra-
ham nie zachwia si w wierze w Bo obietnic, e
zostanie ojcem wielu narodw (Rz 4,18; Rdz 15,5) na-
wet po tym, jak stwierdzi, e jego wasne ciao jest ju
obumare (niezdolne do spodzenia potomka; Rz
4,19), podobnie jak ono Sary. Pawe podkrela, e Ab-
raham zachowa wiar w Boga (Rz 4,21) oraz obietnic
potomstwa (Rz 4,20) nawet w obliczu fizycznej nie-
monoci poczcia potomka przez oboje maonkw,
Abrahama i Sar. Dlatego zostao napisane o Abraha-
mie, e t wiar poczytano mu za sprawiedliwo
(Rz 4,21; por. Rdz 15,6 oraz powyej), nie tylko ze
wzgldu na niego samego, lecz rwnie ze wzgldu na
Pawa i czytelnikw jego Listu (Rz 4,23-24). Wiara zo-
stanie poczytana za sprawiedliwo tym, ktrzy wierz
w Tego, ktry wskrzesi z martwych Jezusa Chrystusa,
wydanego na mier za ich przewinienia i wskrzeszone-
go dla ich usprawiedliwienia (Rz 4,25).
Monoteistyczna wiara Abrahama centralny ele-
ment tradycji ydowskiej zostaa przez Pawa prze-
ksztacona. Odtd ci, ktrzy naladuj wiar Abraha-
ma, wierz w jedynego Boga Stwrc, ktry wskrzesi
Jezusa Chrystusa z martwych, aby i oni mogli zosta
usprawiedliwieni.
3.2.3. W Rz 911 Pawe wykazuje, e obietnice, ktre
Bg zoy narodowi wybranemu, nie zawiody (Rz 9,6).
W swojej argumentacji Pawe przywouje posta Abra-
hama, patriarchy-zaoyciela narodu ydowskiego (Rz
9,3-9; 11,1). Pierwszym argumentem Pawa na to, e
Boe sowo nie zawiodo, jest to, i nie wszyscy, przez
to, e s potomstwem Abrahama, staj si jego dzie-
mi (Rz 9,7). Na dowd tego Aposto cytuje Rdz 21,12:
w Izaaku uznane bdzie twoje potomstwo. Nastpnie
w Rz 9,8 Pawe wyjania, e dziemi Boga nie s synowie
co do ciaa (wszyscy etniczni ydzi). Za potomkw Ab-
rahama uznaje si bowiem synw obietnicy (g Izrael).
Na podstawie Rdz 21,12 Pawe dowodzi tego, co
byo ju wiadome chrzecijanom ydowskiego pocho-
dzenia w Rzymie, a mianowicie, e nie kady, kto moe
si wykaza etnicznym pokrewiestwem z Abraha-
mem, jest jego prawdziwym potomkiem. Prawdziwe
potomstwo Abrahama zostao uznane w Izaaku (por.
Rz 9,10.13). Ani Izmael, ani synowie Ketury (Rdz
15,1-4) nie zostali uznani za prawdziwych potomkw
Abrahama. Wedug Pawa, stao si tak dlatego, e sy-
nem Boej obietnicy by Izaak. Aby uczyni swoj argu-
mentacj bardziej przekonujc, Pawe cytuje obietni-
c zoon Abrahamowi za porednictwem anioa:
Przyjd o tym samym czasie, a Sara bdzie miaa syna
(Rz 9,9; Rdz 18,10). Kobiet, przez ktr spenia si
Boa obietnica, nie bya ani Hagar, ani Ketura. Tylko
Sara, ktrej ono byo ju od dawna obumare (Rz
4,19), bya kobiet, przez ktr Bg wypeni swoj A Study of the Idea of the Sonship of God of All Christians
obietnic potomka dan Abrahamowi.
8
Ostatnia wzmianka o Abrahamie w Licie do Rzy-
mian znajduje si w Rz 11,1, gdzie Pawe mwi
o sobie: jestem Izraelit, potomkiem Abrahama.
Majc na uwadze sformuowan wczeniej przez Pawa
definicj prawdziwego potomka Abrahama (Rz
4,13-18; 9,7-8), mona przypuszcza, e Aposto nie
ma tu na myli wycznie swojego etnicznego pocho-
dzenia. Pawe podaje kolejny argument na to, e sowo
Boe nie zawiodo (Rz 9,6), podkrelajc, e upadek
Izraela przynis zbawienie poganom (Rz 11,11-13),
ktrzy zostali wszczepieni do ludu Boego dziki swo-
jej wierze (Rz 11,20). Wedug Pawa, cz Izraela do-
tkna zatwardziao i z powodu swojej obecnej
niewiary etniczni ydzi zostali odcici (Rz 11,20). Jed-
nake ydzi mog zosta ponownie wszczepieni
w drzewo oliwne* (Rz 11,24). To prowadzi Pawa do
stwierdzenia, e gdy chodzi o Ewangeli etniczni
ydzi s nieprzyjacimi*, lecz gdy chodzi o wybranie,
s przedmiotem mioci ze wzgldu na przodkw
(Rz 11,28). Tym samym Pawe daje dowd znajomoci
tradycji, ktra przyznawaa szczegln pozycj etnicz-
nym potomkom Abrahama (StBib 30,7; 35,3). Pierwot-
ne sowo Boga nie zawiodo (Rz 9,6). Etniczni ydzi
rwnie znajd si ponownie wrd prawdziwych po-
tomkw Abrahama, nie za spraw swojego pochodze-
nia, ktrego rdem jest posuszestwo Prawu, lecz
dziki swojej wierze. Wiara ta bdzie podobna do wia-
ry Abrahama (Rz 4,17-25). Bdzie to pierwotna wersja
ydowskiego monoteizmu poszerzona o wiar w Jezu-
sa Chrystusa (g Bg).
4. Abraham w 2 Licie do Koryntian
W 2 Kor 11,22 Pawe, w odpowiedzi na przechwaki
swoich przeciwnikw w Koryncie, okrela si potom-
kiem Abrahama. Wikszo uczonych jest zdania, e
nazywajc siebie potomstwem Abrahama, Pawe ma
na myli co wicej ni tylko pochodzenie etniczne. Na
przykad R.P. Martin sugeruje, e Pawe uywa tego
wyraenia w odniesieniu do siebie samego jako odzna-
ki wyrniajcej jego chrzecijask samowiadomo
w zestawieniu z przeciwnikami (Martin, 375).
Zob. te obrzezanie; wiara; Galatw, List do; I zrael;
judaizujcy ; usprawiedliwienie; P rawo; Mojesz;
Stary Testament u Pawa; sprawiedliwo; sprawied -
liwo Boa ; R zymian, List do; uczynki P rawa .
Bibliografia: J. Barclay, Obeying the Truth: A Study
of Pauls Ethics in Galatians (Edinburgh: T.&T. Clark,
1988); J.C. Beker, Paul the Apostle: The Triumph of God
in Life and Thought (Philadelphia: Fortress, 1980);
L.L. Belleville, Under Law: Structural Analysis and the
Pauline concept of Law in Galatians 3,214,11, JSNT 26
(1986) 53-78; H.D. Betz, Galatians: A Commentary on
Pauls Letter to the Churches in Galatia (Philadelphia:
Fortress, 1979); B. Byrne, Son of GodSeed of Abraham:
in Paul against the Jewish Background (Rome: Biblical
9 Adam i Chrystus

Institute, 1979); N.L. Calvert, Abraham and Idolatry: zbiega si kilka kluczowych teologicznych zagadnie:
Pauls Comparison of Obedience to the Law to Idolatry antropologia, chrystologia, soteriologia i eklezjologia.
in Galatians 4,1-10, w: Paul and the Scriptures of Israel, Ze wzgldu na fakt, e w analogii AdamChrystus
red. C.A. Evans, J.A. Sanders JSNTSup 83; Sheffield: zbiega si tak wiele fundamentalnych tematw, mo-
JSOT, 1992); tene, Traditions of Abraham in Middle na powiedzie, e analogia ta zajmuje centralne miej-
Jewish Literature: Implications for the Interpretation of sce w teologii Pawa (g sedno teologii Pawowej).
Pauls Epistles to the Galatians and to the Romans (Ph.D. Z tej racji analogia AdamChrystus stanowi od lat wa-
diss., University of Sheffield, 1993); K.P. Donfried, red., ny element egzegezy NT.
The Romans Debate (wyd. popr. Peabody, MA: Hendri- 1. Adam: oglne znaczenie imienia
ckson, 1991); J.D.G. Dunn, Romans (WBC 38; Dallas: 2. Adam: posta historyczna
Word, 1988); E.E. Ellis, Pauls Use of the Old Testa- 3. Adam: posta typologiczna
ment (Edinburgh: Oliver & Boyd, 1957); T.D. Gordon, 4. Adam i obraz Boga
A Note on in Galatians 3,24-25, NTS 35 5. Adam i Ciao Chrystusa
(1989) 150-154; G.W. Hansen, Abraham in Galatians:
Epistolary and Rhetorical Contexts (Sheffield: JSOT, 1. Adam: oglne znaczenie imienia
1989); R.B. Hays, Echoes of Scripture in the Letters of Imi Adam pojawia si w pismach Pawa zaledwie
Paul (New Haven: Yale University, 1989); A.T. Lincoln, siedem razy (Rz 5,14 [dwukrotnie]; 1 Kor 15,22.45
Abraham Goes to Rome: Pauls Treatment of Abraham [dwukrotnie]; 1 Tm 2,13-14), chocia niektrzy do-
in Romans 4, w: Worship, Theology and Ministry in the patruj si myli Adamowej Pawa rwnie w bar-
Early Church, red. M.J. Wilkins, T. Paige (JSNTSup 87; dziej oglnych rozwaaniach na temat czowieka
Sheffield: JSOT, 1992); tene, Paradise Now and Not (anthrpos). Za takim pogldem przemawia fakt, e
Yet: Studies in the Role of the Heavenly Dimension in hebrajskie sowo )dm oznacza nie tylko czowieka
Pauls Thought with Special Reference to His Eschatolo- o imieniu Adam, lecz rwnie ca ludzko. Przy-
gy (SNTSMS 43; Cambridge: University Press, 1982; kady uycia przez Pawa sowa Adam mona miao
repr., Grand Rapids: Baker, 1991); R.N. Longenecker, czy z wieloma innymi antropologicznymi obrazami
Galatians (WBC 41; Dallas: Word, 1990); R.P. Martin, i wyraeniami, ktre Aposto przywouje w celu prze-
2 Corinthians (WBC 40; Waco, TX: Word, 1986); E.P. kazania istoty dowiadczenia chrzecijanina, nowego
Sanders, Paul, the Law, and the Jewish People (Philadel ycia w Jezusie Chrystusie. Warto tu przywoa takie
phia: Fortress, 1983); tene, Paul and Palestinian Juda wyraenia, jak: stary czowiek/nowy czowiek (Rz 6,6;
ism (Philadelphia: Fortress, 1977); J.M. Scott, Adoption Kol 3,9-10; Ef 2,15; 4,22-24; g nowy czowiek i dawny
as Sons of God (WUNT 2.48; Tbingen: J.C.B. Mohr, czowiek); zewntrzny czowiek/wewntrzny czowiek
1992); A.J.M. Wedderburn, The Reasons for Romans (2 Kor 4,16; Rz 7,22; Ef 3,15); fizyczny czowiek/du-
(Minneapolis: Fortress, 1991); N.T. Wright, The Seed chowy czowiek (2 Kor 2,14-16; g psychologia). To
and the Mediator Galatians 3.15-20, w: The Climax of szersze, antropologiczne ujcie sowa Adam prze-
the Covenant (Minneapolis: Fortress, 1991) 157-174; bija we fragmentach listw Pawa, w ktrych ich au-
N.H. Young, Paidagogos: The Social Setting of a Pau- tor uywa zaimka ja w szczeglny sposb, dajc do
line Metaphor, NovT 29.2 (1987) 150-176; J.A. Ziesler, zrozumienia, e ma na myli ludzko Adamow lub
The Meaning of Righteousness in Paul (SNTSMS 20; ludzko, ktra nie dowiadcza nowego ycia, ktre
Cambridge: University Press, 1972). wierzcy odnajduj w Chrystusie (g w Chrystusie).
N.L. Calvert Za dobry przykad moe tu posuy Rz 7,7-25, gdzie
Pawe zdaje si uywa zaimka ja w sensie zbioro-
Adam i Chrystus wym, co wskazuje na pewien zwizek z oglnym sen-
Odniesienia do starotestamentowej postaci Adama sem motywu Adama.
w pismach w. Pawa nie s wprawdzie zbyt liczne, lecz Jest praktycznie pewne, e tem i podstaw dla uy-
odgrywaj niezwykle istotn rol. Za ich spraw Apo- cia sowa Adam w Listach Pawa jest tre Rdz 23.
sto przekazuje doniose prawdy teologiczne o mae- Jak trafnie zauway Levison, podobn fascynacj po-
stwie*, grzechu*, mierci (g ycie i mier), naturze staci Adama mona dostrzec w wielu ydowskich
ludzkiej i nadziei* eschatologicznej. Co najwaniejsze, i chrzecijaskich dzieach z I w. po Chr., takich jak
w chrystologii Pawa Adam jest teologicznym odpo- 4 Ksiga Ezdrasza, 2 Ksiga Barucha czy Apokalipsa Moj-
wiednikiem Chrystusa* Adam i Chrystus to dwie po- esza. Rozwaania dotyczce Adama mona rwnie
owy analogii sformuowanej w Rz 5 i 1 Kor 15. znale w pismach z Qumran oraz w dzieach twrcw
W analogii tej, bdcej zapewne najbardziej od- wspczesnych Pawowi, takich jak Filon z Aleksandrii.
krywczym sposobem prezentacji myli teologicznej Posta Adama pojawia si regularnie w tekstach gno-
Pawa, Adam i Chrystus stoj na czele dwch przeciw- styckich*, na przykad w dzieach z Nag Hammadi,
nych sobie porzdkw istnienia. Adam reprezentuje przez co niektrzy badacze prbowali poczy motyw
ludzko upad, za Chrystus ludzko zbawion. Adama z gnostyck koncepcj drugiego czowieka.
We wspomnianych dwch rozdziaach listw Pawa Takie prby nie spotkay si z przychylnym przyjciem,
Adam i Chrystus
a dowody wskazuj na co zgoa przeciwnego (jest bar-
dziej prawdopodobne, e to gnostyccy pisarze skorzy-
stali z wczeniejszej koncepcji biblijnej).
Wszystkie wspomniane powyej rda poboczne
daj nam peniejszy obraz zainteresowania, jakim
wrd pisarzy staroytnych cieszy si tradycyjny prze-
kaz o postaci pierwszego czowieka, Adama, oraz tego,
jak twrcy ci korzystali z tego przekazu i wyraali go
w swoich dzieach. W tym kontekcie mona stwier-
dzi, e rozwaania Pawa o postaci Adama s cakowi-
cie spjne z treci innych dzie z tamtych czasw, cho-
cia podejcie Apostoa wyrnia si wyranie chrysto- witego swoje zrozumienie struktury zwierzchnictwa,
logicznym ujciem sowa Adam. Wszystko wskazuje
na to, e Pawe jako pierwszy nazwa Jezusa Chrystusa
ostatnim (lub drugim) Adamem (1 Kor 15,45.47), co
wskazuje jednoznacznie na eschatologiczny charakter
myli Apostoa Narodw.
2. Adam: posta historyczna
Adam by uznawany przez wiele osb yjcych w I w.
po Chr. za pierwszego czowieka w historii ludzkoci;
to wyjania, dlaczego w. Juda w 14. wersecie swojego
listu (cytujc 1 Hen 1,9) nazywa Henocha sidmym
po Adamie. w. ukasz czyni podobnie, umieszczajc
Adama w genealogii Jezusa (k 3,38). W historyczno
Adama jako pierwszego czowieka najpewniej nie wt-
pi rwnie Pawe, chocia to nie na tym zagadnieniu
skoncentrowa swoj uwag w dwch najwaniejszych
listach poruszajcych temat Adama i Chrystusa.
2.1. Adam (i Ewa) jako wzorce etyczne. Historyczno
Adama (i Ewy) wydaje si stanowi podoe nauki Pawa
dotyczcej relacji mczyznakobieta oraz, w szerszym
ujciu, relacji Chrystusa i Kocioa. W nielicznych przy-
padkach postaci Adama i Ewy su w Listach Pawa do
wzmocnienia argumentacji na temat zwierzchnictwa
w Boym porzdku stworzenia. W obu tych rolach na
pierwszy plan wybija si funkcja Adama (i Ewy) jako
wzorca etycznego, chocia Pawe w swoich rozwaa-
niach etycznych wydaje si rwnie zakada historycz-
no pierwszych ludzi. Wykorzystanie Adama (i Ewy)
w roli wzorcw etycznych to zapowied bardziej typolo-
gicznego potraktowania postaci Adama w analogii
Adam/Chrystus w Rz 5 i 1 Kor 15.
2.1.1. Adam (i Ewa): role maeskie i seksualne. Pa-
we odnosi si do historii Adama i Ewy w 1 Kor 6,16,
przywoujc cytat z Rdz 2,24. Chocia nie pojawiaj
si w tym miejscu imiona pierwszych ludzi, jest oczy-
wiste, e autor wskazuje Adama i Ew jako etyczny
wzr waciwych relacji seksualnych (g seksualno,
etyka seksualna) pomidzy mczyzn a kobiet
w yciu Kocioa. Pawe podkrela znaczenie i wito sie Chrystusie, ktry zawiera ca ludzko w sobie.
seksualnego zjednoczenia mczyzny i kobiety, prbu-
jc przekona chrzecijan z Koryntu do bardziej mo-
ralnego stylu ycia i uwiadomi im fakt, e nale do
ciaa Chrystusa (g Ciao Chrystusa). Historia Ada-
ma i Ewy jest take punktem wyjcia dla wskazwek
10
dotyczcych jednoci maestwa* w Ef 5,22-33. Pa-
we ponownie czy tutaj starotestamentow opowie
o Adamie i Ewie i ich jednoci z tajemnic* relacji
Chrystusa i Kocioa (co szczeglnie wyranie wida
w Ef 5,32).
2.1.2. Adam (i Ewa): grzech i porzdek stworzenia.
W 1 Tm 2,13-14 rwnie wyranie wida odniesienie
do historii Adama i Ewy z Rdz 23. W czci Listu
powiconej nauczaniu etycznemu (1 Tm 2,9-15;
g etyka) Pawe przywouje histori Adama i Ewy
z Ksigi Rodzaju, aby wesprze autorytetem Pisma
porzdku stworzenia, w relacji mczyzny i kobiety
(g mczyzna i kobieta). Pawe podkrela, e Adam
zosta stworzony jako pierwszy (1 Tm 2,13), za
Ewa jako pierwsza zostaa zwiedziona w ogrodzie
Eden (1 Tm 2,14). Ponadto Aposto stawia Adama
i Ew za wzr relacji mczyzny i kobiety i ukazuje,
co moe si wydarzy, jeli nastpne pokolenia zacho-
waj waciw struktur zwierzchnictwa. Krtko m-
wic, chodzi o to, e w 1 Licie do Tymoteusza Pawe
przedstawia Adama i Ew w szczeglny sposb, wyja-
niajc na ich przykadzie zasady postpowania w yciu
Kocioa, zwaszcza zachowanie podczas modlitwy*.
Adam i Ewa s stawiani za wzr etycznego postpo-
wania, ktry naley naladowa (np. waciwe zacho-
wanie Ewy, ktra jest poddana Adamowi z racji swojej
zalenoci od niego w wyniku porzdku stworzenia),
a ponadto ukazano tu rwnie ich zachowania, ktrych
naley si wystrzega (np. grzech Ewy i jego nastp-
stwa). Jak poprzednio, rwnie i tutaj w etycznym ob-
janieniu historii biblijnej Adama i Ewy historyczno
pierwszych ludzi uznaje si za rzecz oczywist.
3. Adam: posta typologiczna
Analizujc stosowne fragmenty Rz 5 oraz 1 Kor 15,
natrafiamy na duo bardziej zoone i rozbudowane
przykady uycia imienia Adam przez Pawa. Adam
nie funkcjonuje tam ju tylko jako bohater historycz-
ny, lecz jako posta typologiczna i figuratywna, zesta-
wiana z Jezusem Chrystusem (w Rz 5,14 Pawe uy-
wa nawet w odniesieniu do Adama sowa typos (typ).
Wypowiadajc si na temat znaczenia Adama w my-
li Pawa, C.K. Barrett stwierdza, e w ujciu Pawa
historia tworzy wzy i koncentruje si na wybitnych
jednostkach osobach, ktre s godne uwagi ju same
w sobie, lecz w jeszcze wikszym stopniu jako posta-
ci reprezentatywne (Barrett, 5). To wanie dlatego
w Rz 5 i 1 Kor 15 Pawe zestawia Adama z Chrystu-
sem oraz wykorzystuje kilka kluczowych cech ST, aby
przekaza odbiorcom prawdy chrystologiczne o Jezu-
Podsumowujc sposb, w jaki Pawe rozumie zbawie-
nie w chrzecijastwie, mona by nawet powiedzie,
e jego zdaniem, jest to przejcie z ycia w Adamie
do ycia w Chrystusie zbawienne przejcie z jed-
nej sfery ycia do nastpnej. Majc na uwadze, e
11
teologia Pawa opiera si na myleniu eschatologicznym
(g eschatologia), w ktrym podkrela si fakt za-
stpienia starego stworzenia nowym (g stworzenie
i nowe stworzenie), mona miao uzna motyw Ada-
ma/Chrystusa za element nauki dotyczcej tego, co
Scroggs nazywa eschatologiczn ludzkoci.
3.1. Adam i ludzko eschatologiczna. W 1 Kor 15 znaj-
dujemy obszerne rozwaania o zmartwychwstaniu*,
ktre maj nie tyle potwierdzi prawd o zmartwych-
wstaniu Jezusa (autor zakada wiar odbiorcw), lecz
objani konsekwencje tej prawdy dla ycia wierzcych.
Rozdzia ten jest powicony rzeczywistoci zmar-
twychwstania Chrystusa oraz jej wpywowi na ycie
chrzecijan. W tych rozwaaniach Pawe dwukrotnie
przywouje analogi AdamChrystus (1 Kor 15,20-22
oraz 1 Kor 15,44-49). Przez swoje zmartwychwstanie
Chrystus staje si pierwocinami* z tych, ktrzy po-
marli (1 Kor 15,20-23); analogia AdamChrystus poja-
wia si po raz pierwszy w zestawieniu z t wanie kon-
cepcj. Thrall zasugerowa, e debata chrystologiczna,
ktra rozgorzaa w Koryncie, wzia si z bdnego
zrozumienia przez czonkw tamtejszego kocioa
wprowadzonego wczeniej przez Pawa motywu Ada-
ma. Hipoteza ta jest bardzo wtpliwa i zakada wiksze
wahania w nauce Pawa ni na to wskazuje tre Listu.
3.1.1. Chrystus jako Ostatni Adam: pierwociny. Analo-
gia AdamChrystus pojawia si w pismach Pawa po
raz pierwszy w 1 Kor 15,20 w stwierdzeniu, ktre
opiera si na wyznaniu wiary w zmartwychwstanie
Chrystusa w 1 Kor 15,3-5. W drugiej czci tego
stwierdzenia Pawe dodatkowo podkrela wag zmar-
twychwstania, ukazujc Chrystusa jako pierwociny
spord tych, co pomarli. Tym samym rozwaa-
nia o zmartwychwstaniu Chrystusa wzbogacaj si
o nowe zagadnienie: jedno zmartwychwstaego Pana
z tymi, ktrzy w Niego uwierzyli. Zmartwychwstae ciaa
(g ciao I (gr. sma)) zbawionych (warto wspomnie,
e Aposto kadzie tu nacisk na aspekt somatyczny)
maj by podobne do ciaa Chrystusa i z niego bra
pocztek, podobnie jak kade zbiory zaczynaj si od
pierwocin i wszystkie nastpne owoce s podobne do
pierwszych.
Pawe uywa tu analogii AdamChrystus, aby pod-
kreli i wyjani relacj pomidzy Chrystusem
a wierzcymi; typologia AdamaChrystusa staje si
argumentem wiadczcym o pewnoci zmartwych-
wstania wsplnoty wierzcych oraz (jak twierdzi
Lambrecht) ustanawia doczesn i przyczynow rela-
cj pomidzy Panem* a tymi, ktrzy w Niego uwierzyli.
W 1 Kor 15,21-22 Pawe ukazuje t relacj za pomoc
podwjnego paralelizmu:
21a Poniewa bowiem przez czowieka [przysza] mier,
21b przez Czowieka te [dokona si] zmartwychwstanie.
22a I jak w Adamie wszyscy umieraj,
22b Tak te w Chrystusie wszyscy bd oywieni.
Adam i Chrystus
Powysze dwa wersety naley rozumie jako jedn ca-
o, poniewa drugi z nich wyjania znaczenie pierw-
szego. Eschatologiczn wymow tej analogii potwier-
dza uycie czasu przyszego w wersecie 22b.
Tre wersetu 22 mona rozumie jako zapowied
powszechnego zbawienia. Stao si to przedmiotem
licznych dyskusji. Jak due znaczenie naley przypisy-
wa sowu wszyscy, uytemu dwukrotnie w wersecie
22? Czy stwierdzenie Pawa o ostatecznym zbawieniu
caej ludzkoci w Chrystusie naley stawia na rwni
ze sowami o mierci wszystkich ludzi w Adamie?
Wikszo egzegetw zgodnie przyznaje, e koncepcja
uniwersalnego zbawienia jest niezgodna z reszt nauki
Pawa; nawet w tym samym Licie Aposto pisa wielo-
krotnie o tych, ktrzy id na zatracenie (1 Kor 1,18;
3,17; 5,13; 6,9; 9,27). W zwizku z tym wszystko wska-
zuje na to, e oba wyraenia wszyscy w wersecie 22
(lub przynajmniej drugie z nich) naley rozumie wy-
cznie jako zaimki precyzujce znaczenie fraz w Ada-
mie i w Chrystusie. Mona wic zaoy, e znacze-
nie wersetu 22 jest nastpujce: wszyscy, ktrzy s
w Adamie, umieraj, za wszyscy, ktrzy s w Chrystu-
sie, bd oywieni.
3.1.2. Chrystus jako ostatni Adam: duch oywiajcy.
1 Kor 15,45-49 to cytat z midraszowego komentarza
do Rdz 2,7. Sercem tego fragmentu jest werset 44b:
Jeeli jest ciao zmysowe, jest te ciao duchowe.
To stwierdzenie jest podsumowaniem wczeniejszego
akapitu, zaczynajcego si od 1 Kor 15,35, w ktrym
Pawe omawia natur ciaa po zmartwychwstaniu. Apo-
sto wspomina tutaj zarwno o sma psychikon (ciele
zmysowym), jak i sma pneumatikon (ciele ducho-
wym), zyskujc tym samym przewag nad swoimi
adwersarzami z Koryntu (jak zauwaa Dunn 1973).
Ich tosamo od lat stanowi przedmiot debaty w kr-
gach naukowych. Jednake, jak zauway B. Pearson,
sposb, w jaki uywali oni terminologii pneumatikos
psychikos, by zapewne jednym z punktw spornych
w ich debacie ze Pawem. Aby wyjani relacj pomi-
dzy dwoma smata (ciaami, zarwno psychikon, jak
i pneumatikon), Pawe po raz kolejny ucieka si do ana-
logii AdamChrystus (1 Kor 15,45-49).
W 1 Kor 15,45a Aposto cytuje Rdz 2,7 w wersji
znanej z LXX (Sta si czowiek dusz yjc), doda-
jc od siebie sowa pierwszy oraz Adam, aby zbu-
dowa typologiczny kontrast, ktry formuuje w dru-
giej czci wersetu: ostatni Adam [sta si] duchem
oywiajcym. W tym zestawieniu dwch przeci-
wiestw Pawe pragnie zwrci uwag czytelnika na
zagadnienie cia fizycznych i duchowych, co wida
w uyciu w kolejnym wersecie greckiego tekstu
Listu rodzajnikw okrelonych rodzaju nijakiego (od-
noszcych si do rzeczownika sma, ciao), nie za
mskiego (gdyby miay odnosi si do rzeczownika
anthrpos, czowiek). Chodzi o to, e Adam, majc
ciao zmysowe, sta si rwnie dusz yjc, za
Chrystus, majc ciao duchowe, sta si duchem
Adam i Chrystus
oywiajcym. Pawe formuuje tu co wicej ni tylko wina).
antropologiczne stwierdzenie o Chrystusie jako ostat-
nim Adamie. Jest to rwnie stwierdzenie natury
chrystologicznej: zmartwychwstay Chrystus objawia
si jako oywiajcy Duch w Kociele. Wspomniany
fragment Ksigi Rodzaju dobrze nadaje si do tego
celu, chocia (jak zauwaa Wright) zwizek argumen-
tu chrystologicznego z gwnym tokiem rozwaa
o ciele duchowym nie jest oczywisty.
W rezultacie mona powiedzie, e Pawe stosuje
analogi AdamChrystus w nie do koca konsekwen-
tny sposb. Nazywajc Chrystusa duchem oywiaj-
cym, Aposto formuuje twierdzenie o dziaaniu Chry-
stusa w Kociele, dla ktrego nie ma odpowiednika
w drugiej czci analogii, dotyczcej Adama. Pawe
stworzy t analogi gwnie po to, aby ukaza, e ist-
nieje zwizek pomidzy Adamem a reszt ludzkoci.
Jednak cudowna wielko tego, co Bg uczyni dla
ludzkoci przez Chrystusa, sprawia, e analogia
AdamChrystus rozpada si. Aposto stosowa swoj
analogi tak dugo, jak bya uyteczna dla wskazania
wsplnoty dwch Adamw z ludmi, ktrzy nastpili
po nich, lecz kiedy nie moga ju przekaza ani pomie-
ci przesania o odmieniajcej ycie wierzcego mocy
Chrystusa, postanowi odoy j na bok.
Warto te zauway, e po obu stwierdzeniach z 1 Kor
15, w ktrych Pawe zastosowa analogi AdamChry-
stus (w. 21 i 45), nastpuj fragmenty, w ktrych
Aposto opisuje Jezusa Chrystusa w penych uniesienia
sowach i ktre czasami uznaje si za przykady Pawo-
wego pojmowania preegzystencji*. I tak w 1 Kor
15,25-28 Pawe ukazuje tre Ps 8,6 i Ps 110,1 w ujciu
chrystologicznym, za w 1 Kor 15,47-49 kilkakrotnie
wspomina o czowieku niebieskim. W zwizku z tym
nasuwa si pytanie: czy istnieje zwizek pomidzy wy-
raeniem ostatni Adam, uywanym w odniesieniu do
Jezusa Chrystusa, a oddawan Jezusowi chwa
(g wywyszenie i intronizacja) i wzniosym tytuem
czowiek niebieski w 1 Kor 15-28 i 47-49? Jeli taki
zwizek rzeczywicie istnieje, mona go uzna za ogni-
wo spajajce teologi Pawa powicon postaci Ada-
ma z jego wiar w preegzystencj Chrystusa, a nawet
z postaci Syna Czowieczego. Wielu badaczy (np.
Dunn) twierdzi, e taki pogld opiera si wycznie na
przypuszczeniach i jest przykadem nacigania dowo-
dw, naley wic zachowa ostrono. W kadym ra- wzgldny h (czy chodzi o sowo grzech, mier,
zie nie mona pozwoli, aby fascynujce rozwaania
o moliwym zwizku pomidzy ideami preegzystencji
a wzniosym jzykiem i tytuem czowieka niebieskiego
nadanym Chrystusowi odwrciy uwag czytelnika od
zasadniczo eschatologicznej natury analogii Adam
Chrystus w 1 Licie do Koryntian.
3.2. Adam i geneza grzechu. W duej mierze z powodu
treci Rdz 3, posta Adama staa si jednym z gw-
nych punktw dyskusji o ludzkiej grzesznoci zarw-
no w judaizmie, jak i w chrzecijastwie (g grzech,
12
Pawe najwicej miejsca powica temu zagad-
nieniu w Rz 5,12-21. Fragment ten wywar niezwykle
silny wpyw na teologi chrzecijask. Przez kolejne
stulecia przerni egzegeci prbowali zgbi zawart
w nim nauk Pawa o genezie grzechu. Z treci tego
fragmentu jasno wynika, e Pawe utosamia wejcie
grzechu i mierci na wiat z przestpstwem Adama.
Chocia w Rz 5 Aposto (zapewne) ma na myli histo-
ryczny upadek ludzkoci, jest jednak oczywiste, e cho-
dzi tu o co wicej ni tylko historyczn ocen Adama
i jego aktu buntu przeciwko Bogu. W Rz 5,12-21 posta
Adama spenia funkcj protologiczn (suy za odnie-
sienie do pocztkw istnienia); za pomoc postaci
Adama Pawe opisuje wejcie grzechu i mierci na
wiat, a co za tym idzie rwnie kondycj ludzkoci po
pierwszym grzechu. Nastpuje przesunicie akcentw:
w Rz 5 Adam i Chrystus nie funkcjonuj ju jako osoby
zbiorowe (jak w 1 Licie do Koryntian) tym razem
w centrum uwagi s ich uczynki.
Nie znaczy to, e tre Rz 5 to tylko spojrzenie
w przeszo. Jednoczenie bowiem wyranie podkre-
la si tu fakt, e nad wszystkimi przeszymi uczynkami
Adama gruj obecne dokonania Jezusa Chrystusa
ostatniego Adama. Jak stwierdza Pawe, Adam jest
typem Tego, ktry mia przyj (Rz 5,14). Nieposu-
szestwu Adama Aposto przeciwstawia posusze-
stwo Chrystusa, ktre zapowiada przysze ycie w no-
wym stworzeniu. Co wicej, w Rz 5,15-21, posugujc
si bardzo rozbudowan argumentacj, Pawe skrupu-
latnie wyjania, e Jezus Chrystus przezwyciy nega-
tywne konsekwencje grzechu Adama na kady moli-
wy sposb: nieposuszestwo zastpi posuszestwem,
potpienie usprawiedliwieniem*, za mier yciem*.
Pawe konsekwentnie stosuje zasad rozumowania
a minori ad maius (z mniejszego na wiksze) i pod-
krela ogromne znaczenie prawdy o pokonaniu grze-
chu i jego nastpstw ask* Bo w Chrystusie. Jednak-
e w omawianym fragmencie na pierwszy plan rzeczy-
wicie wysuwa si protologiczny wymiar analogii
AdamChrystus, ktrego prno szuka w 1 Kor 15.
Rz 5,12 stanowi w jzyku greckim zdanie niedoko-
czone. Przedstawiano ju wiele propozycji kierunku,
w jakim moga si tu rozwin argumentacja Pawa. Jak
zauway Danker, trudnoci przysparza fakt, e nie
sposb stwierdzi, do ktrego sowa odnosi si zaimek
czy Adam; a moe zaimek ten naley czy z przyim-
kiem epi [ef], co znaczy bowiem, poniewa). Po-
nadto sposb, w jaki w. Augustyn odczyta te sowa
w ktrym (Adamie) wszyscy zgrzeszyli (ac. in quo
omnes peccaverunt) do tej pory przewaa w teologicz-
nej interpretacji tego fragmentu przez Koci (tym-
czasem Cranfield podaje a sze interpretacji Rz
5,12d, zaznaczajc przy tym, e w historii Kocioa
mona znale uzasadnienie dla kadej z nich). Bon-
ner wyraa swoje ubolewanie, e Augustyn nie skupi
si raczej na gbokiej i doniosej koncepcji antytezy
13
pomidzy dwoma Adamami, ni na przeraajcej teo-
rii o udziale nienarodzonej jeszcze ludzkoci w grze-
chu pierworodnym pierwszego czowieka (Bonner,
247). Warto w tym miejscu wspomnie, e Pawe, cho
rzeczywicie stwierdza, e grzech wszed na wiat
przez Adama, nie precyzuje, w jaki sposb grzech by
nastpnie przekazywany z pokolenia na pokolenie. Me-
chanika tego przejcia nie zostaa tu objaniona, poza
lakonicznym stwierdzeniem, e wszyscy zgrzeszyli
(trafniejszy przekad Rz 5,12). Pawe potwierdza odpo-
wiedzialno Adama za wprowadzenie grzechu na
wiat, a take indywidualn odpowiedzialno kadego
czowieka za obecno grzechu w jego yciu. W rozu-
mieniu Pawa oba te elementy (osobista wina i odpo-
wiedzialno, jak rwnie uniwersalno winy i grze-
chu za przyczyn Adama) s nadal aktualne. Ten para-
doks staje si oczywisty, gdy spojrzy si na atwo,
z jak Pawe przechodzi od niezwykle osobistego
stwierdzenia w Rz 5,12 (poniewa wszyscy zgrzeszy-
li) do bardziej deterministycznego sformuowania
z Rz 5,19 (przez nieposuszestwo jednego czowieka
wszyscy stali si grzesznikami). Powysza nauka Pa-
wa przebija w 2 Ksidze Barucha (2 Ba 54,15.19):
Chocia Adam zgrzeszy jako pierwszy i sprowadzi
mier na wszystkich, ktrzy przyszli po nim, to jednak
kady z tych, ktrzy z niego si narodzili, sam zgotowa
sobie swoje cierpienia. () Adam zatem nie jest przy-
czyn, z wyjtkiem siebie samego, lecz kady z nas sta
si swoim wasnym Adamem.
4. Adam i obraz Boga
Pawowa teologia Adama odgrywa rwnie istotn rol
w innych kluczowych fragmentach jego listw, zwasz-
cza tych, w ktrych Jezus Chrystus jest nazywany
obrazem Boga (g obraz Boga); na przykad w hym-
nach z Flp 2,6-11 i Kol 1,15-20 (g hymny, fragmenty
hymnw, pieni, pieni duchowe) oraz w proklamacji
z 2 Kor 4,4. Pawe wykorzystuje tutaj tradycj o Ada-
mie, ktry zosta stworzony na obraz Boy (morf
w Flp 2,6 oraz eikn w Kol 1,15 i 2 Kor 4,4). W roz-
waaniach nad tym zagadnieniem pojawia si rwnie
opis chway Boga (lub czowieka) (g chwaa, wy-
wyszenie , uwielbienie). To nagromadzenie obrazw
i opisw sprawio, e w ostatnim czasie niektrzy bada-
cze uznali wyraenie obraz Boga, czste w pismach
Pawa, za element teologii Adama. Na przykad Dunn
(1980) bardzo mocno opowiada si za takim rozu-
mieniem hymnu z Listu do Filipian; Hooker dostrze-
ga motyw Adama w Rz 1,18-32, gdzie Pawe opisuje
losy ludzkoci w kluczu upadku Adama (Wedderburn
przedstawia pewne wyjanienia do tej sugestii Hooke-
ra). Ponadto s pewne powody, by uzna upadek Ada-
ma za podstaw stwierdzenia Pawa z Rz 3,23.
4.1. Obraz Boga: natura i egzystencja w Rz 5. Z tym za-
gadnieniem cile wie si kwestia, w jaki sposb fakt
stworzenia na obraz Boga wpywa na zrozumienie
Adam i Chrystus
ludzkiej natury i egzystencji. Ta kwestia ju od bardzo
dawna jest przedmiotem zainteresowania chrzecija-
skich uczonych, spord ktrych wielu, w tym Kalwin
(jak zauwaa R. Prins), szukao odpowiedzi w Listach
Pawa. Co ciekawe, w rozwaaniach nad tym zagadnie-
niem kluczow rol odgrywa tre Rz 5, a zwaszcza
analogia AdamChrystus z w. 12-21.
Szczeglnie pomocne s tutaj interpretacje Rz 5 au-
torstwa Bartha i Bultmanna, ktrych autorzy skupiaj
si, odpowiednio, na chrystologicznym i antropolo-
gicznym aspekcie tej analogii. Barth kadzie nacisk na
element chrystologiczny analogii i widzi w tym frag-
mencie opis ludzkiej natury. Tymczasem Bultmann,
akcentujc element antropologiczny analogii, dostrze-
ga we wspomnianym fragmencie opis ludzkiej egzysten-
cji. Krtko mwic, chodzi o to, jak naley rozumie
fakt stworzenia ludzkoci (Adama) na obraz Boga.
Czy obraz Boga najlepiej uwidoczni si w postaci
Adama czy Chrystusa? Czy naley zacz od Chrystu-
sa, a nastpnie interpretowa ludzko jako obraz
Chrystusa (opinia Bartha)? A moe punktem wyjcia
naley uczyni ludzko i interpretowa Chrystusa
jako istot obrazu Boga (opinia Bultmanna)?
Kada z tych dwch interpretacji w pewnej mierze
zaley od pojmowania wzajemnej zalenoci dwch
czci Rz 5 (w. 1-11 oraz 12-21). Barth odczytuje Rz
5,12-21 (z zawartym tam opisem ludzkoci biorcej
swj pocztek w Adamie) w kontekcie Rz 5,1-11
(gdzie Pawe definiuje prawdziw kondycj ludzkoci
w Chrystusie). Natomiast Bultmann odczytuje Rz
5,12-21 w kontekcie stylu ycia motywowanego przy-
kadem wiary Chrystusa i podkrela, e Rz 5,1-11 odno-
si si do paradoksalnej egzystencji tych, ktrzy zawie-
rzyli nadziei. Innymi sowy Rz 5,12-21, zdaniem Bult-
manna, peniej opisuje ycie wierzcego i dopiero na
tym etapie do gry wchodzi komponent chrystologiczny.
4.2. Obraz Boga: etapy w historii zbawienia. Zasadnicz
rnic w interpretacjach ludzkoci (czy to ludzkoci
w Adamie, czy te nowej ludzkoci w Chrystusie) jako
stworzonej na obraz Boga wida rwnie w opiniach
dotyczcych kolejnych etapw historii zbawienia. W es-
chatologii, ktra stanowi podstaw myli Pawa, stara
epoka wraz z przyjciem Chrystusa, ustpia miejsca
nowej epoce (na co wskazuje m.in. 2 Kor 5,17).
Na tej podstawie Ziesler proponuje trzystopniowy
schemat rozwoju historii zbawienia: stan pierwotny
upadekstan odnowiony. Ten schemat mona by od-
czytywa jako zbliony do interpretacji Bultmanna.
Jednake Ziesler twierdzi, e wizja czowieka w nauce
Pawa jest tak jednoznacznie skierowana ku eschatolo-
gicznej wizji ostatniego Adama, e taki trzystopniowy
schemat naley uzna za sprzeczny z nauk Apostoa.
Ziesler zauwaa, e Pawe ani razu nie wspomina
o stworzeniu Adama na obraz Boga i na tej podsta-
wie argumentuje, e istot nauki Apostoa bardziej od-
daje dwustopniowy schemat. W takim schemacie histo-
Adam i Chrystus
ria zbawienia ma prostszy przebieg (upadekstan od-
nowiony), co przemawia za interpretacj Bartha.
Jednak czy takie radykalne rozczenie Adama
i Chrystusa jako obrazu Boga jest uzasadnione? Kon-
cepcj Zieslera naley nieco zmodyfikowa w oparciu
o rygorystyczny wymg z 1 Kor 11,3-9, gdzie Pawe
czyni histori stworzenia z Ksigi Rodzaju podstaw
waciwego etycznego zachowania mczyzn i kobiet,
gdy chodzi o nakrywanie gowy podczas modlitwy.
Kluczowe znaczenie ma tutaj 1 Kor 11,7: Mczyzna
za nie powinien nakrywa gowy, bo jest obrazem
i chwa Boga, a kobieta jest chwa mczyzny. Pa-
we tym wersetem demonstruje pewn elastyczno
w uyciu wyraenia obraz Boga oraz gotowo stoso-
wania tego sformuowania w szerszym zakresie, kiedy-
kolwiek suy ono jego argumentacji. Nieistotne jest tu,
e ten fragment, jak zauwaa Ziesler, pojawia si
w kontekcie niesoteriologicznym. Nie mona jednak-
e pomin Adamowego wydwiku tego wersetu Pa-
we stwierdza, e mczyzna, czyli kady czowiek,
odzwierciedla w sobie obraz i chwa Boga, podobnie
jak pierwszy czowiek Adam.
Nie ujmuje to w niczym opinii Pawa, e czowiek,
jako chwaa i obraz Boga, znajduje swoje spenienie
w Chrystusie. Wyranym tego potwierdzeniem jest Flp
3,20-21, z ktrego wynika, e ciao ponione wierz-
cego ulegnie przeksztaceniu w ciao podobne do
chwalebnego ciaa Chrystusa, oraz Rz 8,29, gdzie wie-
rzcy s opisywani jako ci, ktrych przeznaczono do
tego, aby stali si na wzr obrazu Jego (Boego)
Syna.
4.3. Obraz Boga: Chrystofania. Czy mona zidentyfiko-
wa rdo pojmowania przez Pawa Jezusa Chrystusa
jako ostatniego Adama i powizania tego wyraenia
z motywem obrazu Boga? Mona dostrzec bliski
zwizek pomidzy chrystofani obrazu a opisami
zmartwychwstaego Pana Jezusa Chrystusa, ktre ba-
zuj na starotestamentowej tradycji teofanii i wchodz
w zakres chrystofanii.
Oznacza to, e fragmenty, w ktrych Pawe opisuje
swoje nawrcenie i wizj Chrystusa, mona uzna
za uzupenienie chrystologii Adamowej. Chodzi tu
o 1 Kor 9,1; 15,8-10; 2 Kor 3,44,6; Ga 1,13-17 oraz Flp
3,4-11, w ktrych daje si dostrzec motyw Adama.
S. Kim twierdzi, e w ten sposb cz si dwie rne Snyder (London: SCM, 1962) 143-165; C.E.B. Cran-
podstawy chrystologicznej myli Pawa: chrystologia
mdrociowa i chrystologia obrazu, ktre zbiegaj
si w postaci Jezusa Chrystusa drugiego Adama.
5. Adam i Ciao Chrystusa
Utosamiajc ludzko, niezbawion i zbawion, od-
powiednio z Adamem i z Chrystusem, Pawe stworzy
(lub rozwin) koncepcyjne powizanie pomidzy
teologi Adama a ide Ciaa Chrystusa (g Ciao
Chrystusa). Innymi sowy, Ciao Chrystusa skada
si z wszystkich wierzcych, zczonych w jedn,
14
zjednoczon ludzko w ostatnim Adamie. W omwio-
nych powyej najwaniejszych fragmentach pism Pa-
wa prno wprawdzie szuka bezporedniego odnie-
sienia do Adama, lecz jasno wynika z nich, e ludzko,
ktra upada w Adamie, zostaa duchowo odnowiona
w Chrystusie (Ef 1,10) w taki sposb, e aluzje nawi-
zujce do Adama oraz metaforyka Ciaa Chrystusa
ulegy poczeniu. Pawe podkrela ten fakt w wielu
fragmentach swoich Listw, zwaszcza w Kol 3,12-17
oraz Ef 2,13-18.
W czasach wspczesnych W. D. Davies zainicjowa
rozwaania nad t kwesti, wskazujc na rabinistyczne
to takiego pojmowania Adama oraz jego znaczenie
dla bada nad nauk Pawa o Ciele Chrystusa. Zauwa-
my w tym miejscu, e dyskusja o Adamie w tym kontek-
cie dotyczy nie tyle samej ludzkoci, ile raczej narodu
izraelskiego, widzianego z perspektywy eschatologicz-
nej, jak twierdzi N.T. Wright. Nie naley lekceway
znaczenia zbiorowoci w analizie Listw Pawa, czy to
w odniesieniu do ludzkoci w Adamie, czy do Ciaa
Chrystusa. Na tak reinterpretacj starotestamento-
wych obietnic dla narodu izraelskiego obietnic no-
wego stworzenia w Chrystusie zdaje si wskazywa
Ga 6,15-16, a potwierdzaj to pisma pniejszych Oj-
cw Kocioa, takich jak Justyn Mczennik, ktry
stwierdzi, e Koci Chrystusowy jest prawdziwym
duchowym Izraelem (Justyn Dial. Tryf. 11.5). Jednak
z Listw Pawa trudno wywnioskowa, kto dokadnie
wchodzi w skad Izraela, a bezporedni zamian na-
rodu izraelskiego na Koci nieatwo uzasadni,
zwaszcza w wietle trudnych wersetw, takich jak
Rz 11,26.
Zob. te Ciao Chrystusa; chrystologia; stworzenie
i nowe stworzenie; obraz Boga ; nowy czowiek
i dawny czowiek .
Bibliografia. C.K. Barrett, From First Adam to Last
(London: A. & C. Black, 1962); K. Barth, Christ and
Adam: Man and Humanity in Romans 5 (SJTOP 5;
Edinburgh: Oliver & Boyd, 1956); G. Bonner, Augu-
stine on Romans 5,12, w: Studia Evangelica V, red.
F.L. Cross (Berlin: Akademie Verlag, 1968) 242-247;
R. Bultmann, Adam and Christ According to Romans 5,
w: Current Issues in New Testament Interpretation:
Essays in Honor of O.A. Piper, red. W. Klassen, G.F.
field, The Epistle to the Romans (2 t.; Edinburgh:
T.&T. Clark, 1975); F.W. Danker, Romans 5,12: Sin
Under Law, NTS 14 (1967-68) 424-439; W.D. Davies,
Paul and Rabbinic Judaism (wyd. 4; Philadelphia: For-
tress, 1980); J.D.G. Dunn, 1 Corinthians 15.45Last
Adam, Life-giving Spirit, w: Christ and Spirit in the New
Testament: Studies in Honour of C.F.D. Moule, red.
B. Lindars, S. Smalley (Cambridge: University Press,
1973) 127-141; tene, Christology in the Making (Philadel-
phia: Westminster, 1980) xviii-xix, 98-128; M.D. Ho-
oker, From Adam to Christ: Essays on Paul (Cambridge: